Neverbalna komunikacija trei dio

Historijski tokovi prouavanja neverbalne komunikacije Psiholozi koji su se krajem XIX i poetkom XX vijeka intenzivno bavili prouavanjem facijalne ekspresije emocija ispitivali su prije svega tanost ocjene emocija na osnovu izraza lica i na uslove od kojih zavisi tanost ocjena na osnovu ekspresivnih znakova. To je bila glavna tema ispitivanja i velikog broja drugih istraivaa sve do tridesetih godina prologa vijeka. Meu prvim pisanim djelima koja se bave tematikom neverbalne komunikacije nalazi se knjiga Charlesa Darwina, Ekspresija emocija kod ovjeka i ivotinja (1982), a odnosi se na prvo sistematsko prouavanje i komparaciju izraavanja emocija izmeu ljudi i ivotinja. Kako se vidi, razmatraju se ekspresivni znaci kao sredstva komunikacije, ali se sama pojava neverbalne komunikacije ograniava samo na navedeni problem, odnosno na ispitivanje tanosti ocjena emocija na osnovu facijalne ekspresije. ak se ni djelo, Linost: psiholoke interpretacije, koje je 1937 godine objavio Gordon Allport, a koje obuhvata veoma dobro obrazloeno ukazivanje na vanost raznovrsnih ekspresivnih znakova za upoznavanje linosti, ne bavi razmatranjem neverbalne komunikacije kao socijalnog procesa i kao jednog od osnovnih sredstava interakcije. Na ulogu ekspresivnih znakova kao sredstava komunikacije ukazao je jo poetkom dvadesetog vijeka W.Wundt, koji prvu knjigu u svom desetotomnom djelu Psihologije naroda posveuje govoru, izmeu ostalog i putem neverbalnih komunikacionih znakova. Meutim, njegova razmatranja ne postaju podsticaj za sistematsko izuavanje neverbalne komunikacije (Rot, 2004). Od pedesetih godina 20. vijeka razvija se postepeno i sistematsko izuavanje neverbalne komunikacije i to u raznim naunim disciplinama. Etnolozi koji su ve odavno registrovali razne forme ponaanja, ali prije svega kao obiaje pojedinih etnikih grupa, poinju da ih prouavaju kao sredstva neverbalne komunikacije. Meu ostalim, ameriki socijalni antropolog E.T. Hall, krajem pedesetih godina prologa vijeka pokazuje kako razlike u nijemom jeziku pripadnika razliitih kultura mogu dovesti do nesporazuma meu njima. Jo je vanija jedna njegova studija o prostornim karakteristikama u interakciji osoba i njihovoj komunikacionoj vrijednosti.

