Hukuk Kitabı

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2639 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1607
TRK ANAYASA HUKUKU
Yazarlar Do.Dr. Selin ESEN (nite 1-5) Yrd.Do.Dr. Blent YCEL (nite 6-8)
Editrler Do.Dr. Selin ESEN Yrd.Do.Dr. Blent YCEL
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Ar.Gr.Dr. rem Erdem Aydn retim Tasarmclar Yrd.Do.Dr. Alper Tolga Kumtepe Yrd.Do.Dr. Figen nal olak Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur Dil Yazm Danman Funda Grbz Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Trk Anayasa Hukuku
ISBN 978-975-06-1307-4
1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 57.000 adet baslmtr. ESKEHR, Temmuz 2012
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ vii
Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri......................................

GR .............................................................................................................. OSMANLI DNEM ANAYASAL GELMELER........................................... 1808 Sened-i ttifak ....................................................................................... 1839 Glhane Hatt- Hmayunu .................................................................. 1856 Islahat Ferman ..................................................................................... 1876 Kanun-u Esasi....................................................................................... 1909 Kanun-u Esasi Deiiklikleri................................................................ MLL MCADELE DNEM GELMELER VE CUMHURYETN LNI................................................................................ 1921 Anayasas (Tekilat- Esasiye Kanunu)................................................ CUMHURYET DNEM ANAYASAL GELMELER ................................... 1924 Anayasas .............................................................................................. 1961 Anayasas .............................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... ASL KURUCU KTDARIN BMLER: ANAYASA YAPIM YNTEMLER ................................................................................................ GR .............................................................................................................. Asli Kurucu ktidar ........................................................................................ Monokratik Asli Kurucu ktidar.............................................................. Plebisit Kurucu ktidar ............................................................................ Demokratik Asli Kurucu ktidar ............................................................. 1982 ANAYASASININ YAPILII ................................................................... 1982 ANAYASASININ DEMOKRATK ANAYASA YAPIMI LKELER AISINDAN DEERLENDRLMES.............................................................. 1982 ANAYASASININ TEMEL ZELLKLER .............................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... TREV KURUCU KTDAR ........................................................................... TREV KURUCU KTDARA YNELK SINIRLAMALAR ............................ Maddi Snr ................................................................................................... Sre Snr....................................................................................................... Biimsel Snr ................................................................................................. 1982 ANAYASASINA GRE ANAYASANIN DETRLMES...................
2
3 3 3 4 5 5 6 8 8 10 10 12 15 17 18 19 20 20 21
1. NTE
Anayasalarn Yaplmas ve 1982 Anayasas............................ 22

23 23 23 24 25 25 27 29 30 33 34 35 35 36 36 37
2. NTE
Anayasalarn Deitirilmesi ve 1982 Anayasas.................... 38

39 39 39 40 41 42
3. NTE
iv
indekiler
Teklif .............................................................................................................. Grme ........................................................................................................ Kabul.............................................................................................................. Onay............................................................................................................... Halkoylamas ................................................................................................. ANAYASA DEKLKLERNN DENETM................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
42 44 45 46 47 48 51 52 53 54 54 54 55 57 57 58 59 60 61 62 63 63 63 64 65 65 65 66 66 67 67 67 68 69 69 70 70 71 71 72 72 73 73 73 73 74 74 75 76 77 78
4. NTE
1982 Anayasasna Gre Devletin Temel Nitelikleri ........... 56

GR .............................................................................................................. BALANGI LKELER LE TOPLUMUN HUZURU, MLL DAYANIMA VE ADALET ANLAYII........................................................... ATATRK MLLYETLNE BALILIK.................................................... NSAN HAKLARINA SAYGILI DEVLET ........................................................ Temel Haklarn Snrlanmas......................................................................... Snrlamann Snr ......................................................................................... Temel Haklarn Kullanmnn Durdurulmas ............................................... Temel Haklarn Ktye Kullanlmas ........................................................... Temel Haklara Ynelik Gvenceler............................................................. Ulusal Dzey ................................................................................................. Uluslararas Dzey ........................................................................................ HUKUK DEVLET.......................................................................................... Temel Hak ve zgrlklerin Korunmas .................................................... Devlet Organlarnn lemlerine Kar Yarg Denetimi ............................... Yarg Kurulularnn Gvenilirliinin Salanmas........................................ Doal Yarg lkesi........................................................................................ Mahkemelerin Bamszl........................................................................... Yarglk ve Savclk Gvencesi .................................................................. Yasa nnde Eitlik...................................................................................... Ceza Hukuku Gvenceleri ........................................................................... DEMOKRATK DEVLET ................................................................................ Cumhuriyet lkesi .......................................................................................... Temsil lkesi................................................................................................... Serbest Seimler ............................................................................................ Serbest Oy ..................................................................................................... Tek Dereceli Seim ....................................................................................... Genel Oy ....................................................................................................... Eit Oy ........................................................................................................... Gizli Oy.......................................................................................................... Oylarn Ak Saym ve Dkm ................................................................. Seimlerin Yarg Organnn Ynetim ve Denetiminde Yaplmas.............. ounluun Ynetim ve Aznln Varolma Hakk .................................... Siyasal Faaliyet ve Siyasal Partiler ................................................................ Siyasal Partilere Devlet Yardm ve Mali Denetim ...................................... Siyasal Partilere Getirilen Snrlamalar ......................................................... Siyasal Partilerin Kapatlmas ........................................................................ SOSYAL DEVLET........................................................................................... Sosyal Devleti Gerekletirmeye Ynelik nlemler ...................................
indekiler
Belli Toplumsal Kesimlerin Korunmas ....................................................... Eitim ve retim, Salk, evre ve Konut Haklar ................................... alma Yaamna likin Dzenlemeler...................................................... Gelir ve Servet Farkllklarnn Azaltlmas................................................... Planlama ........................................................................................................ Sosyal ve Ekonomik Haklarn Snr............................................................. LAK DEVLET ................................................................................................ Din ve Vicdan zgrlnn Gvenceye Alnmas................................... Hukuk Kurallarnn Dine Dayanmak Zorunda Olmamas.......................... Devletin Resm Dininin Olmamas............................................................... Devlet Kurulularyla Din Kurulularnn Birbirinden Ayrlmas ................ Laikliin Korunmas ...................................................................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... GR .............................................................................................................. YASAMA ORGANININ LEMLER ............................................................... Yasa................................................................................................................ Bte ve Kesin Hesap Yasalar .................................................................... Milletleraras Anlamalarn Uygun Bulunmas............................................. Parlamento Kararlar ..................................................................................... tzk ........................................................................................................... YRTME ORGANININ LEMLER ............................................................ Kanun Hkmnde Kararname ..................................................................... Skynetim ve Olaanst Hl KHKleri .................................................... Cumhurbakanl Kararnamesi.................................................................... Tzkler......................................................................................................... Ynetmelikler ................................................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Yaamn inden ........................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 1982 ANAYASASINA GRE TBMMNN OLUUMU .................................. MLLETVEKLLERNN HUKUK KONUMLARI............................................ Temsil likisi ve Greve Balama ............................................................... Milletvekillii le Badamayan ler ........................................................... Yasama Baklar ........................................................................................ Milletvekilliinin Dmesi............................................................................. Milletvekillerinin Mali Stats....................................................................... TBMMNN YAPISI VE ALIMA SSTEM................................................... TBMMNN GREV VE YETKLER.............................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm......................................................................................
78 78 78 79 79 80 80 81 81 81 82 83 84 86 87 88 89 89 90
Yasama ve Yrtme lemleri................................................. 92

93 93 95 96 97 98 99 101 101 104 106 107 107 108 109 110 111 112 112 113
5. NTE
Yasama Organ ........................................................................ 114

115 117 117 117 117 119 119 120 122 124 125
6. NTE
vi
indekiler
Yaamn inden............................................................................................ Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
126 126 128 128 129 131 132 132 133 133 134 134 135 136 137 139 141 142 142 145 145 145 147 148 150 150 150 151 151 151 152 152 153 153 154 155 156 157 158 159 160 160 160
7. NTE
Yrtme Organ ...................................................................... 130

YRTME ORGANININ YAPISI................................................................... CUMHURBAKANI........................................................................................ Cumhurbakannn Seimi ............................................................................ Cumhurbakannn Hukuksal ve Siyasal Konumu ..................................... Cumhurbakannn Grev ve Yetkileri ....................................................... BAKANLAR KURULU .................................................................................... Bakanlar Kurulunun Yaps ve Kuruluu ................................................... Bakanlar Kurulunun Grev ve Sorumluluu............................................... TRKYENN HKMET SSTEM.............................................................. OLAANST YNETM USULLER........................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
8. NTE
Yarg Organ ve Anayasa Yargs ........................................... 146

YARGI LEVNN ANLAMI .......................................................................... YARGI BAIMSIZLII KAVRAMI ................................................................ YARGI KOLU KAVRAMI VE 1982 ANAYASASINA GRE YARGI KOLLARI ................................................................................ Yarg Kolu Kavram ve Anayasada Dzenlenen Trleri ............................ Anayasa Yargs ............................................................................................ Adli Yarg....................................................................................................... dari Yarg ...................................................................................................... Asker Yarg ................................................................................................... Uyumazlk Yargs........................................................................................ TRK ANAYASA MAHKEMES'NN GREV VE YETKLER...................... ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNN YOLLARI VE ANAYASA MAHKEMES KARARLARININ NTEL ................................... ptal Davas (Soyut Norm Denetimi) ........................................................... tiraz Yolu (Somut Norm Denetimi) ............................................................ Anayasa Mahkemesi Kararlarnn Nitelii .................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Yaamn inden............................................................................................ Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
Szlk ................................................................................... 161
nsz
vii
nsz
Sevgili renciler, Okumakta olduunuz bu alma, tarihi ve hukuki bir yaklamla ele alnmtr. Zira Trkiyede anayasa hareketlerinin tarihi 19. yzyl Osmanl Devleti dnemine dayanmaktadr. Bu balamda alma Osmanl dnemi anayasaclk hareketleri ile balamtr. Sekiz niteden oluan almann ilk nitesi, Osmanl-Trk Anayasal Gelimelerini iermektedir. Dier niteler ise mevcut 1982 Anayasasnn zerine kurulmu ve 1982 Anayasas btn ynleri ile ele alnmaya allmtr. Bu balamda anayasalarn yaplmas, deitirilmesi, yasama ve yrtme ilemleri, devletin temel nitelikleri ve yarg ilevi aklanmtr. Anayasalarn temel hak ve zgrlkleri gvence altna alan metinler olmas dolaysyla, nitelerde temel hak ve zgrlklerin yaps, snrlanmas ve korunmasna ilikin esaslara zellikle yer verilmitir. almada yer alan Anahtar Kavramlar, nitelerin hangi hususlar ierdiinin belirlenmesi iin yol gsterici olmas amacyla hazrlanmtr. Amalar nite ile hedeflenen bilgi ve becerilerin neler olduunu gstermektedir. Okuma Paralar konulara ilikin baka yaklamlar da grebilmeniz asndan nemlidir. Hayatn inden blmleri ile hukuka dair her dzenlemenin dorudan hayatlar nasl etkilediini gsterebilmek asndan nem tamaktadr. Kendimizi Snayalm blmleri ile snavlara hazrlanmanz amalanm; Sra Sizde blm ile anayasa hukukunu ilgilendiren alanlarda tartma becerilerinizin gelitirilmesi amalanmtr. Editrler Do.Dr. Selin ESEN Yrd.Do.Dr. Blent YCEL
TRK ANAYASA HUKUKU
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Osmanl Dnemi anayasal gelimelerini aklayabilecek, 1921 Anayasasnn ngrd hkmet sistemini genel hatlaryla anlatabilecek, 1924 ve 1961 Anayasalarnn genel zelliklerini belirleyerek, iki Anayasann uygulamasn karlatrabilecek, 1961 Anayasasnn dzenledii hak ve zgrlkler rejimini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Anayasaclk Sened-i ttifak Tanzimat Ferman Islahat Ferman Kanun-u Esasi 31 Mart Olay 1921 Anayasas 1924 Anayasas 1961 Anayasas
indekiler
GR OSMANLI DNEM ANAYASAL GELMELER MLL MCADELE DNEM GELMELER VE CUMHURYETN LANI CUMHURYET DNEM ANAYASAL GELMELER
Osmanl-Trk Trk Anayasa Hukuku Anayasal Gelimeleri
Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri

GR
A M A
Osmanl Dnemi anayasal gelimelerini aklayabilmek.

Anayasaclk: Anayasaclk, devlet iktidarn hukukla ve yazl bir anayasayla snrlamak yoluyla birey zgrlklerini gvence altna alma amac gden modern bir dncedir.
Anayasaclk, devlet iktidarn hukukla ve yazl bir anayasayla snrlamak yoluyla birey zgrlklerini gvence altna alma amac gden modern bir dncedir. Batda, feodal dzenin kyle ekonomik stnl ele geiren burjuvazinin, devlet iktidarn da ele geirme abalarnn sonucu olarak ortaya km ve gelimitir. 1215te ngilterede, Kralla baronlar arasnda imzalanan Byk zgrlk Fermanna (Magna Carta Libertatum) kadar geriye gtrebileceimiz anayasaclk hareketlerinin, Batda 18. yzyldan itibaren etkili olmaya baladn gryoruz. Osmanl mparatorluunda ise padiahn iktidarnn snrlanmasna ynelik abalar Batdan ok daha sonra, 19. yzylda balamtr. Bu abalar, Batda burjuva snfnn giriimiyle ortaya km ve yrtlmtr. Oysa Osmanl mparatorluunda iktidarn snrlanmas dncesi, halktan gelen bir talep olmaktan ok, st dzey devlet memurlarnn kmekte olan devleti kurtarmak iin Batdan ithal ettii arelerden ibarettir. Osmanl mparatorluunun padiahn iktidarn snrlama anlamnda ilk anayasal belgeleri, 1808 Sened-i ttifak, Tanzimat ve Islahat Fermanlar 1876 Kanun-u Esasidir. Ardndan Kurtulu Savann yaand olaanst koullar altnda Byk Millet Meclisi tarafndan kabul edilen 1921 Anayasas (Tekilat- Esasiye Kanunu) gelir. Cumhuriyet dneminde ise 1924, 1961 ve 1982 Anayasalar yaplmtr.
Osmanl mparatorluunda iktidarn snrlanmas dncesi, halktan gelen bir talep olmaktan ok, st dzey devlet memurlarnn kmekte olan devleti kurtarmak iin Batdan ithal ettii arelerden ibarettir.
OSMANLI DNEM ANAYASAL GELMELER 1808 Sened-i ttifak

Sened-i ttifak, 1808 ylnda Sadrazam Alemdar Mustafa Paann giriimiyle Padiah II. Mahmut ile yanlar arasnda imzalanm, yedi madde ve bir ekten oluan bir belgedir. Dolaysyla bu belge, yanlarn dayatmas sonucu deil, merkez adna hareket eden st dzey grevlilerin giriimiyle kaleme alnmtr. Sened-i ttifak ile yan; padiaha sadakat, padiaha kar ayaklananlar cezalandrma, padiahn vergi toplama emirlerinin yerine getirilmesi, stanbulda asker ocaklarnn ayaklanmas durumunda bunu bastrma, kendi ynetimindeki yerlerin asayiine ve vergilerin ezici olmamasna dikkat etme sz vermitir.
Trk Anayasa Hukuku
Buna karlk, padiah da bu szlemeyle yanlarn varln tanm ve onlara gvence vermitir. Ayrca bu belge, halkn korunmasna ilikin dzenlemeler de iermi ve halka zulmedilmesini yasaklamtr. Sened-i ttifak hem padiaha, hem yanlara hem de halka ynelik olumlu dzenlemeler iermektedir. Ancak, zellikle padiahla yanlar arasndaki kazanmlar asndan padiahn daha krl olduu sylenebilir (Tanr, 2004: 47). Senet, taraflarn szlemeye bal kalmas iin herhangi bir hukuki yaptrm ngrmemi ve uygulanma olana bulamam bir belgedir.
1839 Glhane Hatt- Hmayunu

Mustafa Reit Paa tarafndan kaleme alnan Glhane Hatt- Hmayunu, 3 Kasm 1839da, sarayn bahesinde, yabanc devlet temsilcileriyle halkn nnde okunarak ilan olunmutur. Glhane Hatt- Hmayunu ayn zamanda Tanzimat Ferman olarak da bilinir. Bu ferman, padiahn tek tarafl iradesiyle yaplm ve onun azndan kaleme alnmtr. Ferman, Osmanl uyruklarna eitli hak ve zgrlkler tanmaktadr. Fermanla birlikte kimsenin gizli olarak yarglanamamas, yasa d nedenlerle sulanmamas ve cezalandrlmamas, idarenin keyf ilemler yapamamas ve su ileyen kiinin miraslarnn deil kendisinin cezalandrlmas ilkesi gvence altna alnmtr. Yine Fermanla mlkiyet gvenlii, msadere yasa, can, mal, rz ve namus gvenlii, iltizamn kaldrlmas, verginin herkesin mali gcne gre alnmas, memurlarn yasalara gre i grmesi, vergi ve askerlik grevlerinin adil yasalarca yeniden dzenlenmesi ngrlmtr. Tanzimat Fermannn getirdii en nemli yeniliklerden birisi, Fermanda yer alan haklardan din ayrm olmakszn btn Osmanl uyruklarnn yararlanmasdr. Bylece eitlik ilkesi ilk kez bu Fermanda benimsenmitir. Glhane Hatt- Hmayununun aklanmas iin karlan ek fermanda da vezirden obana kadar herkesin eit olduu belirtilerek bu ilkeye bir kez daha aklk getirilmitir. Bu Fermann dini ne olursa olsun herkesi eit saymas, geleneksel slam anlayndan kopu demektir. Bu balang, teokratik devletten uzaklama ve laikleme yolundaki evrimin habercisidir (Tanr, 2004: 89). Ferman, tand hak ve zgrlklerin gerekletirilmesi iin Meclis-i Ahkm Adliye ile asker konularn dzenlenmesi amacyla da Bab Seraskeri Dar ra adl kurullarn kurulmasn ve yasalarn hazrlanmasnda bu kurullara danlmasn da ngrmtr. 1839 Tanzimat Ferman, padiahn da yeni karlacak yasalara uyacan belirtmitir. Bylece artk yasalar yalnzca ynetilenleri deil, onu yapanlar ve uygulayanlar da balayacaktr. Tanzimat Fermanyla padiah, ilk kez kendi iradesiyle kendi iktidarn snrlamtr (Tanr, 2004: 88). Fermann getirdii bir baka yenilik de eksik olmakla birlikte ok sayda hak ve zgrl gvence altna alan ilk Osmanl belgesi olmasdr. Padiah, Fermana ve yeni yaplacak yasalara uyacana dair yemin etmitir. Ancak uymamas durumunda herhangi bir hukuki yaptrm ngrlmemitir. Tanzimat Ferman, hak ve zgrlkler ile kamu gcnn kullanlmasna ilikin dzenlemeler ierdiinden Osmanl Devletinin gerek anlamda ilk anayasal nitelikte belgesi olarak nitelendirilir. Tanzimat Ferman ile gvence altna alnan hak ve zgrlkleri sralaynz. SIRA SZDE
DNELM S O R U
Tanzimat Fermannn getirdii en nemli yeniliklerden birisi, Fermanda yer alan haklardan btn Osmanl uyruklarnn din ayrm olmakszn yararlanmasdr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
1. nite - Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri
1856 Islahat Ferman

Islahat Fermannn esaslar Hariciye Nazr Ali Paa ile ngiltere, Fransa ve Avusturya elileri arasnda kararlatrlm; Ferman, Sultan Abdlmecid tarafndan ilan edilmitir. Baka deyile, Ferman d bask rndr. Osmanl Devleti ile Rusya arasndaki Krm Savanda ngiltere, Fransa ve Avusturya, Osmanl Devletinin tarafnda yer almtr. Bunun karlnda da Sultan Abdlmecid, Pariste yaplacak bar grmelerinden nce Islahat Fermann yaymlamtr. Nitekim bu Ferman, daha sonra imzalanan Paris Antlamasnn 9. maddesinde de yer almtr. Islahat Ferman, Tanzimat Fermannda tannan her din ve mezhepten herkese can, mal, rz dokunulmazlklar ile Mslman olmayan cemaatlerin teden beri sahip olduu ruhani ayrcalklar ve baklklar gvenceye almtr. kence ve eziyet yasaklanm; vergilendirmede dzeltime gidilmesi ngrlmtr. Btn din ve mezheplerin eit olduu bu Fermanda da vurgulanmtr. badet, din ve vicdan zgrl kesin olarak korunmutur. Mslman olmayan topluluklarn kendilerini ynetmek iin cemaat meclisleri oluturabilmesi, ibadet yeri, hastane ve okul aabilmesi ngrlmektedir. Mslman olmayanlarn da eyalet meclislerine, memuriyete, asker ve mlki btn okullara girebilecei belirtilmitir. Mahkemelerin ak olmas, Mslman olan ve olmayanlar arasndaki davalara karma mahkemelerde baklmas ile Mslman olmayanlarn mahkemelerdeki tanklklarnn Mslmanlarla e deerde saylmas bu Fermanda yer alan dier dzenlemelerdir.
1876 Kanun-u Esasi

Merutiyeti akm, Tanzimatn ekonomik ve sosyal baarszlklarna, sonu alnamayan i karklk ve d mdahalelere ve 1871den sonra iyice koyulaan baskc rejime kar yeni bir arayn ifadesidir. Bu siyasi ve iktisadi bunalm dneminde reformist yneticilerden Mithat Paa, Serasker Avni Paa ve Sleyman Paann ban ektii bir grup 1876da hkmet darbesi yaparak Abdlazizi tahttan indirmitir. Yerine tahta karlan V. Murat ancak birka ay padiah kalabilmi ve kardei Abdlhamit, Kanun-u Esasiyi ilan etme sz vererek tahta kmtr. II. Abdlhamit tahta ktktan sonra anayasay hazrlamas iin Cemiyeti Mahsusa isimli bir komisyon kurmutur. Bu Komisyonun yelerinin tm Padiaha atanm, Komisyonun hazrlad metin 23 Aralk 1876da II. Abdlhamit tarafndan kabul ve ilan edilmitir (Tanr, 2004: 133). Bylece Osmanl Devletinde I. Merutiyet dnemi balamtr. Osmanl Devletinin ilk anayasas olan Kanun-u Esasi, hukuki adan padiahn tek yanl ileminden domu, kendi isteiyle kendi iktidarn snrlad bir ferman anayasa rneidir. Kanun-u Esasi 119 maddeden olumaktadr. Bu anayasann getirdii en nemli yenilik, temsil nitelik tayan bir yasama organ, yani parlamento kurmu olmasdr. Yasama organnn ad Meclis-i Umumdir. Meclis-i Umum, Heyet-i yan ve Heyet-i Mebusan olmak zere iki kanattan olumaktadr. Heyet-i yan yelerinin tm padiah tarafndan mr boyu seilmekte ve atanmaktadr. Heyet-i Mebusan yeleri ise her 50 bin erkek nfusa 1 temsilci olmak zere 4 yl iin halk tarafndan seilmektedir. Heyet-i Mebusan, seimle ibana gelmi ilk Osmanl Meclisidir. Padiah, yrtme organnn ba, hatta kendisidir. Bugnk Bakanlar Kurulunun karl olarak kullanlabilecek Meclis-i Vkelay oluturan sadrazam, eyhlislam ve vekiller (bakanlar) padiah tarafndan atanr ve grevden alnr. Meclis-i Vkelann ald kararlar ancak padiahn onay ile uygulanabilir. Kanun-u Esasi, parlamenter hkmet sistemlerinde parlamentoya tannan hkmeti denetleme
Kanun-u Esasi, hukuki adan padiahn tek yanl ileminden domu, kendi isteiyle kendi iktidarn snrlad bir ferman anayasa rneidir.
Trk Anayasa Hukuku
yetkisini Meclis-i Umumye vermemitir. Dolaysyla, vekillerin parlamento nnde siyasi sorumluluu yoktur. Vekiller yalnzca padiaha kar sorumludur. Padiahn yasama meclislerinin kuruluu ve ileyiinde de nemli rol vardr. Padiah, Heyet-i yann bakann dorudan, Heyet-i Mebusann bakann ise Mebusan tarafndan gsterilecek aday arasndan seer ve atar. Her iki meclisin yeleri de greve balarken padiaha ballk yemini eder. Padiah, Meclis-i Umumnin toplanmasna karar verir. Gerekten de Osmanl Parlamentosunun her iki kanad da padiahn iradei seniyesi ile 1 Kasmda alr ve 1 Martta kapanr. Heyetlerden biri toplank deilse br de toplanamaz. Padiah, parlamentonun toplant sresini uzatabilir ya da ksaltabilir. Gerektiinde yeni seimlere gitmek kouluyla Heyet-i Mebusann feshine karar verir. Padiah, Meclis-i Umumnin yasama faaliyetinde de sz sahibidir. Meclis yeleri yalnzca kendi faaliyet alanlarna giren konularda ve ancak padiahn izniyle bir yasa teklif edebilir. Bir teklifin yasalamas iin Meclis-i Umumnin iki kanad tarafndan kabul edilmesi yeterli deildir. Metnin ayn zamanda padiah tarafndan da onaylamas gerekir. Padiahn veto ettii teklifi, Meclisin yeniden grerek yasalatrmas mmkn deildir. Bu nedenle, Anayasann padiaha tand bu yetki mutlak veto yetkisidir. Kanun-u Esasi, ayn zamanda Osmanl uyruunda bulunan herkese baz hak ve zgrlkler de tanmtr. Kii, din, basn, ticaret, eitim zgrlkleri; dileke ve kamu hizmetine girme haklar; msadere, angarya, ikence ve eziyet yasa, mal ve konut dokunulmazl, verginin kanunla alnmas bunlar arasnda saylabilir. Ayrca, mahkemelerin bamszl, yarglarn azlolunamayaca, kanun hkim gvencesi gibi eitli yargsal gvenceler de bu anayasada dzenlenmitir. Ne var ki, polis soruturmasyla hkmetin gvenliini bozduklar kantlanan kiileri srgne yollama yetkisini padiaha veren nl 113. maddeyle, Anayasann getirdii btn hak ve zgrlklerle dier gvenceler kt zerinde kalmtr. Kanun-u Esasinin getirdii en nemli yenilik, bir kanad temsil nitelik tayan bir yasama organnn kurulmasdr. Klasik parlamenter sistemlerde parlamentonun iki temel yetkisi olan yasa yapma ve hkmeti denetleme yetkileri 1876 Kanun-u Esaside padiah lehine ar derecede snrlandrlmtr. Bu nedenle, 1876 Kanun-u Esasinin getirdii dzeni gerek anlamda anayasal bir monari ya da merutiyet olarak grmek mmkn deildir (Tanr, 2004: 149; Gzler, 2010: 19). Ancak padiah kendi mutlak iktidarn bir anayasa ile snrlad iin yine de nemli bir aama olarak deerlendirilmelidir. Kanun-u Esasinin ilanndan sonra, hemen Heyet-i Mebusan seimleri yaplmtr. Bu seimlerin sonucunda Meclis-i Umum ilk kez 1877nin Mart aynda toplanmtr. Ancak, Meclisin srmekte olan Osmanl-Rus Sava ve lkede sre-giden hakszlar nedeniyle hkmeti ar biimde eletirmesi zerine, 13 ubat 1878de padiah, Meclis-i Umumyi sresiz olarak kapatmtr. Bylece, 1876 Anayasas resmen yrrlkte olmakla birlikte lke, otuz yl boyunca II. Abdlhamitin baskc rejimiyle ynetilmitir. Meclis-i Mebusann datlmas, ayn zamanda I. Merutiyet dneminin de sonu olmutur.
1909 Kanun-u Esasi Deiiklikleri

1908de Rumelide kan merutiyet yanls ayaklanmann padiah gleri tarafndan bastrlamamas sonucunda, II. Abdlhamitin 23 Temmuz 1908de Meclis-i Mebusan toplantya armasyla II. Merutiyet Dnemi balamtr. Meclis-i Mebusan seimlerinin yaplmasndan sonra Aralk 1908de Meclis-i Umum ilk toplan-
tsn yapmtr. Bu arada, Merutiyet rejimine kar olan II. Abdlhamit yandalarnn ayaklanmas, Mahmut evket Paa komutasndaki Hareket Ordusunun Rumeliden stanbula gelmesiyle bastrlmtr. Tarihe 31 Mart Olay olarak geen bu ayaklanmann bastrlmasnn ardndan Meclis, bu ayaklanmaya hogrl yaklaan II. Abdlhamiti tahttan indirerek yerine Mehmet Reat getirmitir. 17 Aralk 1908de alan yeni meclisin yapt en nemli ilerden biri, 8 Austos 1909 tarihli yasayla Kanun-u Esaside kkl deiikliklere gitmek olmutur. O nedenle bu Anayasadan bugn 1909 Anayasas olarak da sz edenler vardr. 1909 deiiklii, olu biimi asndan iki yanlln btn zelliklerini tar. Yani padiahn iradesinin yannda ona kendisini kabul ettirebilmi, temsil bir meclis vardr. Bu dnm misak Anayasaya geii vurgular (Tanr, 2004: 192; Tezi, 2009: 158). 1909 Anayasa deiikliklerinde gze arpan en nemli ynlerden biri, bu deiikliklerin padiahn yetkilerini klasik parlamenter sistemde devlet bakanlarna tannan simgesel yetkiler dzeyine indirmesi ve Meclis-i Mebusann yetkilerini artrmasdr. Klasik parlamenter sistemde yrtme organ devlet bakan ve bakanlar kurulundan oluur. Yrtme organnn parlamentoya kar siyaseten sorumlu kanad Bakanlar Kuruludur. Devlet bakan siyaseten sorumsuzdur, o nedenle yetkileri de son derece snrldr. Bakanlar Kurulu, parlamento ounluunun gvenine dayanr. Parlamento, Bakanlar Kurulunu her zaman denetleme ve drme yetkisine sahiptir. Buna karlk yrtme organnn da parlamentoyu feshetme yetkisi vardr. 1909 deiiklikleri ile padiah hl devletin ba olmakla birlikte, artk yetkilerini tek bana kullanamamaktadr. Padiah, Meclis-i Umumde Anayasaya ballk and imektedir. Padiahn yrtme organ iindeki konumu klasik parlamenter sisteme uygun biimde deitirilmitir. Padiah, yalnzca eyhlislam ile sadrazam atamakta; sadrazamn setii vekilleri de usulen atamaktadr. Bakanlar Kurulu (Meclis-i Vkela) artk ona kar deil, yalnzca Heyet-i Mebusana kar sorumludur. Bu sorumluluk, klasik parlamenter sisteme uygun olarak, bakanlarn hem hkmetin yrtt genel siyasetten dolay ortaklaa hem de her bakann kendi bakanlna ilikin konularda bireysel sorumluluu biimindedir. Ayrca, Bakanlar Kurulunun bir konuyu grmek iin nceden padiahtan izin almas art da kaldrlmtr. 1909 deiiklikleri, Padiahn parlamento zerindeki yetkilerini de trplemitir. Heyet-i Mebusan bakannn seiminde padiah devre d braklarak bu meclisin bakann kendisinin semesi esas getirilmitir. Artk Heyet-i yan ve Heyet-i Mebusan her yl Kasm banda padiahn ars olmadan kendiliinden toplanacaktr. Meclis yelerinin yasa teklif etmek iin padiahtan izin alma zorunluluu kaldrlmtr. Padiahn, Meclis-i Umum tarafndan kabul edilen bir yasay mutlak veto yetkisi gletirici vetoya dntrlmtr. Padiah, Meclise kabul edilen bir yasay ya yaymlamak, ya da yeniden grmesi iin iki ay iinde Meclise geri gndermek zorundadr. Heyet-i yan ve Heyet-i Mebusan, padiahn geri gnderdii yasay en az te iki ounlukla aynen kabul ederse padiahn bunu onaylamas zorunludur. Deiiklikler Padiahn Mebusan fesih hakkn da kstlamtr. Artk vekillerle Mebusan arasnda bir anlamazlk karsa vekiller kendi grnde direnir, Mebusan da iki defa st ste bu gr reddederse vekiller ya Mebusann kararna uymak ya da ekilmek zorundadr. Ancak yeni Bakanlar Kurulu, ncekinin grnde diretir ve Meclis yine kar karsa, Padiah, Heyet-i yann onayn aldktan
8
1909 deiikliklerinin Osmanl Devletini gerek anlamda snrl anayasal bir monari hline getirdii sylenebilir.
Trk Anayasa Hukuku
sonra, 3 ay iinde seimlerin yaplmas artyla Meclis-i Mebusann feshine karar verebilir. Btn bu deiiklikler erevesinde, 1909 deiikliklerinin Osmanl Devletini gerek anlamda snrl anayasal bir monari hline getirdii sylenebilir. Anayasa deiiklikleri, kii hak ve zgrlklerini geniletici yeni dzenlemeler getirmitir. rnein, yalnzca cezalara ilikin olarak deil, ayn zamanda tutuklama bakmndan da yasaya uygunluk koulu getirilerek kii zgrl ile basnn ndenetime tabi tutulamayaca dzenlemesi eklenerek basn zgrl pekitirilmitir. Postanelere verilen evrak ve mektuplarn sorgu yargc ya da mahkeme karar olmakszn alamayaca esas ile toplanma ve dernek kurma zgrlkleri de bu deiikliklerle Anayasaya eklenmitir. 113. madde ile padiaha tannan srgne yollama yetkisi madde metninden karlarak anayasal hak ve zgrlkleri uygulamada etkisiz hle getiren bu hkm ortadan kaldrlmtr. zetle, 1876 Anayasasnn 1909 deiikliklerinden sonra temel hak ve zgrlkler asndan doyurucu bir liste ve ierik sunduu sylenebilir (Tanr, 2004: 197). 1909 Deiiklikleri ile kii hak ve zgrlklerini korumaya ynelik hangi dzenlemelerin SIRA SZDE yapldn aklaynz.
DNELM MLL MCADELE DNEM GELMELER VE CUMHURYETN LNI S O R U
AM A
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
1921 Anayasasnn ngrd hkmet sistemini genel hatlaryla anlatabilmek. DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
1921 Anayasas, adi (alelade) kanunlar iin ngrlenNnormal usullerle NTER ET grlm ve kabul edilmi olduundan, Osmanl ve Cumhuriyet dnemi iindeki tek yumuak (esnek) anayasadr ve kendi de deitiriliine ilikin bir dzenleme getirmemitir.
SIRA Kurtulu Sava SZDE koullarnda yeni bir devlet ve iktidar dzeni olumaya balam ve yeni dzenin kurallarn belirleyecek yeni bir anayasa ihtiyac belirginlemitir. Mustafa Kemal, 19 Mart 1920de Heyet-i Temsiliye adna yaynlad bildiride olaAMALARIMIZ anst yetkilere sahip bir meclisi Ankarada toplantya armtr. Bununla kastedilen, oluturulacak meclisin bir kurucu meclis olacadr. 1921 Anayasas,PMustafa Kemalin ynlendirmesiyle icra vekilleri heyeti tarafnK T A dan hazrlanm ve Byk Millet Meclisinin (BMM) zel bir komisyonu tarafndan incelenerek Meclise sunulmutur (zbudun, 1992: 8; Gzbyk, 2011: 38). 1921 AnayasasnnE V Z Y O N T E L grlmesinde ve kabulnde zel yntemler ve zel kabul yeter says aranmamtr. Bu Anayasa, adi (alelade) kanunlar iin ngrlen normal usullerle grlm ve kabul edilmi olduundan, Osmanl ve Cumhuriyet dnemi iindeki tek yumuak (esnek) anayasadr ve kendi deitiriliine ilikin bir d TERNET zenleme deNgetirmemitir. BMMnin kuruluundan dokuz ay sonra, 20 Ocak 1921de kabul ettii Tekilat- Esasiye Kanunu, 23 madde ve bir de ayr maddeden oluan ve Kurtulu Sava dneminin temel gereksinimlerini karlamay amalayan ksa ve ereve bir anayasadr. Bu Anayasa, 1876 Kanun-u Esasinin Tekilat- Esasiye Kanunuyla elimeyen hkmlerini de yrrlkte saymtr. Tekilat- Esasiye Kanununda, kii hak ve zgrlkleri ile yarg gibi temel anayasa konular ise yer almamtr. 1921 Anayasasnn 3. maddesi, Trkiye Devleti Byk Millet Meclisi tarafndan idare olunur. diyerek Osmanl topraklar zerinde yeni bir devletin kurulduunu haber vermektedir. Bu Anayasa, Egemenlik kaytsz artsz milletindir diyen 1. maddesi ile ilk kez egemenlik hakkn padiahtan alarak ulusa vermitir. Daha sonra yaplan btn anayasalarda 1921 Tekilat- Esasiye Kanunundaki bu ifade
1921 Anayasas (Tekilat- Esasiye Kanunu)
aynen yer almtr. Ayn maddenin devamnda ynetim usulnn, halkn kendi yazgsn bilfiil idare etmesi esasna dayal olduu da belirtilmektedir. 1921 Anayasas parlamenter sistem yerine gler birlii ilkesine dayanan meclis hkmeti sistemini benimsemitir. Konvansiyonel sistem ad da verilen meclis hkmeti sisteminde yasama ve yrtme, hatta bazen yarg yetkileri parlamentoda toplanr. Bu sistemin ilk rneine, Fransada, 1789 Devrimi sonras dnemde (1792-1795) rastlanmtr. 1921 Tekilat- Esasiye Kanunu yasama organ olarak BMMyi ngrmektedir. BMM iki ylda bir yaplacak seimler sonucunda vilayetler halknca seilen yelerden oluur. Mevcut meclis, seimler yaplp yeni meclis toplanncaya kadar grevde kalr. Burada ama, lkenin bir an bile olsa parlamentosuz kalmasn nlemektir. BMM yeleri yalnzca kendilerini seenleri deil, btn milletin temsil eder. Bu dzenleme, bundan sonraki anayasalarda da aynen korunmutur. BMMnin her yl Kasm ay banda arsz toplanmas ngrlerek 1876 Kanun-u Esaside 1909da benimsenen deiiklik srdrlmtr. 1921 Anayasas, BMMye kanun koyma ve deitirme, milletleraras anlamalar yapma, sava ve bar ilan etme gibi yetkilerin yan sra yrtme yetkisini de vermitir. 2. maddeye gre, yrtme erki ve yasama yetkisi milletin tek ve gerek temsilcisi olan BMMdedir. Trkiye Devleti, Byk Millet Meclisi tarafndan idare olunur ve hkmeti Byk Millet Meclisi Hkmeti unvann tar diyen 3. madde de bunu pekitirmektedir. Yrtme organ, icra vekilleri heyetidir. Bu heyet BMMden doan, ona baml ve onun denetimi altnda alan bir kuruldur. Anayasaya gre bu heyetin yeleri dorudan ve tek tek Meclis tarafndan seilir ve grevden alnr. Bunlar, ilerinden birini kendilerine bakan olarak seerler. Meclis bakan ayn zamanda icra vekilleri heyetinin de doal bakandr. BMMnin vekilleri ynlendirme, denetleme, gerektiinde azledip yerine yenilerini seme yetkileri de meclis hkmeti sisteminin tipik gstergeleridir. 2 Mays 1920de karlan bir yasaya gre icra vekilleri arasnda kacak uyumazlklar zme yetkisi BMMye verilmitir. cra vekilleri heyeti srekli toplank olan BMMnin alma sresini ksaltma, onun tatil ya da feshine karar verme yetkilerine de sahip deildir. Anayasa gereince BMM, amacnn gereklemesine kadar srekli toplank kalacaktr. 1921 Anayasas, devlet bakanl makam ngrmemitir. Anlamalara ilikin grmelerin yaplmas, imzalanmas ve onaylanmas yetkileri Anayasa gerei BMMdedir. Bu da gler birlii ve meclis hkmeti sisteminin bir yansmas olarak deerlendirilebilir. Yarg organ bu Anayasada dzenlenmemitir. Ancak uygulamada yarg yetkisini de Meclise ait sayan bir gr egemen olmutur. stiklal Mahkemelerinin yelerinin Meclis tarafndan ve mebuslar arasndan seilmesi buna tipik bir rnek olarak verilebilir. 24 maddelik Anayasann yardan fazlasn yerinden ynetim ve yerel ynetime ilikin dzenlemeler oluturmaktadr. Anayasaya gre Trkiye, coraf durumu ve iktisadi ilikileri asndan vilayetlerden (il), kazalardan (ile) ve nahiyelerden (bucak) olumaktadr. Anayasaya gre vilayetler ve nahiyeler tzel kiilie ve zerklie sahiptir. Her il, o il halknca seilen vilayet ras; her bucak da yre halk tarafndan seimle ibana getirilen nahiye ras tarafndan ynetilir. ller yasalar erevesinde vakf, eitim, salk, iktisat, tarm, bayndrlk ve sosyal yardmlama ileri gibi konularda yetkilidir. Bucaklar ise yargsal, ekonomik ve mali yetkilere sahiptir. Anayasa, ilelere zerklik tanmam, bunlarn ynetimini BMM hkmeti tarafndan atanan ve valinin emri altnda i gren kaymakama brakmtr.
Konvansiyonel sistem ad da verilen meclis hkmeti sisteminde, yasama ve yrtme, hatta bazen yarg yetkileri parlamentoda toplanr.
10
Trk Anayasa Hukuku
Demek ki idarenin rgtlenmesi bakmndan 1921 Anayasas, merkez ynetimden ok yerinden ynetim ilkesini tercih etmitir. Anayasann yerinden ynetime bu lde nem vermesi, I. BMMde egemen olan halklk ilkesiyle aklanabilir (zbudun, 1992: 43). Ne var ki, Anayasann ngrd vilayet ve nahiye ralar ve dier organlar oluturulmamtr. Dolaysyla, yerinden ynetim anlay kt zerinde kalmtr (Tanr, 2004: 266). Meclisin 29 Ekim 1923te kabul ettii bir yasayla 1921 Anayasasnn baz maddeleri deitirilmitir. Bu deiikliklerin en nemlisi, Anayasann 1. maddesine eklenen devletin hkmet biiminin cumhuriyet olduuna ilikin cmledir. Yeni kurulan devletin monariyle ynetilmeyecei zaten 1-2 Kasm 1922de saltanatn kaldrlmasyla ortaya kmt. Sz konusu anayasa deiiklikleri bu tercihi somutlatrmtr. Bu erevede, anayasa deiiklikleriyle ayn zamanda devlet bakanl makam da oluturulmutur. Artk devletin ba cumhurbakandr. Cumhurbakan, Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM) tarafndan ve kendi yeleri arasndan seilir. Bir seim dnemi iin seilen bir kiinin cumhurbakan olarak yeniden seilmesi mmkndr. Sz konusu anayasa deiiklii Meclisin yrtme yetkisini bizzat deil, Bakanlar Kurulu araclyla kullanmasn ngrmtr. Babakan, Meclis yeleri arasndan cumhurbakan tarafndan; bakanlar ise babakan tarafndan seilir. Bu biimde oluturulan Bakanlar Kurulu, Cumhurbakan tarafndan Meclisin onayna sunulur. Anayasada hkmet biimiyle ilgili olarak yaplan deiikliklerin klasik parlamenter sisteme doru bir ynelim olduu gze arpmaktadr. 1923 deiiklikleri, hkmet biiminin yan sra devletin dininin slam ve resm dilinin Trke olduuna ilikin dzenlemeyi de Anayasaya eklemitir.
SIRA SZDE
1921 Anayasas ile ngrlen hkmet sistemini ana hatlaryla aklaynz. SIRA SZDE
DNELM S O R U
CUMHURYET DNEM ANAYASAL GELMELER

