1

ISI DETRCS TASARIMI

Bir fabrikann kirli sular yksek scaklkta bulunuyor. Atk s geri kazanm amacyla bir s deitiricisi tasarm yaplp, imal edilip kullanlmak isteniyor. Fabrikada 300 kii iin 40C de temiz kullanm suyu gnlk olarak hazrlanmak isteniyor Kirli suyun fabrika k scakl 80C de bulunuyor. alma plan; Is deitirici teorik hesab Is transferi ve termodinamik hesaplar malat ve tasarm resimleri Sonu ve deerlendirme

1. GENEL BLGLER
1.1 GR

Mhendislik uygulamalarnn en nemli ve en ok karlalan ilemlerinden birisi, farkl scaklklardaki iki veya daha fazla akkan arasndaki s deiimidir. Bu deiimin yapld cihazlar, genelde s deitiricisi veya eanjr olarak adlandrlmakta olup, pratikte termik santrallerde, kimya endstrilerinde, stma, iklimlendirme, soutma tesisatlarnda, kimya aralarnda, elektronik cihazlarda, alternatif enerji kaynaklarnn kullanmnda, s depolamas vb. gibi birok yerde bulunabilmektedir. Genellikle s deitiricilerinde akkanlar, birbirleri ile kartrlmadan s geii yaplan bir yzeyle birbirinden ayrlr.

Is deitiricileri youma ve buharlama gibi bir faz deiimi yoksa bunlara duyulur s deitiricileri, iinde faz deiimi olanlara ise gizli s deitiricileri, ad verilir. Dier taraftan, buhar kazanlar, nkleer santraller veya elektrikli stclar da ilerinde s retimi olan birer s deitirici olmasna ramen, literatrde genelde ayr konular olarak incelenir.

ounlukla s deitiricilerinde akkanlar, birbiriyle kartrlmadan s geiinin dorudan yapld, genelde metal malzeme olan kat bir yzey ile birbirinden ayrlrlar. Bu tip s deitiricileri yzeyli veya rekparatif olarak adlandrlr. Dolgu maddeli veya rejeneratif olarak adlandrlan dier tip s deitiricilerinde, s geii dorudan olmayp, s nce scak akkan tarafndan dner veya sabit bir dolgu maddesine verilerek depo edilir, daha sonra bu dolgu maddesindeki bu s souk akkana verilir. Genel olarak rekparatif s deitiricilerindeki incelemeler zamandan bamsz olmasna ramen, rejeneratif s deitiricilerindeki incelemeler zamana baldr.

Is deitiricileri s gei ekline, konstrksiyon zelliklerine, ak dzenlenmesine, akkan saysna veya akkanlarn faz deiimlerine gre snflandrlabilir.

1.2 ISI DEM EKLNE GRE SINIFLAMA

Bu snflamada s deitiricileri, akkanlar arasnda veya bir kat cisim ile akkan arasnda dorudan doruya bir temasn olduu ve olmad ekillerde olmak zere iki grupta gz nne alnr.

1.2.1 Dorudan Temasn Olduu Is Deitiricileri

Bu tip s deitiricileri iinde farkl scaklklardaki akkanlar veya bir akkan ile kat maddeler birbirleri ile dorudan doruya kartrlr veya temasa geirilir.

ki farkl scaklktaki akkann temasa geirildii sistemlerde, genellikle akkanlardan birisi gaz, dieri ise buharlama basnc kk olan bir svdr. Is geii ileminden sonra, iki akkan birbirinden kendiliinden ayrlr. Endstriyel ilemler sonucu ortaya kan snn atlmas iin pratikte ok kullanlan soutma kuleleri bu tip s deitiricilerine iyi bir rnektir. Soutma kulelerinde damlalar veya slak dolgu maddeleri zerindeki su, atmosferik hava ile soutulur. ounlukla su yerekimi ivmesi ile aa derken, hava doal veya zorlanm olarak su yzeyleri zerinden akar (ekil 1.1)

ekil 1.1 Doal ve zorlanm soutma kuleleri

Su buharnn kullanld endstriyel tesislerde, buhar aknn dzenlenmesinde kullanlan buhar akmlatrleri de dorudan temasl birer s deitirici olarak gz nne alnabilir. Burada buhar akmlatr dolarken buhar youarak ssn suya verir ve akmlatrn basncn arttrr, boalrken ise basn azalrken su buharlaarak sisteme buhar salar.

Farkl scaklktaki kat maddeler ile gazlarn dorudan temasta olduu sistemler, pratikte genellikle bu maddelerin kurutulmas veya soutulmas ilemlerinde kullanlr. Kurutma, maddeler iindeki su veya kolayca buharlaabilen svlarn, buharlama yoluyla bu maddelerden uzaklatrlma ilemidir. Bu ilem esnasnda s geii yan sra, ktle geii de vardr. Tepsili, konveyr, dner ve sprey tipi sistemler, endstride kurutma ilemlerinde karlalan belli bal rneklerdir.

Kurutma ileminde kullanlan dier bir yntemde akkan yatakl sistemlerdir. Bu sistemde, genellikle gaz olan akkanlardan birisi iine kk kum, kmr gibi kat tanecikler ilave edilerek, bu taneciklerin geemeyecei bir datc zerinde yatak oluturulur. Taneciklerden meydana gelen bu yatakta dey ynde gaz ak salanrsa, kk gaz hzlarnda gaz hareketsiz tanecikler arasndan geer. Sabit yatak ad verilen bu durumda ortam, kat karakter zelliindedir. Hzn biraz artrlmas durumunda, tanecikler titremeye balayarak dar bir alanda hareket ederler. Hz biraz daha artrlr ise, taneciklere etki eden arlk kuvveti ile diren kuvveti denge haline gelir ve tanecikler gaz iinde asl durumda gelii gzel hareket eder. Bu duruma minimum akkanlama hzl yatak ad verilir. Gaz hznn biraz daha artmas durumunda dzgn akkanlam yatak elde edilir. Bundan sonra gaz hznn daha da artrlmas durumda, gaz habbecikler halinde ktndan habbeli akkan yatak elde edilir. Hz daha da artrlr ise taneciklerin gaz ile tand pnmatik transport oluur. Akkan yataklarn aynen bir sv zellikleri gstermesi nedeniyle bu ad almtr.

1.2.2 Akkanlarn Arasnda Dorudan Temasn Olmad Is Deitiricileri

Bu tiplerde s, nce scak akkandan iki akkan ayran bir yzeye veya bir ktleye geer. Daha sonra bu s bu yzeyden veya ktleden souk akkana iletilir. Yzeyli, dolgu maddeli ve akkan yatakl s deitiricileri olmak zere grupta incelenebilir.

Dorudan s geii olan s deitiricileri: Bu tip s deitiricilerinde farkl scaklklardaki iki akkan, ince cidarl bir boru veya levha yzeyleri ile birbirinden ayrlr. ki akkan s deitirici iinde birbirlerine karmadan hareket ederler. Bunlarn iinde hareketli bir makine eleman yoktur ve bazen bunlar literatrde rekparatif s deitiricileri olarak da adlandrlr. Pratikte karlalan nemli tipleri, borulu, levhal ve kanatl yzeyli s deitiricileridir.