Od njega potie, za ovu vrstu komunikacionih znakova, naziv proksemiki znakovi (Morris, 1979). Engleski antropolog Desmond Morris od pedesetih godina prologa vijeka u svojim publikacijama istie slinost u ponaanju ovjeka i ivotinja, a 1977 godine objavljuje knjigu Otkrivanje ovjeka kroz gestove i ponaanje u kojoj pokazuje veoma iroko i uestalo koritenje brojnih neverbalnih znakova za izraavanje razliitih stanja, osobina i elja ovjeka. I biolozi i etnolozi, prikazujui razne vrste ponaanja, sve veu panju obraaju komunikaciji kod ivotinja. Tako Karl Von Fish 1965 godine objavljuje esto navoenu studiju o orijentaciji pela na osnovu plesnog govora. Kada prelaze na prouavanje i razmatranje neverbalne komunikacije ljudi, kao to to ini Eibl-Eibesfeldt, oni naglaavaju nasljedno porijeklo neverbalnih komunikacionih znakova. I lingvisti sada poinju posveivati veu panju raznim ekstralingvistikim komunikacionim znakovima, a ne samo prozodijskim. Pri prikazivanju jezikih pojava, ime se lingvisti bave, vano je pratiti razliite paralingvistike znakove, a meu njih se ubrajaju svi neverbalni komunikacioni znakovi koji prate jeziko izraavanje (Canfield, 2002). Ali, u posljednjim decenijama dvadesetog vijeka i poetkom ovoga vijeka, izuavanju neverbalne komunikacije najvie panje posveuju psiholozi. Mehrabian (1968, prema Hickson, Stacks i Morre, 2004) koji je prouavao kako se osjeaji prenose u porukama, imao je velikog uticaja na kasnija prouavanja, kada je pronaao i izrekao da je od itave poruke ak 93 procenta sadraja poruke preneseno neverbalnim putem. Tanije Mehrabian govori da je 38 procenata poruke emocionalnog znaenja vokalno, 55 procenata se odnosi na facijalnu ekspresiju, a samo 7 procenata emocionalnog znaenja poruke se prenosi verbalno. Veina istraivaa koji prouavaju uticaj neverbalne komunikacije, vjeruje da Mehrabijanovih 93 procenta moe biti malo previsok znaaj koji se daje neverbalnim znakovima. Naime, mlai istraivai prije prihvataju aproksimacije koje daju Birdwhistell i Philpott, a koje govore da neverbalno jedni sa drugima komuniciramo oko 60 do 70 procenata (Hickson, Stacks i Moore, 2004). Prvenstveno su psihoterapeuti upozoravali na to koliko je znaajno praenje neverbalnih komunikacionih znakova za razumijevanje psihikih stanja ovjeka. Da bismo saznali o osjeanjima i reagovanjima pacijenta u psihoterapeutskom tretmanu, vano je, naglaavaju oni, pratiti javljanje i tok znakova neverbalne komunikacije. Ekman, koji sam i sa saradnicima ezdesetih godina prologa vijeka prouava

neverbalne znakove kako se javljaju i mijenjaju u toku psihoterapeutskog postupka, intenzivno izuava izraavanje emocija putem facijalne ekspresije, Ekman i Friesen i danas su jedni od vodeih strunjaka u toj oblasti (Ekman, 1997). Meu prvim sistematskim psiholokim prikazima neverbalne komunikacije nalazi se studija o kinezikim pokretima koju 1952 godine objavljuje R. Birdwhistell. Termin kineziki on koristi i za oznaavanje paralingvistikih znakova i smatra neverbalno izraavanje struktuiranim, organizovanim analogno verbalnom. Nastavljaju se dalje brojni radovi i sistematski prikazi veeg broja autora. Meu ostalim; Mehrabijana (A. Mehrabian) koji pokuava da primjenom faktorske analize utvrdi opte dimenzije raznih vrsta neverbalnih komunikacionih sredstava i daje sistematski pregled procesa neverbalne komunikacije. Veliki je broj i drugih psihologa koji izuavaju ovo podruje, a posebno treba istai engleskog socijalnog psihologa Argajla (M. Argyle), koji prouava mnoga pitanja neverbalne komunikacije, a naroito panju usmjerava na komunikacioni znak i objavljuje iscrpnu monografiju o tjelesnoj komunikaciji ili govoru tijela kako on naziva neverbalnu komunikaciju (Rot, 2004). Svi su spomenuti naunici koji, bilo da dolaze iz drugih naunih disciplina ili su predstavnici psihologije, napravili veliki uticaj na svukupno proavanje neverbalne komunikacije, a posebno su se u prouavanju sluili odreenim metodama o kojima govorimo u nastavku.