DNELM
AM A
1924 ve 1961 Anayasalarnn genel zelliklerini belirleyerek iki S O R U anayasann uygulamasn karlatrabilmek.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
1921 Anayasas, lkeyi dman igalinden kurtarmak iin mcadele edilen olaanst dnemde ve bu dnemin gereksinimlerini karlamak amacyla yaplmtr. Bu anayasaSIRA SZDE ksa olmas, hem yarg organ ve temel hak ve zgrlkler gihem ok bi baz temel konular dzenlememesi nedeniyle yeni kurulan devletin gereksinimlerine yant verememitir. 1924 Anayasas, ite bu gereksinimi karlamak amaAMALARIMIZ cyla yaplm; kabul edilmeden ksa sre nce, 3 Mart 1924te halifelik kaldrlmtr. 1924 Anayasas II. TBMM tarafndan yaplmtr. Bu Meclis, yeni bir anayasa yapmak amacylaA seilmi ve toplanm bir kurucu meclis deildir. Anayasa TBMM K T P Anayasa Komisyonu (Kanun-u Esasi Encmeni) tarafndan hazrlanm, 20 Nisan 1924te kabul edilmi, 23 Nisan 1924te yrrle girmitir. 1924 Anayasas O105 maddeden olumaktadr. nceki Anayasada yer alan uluTELEVZY N sal egemenlik, cumhuriyet ve devletin dininin slam olduuna ilikin dzenlemeler aynen korunmutur. Yine, 1921 Anayasasnn benimsedii sistemin devam olarak yasama yetkisi ve yrtme erki TBMMde toplanmtr. Ancak Meclis yasaN ERNET ma yetkisini Tbizzat, yrtme yetkisini ise kendi setii Cumhurbakan ve onun atayaca Bakanlar Kurulu araclyla kullanacaktr.
1924 Anayasas DKKAT
11
1924 Anayasasna gre Cumhurbakan, Meclis tarafndan ve kendi yeleri arasndan bir yasama dnemi iin seilir. Cumhurbakan vatana ihanet dnda siyaseten sorumsuzdur. Cumhurbakannn btn ilemleri babakan ve ilgili bakann imzasna baldr. Dolaysyla bu ilemlerden TBMMye kar Cumhurbakan deil, hkmet sorumludur. 1924 Anayasas, hkmetin bireysel ve toplu sorumluluunu kabul etmitir. Meclis, hkmeti her an denetleyebilir ve drebilir. Buna karlk Anayasa, hkmete Meclisi feshetme yetkisi tanmamtr. Bu dzenleme hem kuvvetler birlii ve Meclis hkmeti sistemine bal kalnd, hem de yasama ve yrtme erklerinin birer grev olarak ayrld anlamna gelir. Bu nedenle 1924 Anayasasnn getirdii hkmet sistemi, gler birlii ve grevler ayrl olarak da adlandrlan karma bir sistem olarak tanmlanr (zbudun, 2011: 192-194; Tanr, 2004: 305; Gzler, 2010: 30-31; Erdoan, 2011:155). Anayasann 8. maddesine gre, yarg hakk millet adna yasalar erevesinde bamsz mahkemelerce kullanlr. Dolaysyla Anayasa, yasama ve yrtme erklerinin TBMMye ait olmasn ngrmekle birlikte, yargy bunun dnda tutmutur. Ne var ki, 1924 Anayasasnn uyguland ilk yllarda, gerekte Anayasaya aykr olmakla birlikte; yeleri TBMM tarafndan seilen milletvekillerinden oluan stikll Mahkemeleri kurulmu ancak parlamenter sistemin daha bir yerletii 1950 sonrasnda, TBMMnin ok daha zayf nitelikte yarg yetkisi kullanmas anayasal dzene kar darbe olarak nitelendirilmitir (Eroul, 2010:261). Anayasann, yarg organna ait olmas gereken yasalar yorumlama ve tzklerin kanunlara aykrl savlarn zme yetkilerini TBMMye vermesi de gler birlii anlaynn izlerini yanstmaktadr. 1924 Anayasas mahkemelerin bamszln salamak iin baz gvenceler getirmitir. Buna gre, yarglar grevlerinde bamszdr. Anayasa, yarglarn azledilemeyecei gvencesini getirmekle birlikte, yasada gsterilen usul ve hllerde bundan ayrlmay da olanakl duruma getirmitir. Yarglarn hukuki statlerinin ve zlk haklarnn da yasayla dzenlenmesi ngrlmtr. Bylece, yargnn ve yarglarn anayasal gvencelerinin yasalarla zayflatlmasnn ve siyasi dncelerle yargya mdahale edilmesinin n ak tutulmutur (Erdoan, 2011: 156). 1924 Anayasasnn 1789 Fransz Devrimi dnemindeki klasik zgrlk anlayndan etkilendii grlmektedir. Anayasann 68. maddesine gre, zgrlk bakasna zarar vermeyecek her eyi yapabilme hakkdr. zgrln herkes iin snr, bakalarnn zgrldr. Anayasa, klasik hak ve zgrlkleri ksaca saymak yoluyla tanmtr. Yasa nnde eitlik, kii dokunulmazl, dnce, din, vicdan, szleme, alma, mlkiyet, toplanma, dernek kurma, basn, seyahat can, mal ve konut dokunulmazl, ikence ve angarya yasa, haberlemenin gizlilii, Anayasann tand hak ve zgrlklere rnek olarak verilebilir. 1924 Anayasasnda salk, sosyal gvenlik, asgari cret, dinlenme, sendika, grev ve toplu szleme gibi sosyal ve ekonomik haklara ise hi deinilmemitir. Sosyal haklara ilikin tek ayrks dzenleme, zorunlu ilkretimin devlet okullarnda parasz olduunu dzenleyen 87. maddedir. Anayasann ekonomik ve sosyal haklar tanmamas kendi dneminin anlayn yanstmaktadr. Gerekten de II. Dnya Sava dneminden nce kabul edilen ok az saydaki anayasa ekonomik ve sosyal haklara yer vermitir. 1924 Anayasasnn en eletiriye ak ynlerinden birisi, temel hak ve zgrlkleri siyasal iktidara kar korumada yetersiz kalmasdr. Anayasa, ok sayda hak ve zgrln kanunla dzenlenmesini ya da kanun erevesinde tannmasn
1924 Anayasasnn getirdii hkmet sistemi, gler birlii ve grevler ayrl olarak da adlandrlan karma bir sistem olarak tanmlanr.
12
Trk Anayasa Hukuku
ngrmtr. stelik bu kanunlarn yaplmasnda gz nnde bulundurulmas gereken stn ilkeler ve gzetilmesi gereken teknik ltleri de belirtmemitir. Bylece TBMMnin anayasal haklar snrlama ve dzenleme yetkisini keyf ve lsz biimde kullanmasnn n almtr. Geri Anayasa, yasalarn Anayasaya aykr olamayaca kuraln ngrmtr (md. 103) ancak TBMMnin bu kurala uymasn salayacak kurumsal bir gvence (anayasa yargs) getirilmemitir. Bu da anayasann stnl ve balaycl ilkesini uygulamada etkisiz klmtr (Erdoan, 2011: 156). 1924 Anayasasnn hak ve zgrlkleri gvence altna alacak yntem ve mekanizmalar ngrmemesinin nedeninin, bu anayasay yapanlarn ulus iradesiyle meclis iradesini birbirine kaynatran bir anlay benimsemesi; dolaysyla meclis iradesini snrlayacak nlemlerin ulus iradesini de snrlama anlamn tamas olduu sylenebilir. (Soysal, 1986: 49). 1921 Anayasasndan farkl olarak 1924 Anayasas, vilayet ve nahiye ralarna yer vermeyerek ynetimde merkeziyetilik ilkesini benimsemitir. 1924 Anayasas toplam be kez deitirilmitir. 1928de slamn resm din olduuna ilikin dzenleme kaldrlmtr. 1934te kadnlara milletvekili seme ve seilme hakk tannm; semen ya on sekizden yirmi ikiye karlmtr. 1937deki anayasa deiikliklerinden en nemlisi, Cumhuriyet Halk Partisinin (CHP) alt okunun (cumhuriyetilik, halklk, milliyetilik, devletilik, inklaplk, laiklik) devletin temel nitelikleri olarak Anayasaya eklenmesidir. 1945teki ve 1952deki Anayasa deiiklikleri ise biimseldir. 1945te Anayasann ieriine dokunulmadan dili Trkeletirilmitir. 1952de yaplan deiiklikle eski metne geri dnlmtr.
SIRA SZDE
1924 Anayasasnn temel hak ve zgrlkleri siyasal iktidara kar korumada yetersiz SIRA SZDE kalmasnn nedenlerini belirtiniz.
DNELM 1961 Anayasas S R U 1961OAnayasasnn dzenledii hak ve zgrlkler rejimini aklayabilmek. DKKAT
DNELM S O R U
AM A
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
1924 Anayasas dnemi, 27 Mays 1960ta Demokrat Parti (DP) iktidarnn asker darbeyle devrilmesiyle sona ermitir. Silahl Kuvvetler adna lkeyi yneten Mill SIRA SZDE Birlik Komitesi (MBK) 13 Aralk 1960ta kabul ettii 157 sayl Yasayla yeni anayasann bir kurucu meclis tarafndan yaplmasn kabul etmitir. Kurucu Meclisin esas grevi, yeni Anayasa ile yeni seim yasasn en ksa zamanda hazrlamaktr. 157 saAMALARIMIZ yl Yasaya gre, Kurucu Mecliste kabul edilecek olan anayasa halkoylamasna sunulacaktr. Anayasann ngrlen srede bitirilememesi ya da halkoylamasnda reddedilmesi durumunda ise yeni bir Temsilciler Meclisi oluturmak zere seimK T A P lere gidilecektir. Bu Kurucu Meclisin kabul edecei anayasa ise halkoylamasna sunulmadan yrrle girecektir. 1961 Anayasasn hazrlayan Kurucu Meclis, MBK ve Temsilciler Meclisi olmak TELEVZYON zere iki kanattan oluturulmutur. Temsilciler Meclisi genel oya dayanan bir seimle kurulmamtr. Yine de bu Mecliste devlet bakan ve MBK tarafndan seilen yelerin yan sra; iller, mahkeme kararyla kapatlm olan DP dndaki siya TERNET sal partiler; Nbarolar, esnaf kurulular, genlik kurulular, ii sendikalar, sanayi ve ticaret odalar, niversite ve yarg organlar gibi toplumun farkl kesimlerinin ok dereceli bir yntemle setikleri temsilciler yer almtr. Temsilciler Meclisinde oluturulan Anayasa Komisyonunun hazrlad anayasa tasars 27 Mays 1961de
13
Kurucu Mecliste kabul edilerek halkoyuna sunulmutur. 9 Temmuz 1961de yaplan halkoylamasnda oylamaya katlanlarn %61,5 inin evet oyu vermesi sonucunda Anayasa yrrle girmitir. 157si srekli 22si geici toplam 179 maddeden oluan 1961 Anayasas kendisinden nceki anayasalardan daha ayrntl ve uzundur. Zira 1961 Anayasas, bir yandan yarg bamszl ve yarg gvencesine ilikin ayrntl dzenlemelere yer vermekte, Anayasa Mahkemesi ve ift meclis sistemi gibi yeni kurumlar getirmektedir. te yandan ise madd anayasa konusu olmayan baz dzenlemelere yer vererek daha geni hak ve zgrlkler demetini gvenceye almaktadr (Eroul, 2010: 287). 1961 Anayasas, devlet biiminin cumhuriyet olduuna ilikin 1923ten beri var olan dzenlemeyi 1. maddesinde aynen korumutur. 2. madde ise cumhuriyetin niteliklerini saymtr. Buna gre, Trkiye Cumhuriyeti insan haklarna ve balangta belirtilen temel ilkelere dayanan mill, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir. Devletin insan haklarna dayanmas, demokratik ve sosyal bir devlet olmas, nceki anayasalarda bulunmayan bir yeniliktir. 1961 Anayasas, egemenliin kullanlna ilikin anlay deitirmitir. Anayasann 4/1. maddesine gre, egemenlik anayasann koyduu kurallara gre yetkili organlar eliyle kullanlacaktr. Artk egemenliin kullanlmas yalnzca TBMMye ait olan bir yetki deildir. TBMM, bu egemenlii kullanan eitli kurum ve organlardan yalnzca birisidir. Bu Anayasa, 1924 Anayasasnn benimsedii btn gc yasama organnda toplayan mutlak egemenlik anlayn terk etmi; yasama, yrtme ve yarg organlarnn birbirini denetlemesini, dolaysyla da dengelemesini salayacak dzenlemeler getirilmitir. rnein, yerel ynetimlere daha geni anayasal gvenceler tannmtr. niversitelere ve TRTye zerklik tannm, Mill Gvenlik Kurulu (MGK) anayasal bir kurum hline getirilmitir. Yarg organ glendirilerek yasama ve yrtme organlarnn mahkemeler tarafndan denetlenmesi salanmtr. Bu erevede hem parlamentoyu snrlamak hem de anayasann stnl ve balaycl ilkesini yaama geirmek amacyla Anayasa Mahkemesi kurulmutur. Yasalarn Anayasaya uygunluu denetimini yapma yetkisini de bu mahkemeye verilmitir. 1961 Anayasas ile idarenin btn eylem ve ilemleri de yarg denetimine tabi tutulmutur. Yarg organnn yasama ve yrtme organlarn hakkyla denetleyebilmesi amacyla onun bamszln gvence altna alacak nemli dzenlemeler de getirilmitir. Bunlar iinde en nemlilerinden birisi, yarglarn atanma, terfi ve disiplin ilerine bakmak zere Yksek Hkimler Kurulu (YHK) oluturulmasdr. Bu dzenlemeyle yarglarn, yrtme organnn basksna maruz kalmadan bamsz ve tarafsz biimde grevlerini yerine getirmesi amalanmtr. Anayasa, yasama organn frenleyici aralardan biri olarak ift meclis sistemini getirmitir. Bu deiikliin amac, tek meclisli parlamentonun yetkilerini snrsz ve denetimsiz biimde kullanmasn engellemektir. Buna gre Anayasa, TBMMnin Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosundan olumasn ngrmtr. Anayasa, hkmet sistemi olarak klasik parlamenter sistemi benimsemitir. Buna gre yrtme organ Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulundan oluur. Cumhurbakan, 1924 Anayasasnda olduu gibi TBMM tarafndan ve kendi yeleri arasndan seilir. Ancak bu makam tarafsz hle getirmek amacyla Anayasa, cumhurbakan seilen kiinin parti ve TBMM yeliinin son bulaca esasn getirmitir. Bir baka yenilik de cumhurbakannn grev sresini yedi yla kararak TBMM ile cumhurbakan arasndaki ba zayflatmak olmutur. Yeniden seilme hevesiy-
1961 Anayasasna gre Trkiye Cumhuriyeti insan haklarna ve balangta belirtilen temel ilkelere dayanan mill, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir.
1961 Anayasas 1924 Anayasasnn benimsedii btn gc yasama organnda toplayan mutlak egemenlik anlayn terk etmi; yasama, yrtme ve yarg organlarnn birbirini denetlemesini, dolaysyla da dengelemesini salayacak dzenlemeler getirilmitir.
14
Trk Anayasa Hukuku
le cumhurbakannn tarafszln yitirmesini nlemek amacyla bir kiinin arka arkaya iki defa seilmesi yasaklanmtr. nceki anayasadan farkl olarak 1961 Anayasas, cumhurbakanna Millet Meclisini feshetme yetkisi tanmtr. Ne var ki bu yetki ok zor koullara balandndan uygulamada, siyasal krizleri seime giderek zme ilevini yerine getirememitir. Anayasa, temel hak ve zgrlkler konusunda yeni bir anlay getirmitir. 1961 Anayasasnda 1924 Anayasasndan ok daha geni hak ve zgrlkler listesi yer almaktadr. Klasik haklarn yan sra dinlenme hakk, adil cret, sendika kurma, toplu szleme ve grev, sosyal gvenlik, salk gibi sosyal haklar da ilk kez dzenlenmitir. Bu Anayasa, ncekinden farkl olarak hak ve zgrlklere devlet organlarnn keyf mdahalesini nlemek amacyla hak ve zgrlklerin dzenlenmesi ve snrlanmasna ilikin ayrntl dzenlenmeler getirmitir. Anayasa, Siyasal partiler ister iktidarda, ister muhalefette olsunlar, demokratik hayatn vazgeilmez unsurudurlar demekte ve bunlarn kapatlmasn ve mali denetimini Anayasa Mahkemesine vermektedir. Bylece siyasal partiler anayasal gvenceye kavuturulmutur. Sz konusu dzenleme, zellikle muhalefetteki partilere anayasal meruluk kazandrmas asndan nemlidir (Erdoan, 2011: 168). 1961 Anayasas 1971 ve 1973te kkl deiiklikler geirmitir. Bu deiikliklerin genel olarak devlet otoritesini glendirmeye ynelik olduu grlmektedir. Bakanlar Kuruluna kanun hkmnde kararname (KHK) karma yetkisi verilmesi, niversite zerkliinin zayflatlmas, TRTnin zerkliinin kaldrlmas, Devlet Gvenlik Mahkemeleri (DGM) ile Asker Yksek dare Mahkemesinin (AYM) kurulmas, temel hak ve zgrlkler alannn daraltlmas, yaplan ok sayda deiiklik arasnda ilk akla gelenlerdir.
SIRA SZDE
1961 Anayasasnn hak ve zgrlkler rejimine getirdii en nemli deiiklikleri aklaSIRA SZDE ynz.
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
15
zet
A M A
Osmanl Dnemi anayasal gelimelerini aklayabilmek. Osmanl mparatorluunda padiahn iktidarnn snrlanmasna ynelik abalar 19. yzylda balamtr. Bu abalar, Batda burjuva snfnn giriimiyle ortaya km ve yrtlmtr. Oysa Osmanl mparatorluunda iktidarn snrlanmas dncesi, halktan gelen bir talep olmaktan ok, st dzey devlet memurlarnn kmekte olan devleti kurtarmak iin Batdan ithal ettii arelerdir. Osmanl mparatorluunun padiahn iktidarn snrlama anlamnda ilk anayasal belgeleri, 1808 Sened-i ttifak, Islahat ve Tanzimat Fermanlar ve 1876 Kanun-u Esasidir. 1921 Anayasasnn ngrd hkmet sistemini genel hatlaryla anlatabilmek. 1921 Anayasas parlamenter sistem yerine gler birlii ilkesine dayanan meclis hkmeti sistemini benimsemitir. Konvansiyonel sistem ad da verilen meclis hkmeti sisteminde yasama ve yrtme, hatta bazen yarg yetkileri parlamentoda toplanmaktadr. 1921 Tekilat- Esasiye Kanunu yasama organ olarak BMMyi ngrmektedir. 1921 Anayasas, BMMye kanun koyma ve deitirme, milletleraras anlamalar yapma, sava ve bar ilan etme gibi yetkilerin yan sra yrtme yetkisini de vermitir. Yrtme organ icra vekilleri heyetidir. Bu heyet BMMden doan, ona baml ve onun denetimi altnda alan bir kuruldur. 1921 Anayasas, devlet bakanl makam ngrmemitir. Cumhurbakan TBMM tarafndan ve kendi yeleri arasndan seilir. Bir seim dnemi iin seilen bir kiinin cumhurbakan olarak yeniden seilmesi mmkndr. 1924 ve 1961 Anayasalarnn genel zelliklerini belirleyerek iki anayasann uygulamasn karlatrabilmek. 1921 Anayasasnn hem ok ksa olmas, hem de yarg organ ve temel hak ve zgrlkler gibi baz temel konular dzenlememesi nedeniyle yeni kurulan devletin gereksinimlerine yant verememitir. Bu nedenle 1924 Anayasas yaplmtr. 1924 Anayasasna gre Cumhurbakan, Meclis tarafndan ve kendi yeleri arasndan bir yasama
AM A
A M A
dnemi iin seilir. Cumhurbakan vatana ihanet dnda siyaseten sorumsuzdur. Cumhurbakannn btn ilemleri babakan ve ilgili bakann imzasna baldr. Dolaysyla bu ilemlerden TBMMye kar Cumhurbakan deil, hkmet sorumludur. 1924 Anayasas hkmetin bireysel ve toplu sorumluluunu kabul etmitir. Meclis, hkmeti her an denetleyebilir ve drebilir. Buna karlk Anayasa, hkmete meclisi feshetme yetkisi tanmamtr. Anayasann, yarg organna ait olmas gereken yasalar yorumlama ve tzklerin kanunlara aykrl savlarn zme yetkilerini TBMMye vermesi de gler birlii anlaynn izlerini yanstmaktadr. 1924 Anayasasnn 1789 Fransz Devrimi dnemindeki klasik zgrlk anlayndan etkilendii grlmektedir. Anayasann 68. maddesine gre, zgrlk bakasna zarar vermeyecek her eyi yapabilme hakkdr. zgrln herkes iin snr, bakalarnn zgrldr. Anayasa, klasik hak ve zgrlkleri ksaca saymak yoluyla tanmtr. Sosyal ve ekonomik haklara ise hi deinilmemitir. Anayasann ekonomik ve sosyal haklar tanmamas kendi dneminin anlayn yanstmaktadr. 1961 Anayasas ise, bir yandan yarg bamszl ve yarg gvencesine ilikin ayrntl dzenlemelere yer vermekte Anayasa Mahkemesi ve ift meclis sistemi gibi yeni kurumlar getirmektedir. Devletin insan haklarna dayanmas, demokratik ve sosyal bir devlet olmas, nceki anayasalarda bulunmayan bir yeniliktir. 1961 Anayasas, egemenliin kullanlna ilikin anlay deitirmitir. Artk egemenliin kullanlmas yalnzca TBMMye ait olan bir yetki deildir. Anayasa, hem parlamentoyu snrlamak hem de anayasann stnl ve balaycl ilkesini yaama geirmek amacyla Anayasa Mahkemesini kurmutur. Yasalarn Anayasaya uygunluu denetimini yapma yetkisini de bu mahkemeye vermitir. 1961 Anayasas ile idarenin btn eylem ve ilemleri de yarg denetimine tabi tutulmutur. Yarg organnn yasama ve yrtme organlarn hakkyla denetleyebilmesi amacyla onun bamszln gvence altna alacak nemli dzenlemeler de getirilmitir. Anayasa, yasama organn frenle-
16
Trk Anayasa Hukuku
yici aralardan biri olarak ift meclis sistemini getirmitir. Bu deiikliin amac, tek meclisli parlamentonun yetkilerini snrsz ve denetimsiz biimde kullanmasn engellemektir. Buna gre Anayasa, TBMMnin Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosundan olumasn ngrmtr. Anayasa, hkmet sistemi olarak klasik parlamenter sistemi benimsemitir. Buna gre yrtme organ cumhurbakan ve Bakanlar Kurulundan oluur. Cumhurbakan, 1924 Anayasasnda olduu gibi TBMM tarafndan ve kendi yeleri arasndan seilir. Ancak bu makam tarafsz hle getirmek amacyla Anayasa, cumhurbakan seilen kiinin parti ve TBMM yeliinin son bulaca esasn getirmitir. Bir baka yenilik de, cumhurbakannn grev sresini yedi yla kararak TBMM ile cumhurbakan arasndaki ba zayflatmak olmutur. Yeniden seilme hevesiyle cumhurbakannn tarafszln yitirmesini nlemek amacyla bir kiinin arka arkaya iki defa seilmesi yasaklanmtr. nceki anayasadan farkl olarak 1961 Anayasas, cumhurbakanna Millet Meclisini feshetme yetkisi tanmtr. Ne var ki bu yetki ok zor koullara balandndan uygulamada, siyasal krizleri seime giderek zme ilevini yerine getirememitir. 1961 Anayasasnn dzenledii hak ve zgrlkler rejimini aklayabilmek. 1961 Anayasasnda 1924 Anayasasndan ok daha geni hak ve zgrlkler listesi yer almaktadr. Klasik haklarn yan sra dinlenme hakk, adil cret, sendika kurma, toplu szleme ve grev, sosyal gvenlik, salk gibi sosyal haklar da ilk kez dzenlenmitir. Bu Anayasa, ncekinden farkl olarak hak ve zgrlklere devlet organlarnn keyf mdahalesini nlemek amacyla hak ve zgrlklerin dzenlenmesi ve snrlanmasna ilikin ayrntl dzenlenmeler getirmitir. Anayasa, Siyasal partiler ister iktidarda ister muhalefette olsunlar, demokratik hayatn vazgeilmez unsurudurlar demekte ve bunlarn kapatlmasn ve mali denetimini Anayasa Mahkemesine vermektedir. Bylece siyasal partiler anayasal gvenceye kavuturulmutur.
AM A
17
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden devlet iktidarn hukukla ve yazl bir anayasayla snrlayarak birey zgrlklerini gvence altna alma amacn tayan hareketi ifade etmektedir? a. Anayasaclk b. Islahat c. Tanzimat d. Gler birlii e. Kurucu meclis 2. Aadakilerden hangisi Sened-i ttifaka ilikin bir zellik deildir? a. Sened-i ttifak, halkn korunmasna ilikin dzenlemeler de iermektedir. b. Sened-i ttifak, yanlarn zorlamas ile kaleme alnmtr. c. Senet, taraflarn szlemeye bal kalmas iin hukuki yaptrmlar ngrmemitir. d. Padiah bu szlemeyle yanlarn varln tanm ve onlara gvence vermitir. e. Sened-i ttifak ile yan; kendi ynetimindeki yerlerin asayiine dikkat etme sz vermitir. 3. Glhane Hatt- Hmayunu hangi ylda ilan edilmitir? a. 1839 b. 1856 c. 1876 d. 1908 e. 1909 4. Aadakilerden hangisi Tanzimat Ferman ile gvence altna alnan haklar arasnda yer almamaktadr? a. Kimsenin gizli olarak yarglanamamas b. Kimsenin yasa d nedenlerle sulanmamas c. Kimsenin yasa d nedenlerle cezalandrlmamas d. darenin keyfi ilemler yapamamas e. Srgn cezasnn kaldrlmas 5. Islahat Ferman hangi ylda ilan edilmitir? a. 1808 b. 1839 c. 1856 d. 1876 e. 1908 6. Aadakilerden hangisi Islahat Fermannda gayr Mslimlere getirilen gvenceler yer almamaktadr? a. Gayrmslimlerin kendilerini ynetmek iin cemaat meclisleri oluturabilmesi b. Gayrmslimlerin ibadet yeri, hastane ve okul aabilmesi c. Gayrmslimlerin memuriyete, asker ve mlk btn okullara girebilmesi d. Mslman olan ve olmayanlar arasndaki davalara Konsolosluk mahkemelerinde baklmas e. Mslman olmayanlarn mahkemelerdeki tanklklarnn Mslmanlarla e deerde saylmas 7. Aadakilerden hangisi Kanun-u Esasiye gre halk tarafndan seilmektedir? a. Heyet-i yan b. Heyet-i Mebusan c. Meclis-i Umum d. Padiah e. Meclis-i Vkela 8. Aadakilerden hangisi 1921 Anayasasna ilikin bir zellik deildir? a. 1921 Anayasas yumuak bir anayasadr. b. 1921 Anayasas egemenlii kaytsz artsz ulusa vermitir. c. 1921 Anayasas kendi deitiriliine ilikin hkmler iermemektedir. d. 1921 Anayasas devlet bakanl makamn ngrmemitir. e. 1921 Anayasas merkezi ynetim ilkesini tercih etmitir. 9. Aadakilerden hangisi 1924 Anayasasna ilikin bir zellik deildir? a. 1924 Anayasasnn getirdii sistem gler birlii ve grevler ayrl biiminde tanmlanabilir. b. 1924 Anayasas yasama ve yrtme erklerinin TBMMye ait olmasn ngrmekle birlikte, yargy bunun dnda tutmutur. c. 1924 Anayasas kanunlarn Anayasaya uygunluunu denetleme grevini Anayasa Mahkemesine vermitir. d. 1924 Anayasas, mahkemelerin bamszln salamak iin baz gvenceler getirmitir. e. 1924 Anayasasna gre zgrln herkes iin snr, bakalarnn zgrldr. 10. Anayasa Mahkemesi aadaki anayasalardan hangisi ile kurulmutur? a. 1876 Kanun-u Esasi b. 1921 Anayasas c. 1924 Anayasas d. 1961 Anayasas e. 1973 Deiiklikleri
18
Trk Anayasa Hukuku
Yaamn inden
1961 Anayasas Bu elbise bize bol geliyor diye deitirildi Altan ymen 1982 Anayasas ok daha dard. 1995ten itibaren geniletildi. Ama ilk yazlndaki bir sr saknca giderilemedi. Yeniden yazlmas bir ihtiya... Ama o ihtiyacn giderilmesi byle mi olur? 16/09/2007 Yeni Anayasa tartmalar srasnda, lkemizdeki Anayasa konusunun gemiini hatrlamakta fayda var. Dn buna katkda bulunmaya altk. Bugn devam edelim: 1961 Anayasas, Cumhuriyet dnemimizin en demokratik, en ada anayasasyd. Bir askeri dnem srasnda kurulan Kurucu Meclis tarafndan yapld hlde, sivil yan gl bir anayasayd. Dn rneklerinden birini verdik, birok konudaki dzenlemeler, o Meclisten, askerlerin dedii gibi deil, sivillerin dedii gibi kmtr. Dn Radikal yazar Trker Alkan da, hatrlatyor: lkemizin demokratik bir yaplamaya kavumasnda ve demokratik kltrn yava yava da olsa yaylmasnda, o Anayasann salad zgrlk ortamnn byk pay oldu. Bu pay, belki ok daha byk olacakt, eer o Anayasa balangtaki hliyle daha uzun sre yaayabilseydi... yle olmad... Zaten ona, iindeki demokratik, laik ve zgrlk sistem yznden, balangtan beri kar kan muhafazakr bir muhalefet vard. 1961 Temmuzunda referanduma sunulduunda, o muhalefet, daha da rgtlendi. Bir hayr propagandas balatt. Referandum kampanyas srasnda Anayasaya Hayr oyu verilmesini istemek yasak deildi (Hayrn fiilen yasaklanmas, 1982 Anayasasnn referandumundadr). 1961de Referandum sz Trkiyede ilk defa kullanld iin, halkn byk kesimince henz bilinmiyordu. Hayrclar, yerine gre, bunu da kullanyorlar, o szle ilgili eitli rivayetler karyorlard. Biri hl hatrmdadr. O srada Kurucu Meclis yesi olarak lkenin eitli yerlerine gidip Anayasann ieriini anlatmaya alyorduk. Kuzeydou Anadolunun da kylerinden birine gittiimizde, ky halkndan biri Ho geldiniz deyip hl hatr sorduktan sonra bizden u soruya cevap istemiti: Referandum diye bir papaz var diyorlar. Bize Hristiyanl getirmek istiyormu. Doru mu? Bizden nce ona, referandumda niin hayr demesi gerektiini bu gerekeyle anlatmlard. Gerei anlatmamz kolay olmamt. Referandum yerine halkoylamas szcnn kullanlmas gerei, bu gibi sorular zerine daha iyi anlalmt. Referandum -veya halkoylamas- bu artlar altnda yapld. Ama saduyu, gene daha gl kt. Anayasa, yzde 61.5 oyla kabul edildi. Fakat o Anayasay beenmeme eilimi, giderek daha yaygnlat... O Anayasaya gre kurulan yeni Meclislerin iinde de, dnda da, Anayasann getirdii kurumlardan ikyeti olan gruplar vard. Kimi, lkemize ilk o Anayasayla gelip yerleen topluszleme ve grev hakkndan ikyetiydi, kimi niversitenin, kimi TRTnin zerkliinden, kimi de dnce zgrlnn snrlarnn -gerei kadar olmasa da- eskiye gre ok daha geniletilmi olmasndan... ikyetlerin ortak paydasnn giderek yaygnlaan zeti de uydu: Bu elbise bize bol geliyor. O bol elbise, 1971-72 yllarndaki 12 Mart dnemindeki bir asker-sivil ittifakyla daraltld. Anayasann baz maddeleri, Meclisin muhafazakr ounluunca deitirildi. 1980 askeri mdahalesinden sonra ise, daha da daraltld ve 1982 Anayasasnn ilk hlindeki -eitli alardan sakncalar tayan- ekle sokuldu. O Anayasada 1995 ylndan sonraki birok deiiklikle salanan iyiletirmeler malum... Fakat bunlar, o Anayasann yeniden yazlmas ihtiyacn gidermedi. Evet, 1982 Anayasasnn yeniden alnp yazlmas iyi olur. Fakat iktidar partisinin imdiye kadarki tutumu, o konuda hi de salkl bir yol izlenmediini gsteriyor. unu daha nce belirttik: Yeni yazlm bir Anayasa metninin yasalamas iin, bir Kurucu Meclis kurma art yok. Bunu olaan bir yasama meclisi de yapabilir. Ama bu, o yasama meclisinin iinde, ounluk partisinden baka hibir siyasi partinin katlmad bir kapal devre almasyla balatlr ve srdrlrse, o yasalaacak metne sivil anayasa falan denilmez, bir parti anayasas denilir. Aylarca sren o kapal devre almasnn birinci dneminde devlet srr gibi saklanan anayasa tasla, kamuoyunca ancak birka gn nce renilebildi. Arkasndan da devreye bir AKP heyetinin Sapanca Oteli toplantlar girdi.
19
O toplantlarn da gazetecilerden gizlenmesi esas... Hatta, heyet yeleri daha nce baka bir yerdeki otelde toplanacaklarm da, o yeri, gazetecilere kar yeteri kadar korunakl deil diye deitirmiler. Sapancada gazeteciler onlarn ancak uzaktan fotoraflarn, filmlerini ekebiliyorlar. Ama heyet yelerinden bazlar ona da kzyor. Gazeteciler onlarn zel hayatlarn ihll ediyorlarm... Bir iktidar partisinin yneticileriyle bakanlarnn Anayasa konusunda yaptklar toplantnn zel hayat iinde saylmas ilk defa iitiliyor ama, bugnk Anayasa hazrlama anlay ite byle... Sabr tavsiye ediyorlar basna... Hele biz iimizi bitirelim... kan sonucu, elbette herkese aklayacaz. O aamadan sonra, partilerin, sivil toplum rgtlerinin, uzmanlarn grlerini de dikkate alacaz diyorlar. Ama o aamadan sonra kan sonucun, sonradan ne srlecek grlerin etkisi altnda deimesi, ne lde mmkndr? Her ey unu gsteriyor ki, iktidar partisi ynetiminin bu Anayasayla varmak istedii hedefler oktan belirlenmi. Taslak ona gre yazlm... imdi de Sapancada son eklini alyor. Oysa mantn gerei udur: Eer yapacanz almann sonucunun toplumun geni kesimlerince benimsenmesini istiyorsanz, ona mmkn olduu kadar geni yelpazeli bir katlm, batan itibaren salamalsnz. in byk ksmn gizlice yapp bitirdikten sonra yasak savma niteliindeki gr almalarla kimseyi tatmin edemezsiniz. Bilmem, vakit artk ok mu ge?.. AKP iktidar, o almay, imdiye kadar geldii noktada durdurup, gstermelik olduu izlenimini vermeyecek bir ar ile, temsil alan daha geni bir uzman ve siyaseti kadrosunun katlmna aabilir mi? Eer taslaktaki baz maddelerle ilgili grlerini fikr-i sabit hline getirmemise, bakalarnn grleriyle karlatrp gelitirmeye veya deitirmeye raz olabilir mi?.. Durum fazla umutlu grlmyor ama, gene de bir Keke yle yapsa temennisini buraya kaydetmi olalm.
ki anayasa almas: 1961deki ve 2007deki... (solda:) 1961deki Anayasa tasarsn, hibiri gizli olmayan taslaklar zerinde alarak hazrlayan Kurucu Meclis Komisyonu... Komisyonun grmeleri de tm yelerin katlmna akt. Ortada Meclis Bakan Kazm Orbay, sanda komisyon bakan Enver Ziya Karal, Muammer Aksoy, Turan Gne, solunda Emin Pakst, Cokun Krca ve dier yeler. (sada:) Birka gn ncesine kadar gizli tutulan tek anayasa taslan gizli otel toplantsnda gren AKP heyeti yeleri... Babakan Yardmcs Cemil iek, uzaktan fotorafn eken gazetecilere ltfen uzaklan diye kzyor. Kaynak: Radikal, http://www.radikal.com.tr/haber.php?haberno=233026
Okuma Paras
Tanzimat Fermannn Anayasal Nitelii Tanzimat Ferman bir anayasa mdr? Baz yazarlar, Tanzimat Fermann bir nevi anayasa olarak grmlerdir[73]. Mnci Kapani, Tanzimat Fermann bir anayasa olarak kabul eden gr reddetmektedir. Ona gre, hkmdarn yemin etmesi Tanzimat Fermanna anayasa niteliini balamak iin yeterli saylamaz[74]. Yazara gre, teknik anlamda anayasa bir kanundur. Burada ise tek tarafl stn ve bamsz bir irade, tek tarafl bir hakimiyet tasarrufu karsnda bulunuyoruz. Kanmzca Kapaninin grnn gerekesine katlmaya imkn yoktur. Tek tarafl stn ve bamsz bir iradenin niin kanuna veya Anayasaya vcut veremeyeceini anlamak mmkn deildir. Banmzca, bu tek tarafl irade yasama iktidarna sahipse yapt ey kanundur; kurucu iktidara sahip ise yapt ey anayasadr. Kapanide pek muhtemelen kanunlarn bir parlmento tarafndan yaplmas gerektii yolunda yanl bir kan vardr. Mnci Kapaniye gre, Tanzimat Ferman, tespit ve ilan ettii esaslarn gereklemesini salayacak kanunlarn yaplmas iin bir program, bir yasama direktifi niteliindedir[75]. Kapaninin bu gr temelden yoksundur. Zira ne normlar hiyerarisi teorisinde, ne de hukukun kaynaklarnn klasik emasnda kanunlarn yaplmas iin bir program, bir yasama direktifi diye bir hukuki ilem, bir hukuki belge tr yoktur. Kanmzca, Tanzimat Fermannn bir anayasa olup olmad sorusuna cevap verebilmek iin her eyden nce, anayasadan ne anlamak gerektiini belirtmek gerekir. Yukarda Sened-i ttifak ksmnda da belirttiimiz
20
Trk Anayasa Hukuku
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

gibi, anayasa biri madd, dieri ekl olmak zere iki deiik anlamda tanmlanmaktadr. Madd anlamda anayasa, devlet organlarnn kuruluunu, ileyiini ve bireylerin devlet karsnda sahip olduu temel hak ve zgrlkleri belirleyen, yazl veya teaml, kurallarn btndr[76]. Bu anlamda Tanzimat Ferman anayasal niteliktedir. Zira yukarda grld gibi, Tanzimat Fermannda bir yandan devlet iktidar dzenlenmekte ve snrlandrlmakta ve dier yandan halka birtakm hak ve zgrlkler verilmektedir. O hlde Tanzimat Ferman ierii bakmndan, yani madd adan kelimenin tam anlamyla anayasal niteliktedir. ekl anlamda anayasa ise, normlar hiyerarisinde en st sray igal eden ve kanunlardan farkl ve daha stn bir usulle konulan ve deitirilebilen hukuk kurallarnn btn olarak tanmlanmaktadr[77]. Bu anlamda Tanzimat Ferman bir anayasa olarak kabul edilemez. Zira bu fermann hiyerarik g itibaryla kanunlardan stn olduu yolunda elimizde bir emare yoktur. Keza, Tanzimat Fermannda deitirilme usulne ilikin hibir ey ngrlmemitir. Bu fermann kanunlardan daha zor deitirilebilir bir belge olduunu sylemek mmkn deildir. O hlde Tanzimat Fermann, ekl anlamda anayasa anlayna gre bir anayasa olarak kabul etmeye olanak yoktur. Kaynak: Kemal Gzler, sa.gen.tr/osmanli.htm http://www.anaya1. a 2. b 3. a 4. e 5. c 6. d 7. b 8. e 9. c 10. d Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Sened-i ttifak konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Glhane Hatt- Hmayunu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Glhane Hatt- Hmayunu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Islahat Ferman konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Islahat Ferman konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Kanun-u Esasi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1921 Anayasas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1924 Anayasas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1961 Anayasas konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Tanzimat Ferman, Osmanl uyruklarna eitli hak ve zgrlkler tanmaktadr. Bu hak ve zgrlkler yle sralanabilir: Kimsenin gizli olarak yarglanamamas, yasa d nedenlerle sulanmamas ve cezalandrlmamas, idarenin keyf ilemler yapamamas ve su ileyen kiinin miraslarnn deil kendisinin cezalandrlmas, mlkiyet gvenlii, msadere yasa, can, mal, rz ve namus gvenlii, iltizamn kaldrlmas, verginin herkesin mali gcne gre alnmas, memurlarn yasalara gre i grmesi, vergi ve askerlik grevlerinin adil yasalarca yeniden dzenlenmesi. Ferman, ayrca, Mslman ve gayrimslim btn Osmanl uyruklarnn bu hak ve zgrlklerden eit biimde yararlanmasn dzenlemi; baka deyile eitlik ilkesini getirmitir. Sra Sizde 2 1909 deiiklikleri, kii hak ve zgrlklerini geniletici yeni dzenlemeler getirmitir. rnein, yalnzca cezalara ilikin olarak deil, ayn zamanda tutuklama bakmndan da yasaya uygunluk koulu getirilerek kii zgrl ile basnn n denetime tabi tutulamayaca dzenlemesi eklenerek basn zgrl pekitirilmitir. Postanelere verilen evrak ve mektuplarn sorgu yargc
21
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

ya da mahkeme karar olmakszn alamayaca esas ile toplanma ve dernek kurma zgrlkleri de bu deiikliklerle Anayasaya eklenmitir. 113. madde ile padiaha tannan srgne yollama yetkisi madde metninden karlarak anayasal hak ve zgrlkleri uygulamada etkisiz hle getiren bu hkm ortadan kaldrlmtr. Sra Sizde 3 1921 Anayasas parlamenter sistem yerine gler birlii ilkesine dayanan meclis hkmeti sistemini benimsemitir. Konvansiyonel sistem ad da verilen meclis hkmeti sisteminde yasama ve yrtme, hatta bazen yarg yetkileri parlamentoda toplanmaktadr. Sra Sizde 4 1924 Anayasas, temel hak ve zgrlkleri siyasal iktidara kar korumada yetersiz kalmasdr. Zira Anayasa, ok sayda hak ve zgrln kanunla dzenlenmesini ya da kanun erevesinde tannmasn ngrmtr. stelik bu kanunlarn yaplmasnda gz nnde bulundurulmas gereken stn ilkeler ve gzetilmesi gereken teknik ltleri de belirtmemitir. Bylece TBMMnin anayasal haklar snrlama ve dzenleme yetkisini keyf ve lsz biimde kullanmasnn n almtr. Geri yasalarn Anayasaya aykr olamayaca kural Anayasada ngrlmtr (md. 103) ancak TBMMnin bu kurala uymasn salayacak kurumsal bir gvence (anayasa yargs) getirilmemitir. Bunun nedeni de anayasay yapanlarn ulus iradesiyle meclis iradesini birbirine kaynatran bir anlay benimsemesidir. Sra Sizde 5 1961 Anayasas, temel hak ve zgrlkler konusunda yeni bir anlay getirmitir. Klasik haklarn yan sra dinlenme hakk, adil cret, sendika kurma, toplu szleme ve grev, sosyal gvenlik, salk gibi sosyal haklar da ilk kez dzenlenmitir. Bu Anayasa, ncekinden farkl olarak hak ve zgrlklere devlet organlarnn keyf mdahalesini nlemek amacyla hak ve zgrlklerin dzenlenmesi ve snrlanmasna ilikin ayrntl dzenlenmeler getirmitir. Bunlarn yan sra Anayasa, Siyasal partiler ister iktidarda, ister muhalefette olsunlar, demokratik hayatn vazgeilmez unsurudurlar demekte ve bunlarn kapatlmasn ve mali denetimini Anayasa Mahkemesine vermektedir. Bylece siyasal partiler anayasal gvenceye kavuturulmutur. Erdoan, Mustafa (2011). Anayasa Hukuku. Gzden Geirilmi 6. Bask. Ankara: Orion. Eroul, Cem (2010). Anatzeye Giri. Gzden Geirilmi 11. Bask, Ankara: maj. Gzler, Kemal (2010). Trk Anayasa Hukuku Dersleri. 9. Bask. Bursa: Ekin Gzbyk, A. eref (2011), Aklamal Trk Anayasalar, 7. Bask. Ankara: Turhan Kili, Suna ve Gzbyk (2006). A. eref, Trk Anayasa Metinleri. stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar. zbudun, Ergun (1992). 1921 Anayasas. Ankara: Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu Atatrk Aratrma Merkezi. _______ (2010). Trk Anayasa Hukuku. 12. Bask. Ankara: Yetkin Soysal, Mmtaz (1986). 100 Soruda Anayasann Anlam. stanbul: Gerek. Tanr, Blent (1986). ki Anayasa. stanbul: Beta _______ (2004). Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri. stanbul: YKY.
2
Amalarmz