Isnn depoland s deitiricileri: Bunlarda nce scak akkan belirli bir sre deitirici iindeki dolgu maddesinin yzeyleri zerinden geirilerek dolgu maddesi stlr. Daha sonra snan bu dolgu maddesinin yzeyleri zerinden souk akkan geirilerek snmas salanr. Bu tipten s deitiricilerine rejeneratr ad da verilir. Gaz trbinli tatlarda, iklimlendirme tesisatlarnda s geri kazanmas iin s tekerlei olarak, yksek frnlarda, cam fabrikalarnda ve buhar kazanlarnda Ljungstrom tipi hava stcs olarak kullanlabilir.

ekil 1.2 Akkan yatakl s deitirici

Akkan yatakl s deitiricileri: Akkan yataa, iinden dier bir akkann getii s gei borular yerletirilerek, taneciklerin dorudan kurutulmas yan sra, aralarnda temasn olmad bir s deitiricisi tipi de elde edilebilir (ekil 1.2). Yatak iindeki taneciklerin gelii gzel hareketleri, s geiini artrr ve yatak iinde yaklak sabit bir scaklk dalm salar. Akkan iine yerletirilen bir s deitirici yzeyi etrafndaki s tanm katsays, ayn gaz hzndaki s tanm katsaysndan ok yksektir. Gaz hznn minimum akkanlama hznn yaklak katnda, s tanm katsays bir maksimumdan geer. Bu deerden sonra, habbeli akkanlamann oluumu nedeniyle, s tanm katsaysnda bir azalma grlr. Akkan yatak teknolojisi, kurutma, kartrma, adsorbsiyonlu sistemlerde ve reaktr mhendisliindeki s deitiricileri yan sra, akkan yatakl yakma sistemlerinde de uygulama alan bulur.

1.3 FARKLI AKIKAN SAYISINA GRE SINIFLANDIRMA

Pratikte birok uygulamada, s deitiricilerinde genellikle iki akkan arasndaki s geii gz nne alnr. Buna karlk az da olsa baz kimyasal ilemlerde, soutma tekniinde, havann ayrtrlmasnda, hidrojenin saflatrlmas ve svlatrlmas gibi olaylarda akkanl s deitiricileri ile karlalabilir.

akkanla alan s deitiricilerini kullanan bir sisteme rnek olarak, evsel ve tat aralarnda kk kapasiteli, (NH3 + su) eriyikli absorbsiyonlu tesislerde, H2 gibi nc bir ntr gaz kullanlarak elde edilen s enerjisi ile alan pompasz souma makinesi gsterilebilir.

ve daha fazla akkan ile alan s deitiricilerinin teorik analizleri olduka karmak olup tasarmlar da gtr.

1.4 ISI GE MEKANZMASINA GRE SINIFLAMA

ki tarafa da tek fazl ak: Is deitiricinin iki tarafndaki tek fazl aklardaki s tanm bir pompa veya vantilatr ile tahrik edilen zorlanm ya da younluk farknn dourduu doal olarak olabilir. Oda stclar (radyatr veya konvektrleri), buhar kazanlar ekonomizrleri ve hava stclar, tat radyatrleri ve hava soutmal s deitiricileri nemli uygulamalardr.

Bir tarafta tek fazl, dier tarafta ift fazl ak: Bu s deitiricilerinin bir taraflarnda zorlanm veya tek fazl ak varken, dier taraflarnda kaynamakta veya youmakta olan iki fazl ak vardr. Bunlara ait rnekler, termik santrallerin youturucular, soutma sistemlerinin youturucusu veya buharlatrcs ile buhar kazanlar saylabilir.

ki tarafa da ift fazl ak: Bu tip s deitiricilerinin bir taraflarnda buharlama, dier taraflarnda youma ilemi vardr. Bunlar hidrokarbonlarn distilasyonunda, yksek basnl buhar kullanlarak alak basnl buhar elde edilmesinde kullanlr.

Tanmla ve nmla beraber s geii: zellikle bir tarafnda yksek scaklkta gaz olan s deitiricilerinde tanlma ve nmla s gei bir arada grlr. Yksek scaklkta alan dolgu maddeli rejeneratrler, fosil yakacak yakan stclar, buhar kazanlar ve bunlarn kzdrclar ile piroliz ocaklar bu tip s deitiricilerine rnek olarak saylabilir.

2. ISI DETRCLERNN KONSTRKSYONLARI

Is deitiricileri genellikle konstrksiyon zelliklerine gre karakterize edilirler. Borulu, levhal, kanatl ve rejeneratif olarak belli bal gruplara ayrlabilen s deitiricilerinin konstrktif zellikleri bu blmde verilecektir.

2.1 BORULU ISI DETRCLER

Bu tip s deitiricilerinde eliptik, dikdrtgen ve genellikle de dairesel kesitli borular kullanlr. Boru apnn, boyunun ve dzenlenmesinin kolayca deitirilebilmesi nedeniyle projelendirmede byk kolaylklar salar. Ayrca dairesel kesitli borularn, dier geometrik ekillere gre yksek basnlarda rahatlkla kullanlabilir.

2.1.1 Dz Borulu Is Deitiricileri

Pratikte ift borulu, olanlarn yan sra, boru demetinden yaplm eitlerine de rastlanr. ift borulu olanlar, en basit s deitirici tipidir. Sistem genellikle ayn eksenli iki borudan yaplr. Akkanlardan biri iteki borudan akarken, dier akkan dardaki borudan akar. Akkanlarn ak ynleri paralel veya ters akml olabilir. Isl kapasiteyi ve s gei yzeyini artrabilmek iin seri halde montajlar yaplabilir. Seri balant halinde iki s deitirici eleman birbirine, kvrm yarap en az 3d olan 180 dirsekler ile balanmaldr.

ekil 1.3 ift borulu prensip emas

Bu tip s deitiricilerinin teorik analizleri ok basittir. Ortalama logaritmik scaklk fark veya etkenlik gei says yntemlerinden birisi ile sl hesaplar yaplabilir. Is deitiricinin temizlenmesi kolay olduundan, zellikle kirletici akkanlar iin uygun bir konstrksiyondur. Akkanlarn s deitirici iinde datlmasnda bir zorluk yoktur, deitirici iinde l blgeler yoktur. Boru aplarnn kk olmas halinde, ok yksek basnlara klabilir. Kompaktlk (yzey alan younluu) deerinin kk olmas en byk sakncasdr. Yatrm masraflarnn artmas nedeniyle, toplam stma yzeyi 20m2 deerinden daha byk yaplamaz.

2.1.2 Spiral Borulu Is Deitiricileri

Bir veya daha fazla borudan spiral ile bu spiralin dndaki bir depodan meydana gelir. Basit ve ucuz ekilde elde edilen bu s deitiricileri genellikle havuz ve depolardaki akkanlarn scaklk kontrolnde kullanlabilir (ekil 1.4). Bu tipteki deitiricilerde sl genlemenin oluturduu gerilme problemleri yoktur. Helisel ekilde yaplabilen serpantinin adm, sarm ap ve alan uygun bir ekilde seilebilir. Boru ap tipik olarak depo apnn 1/30 kadar, serpantinin helis adm boru apnn iki kat seilebilir. Kk serpantinlerin depo iinde destee olmamasna ramen, byk serpantinlerin desteklenmesi gerekir. Spiral borunun d yzeyi ve depo kolaylkla mekanik olarak temizlenebilirken, boru i yzeyi kolayca temizlenemez. Bu tip s deitiricilerinin depo tarafndaki debi ve akkan hzlar kk olmas nedeniyle, bu taraftaki sl kapasite debileri kktr.

10

ekil 1.4 Depo iine yerletirilmi spiral borulu s deitirici

2.1.3 Gvde Borulu Is Deitiricileri

Bu s deitirici, silindirik bir gvde ile bu gvde iine yerletirilen birbirine paralel borulardan meydana gelir. Akkanlardan birisi borularn iinden, dieri ise gvde iinden akar. Bu s deitiricilerinin belli bal elemanlar, borular (veya) boru demeti, gvde, iki bataki kafalar, borularn tespit edildii n ve arka aynalar ile gvde iindeki ak ynlendiren ve borulara destek olabilen artma levhalar veya destek ubuklardr. Petrol rafinelerinde, termik santrallerde, kimya endstrisinde ok fazla uygulama alan bulurlar (ekil 1.5).

Borulu s deitiricisi imalatlarnda birisi TEMA (Tubular Exchanger Manufacturers Associations), bu tip s deitiricilerinin konstrksiyonlar iin bir standardizasyon yapm olup, bu standarda gre retilmi ve pratikte ok kullanlan baz tipik gvde, boru ve kafa dzenlemeleri grlmektedir. Bu dzenlemelerde zellikle sabit boru demetli s deitiricileri, basn ve scaklk farkndan dolay meydana gelebilecek uzamalar karlayacak biimde yaplmaldr. Bu tip s deitiricilerinin gvde ve borularnda kullanlan akkanlar iin nerilen standart anma basnlar genel olarak, 2,5 , 6, 10, 16, 25 ve 40 bar deerleridedir.