Metode istraivanja u prouavanju neverbalne komunikacije

Jo je krajem devetnaestog vijeka razvijena metodika prouavanja facijalne ekspresije i pokreta tijela i njegovih dijelova kao indikatora emocionalnih stanja i osobina linosti. Ali tek posljednjih decenija dvadesetog vijeka razvija se i pruavanje facijalne ekspresije, poloaja tijela, tjelesnih pokreta i drugih elemenata spoljnog ponaanja kao znakova neverbalne komunikacije, pa time i metodologija njihovog prouavanja. Danas se u izuavanju neverbalne komunikacije primjenjuju obje osnovne metode prouavanja psihikih pojava, neeksperimentalna i eksperimentalna. A u okviru njih razni postupci i brojne tehnike podeene istraivanim problemima i prirodi izuavanih pojava. U prouavanju neverbalne komunikacije mogue je razlikovati dva glavna pristupa: postupak kodiranja i postupak dekodiranja neverbalnih komunikacionih znakova. Kada se radi o prvom postupku od ispitanika se zahtijeva da svojim spoljnjim znakovima izraze neka vlastita subjektivna stanja npr. svoje emocije, stavove prema osobi sa kojom su u interakciji ili svoj odnos prema sadraju komunikacije. U svim ovim se sluajevima prati spoljnim znakovima manifestirano stanje: paralingvistiki, kineziki i proksemiki znakovi te njihove varijacije u razliitim uvjetima. Mogue je i namjerno mijenjati te uslove npr. subjekat koji manifestuje znakove, osobe kojima se obraa, sadraj koji se saoptava i situaciju u kojoj se to ini. Pri drugom postupku, postupku dekodiranja, od ispitanika se zahtijeva da saope i koje znaenje pridaju pojedinim neverbalno komunikacionim znakovima i njihovim kombinacijama. Mogue je takoer namjerno birati ispitanike sa odreenim svojstvima, kao i mijenjati uvjete u kojima oni daju tumaenja uoenih neverbalnih komunikacionih znakova. esto se u istom istraivanju povezuju oba navedena postupka, i postupak dekodiranja i kodiranja. Takoer je vano rei da se obadva postupka primjenjuju bez obzira na to da li je u pitanju neeksperimentalna ili eksperimentalna metoda, a takoer i pri koritenju razliitih tehnika istraivanja (Mahl, 1987). Dosta esto se prilikom ispitivanja neverbalne komunikacije organizuje sistematsko neeksperimentalno istraivanje kako bi se obezbijedila prirodnost situacije i da bi se umanjio uticaj samog ispitivanja na manifestovanje neverbalnih znakova. U takvim se istraivanjima, izmeu ostalog, registruju neverbalni znakovi i njihov tok kod raznih vrsta subjekata i u raznim uvjetima. Tako se u jednom istraivanju, kojeg su

proveli Haggard i Isgacs 1966 godine, prate tok i odlike facijalne ekspresije u raznim afektivnim stanjima.1 Spontano manifestovanje neverbalnih komunikacionih znakova mogue je pratiti kod raznih kategorija subjekata. Mogue je to i kod pacijenata psihijatrijskih ustanova, kao to su to inili Eckman i Friesen, veoma zasluni istraivai za razvijanje izuavanja neverbalne komunikacije koji su koristei postupak dekodiranja, provjeravali u kojoj mjeri neverbalni znakovi otkrivaju odreena psihika stanja i promjene u tim stanjima.2 Veoma esto se u istraivanjima koristi i eksperimentalna metoda istraivanja. esto metoda terenskog eksperimenta, a jo ee labaratorijskog. Postoje mnoga pojedinana eksperimentalna istraivanja iz podruja neverbalne komunikacije, a neka od tih su i etiri eksperimenta koja je organizovao Albert Mehrabian kako bi ispitao moe li se na osnovu odreenih neverbalnih komunikacionih znakova zakljuiti o stavovima komunikatora prema osobi sa kojom je u interakciji (Rot, 2004). Mehrabijan je u ovom eksperimentu provjeravao vei broj hipoteza. Izmeu ostalog i hipotezu da pozitivan stav komunikatora prema osobi kojoj se obraa prate zauzimanje manje razdaljine, vie kontakata oima, direktnija orijentacija prema
1

Pratei karakteristike i tok facijalne ekspresije, koristei snimanje izraza filmskom kamerom, ova su

dva istaivaa otkrila da postoji jedan kratkotrajan period u javljanju facijalnog izraza pri emocijama koji nije u skladu niti sa facijalnom ekspresijom koja je predhodila ni sa onom koja slijedi, a niti sa verbalnim sadrajem izjave subjekta. Traje oko 1/5 sekunde, a nazvali su je mikromentalnom facijalnom ekspresijom. Najee i najizrazitije se javlja u situacijama kada se subjekat suzdrava da odgovori na pitanje ili kada neto porie; uope kada je verbalni odgovor blokiran. Predstavlja, smatraju autori, vid ispoljavanja onih impulsa i afekata koje subjekat ne eli da prikae ili se neusuuje da pokae (http://nonverbal.ucsc.edu/).
2