TRK ANAYASA HUKUKU
Bu niteyi tamamladktan sonra; Anayasa yapm yntemlerini aklayabilecek ve asli kurucu iktidarn biimlerini belirleyebilecek, 1982 Anayasasnn yapl srecini aklayabilecek, 1982 Anayasasnn yapm srecinin demokratik olup olmadn deerlendirebilecek, 1982 Anayasasnn temel zelliklerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Asli Kurucu ktidar Tali Kurucu ktidar Monokratik Asli Kurucu ktidar Plebisit Kurucu ktidar Demokratik Asli Kurucu ktidar 1982 Anayasas Mill Gvenlik Konseyi
indekiler
ASL KURUCU KTDARIN BMLER: ANAYASA YAPIM YNTEMLER GR 1982 ANAYASASININ YAPILII 1982 ANAYASASININ DEMOKRATK ANAYASA YAPIMI LKELER AISINDAN DEERLENDRLMES 1982 ANAYASASININ TEMEL ZELLKLER
Anayasalarn Trk Anayasa Hukuku Yaplmas ve 1982 Anayasas
Anayasalarn Yaplmas ve 1982 Anayasas

ASL KURUCU KTDARIN BMLER: ANAYASA YAPIM YNTEMLER
A M A
Anayasa yapm yntemlerini aklayabilmek ve asli kurucu iktidarn biimlerini belirleyebilmek.
GR
Anayasalarn yaplmas, kurma ya da kuruculuk ilevi olarak ifade edilmekte; devleti hukuki ve siyasi bir kurum olarak kuran iktidara da kurucu iktidar denmektedir. Kurucu iktidarn hukuki statlerini ve yetkilerini anayasa ile dzenledii devlet organlar (yasama-yrtme-yarg) ise kurulu ya da kurulmu iktidar biiminde ifade tanmlanmaktadr. Kurucu iktidar, kayna ve yetkileri bakmndan asli kurucu ve tali (trev) kurucu iktidar olarak ikiye ayrlr. Bunlardan asli kurucu iktidar anayasann yaplmasn, tali kurucu iktidar ise deitirilmesini ifade eder. Asli kurucu iktidarn da monokratik, plebisit ve demokratik olmak zere biimi bulunmaktadr (Erdoan, 2011: 98).
Anayasalarn yaplmas, kurma ya da kuruculuk ilevi olarak ifade edilmekte; devleti hukuki ve siyasi bir kurum olarak kuran iktidara da kurucu iktidar denmektedir.
Asli Kurucu ktidar

Asli kurucu iktidar, devleti kurarak ona hukuki ve siyasi statsn veren ve anayasay ilk kez ya da yeniden yapan iktidar olarak tanmlanabilir. Asli kurucu iktidar, anayasay yaparken o lkede yrrlkte bulunan hibir hukuk kuralyla bal ya da snrl deildir. Asli kurucu iktidar farkl durumlarda ortaya kabilir. Asli kurucu iktidarn ortaya kt durumlar yle sralanabilir; Yeni bir devletin kuruluu (1831 Belika, 1918 ekoslovakya Anayasalar) Bir smrge toprann bamszln kazanmas ile yeni bir devletin kuruluu (1787 ABD, 1810 Arjantin, 1821 Meksika, 1950 Hindistan Anayasalar) Bir sava ya da i sava sonucu devletin yeniden ortaya kmas ya da ina edilmesi (1946 Fransa, 1947 talya ve 1949 Federal Almanya Anayasalar) galci glerle yrtlen Kurtulu Sava sonucunda bu glerin lkeden kovularak devletin kuruluunun yenilenmesi (1921 Tekilat Esasiye Kanunu) Var olan anayasal dzenin bir devrim ya da darbe sonucu ortadan kalkmas (1848 Fransa, 1917 Rusya, 1976 Portekiz, 1961 ve 1982 Trkiye Cumhuriyeti Anayasalar)
Asli kurucu iktidar, devleti kurarak ona hukuki ve siyasi statsn veren ve anayasay ilk kez ya da yeniden yapan iktidar olarak tanmlanabilir.
24
Trk Anayasa Hukuku
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Siyasal rejimin kmesi (1978 spanya, 1975 Yunanistan, 1978 Ekvador, 1979 Peru, 1990larda yaplan Dou Avrupa lkelerinin Anayasalar) retideki bir gre gre, asli kurucu iktidar mutlaka anayasal dzende sava, devrim ya da darbe gibi olaanst bir durumdan kaynaklanan bir kesinti sonucunda ortaya kmaktadr (Atar, 2000: 24; Gzler, 2011: 318-322). Kar grte olanlar ise bir lkede gereksinimler dorultusunda olaan dnemde de yeni bir anayasa yaplabileceini savunmaktadr (Kabolu, 2011: 26; zbudun, 2011: 161; Yazc, 2009: 43). Gerekten de, asli kurucu iktidar, ancak olaanst durumlarda ortaya kan iktidar biiminde dar yorumlamamak gerekir. Asli kurucu iktidar, hem olaanst hem de olaan dnemlerde tamamen yeni anayasa yapan, bunu yaparken de kendini varsa nceki anayasaya ve dier hukuk kurallarna bal saymayan iktidar olarak nitelendirilmelidir. Nitekim son yllarda, olaan dnemde de yeni bir anayasann yapld; 1999 Venezela, 2000 Finlandiya ve 2011 Macaristan Anayasalar gibi rneklere rastlanmaktadr. Asli kurucu iktidarn yetkisi grnte snrszdr. Zira asli kuruculuk ilevinin doas gerei, bu iktidar balayan bir anayasa ya da hukuk kural yoktur. te yandan asli kurucu iktidar gerekte d etkenleri tamamen gz ard ederek bir anayasa yapamaz. zellikle demokratik nitelie sahip bir kurucu iktidar, hukukun genel ilkelerinden ve evrensel insan haklar hukukundan kendini bamsz tutamaz. AslndaSIRA SZDE demokratik olmayan yntemlerle bir anayasay yapanlar dahi toplumsal dinamiklerden az ok etkilenir. Toplumda yerleik siyasal inan ve tutumlar ve toplumsal g dengeleri anayasa yapcnn yetkisini bir lde snrlar. Ayrca ulusDNELM lararas ortam ve lkenin taraf olduu ya da olmay dnd uluslararas rgtler de asli kurucu iktidar, anayasa konusunda tutum belirlemede snrlayabilir (ErS 97; Kabolu, 2011: 35). doan, 2011: O R U Asli kurucu iktidarn yetkisi grnte snrszdr zira demokratik olmayan yntemlerDKKAT le anayasa yapanlar dahi toplumsal dinamiklerden ve uluslararas ortamdan az ok etkilenirler.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM
Asli kurucu SIRA SZDE iktidarn ortaya kt durumlar belirtiniz.
Monokratik Asli Kurucu ktidar

Kaynan D kiinin iradesinden alan iktidara monokratik asli kurucu iktidar detek N E L M K T anayasay ya ferman ya da misak (pakt) biiminde yapar. Ferman nir. Bu iktidar, A P anayasalar hkmdarn tek yanl iradesinin rndr. rnein 1814 Fransz, 1834 S O R U spanyol, 1848 talyan, 1869 Rus, 1974 Tayland Anayasalar ile 1876 Kanunu Esasi ferman biimindeY yaplmtr. Tarihte ferman anayasalara mutlak monarilerden sTELEVZ ON DKKAT nrl monarilere gei dneminde rastlanmtr. Ferman anayasalar, hkmdarn tek tarafl ilemiyle ortaya ktna gre bu anayasalar hkmdar tarafndan her zaman geriSIRA SZDE ya da deitirilebilir (Gzler, 2011b: 24). alnabilir NTERNET Misak anayasa ise hkmdarn iradesinin yanna ona kendini kabul ettirebilen, monarkla birlikte onun iradesine eklemlenmi temsili bir organ ya da meclisin yapAMALARIMIZ t anayasadr. (Tezi, 2009: 158). Misak anayasa iki tarafl bir szlemedir. Szlemede taraflarn gleri hemen hemen eittir. Ancak baz stnlkler hl hkmdara aittir. Misak A P anayasalar, tarihsel olarak monarilerin zayflad, mill egemenK T lik ya da halk egemenlii yolundaki grlerin gcn artrd dnemlerde grlTELEVZYON
AMALARIMIZ
K T A P
S O R U
Ferman Z Y O N T E L E V anayasalar D K K A tek hkmdarn T yanl
iradesinin rndr. Misak anayasa ise hkmdarn iradesinin yanna ona SIRA SZDE kendiniR N E T ettirebilen, N T E kabul monarkla birlikte onun iradesine eklemlenmi temsili bir organ AMALARIMIZ ya da meclisin yapt anayasadr.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
2. nite - Anayasalarn Yaplmas ve 1982 Anayasas
25
mtr. Ferman anayasadan farkl olarak misak anayasada, hkmdarn istediinde anayasadan vazgemesi mmkn deildir (Gzler, 2011b: 24-25). 1830 Fransz ve 1850 Prusya Anayasalar misak anayasaya rnek olarak verilebilir.
Plebisit Kurucu ktidar

Plebisit kurucu iktidar, iktidar belli bir dnemde elinde bulunduranlarn, hazrladklar anayasa taslan zgr bir tartma ortam yaratmadan halkoylamasna sunmalarn ifade eder. Halkoylamas, anayasann evet ya da hayr biiminde oylanmasndan ibarettir. Plebisit kurucu iktidar, halkn karar verme srecine dorudan katlm yntemlerinden biri olan halkoylamas ile, demokratik olmayan bir yntemle yaplm bir anayasaya grnrde meruiyet kazandrma amacn tar. 1799 Napoleon Bonaparte ve 1852 III. Napoleon Anayasalar bu biimde yapldndan, bu ynteme dayanan anayasa yapmna Bonapartist anayasaclk da denmektedir (Tezi, 2009: 159). 1933 Portekiz ve 1980 ili Anayasalar da yirminci yzylda Bonapartist yntemle yaplm anayasalara rnek olarak verilebilir.
Plebisit kurucu iktidar, iktidar belli bir dnemde elinde bulunduranlarn, hazrladklar anayasa taslan zgr bir tartma ortam yaratmadan halkoylamasna sunmalarn ifade eder.
Demokratik Asli Kurucu ktidar

Demokratik asli kurucu iktidar kaynan bir kiinin iradesinden deil, ulusun ya da halkn iradesinden alan kurucu iktidardr. Bu nedenle demokratik asli kurucu iktidar, halkn iradesini yanstan bir yntemle anayasa yapar. Demokratik asli kuruculukta halkn anayasa yapmna katlm farkl biimlerde olabilir. Birinci yol, halkn anayasay yapmas amacyla setii zel bir meclisin anayasay hazrlayp kabul etmesidir. Yalnzca anayasay hazrlamak ve kabul etmek amacyla oluturulan meclislere kurucu meclis ya da konvansiyon denir. Kurucu meclisler geicidir ve anayasann hazrlanmas ve kabulyle yetkileri sona ermektedir. rnein 1791, 1848 ve 1875 Fransz, 1947 talyan, 1991 Kolombiya ve 2008 Ekvador Anayasalar bu yntemle yaplmtr. kinci yol, seimle oluturulan kurucu meclisin hazrlad anayasann halkoyuna sunulmasdr. 1793 ve 1946 Fransz Anayasalar rnek olarak verilebilir. nc yol, olaan parlamentonun anayasay yapmasdr. 2011 Macaristan Anayasas bu ynteme dayanmaktadr. Drdnc yol, olaan parlamentonun anayasay yapmas ve ardndan anayasann halkoylamasna sunulmasdr. 1978 spanyol, 1944 zlanda, 1997 Polonya Anayasalar rnek olarak verilebilir. Bu drt yntem iinde anayasann bir kurucu meclis tarafndan yaplmas ve ardndan halkoyuna sunulmas en demokratik yoldur. Gnmzde kabul gren demokratik anayasa anlay, yalnzca metnin ieriinin deil, ayn zamanda yapm ynteminin de demokratik ve katlmc biimde yaplmasn gerektirir. Kurucu meclisi olaan bir yasama meclisinden stn klan yn, genellikle bu meclisin toplumun bir iz dm, deta kk bir kopyas olacak biimde oluturulmasdr. Bu nedenle, olaan yasama meclisi seimlerde, seim baraj gibi ynetimde istikrar salamak iin kullanlan aralar kurucu meclis seimlerinde genellikle uygulanmaz. Normal artlarda adil biimde ya da yeterince temsil olana bulamayan toplumsal ve siyasal gruplarn kota ve nispi seim sistemi gibi yntemlerle kurucu mecliste temsil edilmesine zen gsterilir. zetle, kurucu meclislerin temsil dzeyi genellikle olaan yasama meclislerinden daha yksek olduundan, anayasa yapmnda bu yntemin tercih edilmesi anayasann demokratik meruiyetini salar. Kurucu meclis tarafndan kabul edilen anayasann serbest bir tartma ortamnn bulunduu bir ortamda yaplan halkoy-
26
Trk Anayasa Hukuku
lamasyla onaylanmas da onun demokratik meruiyetini pekitirir. Halkoylamas, hem lke asndan nemli grlen anayasal konularda halkn hakemliine bavurulmasnn hem de kurucu meclisin halka hesap vermesinin bir yolu olarak da deerlendirilebilir. Halkoylamas sreci ayn zamanda halkn anayasann anlam, nemi ve anayasal sre zerine bilinlenmesini olanakl klar. 1970lere kadar anayasann yazlmas, siyasal parti liderleriyle konunun uzmanlarna braklmaktayd. Son 40 yl iinde bu anlay nemli lde deimitir. Gnmzn demokratik anayasaclk anlay, halkn anayasa yapm srecine dorudan dahil olmasn salayacak baka birtakm aralarn kullanlmasn gerektirmektedir. Yeni anayasaclk anlay, anayasann meruiyetini artrmak, halkn anayasay sahiplenmesini salamak, dolaysyla anayasann devamlln ve dayanklln glendirmek iin halkn anayasa yapmna katlmn yalnzca meclis yelerinin seimi ve halkoylamasyla snrlamamaktadr. Zira yeni anayasaclk, anayasa yapm srecinin kendisinin de anayasa metninin ierii kadar nemli olduu anlayna dayanmaktadr (Hart, 2003). Anayasay yapacak meclisin yelerini semek ve halkoylamasnda oy kullanmak dnda, halkn anayasa yapm srecine dorudan katlm eitli yollarla salanmaktadr. Temel anayasal ilkeler ve deerler ile anayasa yapm sreci gibi konular zerinde halkn srecin balangcnda eitilmesi ve anayasaya ilikin duyarlnn ve farkndalnn artrlmas en yeni yntemlerden birisidir. nternet, radyo ve televizyon programlar, tiyatro oyunlar, karikatr, izgi film gibi eitli grsel aralar kullanmak, konferans ve seminerler dzenlemek yoluyla halkn anayasa hakknda bilgilenmesi ve bilinlenmesi salanmaktadr. Eritre ve Gney Afrika gibi okuryazarlk oran dk lkelerde bile bu yntemler halkn srece katlmn salamas asndan olumlu sonular vermitir. Bir baka ara, anayasa taslann kaleme alnmasnn ncesinde ve sonrasnda konu hakknda halk hem bireysel olarak hem de sivil toplum rgtleri araclyla yeni anayasa konusunda gr oluturmaya ve neriler getirmeye tevik etmektir. Bylece halkn anayasa metninin oluumuna dorudan katks salanmaktadr. Bu yntemin uyguland lkelerde yeni anayasaya ilikin rnein Brezilyada (1988) 61.000 (Benomar, 2004 :89), Nikaraguada (1986) 4300, Gney Afrika (1997) 2 milyon dolaynda neri gelmitir (Hart, 2003). Anayasa metnini kaleme alacak ve ona son biimini verecek olan organ meclistir. Yukarda da belirtildii gibi, ideal olan anayasay yapacak meclisin toplumun her kesimini temsil eder biimde oluturulmasdr. Demokratik srecin sonucunda oluacak anayasa metni, o toplumdaki temel siyasal ve toplumsal gruplarn mzakeresine ve uzlamasna dayanan bir metin olmaldr. Parlamentoda yeterli saysal ounluu elinde bulundursa bile, tek bir siyasal partinin uzlama aramadan yapt bir anayasa gnmzn demokratik anayasaclk anlayna uymamaktadr. Demokratik anayasa yapmnn bir baka nemli unsuru da saydamlktr. Anayasa yapm srecinin, balangtan halk tarafndan onaylanmasna kadar geen btn aamalarnn kamuoyunun bilgisi iinde olmas gerekir. Ak bir anayasa yapm sreci nemli lde halkn anayasal seenekler konusunda farkndaln artrr ve buna ilikin tartmalara katlmn tevik eder. Halkn bu tartmalara etkin katlmnn salanmas ise hem bu konudaki bilgi dzeyinin hem de yeni anayasaya ballnn artmasn salar. Halkn anayasa yapmna gerek anlamda katlmn salamann vazgeilmez unsurlarndan birisi de lkede tam bir ifade zgrlnn salanmasdr. Gerekten de, vatandan tehdit, hakaret, iddet iermemek kouluyla yeni anayasayla il-
27
gili dncelerini rahatlkla ifade edebilecei bir ortamn bulunmas katlmc anayasa yapmnn en nemli gelerinden biridir. Kii gvenliinin gvence altnda olmas da ifade zgrlnn gerekletirilmesi asndan gereklidir. Anayasa yapm sreci, halk anayasann ne olduu konusunda eitmeye, siyasal aktrleri bilgilendirmeye, ayrca halkn somut neriler getirmesine ve etrefil meselelerde temel siyasal aktrler arasnda bir oydama salamaya olanak vermelidir. Anayasann ok hzl yapld rneklerde kamuoyunun ve sivil toplumun haSIRA rneklerde ise rekete geirilmesi iin yeterli zaman olmad, ok yava yapldSZDE kamuoyunun yeni anayasa yapmna ilgisinin canl tutulamad grlmektedir. 1789-2005 arasnda yaplan 148 anayasaya bakldnda anayasalarn ortalama 16 DNELM ayda yapld sonucu kmaktadr. Yaplan bu aratrma, ok ksa ve ok uzun srelerde yaplan anayasalarn demokratik olmayan ortamlarda gerekletirildii soS O R U nucuna ulamaktadr (Ginsburg/Elkins/Blount, 2009:209). Anayasa yapm srelerinde halkn katlm ve saydamlk en nemli unsurlar arasnda yer DKKAT almaktadr. Halkn anayasa yapm srecine katlmasn salayan yollar belirtiniz. SZDE SIRA
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
1982 ANAYASASININ YAPILII

A M A
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ DNELM K S O TR A P U
AMALARIMIZ DNELM K S OT RAU P
1982 Anayasasnn yapl srecini aklayabilmek.
12 Eyll 1980 gn, Trk Silahl Kuvvetlerinin komuta heyeti, Genelkurmay BaDKKA kan Orgeneral Kenan Evrenin nderliinde ynetime el koymutur.T Kendisine TELEVZYON Mill Gvenlik Konseyi adn veren bu heyet, ayn gn yaynlad 1 sayl bildiri ile btn yurtta skynetim ilan etmi; TBMMyi ve hkmeti datarak TBMM SIRA SZDE yelerinin dokunulmazln kaldrmtr. Genelkurmay bakan Orgeneral Kenan NTERNET Evren, ayn gn yapt radyo-televizyon konumasnda yeni hkmet ve yasama AMALARIMIZ Mill Gorgan kuruluncaya kadar, geici olarak yasama ve yrtme yetkilerinin venlik Konseyi tarafndan kullanlacan duyurmutur(Soysal, 1986: 127). Mill Gvenlik Konseyi; Genelkurmay bakan, kara, hava ve deniz kuvvetleri K T P komutanlar ile jandarma genel komutan olmak zere toplam beA kiiden olumaktadr. 12 Eyll gn yaynlanan 7 sayl bildiriyle btn siyasal partilerin, ii sendikalarnn, Trk Hava Kurumu, ocuk Esirgeme Kurumu ile Kzlay dndaki TELE Z ON btn derneklerin almalar durdurulmu; bu karardan yaklakVonY ay sonra, 16 Ekim 1981de ise btn siyasal partiler kapatlmtr. 21 Eyll 1980de Emekli Oramiral Blend Ulusu bakanlnda sivillerden oluan ve yalnzca Mill Gvenlik Konseyine kar sorumlu olan birEbakanlar kurulu NT RNET kurulmutur. Mill Gvenlik Konseyinin 25 Eyllde kabul ettii i tzkle TBMMye ait olan yetkiler Konseye devredilmi, bu dzenlemeyle Mill Gvenlik Konseyi Bakannn ayn zamanda devlet bakan olmas ngrlmtr. Konsey, 27 Ekim 1980de Anayasa Dzeni Hakknda Kanunu kararak gerekte 12 Eyll 1980den beri uygulanan fiili durumu hukuki bir temele oturtmutur (Eroul, 2010: 308). Yasa, Mill Gvenlik Konseyinin TBMMnin, Mill Gvenlik Konseyi Bakannn da cumhurbakannn yetkilerini zerine aldn bir kez daha yinelemitir. Sz konusu yasa, 1961 Anayasasnn yine bu yasada belirtilen ayrks durumlarla birlikte yrrlkte olduunu belirtmitir. Ancak yine ayn yasa, Mill Gvenlik Konseyi ta-
DKKAT TELEVZYON
SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
28
Trk Anayasa Hukuku
rafndan kabul edilen bildiri, karar ve yasalarn anayasaya aykrlnn ileri srlemeyeceini ve anayasa hkmleriyle atan bildiri karar ve yasalarn anayasa deiiklii; yasa hkmlerine uymayanlarn ise yasa deiiklii olarak yrrle gireceini ngrmektedir. Bu dzenleme ile anayasann stnl ve balaycl ilkeleri aka ortadan kalkmtr. Mill Gvenlik Konseyi, yeni bir anayasann hazrlanmasna ilikin giriimlere hemen balamamtr. Yeni anayasay hazrlayacak Kurucu Meclise ilikin yasa 29 Haziran 1981de kabul edilmi; Meclis, 23 Ekimde almaya balamtr. Kurucu Meclis, Mill Gvenlik Konseyi ve Danma Meclisi olmak zere iki kanattan olumaktayd. Yukarda da belirtildii gibi, Mill Gvenlik Konseyi be yeden oluuyordu. Danma Meclisi ise tm Mill Gvenlik Konseyi tarafndan seilen 160 yeden kuruluydu. Mill Gvenlik Konseyinin, yelerin 120sini valilerin belirleyip gnderecekleri kat aday arasndan; 40n ise dorudan kendisinin semesi ngrlmtr. Adaylarn otuz yan bitirmi olmas ve 11 Eyll 1980 tarihi itibariyle hibir siyasal partinin yesi olmamas gerekiyordu. Dolaysyla Danma Meclisi, demokratik rejimlerin vazgeilmez yaptalarndan olan siyasal partilerin btnyle dland bir organ biiminde oluturulmutur. stelik toplumun eitli kesimlerinin dernekler, sendikalar gibi sivil toplum rgtleri ve meslek kurulular araclyla temsiline de izin verilmemitir. Ayrca Konsey, Danma Meclisinin illerin gsterdii adaylar arasndan seilen yeleri, yani Meclisin te ikisi iin yksekretim yapm olma koulu aramtr. Sonuta Danma Meclisi, partisiz, rgtsz, yal ve tutucu aydnlardan oluan bir organ olarak ortaya kmtr (Tanr,1991:104). Kurucu Meclis Hakknda Kanun, Kurucu Meclise yeni anayasay ve siyasal partiler yasas ile seim yasasn hazrlama grevlerinin yan sra yasama yetkisi de vermitir. Ancak Kurucu Meclisin iki kanad arasnda bir denge gzetilmemi, karar alma konusunda Mill Gvenlik Konseyi belirleyici klnmtr. Anayasa da dahil olmak zere yasalar nce Danma Meclisinde, sonra da Mill Gvenlik Konseyinde grlmtr. Mill Gvenlik Konseyinin, Danma Meclisinin kabul ettii metni aynen ya da deitirerek kabul ya da reddetme yetkisi bulunmaktadr ve Mill Gvenlik Konseyinin kararlar kesindir. Dolaysyla, Kurucu Meclisin iki kanad arasnda gr farkllklar kmas durumunda bir uzlama yolu ngrlmemitir. 23 Ekim 1981de, Danma Meclisi, ilk toplantsn yaparak kendi yeleri arasndan 15 kiilik bir Anayasa Komisyonu semitir. Prof. Dr. Orhan Aldkat bakanlnda alan Anayasa Komisyonunun hazrlad anayasa tasars Danma Meclisi Genel Kurulunda grlerek 23 Eyll 1982de kabul edilmitir. Anayasa tasarsnn Genel Kurulda grlmeye balanmasndan bir gn sonra Konsey, kabul ettii bir kararla eski siyasal partilerin yneticileri dnda kalan yelerinin, basn, yarg organ ve niversiteler gibi kurum ve kurulularn anayasa zerinde gr bildirmesine izin vererek snrl da olsa bir tartma ortam yaratmtr. Ancak bu karar, halkoylamasnda halkn verecei oyun nasl olmas gerektii konusunda etki yapacak herhangi bir telkinde bulunulmasn yasaklyordu (Eroul, 2010: 310). Dolaysyla, anayasa zerinde gerek bir tartma ortamnn yaratlmasna izin verilmemitir. Danma Meclisi tarafndan kabul edilen anayasa Mill Gvenlik Konseyine gitmitir. Nihayetinde Konsey, zerinde istedii deiiklikleri yaparak ve Danma Meclisinin kabul ettii metinde yer almayan geici maddeleri de ekleyerek son eklini verdii metni 2709 sayl yasa olarak 20 Ekim 1982de Resmi Gazetede yaymlanmtr.
29
Bundan sonraki adm, Kurucu Meclis tarafndan kabul edilmi anayasann halkoylamasna sunulmasdr. Ancak bu aama da nemli eletirilere konu olmu, yeni anayasann halkoylamasnda reddedilmesi durumunda ne olaca Mill Gvenlik Konseyi tarafndan akla kavuturulmamtr. Bu durum, metnin reddedilmesi durumunda asker ynetimin belirsiz bir sre daha ynetimde kalaca ynnde bir izlenim ya da endie yaratacak nitelikteydi. Konseyin, demokratik rejime geiin koulunun anayasann halkoylamasnda kabul edilmesine bal olduu yolunda verdii mesajlar da bu izlenimi pekitirmitir. Dolaysyla anayasaya red oyu vermek, asker ynetimin belirsiz bir sre iin devamn istemek anlamna da gelmi oluyordu (Tanr, 1991: 106). Ayrca, anayasann halkoylamasnda kabul durumunda o andaki devlet bakannn cumhurbakan sfatn kazanmas da ngrlmtr. Bu nedenle semenin bir blm oyunu anayasay, bir blm cumhurbakanln, bir blm ise her ikisini de gz nnde bulundurarak vermitir. Olumlu oylarn ne kadarnn yalnzca anayasa iin olduunu kestirmek ise mmkn olamamtr. Halkoylamas aamasnda zgr bir tartma ortam olmad gibi, semen anayasa metnine ilikin tek tarafl olarak bilgilendirilmitir. Mill Gvenlik Konseyinin 21 Ekim 1982de kabul ettii karar uyarnca anayasann devlet adna resmen tantlmas grevi halkoylamasna kadar Mill Gvenlik Konseyi SIRA SZDE verilmiBakanna tir. Danma Meclisinin taslanda yer almad iin daha nce hi bilinmeyen geici maddelerin ve devlet bakannn anayasay tantma konumalarnn eletirilDNELM mesi ise kesinlikle yasaklanmtr. te byle bir ortamda, 7 Kasm 1982de yaplan halkoylamasna katlm zorunlu tutulmu ve semenlerin %91i oylamaya katlmS O R U tr. Geerli oylarn %91,37sinin olumlu oyuyla da 1982 Anayasas kabul edilmitir. 1982 Anayasasnn halk tarafndan oylanmas aamasnda zgr bir tartmaTortam olmaDKKA d gibi semen anayasa metnine ilikin tek tarafl olarak bilgilendirilmitir. Danma Meclisinin oluumunu aklaynz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
1982 ANAYASASININ DEMOKRATK ANAYASA AMALARIMIZ DNELM YAPIMI LKELER AISINDAN DEERLENDRLMES
A M A
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ DNELM K S O TR A P U
K OT RAU olmadn 1982 Anayasasnn yapm srecinin demokratikSolup P deerlendirebileceksiniz.

DKKAT
T L E V Z olmakla bir1982 Anayasas, halkn katlm ile yaplmamtr. Ad Kurucu EMeclisY O N likte, anayasay yapan organ ne serbest seimler sonucunda olumu ne de farkl SIRA SZDE toplumsal kesimleri temsil etmitir. 1961 Anayasasn hazrlayan Kurucu Meclis de genel oya dayanmamtr ancak Meclisin sivil kanadn oluturan Temsilciler MecNTERNET lisinde basn, niversiteler, yarg, meslek rgtleri gibi eitli kurum ve kurulular AMALARIMIZ temsil edilme olanana sahip olmutur. 1982 Anayasasn hazrlayan Kurucu Meclisin sivil kanad olan Danma Meclisinin anayasann kaleme alnmasndaki etkisi de ok snrlK tutulmutur. Metne T A P son biimini Mill Gvenlik Konseyi vermitir. Oysa 1961 Anayasasn hazrlayan Kurucu Mecliste metin konusunda Meclisin sivil ve asker kanatlar, yani Temslciler Meclisi ile Mill Birlik Komitesi arasnda uzlama aranmtr.E V Z Y O N T E L ki kanadn zerinde uzlaamad bir maddeye ilikin son karar Kurucu Meclisin btn yelerinin katld birleik toplantda verilmitir. Temsilciler Meclisinin ye says Mill NTERNET
DKKAT TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
30
Trk Anayasa Hukuku
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Birlik Komitesinden daha fazla olduu iin anlamazlklarn zmnde son kertede stnlk sivillerde olmutur. Halkn 1982 Anayasasnn yapm srecine, Kurucu Meclis dnda baka yollardan katlmas da sz konusu olmamtr. Demokratik toplumun en nemli katlm aralarndan olan siyasal partiler, anayasa yapm srecinin btnyle dnda tutulmutur. Oysa 1961 Anayasas yaplrken genel bir siyaset yasa konmam ve kapatlan Demokrat Parti dndaki iki siyasal parti (CHP ve CKMP) Temsilciler Meclisinde yer almtr. 1982 Anayasasnn yapm srecinde sivil toplum rgtlerinin yeni anayasaya ilikin olarak kamuoyu oluturmas engellenmitir. Anayasann yapm sreci kamuoyuna ak tutulmam, saydam bir ortamda gerekletirilmemitir. Dolaysyla bu Anayasa, eitli toplum kesimlerinin yapt mzakereler sonucunda oluan toplumsal uzlama rn olarak ortaya kmamtr. Halkoylamas aamasnda da yeni anayasann tartlmasna son derece snrl lde izin verilmitir. Anayasann resmen tantlmas iini devlet bakan stlenmi, bu konumalarn eletirilmesi de yasaklanmtr. Oysa 1961 Anayasas dneminde daha geni bir tartma ortam yaratlmtr. Dolaysyla 1982 Anayasasnn halkoyuna sunulmas aamasnda halk, neyi oylayaca konusunda tek tarafl bir propagandaya maruz kalmtr. 1960 dneminde, yeni Anayasa 27 Mays 1961e ya da en ge on be gn sonrasna kadar hazrlanmazsa ya da halkoylamasnda reddedilirse hemen yeni bir temsilciler meclisi seilmesi ve bu meclisin kabul edecei anayasann halkoylamasna sunulmadan yrrle girmesi ngrlmtr. Bu durumda, bir an nce seime gidilerek en ge 29 Ekim 1961e dek yeni anayasaya gre oluturulacak TBMMye ynetim braklacakt. 1982de ise anayasa iin yaplacak halkoylamas, devlet bakan Orgeneral Kenan Evrenin yedi yl iin cumhurbakan olarak seilmesiyle de birletirilmitir. Grld zere 1961 Anayasas dneminden farkl olarak 1982 Anayasasnn haSIRA SZDE zrlanmas dneminde asker ynetimin son bulaca tarih belli deildir. 1982 Anayasas halkoyuna sunulurken Anayasann halkoylamasnda reddedilmesi durumunda ne olaca da belirsizliini korumutur. Halkoylamasna katlm zorunlu tuDNELM tularak semenin sandk bana gitmemek yoluyla tepki gstermesi de engellenmitir. Bu alardan 1982 Anayasas plebisiti kurucu iktidarn btn zelliklerini S O gstermektedir.R U 1982 AnayasasKdemokratik olmayan bir yntemle hazrlanmtr ve bu ynyle plebisiti D KAT kurucu iktidarn btn zelliklerini gstermektedir. Siyasi partilerin 1982 Anayasasnn yapm srecindeki roln belirtiniz. SIRA SZDE
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ DNELM K S O RA U P T
1982 ANAYASASININ TEMEL ZELLKLER AMALARIMIZ

DNELM
AM A
1982 Anayasasnn temel zelliklerini aklayabileceksiniz.