11

ekil 1.5 Gvde borulu s deitirici prensip emas

E gvde tipi s deitiricileri basit ve ucuz konstrksiyonlardr. Bu tipte akkan gvdeye bir yandan girip, dier yandan kmaktadr. Borular gvde iinde bir veya birka artma eleman ile desteklenmektedir. E tipi gvde genellikle tek fazl aklar iin kullanlr. Scak ile souk akkanlar arasndaki ortalama logaritmik scaklk farkn arttrmak ve s deitirici etkenliini oaltmak iin ters akm dzenlenmesi tercih edilir. Is deitiricinin etkenliini daha da artrabilmek iin gvde iine konulan boyuna artma levhas yardmyla elde edilen F tipi gvdeler kullanlabilir.

Gvde iindeki ak blmek iin, deiik uygulama yerlerinde G, H ve J tipleri kullanlr. G tipinde, gvde iindeki yatay bir artma eleman ak ikiye ayrr. Akkann gvdeye giri ve k azlar, gvde ortasnda birbirlerine gre 180 olarak yerletirilir. G tipi ile E tipinin gvde tarafndaki basn kayplar ayndr. Fakat G tipi gvde, E tipinden daha byk bir ortalama logaritmik scaklk fark saladndan s deitirici etkenlii daha iyidir. G tipi gvdeler ounlukla tek fazl aklarda kullanlabildii gibi, yatay buharlatrc olarak da kullanlr. H tipi gvdeler G tipine ok benzerler, sadece gvdeye giri azlar ile ak ayran artma elemanlar ikier tanedir. J tipi gvdelerde ise bir giri, iki k veya iki giri, bir k azlar vardr. J tipi gvdelerde, gvde tarafndaki basn kayb, E tipi gvdelerin 1/8 deeri kadardr. Bu nedenle, bu gvdeler genellikle kk basn kayplarnn istendii yerlerde, rnek olarak vakumlu youturucu tesislerinde kullanlr. Youturulacak buhar, gvdeye iki yerden girip, youan sv ise bir yerden kar.

12

K tipi gvdeler ise buharlatrc olarak kullanlr. Boru demeti gvdenin alt ksmndadr ve gvdenin hacimce yaklak %60 kadarn kaplar. Bunlar ounlukla havuz tipi kaynatclar olarak uygulama alan bulurlar. Buharlatrlmak istenen sv borular tamamen kaplar, buhar ise borularn bulunmad st ksmda toplanr. Dey bir levha savak rol oynar, gereinden fazla akkan buradan taarak dar atlr.

X tipi gvdeler apraz akml dzenlemeleri salar. Gvde iinde artma eleman yoktur. Borularn titreim dolaysyla zorlanmamalar iin borular arasna destekler konulabilir. Bu tip gvde, gvde tarafnda kk basn kaybnn istendii yerlerde kullanlr ve zellikle kanatl borular ile gazlarn soutulmasnda uygulama alan bulur.

Tablo 1: Standart gvde tipleri ve n arka kafalar

13

Gerek gvdenin gerekse de borularn ap ve saylarnn tespitinde, bunlar iinde akan akkan hzlar nemli olmaktadr. Hzn byk olmas s gei katsaysn artrarak, daha kompakt s deitiricisi konstrksiyonuna imkan salarken, basn kayplarnn ve bunun sonucu pompa veya vantilatr gcnn bymesine sebep olur. Dier taraftan byk hzlar cidarlarda kirlenmeyi de nler, fakat titreim, kavitasyon ve erozyon oluturabilir.

Is deitirici gvdesi, dkme demirden, elik levhalarn silindirik kvrlarak kaynak edilmesiyle veya elik borulardan imal edilebilirler. Dkme demir gvdeler 10 bar basn ve 200C scaklktan yukar deerlerde kullanlmamaldr.

Gvde borulu s deitiricilerinde kullanlan boru aplar 10mm ile 57mm arasnda deiir. Birok durumda, daha kompakt ve ucuz s deitirici projelendirmesi salandndan, kk boru aplar (16mm ile 25mm) tercih edilir. Buna karlk, zellikle kirli akkanlarn kullanld durumlarda, temizleme kolayl salamas bakmndan byk apl borular kullanlr. Boru et kalnl, boru iindeki akkann basncna ve korozyon pay dnlerek seilir. Is deitiricilerinde kullanlan elik ve dier malzemelerden imal edilmi borularn aplar ve et kalnlklar uygun standartlardan alnabilir.

Gvde borulu s deitiricilerinde kullanlan boru boylar, piyasada satlan boru boylarnn kesirleri olacak ekilde seilmesi, imalatta fire vermemek asndan uygundur. Is deitirici boyu tespit edilirken, bu deitiricinin yerletirilecei yer gz nnde tutulmaldr. Belirli bir sl kapasite (veya stma yzeyi) iin uzun borularn seilmesi, gvde apn kltr ve zellikle yksek basnlarda daha ucuz s deitirici imalatna imkan verir. Gvde apnn 5 ila 10 kat olarak boru boylarnn seimi, pratik adan uygun sonular vermektedir.

14

Bir gvde borulu s deitirici iindeki boru demeti, ekenar gen, kare veya dndrlm gen ve kare eklilerinde yaplabilir. gen ve dndrlm kare dzenlemeleri, kare dzenlemeye gre daha byk s gei katsaylar vermesine karlk, bunlardaki basn kayplar biraz daha byktr. Kare ve dndrlm dzenlemeler, zellikle kirletici akkanlar iin uygundur. nk bu tip dzenlenmi boru demeti, s deitirici darsna karldnda kolayca temizlenebilir. Her tip dzenlemede boru eksenleri arasndaki uzakln boru d apnn 1,25 kat seilmesi nerilir. Temizlik kolayl istenen durumlarda, karesel dzenlemede borular arasnda en az 6 7mm boluk olmas istenir.

ekil 1.6 Gvde borulu s deitirici

Borularn n ve arka aynalara tespitinde kaynak ilemi ve genellikle de makineto ilemi kullanlr. Bu ilem iin zel konik silindirik elemanlar ile boru geniletilerek aynaya yapmas salanr. Bu ilem esnasnda szdrmazln salanmas kadar, borunun cidarlarnn da fazla incelmemesi nemlidir. Bunun iin ayna et kalnlnda zel yivler alr. Borunun makineto edilen ksmnn uzunluu, boru aynas kalnlnn %90n gememelidir. Makineto edilen ksm ile makineto edilmeyen ksm arasnda keskin bir gei olmamaldr. Borularn azlarna yaklak olarak 2mm yarapl hava almaldr. Borularn ularnn aynadan taan ksm, makineto ileminden sonra 5mmden ok olmamaldr.

15

Szdrmazln nemli olduu durumlarda, borular aynaya kaynak ilemi ile tespit edilir. Kaynakl boru tespitinin, s deitirici imalat masraflar yan sra borular arasndaki mesafenin de artarak gvde apnn bymesine neden olaca gzden uzak tutulmamaldr.

Gvde iindeki akkan hareketlerini ynlendirmek, akl trblansl yapp l blgeleri azaltmak ve borulara destek salamak gayesi ile gvde iinde artma elemanlar kullanlr. Bunlar levhal ve ubuklu olmak zere iki grupta toplanabilir. Bu elemanlarn seiminde, s geiindeki iyiletirme, basn kayplarndaki artma ve akta oluturduu titreim ve grlt gz nne alnmaldr.

artma elemanlar ak kesitini %15 ila 45 arasnda keser. Pratik adan %20 ila 25 gibi bir deer, iyi bir s gei katsays yan sra, fazla bir basn kayb oluturmaz. Akkann ksa devre yapabilmesi nedeniyle, bu elemanlar ile gvde arasndaki aralk belli deerleri amamaldr. Elemanlar arasndaki mesafe, gvde apnn 0,2 ila 1,0 kat arasnda deiebilmesine ramen, bu mesafenin gvde apnn 0,3 ila 0,5 arasnda seilmesi, s geii ve basn kayplar asndan uygundur.