U ovom je istraivanju ponaanje pacijenata jedne psihijatrijske ustanove snimano u toku osam

minuta prilikom prijemnog intervjua pri dolasku u bolnicu i potom opet prilikom intervjua kod naputanja bolnice poslije uspjenog lijeenja. Grupe studenata procjenjivaa su poslije ocjenjivali psihiko stanje pacijenata na snimkama, bez ikakvog predhodnog znanja o njima. Procjenjivai su dobili listu atributa koje su morali pridodati licima sa filma, a to su bili: uplaen, prijatan, napregnut, socijalan, sumnjiav i mnogi drugi. Isti postupak ocjenjivanja su proli i psihijatri. Zakljuak je eksperimenta bio da je sa velikom tanou mogue otkrivati psihika stanja pacijenata kao i promjene u psihikim stanjima kod pojedinih osoba, a na osnovu neverbalnih komunikacionih znakova, http://nonverbal.ucsc.edu/).

osobi kojoj govori, vea oputenost dranja, relativno odsustvo akimbo poloaja3 pri stajanju. U tri eksperimenta koristi se postupak dekodiranja: prezentuju se odreeni neverbalni znakovi i od ispitanika se zahtijevaju ocjene o stavu komunikatora. U etvrtom se ogledu koristi postupak kodiranja. Ovdje se od ispitanika trai da zamisle kako je vjealica koja se nalazi u prostoriji neka osoba. Zahtijeva se da ispitanici zauzmu poloaj, dranje i distancu koju bi zauzeli da su to stvarne osobe s kojima komuniciraju. Postoji osam situacija koje predstvljaju kombinaciju tri obiljeja: spola zamiljene osobe, njenog drutvenog statusa i naklonosti prema njoj. Te situacije predstavljaju nezavisnu varijablu, a zavisnu ini i jedanaest vrsta neverbalnih znakova: otvorenost ruku, otvorenost nogu, relaksiranost aka, relaksiranost nogu, kontakt oima, orijentacija glave, poloaj ramena, frontalna distanca, lateralna distanca, vertikalno pomijeranje glave i poloaj ruku. Obraeni kvantitativni podaci izmeu ostalog, pokazuju da: kada je komunikator mukarac, njegov pozitivan stav prema osobi kojoj se obraa dolazi do izraaja prije svega u poveanom kontaktu oima, zatim u manjoj razdaljini, te u odustnosti akimbo pozicije. Kod ena su neverbalni znakovi pozitivnog stava prije svega odsustvo akimbo poloaja, manja distanca i otvorenost poloaja ruku tj. ruke nisu prekrtene preko grudi (Rot, 2004). U istraivanjima se prati koliko manifestovanje raznih vrsta neverbalnih znakova i njihovih sklopova zavisi od inilaca kao to su: spol ( i komunikatora i osobe kojoj se obraa), njihov drutveni status, uzrast, trajanje pozanstva i iskustvo koje komunikator i osoba kojoj se obraa imaju jedno o drugom, te osobine njihovih linosti. Takoer, prilikom prouavanja neverbalne komunikacije se mora obratiti panja na tri uslova: odnos meu osobama koje komuniciraju, situacija u kojoj se manifestiraju neverbalni znakovi i kultura kojoj pripadaju osobe u interakciji. Kultura je naroito vana zato to neverbalni znakovi iz jedne kulture mogu nositi potpuno drugaiju poruku u nekoj drugoj kulturi, a i neverbalna ponaanja mogu biti potpuno razliita (Mahl, 1987). Vano je pitanje kako pratiti i registrovati neverbalne komunikacione znakove. Kako bi se to postiglo potrebno je pri istraivanju voditi rauna o varijacijama svakog pojedinog znaka unutar neke kategorije. Posebno pitanje koje se postavlja pri svakom empirijskom istraivanju neverbalnih komunikacionih znakova jeste utvrivanje jedinica posmatranja. Neverbalni znakovi nisu statini. Oni se u odreenom trenutku pojavljuju i traju neko vrijeme. Treba odrediti koliko sloen
3