K S OT R AU P
DKKAT TELEVZYON
Burada 1982 Anayasasna ilikin olarak ele alnacak zellikler, metnin ilk biimi gz nnde D K K A T bulundurularak yaplmtr. 1982 Anayasasnn en nemli zelliklerinTELEVZYON den birisi, parlamentoya kar yrtme organn glendirmesidir. Anayasada yrtmenin yalnzca grev olarak deil, ayn zamanda bir yetki olarak da dzenSIRA SZDE lenmesi bunun gstergelerinden biri olarak deerlendirilebilir. Anayasa uyarnca
NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
31
yrtme organ bu yetkiyi hem yasalara hem de anayasaya uygun olarak kullanacaktr. Bunun anlam, artk yrtme organnn bir yasal dzenlemeye gerek olmadan dorudan anayasaya dayanarak kullanabilecei baz yetkilere sahip olmasdr. Ayrca, 1961 Anayasasnda yrtme organnn yekpare yapsn krmak amacyla TRT ve niversitelere tannan zerk stat, 1982 Anayasas ile kaldrlmtr. Yerel ynetimlerin zerklii de zayflatlmtr. Bu dzenlemeler de yrtme organnn genel olarak glendirilmesi ynndeki eilimi yanstmaktadr. 1982 Anayasas, genel olarak yrtme organyla birlikte zel olarak yrtme organ iinde cumhurbakannn konumunu da glendirmitir. Cumhurbakannn konumu, ona, seme ve atama, baz kurullara bakanlk etme gibi yeni yetkiler verme yoluyla glendirilmitir. Cumhurbakan niversite rektrleri ile YK, Devlet Denetleme Kurulu, Anayasa Mahkemesi, Asker Yargtay, Asker Yksek dare Mahkemesi, Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu ve Dantay gibi ok sayda kurum ve kurulua ye semektedir. Cumhurbakan ayrca, Mill Gvenlik Kuruluna bakanlk etmektedir. Cumhurbakan Devlet Denetleme Kuruluna inceleme, aratrma ve denetleme yaptrr. Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin kurulu, tekilat ve alma esaslarn dzenlemeyle snrl olmak zere cumhurbakanl kararnamesi karabilir. Cumhurbakan ayrca, skynetim ve olaanst hl ilan ile bunlarn kararnamelerinin kabul edilmesinde bakanlar kuruluyla birlikte asli bileen hline getirilmitir. 1961 Anayasasnda cumhurbakan, klasik parlamenter sistemde grlen simgesel yetkilerle snrl devlet bakan biiminde dzenlenmiti. 1982 Anayasas ise cumhurbakann, simgesel yetkilerin ok tesine geen gerek yetkilerle donatmtr. Yrtme organnn glendirilmesi, bu organ zerindeki yarg denetiminin anayasa eliyle zayflatlmas biiminde de kendini gstermitir. Geni yetkilerle donatlm olan cumhurbakannn tek bana yapt ilemlerin, Yksek Asker ura kararlarnn, skynetim ve olaanst hl kanun hkmnde kararnameleri ile Mill Gvenlik Konseyi dneminde karlan yasa ve kanun hkmnde kararnamelerin yarg denetimi dnda tutulmas bunun en tipik gstergesidir. 1982 Anayasasnda gze arpan bir baka zellik, 1961 Anayasas ile balayan asker iktidarn glendirilmesi ynndeki eilimin artarak devam ettirilmesidir. rnein, Mill Gvenlik Kurulu 1961 Anayasasna gre devlet ynetimi iinde daha gl hle getirilmitir. Asker yelerin says ve kurul iindeki arl artrlmtr. Skynetime gei kolaylatrlarak skynetim komutanlarnn babakan yerine Genel Kurmay Bakanna bal olmas esas benimsenmitir. Ayrca, skynetim ve olaanst hl dnemlerinde karlacak kanun hkmnde kararnameler yarg denetimi dnda tutulmutur. 1982 Anayasasnda gze arpan baka bir zellik de, temel hak ve zgrlklerin ar biimde snrlandrlmas ve devlet otoritesi ile birey zgrlkleri arasnda devlet otoritesini yeleyen bir anlayn benimsenmesidir. Bu dorultuda, temel hak ve zgrlklerin snrlanmas rejimi tmyle deitirmitir. Bylece hem hak ve zgrlklerin tm iin geerli olan genel snrlama nedenleri ngrlm (devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl, mill egemenlik, mill gvenlik, cumhuriyet vb.); hem de her hak ve zgrln dzenlendii maddede belirtilen zel nedenlerden birisine dayanlarak bir hak ve zgrln snrlanmas olanakl hle gelmitir. Dahas, Anayasa ile dzenlenen hak ve zgrlklerin hemen hepsi 1961 Anayasasndan ok daha geni snrlamalara konu olmutur. Dnce, bilim ve sanat,
32
Trk Anayasa Hukuku
SIRA SZDE
DNELM S O R U
toplant ve gsteri yry, dernek kurma, sendika, grev ve toplu szleme gibi hak ve zgrlkler asndan bu durum ok daha belirgindir. stelik olaanst durumlarda, snrl olarak saylanlar dndaki hak ve zgrlklerin kullanmnn durdurulabilmesi de olanakl klnmtr. 1982 Anayasasnn dikkati eken bir dier zellii de siyasete ve siyasal faaliSIRA SZDE yete duyduu gvensizliktir. Anayasa, deta vatandalarn g birlii iinde siyaset yapmasndan ekinmitir. Dernek, kooperatif, sendika, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularna getirilen siyasal faaliyet yasaklar ile demokratik bir devletDNELM te siyasal faaliyet alann balca yapta olan siyasal partilerin rgtlenme ve faaliyette bulunmasna ynelik geni apl yasak ve snrlamalar bu anlayn belirgin S O yansmalardr. R U 1982 Anayasasnn Tdikkati eken bir dier zellii de siyasete ve siyasal faaliyete duyduDKKA u gvensizliktir. 1982 Anayasasna gre cumhurbakannn roln aklaynz. SIRA SZDE
AMALARIMIZ DNELM K S OT R AU P SIRA SZDE
DKKAT
DKKAT TELEVZYON
DKKAT TELEVZYON
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
33
zet
A M A
Anayasa yapm yntemlerini aklayabilmek ve asli kurucu iktidarn biimlerini belirleyebilmek. Anayasalarn yaplmas, kurma ya da kuruculuk ilevi olarak ifade edilmekte; devleti hukuki ve siyasi bir kurum olarak kuran iktidara da kurucu iktidar denmektedir. Asli kurucu iktidar, devleti kurarak ona hukuki ve siyasi statsn veren ve anayasay ilk kez ya da yeniden yapan iktidar olarak tanmlanabilir. Kaynan tek kiinin iradesinden alan iktidara monokratik asli kurucu iktidar denir. Plebisit kurucu iktidar, iktidar belli bir dnemde elinde bulunduranlarn, hazrladklar anayasa taslan zgr bir tartma ortam yaratmadan halkoylamasna sunmalarn ifade eder. Halkoylamas, anayasann evet ya da hayr biiminde oylanmasndan ibarettir. Demokratik asli kurucu iktidar kaynan bir kiinin iradesinden deil, ulusun ya da halkn iradesinden alan kurucu iktidardr. 1982 Anayasasnn yapl srecini aklayabilmek. 12 Eyll 1980 gn, Trk Silahl Kuvvetleri ynetime el koymutur. Kendisine Mill Gvenlik Konseyi adn veren bu heyet, ayn gn yaynlad 1 sayl bildiri ile btn yurtta skynetim ilan etmi; TBMMyi ve hkmeti datarak TBMM yelerinin dokunulmazln kaldrmtr. Genelkurmay bakan Orgeneral Kenan Evren, ayn gn yapt radyo-televizyon konumasnda yeni hkmet ve yasama organ kuruluncaya kadar, geici olarak yasama ve yrtme yetkilerinin Mill Gvenlik Konseyi tarafndan kullanlacan duyurmutur(Soysal, 1986: 127). 23 Ekim 1981de Danma Meclisi ilk toplantsn yaparak kendi yeleri arasndan 15 kiilik bir Anayasa Komisyonu semitir. Anayasa Komisyonunun hazrlad anayasa tasars Danma Meclisi Genel Kurulunda grlerek 23 Eyll 1982de kabul edilmitir. Bundan sonra, Kurucu Meclis tarafndan kabul edilmi anayasa halkoylamasna sunulmutur. Halkoylamas aamasnda zgr bir tartma ortam olmad gibi semen anayasa metnine ilikin tek tarafl olarak bilgilendirilmitir. 1982 Anayasasnn yapm srecinin demokratik olup olmadn deerlendirebilmek. 1982 Anayasas, halkn katlm ile yaplmamtr. Ad Kurucu Meclis olmakla birlikte, anayasay yapan organ ne serbest seimler sonucunda olumu ne de farkl toplumsal kesimleri temsil etmitir. Kurucu Meclisin sivil kanad olan Danma Meclisinin anayasann kaleme alnmasndaki
A M A
etkisi ok snrl tutulmutur. Metne son biimini Mill Gvenlik Konseyi vermitir. Halkn, 1982 Anayasasnn yapm srecine, Kurucu Meclis dnda baka yollardan katlmas da sz konusu olmamtr. Siyasal partiler, anayasa yapm srecinin btnyle dnda tutulmutur. 1982 Anayasasnn yapm srecinde sivil toplum rgtlerinin yeni anayasaya ilikin olarak kamuoyu oluturmas engellenmitir. Anayasann yapm sreci kamuoyuna ak tutulmam, saydam bir ortamda gerekletirilmemitir. Halkoylamas aamasnda da yeni anayasann tartlmasna son derece snrl lde izin verilmitir. Anayasann resmen tantlmas iini devlet bakan stlenmi, bu konumalarn eletirilmesi de yasaklanmtr. 1982 Anayasas halkoyuna sunulurken Anayasann halkoylamasnda reddedilmesi durumunda ne olaca da belirsizliini korumutur. Halkoylamasna katlm zorunlu tutularak semenin sandk bana gitmemek yoluyla tepki gstermesi de engellenmitir. Bu alardan 1982 Anayasas plebisiti kurucu iktidarn btn zelliklerini gstermektedir.
A M A
A M A
1982 Anayasasnn temel zelliklerini aklayabilmek. 1982 Anayasasnn en nemli zelliklerinden birisi, parlamentoya kar yrtme organn glendirmesidir. Anayasada yrtmenin yalnzca grev olarak deil, ayn zamanda bir yetki olarak da dzenlenmesi bunun gstergelerinden biri olarak deerlendirilebilir. Ayrca, TRT ve niversitelere tannan zerk stat, 1982 Anayasas ile kaldrlmtr. Yerel ynetimlerin zerklii de zayflatlmtr. 1982 Anayasas, genel olarak yrtme organyla birlikte, zel olarak yrtme organ iinde cumhurbakannn konumunu da glendirmitir. Yrtme organnn glendirilmesi, bu organ zerindeki yarg denetiminin Anayasa eliyle zayflatlmas biiminde de kendini gstermitir. 1982 Anayasasnda gze arpan bir baka zellik, 1961 Anayasas ile balayan asker iktidarn glendirilmesi ynndeki eilimin artarak devam ettirilmesidir. 1982 Anayasasnda gze arpan baka bir zellik de temel hak ve zgrlklerin ar biimde snrlandrlmas ve devlet otoritesi ile birey zgrlkleri arasnda devlet otoritesini yeleyen bir anlayn benimsenmesidir. 1982 Anayasasnn dikkati eken bir dier zellii de siyasete ve siyasal faaliyete duyduu gvensizliktir. Anayasa, deta vatandalarn g birlii iinde siyaset yapmasndan ekinmitir.
34
Trk Anayasa Hukuku
Kendimizi Snayalm
1. Asli kurucu iktidara ilikin aadakilerden hangisi sylenemez? a. Asli kurucu iktidar anayasann deitirilmesini ifade eder. b. Asli kurucu iktidar farkl durumlarda ortaya kabilir. c. Asli kurucu iktidarn yetkisi grnte snrszdr. d. Asli kurucu iktidar, anayasay yaparken o lkede yrrlkte bulunan hibir hukuk kuralyla bal ya da snrl deildir. e. Asli kurucu iktidar, devleti kurarak, ona hukuki ve siyasi statsn veren iktidardr. 2. Aadakilerden hangisi bir smrge toprann bamszln kazanmas ile yeni bir devletin kuruluu esnasnda yaplan anayasalar arasnda yer almaktadr? a. 1975 Yunanistan Anayasas b. 1876 Kanunu Esasi c. 1976 Portekiz Anayasas d. 1810 Arjantin Anayasas e. 1949 Federal Almanya Anayasas 3. Aadakilerden hangisi iktidar belli bir dnemde elinde bulunduranlarn, hazrladklar anayasa taslan zgr bir tartma ortam yaratmadan halkoylamasna sunmalarn ifade etmektedir? a. Kurulu iktidar b. Plebisit kurucu iktidar c. Monokratik kurucu iktidar d. Tali kurucu iktidar e. Demokratik kurucu iktidar 4. Aadakilerden hangisi monokratik kurucu iktidara rnek olarak verilemez? a. 1814 Fransz Anayasas b. 1834 spanyol Anayasas c. 1848 talyan Anayasas d. 1869 Rus Anayasas e. 1799 Napoleon Bonaparte Anayasas 5. Aadakilerden hangisi misak anayasalara rnek tekil etmektedir? a. 1814 Fransz Anayasas b. 1834 spanyol Anayasas c. 1830 Fransz Anayasas d. 1848 talyan Anayasas e. 1869 Rus Anayasas 6. Aadakilerden hangisi olaan parlamento tarafndan yaplan anayasalar arasnda yer almaktadr? a. 2011 Macaristan Anayasas b. 1875 Frans Anayasas c. 1947 talyan Anayasas d. 1991 Kolombiya Anayasas e. 2008 Ekvador Anayasas 7. Aadakilerden hangisi demokratik anayasa yapm yntemleri asndan nemli saylan hususlar arasnda yer almamaktadr? a. Saydamlk b. Tam bir ifade zgrlnn salanmas c. Anayasann konunun uzmanlarnca yaplmas d. Sivil toplumun harekete geirilmesi e. Halkoylamas 8. 1982 Anayasasn hazrlayan Danma Meclisinde ye olabilmek iin ngrlen ya snr aadakilerden hangisidir? a. 18 yan bitirmi olmak b. 22 yan bitirmi olmak c. 25 yan bitirmi olmak d. 30 yan bitirmi olmak e. 40 yan bitirmi olmak 9. 1982 Anayasas aadaki anayasa yapm yntemlerinden hangisi ile yaplmtr? a. Kurulu iktidar b. Plebisit kurucu iktidar c. Monokratik kurucu iktidar d. Tali kurucu iktidar e. Demokratik kurucu iktidar 10. Aadakilerden hangisi 1982 Anayasasnn temel zellikleri arasnda yer almamaktadr? a. 1982 Anayasasnn en nemli zelliklerinden birisi, parlamentoya kar yrtme organn glendirmesidir. b. 1982 Anayasas yrtmeyi ayn zamanda bir yetki olarak da dzenlemitir. c. 1982 Anayasas ile TRT ve niversitelere tannan zerk stat kaldrlmtr. d. 1982 Anayasas, yrtme organ iinde cumhurbakannn konumunu glendirmitir. e. 1982 Anayasas ile yerel ynetimlerin zerklii glendirilmitir.
35
Yaamn inden
Sanatlar ve Anayasa 1982 Anayasas tartlrken Sanat Olay dergisi Danma Meclisi Kurulurken Yaratma zgrl ve Anayasalar zel Blm hazrlam ve 44 dn ve sanat adamnn grlerine yer vermiti (Ekim 1981, Say 10). 1982 Anayasasnn yapm srecinde baka sanat dergileri de konuya ilgi gstermiti. Anayasann younlukla tartld son zamanlarda ise sanatlar ve sanat dergileri anayasa konusuyla pek ilgilenmiyorlar sanki. Bunun bir istisnas, kapak konusu olarak Anayasa Referandumu Sonrasnda Trkiye yi seen Varlk dergisi (Ekim 2010-1237). Oysa sanatlar toplumun kanaat nderleri olarak bu konuda fikirlerini kamuoyuyla paylamal. te yandan; dnce ve kanaat zgrl, dnceyi aklama ve yayma zgrl, bilim ve sanat zgrl, basn zgrl gibi birok temel hak ve zgrlk sanatlar yakndan ilgilendiriyor. Kaynak: http: //www. yasayananayasa. ankara. edu.tr/? x=entry: entry110607-222040 ierik ynnden farkl metinler ortaya karacaktr. Byle bir sorgulama, olaan dnemde anayasa yapm srecinin barnda yer alr. - Yapm-ierik ve uygulama ilikisi: Anayasa, toplumu gelecee ynelik olarak nasl ekillendirecek? Veya, zgrlkleri gvence altna alabilmek iin iktidar snrlayabilecek mi? Ksacas, anayasaya sayg, ne lde salanabilecej? Bu sorulara yant, yapm-ierik diyalektii belirler. Anayasa, elden geldiince geni katlml ve demokratik yoldan oluan meclislerce yazlabildii lde, muhatap toplum yelerince sahiplenilir, uzun erimli olur ve yrrlkte etkili olur. Aslnda, anayasal yurttalk, sadece bir anayasal tanm deildir; yapm srecinin yarataca bir alglama tarzdr. Bu konuda, u yanlgya dikkat ekmek gerekir: halka danyoruz, konferanslar, paneller dzenliyoruz, halk grlerini beyan edebiliyor,. Kukusuz, bunlar nemli ve yararl; ancak, sonuca etkili olabilecek mekanizmalar da beraberinde getirmesi kaydyla. Aksi halde, halkn nabzn tutma konusunda deneyimli politikaclarn seim kampanyalar, anayasa giden yolda en etkili katlm arac olarak grlebilirdi... - Ulusal ve uluslararas boyut ilikisi: BMnin kurucu belgesi (BM art, 1945), bir Dnya Anayasas olamad; ama, anayasaclk faaliyetleri, ulusal snrlar oktan at. Devlet anayasalar, blgeler leinde gerekletirilen dzenlemelerden olduu gibi, uluslararas rgt ve belgelerin glgesinde hazrlanp uygulanyor. Bu etkileim sreci, devletleraras anayasal ilikiler iin de geerli. Gnmzde anayasalar, sadece devletlerin da alan kap larnn hukuki erevesini ortaya koyan metinler olmaktan te, ulusal-uluslar aras mekanlar aras kpr ilevi de yklenmi bulunuyor. Bu erevede, gerek dikey ilikiler ve gerekse yatay ilikiler bakmndan, anayasaclar ve anayasa mahkemeleri, yeri doldurulmaz bir ilev grmektedirler. stanbul bulumasnn anlam: Anayasann yenilenmesi (anayasal dzenin devamll srecinde kurucu iktidar) konulu uluslararas toplant, iki bakmdan nemli ve anlaml: - Seim sreci ve yeni anayasa sylemi birliktelii. - Anayasal srete ulusal ve uluslararas ilikilerin anlam. Anayasal yntem zerine odaklaan toplant, kurucu iktidar ekseninde ierik ve uygulama sorunlarn da kucaklayacak: ada anayasalarda deimez hkm-
Okuma Paras
Anayasa Diyalektii ne demek? 24. yasama meclisi seimlerine 45 gn kala, Anayasa, siyasal partilerin seim beyannamelerinde kayda deer bir yer tutuyor. Acaba, anayasa vaadi, ncekilere gre ne gibi farkllklar yanstmaktadr? ncekilere gre, nk, yazlarmda dikkat ektiim gibi, 6 yasama dnemine yaylan bir anayasal aray var. Eer bu, bir deneyim ve birikim olarak kullanlabilirse, kayda deer. Buna karlk, ncekilerin devam olursa, TBMM 24. yasama dneminde, yeni anayasay skalayaca gibi, yrrlkte olann gereklerini yerine getiremeyecek; tpk 23. yasama dneminde olduu gibi... Diyalektik yntem, anayasal ksrdng den ka katkda bulunabilir mi? Bu yntem, tek ynl deil, farkl iliki tarzlarna gre deiik aamalarda dnlebilir: - Usul-ierik ilikisi: Nasl bir anayasa istiyoruz veya yeni anayasann ierii ne olmaldr? Bunu, ancak, anayasaya giden yol belirler. Yani, yapm sreci: kurucu iktidar n sahibi kimdir? Bunun olumasnda ngrlen demokratik yntemler nelerdir? Bu grevi, Kurulu iktidar olarak TBMMnin stlenmesiyle, anayasa yapm amacyla seilen bir Anayasa Meclisi nin stlenmesi,
36
Trk Anayasa Hukuku

lerin anlamndan, yeni kurallar ve kurumlara, anayasal fren ve denge mekanizmalarna kadar geni bir yelpazeyi kapsamna alacak. Anayasa deiiklikleri zerinde yargsal denetim, anayasal uygulamaya alan ilk kap olarak da grlebilir... Bu tartmalarn, seim srecinde anayasal sylemin aklilemesi (rasyonellemesi) ne katkda bulunmas temenni edilir. te yandan, Gney Afrikadan Avusturalyaya, in Halk Cumhuriyetinden Gney Amerikaya, be ktadan konuklar, deneyimlerini paylaacak. Bu etkileim, anayasann seim meydanlarna indirgenemeyecek bir sorunlar yuma olduu gereinin de alglanmasna katkda bulunabilir. Anayasa Hukuku Uluslar aras Dernei toplantsnn Trkiyede ilk kez yaplyor olmas, zerinde ayrca durulmas gereken bir konu. imdilik, temenni edilen, dnya anayasaclarnn bugn ve yarnki Haydarpaa bulumas nn Trkiyenin geleceine alacak kapya k tutmas... Kaynak: brahim . Kabolu http: //www. birgun. net/writer_2011_index. php? category_cod=1187091898 &news_code=1303992677&year=2011&month =04&day=28 Sra Sizde 1 Asli kurucu iktidar genellikle u durumlarda ortaya kmaktadr: Yeni bir devletin kuruluu, bir smrge toprann bamszln kazanmas ile yeni bir devletin kuruluu, bir sava ya da i sava sonucu devletin yeniden ortaya kmas ya da ina edilmesi, igalci glerle yrtlen kurtulu sava sonucunda bu glerin lkeden kovularak devletin kuruluunun yenilenmesi, var olan anayasal dzenin bir devrim ya da darbe sonucu ortadan kalkmas, siyasal rejimin kmesi Sra Sizde 2 Halkn anayasa yapmna katlm farkl biimlerde olabilir. Birinci yol, halkn anayasay yapmas amacyla setii zel bir meclisin anayasay hazrlayp kabul etmesidir. Yalnzca anayasay hazrlamak ve kabul etmek amacyla oluturulan meclislere kurucu meclis ya da konvansiyon denir. Kurucu meclisler geicidir ve anayasann hazrlanmas ve kabulyle yetkileri sona ermektedir. kinci yol, seimle oluturulan kurucu meclisin hazrlad anayasann halkoyuna sunulmasdr. nc yol, olaan parlamentonun anayasay yapmasdr. Drdnc yol, olaan parlamentonun anayasay yapmas ve ardndan anayasann halkoylamasna sunulmasdr. Sra Sizde 3 Danma Meclisi tm Mill Gvenlik Konseyi tarafndan seilen 160 yeden kurulmutur. Mill Gvenlik Konseyinin, yelerin 120sini valilerin belirleyip gnderecekleri kat aday arasndan; 40n ise dorudan kendisinin semesi ngrlmtr. Adaylarn otuz yan bitirmi olmas ve 11 Eyll 1980 tarihi itibariyle hibir siyasal partinin yesi olmamas gerekiyordu. Danma Meclisinin illerin gsterdii adaylar arasndan seilen yeleri, yani Meclisin te ikisi iin yksekretim yapm olma koulu aranmtr.

1. a 2. d 3. b 4. e 5. c 6. a 7. c 8. d 9. b Yantnz yanl ise Asli Kurucu ktidar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Asli Kurucu ktidar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Plebisit Kurucu ktidar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Monokratik Kurucu ktidar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Monokratik Kurucu ktidar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Demokratik Kurucu ktidar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Demokratik Kurucu ktidar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1982 Anayasasnn Yapl konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1982 Anayasasnn Demokratik Anayasa Yapm lkeleri Asndan Deerlendirilmesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1982 Anayasasnn Temel zellikleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
10. e
37

Sra Sizde 4 Demokratik toplumun en nemli katlm aralarndan olan siyasal partiler, anayasa yapm srecinin btnyle dnda tutulmutur. 1982 Anayasasnn yapm srecinde sivil toplum rgtlerinin yeni anayasaya ilikin olarak kamuoyu oluturmas engellenmitir. Anayasann yapm sreci kamuoyuna ak tutulmam, saydam bir ortamda gerekletirilmemitir. Dolaysyla bu Anayasa, eitli toplum kesimlerinin yapt mzakereler sonucunda oluan toplumsal uzlama rn olarak ortaya kmamtr. Sra Sizde 5 1982 Anayasas, cumhurbakannn konumunu glendirmitir. Cumhurbakannn konumu, ona, seme ve atama, baz kurullara bakanlk etme gibi yeni yetkiler verme yoluyla glendirilmitir. Cumhurbakan niversite rektrleri ile YK, Devlet Denetleme Kurulu, Anayasa Mahkemesi, Asker Yargtay, Asker Yksek dare Mahkemesi, Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu ve Dantay gibi ok sayda kurum ve kurulua ye semektedir. Cumhurbakan ayrca, Mill Gvenlik Kuruluna bakanlk etmektedir. Cumhurbakan Devlet Denetleme Kuruluna inceleme, aratrma ve denetleme yaptrr. Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin kurulu, tekilat ve alma esaslarn dzenlemeyle snrl olmak zere cumhurbakanl kararnamesi karabilir. Cumhurbakan ayrca, skynetim ve olaanst hl ilan ile olaanst hl ve skynetim kararnamelerinin kabul edilmesinde bakanlar kuruluyla birlikte asli bileen hline getirilmitir. 1982 Anayasas cumhurbakann, simgesel yetkilerin ok tesine geen gerek yetkilerle donatmtr. Atar, Yavuz (2000). Demokrasilerde Anayasal Deimenin Dinamikleri ve Anayasa Yapm. Konya:Mimoza Benomar, Jamal (2004). Constitution-Making after Conflict: Lessons for Iraq Journal of Democracy V. 15, N. 2 Erdoan, Mustafa (2011). Anayasa Hukuku. Gzden Geirilmi 6. Bask, Ankara: Orion Eroul, Cem (2010). Anatzeye Giri. Gzden Geirilmi 11. Bask, Ankara:maj. Gzler, Kemal (2011a). Anayasa Hukukunun Genel Teorisi Cilt I. Bursa: Ekin. Gzler, Kemal (2011b). Anayasa Hukukuna Giri. 17. Bask. Bursa: Ekin. Hart, Vivien (2003), Democratic Constitution Making. U.S. Inst. For Peace, Special Report No.107. Insburg, Tom, Elkins, Zachary, Blount, Justin (2009). Does the Process of Constitution-Making Matter?. Annual Review of Law and Social Sicience. Kabolu, brahim . (2011). Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar) 7. Bask, stanbul: Legal. zbudun, Ergun ve Genkaya, mer Faruk (2010). Trkiyede Demokratikleme ve Anayasa Yapm Politikas. stanbul:Doan Kitap. Sadurski, Wojciech (2010. Anayasaclk ve Anayasa Yapm zerine (ev. Ersoy Kontac). Anayasa Yapm ve Anayasal Deiim Uluslararas Sempozyum 19-20 Mart 2010, Ankara:Trkiye Barolar Birlii Yaynlar Yazc, Serap (2009). Yeni Bir Anayasa Hazrl ve Trkiye. stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar.
3
Amalarmz

TRK ANAYASA HUKUKU
Bu niteyi tamamladktan sonra; Trev (tali) kurucu iktidarn tanmn yapabilecek, Trev kurucu iktidara ynelik snrlamalar belirleyebilecek, 1982 Anayasasna gre anayasann deitirilmesinde izlenmesi gereken aamalar belirtebilecek, Anayasa deiikliklerinin denetimi konusunu aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Tali Kurucu ktidar Geri Gnderme Veto Teklif Grme Onay Halkoylamas
indekiler
TREV KURUCU KTDAR TREV KURUCU KTDARA YNELK SINIRLAMALAR 1982 ANAYASASINA GRE ANAYASANIN DETRLMES ANAYASA DEKLKLERNN DENETM
Anayasalarn Trk Anayasa Hukuku Deitirilmesi ve 1982 Anayasas
Anayasalarn Deitirilmesi ve 1982 Anayasas

TREV KURUCU KTDAR
A M A
Trev (tali) kurucu iktidarn tanmn yapabilmek.
Bir anayasay, o anayasada ngrlen yntemlere bal kalarak deitiren iktidara tali kurucu iktidar denmektedir. Anayasay deitirme, yetkisi yrrlkteki anayasadan tredii iin, bu iktidar, trev kurucu iktidar olarak da adlandrlmaktadr. Trev kurucu iktidar, hukuki ve snrl bir iktidardr. Anayasa trev kurucu iktidar snrlayan dzenlemeler ierebilir. Trev kurucu iktidar anayasay deitirirken anayasann ngrd bu snrlamalara uymak zorundadr. Baz anayasalar trev kurucu iktidara anayasann tmn ya da baz maddeleSIRA SZDE rini deitirme yetkisi tanrken (rnein, 1978 spanya, 1992 Paraguay, 1999 svire, 2009 Bolivya); ou anayasa, anayasann trev kurucu iktidar tarafndan toptan deitirilmesine ilikin zel bir dzenleme getirmemitir (rnein,L 1947 talya, DNE M 1949 Almanya, 1958 Fransa, 1982 Trkiye, 1988 Brezilya). Trev kurucu iktidara ynelik snrlamalar ierie ilikin yani maddi, sreye ilikin ya da ynteme ilikin S O R U yani biimsel nitelikte olabilir. Trev kurucu iktidar hukuki ve snrl bir iktidardr.
DKKAT
SIRA SZDE
Trev kurucu iktidara ynelik DNELM snrlamalar; ierie ilikin yani maddi, sreye ilikin ya da ynteme ilikin yani S O R U biimsel nitelikte olabilir.
DKKAT
TREV KURUCU KTDARA YNELK SINIRLAMALAR SIRA SZDE

A M A
SIRA SZDE
Trev kurucu iktidara ynelik snrlamalar belirleyebilmek.

AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Maddi Snr
Deitirilmesi anayasa tarafndan yasaklanan anayasa hkmleri, T A P kurucu ikK trev tidarn maddi snrn oluturmaktadr. Buna anayasann maddi katl da denmektedir. Anayasaya maddi snr koymann amac, anayasa koyucunun nem verdii ve deimesini istemedii baz ilkelerin devamlln gvenceT altnaZalmak, anayaELEV YON saya zel bir koruma salamaktr. ada anayasalarda grlen en yaygn deitirme yasaklar devlet biimine ilikin olan hkmlerdir. rnein; Fransa, talya, Portekiz, Yunanistan ve Rusya gibi ok sayda lke, anayasasnda devlet eklinin cumNTER huriyet olduunu belirten hkmn deitirilmesini yasaklamaktadr.N E T
K T A P
TELEV ada anayasalarda Z Y O N grlen en yaygn deitirme yasaklar devlet biimine ilikin olan hkmlerdir. NTERNET
40
Trk Anayasa Hukuku
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Ayn zamanda devletin federal ya da niter nitelii de birok anayasada deimezlik kapsam iinde yer almaktadr. 1949 Almanya ve 1988 Brezilya Anayasalar, federalizmin deitirilmesini yasaklarken 1976 Portekiz ve 1991 Romanya Anayasalar ise devletin niter niteliinin deitirilemeyeceini ngrmektedir. Hukuk devleti, demokrasinin temel ilkeleri ve hak ve zgrlklere ilikin konular da ok sayda anayasada deimezlik kapsamna sokulmaktadr. rnein; 1949 Almanya, 1976 Portekiz, 1980 ili, 1988 Brezilya, 1991 Romanya ve 1992 ek Cumhuriyeti Anayasalar sz konusu ilkelerin deitirilmesini yasaklamtr. 1999 svire Anayasas ise anayasa deiikliklerinin milletleraras hukukun uygulanmas zorunlu kurallarn ihlal etmemesi koulunu koymutur. Bu noktada karmza maddi snrlarn balaycl sorunu kmaktadr. Zira trev kurucu iktidarn anayasann koyduu maddi snrlara uymas gerekmektedir. Trev kurucu iktidarn bu snrlara uyup uymadn, yani anayasa deiikliklerine ilikin yasalarn anayasada ngrlen yasak ve snrlamalara uygun olarak yaplp yaplmadn denetleme yetkisi yarg organna aittir. Baz anayasalar bu yetkiyi anayasa mahkemesine tanmtr. rnein; 2005 deiikliiyle birlikte ili (md. 82/3), 1991 Kolombiya (md. 241/1) ve 2009 Bolivya (md. 202/10) Anayasalar, anayasa deiikliine ilikin yasalarn anayasaya uygunluk denetimi iinde olduunu belirtmitir. Ancak her rnekte de denetim, deiikliin anayasada ngrlen usullere uygun olarak yaplp yaplmadnn (biim) denetimi ile snrl tutulmutur. te yandan anayasa deiikliklerinin anayasada ngrlen snrlara uyup uymadnn denetlenmesine ilikin herhangi bir dzenleme iermeyen ok sayda anayasa da bulunmaktadr. Bu lkelerin bazlarnda anayasa mahkemeleri, yorum yoluyla anayasa deiikliklerine ilikin yasalarn anayasaya uygunluu denetimi yetkisini zerine almtr. Peru, Alman ve talyan Anayasa Mahkemeleri ile ArjanSIRA SZDE tin Yksek Mahkemesinin kararlar buna rnek verilebilir. Ayrca Fransz Anayasa Konseyi rneinde olduu gibi, mahkemenin byle bir yetkiyi kendisinde grmemesi de mmkndr (Nogueira Alcala: 244-245). Anayasann aka yetki verdii DNELM ya da mahkemenin yorum yoluyla kendiliinden bu yetkiyi zerine ald durumlarda, trev kurucu iktidarn anayasada belirtilen maddi snrlara uymamasnn S O R U yaptrm, o anayasa deiikliinin iptali ya da yrrle girmemesidir.
DKKAT Trev kurucu iktidarn anayasann koyduu maddi snrlara uymas gerekmektedir.
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE
Anayasaya, trevSZDE iktidarn anayasa deiikliklerine ilikin maddi snr koyulmasSIRA SZDE SIRA kurucu nn amacn aklaynz.
D AMALARIMIZ Sre SnrN E L M
DNELM AMALARIMIZ S O R U K T A P DKKAT
TELEVZYON SIRA SZDE
NTERNET AMALARIMIZ
Anayasada anayasann tmnn ya da baz maddelerinin belli sreliine ya da baz ortam ve S O R U koullarn olumas durumunda deitirilmesinin yasaklanmas, trev K T P kurucu iktidarn Asreye ilikin snrlarn oluturmaktadr. Anayasann ngrd sre snrlar geici niteliktedir. Burada ama, yeni anayasal dzenin yerlemesine DKKAT zaman tanmak ya da anayasa deiikliinden kaynaklanabilecek siyasal istikrarTELEVZYON szlklar nlemektir. SIRA SZDE rnein; 1787 Amerika Birleik Devletleri Anayasas, 1808e kadar siyah kle ticaretine ilikin anayasal dzenlemede deiiklik yaplamayacan ngrmtr. Bu sreninNdolmasyla birlikte sz konusu yasak ortadan kalkmtr. TERNET
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
3. nite - Anayasalarn Deitirilmesi ve 1982 Anayasas
41
1975 Yunanistan ve 1976 Portekiz Anayasalar ise son anayasa deiikliinin zerinden be yl gemedike yeni bir anayasa deiiklii yaplmasn yasaklamaktadr. 1992 Paraguay Anayasas da anayasann yrrle girmesinden itibaren on yl gemedike toptan ve yl gemedike de ksmi deiiklie konu olamayacan ngrmektedir. Anayasann ngrebilecei sreye ilikin bir baka snr da belli ortam ve koullar altnda anayasa deiiklii yaplamamasna yneliktir. Bu koullar genellikle olaanst hl, skynetim, sava ya da igal gibi devletin kar karya olduu olaanst dnemlerdir. 1958 Fransa, 1976 Portekiz, 1978 spanya, 1988 Brezilya, 1991 Romanya ve 1994 Belika Anayasalar trev kurucu iktidara bu tr snr koyan anayasalara rnek olarak verilebilir.
Biimsel Snr
Anayasann hangi yntemlere bal olarak deitirileceinin bizzat anayasada belirtilmesi, trev kurucu iktidara ynelik biimsel snrlar ya da anayasann biimsel katln oluturmaktadr. Trev kurucu iktidar, anayasay deitirirken bu kurallara uymak zorundadr. Biimsel snrlar, deitirilmesi olaan yasalardan genellikle daha zor ve farkl yntemlere balanan kat (sert) anayasalarda grlr. Anayasa deiiklikleri iin uygulanan farkl yntemlerden birisi, bu deiikliklerde, dier yasalar iin ngrlenden daha geni bir uzlama aranmasdr. Bu yntem, deiikliin kabulnde bete , te iki ya da drtte gibi nitelikli karar yeter saysnn aranmasnda kendini gsterir. Parlamentoda anayasa deiikliinin kabul edilmesi iin rnein, 1949 Almanya, 1990 Hrvatistan, 1991 Romanya ve 1996 Gney Afrika Anayasalar en az te iki; 1993 ek Cumhuriyeti, 1980 ili ve 1992 Estonya Anayasalar ise en az bete ounluk koulunu aramaktadr. Trev kurucu iktidara ynelik bir baka biimsel snr, anayasa deiikliklerinin birden fazla kez grlmesini art komak olabilir. rnein, 1999 Venezela Anayasas, parlamentoda deiiklik teklifinin kez; 1947 talyan Anayasas ise iki kez grlmesini ngrmtr. Anayasalarn bir blm, anayasa deiikliinin yrrle girebilmesi iin sz konusu deiiklii kabul eden parlamentonun hemen dalmasn, genel seimler sonucu oluan yeni parlamentonun da ayn deiiklii onaylamasn art komaktadr. Ksaca, anayasa deiikliinde genel seimler araclyla dolayl da olsa halkn onay aranmaktadr. 1953 Danimarka, 1983 Hollanda ve 1994 Belika Anayasalar buna rnek gsterilebilir. 1946 Japonya ve 1991 Romanya Anayasalar gibi baz anayasalar, parlamentonun kabul ettii anayasa deiikliinin halkoylamas yoluyla halkn onayna da sunulmasn ngrr. Federal devletlerde ise federal parlamentoda kabul edilmi anayasa deiiklii, ounlukla ayrca federe devletler tarafndan da onaylanmaldr. 1787 Amerika Birleik Devletleri, 1917 Meksika ve 1900 Avustralya Anayasalar bu anayasalar arasnda yer almaktadr. Anayasalarn bir blm, anayasada yer alan baz konu ya da maddelerin deitirilmesini dier hkmlere gre daha farkl ve genellikle daha zor koullara balamtr. Baka deyile anayasa deiikliklerinde iki farkl yntem ngrerek kademeli bir biimsel katlk ngrmtr. rnein, 1978 spanya Anayasas, anayasa deiikliklerinin yrrle girmesi iin kural olarak parlamentonun iki kanadnn en az 3/5 oyla kabul ve ardndan halkoylamasna sunulmasn art komaktadr. Ancak, Anayasann Genel Esaslar, temel hak ve zgrlkler ile taca ilikin maddelerinde yaplacak deiiklerde ya da anayasann btnyle deitirilmesi
42
Trk Anayasa Hukuku
durumunda parlamentonun her iki kanadnn deiiklii bete yerine en az te iki ounlukla kabul etmesi gereklidir. Sz konusu deiiklii kabul eden parlamento hemen dalr. Genel seimler sonucu oluan yeni parlamento da sz konusu deiiklii en az te iki ounlukla onaylarsa metin halkoyuna sunulur. 1980 ili, 1991 Bulgaristan, 1992 Paraguay ve 2009 Bolivya Anayasalar da kademeli biimsel katlk ngren baka anayasalara verilebilecek rneklerdir.
1982 ANAYASASINA GRE ANAYASANIN DETRLMES