Akkan gvdeye giri ve k azlar, standart boru apnda olmaldr. Gvde akkann giri ve knda ar bir basn kayb, borularda ses ve titreim olmamal, dzgn bir ak salanmaldr. Uygun giri ve k azlarn yerletirebilmek iin, gerekiyor ise boru demetinden baz sralar karlmal, akkann borulara dorudan arpmas nlenmelidir.

artma levhalarnn yerletirilmesinde kullanlan destek ubuklarnn konstrksiyonlarna ait bilgilerde mevcuttur. Bu ubuklar artma levhalarnn dzgn ekilde montaj yan sra aktan dolay oluabilecek titreimlerin nlenmesi salanr.

16

2.1.4 zel Gvde Borulu Is Deitiricileri

Bu ksmda incelenecek olan s deitiricileri konstrktif olarak klasik gvde borulu s deitiricilerine benzemesine ramen, zel kullanmlar iin imal edilir.

Bunlara ait rnek ekil 1.7de verilen Korumal Gvde Borulu s deitiricidir. Bu s deitiricisi zellikle kaaklarn nlenmesi istenen yerlerde uygulama alan bulur. Deitirici iindeki borular ayn eksenli iki boru olarak n ve arka aynalar arasna tespit edilir. Ayn eksenli iki boru arasndaki s geiini artrabilmek iin, bu arala ya s iletim katsays yksek bir akkan ya da spiral bir kanat yerletirilir. Sistem, borularda bir kaak olduunda, bu kaa annda tespit edebilen dedektrler ile donatlr ve bu ekilde scak ve souk akkann birbirine karmas nlenir.

ekil 1.7 Korumal gvde borulu s deitirici

zel gvde borulu s deitiricilerine ait dier rnek Grafit Gvdeli s deitiricidir. Grafitin kimyasal maddelere kar direnli olmas ve s iletim katsaysnn da yksek olmas nedeniyle zellikle korozif ortamlardaki s deitiricileri iin uygun bir malzemedir. Serbest bromin ve klorin, serbest florit iyonlar, slfrk asit/potasyum dikromat ve deriik nitrik asit dndaki bilinen btn kimyasal maddelere kar grafitin direnci olarak fazladr. Bu s deitiricileri 60 ila 200C scaklklar arasnda iletme scaklklarnda ve en fazla 15 bar iletme basncnda kullanlabilmektedir.

17

2.2 LEVHALI ISI DETRCLER

Bunlarda esas s geiinin olduu yzeyler genelde ince metal levhalardan yaplr. Bu metal yzeyler dz veya dalgal biimde olabilir. Borulu tipten olan s deitiricilerine gre yksek basnlara ve scaklklara kamazlar. Conta levhal, spiral levhal ve lamelli olmak zere grupta incelenebilir.

2.2.1 Contal Levhal Is Deitiricileri

Bu s deitirici, ince metal levhalardan bir paket yaplarak elde edilir. Akkanlarn geebilmesi iin drt tarafnda delik bulunan metal levhalar paket haline getirilirken uygun contalar kullanlr. Genellikle fabrikasyon olarak zerlerine dalgal form verilen bu levhalar dey olarak yerletirilerek, sktrma ubuklar ile sktrlr. Dalgal form, levhalarn rijidliini artrmas yan sra, akn trblansl olmasn da salar. Levhalar arasndaki boluklardan, scak ve souk akkanlar birbirlerine karmadan akarlar. stenildiinde sisteme levha ilave edilerek veya karlarak sl kapasitesi deitirilebilir.

ekil 1.8 Contal levha montajl durum

18

Contalarn deiik ekillerde yerletirilmesi ile levhalar arasndaki tek, ift ok ve tek ok ekillerde akm dzenlenmesi yaplabilir.

Bu tip s deitiricileri kolaylkla sklp temizlenebilir. Bu nedenle gda endstrisi iin uygundur. Is deitirici iinde scak ve souk blgeler olumaz. ki akkann birbirine karma imkan azdr. Kaaklar d tarafa dorudur. Bu s deitirici iindeki akkan miktar az olduundan, genellikle akkanlar (rnek olarak makyaj, parfmeri malzemeleri) iin tercih edilir. Levhalar zerindeki kntlar trblans oluturulduundan, akkanlarn birikinti yapma imkan azdr.

Bu stnlklerine karlk contal levhal s deitiricilerin sakncal taraflar da vardr. Levhalarn dzlemsel oluu ve conta malzemelerinden dolay, yksek basnlara klmaz. Maksimum 20 bar basnca kadar kullanlabilir. 150C scakla kadar ucuz contalar kullanlmasna karn, daha yksek scaklklarda pahal, kaliteli contalara gerek vardr. Conta zamanla zelliini kaybeder, bu yzden belirli zamanlarda bu contalar deitirmek gerekebilir. Istma yzeyi maksimum 1400m2deerine kadar yaplabilir.

Bu s deitiricileri ounlukla sthanelerde, iki, bira, besin, makyaj, sentetik lastik, kimya, selloz ve kt endstrilerinde, evsel kullanmda (scak su elde etmek iin) kombi cihazlarnda kullanlr.

Contal levhal s deitiricilerinde levha kalnl 0,5 1,2mm arasnda olup, levhalar arasndaki boluk 3 6mm kalnlndaki conta ile salanr. Levha malzemesi olarak karbonlu elik, alminyum, bakr ve bakr alamlar, paslanmaz elik, nikel, titanyum ve molibden alamlar kullanlabilir.

19

2.2.2 Spiral Levhal Is Deitiricileri

Bu s deitiricileri, 150 ila 1800mm geniliindeki uzun iki ince metal levhann spiral eklinde sarlmas ile elde edilir. ki levha arasna konulan saplamalar ile dzgn bir aralk salanabilir. Levhalarn iki taraf contal kapaklar ile kapatlr. Akkanlar birbirlerine gre paralel veya ters ynde aktlabilir. Temizlenmeleri kolay olduundan, bu s deitirici tortu yapabilen viskoz akkanlar iin ok uygundur. Basn kayplar gvde borulu ve levhal contal s deitiricilerine gre azdr. Bu yzden zellikle kt, selloz endstrisinde, slfat ve slfit fabrikalarnda bu s deitiricisi tercih edilir.

ekil 1.9 Spiral levhal s deitirici kesitleri

stenirse spiral levhal s deitiricileri buharlatrc olarak da kullanlabilir. Boyutlarn snrl olmas, conta malzemesi yznden maksimum 10 bar basnca ve 500C scakla kabilmesi, tamiratlarn zor olmas bu s deitiricilerinin sakncalar olarak saylabilir.

20

Spiral levhal s deitiricilerine kk konstrksiyon deiiklikleri ile eitli ak ekilleri elde edilebilir. Bu ak ekillerinden birinde akkanlardan birisi deitiricinin alt ksmnda ortadan girip serpantin iinde dolap, yan taraftan karken, dier akkan dier yandan girip, serpantinin st ksmndan ortadan kar. Bu ekilde ters akm salanm olur. Dierinde ise birinci akkan deitiricinin stnden girip, spiral kanallarndan aa doru hareket edip, alt ksmdan karken, ikinci akkan yandan girip, spiral iinde hareket ederek stten orta ksmdan kmaktadr. Youturucu olarak kullanlabilen youturulmak istenen akkan st yan taraftan girer, bu akkann youan ksm alttan; youmayan ksm ise yandan alnrken, ikinci (souk) akkan deitiricinin dier yan tarafndan girip, serpantin iinde dolaarak, stten orta ksmdan kar.

Konstrksiyon zellikleri olarak bu s deitiricileri iin, maksimum stma yzeyi 200m2, levhalar arasndaki uzaklk iin 5 25mm deerleri verilebilir. stenirse levhalar zerine oluklar yaplarak s geii iyiletirilebilir.