Pojam akimbo ili ruke na bokovima, pojam se odnosi na stav tijela kada su nam ruke (ake) prilikom stajanja na bokovima.

znak ili koliko sloen pokret i u kom trajanju predstavlja jedinicu posmatranja (Rot, 2004). U literaturi se navode dva pristupa. Prvi, koji kao jedinicu uzima neki lako uoljivi znak, ili pokret, a koji se moe razlikovati od predhodnog i naknadnog. U tom sluaju jedinica posmatranja traje od zapoinjanja pokreta nekim drugim dijelom tijela. Drugi je pristup, a koji zagovara jedan od prvih istraivaa kinezikih oblika komuniciranja, Birdwhistell, razbijanje pokreta na sitne elemente. Kao to se kod jedinica u izuavanju verbalne komunikacije koriste fonemi i morfemi, slino treba postupati pri izuavanju kinezike neverbalne komunikacije. Birdwhistell razlikuje pojmove kine, kinem i kinomorfem.4 Kine bi bio najmanje uoljiv pokret, analogan pojmu fonema. Kinem bi trebalo da predstavlja najvaniju jedinicu i oznaavao bi najmanji pokret koji ima samostalno znaenje, bio bi analogan pojmu morfema. Kinemi se povezuju u kinomorfeme, sastavljene od vie pokreta odreenog dijela tijela koji ine jedan odreeni akt ili poseban poloaj, ono to pristalice drugaijeg pristupa, a ije je miljenje danas vladajue, upravo oznaavaju jedinicom posmatranja. Prouavanje neverbalne komunikacije u odnosu na nasljedne i okolinske faktore
4

Birdwhistell, R.: Kinesics and Communication, prema: Explorations in Communication: An Anthology, Beacon Press, Boston, 1960.

Postoje tri vrste podataka na osnovu kojih ocjenjujemo da li su neverbalni komunikacioni znakovi dati nasljeem ili su steeni individualnim iskustvom: rano javljanje, univerzalnost i slinost sa komunikacionim znakovima ivotinja. Veoma rano, jo u prvim danima ivota, javlja se fiksiranje predmeta koji se kreu. Na osnovu toga zakljuuje se da postoje uroene osnove fiksiranja kao znaka kojim se spontano izraava zainteresovanost za neto. Jedna vana istraivaka strategija koritena u odgovoru na pitanje da li je neverbalno ponanaanje naueno ili nasljeeno jeste potraga za dosljednostima u izraavanju emocija putem izraza lica izmeu razliitih kultura. Ako se moe pokazati da razliite kulture i kodiraju i dekodiraju izraze lica na slian nain, tada se moe prihvatiti hipoteza o uroenosti, koju je prvi predloio Charles Darwin. Valjanost takvih dokaza oslanja se na uvjerenje da jedna kultura nije mogla nauiti takve izraaje kontaktom sa drugom kulturom (Molnar i Segestrile, 1997). Ekman i Friesen (1971, prema Ekman 1993) su proveli eksperiment u kojem je ispitanicima ispriana jedna veoma tuna pria, a potom su im pokazane slike koje su pokazivale razne izraze lica i oni su trebali odrediti emociju koja najblolje odgovara toj prii. Ispitanici su bili pripadnici plemena iz Nove Gvineje i Amerikanci, tri su fotografije pokazivale sreu, tugu, bijes, gaenje, iznenaenje i strah. Izraunati postotak na kraju eksprerimenta pokazuje da je ukupno slaganje visoko i da se meu kulturama vie slau djeca nego odrasli. Predhodno je istraivanje ispitivalo dekodiranje emocija, a drugo pokazuje sposobnost kodiranja emocija izmeu razliitih kultura. Tako su Ekman i Friesen (1972, prema Ekman 1997) proveli eksperiment u kojem se ispitivala meukulturalna dosljednost u kodiranju emocija. U tom istraivanju je traeno od lanova nekog plemena sa Nove Gvineje da prikau prikladan izraz lica s obzirom na emociju koja je u prii opisana. Zatim su snimljene njihove fotografije i date su amerikim studentima da prosude koja je emocija iskazana. Slaganje meu kulturama je bilo loije kada su emocije koje su dekodirali Amerikanci bile iznenaenje i strah. Eibl-Eibesfeldt (1972) je traio meukulturalne slinosti u gestama i to posebno je ispitivao gestu podizanja obrva prilikom pozdrava. On je otkrio da se ovaj gest kao univerzalni znak pozdrava javlja u mnogim kulturama. Eibl-Eibesfeldt (1970) je napravio i detaljna opaanja lica djece koja su roena gluha i slijepa. Pretpostavlja se da ta djeca nisu mogla to ponaanje nauiti gledajui svoju majku, a ipak njihova