AM A
1982 Anayasasna gre anayasann deitirilmesinde izlenmesi gereken aamalar belirtebilmek.
1982 Anayasas, trev kurucu iktidara ynelik olarak hem maddi hem de biimsel snrlar getirmitir.
1982 Anayasas, trev kurucu iktidara ynelik olarak hem maddi hem de biimsel snrlar getirmitir. Maddi snr, Anayasann ilk maddesinin deitirilmesinin yasaklanmasdr. Biimsel snr ise aada ayrntl olarak grlecei gibi, anayasa deiiklerinin dier yasalardan daha zor ve farkl kabul ve onay yntemlerine balanm olmasdr. Anayasann nasl deitirilecei, 1982 Anayasasnn 175. maddesinde dzenlenmitir. Aada 1982 Anayasasnn 175. maddesi erevesinde anayasa deiikliine ilikin teklif, grme, kabul ve onay aamalar ele alnacaktr.
Teklif
Anayasa deiiklii, TBMM ye tamsaysnn en az 1/3 tarafndan nerilebilir. Sz konusu teklif yeter says 1924 ve 1961 Anayasalarnda da 1/3 olarak ngrlmt. Deiiklik nerileri yazl ve gerekeli olmaldr. Teklifte imzalar bulunan btn milletvekillerinin gerekede uzlamas gerekli deildir. Milletvekilleri ayn teklif metnini farkl gerekelerle imzalayabilir. Teklifin konusu Anayasann ilk maddesinde bir deiiklik ieremez (md.4). 1924 ve 1961 Anayasalar ise Devlet eklinin Cumhuriyet olduuna ilikin maddenin deitirilmesini yasaklamtr. Dolaysyla 1982 Anayasas, deitirilmesi yasaklanan maddelerin saysn artrm ve kapsamn geniletmitir. Buna gre Devletin Cumhuriyet olmas (md. 1); insan haklarna saygl, Atatrk milliyetiliine bal, balangta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik, sosyal ve hukuk devleti nitelikleri (md.2); devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl, resm dili, bayra, ulusal mar ve bakenti (md. 3) deitirilemez ve bu ynde deiiklik teklifleri verilemez. 2. maddede, balangta belirtilen temel ilkelerden sz ettiinden, gler ayrl, ulusal egemenlik gibi Anayasann Balang Ksmndan karlabilecek ilkeleri deitirecek anayasa deiiklii tekliflerinin de verilememesi gerekmektedir. Anayasann 4. maddesinde yer alan, ilk maddenin deitirilemeyecei ve deitirilmesinin teklif edilemeyeceine ilikin ifadeden dolay, bu yasak kapsamndaki maddeleri deitirmeye ynelik bir teklifin Meclis bakan tarafndan ileme konmamas ve iade edilmesi; iade edilmemise TBMM Genel Kurulunun bu teklifi reddetmesi; Genel Kurulda kabul edilmise cumhurbakannn onaylamamas gerekir. Btn bu aamalardan geen ve cumhurbakan tarafndan da onaylanan bir anayasa deiikliini, hukuken etkisiz hle getirmek ise mmkn deildir (Onar, 1993: 27-28; Sabuncu, 2006: 216).
43
Ancak, trev kurucu iktidarn, anayasada ngrlen usullere uyarak deitirme yasa ieren 4. maddeyi deitirip ya da kaldrp btn snrlamalardan kurtulmas, bu giriim hukuka kar hile nitelii tayor olsa bile hukuken mmkndr. nk Anayasa, 4. maddenin kendisinin deitirilmesini yasaklamamtr (Onar, 1993: 28; Gzler, 2010: 448; Erdoan, 2011: 330). te yandan Anayasa Mahkemesi, 2008 ve 2010da verdii kararlarda, 4. maddenin de ilk maddenin gvencesi olmas itibariyle doal olarak deitirilmezlik zelliine sahip olduu sonucuna varmtr. Baka deyile Anayasa Mahkemesine gre 4. madde deitirilmezlik zeliine sahiptir. Mahkemenin bu yorumunun, anayasa koyucunun amacn aar nitelikte olduunu sylemek mmkndr (E. 2008/16, K. 2008/116, kt. 5.6.2008, RG. 22.10.2008, 27032; E. 2010/49, K.2010/8T Kt. 7.7.2010, Kt. 7.7.2010, RG.1.8.2010, 27659, Mkerrer). 1982 Anayasasnda deitirilmesi yasaklanm ilk maddenin hukuki balaycl konusunda, hukukular arasnda gr birlii yoktur. Bir gre gre, trev kurucu iktidara ynelik deitirme yasaklar yalnzca siyasal temenni (Tezi, 2009: 177-181) ya da yasama organna ynelik manevi deerde dzenleme (zbudun, 2011: 179) niteliindedir. Gelecein kurucu iktidar asndan hukuki bir balaycl yoktur. nk bir dnemin kurucu iktidar gelecein kurucu iktidarndan daha stn deildir. te yandan, bir baka gre gre ise sz konusu yasak mutlaktr. Bu maddelerin, deitirme yasan koyan anayasa hkm kaldrlmadka deitirilmesi mmkn deildir (Gzler, 2010: 446). 1982 Anayasasndaki deimez hkmler kesin mutlak ve kapsayc bir yasak m getirmektedir? Yoksa korunan hkmlerin ierii daha ileri bir dzenlemeye olanak vermekte midir? Deimezlik yasan, sz konusu maddelerin lafzyla deil ieriiyle ilgili bir yasak olarak anlamak gerekir. Dolaysyla, ilk maddede ierii somutlatran, bu maddelerde yer alan nitelikleri ortadan kaldrmayan ya da zayflatmayan deiiklikler yaplabilir. 2. maddede demokratik devletin nne oulcu ya da zgrlk szcnn eklenmesi; insan haklarna saygl yerine nsan haklarna dayanan ibaresinin konmas; toplumun huzuru, mill dayanma ve adalet anlay iinde ibaresinin 2. maddeden karlmas; 3. maddede dili Trkedirin nne resm szcnn eklenmesi gibi, ilk maddede yer alan ilkeleri somutlatran, glendiren ya da zayflatmayan deiikliklerin Anayasann 4. maddesine aykrlk oluturmayacan kabul etmek gerekir (ayn dorultuda bkz. Sabuncu, 2006: 216; Erdoan, 2011: 330. Kar gr iin bkz. Gzler, 2010: 446). Nitekim, uygulamada da bu nitelikte anayasa deiikliklerine rastlanmaktadr. Anayasann 2. maddesindeki balangta belirtilen temel ilkeler olarak atf yaplan Balang Blm 1995 ve 2001de iki kez deitirilmitir. Sz konusu deiikliklerle metin sadeletirilerek 12 Eyll 1980 askeri darbesini merulatran ve otoriter nitelik tayan ifadeler metinden karlmtr. Burada akla gelen bir baka soru, Anayasann ilk maddesine hi dokunmadan Anayasann baka maddelerinde, bu maddenin etkisini zayflatan ya da ortadan kaldran bir deiiklik yaplp yaplamayacadr. Anayasa Mahkemesine gre bu sorunun yant olumsuzdur. Mahkemeye gre, ilk maddede deiiklik ngren ya da dier maddelerde yaplan deiikliklerle dorudan ya da dolayl olarak ayn sonucu douran bir yasama tasarrufu, teklif koulu saysal ynden anayasaya uygun olsa bile geersiz olur (E. 2008/16, K. 2008/116, kt. 5.6.2008, RG. 22.10.2008, 27032; E. 2010/49 K.2010/87, Kt. 7.7.2010, RG. 1.8.2010, 27659, Mkerrer). Anayasann baka bir maddesinde, ilk maddede yer alan ilkelerden birini ortadan kaldran ya da anlamsz hle getiren bir deiikliin yaplmas, kukusuz asli kurucu iktidarn amacna aykr olur.
44
Trk Anayasa Hukuku
Ancak Anayasada ilk maddede korumaya alnan ilkelerle iliki kurulabilecek ok sayda hkm bulunmaktadr. lk maddeyi dorudan ya da dolayl olarak etkileyen hibir anayasa deiiklii yaplamayacana ilikin bir deerlendirme, trev kurucu iktidar ar snrlayc olduundan eletiriye aktr. te yandan, Anayasa Mahkemesi, anayasal rejimin hukuki bekisi olarak anayasa deiikliklerinin ilk maddedeki ilkeleri ortadan kaldrp kaldrmadn denetleme yetkisini kendinde grse dahi Mahkemenin bu yetkiyi ayrks(istisnai) ve aykrln ok ak olduu durumlarda kullanmas gerekir.
Grme
Anayasa deiiklik teklifleri, Anayasann 175. maddesinde ngrlen snrlamalar dnda, yasalarn grlmesi ve kabulne ilikin hkmlere baldr. 175. maddenin ngrd teklif ounluu, iki kez grlme koulu ve kabul ounluu Anayasa deiikliklerini dier kanunlardan ayran biimsel unsurlar arasnda yer almaktadr. TBMM Bakanl, en az 184 milletvekilinin imzalad anayasa deiiklik teklifini Anayasa Komisyonuna havale eder. Anayasa Komisyonu teklifi grr. Teklife ilikin kararn bir rapora balar ve kabul ettii metinle birlikte TBMM Bakanlna gnderir. Raporda, Komisyonun konu hakkndaki grleri ve yapt deiikliklerin gerekeleri yer alr. TBMM tznn 52. maddesine gre, teklifin TBMM Genel Kurulunun gndemine girebilmesi iin Komisyon raporunun datmndan itibaren 48 saat gemesi gerekmektedir. Ancak Anayasa deiiklik tekliflerinin Genel Kurulda, bu sre dolmadan gndeme alnmas ve dier ilerden nce grlmesi mmkndr. Anayasann 175. maddesi ile TBMM tznn 93. maddesi uyarnca, anayasa deiiklik teklifleri TBMM Genel Kurulunda iki kere grlr. Sz konusu kural, anayasa deiiklik tekliflerini dier yasalardan ayrr. Dier yasa teklif ve tasarlar TBMM Genel Kurulunda bir kez grlmekle yasalar. Anayasa deiiklikleri iin ngrlen iki kere grme koulunun amac, anayasa deiikliklerini aceleye getirmemek, hem milletvekillerine hem de kamuoyuna konu hakkndaki grlerini olgunlatrma olana tanmaktr. Birinci grmede nce teklifin tm zerinde grme alr. Grmelerin ardndan teklifin maddelerine geilmesi oylanr. Teklifin maddelerine geilmesi kabul edilirse, her bir madde hakknda ayr ayr grme alr ve her maddenin grlmesi tamamlandktan sonra maddeler ayr ayr oya sunulur. tzn deiik 94/2. maddesine gre, birinci grmede gerekli ounlukta kabul oyu alamayan bir madde, ikinci grmede de gerekli ounlukta kabul oyu alamamsa reddedilmi olur. kinci grmeye birinci grmenin bitiminden 48 saat gemedike balanamaz. kinci grmede teklifin tm ve maddeleri zerinde yeniden grme almaz. Yalnzca, birinci grmede maddeler zerinde verilen deiiklik nergeleri grlr (t. md. 93/3). Maddeler, deiik ekilleriyle oya sunulur. Madde hakknda bir nerge verilmemise herhangi bir grme almakszn maddenin oylamasna geilir. Tm maddeler tek tek oya sunulduktan sonra teklifin tm oylanr.
SIRA SZDE Anayasa deiiklikleri iin ngrlen iki kere grme koulunun amacn aklaynz.
Anayasa deiiklikleri iin ngrlen iki kere grme koulunun amac, anayasa deiikliklerini aceleye getirmemek, hem milletvekillerine hem de kamuoyuna konu hakkndaki grlerini olgunlatrma olana tanmaktr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
45
Kabul
Deiiklik tekliflerine ilikin oylama gizli yaplr. Gizli oylamann amac, milletvekillerinin her trl baskdan arnm olarak vicdani kanaatleri dorultusunda oy vermelerini salamaktr. Anayasann 175. maddesine gre, deitirme teklifinin kabul Meclisin ye tam saysnn 3/5 ounluunun gizli oyuyla mmkndr. 1924 ve 1961 Anayasalar ile 1982 Anayasasnn ilk biiminde bu oran, ye tam saysnn 2/3 idi. TBMM tznn 1996da deitirilen 94. maddesi, bu ounluu, birinci ve ikinci grmelerde maddelerin kabul ile ikinci grmenin sonunda metnin tmnn kabul iin yaplan oylamalarda aramaktadr. Sz konusu dzenlemenin 2. fkras, Birinci grmede gerekli ounlukla kabul oyu alamayan bir madde ikinci grmede de gerekli ounlukta kabul oyu alamamsa reddedilmi olur. diyerek, birinci grmede her bir madde iin yaplacak oylamada nitelikli ounluk aranmamasn ngrmektedir. zetle, birinci grmede maddelere gei iin yaplacak oylama ile her maddenin ayr ayr oylanmasnda basit ounluk yeterli grlmektedir. tzkn bu dzenlemesi Anayasa Mahkemesi tarafndan anayasaya aykr bulunmamtr. 2007 tarihli bir kararnda Mahkeme, Anayasada anayasa deiiklik teklifinin maddelerine geilmesine ilikin herhangi bir kayt bulunmadna dikkat ekerek teklifin maddelerine geilmesi iin gerekli oylama ounluunun basit ounluk olduu sonucuna varmtr. Mahkemeye gre, teklifin maddelerine geilmesine ilikin olarak yaplan oylamada nitelikli ounluk koulunun aranmas, Anayasann 175. maddesinin birinci fkrasnda ve tzk kurallarnda belirtilen iki defa grlme ve iki defa oylama biimindeki zorunluluu etkisiz klabilir. Ayrca, teklife gerekli destei vermeyen milletvekillerinin, grmeler srasndaki dnsel tartma srecinde, grlerini deitirebilmeleri mmkndr. Zaten iki defa grlmesinin zorunlu klnmasnn temelinde de bu ama yatmaktadr. Mahkeme, maddelere geilme aamasnn zorlatrlarak bu olanan ortadan kaldrlmasnn anayasa koyucunun iradesine aykrlk oluturaca sonucuna varmtr (E. 2007/72, K.2007/68, Kt 5.7.2007, RG. 7.8.2007, 26606). Anayasa Mahkemesi 1961 Anayasas dneminde verdii bir kararda, anayasa deiiklii iin Genel Kurulda yaplacak btn oylamalarda Anayasann ngrd karar yeter saysnn aranmas gerektiini belirtmitir (E. 1973/19, K.1975/87,Kt. 15.4.1975, RG. 26.2.1976, 15511). Ne var ki Anayasa Mahkemesi, 1982 Anayasas dneminde, bu grn deitirmitir (E. 2007/72, K.2007/68,Kt. 5.7.2007, RG. 16.2.2008, 26792). Oylamalarn tmnn anayasa deiiklik srecinin btnn oluturduu gz nnde bulundurulacak olursa Anayasa Mahkemesinin bu gr tartmaldr. Anayasann 175. maddesi herhangi bir ayrma gitmeden teklifin kabuln Meclis ye tamsaysnn en az 3/5 ounluuna baladndan teklifin tmden maddelerine geite de ayn nitelikli ounluun aranmas gerekir (Gzler, 2010: 451; Onar, 2008: 531; Nezirolu, 2008: 40). Anayasa Mahkemesi ayn kararnda, maddelerin ilk oylamasnda Anayasann 175. maddesinin ngrd en az 3/5 kabul oyunun aranmayacana ilikin tzk kuraln da anayasaya aykr bulmamtr. Mahkemeye gre, Anayasann 175. maddesi, Anayasa deiiklik tekliflerinin iki defa grlmesini zorunlu klmaktadr. Birinci grmenin ardndan yaplacak oylamalarda yeterli ounluu salayamayan maddelerin reddedilmi saylmas, ikinci grmeyi engelleyici bir yoruma geerlik tannmas anlamna gelir. Oysa tzkn 94. maddesinin 2. fkrasna g-
46
Trk Anayasa Hukuku
re birinci grmede gerekli ounlukla kabul oyu alamayan bir madde ancak ikinci grmede de gerekli ounlukta kabul oyu alamamsa reddedilmi olur. Burada, iki defa grme kuralnn nasl yorumlandna bal olarak Mahkemenin grne katlp katlmamak mmkndr. ki defa grme kuraln olaan kanunlarda bulunmayan, anayasa yapmn kolaylatrc bir olanak olarak deil de kat anayasann bir sonucu olarak grldnde, birinci grmede maddeler zerinde yaplan oylamada da nitelikli (en az 3/5) ounluun aranmas gerektii sonucuna varlabilir.
Onay
Anayasa, onay yetkisini halkla cumhurbakan arasnda paylatrmtr. Anayasa deiikliinin baz durumlarda halkoyuna sunulabilmesi 1924 ve 1961 Anayasalarnda ngrlmeyen bir olanaktr. Yasann kabul edildii oy oran (3/5 ya da 2/3) halkoylamasnn zorunlu mu, yoksa cumhurbakannn takdirine mi bal olduunu belirler. Yasa 3/5 ile 2/3 arasnda bir ounlukla kabul edilmise cumhurbakannn nnde iki seenek vardr: Yasay TBMMye geri gndermek ya da halkoylamasna sunmak. Yasa 2/3 ya da daha byk bir ounlukla kabul edilmise cumhurbakannn nnde seenek bulunur: Yasay TBMMye geri gndermek, Resmi Gazetede yaymlayarak yrrle sokmak ya da halkoylamasna sunmaktr. Cumhurbakan, Anayasa deiiklii yasasnn baz maddelerini onaylayp baz maddelerini halkoyuna sunabilir ( md. 175/5). Yasann halkoyuna sunulmas durumunda hangi maddelerin birlikte, hangilerinin ayr ayr halkoylamasnda oylanacana yasann kabul srasnda TBMM karar verir ( md. 175/7). Burada ama, birbiriyle ilikili maddelerin halkoylamasnda birlikte oylanmasn salayacak, dolaysyla konu asndan yasann ngrd btnl zedelemeyecek bir gruplama yapmasna olanak tanmaktr. Uygulamada TBMMnin, halkoylamasna sunulmas hlinde yasann tmyle oylanmasn yeledii grlmektedir. 1982 Anayasas, 1924 ve 1961 Anayasalarndan farkl olarak, cumhurbakanna, anayasa deiikliklerine ilikin yasalar TBMMye bir kez daha grmek zere geri gnderme yetkisi tanmtr. Anayasann 89. maddesine gre, TBMM tarafndan kabul edilen yasalar cumhurbakan tarafndan 15 gn iinde gerekeli olarak yeniden grlmek zere TBMMye geri gnderilebilir. Meclis, metni aynen kabul ederse cumhurbakannn yasay yeniden Meclise geri gnderme yetkisi yoktur. Buna karlk TBMM cumhurbakannn geri gnderdii yasa metnini zerinde deiiklik yaparak kabul etmise cumhurbakan yasay yeniden veto edebilir. Cumhurbakan, TBMMnin 3/5 ile 2/3 arasnda bir ounlukla kabul ettii bir anayasa deiikliini geri gnderirse Meclis bunu hangi ounlukla kabul etmelidir? Anayasann 175/3. maddesine gre yledir: Meclis, (cumhurbakan tarafndan) geri gnderilen kanunu, ye tamsaysnn te iki ounluu ile aynen kabul ederse Cumhurbakan bu kanunu halkoyuna sunabilir. Anayasa Mahkemesine gre, nc fkrann lafzndaki te iki ounluu ile kabul ederse ifadeleri baka ounluklarla da kabul edilme olanann varlna iaret eder. te iki ounluu ile kabul ederse ifadesi, ancak te iki ounluu ile kabul edilebilir ifadesiyle mantksal olarak zde deildir. Bu ifade, nc fkradaki sunabilir yklemine balanm bir koul olduundan, bunu ancak te iki ounluu ile kabul edilebilir biiminde bir nermeye dntrmek olanakszdr. Drdnc fkra, geri gnderilen yasann te ikinin altnda, bete ten fazla bir ounlukla aynen kabul edilmesi durumunda, ikinci kez iade olana bulunmadndan, Cumhurbakan tarafndan halkoyuna sunulmak zere Resmi Ga-
47
zetede yaymlamasn zorunlu klmaktadr. Ayn deerlendirmenin geerli olduu beinci fkrann dzenleme konusu geri gnderme zerine te iki kabul zorunluluu getirmek deil, bu ounlukla kabul edilmi bulunan bir Anayasa deiikliinin bal olduu yaym ve yrrlk rejimini belirlemektir. ... Cumhurbakannn iadesi zerine, teklifin kabul iin te iki ounluun zorunlu grlmesi durumunda, 1987 ylnda yaplan deiikliin herhangi bir kolaylatrma ve kriz zc boyutunun bulunmad ve anlamsz bir deiiklik olduu sonucu doacaktr. Bylece, nceki anayasalarda yer almayan halkoylamasnn Anayasa deiiklikleri srecine eklenmesiyle ilk defa yar-dorudan demokratik katlm olanan salayan asli Anayasa koyucu iradenin etkinlii, bu deiiklikle daha da glendirilmitir. (E. 2007/72, K.2007/68, Kt. 5.7.2007, RG. 16.2.2008, 26792). Sonuta, Anayasa Mahkemesi cumhurbakannn geri gnderdii anayasa deiiklii yasasnn aynen kabul iin en az 2/3 deil 3/5 ounluun yeterli olduu sonucuna varmtr. Cumhurbakannn geri gnderdii yasa, TBMM tarafndan aynen kabul edilmise kabul saysna gre farkl durumlar ortaya kar. TBMM anayasa deiiklii yasasn 3/5 ile 2/3 arasndaki bir ounlukla aynen kabul etmise cumhurbakannn yasay halkoyuna sunmak dnda bir seenei yoktur. TBMM, cumhurbakannn geri gnderdii yasay 2/3 ya da daha byk bir ounlukla aynen kabul etmise cumhurbakan yasay onaylamak ya da halkoyuna sunmak seeneklerinden birini tercih etmek zorundadr. Yasann TBMMde hangi oy okluuyla kabul edildii, uygulamada, yasann tm zerinde yaplan son oylamaya gre belirlenmektedir. Bunun dayana 1995 tarihli TBMM karardr. Bu karara gre, yaplan oylamada maddelerin bir ksm 3/5in zerinde ancak 2/3n altnda; bir blm ise 2/3n zerinde oy almsa, tmnn oylanmasnda teklif te ikinin zerinde oyla kabul edilirse kanunun hibir maddesi kendiliinden halkoylamasna sunulamaz. Ayn durumda, tmnn oylanmasnda teklif 3/5 ile 2/3 arasnda oyla kabul edilirse yasann tm kendiliinden halkoylamasna sunulur. Sz konusu karar eletiriye aktr. Deiikliin zorunlu olarak m yoksa cumSIRA SZDE hurbakannn takdiri ile mi halkoylamasna sunulaca saptanrken hem maddeler hem de metnin tm zerinde yaplan oylamalarn gz nnde bulundurulmas gerekir. Aksi takdirde dikkate alnmayan oylamann anlam kalmayacaktr. AnayaDNELM sa koyucu aka belirtmedike anayasann ngrd kabul yeter saysnn btn oylamalarda aranmas gerekir. Yalnzca metnin tm zerindeki oylamay esas alS O R U mak milletvekillerinin iradesinin blnmesine olanak tanmamaktadr. Uygulamada, TBMMnin, halkoylamasna sunulan anayasa deiiklii yasasnn tmyle oyDKKAT lanmasn yeledii grlmektedir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Halkoylamas
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Cumhurbakan, TBMMde en az te iki ounlukla kabul edilmi bir anayasa deiiklii yasasnn uygun bulduu maddelerini onaylayp uygun bulmadklarn AMALARIMIZ halkoyuna sunabilir. 3/5 ile 2/3 arasnda bir ounlukla kabul edilmi anayasa deiikliini ise halkoylamasna sunmak zorundadr. Cumhurbakannn yasay halK T P koylamasna sunma yetkisi, tpk geri gnderme yetkisi gibi yrtmeA organnn ba olarak deil, devlet bakan sfatyla babakan ve ilgili bakanlarn imzasna gerek olmadan tek bana kulland bir yetkidir. T E L E Z Y O ya Anayasann 175/4. maddesine gre, halkoylamasna sunulacakV yasa N da yasa maddeleri cumhurbakannca Resm Gazetede yaymlanr. Halkoylamas da seimNTERNET
Cumhurbakannn yasay halkoylamasna sunma yetkisi, tpk geri gnderme yetkisi gibi yrtme T A P K organnn ba olarak deil, devlet bakan sfatyla babakan ve ilgili bakanlarn imzasna gerek olmadan tek T E L E V Z Y O N bana kulland bir yetkidir.
AMALARIMIZ
NTERNET
48
Trk Anayasa Hukuku
SIRA SZDE
DNELM S O R U
ler gibi yarg gzetim ve denetimi altnda yaplr. Bu konuda yetkili mercii Yksek Seim Kurulu (YSK)dur. Halkoylamas 1987 tarihli 3376 sayl Anayasa Deiiklilerinin Halkoylamasna Sunulmas Hakknda Kanun ve 1961 tarihli 298 sayl Seimlerin Temel Hkmleri ve Semen Ktkleri Hakknda Kanunda yer alan dzenlemelere gre yaplr. 3376 sayl kanunun 2. maddesine gre halkoylamas, ilgili anayasa deiikliine ilikin yasann Resmi Gazetede yaymn izleyen altmnc gnden sonraki ilk Pazar gn yaplr. Anayasa deiikliine ilikin bir yasann halkoylamasnda kabul edilmi saylmas iin halkoylamasnda kullanlan geerli oylarn yarsndan ounun kabul oyu olmas gerekir (An. md. 175/6). Anayasa deiikliinin halkoylamasna sunulmas yasann yrrle girip girmeyeceine ilikin bir oylamadr. Yoksa metin TBMMde kabul edildii anda yasalamtr. 1982 Anayasas dneminde imdiye kadar 4 kez halkoylamasna gidilmitir. 1987de eski siyasetilere siyaset yapma yasa getiren Anayasann Geici 4. madSIRA SZDE desinin kaldrlmas (% 50.16 kabul); 1988de yerel seimlerin bir yl geriye alnmasna ilikin Anayasann 127. maddesinin deitirilmesi (%65 red); 2007de iinde cumhurbakannnM halk tarafndan seilmesi de bulunan anayasann eitli maddeDNEL lerinin deitirilmesi (%67.51 kabul); 2010da Anayasa Mahkemesinde ve HSYKda yaplan kkl deiiklikleri de ieren anayasann eitli maddelerinin deitirilmeS O R U sine ilikin (%68.95 kabul) anayasa deiiklii yasalar halkoylamasna sunulmutur. Anayasa deiikliinin halkoylamasna sunulmas, yasann yrrle girip girmeyeceine DKKAT ilikin bir oylamadr. Cumhurbakannn bir anayasa deiikliini hangi hllerde halkoyuna sunabileceini SIRA SZDE aklaynz.
DN LM ANAYASAEDEKLKLERNN DENETM S O R U Anayasa deiikliklerinin denetimi konusunu aklayabilmek.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AM A
K T A P
DKKAT TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
DKKAT Anayasa Mahkemesi, yasalarn anayasaya uygunluu denetimini biim ve esas aTELEVZYON sndan yapabilir. Biim asndan denetim, yasalarn anayasada gsterilen ynteme ve biim kurallarna uygun olarak yaplp yaplmadn; esas asndan denetim SIRA SZDE ise yasalarn anayasann ieriine uygun olup olmadnn denetlenmesidir. NTERNET 1961 Anayasasnn 147. maddesinin ilk biimine gre, Anayasa Mahkemesine AMALARIMIZ kanunlarn ve Trkiye Byk Millet Meclisi tzklerinin Anayasaya uygunluunu denetleme yetkisi verilmiti. Bu dzenleme anayasa deiiklikleri iin zel bir hkm getirmemi, yasalarn anayasaya uygunluunun biim ve esas asndan K T A P denetlenmesini ayr ayr ele almamtr. Anayasa Mahkemesi, bu dnemde verdii bir kararda anayasa deiikliklerini esas asndan da denetleme yetkisine sahip olduunu belirtmitir. T E L E V gre, Mahkemeye Z Y O N 1961 Anayasasnn 9. maddesi devlet eklinin Cumhuriyet olduu hakkndaki Anayasa hkm deitirilemez ve deitirilmesi teklif edilemez. Bunun dndaki btn anayasa maddeleri deitirilebilir. Bu maddedeki deimezlik T E R N E T amac, nitelii Anayasann 1. ve 2. maddelerinde ve balan N ilkesinin g blmndeki temel ilkelerle belirlenmi olan Cumhuriyet szcnn ifade ettii devlet sistemidir. Sadece cumhuriyet szcn sakl tutup, btn bu nitelikleri hangi istikamette olursa olsun, tamamen veya ksmen deitirmek veya
49
kaldrmak suretiyle, 1961 Anayasasnn ilkeleriyle badamas mmkn olmayan bir baka rejimi meydana getirecek bir anayasa deiikliinin teklif ve kabul edilmesi anayasaya aykrlk oluturur. Dolaysyla Anayasa Mahkemesi, sz konusu dzenlemenin deimezliini salamak amacyla her anayasa deiikliinin Cumhuriyetin temel ilkelerine uygunluunu hem biim hem de esas ynnden denetleyebilmelidir (E. 1970/1, K. 1970/31, Kt. 16.6.1970, RG. 7.6.1971),. Anayasann 147. maddesi, 1971 ylnda yaplan deiiklikle Anayasa Mahkemesi ... Anayasa deiikliklerinin de Anayasada gsterilen ekil artlarna uygunluunu denetler biimine dntrlmtr. Bu deiikliin temelinde, anayasa koyucunun Anayasa Mahkemesini biim denetimiyle snrlama isteinin yatt sylenebilir. Ancak Anayasa Mahkemesi, anayasa deiikliklerini 1971den sonra da esastan incelemeye devam etmitir. Mahkeme 1975 tarihli kararnda, anayasa deiikliklerinin esas asndan denetiminin artk mmkn olmadn kabul etmekle birlikte yukarda zetlenen eski grn yinelemitir (E. 1973/19, K. 1975/87, Kt. 15.4.1975, RG. 26.2.1976, 15511). Anayasa Mahkemesi bu grten hareketle 197577 yllar arasnda eitli anayasa deiiklii yasalarn anayasaya aykr bularak iptal etmitir. 1961 Anayasas dneminde Anayasa Mahkemesinin anayasa deiikliklerini esas asndan da denetlemesi karsnda 1982 Anayasas, Anayasa Mahkemesinin bu konudaki yetkisini daha da snrlamtr. 1982 Anayasasnn 148. maddesine gre; Anayasa Mahkemesi anayasa deiikliklerini ... sadece ekil bakmndan inceler ve denetler. Anayasa Mahkemesinin yapaca ekil denetimi teklif ve oylama ounluu ile iki kere grme artna uyulup uyulmad konular ile snrldr. Anayasa Mahkemesi, 1987 ile 2007de verdii kararlarda 1982 Anayasasnn anayasa deiikliine ilikin yasalarn esas ynnden Anayasaya uygunluk denetimine izin vermedii ve Anayasann 148. maddesinde tketici biimde saylan koullarn dnda ekil ynnden denetim yaplmasnn da mmkn olmad sonucuna varmtr (E.1987/9, K.1987/15, Kt. 18/6/1987, R.G. 04.09.1987, 19564; E. 2007/72, K. 2007/68, Kt 5.7.2007, RG. 7.8.2007, 26606; E. 2007/99, K.2007/86, Kt. 27.11.2007, RG. 16.2.2008, 26792). Mahkeme, bu grn 2008 tarihli kararyla deitirmi, 1961 Anayasas dnemindeki itihadna geri dnmtr. Mahkemeye gre, Anayasann 175. maddesine gre kullanlacak Anayasay deitirme yetkisinin, hukuksal geerlilik ve etkinlik kazanabilmesi iin Anayasann 4. maddesinde teklif edilemez olarak belirlenen hkmlere ilikin olmamas, teklif ve oylama ounluuna uyularak ve nihayetinde ivedi grme yasa ihlal edilmeden kullanlm olmas gerekir. Teklif edilebilir olmayan bir Anayasa deiikliinin 148. maddenin ikinci fkrasnda ngrlen teklif ounluu koulunu yerine getirmi olmas, hukuken geersiz nitelikteki bir yasama tasarrufunun srf saysal okluun gcyle etkin klnmasnn gerekesi olamaz. Zira kurulu iktidar olan yasama organnn ilem ve eylemlerinin geerlilii, asli kurucu iktidarn ngrd anayasal snrlar iinde kalmas kouluna baldr. Anayasann 148 inci maddesindeki, Anayasa deiikliklerinde ekil denetiminin teklif ... artna uyulup uyulmad hususlaryla snrl olduunu ifade eden hkm, yukardaki aklamalar nda geerli teklif koulunun bulunup bulunmadna ynelik olarak yaplacak bir denetimi de ierir. ... Kurucu iktidarn siyasal dzene ilikin temel tercihi Anayasann ilk maddesinde, bunun somut yansmalar ise dier maddelerde ortaya kmaktadr. 4. madde ise ilk maddenin gvencesi olma nitelii itibariyle doal olarak deitirilmezlik zelliine sahiptir.
50
Trk Anayasa Hukuku
Bu durumda Anayasann 4. maddesi dhil olmak zere her bir maddede yaplacak deiikliklerin siyasal dzende deiikliklere ve kurucu iktidarn yaratt anayasal dzende dnmlere yol amas mmkndr. ... Dolaysyla Anayasann ilk maddesinde deiiklik ngren veya Anayasann sair maddelerinde yaplan deiikliklerle dorudan doruya veya dolayl olarak ayn sonucu douran herhangi bir yasama tasarrufunun da hukuksal geerlilik kazanmas mmkn olmadndan bu dorultudaki tekliflerin saysal ynden Anayasaya uygun olmas tasarrufun geersizliine engel oluturmayacaktr. (E. 2008/16, K. 2008/116, kt. 5.6.2008, RG. 22.10.2008, 27032). Anayasa Mahkemesi bu grn 2010 tarihli kararnda da srdrmtr (E. 2010/49 K.2010/87, Kt. 7.7.2010, RG.1.8.2010, 27659, Mkerrer).
SIRA SZDE
Anayasa Mahkemesinin anayasa deiikliklerinin anayasaya uygunluk denetiminin kapsaSIRA SZDE mn tartnz.
DNELM S O R U
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
51
zet
A M A
Trev (tali) kurucu iktidarn tanmn yapabilmek. Bir anayasay, o anayasada ngrlen yntemlere bal kalarak deitiren iktidara tali kurucu iktidar denir. Bu iktidar trev kurucu iktidar olarak da adlandrlmaktadr. Trev kurucu iktidar, hukuki ve snrl bir iktidardr. Anayasa trev kurucu iktidar snrlayan dzenlemeler ierebilir. Trev kurucu iktidar anayasay deitirirken anayasann ngrd bu snrlamalara uymak zorundadr. Baz anayasalar trev kurucu iktidara anayasann tmn ya da baz maddelerini deitirme yetkisi tanrken; ou anayasa, anayasann trev kurucu iktidar tarafndan toptan deitirilmesine ilikin zel bir dzenleme getirmemitir. Trev kurucu iktidara ynelik snrlamalar ierie ilikin yani maddi, sreye ilikin ya da ynteme ilikin yani biimsel nitelikte olabilir. Trev kurucu iktidara ynelik snrlamalar belirleyebilmek. Trev kurucu iktidara ynelik snrlamalar ierie ilikin yani maddi, sreye ilikin ya da ynteme ilikin yani biimsel nitelikte olabilir. Deitirilmesi anayasa tarafndan yasaklanan anayasa hkmleri, trev kurucu iktidarn maddi snrn oluturmaktadr. Anayasada anayasann tmnn ya da baz maddelerinin belli sreliine ya da baz ortam ve koullarn olumas durumunda deitirilmesinin yasaklanmas, trev kurucu iktidarn sreye ilikin snrlarn oluturmaktadr. Anayasann ngrd sre snrlar geici niteliktedir. Anayasann hangi yntemlere bal olarak deitirileceinin bizzat anayasada belirtilmesi, trev kurucu iktidara ynelik biimsel snrlar ya da anayasann biimsel katln oluturmaktadr. Trev kurucu iktidar, anayasay deitirirken bu kurallara uymak zorundadr. Biimsel snrlar, deitirilmesi olaan yasalardan genellikle daha zor ve farkl yntemlere balanan kat (sert) anayasalarda grlr. Trev kurucu iktidara ynelik bir baka biimsel snr, anayasa deiikliklerinin birden fazla kez grlmesini art komak olabilir. Anayasalarn bir blm, anayasa deiikliinin yrrle girebilmesi iin, sz konusu deiiklii kabul eden parlamentonun hemen dalmasn, genel seimler sonucu oluan yeni parlamentonun da ayn deiiklii onaylamasn art komaktadr. Anayasalarn bir blm, anayasada yer alan baz konu ya da maddelerin deitirilmesini dier hkmlere gre daha farkl ve genellikle daha zor koullara balamtr. 1982 Anayasasna gre anayasann deitirilmesinde izlenmesi gereken aamalar belirtebilmek. Anayasann nasl deitirilecei, 1982 Anayasasnn 175. maddesinde dzenlenmitir. 1982 Ana-
AM A
yasasnn 175. maddesi erevesinde anayasa deiikliine ilikin aamalar teklif, grme, kabul ve onay aamalardr. Anayasa deiiklii, TBMM ye tamsaysnn en az 1/3 tarafndan nerilebilir. Teklifin konusu Anayasann ilk maddesinde bir deiiklik ieremez. 175. maddenin ngrd teklif ounluu, iki kez grlme koulu ve kabul ounluu Anayasa deiikliklerini dier kanunlardan ayran biimsel unsurlar arasnda yer almaktadr. TBMM Bakanl, en az 184 milletvekilinin imzalad anayasa deiiklik teklifini Anayasa Komisyonuna havale eder. Anayasa Komisyonu teklifi grr. Teklife ilikin kararn bir rapora balar ve kabul ettii metinle birlikte TBMM Bakanlna gnderir. Raporda, Komisyonun konu hakkndaki grleri ve yapt deiikliklerin gerekeleri yer alr. Teklifin TBMM Genel Kurulunun gndemine girebilmesi iin Komisyon raporunun datmndan itibaren 48 saat gemesi gerekmektedir. Anayasa deiiklik teklifleri TBMM Genel Kurulunda iki kere grlr. Deiiklik tekliflerine ilikin oylama gizli yaplr. Anayasann 175. maddesine gre deitirme teklifinin kabul Meclisin ye tamsaysnn 3/5 ounluunun gizli oyuyla mmkndr. Anayasa, onay yetkisini halkla cumhurbakan arasnda paylatrmtr. Yasann kabul edildii oy oran (3/5 ya da 2/3) halkoylamasnn zorunlu mu, yoksa cumhurbakannn takdirine mi bal olduunu belirler. Yasa 3/5 ile 2/3 arasnda bir ounlukla kabul edilmise cumhurbakannn nnde iki seenek vardr: Yasay TBMMye geri gndermek ya da halkoylamasna sunmak. Yasa 2/3 ya da daha byk bir ounlukla kabul edilmise cumhurbakannn nnde seenek bulunur: Yasay TBMMye geri gndermek, Resm Gazetede yaymlayarak yrrle sokmak ya da halkoylamasna sunmaktr. Cumhurbakan, Anayasa deiiklii yasasnn baz maddelerini onaylayp baz maddelerini halkoyuna sunabilir. Yasann halkoyuna sunulmas durumunda hangi maddelerin birlikte hangilerinin ayr ayr halkoylamasnda oylanacana yasann kabul srasnda TBMM karar verir. Uygulamada TBMMnin, halkoylamasna sunulmas hlinde yasann tmyle oylanmasn yeledii grlmektedir.
A M A
A M A
Anayasa deiikliklerinin denetimi konusunu aklayabilmek. 1982 Anayasasnn 148. maddesine gre, Anayasa Mahkemesi anayasa deiikliklerini ... sadece ekil bakmndan inceler ve denetler. Anayasa Mahkemesinin yapaca ekil denetimi teklif ve oylama ounluu ile iki kere grme artna uyulup uyulmad konular ile snrldr.
52
Trk Anayasa Hukuku
Kendimizi Snayalm
1. Trev kurucu iktidara ilikin aadakilerden hangisi sylenemez? a. Trev kurucu iktidar, tali kurucu iktidar olarak da adlandrlr. b. Trev kurucu iktidar hukuki bir iktidardr. c. Trev kurucu iktidar snrsz bir iktidardr. d. Baz anayasalar trev kurucu iktidara baz maddeleri deitirme yasa koyabilir. e. Baz anayasalar trev kurucu iktidara baz dnemlerde anayasay deitirme yasa koyabilir. 2. Aadaki anayasalarn hangisinde trev kurucu iktidarn anayasay toptan deitirmesine ilikin zel bir hkm bulunmamaktadr? a. 1978 spanya Anayasas b. 1992 Paraguay Anayasas c. 1999 svire Anayasas d. 2009 Bolivya Anayasas e. 1982 Trkiye Anayasas 3. Aadakilerden hangisi trev kurucu iktidara ynelik snrlar arasnda yer almamaktadr? a. Maddi snr b. Biimsel snr c. Yntemsel snr d. Bireysel snr e. Sre snr 4. Aadakilerden hangisi anayasann maddi katln ifade etmektedir? a. Maddi snr b. Sre snr c. Biimsel snr d. Yntemsel snr e. erik snr 5. Aadaki anayasalardan hangisi anayasa deiikliklerinin milletleraras hukuka uygun olmas koulunu ngrmektedir? a. 1982 Trkiye Anayasas b. 1999 svire Anayasas c. 1992 ek Cumhuriyeti Anayasas d. 1988 Brezilya Anayasas e. 1991 Romanya Anayasas 6. Aadakilerden hangisi trev kurucu iktidara ynelik sre snrn iermemektedir? a. 1958 Fransa Anayasas b. 1976 Portekiz Anayasas c. 1978 spanya Anayasas d. 1991 Romanya Anayasas e. 1982 Trkiye Anayasas 7. 1982 Anayasasna gre anayasa deiiklii iin teklif yeter says aadakilerden hangisidir? a. TBMM ye saysnn 1/3 b. TBMM ye saysnn 2/3 c. TBMM ye saysnn 3/5, d. TBMM ye saysnn 1/4 e. TBMM ye saysnn salt ounluu 8. 1982 Anayasasnn deitirilmesinin teklif dahi edilemeyecei maddeler iermesi aadakilerden hangisinin bir sonucudur? a. Sre snr b. Maddi snr c. Biimsel snr d. Yntemsel snr e. Bireysel snr 9. Aadakilerden hangisi trev kurucu iktidara ilikin biimsel snrlar arasnda yer almamaktadr? a. Anayasa deiiklii iin daha geni bir uzlamann aranmas. b. Anayasa deiikliklerinin birden fazla kez grlmesi. c. Olaanst hallerde anayasa deiiklii yaplamamas. d. Anayasa deiikliini kabul eden parlamentonun dalmas. e. Anayasa deiikliinin halkoyuna sunulmas. 10. 1982 Anayasasna gre anayasa deiikliklerini onaylama yetkisi aadakilerden hangileri arasnda paylatrlmtr? a. TBMM-Cumhurbakan b. Halk-Babakan c. Babakan-Cumhurbakan d. Cumhurbakan-Halk e. Halk-TBMM
53
Yaamn inden
Trk semeni, 12 Eyll 2010 tarihinde, Anayasal dzenlemelere ilikin 6. kez sandk bana gidecek. AA muhabirinin derlemelerine gre, Trkiyede anayasal dzenlemelerle ilgili olarak bugne kadar 5 kez halk oylamas yapld. Anayasal dzenlemelere ilikin ilk referandum 27 Mays 1960 askeri mdahalesinin ardndan hazrlanan 1961 Anayasas iin yapld. 9 Temmuz 1961deki halk oylamas ile anayasa yzde 38,3 Hayr oyuna karlk yzde 61,7 oranndaki Evet oyuyla kabul edildi. Bylece, Kurucu Meclis tarafndan 27 Mays 1961 tarihinde benimsenen yeni anayasa halk tarafndan kabul edilmi oldu. 27 Mays askeri mdahalesinde Milli Birlik Komitesi ve Devlet Bakanl grevini stlenen Cemal Grsel, halkoyuna sunulan anayasa gereince 10 Ekim 1961_de yaplan seimlerden sonra oluturulan TBMM tarafndan Trkiyenin drdnc cumhurbakan seildi. Grsel, 1966 ylnda balayan rahatszlnn grevini yapmasna engel olacak duruma gelmesi zerine, TBMM kararyla grevine son verilinceye kadar Cumhurbakanln srdrd. Trk semeni, bundan 21 yl sonra, yine bir askeri mdahalenin ardndan, 1982 Anayasasnn halkoyuna sunulmas zerine ikinci kez sandk bana gitti. kinci referandum, 1980 askeri mdahalesinin ardndan hazrlanan 1982 Anayasas iin 7 Kasm 1982de yapld. Halk oylamasna 18 milyon 885 bin 488 semen katld. 17 milyon 215 bin 559 semen Kabul (yzde 91,37), 1 milyon 626 bin 431 semen ise Ret (yzde 8,63) oyu kulland. 1982 Anayasas, sonularn aklanmasyla 9 Kasm 1982de yrrle girdi. Anayasann Geici 1. Maddesi uyarnca, askeri mdahalenin ardndan Milli Gvenlik Konseyi ile Devlet Bakanln stlenen Kenan Evren Cumhurbakan sfatn ald. Evren, 9 Kasm 1989da grev sresini tamamlayarak cumhurbakanlndan ayrld. -ANAYASA DEKLLERTrkiyedeki 3. halk oylamas, 1982 Anayasasnn Geici 4. Maddesi ile getirilen siyasi yasaklarn kalkp kalkmamas konusunda 6 Eyll 1987de yapld. Yksek Seim Kurulunun (YSK) 12 Eyll 1987de aklad sonulara gre, halk oylamasna 24 milyon 436 bin 821 semen katld. Geerli 23 milyon 347 bin 856 oydan 11 milyon 711 bin 461i Evet (Yzde 50,36), 11 milyon 636 bin 395i (Yzde 49,84) Hayr kt. Bylece, Geici 4. Madde yrrlkten kalkt. Trk semeninin nne 4. kez getirilen halk oylamasnn konusunu ise Anayasann 127. maddesindeki yerel seimlerin 1 yl erkene alnp alnmamas oldu. Bu halk oylamas 25 Eyll 1988de yapld. Semenlerin yzde 65i deiiklik iin Hayr, yzde 35i Evet oyu kulland. Bylece, yerel seimlerin erkene alnmas iin Anayasann 127. maddesinde ngrlen deiiklik kabul edilmedi; 13 Kasm 1988de gerekletirilmesi ngrlen erken yerel seim yaplmad. Anayasal metinlere ilikin 5. halk oylamas ise 21 Ekim 2007de yapld. Cumhurbakannn halk tarafndan ve 5 art 5 sistemiyle seilmesini ngren dzenlemenin de arasnda yer ald Anayasa deiiklikleri 22 Temmuzdaki milletvekili seiminin ardndan halk oyuna sunuldu. Bu oylamada kaytl semenlerin (42 milyon 690 bin 252) yzde 67,5i (28 milyon 819 bin 319) sandk bana gitti. Geerli oylarn yzde 68,95i Evet, yzde 31,05i ise Hayr ynnde oldu ve bylece anayasa deiiklii kabul edildi. -REFERANDUM SREC DURMUTUBu arada, Anayasann Balang metni ile 33 maddesinde deiiklik yapan yasa, 3 Ekim 2001 tarihinde TBMMde kabul edildi. Dnemin Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer yasann 32 maddesini onaylad, ancak milletvekili denek ve yolluklarn dzenleyen 27. maddesini ise halkoyuna sunma karar ald. Yasa, 27. madde dnda, 17 Ekim 2001de Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girdi. Anayasa deiikliine ilikin yasann 27. maddesi ise yaanan tartmalardan sonra 22 Ekim 2001 tarihli Resmi Gazetede yaymland. Bylece, o tarihteki dzenlemede yer alan 120 gn sonrasnda referandum yaplmasna ilikin sre balad. Ancak, TBMMde, szkonusu maddeyle ilgili yeni bir Anayasa deiikliine gidildi. Anayasann 86. maddesinde deiiklik yapan yeni dzenleme, 1 Aralk 2001de Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girdi. Bylece, Cumhurbakan Sezerin nceki deiiklik metnini referanduma gtrme kararnn konusu ortadan kalkm oldu. -6. KEZ SANDIK BAINATrk semeni, bir ay sonra anayasal dzenlemelerle ilgili 6. kez sandk bana gidecek. YSK kaytlarna gre, 12 Eyll 2010 tarihindeki halk oylamasnda 49 milyon 446 bin 269 semen toplam 151 bin 546 sandkta oy kullanacak. Halk oylamasnda sandklarda 1 milyon 61 bin 137 kii grev yapacak. Kaynak: http://nethaberci.com/sondakika-siyaset-haberleri/secmen-6-kez-referanduma-gidiyor41671.html
54
Trk Anayasa Hukuku
Okuma Paras
Anayasa Mahkemesi Resmi nternet Sitesi/Ska Sorulan Sorular 14- Anayasa deiiklii nasl ve kimler tarafndan yaplmaktadr? Ayrca halk oylamas nasl yaplmaktadr? Anayasann deitirilmesi Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn en az te biri tarafndan yazyla teklif edilebilir. Anayasann deitirilmesi hakkndaki teklifler Genel Kurulda iki defa grlr. Deitirme teklifinin kabul Meclisin ye tamsaysnn bete ounluunun gizli oyuyla mmkndr. Anayasann deitirilmesi hakkndaki tekliflerin grlmesi ve kabul, bu maddedeki kaytlar dnda, kanunlarn grlmesi ve kabul hakkndaki hkmlere tabidir. Cumhurbakan Anayasa deiikliklerine ilikin kanunlar, bir daha grlmek zere Trkiye Byk Millet Meclisine gre gnderebilir. Meclis, geri gnderilen Kanunu, ye tamsaysnn te iki ounluu ile aynen kabul ederse Cumhurbakan bu Kanunu halkoyuna sunabilir. Meclis tarafndan ye tamsaysnn bete ile veya te ikisinden az oyla kabul edilen Anayasa deiiklii hakkndaki Kanun, Cumhurbakan tarafndan Meclise iade edilmedii takdirde halkoyuna sunulmak zere Resm Gazetede yaymlanr. Dorudan veya Cumhurbakannn iadesi zerine, Meclis ye tamsaysnn te iki ounluu ile kabul edilen Anayasa deiikliine ilikin kanun veya gerekli grlen maddeleri Cumhurbakan tarafndan halkoyuna sunulabilir. Halkoylamasna sunulmayan Anayasa deiikliine ilikin Kanun veya ilgili maddeler Resm Gazetede yaymlanr. Halkoyuna sunulan Anayasa deiikliklerine ilikin kanunlarn yrrle girmesi iin, halkoylamasnda kullanlan geerli oylarn yarsndan ounun kabul oyu olmas gerekir. Trkiye Byk Millet Meclisi Anayasa deiikliklerine ilikin kanunlarn kabul srasnda, bu Kanunun halkoylamasna sunulmas halinde, Anayasann deitirilen hkmlerinden, hangilerinin birlikte hangilerinin ayr ayr oylanacan da karara balar. Halkoylamasna, milletvekili genel ve ara seimlerine ve mahall genel seimlere itiraki temin iin, kanunla para cezas dahil gerekli her trl tedbir alnr(Madde 175) Kaynak: http://www.anayasa.gov.tr/files/pdf/sss.pdf