2.2.3 Lamelli Is Deitiricileri

Bu s deitirici, bir gvde iine yasslatlm borulardan yaplm bir demetin yerletirilmesi ile elde edilir. Bu borulara lamel ad verilir ve genellikle nokta veya elektrikli diki kayna ile birbirine tutturulur. Akkanlardan birisi yasslatlm lamelli borular iinden akarken, dier akkan bu lamellerin arasndan akar. Gvde iinde ayrca artma levhalar yoktur. Ak tek geili olup, akkanlar birbirlerine gre ters veya paralel olarak akabilir. Hidrolik ap kk olduundan, byk s tanm katsaylar elde edilebilir. Teflon conta kullanldnda maksimum 200C, asbest conta kullanldnda 500C scaklk deerine ve 30 bar basnca kadar kabilir. Bu s deitiriciler kt, besin ve kimya endstrilerinde uygulama alan bulmaktadr.

21

2.2.4 nce Film Is Deitiricileri

ok yksek viskoziteli ve scakla duyarl maddelerin stlmasnda ve soutulmasnda ince film s deitiricileri nemli uygulama alan bulur. Deitirici iinde scaa duyarl maddelerin ksa kal sresi ve byk s tanm katsaysna sahip olmalar nedeniyle, pratikte ou zaman bu s deitiricileri buharlatrc olarak kullanlrlar.

nce film s deitiricilerinde stlm bir konik veya silindirik ksm iinde dner bir rotor bulunur. st ksmdan giren viskoz akkan, bir datc halkadan geerek, rotor yardmyla scak silindirik veya konik i yzeyi zerinde ince bir film tabakas oluturulur. Bu esnada buharlaan gazlar yukardan karken, buharlamayan ksm alttan alnr. Bu tip s deitiricileri 15m ykseklik, 2m ap deerlerine kadar imal edilebilirler.

2.3 KANATLI YZEYL ISI DETRCLER

Buraya kadar incelenen borulu ve levhal s deitiricilerinde genel olarak, yzey alan younluu (kompaktlk) 300 m2/m3 deerinden, sl etkenlikleri ise %60 deerinden daha kktr. Bu tip s deitiricilerinin kompaktl ve sl etkenlii artrlmak istenir ise, asl stma yzeylerine kanat ad verilen kntlar ilave edilerek stma yzeyleri bytlebilir. Prensip olarak s tanm katsaysnn kk olduu akkan (genellikle gaz, bazen de sv) tarafna kanatlar konulur. Bu durumda, kk hacimde daha fazla s geii salanabilmesine karn, yzeylere ilave edilen kntlarn oluturduu ilave basn kayplar gzden uzak tutulmaldr. Bu yzden konstrktif olarak en uygun yzey ilaveleri (kanat profilleri) aratrlmaldr.

22

2.3.1 Levhal Kanatl Is Deitiricileri

Bu tip s deitiricilerinde kanatlar, paralel levhalar halindeki yzeyler arasna mekanik olarak preslenerek, lehimlenerek veya kaynak edilerek tespit edilir. ki tarafnda da gaz akkan bulunan s deitiricilerinde s gei yzeyinin iki tarafna da kanat, gaz ve sv akkanlar ile alan s deitiricilerinde ise genellikle sadece gaz tarafna kanat konulur. Is deitiricinin rijidliini artrmas ve yksek basnlarda almasn salayabilmesi bakmndan levhal kanatlarn nemli fonksiyonlar vardr. Bazen kanatlara deiik formlar verilerek akkann kendi iinde karmas salanabilir.

ekil 1.10 Levhal kanatl s deitirici prensibi

Levhal s deitiricilerinin konstrktif zelikleri olarak, kullanma basnc ortalama 7bar (baz zel gayeler iin 80 bar deeri olabilir), maksimum kullanma scakl (kanatlarn tespit ekline bal olarak) 800 C, yzey alan younluu (kompaktlk) maksimum 5900 m2/m3 (ortalama 2000 m2/m3) deerleri verilebilir. Gaz ve buhar trbinleri, otomobil, kamyon, uak motorlar soutma sistemleri, s pompalar, soutma ve iklimlendirme tesisleri, elektronik devrelerin soutma devreleri ile enerji geri kazanm sistemleri levhal s deitiricilerinin uygulama alan bulduu alanlardr.

23

2.3.2 Borulu Kanatl Is Deitiricileri

Bir tarafnda gaz, dier tarafnda sv akan s deitiricilerinde, sv tarafndaki s tanm katsays daha yksektir, bu nedenle ounlukla sv akkan taraf kanat gerektirmez. Dier taraftan mukavemet bakmndan uygun geometri silindir olduundan, s deitiricilerde yksek basnl akkan (genellikle de sv akkan tarafndaki basn, gaz tarafndaki basntan daha yksektir bu nedenle sv akkan) boru iinden akt lr. Bu yzden pratikte dairesel veya oval kesitli boru dndaki kanatl yzeyler ile daha ok karlalr.

ekil 1.11 Dairesel ve oval kesitli borular

Borulu kanatl s deitiricilerine dier bir rnek, gaz trbinlerinde kullanlan scak gazlar ile yakma havasnn stld rekparatrlerdir. Bunlarda yksek basnl gazlar borularn iinden, hava ise borularn dndan akar. Yksek basnl gazn kk apl borulara gnderilmesinde karlalan glkleri yenmek iin borular gruplar halinde beslenir. Alak basncn bulunduu hava tarafnda hzlar kk olduundan ve s tanm katsays, i tarafa gre daha kk olduundan, bu ksma eksenel kanatlar ilave edilir.

24

Boru iindeki akkann s tanm katsaysnn kk olduu durumlarda, borunun i yzeylerine de veya borunun iki tarafnda da s tanm katsaysnn nispeten kk olmas durumunda hem i yzeye hem de d yzeye kanatlar ilave edilebilir.

Kanatlar boru ile birlikte imal edilebildii gibi, sonradan boru zerine cidarlarna dkm, kaynak, lehim veya sk geme teknii ile tespit edilebilir. Is deitiricinin kullanlabilme scakl bu tespit ekline baldr. yzey alan younluu (kompaktlk) 3300 m2/m3 deerine kadar ulaabilir. Bu tiplerin uygulama alanlar olarak g santralleri, pervaneli soutma gruplar, tat aralar, iklimlendirme ve soutma tesisatlar saylabilir.

2.4 REJENERATF ISI DETRCLER

Bu s deitiricilerinde s nce scak akkan tarafndan bir ortamda depo edilir, daha sonra scak akkana verilir. Is geii dolayldr. Bunlara bazen rejeneratr ad da verilir. Rejeneratr iinde snn depoland gzenekli elemanlara ise dolgu maddesi veya matris ad verilir. Rejeneratrlerin balca stnlkleri; yzey alan younluu (kompaktlk) ok byk deerlere kabilir. Dier s deitiricilerine gre ilk yatrm masraf daha azdr. Sistemin kendi kendini temizleme zelii vardr.

Bunlara karlk bu s deitiricinin sakncalar ise; sadece gaz akkanlarda kullanlabilir. Scak ve souk akkanlar arasnda her zaman bir miktar kaak vardr. Akkanlar birbirlerine etki edebiliyor ise bu tip s deitiricileri kesinlikle kullanlmaz

Pratikte dnen ve sabit dolgu maddeli ile paket yatakl olmak zere grup rejeneratr tipi ile karlalr.

25

2.4.1 Sabit Dolgu Maddeli Rejeneratrler

Bu tipe bazen periyodik alan s deitiricileri ad da verilir. Belirli zamanlarda klapeler dndrlerek, dolgu maddesi iinden scak veya souk akkan geii gerekletirilir. Sistemin srekli almasn salayabilmek iin ayn tipten en az iki rejeneratre gerek vardr. Birok iletmede ise veya drt rejeneratr ayn anda kullanlr.