facijalna ekspresija ima jednake izraze kada je u pitanju izraavanje osnovnih emocija (prema Pennington, 1997). O porijeklu neverbalnih komunikacionih znakova kod ovjeka susreemo dva ekstremna i potpuno suprotna shvatanja. Jedno koje istie veliku slinost neverbalne komunikacije kod ovjeka i ivotinja i naglaava primarnu ulogu filogenetskog nasljea. Ovo shavatanje prvenstveno nalazimo kod biologa i antropologa. Meu mnogim, etolog Eibl-Eeibsfeldt koji se bavi i prouavanjem neverbalne komunikacije kod ovjeka, naglaava ne samo facijalnu slinost pojedinih emocija nego dokazuje i univerzalnost mnogih sistema ekspresivnog neverbalnog ponaanja i njihovu filogenetsku osnovu. To se odnosi i na sindrom ponaanja pri gnjevu, pri pozdravljanju, pri udvaranju, na izraz postienosti ili zauenosti. I esto kao specifini ljudski atribut isticani smijeh, i glasni smijeh i suptilni, uz razne intelektualne sadraje vezan smijeak, rezultat je kontinuiranog filogenetskog razvoja. Prvi ima izvor u ekspresiji primata koju oni pokazuju u igri u kojoj simuliraju agresiju otvarajui pri tome iroko usta, a pokrivajui zube. Ljudski smijeak ima porijeklo u izrazu lica antropoidnih majmuna koji se manifestuje razvuenim usnama i pokazivanjem oba reda zuba kada ivotinja time saoptava svoju spremnost na potinjavanje drugoj od nje jaoj ivotinji i pokazuje da nema neprijateljstva, ve da postoje prijateljstvo i vezanost. Slinost izmeu ponaanja ovjeka i njegovih ivotinjskih predaka u cjelokupnom pa i neverbalnom ponaanju tolika je da se o ovjeku moe govoriti kao o golom majmunu, kako to kae engleski antropolog Morris D. (1967, prema Collier, 1985). Istraivanja na mnogim ivotinjskim vrstama sugeriu da postoji snana bioloka osnova sistema signalizacije. Ovaj pojam signalizacije razrauje Wiener (1972, prema Collier 1985) smatrajui da je ivotinjsko ponaanje prvenstveno signalizaciono, a ne komunikativno. Kod beskraljenjaka se ples pele istie kao najrazraeniji sistem za komunikaciju smjera i udaljenosti bogatog izvora nektara, drugim pelama. Tzv. osmica u plesu pela komunicira smjer nektara tako to pele pleu u odreenom kutu u odnosu na okomicu kojeg onda druge pele trebaju prenijeti u odnosu na poloaj sunca ispred konice. Udaljenost se komunicira ivahnou plesa, to je ples ivahniji i nektar je dalji (Pennington, 1997). Ptice koriste pjevanje u komunikaciji izmeu roditelja i potomaka, kada se ele pariti, kada tite vlastiti teritorij i kada upozoravaju vlastitu i druge vrste da je u blizini