1. c 2. e 3. d 4. a 5. b 6. e 7. a 8. b 9. c 10. d Yantnz yanl ise, Tali Kurucu ktidar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Tali Kurucu ktidar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Tali Kurucu ktidar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Maddi Snr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Maddi Snr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Sre Snr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Teklif konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Maddi Snr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Biimsel Snr konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise, Onay konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 Anayasaya maddi snr koymann amac, anayasa koyucunun nem verdii ve deimesini istemedii baz ilkelerin devamlln gvence altna almak ve anayasaya zel bir koruma salamaktr. Sra Sizde 2 Anayasa deiiklikleri iin ngrlen iki kere grme koulunun amac, anayasa deiikliklerini aceleye getirmemek, hem milletvekillerine hem de kamuoyuna konu hakkndaki grlerini olgunlatrma olana tanmaktr. Sra Sizde 3 Cumhurbakan, TBMMde en az te iki ounlukla kabul edilmi bir anayasa deiiklii yasasnn uygun bulduu maddelerini onaylayp uygun bulmadklarn halkoyuna sunabilir. 3/5 ile 2/3 arasnda bir ounlukla kabul edilmi anayasa deiikliini ise halkoylamasna sunmak zorundadr. Cumhurbakannn yasay halkoylamasna sunma yetkisi, tpk geri gnderme yetkisi gibi yrtme organnn ba olarak deil, devlet bakan sfatyla babakan ve ilgili bakanlarn imzasna gerek olmadan tek bana kulland bir yetkidir.
55
Sra Sizde 4 Anayasa Mahkemesinin anayasa deiikliklerinin anayasaya uygunluk denetiminin kapsamn tartnz. 1982 Anayasasnn 148. maddesine gre Anayasa Mahkemesi anayasa deiikliklerini ... sadece ekil bakmndan inceler ve denetler. Anayasa Mahkemesinin yapaca ekil denetimi teklif ve oylama ounluu ile iki kere grme artna uyulup uyulmad konular ile snrldr. Anayasaya gre Anayasa Mahkemesi anayasa deiikliklerini esas bakmndan denetleme yetkisine sahip deildir.

Bakrc, Fahri (2000). TBMMnin alma Yntemi. Ankara: mge. Erdoan, Mustafa (2011). Anayasa Hukuku. Gzden Geirilmi 6. Bask, Ankara: Orion Gzler, Kemal (2010). Trk Anayasa Hukuku Dersleri. Gncelletirilmi 9. Bask, Bursa: Ekin Has, Volkan (2009). Anayasay Deitirme Sreci. Gzden Geirilmi ve Gncellenmi 2. Bask, Ankara: Adalet. ba, eref (2008). Anayasa Hukuku ve Siyasal Kurumlar. Gzden Geirilmi ve Gncellenmi 2. Bask, Ankara: Turhan. Nezirolu, rfan (2008), Trk Parlamento Hukukunun Temel Kavramlar. Ankara: Sekin Nogueira Alcala, Humberto (2009). Consideraciones Sobre Poder Constituyente Y Reforma de la Constitucin en la Teora y la Prctica Constitucional. Revista Ius et Praxis. 15(1): 229-262. Onar, Erdal (1993). 1982 Anayasasnda Anayasay Deitirme Sorunu. Ankara. Onar, Erdal (2008). 1982 Anayasasnn 2007 Ylnda 5678 Sayl Kanunla Deitirilmesi Sreci zerine Dnceler. Prof. Dr. Ergun zbuduna Armaan. Cilt II, Ankara: Yetkin. (487-546) zbudun, Ergun (2011). Trk Anayasa Hukuku. Gzden Geirilmi 12. Bask, Ankara: Yetkin. Sabuncu, Yavuz (2006). Anayasaya Giri. 12. Bas, Ankara: maj. Tezi, Erdoan (2009). Anayasa Hukuku. 13. Bas, stanbul: Beta.
4
Amalarmz

TRK ANAYASA HUKUKU
Bu niteyi tamamladktan sonra; Atatrk milliyetilii ilkesini aklayabilecek, nsan haklarna saygl devlet ilkesini anlatabilecek, Hukuk devleti ilkesini ve zelliklerini aklayabilecek, Demokratik devlet ilkesini aklayabilecek, Sosyal devlet ilkesinin temel zelliklerini anlatabilecek, Laik devlet ilkesinin temel zelliklerini belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Atatrk Milliyetilii Doal Yarg lkesi Eit Oy Genel Oy Geri arma Gizli Oy Halk Giriimi Halk Vetosu Laiklik Objektif Millet Anlay Oylarn Ak Saym ve Dkm lllk lkesi ze Dokunma Yasa Serbest Oy Sbjektif Millet Anlay Tek Dereceli Seim Temsil lkesi
indekiler
GR BALANGI LKELER LE TOPLUMUN HUZURU, MLL DAYANIMA VE ADALET ANLAYII ATATRK MLLYETLNE BALILIK NSAN HAKLARINA SAYGILI DEVLET HUKUK DEVLET DEMOKRATK DEVLET SOSYAL DEVLET LAK DEVLET
Trk Anayasa Hukuku
1982 Anayasasna Gre Devletin Temel Nitelikleri
1982 Anayasasna Gre Devletin Temel Nitelikleri

GR
1982 Anayasasnn 2. maddesi Cumhuriyetin temel niteliklerini belirtmektedir. Buna gre Trkiye Cumhuriyeti, toplumun huzuru, mill dayanma ve adalet anlay iinde, insan haklarna saygl, Atatrk milliyetiliine bal, balangta belirtilen temel ilkelere dayanan, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir.. Aada, bu nitelikler ele alnacaktr.
BALANGI LKELER LE TOPLUMUN HUZURU, MLL DAYANIMA VE ADALET ANLAYII

Cumhuriyetin, Anayasann 2. maddesinde gnderme yaplan niteliklerinden biri, Balangta belirtilen temel ilkelerdir. ok sayda ada anayasada yer alan balang ksm, bir hukuk normu koymaktan ok anayasay yapanlarn felsefi gr ve anlaylarn ortaya koyan ve genellikle edeb bir slupla kaleme alnan metinlerdir. 1982 Anayasasnn Balang Ksm da bu zellikleri yanstmaktadr ve Anayasann 176. maddesine gre Anayasa metnine dhildir. 1982 Anayasasnn Balang Ksm, 1995 ve 2001de yaplan anayasa deiiklikleriyle sadeletirildikten sonra bile 298 szckten kurulu tek bir cmleden olumaktadr. Balangtan kuvvetler ayrlnn kuvvetler hiyerarisi anlamna gelmedii, ulusal egemenlik, anayasann stnl ve balaycl, devletin ve lkenin blnmez btnl, laikliin dini duygularn devlet ilerine ve siyasete kartrlamayaca anlamna geldii gibi ilkeler karmak mmkndr. Anayasann 2. maddesi, Cumhuriyetin toplumun huzuru, mill dayanma ve adalet anlay iinde bir devlet olduunu belirtmektedir. Bu ilkelerin bir blm Anayasann eitli maddelerinde somutlatrlmtr. Dolaysyla Anayasa Mahkemesi, Balangta yer alan ilkeleri anayasann yorumlanmasnda gz nnde buSIRA SZDE lundurmaldr. Ancak bu ilkeler Anayasa Mahkemesinin kararlarnn asli dayana yaplmamal, baka deyile esas l norm yaplmamal ve bunlardan yardmc yani destek l norm olarak yararlanlmaldr. Ancak Mahkemenin, Nbaz kararlarnD ELM da Balangtaki ilkeleri esas l norm olarak kulland grlmektedir. Bu kararlar eletiriye aktr (zbudun, 2011, 75-76; Erdoan, 2011: 197; Sabuncu, 2006: S O R U 21; Gzler, 2010: 90). Anayasa Mahkemesi, Balangta yer alan ilkeleri anayasann yorumlanmasnda gz nnDKKAT de bulundururken, bu ilkelerden destek l norm olarak yararlanmaldr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
58
Trk Anayasa Hukuku
ATATRK MLLYETLNE BALILIK

AM A
Atatrk milliyetilii ilkesini aklayabilmek.
Objektif millet anlay, ulusu oluturan insanlar arasndaki balarn rk, din, dil gibi nesnel olarak grlebilen nitelikte olmasna dayanr. Sbjektif millet anlay ise ulusu oluturan insanlarn arasndaki ban ortak gemi, ama ve lk birlii, bir arada yaama istei gibi manevi nitelik tamasdr.
Millet, birbirlerine baz unsurlarla bal insanlardan olumu toplulua verilen addr. Bu balarn niteliine gre, objektif (nesnel) ve sbjektif (znel) olmak zere iki farkl millet anlay vardr. Objektif millet anlay, ulusu oluturan insanlar arasndaki balarn rk, din, dil gibi nesnel olarak grlebilen nitelikte olmasna dayanr. Sbjektif millet anlay ise ulusu oluturan insanlarn arasndaki ban ortak gemi, ama ve lk birlii, bir arada yaama istei gibi manevi nitelik tamasdr (Gzler, 2010: 56-57). Atatrk, ulusun tanmn Bir harstan (kltrden) olan insanlardan mrekkep cemiyet biiminde yaparak sbjektif millet anlayn benimsemitir. Atatrk milliyetilii, milliyetilii reddeden akmlara, rkla, ovenizme ve saldrganla kardr (zbudun, 2011: 78). 1982 Anayasasnn Balang Ksm, birinci paragrafnda Anayasann Atatrkn belirledii milliyetilik anlay dorultusunda olduunu belirttikten sonra, ikinci ve yedinci paragraflarnda Atatrkn sbjektif millet anlayn yanstan ifadelere yer vermitir. Buna gre Trk ulusu Dnya milletleri ailesinin eit haklara sahip erefli bir yesidir. Topluca Trk vatandalarnn mill gurur ve iftiharlarda, mill sevin ve kederlerde, mill varla kar hak ve devlerde, nimet ve klfetlerde ve millet hayatnn her trl tecellisinde ortaktr. Bu tanm, sbjektif millet anlayn yanstmaktadr. Ayrca Anayasa, Trk Devletine vatandalk ba ile bal olan herkes Trktr. (md.66/1) demek suretiyle Trk olmay etnik bir kkene deil, hukuki bir ba olan vatandala dayandrmtr. Atatrk milliyetilii, 1982 Anayasasnn 3/1. maddesinde yer alan Trkiye Devleti, lkesi ve milletiyle blnmez bir btndr. ifadesiyle de ilikilidir. 1961 Anayasasnda da bulunan bu hkm, Anayasann baka maddelerinde de yer almaktadr. Devletin lkesiyle blnmez btnl, lke topraklarnn bir blmnden ya da tmnden vazgeilememesi, lke topraklar zerinde baka bir devletin kurulamamasdr. Devletin milletiyle blnmez btnl ise Trkiyede Trk Milletinden baka bir millet ya da milletler olmad, lkedeki etnik ve kltrel farkllklarn Trk kimliinin rakibi deil ona bal unsurlar olduu anlamna gelir (Erdoan, 2011: 234). Anayasa Mahkemesi de Anayasann ulus anlayyla devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl ilkesi arasnda iliki kurmaktadr. Mahkemeye gre, Anayasamz, Trk Devletine vatandalk ba ile bal olan herkesi Trk sayan birletirici ve btnletirici bir milliyetilik anlayna sahiptir. Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl, bu ada milliyetilik anlaynn belirgin niteliklerinden birini oluturmaktadr. Bu balamda Anayasaya gre, Trk Devletine vatandalk ba ile bal olan herkesin hangi etnik gruptan olursa olsun Trk saylmas, onun etnik kimliini inkar anlamnda deil, devletine Trk Devleti, ulusuna Trk Ulusu ve lkesine Trk Vatan denen ve toplum yapsnda eitli etnik gruplar bulunan lkede btn vatandalar arasnda eitliin salanmas ve ounluk iinde bulunan etnik gruplarn aznla dmesini nleme amacna yneliktir. Bu nedenle Anayasamza gre siyasal adan nemli olan soy deil, ulusal topluluktan olmaktr. Ulusal birlik, devleti kuran, ulusu oluturan topluluklarn ya da bireylerin etnik kkeni ne olursa olsun, yurttalk kurumu iinde ayrmsz birliktelik-
4. nite - 1982 Anayasasna Gre Devletin Temel Nitelikleri
59
leriyle gerekleir (Sosyalist Birlik Partisi (Siyas Parti Kapatma), E. K. 1995/1, Kt. 19.7.1995 R.G.22.10.1997, 2314; HADEP (Siyas Parti Kapatma), E. 1999/1, K. 2003/1, Kt. 13.3.2003, R.G. 19.07.2003, DTP (Siyas Parti Kapatma), E. 2007/1, K.2009/4, Kt.11.12.2009, R.G. 14.12.2009, 27432). Anayasa Mahkemesine gre, Devletin lkesi ve milletiyle blnmezlii ilkesi aznlk yaratlmamasn, blgecilik ve rklk yaplmamasn ve eitlik ilkesinin korunmasn da ierir (HEP (Siyasi Parti Kapatma) E. 1992/1, K. 1993/1 Kt. 4.7.1993, R.G. 18.08.1993, 21672; HADEP (Siyasi Parti Kapatma), E. 1999/1, K. 2003/1, KT. 13.3.2003, R.G. 19.07.2003, 25173). Anayasa Mahkemesi milletin blnmezlii ilkesiyle devletin niter yaps arasndaki ilikiyi, niter olmayan devletlerde birden ok egemenlik olduu yolundaki bir kabulden yola karak kurmaktadr (Sabuncu, 2006: 30). Sz konusu kabul, federal devlet iin doruyken durum blgeli devlette farkldr. rnein; spanyol Anayasas lkeyi zerk topluluk ad verilen blgelere ayrm olmasna ve bu blgelere yasama ve yrtme alanlarnda geni zerklik tanm olmasna karn Anayasa spanyol Ulusunun ayrlmaz birlii ve vatann blnmezliine dayandn belirtmitir. Aslnda devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl ilkesinden ok dare, kurulu ve grevleriyle bir btndr diyen Anayasann 123. maddesinin, yerinden ynetim kurulularna siyasal nitelikte yetkiler verilemeyeceinin anayasal dayanan oluturduu sylenebilir. Anayasa Mahkemesi de bu yaklam benimsemekte idarenin btnl ilkesini, egemenliin teklii ve niter devlet yapsnn bir gerei, tekil devlet modelinin ynetim alanndaki temel ilkesi olarak grmektedir ( E. 2008/87, K. 2011/95 Kt. 9.6.2011 R.G. 28.12.2011, 28156; E. 2005/32, K. 2007/3, Kt. 18.1.2007, RG. 29.12.2007, 26741).
NSAN HAKLARINA SAYGILI DEVLET

A M A
nsan haklarna saygl devlet ilkesini anlatabilmek.

nsan haklar, insann sadece insan olmasndan dolay sahip olduu hak ve zgrlklere; temel hak ve zgrlkler ise anayasa tarafndan tannan ve gvenceye alnan haklara verilen addr.
nsan haklar, insann sadece insan olmasndan dolay sahip olduu hak ve zgrlklere; temel hak ve zgrlkler ise anayasa tarafndan tannan ve gvenceye alnan haklara verilen addr. nl Avusturyal Hukuku Georg Jellinekin yapt l snflamaya gre; devletin karmamas durumunda kullanlabilen haklar olumsuz (negatif), ancak devletin birey yararna bir edimde bulunmas durumunda kullanlabilen haklara olumlu (pozitif) ve vatandalarn ynetime katlmasn salayan haklara da aktif (katlma) haklar denir. Koruyucu haklar olarak da adlandrlan olumsuz haklar mlkiyet hakk, ifade, din ve vicdan zgrl gibi kii haklardr. steme haklar da denen olumlu haklar iine ise salk, konut, sosyal gvenlik gibi haklar girer. Siyasal haklar olarak da adlandrlan aktif haklar ise seme ve seilme, kamu hizmetine girme gibi haklardan oluur. Hak ve zgrlkler ortaya k zamanna gre ise birinci kuak, ikinci kuak ve nc kuak haklar olarak snflandrlr. Birinci kuak haklar, XVII. yzylda ortaya kan doal hukuk retisinin sonucu olarak aristokrasi ile burjuvazi arasndaki atmann sonucunda doan haklardr. Olumsuz haklar ve siyasal haklar birinci kuak haklar iinde yer alr. kinci kuak haklar, XIX. Yzylda ii snfnn talepleri sonucu ortaya kmtr. Olumlu haklar bu kuak iinde bulunur. nc
60
Trk Anayasa Hukuku
SIRA SZDE
DNELM S O R U
kuak haklar ise XX. yzyln ikinci yarsndan itibaren zellikle nc dnya devletlerinin talepleriyle ortaya kan yeni haklardr. Dayanma haklar olarak da adlandrlan bu haklara evre, gelime, bar ve insanln ortak mirasna sayg haklar rnek verilebilir. 1982 Anayasasnn 12/1. maddesine gre; Herkes kiiliine bal dokunulmaz, devredilmez, vazgeilmez hak ve hrriyetlere sahiptir. Sz konusu dzenleme, anayasa koyucunun doal hukuk anlayndan etkilendiini gstermektedir. Kiinin hak ve zgrlklere sahip olmas, topluma kar dev ve sorumluluklarnn olmad anlamna gelmez. Sz konusu maddenin ikinci fkras da hak ve zgrlkSIRA SZDE lerin, kiinin topluma, ailesine ve dier kiilere kar dev ve sorumluluklarn da ierdiini belirterek bunu vurgulamaktadr. AnayasannN E L M Ksm Temel Haklar ve devler baln tamaktadr. Bu kinci D Ksm Genel Hkmler, Kiinin haklar ve devleri, Sosyal ve Ekonomik Haklar ve devler ve Siyasi Haklar ve devler blmlerinden oluur. ok sayda S O R olumsuz, olumlu Uve aktif hak Anayasann bu ksmnda dzenlenmitir. nsan haklar, insann sadece insan olduu iin sahip olduu hak ve zgrlklerdir. D KKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Hibir hak ve zgrlk snrsz deildir ve her hak ve zgrlk belli snrlar iinde kullanlabilir. Her hak ve zgrln, kendi niteliinden kaynaklanan doal snr vardr. rnein, dnceyi ifade zgrl iddet ieremez ya da iddeti tevik AMALARIMIZ edemez. Ayn biimde, toplant ve gsteri yry hakk silahsz ve saldrsz kullanlmaldr. Bu doal snrlarn anayasada ve yasada dzenlenmemi olsa bile var olduunu kabul A P K T etmek gerekir (Sabuncu, 2006: 55). Bir hak ya da zgrln snrlanmas, o hakkn kullanm alannn ve olanann dardan yaplacak bir mdahaleyle daraltlmas anlamna gelir. Snrlama dorudan anayasaylaYyaplabilir ya da anayasa bunu yasama organna brakm olabiTELEVZ ON lir. rnein, bilim ve sanat yayma hakknn Anayasann ilk maddesinin deitirilmesini salamak amacyla kullanlamayaca (md. 27/2), grev hakk ve lokavtn iyi niyet kurallarna aykr tarzda, toplum zararna ve mill serveti tahrip edecek NTERNET ekilde kullanlamayaca (md. 54/2) birinci tr snrlamaya rnek verilebilir. Buna karlk seyahat zgrlnn su soruturma ve kovuturmas sebebiyle ve su ilenmesini nlemek amalaryla kanunla snrlanabileceine (md.23/3) ilikin dzenleme ise ikinci tr snrlamaya rnek verilebilir. 1982 Anayasas, 2001de yeniden yazlan 13. maddesinde hak ve zgrlklerin snrlanmasna ilikin ilke ve koullar dzenlemitir. Buna gre, Temel hak ve hrriyetler, zlerine dokunulmakszn yalnzca Anayasann ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bal olarak ve ancak kanunla snrlanabilir. Bu snrlamalar, Anayasann szne ve ruhuna, demokratik toplum dzeninin ve laik Cumhuriyetin gereklerine ve lllk ilkesine aykr olamaz. Yasayla Snrlama: Temel hak ve zgrlklere ilikin snrlamalar, yasama organ tarafndan yasa yoluyla yaplmaldr. Tzk, ynetmelik gibi dzenleyici ilemlerle temel hak ve zgrlklere snrlama getirilemez. Nedene Bal Snrlama: Temel hak ve zgrlkler, her hak ve zgrlk iin ancak Anayasann ilgili maddesinde saylan nedenlerden birine dayanlarak snrlanabilir. rnein, dernek kurma zgrl ancak, mill gvenlik, kamu dzeni, su ilenmesinin nlenmesi, genel salk ve genel ahlak ile bakalarnn hrriyetlerinin korunmas sebepleriyle (md.33/3); mlkiyet ve miras hakk kamu yarar amacyla (md. 35/2) snrlanabilir.
Temel Haklarn Snrlanmas SIRA SZDE
61
Dolaysyla rnein, Anayasann su soruturma ve kovuturmas sebebiyle ve su ilenmesini nlemek amacyla snrlanabileceini ngrd seyahat zgrlnn (md.23/3) kamu gvenlii ve kamu sal gibi baka bir nedene dayanlarak snrlanmas mmkn deildir. Anayasa Mahkemesi de yerleme zgrlnn snrlanmasna ilikin olarak verdii bir kararnda ayn sonuca varmtr. Mahkemeye gre Anayasada snrlama nedenlerinin ilgili maddede saylarak belirtilmi olmas, yasa koyucunun bunlar dnda kalan bir nedenle zgrln snrlanmas sonucunu douracak dzenlemeler yapamayacan gstermektedir (E. 2006/142, K. 2008/148, Kt. 24.9.2008, RG.25.12.2008) Anayasann Szne ve Ruhuna Uygun Snrlama: Snrlamann anayasann szne uygun olmas, Anayasada ngrlm emir ve yasaklara uygun snrlama yaplmas anlamna gelir. Snrlamann Anayasann ruhuna uygun olmas ise anayasa metninin tmn gz nnde bulundurarak bir temel hak ve zgrln buna aykrlk oluturmayacak biimde snrlanmasdr.
Snrlamann Snr
Anayasann 13. maddesi, temel hak ve zgrlkleri snrlanrken yasama organna uymas gereken ve aada sralanan baz ltler de getirmitir. Demokratik Toplum Dzeninin ve Laik Cumhuriyetin Gerekleri: Yasa koyucunun temel hak ve zgrlklere ilikin yapaca snrlama demokratik toplum dzeninin gereklerine uygun olmaldr. Bu ilke, 1982 Anayasasna Avrupa nsan Haklar Szlemesinden (AHS) aktarlmtr. Dnyadaki farkl demokrasi anlaylar iinde yasa koyucunun gz nnde bulundurmas gereken, batl lkelerdeki ada demokrasi; lkemizin de taraf olduu AHS ve bu Szlemeyi somutlatran Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (AHM) kararlarnn ortaya koyduu demokratik toplum dzenidir. Anayasa Mahkemesi de baz kararlarnda demokratik toplum dzeni kavramnn ieriini aklamtr. Mahkemeye gre Demokratik hukuk devletinin amac kiilerin hak ve zgrlklerden en geni biimde yararlanmalarn salamak olduundan yasal dzenlemelerde insan ne karan bir yaklamn esas alnmas gerekir. Bu nedenle getirilen snrlamalarn yalnz ls deil, koullar, nedeni, yntemi, kstlamaya kar ngrlen kanun yollar hep demokratik toplum dzeni kavram iinde deerlendirilmelidir. zgrlkler, ancak ayrk durumlarda ve demokratik toplum dzeninin sreklilii iin zorunlu olduu lde snrlandrlabilmelidir. (E.1999/33, K. 1999/51, Kt. 29.12.1999, R.G. 29.06.2000, 24094). Temel hak ve zgrlklerin snrlanmas ayn zamanda laik cumhuriyetin gereklerine de aykr olmamaldr. 2001 Anayasa deiikliiyle eklenen bu lt, anayasa koyucunun laik cumhuriyete verdii nemi yanstmaktadr. ze Dokunma Yasa: Temel hak ve zgrlklerin zne dokunulamayacana ilikin bu yasak, 1961 Anayasasnda da yer almaktadr. Ancak 1982 Anayasas, ilk biiminde bu lte yer vermemi; ze dokunma yasa, 2001de yaplan anayasa deiikliiyle 13. maddeye eklenmitir. Anayasa Mahkemesi hem 1961 Anayasas hem de 1982 Anayasas dnemlerinde ze dokunma yasan kararlarnda kullanmtr. Mahkemenin kararlarnda yapt tanma gre bir temel hak ve zgrl byk lde kstlayan veya zgrln kullanlmasn ortadan kaldran ya da onu kullanlamaz duruma getiren snrlamalar o hakkn zne dokunur (bkz. E.2001/303, K. 2001/333, Kt. 19.7.2001, RG. 15.09.2001,24524, E.1997/59, K.1998/71, Kt.18.11.1998, R.G. 16.01.2000,23935; 26.11.1986, E. 1985/8, K: 1986/27, AMKD. 22/365-366).
62
Trk Anayasa Hukuku
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Anayasa Mahkemesinin ze dokunma yasayla demokratik toplum dzeninin gereklerine aykr dmeme ilkelerini ou kez i ie kulland da grlmektedir. Mahkemeye gre, Demokrasiler, temel hak ve zgrlklerin en geni lde salanp gvence altna alnd rejimlerdir. Temel hak ve zgrlklerin zne dokunup tmyle kullanlamaz hle getiren snrlamalar, demokratik toplum dzeni gerekleriyle uyum iinde saylamaz. (E. 2006/142, K. 2008/148, Kt. 24.9.2008, R.G. 25.12.2008, 27091; E. 2000/42, K. 2001/361, Kt. 10.12.2001, R.G. 28.03.2002-24709; E. 1997/79 , K. 1998/3, Kt. 21.1.1998, R.G.15.12.1998, 23554; E.1999/33, K. 1999/51, Kt. 29.12.1999, R.G. 29.06.2000, 24094). lllk lkesi: Bir temel hakk snrlama amacna hibir katks olmad hlde temel hak ve zgrl snrlayan, daha yumuak yntemlerle snrlama amacna ulamak mmkn olduu hlde hak ve zgrl daha ok snrlayan dzenlemelerin nlenmesini amalayan ilkeye lllk ilkesi denir (Uygun, 1992: SIRA ilkesinin elverililik, gereklilik ve orantllk olmak zere alt il167). lllkSZDE kesi ya da unsuru bulunur. Elverililik, yasak oyucunun ngrd amaca ulamak iin kullanlan aracn uygun olmasn ifade eder. Gereklilik, istenen amaca DNELM ulamak iin kullanlabilecek aralar arasndan ilgili hak ya da zgrl en az snrlayann tercih edilmesidir. Orantllk ise elde edilmek istenen amala bunun S O R U iin kullanlan ara arasnda bir dengenin, yani orantnn aranmasdr. lllk ilkesinin Telverililik, gereklilik ve orantllk olmak zere alt ilkesi bulunDKKA maktadr.
DKKAT
SIRA SZDE
Temel Haklarn Kullanmnn Durdurulmas

Bir temel hak ya da zgrln durdurulmas, onun kullanmnn geici bir sre AMALARIMIZ iin askya alnmasdr. Anayasann 15. maddesi, hangi durumlarda temel hak ve zgrlklerin durdurulabileceini dzenlemitir. Buna gre, usulne gre ilan edilmi sava, seferberlik, skynetim ya da olaanst hlin bulunmas durumunK T zgrlklerin kullanm ksmen ya da tamamen durdurulabilir ya da temel hak ve A P da bunlar iin Anayasada ngrlen gvencelere aykr nlemler alnabilir. Ancak, bu durumda bile Anayasa, yasak oyucunun uymas gereken baz ltTELE ZYON ler getirmitir. VBunlardan birincisi, temel hak ve zgrln kullanmnn durdurulmasnn milletleraras hukuktan doan ykmllkleri ihlal etmemesidir. Bu durumda, yasa koyucu bata BMHEB, AHS gibi insan haklar szlemeleri olmak zere, Trkiyenin Ttaraf olduu szlemelere aykr nlemler alamaz. kincisi, AnaNTERNE yasann 15. maddesine gre alnacak nlemler lllk ilkesine uygun olmaldr. ncs, 15/2. maddede saylan ve sert ekirdekli haklar olarak da adlandrlan hak ve zgrlklere olaanst dnemlerde bile dokunulamaz. Buna gre, sava hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen lmler dnda kiinin yaama hakk ile maddi ve manevi varlnn btnlne dokunulamaz. Kimse din, vicdan, dnce ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolay sulanamaz. Su ve cezalar gemie yrtlemez. Sululuu mahkeme karar ile saptanncaya kadar kimse sulu saylamaz. Ne var ki, olaanst hllerde, skynetim ve sava hllerinde karlan kanun hkmnde kararnamelerin Anayasann 148. maddesiyle anayasaya uygunluk denetiminin dnda tutulmas sert ekirdekli haklarn gvencesini zayflatmaktadr.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
63
Temel Haklarn Ktye Kullanlmas

Hibir demokratik rejim hak ve zgrlklerin ktye kullanlmasna olanak tanmaz. 1982 Anayasas da 14. maddesinde bunu yasaklamaktadr. Buna gre, Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden hibiri, devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmay ve insan haklarna dayanan demokratik ve laik Cumhuriyeti ortadan kaldrmay amalayan faaliyetler iin kullanlamaz. Ayn maddenin ikinci fkras, Anayasa hkmlerinden hibiri, Devlete veya kiilere, Anayasayla tannan temel hak ve hrriyetlerin yok edilmesini veya Anayasada belirtilenden daha geni ekilde snrlandrlmasn amalayan bir faaliyette bulunmay mmkn klacak ekilde yorumlanamaz. diyerek, yalnzca kiilerden deil, ayn zamanda devletten de kaynaklanabilecek temel haklarn ktye kullanmn yasaklamaktadr.
Temel Haklara Ynelik Gvenceler

Hem ulusal, hem de uluslararas dzeyde temel hak ve zgrlklerin zellikle devlet organlar tarafndan ihlal edilmesini nlemeye ynelik gvenceler bulunmaktadr.
Ulusal Dzey
Temel hak ve zgrlklere ynelik, zellikle devletten kaynaklanan ihlallerin nlenebilmesinin en nemli arac hukuk devleti ilkesidir. Hukuk devletinde, yasama ve yrtme organlarnn ilemlerini bamsz yarg denetimine bal tutmak ve vatandalara hak arama zgrln salanmak yoluyla temel hak ve zgrlkler gvence altna alnr. 1982 Anayasas hak arama zgrln tanmtr. Buna gre, Anayasa ile tannm hak ve zgrlkleri ihlal edilen herkes, yetkili makama geciktirilmeden bavuru olanann salanmasn isteme hakkna sahiptir. Ayrca devlet, yapt ilemlerde ilgili kiilerin hangi kanun yollar ve mercilere bavuracan ve srelerini de belirtmek zorundadr (md. 40). Hak ve zgrlk ihlalleri nedeniyle yaplacak bavurular, idari makamlara ya da yarg mercilerine olabilir. Anayasann 74. maddesi, vatandalarn ve karlkllk ilkesini gzetmek kaydyla Trkiyede ikamet eden yabanclarn kendileriyle ve kamuyla ilgili dilek ve ikayetleri hakknda yetkili makamlara ve TBMMye bavuru, yani dileke hakkn tanmtr. Sz konusu dzenleme, idari makamlara yaplacak bavurunun anayasal erevesini oluturmaktadr. Bu yndeki dilekeler TBMMde nsan Haklar Komisyonuna verilmektedir. 2010da yaplan Anayasa deiikliiyle idarenin ileyiine ilikin ikayetleri incelemek zere oluturulan kamu denetilii kurumu da hak ve zgrlklerin yargsal olmayan bir merci tarafndan denetimini salayacak bir baka yoldur. Bu kurum, parlamento komiserlii, ombudsmanlk, halkn avukat gibi farkl adlar altnda ok sayda lkede bulunmaktadr. Kurum kayna ne olursa olsun, hak ve zgrl ihlal edilen bireyin bavurusuyla ya da kendiliinden harekete geer ve sorumlu makamlar hakknda aratrma ve inceleme yapma ve gerektiinde yarg organn harekete geirme yetkilerine sahiptir (Kabolu, 2011: 260). Anayasann 74. maddesinde dzenlenen ve TBMM Bakanlna bal olarak kurulan Kamu Denetilii Kurumu idarenin ileyiiyle ilgili ikayetleri incelemekle grevlidir. Kamu Badenetisi Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan gizli oyla drt yl iin seilir. lk iki oylamada ye tam saysnn te iki ve nc oylamada ye tam saysnn salt ounluu aranr. nc oylamada salt ounluk sala-
64
Trk Anayasa Hukuku
namazsa bu oylamada en ok oy alan iki aday iin drdnc oylama yaplr; drdnc oylamada en fazla oy alan aday seilmi olur. Dorudan insan haklarn korumay amalayan kamu denetilii kurumu, demokratik devletlerde parlamento, hkmet ve mahkemeler dnda her biriyle ilikili fakat onlardan bamsz, zerk ve uzman bir birim olarak dzenlenmitir. Oysa Anayasada dzenleni biimiyle bu kurum bamsz olmaktan uzaktr. Kamu badenetisinin seiminde TBMMdeki siyasal partiler arasnda uzlama salayacak biimde nitelikli ounluk aranmamas, onu Meclis ounluunun, dolaysyla da yrtme organnn etki ve basksna ak brakmaktadr. Ayrca, kurumun yasama ve yrtme organlarndan bamsz ve zerk almasn salayacak ynetsel ve mali nitelikte anayasal gvenceler getirilmemi olmas da bu kurumdan beklenen yararn salanamamasna yol aacak niteliktedir. Hak ve zgrlk ihlalleri idari makamlarn yan sra yarg mercilerine de yaplabilir. Anayasann 36. maddesi bunu dzenlemektedir. Buna gre, herkes yarg mercileri nnde meru vasta ve yollar kullanmak kaydyla davac ve daval olabilir. Sz konusu madde, ayn zamanda adil yarglanma hakkn da tanmaktadr. Adil yarglanma hakk AHSden alnarak 2001 ylnda 1982 Anayasasna eklenmitir. Bu hak, sann anlad dilde sulamann nitelii ve sebebinden en ksa zamanda haberdar edilmesi, bamsz ve tarafsz bir mahkemede yarglanmas, yarglamann aklnn salanmas, yarglamada her iki tarafn da dinlenmesi, yarglamann makul srede bitirilmesi, mahkeme kararlarnn gerekeli olmas gibi yarglama ncesi, aamas ve sonrasna ilikin ok sayda ilkeyi bnyesinde barndrr (Akllolu, 2010: 346-348). 2010 Anayasa deiikliiyle anayasa hukukumuza kazandrlan bireysel bavuru yolu da temel hak ve zgrlklere ilikin ihlallerin yarg organ tarafndan zlmesine ilikin yargsal koruma mekanizmalarndan biridir. Anayasann 148/3. maddesine gre, herkes Anayasada gvence altna alnm temel hak ve zgrlklerinden, AHS kapsamndaki herhangi birinin kamu gc tarafndan ihlal edildii iddiasyla Anayasa Mahkemesine bavurabilir. Bavuruda bulunabilmek iin olaan kanun yollarnn tketilmi olmas arttr.
Uluslararas Dzey
nsan haklar zellikle II. Dnya Savandan sonra devletlerin i meselesi olmaktan kmtr. Hem BM, hem de blgesel lekte ok sayda uluslararas insan haklar bildirge ya da szlemesi yaplmtr. 1945 BM art, 1948 nsan Haklar Evrensel Bildirgesi, Medeni ve Siyasi Haklar ile ktisadi, Sosyal ve Kltrel Haklara ilikin 1966 tarihli BM kiz Szlemeleri, 1989 BM ocuk Haklar Bildirgesi ilkine rnek verilebilir. Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (AGT) tarafndan hazrlanan 1975 tarihli Helsinki Sonu Belgesi ve 1990 tarihli Paris art gibi belgeler, Avrupa nsan Haklar Szlemesi, Amerika nsan Haklar Szlemesi ise blgesel lekte yaplan insan haklar belgelerine verilebilecek rnekler arasndadr. Bu belgelerin bazlar gvence altna aldklar hak ve zgrlklerin ihlal edilmemesi amacyla koruma mekanizmalar oluturmutur. Bunlarn en bilinen ve iyi ileyenlerinden birisi, Trkiyenin de taraf olduu Avrupa Konseyi bnyesinde hazrlanan AHS erevesinde 1959da oluturulan Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (AHM)dir. Szleme, ileyi mekanizmas ve i hukuklara etkisi asndan adeta nsan Haklar Avrupa Anayasasn oluturmaktadr (Kabolu, 2011: 271). AHM, kii, hkmet d kurulular ve kii topluluklarnn yapt bireysel bavurular ve devlet bavurular zerine AHSnin yorumlanmas ve uygulanmasna
65
ilikin konularda yarglama yetkisine sahiptir. AHMye bavuru, Szlemeye taraf SIRA SZDE olan bir devlete kar Szlemede tannan haklarn ihlal edildii gerekesiyle yaplabilir. AHMye bavurabilmek iin kural olarak i hukuk yollarnn tketilmesi ve bu yollarn tketilmesinden itibaren alt aylk srenin gememi olmas gerekir. DNELM Dolaysyla Szleme ile salanan denetim ikincil niteliktedir. Szlemede dzenlenen haklarn korunmas ve uygulanmas ncelikle i hukuk makamlarna dS O R U mektedir (Akllolu, 2010: 441-442). AHMye bavurabilmek iin kural olarak i hukuk yollarnn tketilmesiKveAbu yollarn tD K T ketilmesinden itibaren alt aylk srenin gememi olmas gerekir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
HUKUK DEVLET
A M A
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ Hukuk devleti ilkesini ve zelliklerini aklayabilmek.
AMALARIMIZ
Hukuk devleti, vatandalarn hukuki gvenlie sahip olduu Kve devlet organlar T A P nn eylem ve ilemlerinin anayasa ve hukuka uygunluunun yarg denetimine baland devlet anlamna gelir. Hukuk devleti kanun devleti demek deildir. Devlet iktidarn kullanan organlar yasalara uygun hareket edebilir. TAncak Y O N o devleti E L E V Z bu, hukuka bal klmak iin yeterli olmayabilir. nk hukuk devletinde yasalarn da bal olduu stn ilkeler bulunur. Hukuk devletinden sz edebilmek iin aada ele alnan asgari unsurlarn bulunmas gerekir.
NTERNET
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Temel Hak ve zgrlklerin Korunmas