Havann soutularak svlatrlmnn yapld iletmelerde kullanlan ikiz tipten bir rejeneratrde klapelerin periyodik olarak alp kapanmas ile azot gaz ile soutulmak istenen havann rejeneratr iinden geileri ayarlanr. Is geiini salayan kanallar gzenekli veya kafesli malzemelerden imal edilir. Bu tiplerde s yutucu malzemeler olarak, ince elik ve alminyum levhalar kullanlabilir. ok dk scaklklardaki soutmalarda ince alminyum levhalar ondleli hale getirilerek kaydrlm olarak yerletirilir. Bu ekilde kanallar arasnda kk boluklar elde edilebilir.

ekil 1.12 Cowper tipi sabit dolgu maddeli bir rejeneratrn boyuna ev enine kesitleri

26

Cowper tipi sabit dolgu maddeli bir rejeneratr (ekil 1.12) genellikle yksek frnlar, Siemens-Martin ocaklar ve cam fabrikalar gibi yksek scaklklarda alan yerlerde uygulama alan bulur. Bu rejeneratrlerde genellikle scak duman gazlar yardmyla yakma havas stlr.

Bu rejeneratrlerde dolgu maddesi olarak kullanlan malzemeler yaklak 1400C gibi yksek scaklklara dayankl olup, kalnlklar yaklak 200 mm deerindedir. Bunlarda snma ve souma periyotlar 1 ila 2saat arasndadr. Korozif ortamlarda alan kimya endstrisinde kullanlan rejeneratr tiplerinde dolgu maddesi kalnl 40mm deerine kadar derken, snma ve souma periyotlar ise yaklak 15dakika deerine kadar azalabilir.

Sabit dolgu maddeli rejeneratrler pratikte iki snfta toplanabilir. Kompakt olmayan ( < 700 m2/m3) rejeneratrler yksek frnlarda, cam fabrikalarnda uygulama alan bulur ve 900 ile 1500C gibi yksek scaklklarda kullanlabilir. Kompakt olan ( > 700 m2/m3) rejeneratrler ise havann ayrtrlmas gibi dk scaklklardaki ilemlerde ve Stirling makinesindeki gibi yksek scaklklarda uygulama alan bulur. Kompakt sabit dolgu maddeleri kuarz akllarndan, elik, bakr, bilyelerden, bakr tel yumaklarndan veya dzensiz yerletirilmi elek teli ile ubuklardan yaplr.

2.4.2 Dner Dolgu Maddeli Rejeneratrler

Bunlar da disk ve silindir tipi olmak zere iki grupta toplanabilir. Bu tip rejeneratrler genellikle gaz trbinlerinde, buhar kazanlarnda, cam fabrikalarnda yakma havasnn scak duman gazlan ile stlmasnda, iklimlendirme tesisatlarnda enerji ekonomisi iin ok kullanlr. zellikle gaz trbinlerinde kullanldnda, gaz trbininin etrafn sardndan, ses ve s yaltm asndan yardmc olur.

27

Bu tip s deitiricilerinin dolgu maddeleri, ak esnasnda fazla basn kayb meydana getirmeyen, zerlerinde birikinti olmayacak ve iki gaz arasndaki kaaklar en az deere indirecek geometriler tercih edilmelidir. Gazlarn birbirine karmasna mani olmak iin alman nlemlere ramen yine de dolgu maddelerinin boluklarnda gaz kalmas nedeniyle, akkanlarn birbirine karm tam olarak nlenemez. Dner dolgu maddeli rejeneratrlerde bu karm daha fazladr. Buna karlk dner dolgu maddeli olanlarn srekli almas, sabit dolgu maddeli rejeneratrlere gre stnlk salar. Dner dolgu maddeli rejeneratrlerin en byk sakncas gaz kaaklardr. Bu kaaklarn nlenebilmesi iin kullanlan bir szdrmazlk halkas konstrksiyonu oluturulabilir.

ekil 1.13 Dner dolgu maddeli rejeneratrler

klimlendirme tesislerinde enerji ekonomisi iin kullanlan ve ou zaman, s tekerlei olarak adlandrlan dner tamburlu rejeneratif s deitiricileri vardr. Bunlar iklimlendirme tesislerinde, dar atlan egzoz havas ile ieri alnan d havann k aylarnda bir miktar stlmas, yaz aylarnda ise serinletilmesi ile ekonomi salarlar.

28

2.4.3 Paralel Yatakl Rejeneratrler

Devaml alan dolgu maddeli s deitiricilerine dier bir rnek, paket yatakl rejeneratrdr. Kresel, silindirik veya herhangi ekilli taneli paracklar, silindirik gvde iine yerletirilir. Scak gazlar, tanecikler arasndan geerken, bu tanecikleri str. Scak tanecikler, burada stlmak istenen souk gaz ile temasa getirilir. Aa souyarak den tanecikler bir elavatr yardm ile silindirik gvdeye tekrar tanr. Paket yatakl rejeneratrlerin konstrksiyonlar ok basit olmalarna ramen, basn kayplar fazladr.

2.5 KARITIRMALI KAPLARDA ISI DEM

Kartrmal kaplar, zellikle aralkl alan stma ve soutma ilemlerinde ok kullanlan cihazlardr.

Bu cihazlar genellikle; svlarn stlmas veya soutulmas, eriyik veya karmlarn, kartrma ve scaklk dengelemesi, sv karmlarnda ve sspansiyonlarda ktle geiini artrmak ve reaksiyonlar hzlandrmak, fermantasyon ileminde, gazlar ile svlarn ve sspansiyonlarn karm, dispersiyon ve emlsiyon, kat paracklarnn sspansiyon, ilemleri iin uygulanabilir.

Kartrc kaplar iindeki akkanlar, ya d yzeyinden ceket tipi, ya da kap iine yerletirilen serpantinler yardmyla stlabilir veya soutulabilir.

29

3. ISI DETRCLERNDE AKI DZENLENMELER

Is deitiricileri iindeki akkanlarn aklarnn birbirlerine gre eitli ekillerde dzenlemeleri, ortalama logaritmik scaklk farkna, s deitiricisi etkenliine ve sl gerilmelere ok etki eder. Prensip olarak bu aklar paralel, ters ve apraz olmak zere esas ekilde gerekleir. Ayrca akkanlarn birinin dierine gre gei saysna gre de (bir, iki, , vb. eklinde) baka bir ayrm yapmak da mmkndr. Tek geili halde iki akkan s deitirici boyunca birbiri ile yalnzca bir kere geiirken, ok geili halde iki akkan birka kere geiir.

3.1 TEK GEL ISI DETRCLER

ki akkann s deitirici iinde birbirine gre sadece bir kere karlat tiplerdir. Paralel, ters ve apraz akml olmak zere grupta incelenebilir.

3.1.1 Paralel Akml Is Deitiricileri

Bu dzenlemede s deitirici iindeki iki akkan deitiricinin ayn ucundan girip, birbirlerine paralel olarak akarlar ve deitiricinin dier ucundan karlar. Bu tipte kk apl bir boru ile bunun dnda ayn eksenli ikinci bir boru vardr. Birinci akkan kk apl boru iinden akarken, ikinci akkan iki boru arasndaki dairesel halkadan akar. Pratikte ite kk apl ok sayda boru, dta ise bu borular iine alabilen gvde ad verilen byk apl bir silindir kullanlabilir. Bu tip dzenlemelerde s deitirici boyunca akkan scaklnn deiimi tek boyutludur.

30

3.1.2 Ters Akml Is Deitiricileri

Bu tipte akkanlar s deitirici iinde birbirlerine gre eksenel olarak paralel, fakat ters olarak akarlar. Akkanlarn sl kapasitelerine ve faz durumlarna gre, s deitirici boyunca scaklklarndaki deiimler gzlenmektedir. Ters akml s deitirici dzenlemesinde, deitiricideki ortalama logaritmik scaklk fark ve etkenlik, dier btn ak dzenlemelerine gre daha byktr. Bu stnlnden dolay, bu tip s deitiricileri pratikte genellikle tercih edilir. Fakat s geii olan malzeme scaklnn deitirici boyunca fazla deimesi, bunun sonucu sl gerilmelerin artmas ve imalattaki konstrksiyon glkleri nedeniyle, bazen bu dzenleme tercih edilmeyebilir.