grabeljivac. ini se da uenje igra vanu ulogu, a Marler (1970, prema Rot 1983) je pretpostavio da postoje mnoge slinosti izmeu ljudskog govora i razvoja ptijeg pjeva. Prvobitno cijukanje mladuneta postepeno se pretvara u specifini pijev vrste kako mladune odrasta. Ako ne uju druge ptice iste vrste, mladunad ne moe razviti tako razraeni sistem, a ovo je dobar primjer kako bioloke predispozicije zahtijevaju iskustvo i uenje da bi se mogle ostvariti. Najizrazitiji primjer neverbalne komunikacije izmeu vrsta prikazuje istraivanje Exlinea (1972, prema Pennington, 1997). Utvreno je da se produeni kontakt oima kod majmuna esto tumai kao prijetnja i moe izazvati agresivno ponaanje. Exlinea je zanimalo otkrie da li je to sluaj i kada su ljudi naveli rezus majmune na kontakt oima. Muki rezus majmuni stavljeni su u pojedinane kaveze za posmatranje, a eksperimentator je zapoeo kontakt oima tako to je majmunu buljio u oi ili je sakretao pogled. Kod produenog kontakta se uvijek javila agresivnost i napad, a niti jednom se nije isto ponovilo kod skretanja pogleda. Zakljuak je bio da se kao i kod ljudi, i kod ivotinja produeni kontakt oima smatra prijetnjom i agresivnim inom. Danas ve brojna istraivanja ponaanja ivotinja pokazuju uestalo koritenje raznih vrsta znakova pri njihovom komuniciranju. Po pravilu, to su, kao to je reeno, spontano manifestovanje znakova na koje druge ivotinje reaguju na odreeni nain. Nalazimo ih kao instrumente koji slue regulisanju raznih vrsta socijalnog ponaanja ivotinja: seksualnog, podizanja i zatite mladunadi, afilijativnog i kooperativnog, odbrambenog i napadakog. ula mirisa, ukusa i dodira vaniji su kanali komunikacije kod ivotinja nego to su to za ovjeka. Ali, est komunikacioni kanal je i vizuelni, preko kojeg se opaaju razne vrste pokreta, i auditivni, preko kojeg se primaju glasovi i umovi kao komunikacioni znakovi. Ovi komunikacioni kanali su ei ukoliko je ivotinja na viem stepenu razvoja. Kod primata postoje mnoge od vrsta znakova koje nalazimo u neverbalnoj komunikaciji meu ljudima. Kod antropoida postoji razvijena facijalna ekspresija. U strunoj literaturi se navodi da je kod impanze mogue razlikovati najmanje trinaest izraza lica koji se redovno javljaju kao znak za odreena stanja i za odreene potrebe ivotinja. Meu ostalim, u situaciji socijalne igre javlja se tzv. lice za igru, otvorena usta sa pokrivenim zubima (Molnar i Segestrile, 1997). Mnogi pokreti tijela ne ostaju ni kod ivotinja samo instrumentalni akti nego postaju i socijalni znakovi. Takvu ulogu stie i odreeno dranje tijela. Na primjer, na odsjeno mahanje akom ili toptanje zadnjim udovima druga ivotinja reaguje kao na znakove