Temel hak ve zgrlklerin tannmas ve bunlarn zellikle devlet organlarna kar gvenceye alnmas hukuk devletinde bulunmas gereken zelliklerden biridir. Hak ve zgrlklerin gvenceye alnmasnda kullanlan en nemli aralardan biri, iktidarn tek bir kiinin ya da organn elinde birlemesini nleyecek nlemlerdir. Gler ayrl ilkesi bu amaca hizmet eder. 1982 Anayasasnn Balang Ksm, gler ayrlnn devlet organlar arasnda stnlk sralamas anlamna gelmediini, belli devlet yetkilerinin kullanlmasna ilikin medeni bir i blm ve i birlii olduunu ifade eder. dare iinde baz kurum ve kurululara zerklik tannmas da iktidarn tek elde birlemesini engellemeyi amalar. Bu erevede yaplan dzenlemeler devlet iktidarn snrlamaya ynelik olup temel hak ve zgrlklerin korunmasn amalar.
Devlet Organlarnn lemlerine Kar Yarg Denetimi

Hukuk devletinde, yrtme ve yasama organlarnn ilemlerinin yarg organnn denetiminde olmas gerekir. Yrtme organnn ilemleri iki farkl yolla yarg denetimine sokulabilir. Bunlardan birincisi, bu nitelikteki davalara genel mahkemelerin bakt sistemdir. Anglo- Sakson modeli de denen bu yntemi Birleik Krallk ABD, Arjantin gibi lkeler benimsemitir. kincisi, idari davalarn yalnzca bu ie zglenmi mahkemelerde grlmesidir. Kta Avrupas modeli olarak adlandrlan bu sistem, Trkiyenin yan sra Fransa, talya, spanya gibi ok sayda lkede uygulanmaktadr. Trkiyede idarenin ilemlerinden kaynaklanan uyumazlklara idare mahkemeleri bakar. dari yargnn en stnde Dantay yer alr. 1982 Anayasas, idarenin hukuka balln salamak iin eitli dzenlemeler getirmitir. 8. maddeye gre, yrtme yetkisi ve grevi anayasaya ve yasalara uy-
66
Trk Anayasa Hukuku
gun olarak kullanlr ve yerine getirilir. Anayasann 11. maddesi, anayasa hkmlerinin yasama ve yarg ile birlikte yrtme organn ve idare makamlarn da baladn belirtmektedir. Anayasann 125/1. maddesi ise darenin her trl eylem ve ilemlerine kar yarg yolu aktr demek suretiyle ynetimin hukuka bal kalmasn salamak iin yarg organ tarafndan denetlenmesinin anayasal dayanan oluturmaktadr. Ne var ki, Anayasa kendisi bu kurala baz istisnalar getirmitir ve sz konusu istisnalar hukuk devleti ilkesine aykrdr. Bu istisnalardan birisi, cumhurbakannn tek bana yapt ilemlerdir. Dieri ise Yksek Asker ra (YA) ile Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunun (HSYK) kararlardr. 2010da Anayasada yaplan deiiklikle YA ile HSYKnn kararlar ksmen yarg denetimine almtr. Buna gre YAn terfi ilemleri ve kadrosuzluk nedeniyle emekliye ayrmaya ilikin kararlar ile HSYKnn meslekten karma cezasna ilikin kararlarna kar yarg yoluna bavurulabilir (md. 125/2 ve 159/10). Anayasann 125/6. maddesi, idari mahkemelerin yrtmenin durdurulmas karar verme yetkisinin olaanst hl, skynetim, seferberlik ve sava hllerinde ve ayrca mill gvenlik, kamu dzeni, genel salk nedenleriyle yasayla snrlanabilmesini ngrmtr. Ayrca idare, kendi eylem ve ilemlerinden doan zarar demekle ykmldr (125/son). Hukuk devleti ilkesi, yrtme organnn yarg denetimi yoluyla hukuka balln salamann yan sra, yasalarn anayasaya uygunluu denetimi yoluyla yasama organnn baz ilemlerinin de yarg denetimi iinde olmasn gerektirir. Yasalarn anayasaya uygunluu siyasal ve yargsal olmak zere iki biimde denetime konu olabilir. Siyasal denetim, parlamento iinde ya da dnda oluturulacak bir komisyon ya da parlamentonun bir kanad gibi yarglardan olumayan siyasal nitelikli bir kurulun bu ilevi grmesidir. Siyasal denetim, siyasal saiklerle yapldndan yasama organnn anayasaya bal kalmasn salamak asndan yetersizdir. Yasalarn anayasaya uygunluunun yargsal denetiminde dnyada iki farkl model uygulanmaktadr. Bunlardan biri, bu denetimi yapma yetkisini btn mahkemelere veren Amerikan modeli; dieri ise bu yetkiyi zel bir mahkemeye, Anayasa Mahkemesine veren Avrupa modelidir. Avrupa modelini benimseyen Trkiyede Anayasa Mahkemesi ilk kez 1961 Anayasasyla kurulmutur.
Yarg Kurulularnn Gvenilirliinin Salanmas

Hukuk devleti ilkesinin yaama geirilmesi, ayn zamanda yarg organnn bamszlnn ve tarafszlnn salanmasna baldr. Liberal demokratik rejimlerde bamsz ve tarafsz mahkemeler temel hak ve zgrlklerin en nemli gvencesidir.
Doal Yarg lkesi

Doal yarg ilkesi, bir davaya bakacak olan mahkemenin uyumazln domasndan nce yasayla belirlenmi olmasdr.
Doal yarg ilkesi, bir davaya bakacak olan mahkemenin uyumazln domasndan nce yasayla belirlenmi olmasdr. Kanuni Hakim Gvencesi baln tayan Anayasann 37. maddesi bu ilkeyi dzenlemektedir. Buna gre, Hi kimse kanunen tabi olduu mahkemeden baka bir merci nne karlamaz. Bir kimseyi kanunen tabi olduu mahkemeden baka bir merci nne karma sonucunu douran yarg yetkisine sahip olaanst merciler kurulamaz.
67
Mahkemelerin Bamszl
Mahkemelerin bamszl, yargcn evresel etkilere kar korunmas anlamna gelir. Yargcn hukuka ve vicdanna uygun karar verebilmesi iin btn d etkilerden soyutlanmas gerekir. Mahkemelerin tarafszl ise yargcn her trl nyargdan kurtulup kararn yasalara, anayasaya ve hukuka dayanarak oluturmasdr. 1982 Anayasas, mahkemelerin bamszl ilkesini benimsemitir. Anayasann 9. maddesine gre; Yarg yetkisi Trk Milleti adna bamsz mahkemelerce kullanlr. Anayasann 138. maddesi de yargcn grevinde bamsz olduunu belirttikten sonra yargcn kararn verirken d etkilere maruz kalmamasn salayacak dzenlemeler getirmitir. kinci fkrada ngrlen, hibir organ, makam, merci veya kiinin, yarg yetkisinin kullanlmasnda mahkemelere ve hkimlere emir ve talimat veremeyecei; genelge gnderemeyecei; tavsiye ve telkinde bulunamayacana ilikin dzenleme mahkemeleri her trl d etkiden korumay amalamaktadr. nc fkra ise zel olarak yasama organnn mahkemeleri etkilememesini salamay amalamaktadr. Buna gre, grlmekte olan bir dava hakknda yasama meclisinde yarg yetkisinin kullanlmas ile ilgili soru sorulamaz, grme yaplamaz veya herhangi bir beyanda bulunulamaz. Drdnc fkraya gre ise yasama ve yrtme organlar ile idare, mahkeme kararlarna uymak zorundadr; bu organlar ve idare, mahkeme kararlarn hibir suretle deitiremez ve bunlarn yerine getirilmesini geciktiremez.
Yarglk ve Savclk Gvencesi

Yarg bamszln, yani yargcn her trl etki ve baskdan arnarak Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdan kanaatine gre hkm vermesini salamak iin ona birtakm bireysel gvenceler de vermek gerekir. 1982 Anayasas buna ilikin baz dzenlemeler getirmitir. Buna gre, hkimler ve savclar azlolunamaz. Kendileri istemedike 65 yandan nce emekliye ayrlamaz. Bir mahkemenin veya kadronun kaldrlmas sebebiyle de olsa aylk, denek ve dier zlk haklarndan yoksun klnamaz (md. 139/1, 140/4). Yarg bamszlnn salanmas iin yarg adaylarnn nitelikleri, yarglarn atanmas ve ykseltilmesi, tayin ve nakilleri, disiplin ileri, grevden uzaklatrlmalar, grev sresi ve zlk haklar gibi konularn da yarg bamszl ve yarg gvencesi ilkelerine uygun olarak dzenlenmesi gerekir. nk bu konular siyasal iktidarn yarglar zerinde bask kurmasna olanak tanr. 1982 Anayasasna gre yarg ve savclarn greve atanma, ilerleme, grev yerlerinin deitirilmesi, disiplin cezas verilmesi gibi tm zlk ilerine Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu (HSYK) bakar. HSYKnn kuruluu, ileyii, grev ve yetkileri ayrntl biimde Yarg blmnde ele alnacaktr.
Yasa nnde Eitlik

Yasa nnde eitlik, hukuk kurallarnn herkese eit ve tarafsz olarak uygulanmasn; herkesin ierii ne olursa olsun ortak bir hukuk sistemine eit balln ifade eder. Trk Anayasalarnda yasa nnde eitliin, hukuk dzeninin tekliini ve temel birliini ifade eden bir yn bulunmaktadr. Yasa nnde eitlik, herkesin hak sahibi olabilmede eit olmas anlamna gelir. Herkes yasalar tarafndan eit biimde korunur.
68
Trk Anayasa Hukuku
Farkl konumda bulunan kiilere farkllklar lsnde farkl kurallarn uygulanmas, bu uygulamann hakl bir nedene dayanmas ve ayrcalk oluturmamas kouluyla eitlik ilkesine aykrlk oluturmaz.
Eit koruma ilkesi, yalnzca yasalarn uygulanmasnda deil, ierikleri asndan da ayrmclk yaplmamas, herkes iin eit ve ayn olmasdr. Yani yasa yaplrken de eitlik ilkesi gzetilmelidir. 1982 Anayasasnn Herkes, dil, rk, renk, cinsiyet, siyas dnce, felsef inan, din, mezhep ve benzeri sebeplerle ayrm gzetilmeksizin kanun nnde eittir. diyen 10/1. maddesi bunu ifade etmektedir. Anayasa, ve benzeri sebeplerle diyerek ayrmclk yasan tketici biimde saymamtr. Yasa nnde eitlik ilkesinin bir baka anlam ise herkesin eit olarak bal bulunduu ortak hukuk sisteminde yasalarn yrtme ve yarg organlar ile idare makamlar tarafndan herkese eit uygulanmasdr (den, 2003: 136-138). Anayasann 10. maddesinin son fkras da Devlet organlar ve idare makamlar btn ilemlerinde kanun nnde eitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorundadr diyerek eitliin bu ynn dzenlemitir. Yasa nnde eitlik ayn zamanda kimsenin yasalarn ve hukukun zerinde olmadn ifade eder. Bu anlamda eitlik, hukuk devleti ilkesi ile her trl ayrcal yasaklayan cumhuriyetilik anlaynn bir sonucudur. 1982 Anayasasnn 10/4. maddesindeki Hibir kiiye, aileye, zmreye veya snfa imtiyaz tannamaz dzenlemesi kanun nnde eitlik kavramnn bu ynn aka ortaya koymaktadr. Ancak farkl konumda bulunan kiilere farkllklar lsnde farkl kurallarn uygulanmas, bu uygulamann hakl bir nedene dayanmas ve ayrcalk oluturmamas kouluyla eitlik ilkesine aykrlk oluturmaz (Sabuncu, 2006: 92). Olumlu ayrmclk (pozitif ayrmclk) uygulamalar, ilk bakta eitlik ilkesinden bir sapma gibi grnmektedir. Tarihsel sre iinde eitsiz ve gsz konuma dm olan cinsiyet, topluluk ya da gruplar iin bu eitsizlikleri giderecek nlemler alnmas olumlu ayrmclk ilkesi olarak adlandrlmaktadr. Bu tr nlemler, ABDde grld gibi belli bir rka ya da ok sayda lkede kadnlara ynelik olarak uygulanmaktadr. 1982 Anayasasnn 10. maddesine 2004te eklenen Kadnlar ve erkekler eit haklara sahiptir. Devlet, bu eitliin yaama gemesini salamakla ykmldr. hkmyle kadnlar ynnden olumlu ayrmclk uygulamasnn anayasal dayana salanmtr. 2010da bu amala alnacak nlemlerin eitlik ilkesine aykr olarak yorumlanamayaca da eklenmitir. ocuklar, yallar, zrller, harp ve vazife ehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gaziler iin alnacak tedbirler eitlik ilkesine aykr saylmaz. dzenlemesi de 2010 ylnda 10. maddeye eklenmitir. Yeni dzenleme, yalnzca anayasa koyucunun bu konuya duyarln vurgulamas asndan nemlidir. Yoksa zel olarak korunmas gereken toplum kesimlerine kar alnacak farkl nlemler, bu dzenleme olmasayd bile Anayasann 5. maddesinde devlete yklenen sosyal eitliin salanmas devi ile sosyal devlet anlaynn bir gerei olarak eitlik ilkesine aykrlk olarak yorumlanamazd.
Ceza Hukuku Gvenceleri

Su ve cezalara ilikin esaslar Anayasann 38. maddesinde dzenlenmitir. Sz konusu maddenin tand gvenceler aada sralanmtr: Kimse, ilendii zaman yrrlkte bulunan kanunun su saymad bir fiilden dolay cezalandrlamaz ve kimseye suu iledii zaman kanunda o su iin konulmu olan cezadan daha ar bir ceza verilemez. Su ve ceza zamanam ile ceza mahkmiyetinin sonular konusunda da yukardaki fkra uygulanr. Ceza ve ceza yerine geen gvenlik tedbirleri ancak kanunla konulur. Sululuu hkmen sabit oluncaya kadar kimse sulu saylamaz.
69
Hi kimse kendisini ve kanunda gsterilen yaknlarn sulayan bir beyanda bulunmaya veya bu yolda delil gstermeye zorlanamaz. Kanuna aykr olarak elde edilmi bulgular, delil olarak kabul edilemez. Ceza sorumluluu ahsidir. Hi kimse, yalnzca szlemeden doan bir ykmll yerine getirememesinden dolay zgrlnden alkonulamaz. lm cezas ve genel msadere cezas verilemez. Doal yarg ilkesini aklaynz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
DEMOKRATK DEVLET
A M A
DNELM S O R U
DNELM S O R U
Demokratik devlet ilkesini aklayabilmek.
Demokrasi, ABD devlet bakan Abraham Lincolnn 1863te yapt tanmla HalD K K dnyadaki en kn halk iin halk tarafndan ynetimidir. Gnmzde demokrasi, A T yaygn ve popler ynetim biimidir. Demokrasinin en iyi ynetim biimi olduu ynnde yaygn bir kabul olmakla birlikte, demokrasinin ne SIRA SZDE hangi lolduuna, tleri tamas gerektiine ilikin bir gr birlii yoktur. Demokrasi uygulamas tarihsel, kltrel ya da toplumsal zelliklere bal olarak her lkede farkllklar AMALARIMIZ gsterebilir. Ancak yine de bir ynetim biimini demokratik olarak niteleyebilmek iin onun, serbest ve dzenli seimler, siyasal oulculuun salanmas, ounluun ynetim hakk, temel hak ve zgrlklerin gvenceye alnmas gibi baz asgaK T A P ri koullar tamas gerekmektedir. Aada 1982 Anayasas erevesinde demokratik devlet ilkesi ele alnacaktr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Cumhuriyet lkesi
TELEVZYON
TELEVZYON
Cumhuriyet ilkesi, dar anlamyla devlet bakannn ve devletin dier organlarnn dorudan ya da dolayl olarak halk tarafndan seildii ynetim biimine verilen addr. Bu anlamyla cumhuriyet monarinin kart olarak kullanlr. E T N T E R N Geni anlamda cumhuriyet ise egemenliin bir kiiye (monark) ya da zmreye (aristokrasi) deil, toplumun tmne ait olduu rejimi ifade eder (Tanr ve Yzbaolu, 2011: 73-74). Cumhuriyet kavram, egemenliin tm topluma ait olmas asndan demokrasiyle ve ulusal egemenlik ilkesiyle de ilikilidir. Bir devlette en stn buyurma gc olarak tanmlanabilecek egemenlik, demokratik bir devlette belli bir kiiye ya da zmreye deil ulusa aittir. Trk anayasa hukuku, cumhuriyetin hem dar hem de geni anlamn benimsemitir. 1982 Anayasasnn 1. maddesindeki Trkiye Devleti bir Cumhuriyettir. hkm 1923 ylndan beri btn anayasalarmzda yer almaktadr. 1924, 1961 ve 1982 Anayasalar bu maddenin deitirilmesini yasaklamtr. 1982 Anayasasnn 6. maddesine gre egemenlik kaytsz artsz milletindir. hkm de 1921 Anayasasndan beri btn anayasalarmzda bulunmaktadr. 1982 Anayasasnn 6. maddesinin son fkras egemenliin kullanlmas hibir surette hibir kiiye, zmreye veya snfa braklamaz diyerek geni anlamda cumhuriyet anlayna iaret etmektedir. Cumhuriyetle demokrasi arasnda bir iliki olmakla birlikte, her cumhuriyet rejiminin demokratik olduu ileri srlemez. Ad cumhuriyet olmakla birlikte demokratik olmayan ya da spanya, Belika, sve, Japonya
NTERNET
70
Trk Anayasa Hukuku
rneklerinde olduu gibi, monariyle ynetilmekle birlikte demokrasinin tm gereklerini yerine getiren lkeler vardr.
Temsil lkesi
Halkn lkeyi ilgilendiren kararlar dorudan ald ve uygulad demokrasiye dorudan demokrasi denir. Dorudan demokrasinin tarihteki ilk rnei eski Yunan site devletlerinde grlr. Bu dnemde yurttalar karar alma srecine temsilcisiz ve dorudan katlyordu. ada demokrasi ise temsil esasna dayanr. Corafi ve nfus olarak eski Yunan sitelerinden ok byk olan gnmz ulus devletlerinde halkn karar alma srecine eski Yunan sitelerinde olduu gibi dorudan katlmas mmkn deildir. O nedenle halk, setii temsilcileri araclyla kendi kendini ynetir. Buna temsili demokrasi denir. Dorudan demokrasi uygulamas gnmzde sviredeki baz kk kantonlarla ABDdeki baz kasabalar dnda yaygn deildir. 1982 Anayasas da temsili demokrasi anlayn benimsemitir. Anayasann, 6/2. maddesinde Trk milletinin egemenliini Anayasann koyduu esaslara gre yetkili organlar eliyle kullanacan belirtmesi ve 7. maddesinde yasama yetkisinin Trk milleti adna TBMM tarafndan kullanlacan ngrmesi de ulusun egemenliini dorudan kullanamayacan gstermektedir. Ulusun temsilcileri bu egemenlii snrsz biimde deil, Anayasann izdii snrlar iinde kullanabilir. Ayrca, Meclis yelerinin seildikleri blgeyi ya da kendilerini seenleri deil btn ulusu temsil edeceini hkme balayan Anayasann 80. maddesi de temsili demokrasinin bilinen bir ilkesini yinelemektedir. Buna karlk, halkn karar alma srecine dorudan katlmn salayan aralar gnmzde gittike yaygnlamaktadr. Yar dorudan demokrasi yntemleri olarak adlandrlan bu aralar halkoylamas, halk giriimi, halk vetosu ve geri armadr. Halkoylamas, belirli bir konuda halkn gr belirtmesini ya da karar vermesini salayan oylamaya verilen addr. Halkoylamas, gnmzde dnyada en ok kullanlan yar dorudan demokrasi aracdr. Halkoylamasn plebisitle kartrmamak gerekir. Plebisit, gerek bir tartma ortam yaratmadan yaplan otoriter ynetimlere zg gdml oylamalara verilen addr. Halk giriimi, yrrlkteki bir yasay deitiren ya da tmyle yeni bir dzenleme getiren yasa metninin yurttalar tarafndan hazrlanarak halkoyuna sunulmasdr. Halk vetosu, parlamentoda kabul edilmi ancak henz yrrle girmemi SIRA SZDE bir yasay yurttalarn belirli bir sre iinde halkn onayna sunmasdr. Geri arma, seimle i bana gelmi bir kamu grevlisinin grev sresi dolmadan belli sayda yurttan talebi zerine yaplacak halkoylamasyla grevden alnmasdr. D NELM Trkiye Cumhuriyeti Anayasalar yar dorudan demokrasi aralarn benimsememitir. Bunun tek istisnas, 1982 Anayasasnn belli koullarda anayasa deiikO R U liine ilikinS yasalarn halkoyuna sunulmasn ngren 175. maddesidir. HalkoylamasnKplebisitle kartrmamak gerekir. Plebisit, gerek bir tartma ortam yaD KAT ratmadan yaplan otoriter ynetimlere zg gdml oylamalara verilen addr.
Halk giriimi, yrrlkteki bir yasay deitiren ya da tmyle yeni bir dzenleme getiren yasa metninin yurttalar tarafndan hazrlanarak halkoyuna sunulmasdr. Halk vetosu, parlamentoda kabul edilmi ancak henz yrrle girmemi bir yasay yurttalarn belirli bir sre iinde halkn onayna sunmasdr. Geri arma, seimle i bana gelmi bir kamu grevlisinin grev sresi SIRA SZDE dolmadan belli sayda yurttan talebi zerine yaplacak halkoylamasyla D N alnmasdr. grevden E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Serbest Seimler
Demokratik devletin en nemli unsurlarndan biri, egemenlii kullanacak organlarn serbest ve dzenli aralklarla yaplacak seimlerle oluturulmasdr. DemokraAMALARIMIZ tik bir devlette yasama organ mutlaka dorudan halk tarafndan seilirken yrtme organ iin bu her zaman geerli deildir. Devlet bakan, bakanlk ve yar
K T A P
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
71
bakanlk sistemlerinde dorudan halk tarafndan seilir. Ancak parlamenter sistemde devlet bakan yasama organ ya da yasama organnn da iinde bulunduu bir kurul tarafndan dolayl olarak seilir. Parlamenter monarilerde ise devlet bakan soy esasna dayal olarak belirlenir. Seimlerin serbest olarak nitelenebilmesi iin seme hakknn ada demokratik ltler iinde tannm olmas seimle ibana gelinecek makamlara herkesin aday olabilmesi, semenin birden fazla tercih arasndan seim yapabilmesi, semene sunulan tercihlerin farkl siyasal gr ve dnceleri savunan adaylar arasndan olabilmesi ve adaylarn hukuken eit koullarda yarabilmesi gerekir. 1982 Anayasasnn 67. maddesine gre vatandalar, kanunda gsterilen artlara uygun olarak seme, seilme ve bamsz olarak veya bir siyasi parti iinde siyasi faaliyette bulunma ve halkoylamasna katlma hakkna sahiptir. Seimler ve halkoylamas serbest, eit, gizli, tek dereceli, genel oy, ak saym ve dkm esaslarna gre, yarg ynetim ve denetimi altnda yaplr.
Serbest Oy
Semenin sandk banda oyunu herhangi bir bask ya da etki altnda kalmadan tamamen zgr iradesine gre verebilmesidir. 1982 Anayasasnn 114. maddesine gre genel seimlerden nce adalet, i ileri ve ulatrma bakanlar ekilir. Bunlarn yerine parlamento iinden ve dndan bamszlarn atanmasyla geici bakanlar kurulu oluturulur. 1961 Anayasasnda da yer alan bu dzenleme, iktidarn semenlere bask yapmasn nlemeyi amalamaktadr. Serbest oy ilkesi ayn zamanda, semenin sandk bana gidip gitmeme konusunda da zgrce tercih yapabilmesini gerektirir. Ne var ki 1982 Anayasas, Halkoylamasna, milletvekili genel ve ara seimlerine ve mahall genel seimlere itiraki temin iin kanunla para cezas dhil her trl tedbir alnr diyerek zorunlu oy ilkesinin anayasal zeminini yaratmtr. lgili yasalar da bu Anayasa hkmne dayanarak semen kt ve sandk listesinde ad bulunmasna karn geerli mazereti olmakszn seime katlmayanlara para cezas ngrmektedir. Sz konusu dzenlemeler serbest oy ilkesine aykrdr.
Tek Dereceli Seim

Tek dereceli seim, semenlerin temsilcilerini dorudan semesidir. ki dereceli seim ise semenlerin temsilcileri seecek olan ve ikinci semen ad verilen delege grubunu; ikinci semenlerin de temsilcileri semesi yntemine verilen addr. ki dereceli seim ynteminin uyguland en bilinen rneklerden biri ABDde bakanlk seimleridir. Tek dereceli/iki dereceli seimi, tek turlu/iki turlu seimle kartrmamak gerekir. Tek turlu seim, semenin yapaca tek oylamayla temsilcileri belirlemesidir. ki turlu seim ise birinci oylamada hibir adayn yeterli oyu alamamas durumunda semenin bir ya da iki hafta gibi ksa bir sre sonra yaplacak ikinci oylamada verecei oylar sonucunda temsilcileri belirlemesidir. rnein, Fransada cumhurbakanl seimi iki turlu yaplmaktadr. 1982 Anayasasnn 67. maddesi, seimlerle halkoylamasnn iki dereceli olarak yaplmasn yasaklam ancak seim sisteminin tek ya da iki turlu yaplmas konusunu yasa koyucunun takdirine brakmtr. 1983 tarihli Milletvekili Seim Kanunu, TBMM seimlerinin tek turlu yaplmasn ngrmektedir.
Tek dereceli seim, semenlerin temsilcilerini dorudan semesidir. ki dereceli seim ise semenlerin temsilcileri seecek olan ve ikinci semen ad verilen delege grubunu; ikinci semenlerin de temsilcileri semesi yntemine verilen addr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
DNELM
Trk Anayasa Hukuku S O R U
72
S O R U
DKKAT
ki dereceli seimAynteminin uyguland en bilinen rneklerden biri ABDde bakanlk DKK T seimleridir.
SIRA SZDE
Genel Oy
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Servet, cinsiyet, eitim, vergi, rk gibi farklar gz nnde bulundurulmadan btn vatandalarn oy hakkna sahip olmasdr. Ancak ada demokrasilerde seme AMALARIMIZ hakkna vatandalk, ya, semen ktne kaytl olma, kstl olmama gibi baz makul snrlamalar getirilmektedir. Semen olabilmek iin ngrlen bu gibi yeterK T A P lik koullar toplum yararna olduundan demokratik devlet ilkesine aykrlk oluturmaz (Tezi, 2011: 258). Dolaysyla seme hakk, herkese deil, anayasa ve yasalarda ngrlen niteliklere sahip olanlara verilir. 1982 Anayasasnn 67. maddeT LEVZYON si, pek okE demokratik lkede olduu gibi seme hakkn herkese deil, yalnzca Trk vatandalarna tanmtr. Anayasann 67/3. maddesinde 1995te yaplan deiiklikten bu yana seme ya lkemizde on sekizdir. Anayasann 67/5. maddesi oy hakkna ilikin baka baz snrlamalar da getirmekNTERNET tedir. Buna gre silahaltnda bulunan er ve erbalar ile asker renciler, taksirli sulardan hkm giyenler hari ceza infaz kurumlarnda bulunan hkmller oy kullanamazlar. Sz konusu snrlamalarn seme hakkn ar lde snrlad sylenebilir. Anayasada yer almamakla birlikte 298 sayl Seimlerin Temel Hkmleri ve Semen Ktkleri Hakknda Kanun, kstl olanlarn, kamu hizmetinden yasakl olanlarn ve semen ktne kaytl olmayanlarn da oy kullanmasn yasaklamaktadr. Anayasann 67/2. maddesinde 1995te yaplan deiiklikle, yurt dnda bulunan Trk vatandalarnn oy hakkn kullanabilmesi anayasal gvenceye kavuturulmutur. Zaten 1987den beri, semen ktne yazlmayan ve yurt dnda alt aydan fazla ikamet eden semenlerin milletvekili genel seimleri ile halkoylamalarnda gmrk kaplarnda kurulacak seim sandklarnda oy kullanabilmekteydi. Ancak 1995 Anayasa deiiklii, yurt dnda bulunan Trk vatandalarnn oy hakkn anayasal bir hak hline getirmi; stelik bu hakk yalnzca TBMM seimleri ile de snrlamamtr. Yurt dndaki Trk vatandalarnn ilgili Anayasa hkm erevesinde seme hakkn kullanabilmesini salamak amacyla 298 sayl Seimlerin Temel Hkmleri ve Semen Ktkleri Hakknda Kanunda 2008de deiiklik yaplmtr. Yaplan bu deiiklikle Anayasaya uygun olarak yurt d semenlerin yalnzca milletvekili genel seimleri ile halkoylamalarnda deil, ayn zamanda Cumhurbakan seiminde de oy vermesi olanakl hle getirilmitir. Yasa koyucu oy verme biimlerini de eitlendirmitir. Buna gre, yurt d semenler sandk, mektup, gmrk kaplarnda oy kullanma veya elektronik oylama yntemlerinden birine gre oy kullanabilecektir. Ne var ki Anayasa Mahkemesi, yasann ngrd oy verme yntemlerinden mektupla oy kullanma yntemini semenin oyunu kullanrken aile yelerinden ve sosyal evresinden gelebilecek her trl etkiye ak olmas nedeniyle semenin iradesini korumaya elverili bulmam; bu yntemi serbest ve gizli oy ilkesine, dolaysyla Anayasann 67. maddesine aykr bularak ilgili dzenlemeyi iptal etmitir (E. 2008/33, K. 2008/113, Kt. 29.5.2008, RG. 5.7.2008, 26927).
Eit Oy
Servet, cinsiyet, eitim gibi unsurlara baklmakszn herkesin tek bir oy hakkna sahip olmasdr.
73
Gizli Oy
Semenin oyunu kimsenin grmeyecei biimde kullanmasdr. 298 Sayl Yasa, Anayasann bu emrine uygun bir dzenleme getirmitir. Buna gre oy verme yeri oy serbestliini ve gizliliini salayacak, ierisi dardan gzetlenemeyecek ve oy pusulasn semenin inceleyip zarflayabilecei ekil ve nitelikte kapal olmaldr.
Oylarn Ak Saym ve Dkm

Oy verme ilemi tamamlandktan sonra oylarn saym ve dkmnn kamuya ak olarak yaplmas gerekir. Bu ilkenin amac, seimlerin drstln salamak, seim sonularnn semen iradesini tam olarak yanstmasn gvenceye almaktr.
Seimlerin Yarg Organnn Ynetim ve Denetiminde Yaplmas

Seim srecine ve seim sonularna ilikin btn itirazlarn bamsz ve tarafsz yarg mercileri tarafndan zlmesi seimlerin drstlnn en nemli gereklerinden biridir. lkemizde bu grev Yksek Seim Kuruluna verilmitir. Anayasann 79. maddesine gre Yksek Seim Kurulu yedi asl ve drt yedek yeden oluur. yelerin alts Yargtay, bei Dantay Genel Kurullarnca kendi yeleri arasndan ye tamsaylarnn salt ounluunun gizli oyu ile seilir. Seimlerin balamasndan bitimine kadar, seimin dzen iinde ynetimi ve drstl ile ilgili btn ilemleri yapma ve yaptrma, seim sresince ve seimden sonra seim konularyla ilgili btn yolsuzluklar, ikyet ve itirazlar inceleme ve kesin karara balama ve Trkiye Byk Millet Meclisi yelerinin seim tutanaklarn ve Cumhurbakanl seim tutanaklarn kabul etme grevi Yksek Seim Kurulunundur. Yksek Seim Kurulunun kararlar kesindir. Bunlar aleyhine baka bir merciye bavurulamaz.
ounluun Ynetim ve Aznln Varolma Hakk

Demokratik devlet ilkesi, serbest ve drst seimler sonucunda semenlerin ounluunun onayn alm siyasal parti ya da partilerin belli bir sre iin lkeyi ynetme hakkna dayanr. Ancak bu, muhalefetin yaama ve kendini serbeste semenlere ifade etme hakkn ortadan kaldramaz. Demokratik devlet ilkesi, aznlkta kalan siyasal parti ya da dncelerin semenin ounluunu ikna etmek yoluyla bir gn iktidara gelme olanan salayacak ara ve mekanizmalar salamaldr. Dolaysyla demokratik devlet, tek bir gr ya da dncenin egemenliine deil, oulculua, yani farkl gr ve dncelerin bir arada ve yanyana yaamas esasna dayanr. Demokrasi, ancak oulcu bir dnsel ve siyasal iklimde sz konusu olabilir. SIRA SZDE Bu da temel hak ve zgrlklerin tannmas ve gvence altna alnmas ile mmkndr. Siyasal iktidarn el deitirmesi, hkmeti eletirebilme zgrl ile muhalefet etme hakkna sayg lsnde gerekleebilir. oulculuk ilkesi, berabeDNELM rinde kurumsal bir dzenlemeyi de gerektirir. oulcu siyasal ve toplumsal yapy gvenceye almann en nemli aralarndan biri, gler ayrl gibi yollarla iktidar elinde bulunduranlar dengelemektir (Kabolu, 2011: 215). S O R U Siyasal iktidarn el deitirmesi, hkmeti eletirebilme zgrl ileKmuhalefet etme DK AT hakkna sayg lsnde gerekleebilir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
74
Trk Anayasa Hukuku
Siyasal Faaliyet ve Siyasal Partiler

ada demokrasi, farkl siyasal gr ve programlar erevesinde kurulmu siyasal partilere dayanr. Siyasal parti, halkn desteini salamak yoluyla devlet mekanizmasnn denetimini ele geirmeye ya da srdrmeye alan, srekli ve istikrarl bir rgte sahip siyasal topluluk olarak tanmlanabilir (zbudun, 1977: 4). Siyasal partiler toplumdaki dank gr ve eilimlere aklk getirme, seimlerde aday gsterme yoluyla siyasal ynetim makamlarnn doldurulmasn salama, ounluk olmalar durumunda iktidarn kullanlmasna katlma, ulusal ve uluslararas sorunlar konusunda halk aydnlatma, eitme ve kendi doktrinleri dorultusunda bilinlendirme gibi ilevler grr (Tezi, 2011: 346-347). Trkiyede siyasal partiler ilk kez 1961 Anayasasnda dzenlenmitir. 1961 Anayasasnn izinden giden 1982 Anayasas da siyasal partileri anayasal gvenceye almtr. 1982 Anayasasna gre siyasal partiler demokratik siyasal yaamn vazgeilmez unsurudur (md. 68/2). Bunun sonucu, hem vatandalarn siyasal faaliyette bulunma zgrlne sahip olmas hem de siyasal partilerin serbeste kurulmas ve almasdr. Anayasann 67/1. ve 68/1. maddeleri bu dorultuda dzenlemeler ierir. Buna gre vatandalar, kanunda gsterilen koullar erevesinde bamsz olarak veya bir siyasal parti iinde siyasal faaliyette bulunma, siyasal parti kurma ve usulne gre partilere girme ve partilerden ayrlma hakkna sahiptir. Anayasaya gre siyasal partiye girme ya en az on sekizdir. Hkimler ve savclar, Saytay dhil yksek yarg organlar mensuplar, kamu kurum ve kurulularnn memur statsndeki grevlileri, yaptklar hizmet bakmndan ii nitelii tamayan dier kamu grevlileri, Silahl Kuvvetler mensuplar ile yksekretim ncesi rencileri siyasal partilere ye olamaz. Yksekretim elemanlar ise ancak siyasal partilerin merkez organlarnda grev alabilir. Anayasann 68/3. maddesi uyarnca siyasal partiler nceden izin almadan kurulur. Dolaysyla siyasal partiler yasada belirtilen belgeleri ileri Bakanlna vermekle tzelkiilik kazanr.
Siyasal Partilere Devlet Yardm ve Mali Denetim

Siyasal partilerin, demokratik yaamn vazgeilmez unsuru olarak stlendikleri ilevleri yerine getirebilmesi, ayn zamanda da semene kendi programlarn tantabilmesi iin belirli bir mali kaynaa gereksinimi vardr. Siyasal partilerin mali kaynaa sahip olmas, onlarn baka toplumsal ve ekonomik glerin etkisi altna girmesini nlemek asndan da nem tar. Siyasal partiler ye aidatlar ve ba gibi yollarla gelir elde eder. Ancak bu, zellikle ye says az olan siyasal partiler asndan genellikle yeterli olmaz. O nedenle siyasal partilere, hem onlarn hibir ekonomik gcn etkisinde kalmadan serbeste varln srdrmesi hem de kendisinden beklenen ilevleri hakkyla yerine getirmesini salamak amacyla gnmzde ok sayda demokratik lkede devlet mali yardm yapmaktadr. Siyasal partilere devlet yardm ilk kez 1982 Anayasasnn 68. maddesine yaplan ekle anayasal gvenceye kavuturulmutur. Buna gre siyasal partilere devlet yeterli dzeyde ve haka mali yardm yapar. 2820 sayl Siyasi Partiler Kanununa gre milletvekili genel seimlerinde yzde on barajn am siyasal partilerle genel seimlerde yzde yediden fazla oy alan, ancak TBMMde temsil edilmeyen partilere devlet her yl mali yardm yapar. Seim harcamalarn karlamak amacyla bu yardmlar, yerel seimlerin olduu yl iki katna, genel seimlerin olduu yl ise katna karlr.
75
Genel seimlerde yzde yediden fazla oy alamam partilerin bu olanaktan yararlandrlmamasnn anayasaya uygunluu tartmaldr. nk Anayasa, siyasal partilere yaplacak devlet yardm konusunda herhangi bir baar lt getirmeden bu yardmn yeterli dzeyde ve haka yaplmasn ngrmtr. Ayrca sz konusu dzenlemenin, genel seimlerde yzde yediden az oy alm siyasal partilerle yzde yediden ok oy alm ve mali yardmdan yararlanan siyasal partiler arasnda adil yarma ilkesini devletten mali yardm alan partiler lehine bozduu iin demokratik devlet ilkesine aykr olduu ileri srlebilir. Ne var ki Anayasa Mahkemesi bu grte deildir. Mahkemeye gre, Haka ifadesi, belirli rgtlenme yaygnlna ulam ve belirli toplumsal onaya mazhar olmu partilerin, seimlerde elde ettii baar dzeylerine gre Devlet yardmndan yararlanaca biiminde anlalmaldr. ... Siyasi partilerin temel amac seimlere katlarak mill iradenin ortaya kmasna araclk etmek ve yeterli semen desteini elde ederek ynetime katlmaktr. Bu nedenle, seimlere katlabilme koullarn salayamayan ve seimlere katld hlde ald oyla yeterli oranda semen kitlesinin gvenini kazanamad anlalan bir siyasi partinin mill iradenin oluumuna, daha byk semen kitlesinin gvenini kazanan gl partiler gibi katkda bulunaca dnlemez. Dava konusu dzenlemeyle partilerin byklk ve glerine gre demokratik siyasi hayata katklar lt olarak dikkate alnmak suretiyle devlet yardmndan yararlanmalar ngrlmtr. Bu ltn objektif ve makul olmad sylenemeyecei gibi itiraz konusu kurallarda yer alan oranlarn da lsz olduu sonucuna ulalamaz. (E. 2008/42, K. 2008/167,SIRA SZDE Kt.20.11.2008, R.G. 18.3.2009, 27173). Siyasal partilerin gelir ve giderlerinin amalarna uygun olmas gerekir (md. DNELM 69/3). Bunun denetimini ise Saytaydan yardm alarak Anayasa Mahkemesi yapar. Bir siyasal partinin, Anayasa Mahkemesinin yasaya uygun olmadn saptadS O R U gelir ve giderleri hazineye gelir kaydedilir. Genel seimlerde yzde yediden fazla oy alamam partilerin bu olanaktan TyararlandrlDKKA mamasnn anayasaya uygunluu tartmaldr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
Siyasal Partilere Getirilen Snrlamalar
SIRA SZDE
SIRA SZDE
1982 Anayasas, 1961 Anayasasnda olduu gibi siyasal partileri demokratik yaamn vazgeilmez bir unsuru olarak grmekle birlikte siyasal partilere snrsz bir AMALARIMIZ zgrlk alan da tanmamtr. Anayasann 68 ve 69. maddelerinde siyasal partilerin faaliyetlerine, rgtlenme ve almalarna ynelik ok sayda snrlama vardr. K T A P Bu snrlamalar yle sralanabilir: Siyasi partilerin tzk ve programlar ile eylemleri, Devletin bamszlna, lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, insan haklarna, eitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet egemenliine, demokratikEve VlaikOCumhuriyet T LE ZY N ilkelerine aykr olamaz; snf veya zmre diktatrln veya herhangi bir tr diktatrl savunmay ve yerletirmeyi amalayamaz; su ilenmesini tevik edemez. NTERNET Hkimler ve savclar, Saytay dhil yksek yarg organlar mensuplar, kamu kurum ve kurulularnn memur statsndeki grevlileri, yaptklar hizmet bakmndan ii nitelii tamayan dier kamu grevlileri, Silahl Kuvvetler mensuplar ile yksekretim ncesi rencileri siyasi partilere ye olamaz.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
76
Trk Anayasa Hukuku
Siyasi partilerin faaliyetleri, parti ii dzenlemeleri ve almalar demokrasi ilkelerine uygun olur. Bu ilkelerin uygulanmas kanunla dzenlenir. Temelli kapatlan bir siyasal parti bir baka ad altnda kurulamaz. Siyasi partiler ticari faaliyette bulunamaz. Siyas partilerin gelir ve giderlerinin amalarna uygun olmas gerekir. Yabanc devletlerden, uluslararas kurululardan ve Trk uyrukluunda olmayan gerek ve tzel kiilerden maddi yardm alamaz. Yukarda saylanlarn dnda, Siyasal Partiler Kanununda da siyasal partilere ynelik baz ek snrlamalar ve yasaklar bulunmaktadr.
Siyasal Partilerin Kapatlmas