3.1.3 apraz Akml Is Deitiricileri

Bu dzenlemede s deitirici iindeki akkanlar birbirlerine gre dik olarak akarlar. Yaplan konstrksiyona gre, kanatlar veya artma levhalar yardmyla, akkanlar deitirici iinde ilerlerken kendi kendisi ile karabilir veya karmayabilir. Akkan deitirici iinde bireysel kanallar (veya borular) iinde akyorsa ve bitiik kanal iindeki akkan ile karmyorsa, bu akkana karmayan ad verilir. Tersi duruma ise karan akkan ad verilir.

Hem stma (veya soutma), hem de kartrma ilemlerinin ayn anda istendii durumlarda, akkanlarn kartrld s deitiricileri tercih edilir.

apraz akml s deitiriciler iindeki akkanlarn scaklk dalmlar iki boyutludur.

31

3.2 OK GEL ISI DETRCLER

Bundan nceki ksmda incelenen tek gei halindeki paralel, ters ve apraz esas gei ilemleri, s deitirici iinde deiik ekillerde art arda seri halde dzenlenerek, ok geili s deitirici tipleri elde edilebilir. ok geili s deitiricilerin en byk stnl, deitiricinin ortalama logaritmik scaklk farkn ve etkenliini artrarak, bu deerleri tek geili ters akml dzenlemeye yaktrmasdr. Is deitiricilerinde gei says ne kadar fazla ise, ters akml dzenlemeye yaklam o kadar iyidir. ok geili s deitiricileri, kanatl yzeyli, gvde borulu ve levhal tiplerde deiik ekillerde uygulama alan bulur.

3.2.1 apraz Ters ve apraz Paralel Akml Dzenlemeler

Bu dzenlemeler genellikle kanatl yzeyli s deitiricilerinde tercih edilir. ki veya daha fazla sayda apraz gei arka, arkaya ters veya paralel akml olarak seri halde balanr. Is deitirici etkenlii ve ortalama logaritmik scaklk fark, gei saysna ve her bir geiteki akkanlarn karp, karmadna baldr.

ok geili apraz-ters ve apraz-paralel akml dzenlemelerden her iki durumda da gei says artrldka sistemin etkenlii, tek geili ters veya paralel akml dzenlenmelere yaklalabilir.

Yksek scaklklardaki uygulamalarda, s deitiricilerindeki sl gerilmeler ve malzemeler asndan, scakln fazla olduu blgelerde scaa dayankl pahal malzemeler, dier blgelerde ise ucuz malzemeler kullanlarak imalat masraflar azaltlabilir.

32

3.2.2 ok Geili Gvde Borulu Is Deitiricileri

Gvde akkannn kartrld, paralel ters, blnm akml, ayrk akml dzenlemeler pratikte en ok kullanlan tiplerdir. Gvde borulu s deitiricilerinde, bir gvde iinde, 2, 4, 6, 8, ... gibi birden fazla ift sayda boru gei dzenlemeleri grlmektedir. Boru says arttka sistemin etkenlii, iki akkann da kart apraz akm s deitirici etkenliine yaklamaktadr.

ekil 1.14 ok geili gvde borulu s deitirici dzenlemeleri

Bir gvde iinde tek sayda boru gei dzenlemelerinin etkenlii, ift saydaki dzenlemelere kar biraz daha iyi olmasna ramen, imalat glkleri ve sl gerilmeler nedeniyle pratikte fazla tercih edilmez.

33

3.2.3 n Paralel Levha Geili Dzenlemeler

Levha tipi s deitiricilerinde, levhalarn eitli ekillerde dzenlenmesi ile ok geili akmlar elde edilebilir. Levha tipi s deitiricilerinde conta yeri deitirilerek bu dzenlemeler kolayca elde edilebilir.

34

4. ISI DETRCLERNN ISIL HESAPLARI

Bir s deitiricisindeki s geii, sadece iindeki akkanlar arasnda olduu, yani ortama bir s kaybnn olmad kabul edilirse, yzeyli s deitiricilerinde aadaki balantlar yazlabilir.

Q = Is deitiricide geen s (W) = Scak akkann sourken verdii s = Souk akkann snrken ald s = K A tm

Bu denklemde, K (W/m2 C) s deitiricisinin toplam s gei katsaysn, A (m2) iki akkan ayran s geii yzeyi, tm (C) btn s deitiricisinde etkili olan scaklk farkn (ortalama logaritmik scaklk farkn) gstermektedir.

Scak ve souk akkanlarn soumas ve snmas esnasnda verilen ve alnan slar, akkanlarn ktlesel debileri ile giri ve k antalpilerinin farkndan bulunabilir. Q = m (ig - i)

Isnn alnmas ve verilmesi durumunda akkanlarn scaklklar deiiyor ise (duyulur s deitiricilerinde), geen s miktar; Q = m cp (tg - t) = C (tg-t) eklinde,

35

Buharlama ve youma eklinde bir faz deiimi var ise geen s miktar; Q=mr eitliklerinden hesaplanabilir. Bu eitliklerde, m (kg/s) akkann ktlesel debisini, ig ve i (J/kg) giri ve k antalpilerini, cp (J/kg.C) sabit basntaki zgl ssn, tg ve t (C) giri ve k scaklklarn, C = m cp (W/C) akkann sl kapasitesini, r (J/kg.C) gizli buharlama ssn gstermektedir.

4.1 tm ORTALAMA LOGARTMK SICAKLIK FARKI

Is deitirici iindeki akkanlarn scaklklar ve scaklk farklar, deitirici boyunca deiir. Her kesitte scaklk farknn deiken olmas, akkanlarn s deitiricisine giri ve k scaklklar cinsinden ifade edilebilen, bir ortalama scaklk farknn kullanlmasn gerektirir. Sunulan bu ksmda, eitli dzenlemelerde tm ortalama logaritmik scaklk farknn bulunuu ile ilgili esaslar verilmitir.

4.1.1 Paralel ve Ters Akml Is Deitiricilerinde tm

tm = (t1 t2) / ln (t1 / t2) Paralel akmda s deitiricilerinde t1 = (t1g t2g) t2 = (t1 t2) Ters akml s deitiricilerinde t1 = (t1g t2g) t2 = (t1g t2) formlleri ile gerekli hesaplamalar yaplabilir.

36

4.1.2 ok Geili ve apraz Akml Is Deitiricilerinde tm

Paralel ve ters akml s deitiricilerinde ortalama logaritmik scaklk farknn ifadesi nispeten basit olmasna ramen, apraz akml ve ok geni s deitiricilerde olduka karmaktr. rnek olarak ekil 1.15de verilen bir gvde iki boru geili s deitiricisinde bu deer;

ekil 1.15

eklinde verilebilir.

37

5. ISI DETRCLERNDE MALZEME EM

5.1 MALZEMELER

Dier basnl kaplarda olduu gibi, s deitiricilerinin konstrksiyonunda, yumuak elik, alaml elikler, dier alamlar, baz mukavemetli plastikler, seramikler veya zel maksatlar iin de grafit gibi malzemeler kullanlr. Bu malzemelerin seiminde korozif, scak, basnl, asitli veya bazik ortam alma koullarna dayanklln yan sra, zellikle metal malzemelerde imalat kolayl (bilhassa kaynak kabiliyeti), s iletim katsays, younluk, s yaylm katsays gibi fiziksel zelikler, pratikte standart ap ve boyutlarda elde edilebilme ve fiyat gibi etkenler gz nnde tutulmaldr.