prijetnje. Dodirivanje akama ili tijelom ili biskanje druge ivotinje izraz su pomirljivosti i spremnosti na saradnju ili ak afilijativne potrebe ivotinje. I dranjem tijela ivotinja manifestuje svoj status u skupini u kojoj ivi. Posmatranja u prirodnim uvjetima pokazuju da je oputeno dranje pri hodu i sjedenju, mirno kretanje sa iroko razmaknutim nogama i uzdignutim repom kod majmuna znak visokog statusa u hijerarhijhi opora. Istovremeno takvim dranjem ostalim ivotinjama se stavlja do znanja spremnost da se brani svoj status i privilegije koje on osigurava. ivotinje koje su nesigurne i iji je status nizak imaju drugaije dranje; one se kreu oprezno, tijelo im je napregnuto, a sjede sa glavom uvuenom meu ramenima. Meu strunjacima se diskutuje u kojoj mjeri je opravdano komunikacione znakove meu ivotinjama smatrati namjerno manifestovanim, intencionalnim, te da li se kombinovanjem pojedinih znakova obrazuju sloeni znakovi i sa novim smislom. Drugim rijeima, da li postoje struktura i sintaksa i znakova koje koriste ivotinje, kao to mi imamo pri upotrebi verbalnih znakova kod ovjeka (Molnar i Segestrile, 1997). Druga suprotna teza upravo opisanoj jeste ona kojom se porie ikakva bitnija slinost izmeu funkcija neverbalnih komunikacionih znakova kod ovjeka i ivotinja. Ljudska je neverbalna komunikacija prema engleskom antropologu Leachu uvijek odreena kulturom kojoj pojedinac pripada, a ne nasljeem. Ona se od ivotinjske bitno razlikuje i po tome to se znatan dio ne odnosi na konkretne sadraje nego na apstraktne i metafizike ideje. Iako znakovi koje neverbalnim komuniciranjem ovjek koristi poivaju na uenju i zavise od faktora kao to su dob, uzrast, status, spol, obrazovanje, pa i osobine linosti, svi ti faktori djeluju opet u ovisnosti od kulture i podkulture. Prije svega od kulture kojoj pojedinac pripada zavisi u kojem e stepenu spoljnjim znakovima izraziti vlastito emocionalno stanje i onda kada se reaguje na nasljeu zasnovan nain. U nekim se drutvima reaguje otvorenije i intenzivnije, a u drugim je manifestovanje svih ili nekih emocija kontrolisano i suzdrano. Pored, u predhodnom tekstu, navedenih istraivanja koje je o postojanju univerzalnih gesta meu kulturama proveo Eibl-Eibelsfeldt, engleski antropolog Morris D. sa suradnicima pravi mape za dvadeset izabranih gestova koji su i najmanju ruku fascinantni. Osim toga, imaju i praktinu vrijednost. Na primjer gest podignutog palca, koriste autostoperi irom svijeta. Ako se putuje kroz Belgiju, Siciliju, Sardiniju, Maltu ili Grku, treba biti paljiv jer se isti gest moe protumaiti kao uvreda seksualnog tipa. O istraivanjima gestova e vie govora biti u nastavku teksta (Morris, 1979).

Raznovrsnost istraivanja na temu neverbalne komunikacije Kao to je u dosadanjem izlaganju ovog rada navedeno, postoje mnoge varijacije u podruju neverbalne komunikacije i njene manifestacije. Teme prouavanja i polazite za istraivanja na ovu temu se proteu u velikom rasponu pojava, poevi od prouavanja samih kanala neverbalne komunikacije, kojih kako smo vidjeli u uvodu ima jako puno, do odnosa tih kanala u odnosu na dob, spol, kulturu i nasljee. Istraivanja neverbalne komunikacije se pored navedenih podruja tiu i mnogih varijacija na temu svakodnevnog ivota ljudi, njihovog branog ivota, ljubavnog ivota, drutvenih odnosa u svakodnevnim susretima, odnosa sa prijateljima, te odnosa na radnom mjestu i na poslovnim sastancima. Poseban opus literature na temu neverbalne komunikacije bavi se i istraivanjima iz podruja menadmenta, marketinga i prodaje, neverbalne komunikacije u pravnim odnosima i u sudnici, nadalje tu imamo i irok spektar istraivanja neverbalne komunikacije i njenih funkcija u edukaciji, potom u medicini, klinikoj psihologiji, te istraivanja psihijatrije kako normalnih tako i patolokih pojava. Neka od osnovnih istraivanja smo ve spomenuli, ali nam ostaje jedan ogroman opus onih za iju bi podrobnu prezentaciju bilo potrebno puno vie izlaganja koje bi premailo okvire jedne diplomske radnje. Zbog ovog cjelokupnog arenila i obima podataka na datu temu, o ovom e se pitanju na narednim stranicama govoriti u skraenom obliku sa naglaskom stavljenim na zakljuke onih najznaajnijih podruja istraivanja neverbalne komunikacije i njihovih rezultata.