5.1.1 Demir ve elik

Yumuak (dk karbonlu) elikler, mhendislik uygulamalarnda en ok kullanlan malzemelerdir. Ucuz olmalar, piyasada standart boyutlarda ve ekillerde yaygn olarak bulunmas, kolayca ilenebilmesi ve kaynak yaplabilmeleri, iyi bir ekme gerilmesine sahip olmalar en byk stnlkleridir. Buna karlk yumuak elikler, korozyona kar dayankszdr. eliin korozyona dayanklln ve ekme gerilmesini artrabilmek iin eitli elementlerin ilavesi ile alaml elikler imal edilir. Deiik amalar iin elik iine ilave edilen baz elementlerin etkileri aada aklanmtr.

Karbon, C: Karbon elie katlan en nemli alam elementidir. Bu element, eliin ekme mukavemetini, sertlemeyi, tane gelimesini artrr, fakat elastikiyeti, entik tokluunu, ilenme kabiliyetini azaltr. Ayrca karbon, eliin sertleme srelerinde dokuda martenzit oluumuna neden olur.

38

Alminyum, Al: Bu element, elik retiminde en ok kullanlan oksijen giderme maddesidir. Alminyum, azotu zerek, yalanma hassasiyetini azaltr. Az miktarda ilave edilmesi halinde ferritik / perlitik eliklerin ince taneli olmasn salar. Alminyum nitritlerin yksek sertlii nedeniyle, genelde nitrrlenmi eliklere ilave edilir. Ayrca alminyum kabuklanma dayanklln da artrr.

Krom, C: Bu element, eliin yzeyinde yksek scaklklarda meydana gelen pul eklindeki ayrlmay, paslanmay nler, anma mukavemetini artrr, entik tokluunu azaltr. Krom miktarnn artmas kaynaktan evvel elik parann n stmaya, kaynaktan sonra da bir tavlamaya tabi tutulmasn gerektirir, aksi taktirde elikte atlamalar oluabilir.

Manganez, Mn: Bu element de ok kuvvetli bir oksijen gidericidir. Kkrd, manganez slft olarak baladndan, demir slftin olumsuz etkisini azaltr. Manganez, eliin mukavemetini ve kaynak kabiliyetini artrr.

Molibden, Mo: Molibden genel olarak dier alam elementleri ile birlikte kullanlr. Bu element scak halde eliin mukavemetinin artmasna yardmc olurken, kabuklanma mukavemetini azaltr.

Nikel, Ni: Nikel, yksek scaa dayankl elikler iin gerekli bir katk elementidir. Bu, eliin mukavemetini, uzama snrn ve tokluunu artrr.

Silisyum, Si: Silisyum da elik retiminde nemli bir oksijen giderici bir element olup, eliin mukavemetini artrr, oksitlenmeye kar dayankll ve elastikiyet snrn artrr. Bu nedenle yay eliklerinin imalatnda kullanlabilir.

39

Bakr, Cu: Bakr, elik iin zararl bir elementtir. Kabuklanma tabakasnn alt ksmnda zenginletiinden, eliin tane snrlar iine nfuz ettiinden, scak ekillendirmede yksek bir yzey hassasiyetine neden olduundan, eliklerde az kullanlr.

Volfram, W: Bu element, eliin ekme mukavemetini, uzama snrn ve tokluunu iyiletirir.

Vanadyum, V: Vanadyum, elik iinde tane incelmesine neden olur, eliin anma mukavemetini ve scak haldeki mukavemetini arttrr.

Titanyum, Ti: Titanyum da kuvvetli bir oksijen gidericidir. Korozyona dayankl eliklerin imalatnda kullanlr. Bu element, eliin scaktaki mukavemetini artrr, yalnz birikmelere ve katmer oluumuna neden olabilir.

Bor, B: Bu element, islah eliklerinde, sertlemeyi iyiletirir, sementasyon eliklerinde ise sertleme ve mukavemeti artrr.

Kkrt, S: Kkrt, krlganl artrdndan ve kaynak atlaklarna neden olduundan, elik iin zararl bir elementtir. Genel olarak kkrdn zararl etkisi, elie katlan dier elementlerle birlikte manganez ilavesi ile azaltlr.

Fosfor, P: Fosfor da, elik iin zararl bir elementtir. eliin gevreklik krlmasn artrr.

40

HESAPLAMALAR

Ortalama logaritmik scaklk fark; T1 = 80C (scak akkan giri scakl) T2 = 50C (scak akkan k scakl / kabul) T3 = 10C (souk akkan giri scakl /kabul) T4 = 40C (souk akkan k scakl) T1 = (T1 T3) = 70C T2 = (T2 T4) = 10C Tm = (T1 T2) / ln (T1 / T2) Tm = (70 10) / ln (70 / 10) Tm = 30,83390054 C

41

Ortalama scaklk deerleri; Tort1 = (T1 + T2) / 2 = (80 + 50) / 2 = 65C (scak akkan) Tort2 = (T3 + T4) / 2 = (10 + 40) / 2 = 25C (souk akkan)

Akkan zellikleri; Tort1 Scaklk (C) Younluk 65 980,5 4,18726 0,65852 0,4435 2,7414 Tort2 25 997,45 4,17974 0,61041 0,9025 6,1223

(kg/m3)

zgl s cpf (kcal/kg oC) Is iletim katsays k (W/moC) Kinematik viskozite .10-6 (m2 /s) Prandtl says Pr

Akkanlarn ald ve verdii s miktarlar; V1 = (24000) / (86400) = 0,277 m3/s (kullanlan su miktar kabul edilmitir) m1 = V1. 1
m1 = 272,361 kg/s

Q = Q1 = Q2 Q1 = m1.cpf1.(T1 T2) Q1 = (272,361).(4,18726).(30) Q1 = 34213,38963 kW

42

Q2 = m2.cpf2. (T4 T3) (34213,38963) = (m2).(4,17974).(30) m2 = 272,899 kg/s m2 = V2. 2 V2 = (272,899) / (997,45) V2 = 0,273 m3/s

Kabuller; di = 21mm = 0,021m dd = 25mm = 0,025m s = 2mm = 0,002m n = 1600

Ayna ap (Da);

t = 1,28.dd t = 32mm = 0,032m h = 27,71281292mm = 0,02771281292m A = t.(h/2)

43

F = 2.A.n.1,15 F = (.Da2)/4 Da = 1,441m

Hidrolik ap (Dh); Dh = 4 [(.Da2/4) (.n.dd2/4) / (.Da) + (.n.dd) Dh = 0,025m

Hz (i); Ui = V1 / .(di2/4).n Ui = 0,499 m/s

Hz (d); Ud = V2 / (/4).(Da2 (n.dd2)) Ud = 0,322 m/s

Reynold ve Nusselt saylar ile i , d bulunmas; Re1 = Ui.di /

Re1 = (0,499).(0,021) / (0,4435.10-6) Re1 = 23627,95941 Pr1 = 2,7414 Nu1 = 0,023.Re0,8.Prn Nu1 = 98,1432717 n = 0,3 (souma)

44

i = Nu1.k1 / di i = 3077,586061 W/m2 C

Re2 = Ud.Dh /

Re2 = (0,322).(0,025) / (0,9025.10-6) Re2 = 8919,66759 Pr2 = 6,1223 Nu2 = 0,023.Re0,8.Prn Nu2 = 68,67088027 d = Nu2.k2 / Dh d = 1676,695681 W/m2 C n = 0,4 (snma)

K toplam s gei katsaysnn bulunmas; Malzemenin s gei katsaysnn yksek tutulmas, hem toplam s gei katsaysnn artmasna hem de daha verimli s transferinin gereklemesine neden olur. Bunun iinde elverili olan dkme demir malzemesinin kullanlmasdr ( = 53).

1/K = 1/i + s/ + 1/d 1/K = (1/3077,586061) + (0,002/53) + (1/1676,695681) K = 1042,669164 W/m2 C

45

Boru uzunluunun bulunmas; Q = K.A.Tm A = .dd.n.L (34213389,63) = (1042,669164).(.0,025.1600.L).(30,83390054) L = 8,468 m

Is deitirici tasarmnda L/Da oran nemlidir. Bu oran 3 8 arasnda ise yaplan tasarm standartlara uygundur. (L / Da) = (8,468 / 1,441) (L / Da) = 5,876