1982 Anayasasnn 69. maddesine gre siyasal partiler durumda Anayasa Mahkemesi kararyla temelli kapatlabilir. Birincisi, siyasal partinin tz ve programnn Anayasann 68/4. maddesine aykr olmasdr. 68/4. madde, siyasal partilerin tzk ve programlarnn devletin bamszlna, lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, insan haklarna, eitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet egemenliine, demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine aykr olamayacan; snf veya zmre diktatrln veya herhangi bir tr diktatrl savunmay ve yerletirmeyi amalayacan; su ilenmesini tevik edemeyeceini ngrmektedir. kincisi, bir siyasal partinin 68/4. maddedeki yasaklara aykr fiillerin ilendii bir odak hline gelmesi durumunda o parti kapatlr. Anayasa, hangi durumlarda odak hline gelme koulunun gerekleeceini de belirtmitir. Buna gre, 68/4. maddeye aykr fiiller o partinin yelerince youn bir ekilde ilendii ve bu durum o partinin byk kongre veya genel bakan veya merkez karar veya ynetim organlar veya TBMMdeki grup genel kurulu veya grup ynetim kurulunca zmnen veya aka benimsendii yahut bu fiiller dorudan doruya anlan parti organlarnca kararllk iinde ilendii takdirde, sz konusu fiillerin oda hline gelmi saylr. ncs, siyasal partinin yabanc devletlerden, uluslararas kurululardan ve Trk uyrukluunda olmayan gerek ve tzel kiilerden maddi yardm almasdr. Bir siyasal partinin, yukarda belirtilen durum dnda kapatlmas mmkn deildir. Anayasada ve yasada yer alan dier snrlama ve yasaklar iin ancak kapatma yaptrm dnda ngrlecek baka yaptrmlar uygulanabilir. Bir siyasal partinin tzk ve program ya da eylemlerini 68/4. maddeye aykr bulmas durumunda Anayasa Mahkemesi, o partiyi temelli kapatmak yerine, dava konusu fiillerin arlna gre ilgili siyasal partinin devlet yardmndan ksmen veya tamamen yoksun braklmasna karar verebilir. Buna karlk, yabanc devletlerden, uluslararas kurululardan ve Trk uyrukluunda olmayan gerek ve tzel kiilerden maddi yardm ald Anayasa Mahkemesi tarafndan saptanan bir siyasal parti iin temelli kapatma dnda baka bir yaptrm ngrlmemitir. Siyasal partinin devlet yardmndan ksmen veya tamamen yoksun braklmas yaptrm, aktr ki yalnzca bu yardm alan siyasal parti asndan bir anlam ifade edecektir. Bu da bu yardm alan ve almayan siyasal partiler arasnda eitsiz bir durum yaratmaktadr. Siyasal partiler Cumhuriyet Basavclnn aaca dava zerine Anayasa Mahkemesi tarafndan kapatlr. Anayasa Mahkemesi kapatma kararn, katlan yelerin te iki ounluuyla verir. Temelli kapatlan bir parti bir baka ad altnda kurulamaz. Bir siyasal partinin kapatlmasnn dier bir sonucu da, siyasal partinin temelli kapatlmasna beyan veya faaliyetleriyle sebep olan kurucular dhil yelerinin, Anayasa Mahkemesinin temelli kapatmaya ilikin kesin kararnn Resm Gazetede
77
gerekeli olarak yaymlanmasndan balayarak be yl sreyle bir baka partinin kurucusu, yesi, yneticisi ve deneticisi olamamasdr. Bu durumdaki milletvekilinin Meclis yeliinin dmesine hkmeden Anayasann 84/5. maddesi ise 2010 Anayasa deiiklikleriyle kaldrlmtr. Anayasa Mahkemesi 1982 Anayasas dneminde ok sayda siyasal partiyi kapatmtr. Anayasa Mahkemesinin kapatma kararlarnn byk ounluu devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl ile laik devlet ilkesine aykrla dayanmtr. Mahkemenin, kapatma kararlarnda genellikle Anayasada ve Siyasal Partiler Yasasndaki yasaklar kat yorumlad gzlemlenmektedir. Anayasa Mahkemesinin bu yaklam Trkiye asndan balaycl olan AHM itihatlaryla badamamaktadr. AHMye gre kapatma yaptrm ancak istisnai durumlarda uygulanmaldr. Partinin iddet kullanmaktan kanmas ya da iddet kullanmay tevik etmemesi gerekir. Siyasal partinin nerdii siyasal projenin kendisi de ierik bakmndan demokrasinin temel ilkeleriyle badamaldr. Bu iki koula uyduu srece, bir partinin mevcut anayasal dzende radikal deiiklikleri savunmas kapatma nedeni saylmamaldr. AHM, Refah Partisi dnda Trkiyeye kar alan btn parti kapatma davalarnda ite bu gerekeyle Trkiye aleyhine karar vermitir (zbudun, 2006: 100-102). Siyasi partilerin faaliyetlerine ilikin snrlamalar sralaynz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
SOSYAL DEVLET
A M A
DNELM S O R U
DNELM S O R U
Sosyal devlet ilkesinin temel zelliklerini anlatabilmek.
Sosyal devlet, vatandalarna insan onuruna yarar asgari bir yaam dzeyi salaDKK T mak amacyla geni ve kapsayc sorumluluk alan devlete verilen Aaddr. Sosyal devlet, toplumun sosyo-ekonomik adan dezavantajl kesimlerinin lehine mdahalede bulunur. Toplumdaki sosyo-ekonomik farkllklardan kaynaklanan eitsizSIRA SZDE likleri giderici nlemler alr. Sosyal devlet, sosyalist devlet anlamna gelmez. Sosyalist devlette retim aralar devlete aittir. Sosyalist devlet, toplumda mutlak bir AMALARIMIZ ekonomik eitlik yaratmay amalar. Sosyal devlet ise zel mlkiyet ve pazar ekonomisi gibi kapitalizmin ilke ve kurallarn benimser. Ancak, kapitalist sistemden kaynaklanan, toplumsal yaam dengesiz hle sokan ve bireyin yaamn da dayaK T A P nlmaz klan olumsuz koullar trplemek ve toplumun belli kesimlerinin ezilmesini nlemek amacyla devletin mdahalesine olanak verir. Sosyal devlet, toplumun gsz kesimlerine frsat eitlii salayc nlemler alr. TELEVZYON Frsat eitlii, iine doduu sosyo-ekonomik eitsizlikleri azaltp maddi ve manevi varln gelitirmesine elverecek ans ve olanak eitliinin bireye salanmasdr. Sosyal devlet herkese eit deil, herkese gereksinimi lsnde yardm sunar. Bu NTERNET nedenle yardma gereksinimi olmayanlarn yardmdan yararlandrlmas sosyal devlet ilkesine aykrdr (Gren, 2006: 131). Sosyal devlet ilkesi sosyal adalet kavramyla da yakndan ilikilidir. Sosyal adalet paylatrma ilkesidir. Anayasann Balang Blmnn 6. fkras Her Trk vatandann bu Anayasadaki temel hak ve hrriyetlerden eitlik ve sosyal adalet gereklerince yararlanarak ... onurlu bir hayat srdrme ve maddi ve manevi varln bu ynde gelitirme hak ve yetkisine doutan sahip olduunu belirtmektedir.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
78
Trk Anayasa Hukuku
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Devletin temel ama ve grevlerini belirten 5. madde de sosyal adalet yerine adalet kavram kullanlmtr. Ancak bunu sosyal adalet olarak anlamak daha dorudur. Bat demokrasilerinde refah devleti olarak da adlandrlan sosyal devlet, vatanSIRA SZDE dalarn doumdan lme kadar korur. 1917 Meksika, 1919 Weimar ve 1931 spanya Anayasalar sosyal devlete ilikin haklar tanyan ilk anayasalardr. Sosyal devlete ynelik dzenlemeler, zellikle II. Dnya Savandan sonra yaplan pek ok deDNELM mokratik anayasaya girerek yaygnlk kazanmtr. Hem 1961 hem de 1982 Anayasalar sosyal devlet ilkesini tanmtr. 1982 Anayasasnda, 2. madde dnda pek ok S O U baka maddedeRsosyal devlet ilkesini somutlatran dzenlemeler bulunmaktadr. Frsat eitlii, iine Tdoduu sosyo-ekonomik eitsizlikleri azaltp maddi ve manevi varlD KKA n gelitirmesine elverecek ans ve olanak eitliinin bireye salanmasdr.
DKKAT
SIRA SZDE
Sosyal Devleti Gerekletirmeye Ynelik nlemler

1982 Anayasasnn 5. maddesi, devletin temel ama ve grevleri arasnda kiinin temel hak AMALARIMIZ ve hrriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle badamayacak surette snrlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldrmaya, insann maddi ve manevi varlnn gelimesi iin gerekli artlar hazrlamaya almak olK T A P duunu saymtr. Anayasa, devletin bu grevini Anayasada tannm sosyal haklar ve toplumdaki gelir ve servet uurumunu azaltacak nlemler yoluyla yapmasn ngrmektedir.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Belli Toplumsal Kesimlerin Korunmas

Anayasa, belli toplumsal kesimlerin zel olarak korunmas konusunda devlete dev yklemitir. Bu kesimler, aile, anne ve istismara ve iddete kar ocukNTERNET lar(md. 41); maddi olana olmayan baarl renciler (md. 42); tarm ve hayvanclk dallarnda alanlar (md. 45); genlik (md. 59); baarl sporcular (md. 62); yabanc lkelerde alan Trk vatandalar (md. 62); sanatlar (md. 64); orman kyls (md. 170); Tketiciler (md. 172); esnaf ve sanatkrlar (md. 173) olarak saylabilir.
TELEVZYON
NTERNET
Eitim ve retim, Salk, evre ve Konut Haklar

Anayasann 42. maddesine gre kimse eitim ve retim hakkndan yoksun braklamaz. lkretim, kz ve erkek btn vatandalar iin zorunludur ve Devlet okullarnda paraszdr. Ayrca, herkesin salkl ve dengeli bir evrede yaama hakk vardr. evrenin korunmas devletin ve vatandalarn devidir. Bireylerin salkl bir yaam srmesi iin gerekli hizmeti grme grevi de devlete aittir. Herkesin insan onuruna yarar bir konutta yaamasn salayacak nlemleri alma da devletin grevidir (md. 56).
alma Yaamna likin Dzenlemeler

Anayasa, bireylerin insanca yaamasn ve almasn salamak amacyla baz dzenlemeler getirmitir. Bu dorultuda, 49. madde almay hem hak hem de dev olarak dzenlemitir. almann hak olmas, kimsenin almaktan alkonamamasdr. alma hakk, devlete herkese i bulma ykmll yklemez. Ancak devlet isizlii nleyemeye elverili ekonomik ortam yaratc nlemleri almaldr. almann dev olmas ise alma ile elde edilecek deerin ayn zamanda topluma yararl bir deer olmasndan ileri gelir.
79
Zorla altrma ve angarya (md. 18) ile bireylerin yana, cinsiyetine ve gcne uygun olmayan ilerde altrlmasnn yasaklanmas (md. 50), alanlara izin ve tatil hakknn tannmas (md. 50); alanlarn grd ie uygun adaletli bir cret almas ile asgari cret (md. 55); yallk, sakatlk, hastalk ya da isizlik gibi nedenlerle alamayan, getiri srekli ya da geici olarak kesilen kiilerin yaamlarn srdrebilmeleri iin gerekli destein salanmas (Sabuncu, 2006: 160) olarak tanmlanabilecek sosyal gvenlik hakk (md. 60, 61), 1982 Anayasasnda dzenlenmitir. 1982 Anayasas, alma yaamna ilikin olarak alanlarn toplu olarak kullanabildikleri sendika kurma, toplu i szlemesi ve grev haklarn da gvenceye almtr. alan-iveren ilikilerinde ekonomik adan gsz taraf alanlardr. Kolektif sosyal haklar olarak da adlandrlan bu haklar, alanlarn bir araya gelerek iverene kar ekonomik, sosyal ve bazen de siyasal karlarn korumay salar. Anayasann 51. maddesi, sendika kurma hakkn alanlar ve iverenler bakmndan tanmtr. Herkes nceden izin almadan sendika ve st kurulular kurma, bunlara serbeste ye olma ve yelikten kma hakkna sahiptir. Hi kimse sendikaya ye olmaya ya da yelikten kmaya zorlanamaz. Anayasann 53. maddesi iilerle iverenler arasnda toplu i szlemesi, memurlar ve dier kamu grevlileriyle devlet arasnda da toplu szleme hakkn gvenceye almtr. Toplu i szlemesi ya da toplu szleme, alanlarla iverenlerin karlkl olarak ekonomik ve sosyal durumlar ile alma koullarn dzenleyen szlemedir. 1982 Anayasas, grev hakk ile lokavt 54. maddede dzenlemitir. Grev hakk, alanlarn alma ve cret koullarn kendi lehlerine evirmek amacyla topluca ii brakmas; lokavt ise iverenin iileri topluca iten uzaklatrmasdr. Anayasa, grev hakkn toplu i szlemesinin yaplmas srasyla snrladndan, memurlara ve dier kamu alanlarna bu hak tannmamtr. Ayrca, yalnzca toplu i szlemesinin yaplmas aamasnda uyumazlk kmas durumunda grev hakk gvenceye alnmtr. 2010 Anayasa deiikliiyle siyasal amal grevi, dayanma grevini, genel grevi, i yeri igalini, ii yavalatma, verim drme ve baka trl direnileri yasaklayan fkra anayasa metninden karlmtr.
Gelir ve Servet Farkllklarnn Azaltlmas

Gelir ve servet farkllklarnn azaltlmasna ynelik aralardan biri vergi politikasdr. Anayasaya gre, herkes kamu giderlerinin karlanmas amacyla mali gcne gre vergi deme ykmllndedir. Ancak vergi yknn bireyler arasndaki dalmnda adalet ve denge esaslarnn gz nnde bulundurulmas gerekir. Anayasa, bunu maliye politikasnn sosyal amac olarak saptamtr (md. 73/1 ve 2). Sz konusu anayasal dzenleme, geliri ok olann kamu giderlerinin karlanmasna da yksek oranda, geliri dk olann ise daha dk oranda katlmas ya da hi katlmamasn salayarak toplumdaki gelir eitsizliklerini trplemeyi amalar (Sabuncu, 2006: 161). Gelir ve servet farkllklarn azaltmaya ynelik olarak Anayasada dzenlenen bir baka ara ise zel mlkiyet hakkna ilikin snrlamalardr. Anayasa, mlkiyet hakkn tanmakla birlikte bunun kullanmnn toplum yararna aykr olamayacan da belirtmitir (md. 36). Kamulatrma ve devletletirme zel mlkiyete ynelik getirilmi anayasal snrlamalardr (md. 46, 47).
Planlama
1961 Anayasasnda olduu gibi 1982 Anayasas da sosyal, ekonomik ve kltrel kalknmay ve sanayinin ve tarmn yurt dzeyinde dengeli ve uyumlu biimde hz-
80
Trk Anayasa Hukuku
la gelimesini ve toplumun snrl ekonomik kaynaklarndan verimli biimde yararlanlabilmesi amacyla planlama yapmay (md. 166) ngrmtr. Ayrca, 2010 Anayasa deiikliiyle aralarnda alanlarn ve iverenlerin temsilcilerinin de bulunduu Ekonomik ve Sosyal Konsey anayasal bir kurulu hline getirilmitir.
Sosyal ve Ekonomik Haklarn Snr

Anayasann 2001de deitirilmi 65. maddesi sosyal devletin anayasal ykmllk ve grevlerinin snrn izmektedir. Buna gre, devletin sosyal ve ekonomik alanlardaki ykmllklerini mali kaynaklarnn yeterlilii lsnde yerine getirecektir. Devlet, Anayasa tarafndan kendisine verilen grevleri bu grevlerin amalarna uygun ncelikleri gzeterek yapar. Bu madde devlete, Anayasada kendisine verilmi devleri yerine getirip getirmeme konusunda mali kaynaklarn yeterlilii erevesinde bir takdir yetkisi tanmamaktadr. Devlet bu anayasal devlerin tmn yerine getirmelidir. devlerin hangi oranda ve nasl gerekletirileceinin snr mali kaynaklarn yeterliliidir (Gren, 2006: 135).
SIRA SZDE
Anayasada korunmas ngrlen toplumsal kesimleri belirtiniz. SIRA SZDE
DNELM S O R U
Din ve devletin birbirinden ayrlmasnnTideal biiminin, DKKA kamusal alann ne dine, ne de din dmanlna dayanmas; devletin dine SIRA SZDE kar kaytsz, dier bir deyile ntr olmas olduu sylenebilir.
LAK DEVLET
DNELM S O R U
AM A
Laik devlet ilkesinin temel zelliklerini belirleyebilmek.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Laik devlet, en zl biimiyle din ve devlet ilerinin birbirinden ayrld, tm dinKKAT sel ve felsefiD inanlara eit mesafede duran, bunlardan hibirine ncelik ya da ayrcalk tanmayan devlet olarak tanmlanabilir. Din ve devletin birbirinden ayrlmasnn ideal SIRA SZDE kamusal alann ne dine, ne de din dmanlna dayanmas; biiminin, devletin dine kar kaytsz, dier bir deyile ntr olmas olduu sylenebilir. (Rosenfeld, 2009: 2333-34. Ntralite ilkesi iin bkz. Saj, 2004 ). Bu dorultuda, laik devlet tmAMALARIMIZ yan yana ve bar iinde yaamasn salayacak zemini hazrinanlarn lamak devindedir. Laikliin olumlu ve olumsuz olmak zere iki boyutu vardr. Devletin resmi olaK T A P rak bir dine sahip olmamas, inanc ne olursa olsun herkese eit davranmas, din ve devlet kurumlarnn birbirinden ayrlmas, kamu ynetiminin din kurallarna dayanmamas laiklik ilkesinin olumsuz boyutunu oluturur. Devletin din ve vicdan TELEVZYON zgrln toplumdan ve kiilerden gelecek bask ve mdahalelere kar korumas, bunu salayacak nlemleri almas ise laiklik ilkesinin olumlu yndr (Kabolu, 2011: 300-301). N ER ET LaikliktenT ne Nanlalmas gerektii her lkenin tarihsel deneyimlerine ve kltrel zelliklerine gre farkllk gsterebilir. Ancak, bir devleti laik olarak tanmlayabilmek iin din ve vicdan zgrlnn salanmas, toplumsal ilikileri ve kamusal alan dzenleyen hukuk kurallarnn dine dayanmak zorunda olmamas, din ve devlet kurulularnn birbirinden ayrlmas gibi asgari baz unsurlarn bulunmas gerekir. 1982 Anayasasnn hem Cumhuriyetin niteliklerini sralad 2. maddesinde hem de baka pek ok maddede laiklik ilkesiyle ilikili dzenlemeler yer almaktadr. Aada laiklik ilkesinin temel unsurlar ve bunlarn 1982 Anayasasnda dzenleni biimi ele alnacaktr.
81
Din ve Vicdan zgrlnn Gvenceye Alnmas

Din ve vicdan zgrlnn tannmas ve gvence altna alnmas laik devletin en nemli unsurlarndan biridir. Din ve inan zgrlnn tannmas, yalnzca bireylere sahip olduklar din ya da inanc srdrmelerinin deil; ayn zamanda bireylerin din ve inanlarn deitirmelerinin ya da hibir inanca sahip olmamalarnn, dinin gereklerini yerine getirmelerinin veya getirmemelerinin de gvencesini oluturur. 1982 Anayasas da 24/1. maddesinde bunu dzenlemitir. Buna gre, Herkes, vicdan, din inan ve kanaat hrriyetine sahiptir. Bu fkrada yer alan din ve inan terimleri yalnzca kitabi dinlerle snrl deildir. Dier din inanlar ve hibir inan tamayanlar da 24/1. maddenin gvencesi altndadr. Din ve inan zgrlnn bir baka boyutunu ibadet zgrl oluturur. badet zgrl, bireye tek bana ya da toplulukla birlikte zel ya da kamusal yaamda ibadetini gerekletirme ve inanc dorultusunda hareket etme serbestisi tanr (Kabolu, 2002: 367). Din ve inanta olduu gibi ibadette de zorlama olmamas gerekir. Kimsenin ibadete, din ayin ve trenlere katlmaya, din inan ve kanaatlerini aklamaya zorlanamayacana ilikin Anayasann 24/3. maddesi bunu gvenceye almaktadr. Demokratik bir toplum ideolojik oulculuun yan sra dinsel oulculua da dayanr. Demokratik bir toplumda eitli din ve inanlar bir arada bulunur. Bunlarn birbirine engel olmamas ya da zarar vermemesi devletin sorumluluu altndadr. Anayasann 24/3. maddesindeki dzenleme, ayn zamanda toplumda dinsel oulculuu korumaya da hizmet eder. Ne var ki, lkemizde kimsenin din inan ve kanaatlerini aklamaya zorlanamayaca kuralna aykrlk oluturan uygulamalara rastlanmaktadr. Din hanesinin kimlik belgelerinde yer almas konusu buna rnek verilebilir. 2006ya kadar dine ilikin bilginin nfus czdannda yer almas zorunluyken 2006da karlan Nfus Hizmetleri Kanunuyla vatandalarn istedii takdirde kimliklerinde yer alan din hanesini bo brakabilmesi mmkn klnmtr. Nfus czdannda diniyle ilgili bilgiyi deitirmek ya da din hanesini bo brakmak isteyenlerin yazl bir bildirimde bulunmas gerekmektedir. Bu durum ise bireyin din konusundaki tutumunu ortaya koyan bir aklama niteliindedir. Sz konusu yasal dzenleme, bireyin din ve inancn aklamaya zorlanamayacana ilikin anayasa kuralna aka aykrlk oluturmaktadr. Din ve vicdan zgrlne saygl laik bir devletin herhangi bir nedenle bireylerin inanlarn bilme, renme, aratrma yetkisinin olmadnn kabul gerekir (Esen and Gnen, 2007-08: 598-601). Nitekim, AHMde Sinan Ik/ Trkiye kararnda ayn sonuca ulamtr (2 ubat 2010, bavuru no. 21924/05).
Hukuk Kurallarnn Dine Dayanmak Zorunda Olmamas

Hukuk kurallarnn ortaya knda dorudan ya da dolayl olarak dinin rol olabilir. Laiklik ilkesini benimsemi Bat lkelerinde hafta sonu tatilinin cumartesi ve pazar gnleri olarak benimsenmesi, lkemizde Ramazan Bayram ve Kurban Bayramnn resm tatil olmas dinin hukuk kurallarn etkilemesine rnek olarak verilebilir (Gzler, 2011:71). Laik devlet asndan nemli olan, hukuk kurallarnn dini kurallara dayanmak zorunda olmamasdr.
Devletin Resm Dininin Olmamas

Kiilerin kendi dinini renme, retme ve yayma hakk da din zgrl kapsamnda deerlendirilir. Anayasann 24/4. maddesinde din kltr ve ahlak retiminin ilk ve ortaretim kurumlarnda okutulan zorunlu dersler arasnda yer ala-
82
Trk Anayasa Hukuku
ca belirtilmitir. Bu dzenleme, hem laiklik ilkesinin temel elerinden olan herkesin din ve vicdan zgrlne sahip olmas anlayna hem de devletin btn din ve inanlara eit uzaklkta bulunmas esasna aykrlk oluturur. Gerekten de devletin btn inanlara kar tarafsz olma ykmll, onun belli bir dine ynelik hizmet salamasn ya da din eitimi vermesini engellemektedir. AHM, devletin okullarda din dersi vermesini kategorik olarak Szlemeye aykr bulmamakta, ancak bu uygulamann din ve vicdan zgrln zedelememesi iin baz koullar aramaktadr. Buna gre, din dersleri ya semeli olmal; ya din dersinin ierii btn dinler hakknda bilgi veren, nesnel, eletirel bir nitelie ve bak asna sahip olmal; ya da isteyen rencilerin bu dersten muaf olmas mmkn klnmaldr (Hasan-Eylem Zengin/Trkiye 9 Ekim 2007, bavuru no. 1448/04). Bu erevede, 1982 Anayasasnda btn rencilere zorunlu tutulan Din Kltr ve Ahlak Bilgisi dersinin ieriinin lkedeki inan eitliliini yanstmamas; nesnel ve eletirel olmamas; bu dersi almak istemeyenlerin kendi istekleri dnda inanlarn aa vurmak zorunda kalmalar; uygulamada bu dersten muafiyetin idarenin takdirine braklmas, hem laiklik ilkesine aykrlk oluturmaktadr. Onun yerine, din eitimi ve retiminin, 1961 Anayasasnda olduu gibi (md. 19/3) Kiilerin kendi isteine, kklerin kanuni temsilcilerinin yazl istemine bal tutulmas ynnde bir dzenleme, eitim ve retim hakknn dzenlendii maddede yer almaldr. Yrrlkteki Anayasaya gre din eitim ve retiminin her ekilde devletin gzetimi ve denetimi altndadr. Eitim ve retim, Atatrk ilkeleri ve inklaplar dorultusunda, ada bilim ve eitim esaslarna gre ... yaplr. Bu esaslara aykr eitim ve retim yerleri alamaz (md. 42/3).
Devlet Kurulularyla Din Kurulularnn Birbirinden Ayrlmas

Laiklik ilkesinin en nemli gereklerinden biri, din kurulularyla devlet kurulularnn birbirinden ayrlmasdr. Anayasann 136. maddesine gre, Diyanet leri Bakanl (DB) laiklik ilkesi dorultusunda millete dayanma ve btnlemeyi salamak amacyla kurulmu ve genel idare tekilat iinde yer alan bir kurulutur. Bu erevede, Trkiyede din hizmetleri DBnin tekelinde yrtlmektedir. Laik bir devlette esas olan bir dinsel inanta btnleme yerine eitli inan sahiplerinin kendilerine ait zel alanda yan yana yaamalarn salamaktr. Dolaysyla, Milli dayanma ve btnleme grevini dini bir kuruluun yerine getirmesi laiklik ilkesiyle kolay badamaz (Aliefendiolu, 2001: 95). Ayrca bugn DB bir dinin, dahas bir mezhebin egemen olduu, bte ve kadrosu Kltr ve Turizm, Enerji ve Tabii Kaynaklar, D ileri, Sanayi ve Ticaret gibi baz bakanlklardan bile kabark olan, deta devlet iinde ikinci bir devlet (Kabolu, 2002: 369) izlenimi veren bir kurum niteliini tamaktadr. Balangta bu kurum, dinin devlet tarafndan denetlenmesinin bir arac olarak oluturulmusa da gnmzde tam tersi bir grnt sergilemektedir. Deiik dinlerin, mezheplerin ve inanlarn bulunduu ve bunlar arasnda atmalarn grld bir toplumda, bir dine ve mezhebe ait bir kurumdan dini toplumun birletirici bir unsuru olarak kullanmasn istemek, dinin devlet eliyle siyasallamasna ve devletin bir dini ve mezhebi yeledii sonucunun ortaya kmasna neden olmaktadr (Aliefendiolu, 2001: 96).
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM
4. nite - 1982 Anayasasna Gre Devletin Temel Nitelikleri S O R U
DNELM
83
S O R U
Laik bir devlette esas olan bir dinsel inanta btnleme yerine eitli inan sahiplerinin D KKAT kendilerine ait zel alanda yan yana yaamalarn salamaktr. Dolaysyla, mill dayanma ve btnleme grevini din bir kuruluun yerine getirmesi laiklik ilkesiyle kolay SIRA SZDE badamaz.
DKKAT
SIRA SZDE
Laikliin Korunmas
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
Anayasann 24/2. maddesi; ibadet, din ayin ve trenler dzenleme ve bunlara katlma serbestisini temel hak ve zgrlklerin ktye kullanlmasn yasaklayan 14. K T A P madde hkmlerine aykr olmama artna balamtr. 24. maddenin son fkrasna gre Kimse devletin sosyal, ekonomik, siyasi veya hukuki temel dzenini ksmen de olsa din kurallarna dayandrma veya siyasi veya kiisel kar yahut nfuz salama amacyla her ne suretle olursa olsun, dini veya din duygularnNyahut dinTELEVZYO ce kutsal saylan eyleri istismar edemez ve ktye kullanamaz. Burada temel hak ve zgrlklerin ktye kullanlma yasa din ve vicdan zgrl asndan zel olarak dzenlenmitir. Sz konusu dzenleme, dinin siyasal bir ara olarak kullaNTERNET nlmasn yasaklayarak dini toplumsal alanla snrl tutmay amalamaktadr (Kabolu, 2010: 295).
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
84
Trk Anayasa Hukuku
zet
A M A
Atatrk milliyetilii ilkesini aklayabilmek. Sbjektif millet anlay, ulusu oluturan insanlarn arasndaki ban ortak gemi, ama ve lk birlii, bir arada yaama istei gibi manevi nitelik tamasdr. Atatrk, ulusun tanmn Bir harstan (kltrden) olan insanlardan mrekkep cemiyet biiminde yaparak sbjektif millet anlayn benimsemitir. 1982 Anayasasnn Balang Ksm, birinci paragrafnda Anayasann Atatrkn belirledii milliyetilik anlay dorultusunda olduunu belirttikten sonra, ikinci ve yedinci paragraflarnda Atatrkn sbjektif millet anlayn yanstan ifadelere yer vermitir. Buna gre Trk ulusu Dnya milletleri ailesinin eit haklara sahip erefli bir yesidir. Topluca Trk vatandalarnn mill gurur ve iftiharlarda, mill sevin ve kederlerde, mill varla kar hak ve devlerde, nimet ve klfetlerde ve millet hayatnn her trl tecellisinde ortaktr. Bu tanm, sbjektif millet anlayn yanstmaktadr. Ayrca Anayasa, Trk Devletine vatandalk ba ile bal olan herkes Trktr. (md.66/1) demek suretiyle Trk olmay etnik bir kkene deil, hukuki bir ba olan vatandala dayandrmtr. nsan haklarna saygl devlet ilkesini anlatabilmek. 1982 Anayasasnn 12/1. maddesine gre Herkes kiiliine bal dokunulmaz, devredilmez, vazgeilmez hak ve hrriyetlere sahiptir. Sz konusu dzenleme, anayasa koyucunun doal hukuk anlayndan etkilendiini gstermektedir. Anayasann kinci Ksm Temel Haklar ve devler baln tamaktadr. Bu Ksm Genel Hkmler, Kiinin Haklar ve devleri, Sosyal ve Ekonomik Haklar ve devler ve Siyasi Haklar ve devler blmlerinden oluur. ok sayda olumsuz, olumlu ve aktif hak Anayasann bu ksmnda dzenlenmitir. Temel hak ve zgrlkler, ancak yasayla, ilgili maddede yazl sebeplerle ve anayasann szne ve ruhuna uygun olarak snrlanabilir. Temel hak ve zgrlklerin snrlanmas ayn zamanda laik cumhuriyetin gereklerine de aykr olmamaldr. Ayrca snrlama lllk ilkesi gzetilerek yaplmal ve ilgili hakkn zne dokunmamaldr.
A M A
Hukuk devleti ilkesini ve zelliklerini aklayabilmek. Hukuk devleti, vatandalarn hukuki gvenlie sahip olduu ve devlet organlarnn eylem ve ilemlerinin anayasa ve hukuka uygunluunun yarg denetimine baland devlet anlamna gelir. Hukuk devleti kanun devleti demek deildir. Devlet iktidarn kullanan organlar yasalara uygun hareket edebilir. Ancak bu, o devleti hukuka bal klmak iin yeterli olmayabilir. nk hukuk devletinde yasalarn da bal olduu stn ilkeler bulunur. Hukuk devletinden sz edebilmek iin aada ele alnan asgari unsurlarn bulunmas gerekir: Temel Hak ve zgrlklerin Korunmas Devlet Organlarnn lemlerine Kar Yarg Denetimi Yarg Kurulularnn Gvenilirliinin Salanmas Doal Yarg lkesi Mahkemelerin Bamszl Yarglk ve Savclk Gvencesi Yasa nnde Eitlik Ceza Hukuku Gvenceleri
A M A
85
AM A
Demokratik devlet ilkesini aklayabilmek. 1982 Anayasas temsil demokrasi anlayn benimsemitir. Anayasann, 6/2. maddesinde Trk milletinin egemenliini Anayasann koyduu esaslara gre yetkili organlar eliyle kullanacan belirtmesi ve 7. maddesinde yasama yetkisinin Trk milleti adna TBMM tarafndan kullanlacan ngrmesi de ulusun egemenliini dorudan kullanamayacan gstermektedir. Ulusun temsilcileri bu egemenlii snrsz biimde deil, Anayasann izdii snrlar iinde kullanabilir. Ayrca, Meclis yelerinin seildikleri blgeyi ya da kendilerini seenleri deil btn ulusu temsil edeceini hkme balayan Anayasann 80. maddesi de temsil demokrasinin bilinen bir ilkesini yinelemektedir. 1982 Anayasasnn 67. maddesine gre vatandalar, kanunda gsterilen artlara uygun olarak, seme, seilme ve bamsz olarak veya bir siyasi parti iinde siyasi faaliyette bulunma ve halkoylamasna katlma hakkna sahiptir. Seimler ve halkoylamas serbest, eit, gizli, tek dereceli, genel oy, ak saym ve dkm esaslarna gre, yarg ynetim ve denetimi altnda yaplr. Sosyal devlet ilkesinin temel zelliklerini anlatabilmek. Sosyal devlet, vatandalarna insan onuruna yarar asgari bir yaam dzeyi salamak amacyla geni ve kapsayc sorumluluk alan devlete verilen addr. Sosyal devlet, toplumun sosyo-ekonomik adan dezavantajl kesimlerinin lehine mdahalede bulunur. Toplumdaki sosyo-ekonomik farkllklardan kaynaklanan eitsizlikleri giderici nlemler alr. Sosyal devlet kapitalist sistemden kaynaklanan, toplumsal yaam dengesiz hle sokan ve bireyin yaamn da dayanlmaz klan olumsuz koullar trplemek ve toplumun belli kesimlerinin ezilmesini nlemek amacyla devletin mdahalesine olanak verir. Sosyal devlet, toplumun gsz kesimlerine frsat eitlii salayc nlemler alr. Frsat eitlii, iine doduu sosyo-ekonomik eitsizlikleri azaltp maddi ve manevi varln gelitirmesine elverecek ans ve olanak eitliinin bireye salanmasdr. Sosyal devlet ilkesi sosyal adalet kavramyla da yakndan ilikilidir. Sosyal devleti gerekletirmeye ynelik nlemler unlardr:
Belli Toplumsal Kesimlerin Korunmas Eitim ve retim, Salk, evre ve Konut Haklar alma Yaamna likin Dzenlemeler Gelir ve Servet Farkllklarnn Azaltlmas Planlama Sosyal ve Ekonomik Haklarn Snr Laik devlet ilkesinin temel zelliklerini belirleyebilmek. Laik devlet, en zl biimiyle din ve devlet ilerinin birbirinden ayrld, tm dinsel ve felsefi inanlara eit mesafede duran, bunlardan hibirine ncelik ya da ayrcalk tanmayan devlet olarak tanmlanabilir. Bir devleti laik olarak tanmlayabilmek iin din ve vicdan zgrlnn salanmas, toplumsal ilikileri ve kamusal alan dzenleyen hukuk kurallarnn dine dayanmak zorunda olmamas, din ve devlet kurulularnn birbirinden ayrlmas gibi asgari baz unsurlarn bulunmas gerekir. 1982 Anayasasnn hem Cumhuriyetin niteliklerini sralad 2. maddesinde hem de baka pek ok maddede laiklik ilkesiyle ilikili dzenlemeler yer almaktadr.
A M A
A M A
86
Trk Anayasa Hukuku
Kendimizi Snayalm
1. 1982 Anayasasnn Balangta belirtilen ilkelerine ilikin aadakilerden hangisi sylenemez? a. Balang ksm pek ok ada anayasada yer almaktadr. b. 1982 Anayasasnn Balang ksm daha sonra sadeletirilmitir. c. Anayasa Mahkemesi Balangta yer alan ilkeleri anayasann yorumlanmasnda kullanabilir. d. Anayasa Mahkemesi bu ilkelerden esas l norm olarak kullanmaldr. e. Balangta yer alan ilkelerden somut hukuk normu karmak gtr. 2. Temel hak ve zgrlklerin snrlanmasna ilikin aadakilerden hangisi sylenemez? a. Hibir hak ve zgrlk snrsz deildir. b. Hak ve zgrlkler gerektiinde herhangi bir dzenleyici ilemle snrlanabilir. c. Temel hak ve zgrlkler ancak Anayasann ilgili maddesinde ngrlen sebeplere dayanlarak snrlanabilir. d. Snrlama ilgili hak ve zgrln zne dokunamaz. e. Snrlama anayasann szne ve ruhuna uygun olmaldr. 3. Aadakilerden hangisi olaanst hallerde dahi dokunulamayacak haklar arasnda yer almaktadr? a. Seyahat zgrl b. Sendika kurma hakk c. Yaama hakk d. Dernek kurma hakk e. Siyasi faaliyette bulunma hakk 4. Kamu Badenetisinin grev sresi aadakilerden hangisidir? a. 1 yl b. 2 yl c. 3 yl d. 4 yl e. 5 yl 5. AHMye i hukuk yollarnn tketilmesinden itibaren ka ay iinde bireysel bavuruda bulunulabilir? a. 6 ay b. 7 ay c. 8 ay d. 9 ay e. 12 ay 6. Aadaki lkelerden hangisinde yrtme organnn ilemleri genel mahkemelerce denetlenmektedir? a. Trkiye b. Fransa c. spanya d. talya e. Arjantin 7. Aadakilerden hangisi hukuk devletini salamaya ynelik ceza hukuku gvenceleri arasnda yer almamaktadr? a. Kimseye ilendii zaman su saylmayan bir fiilden dolay ceza verilememesi b. Kimseye suu iledii zaman kanunda o su iin ngrlen cezadan daha fazlasnn verilememesi c. Ceza sorumluluunun ahsilii d. Sululuu mahkemece tespit edilene kadar kimsenin sulu saylamamas e. Gerektiinde sua ve kiiye zel mahkemelerin kurulmas 8. Aadakilerden hangisi yar-dorudan demokrasi aralar arasnda saylamaz? a. Halk giriimi b. Plebisit c. Halk vetosu d. Geri arma e. Halkoylmas 9. 1982 Anayasasna gre seme ya aadakilerden hangisidir? a. 18 b. 20 c. 21 d. 25 e. 40 10. 1982 Anayasasna gre aadakilerden hangisi seim srecine ilikin yargsal denetimle grevlidir? a. Anayasa Mahkemesi b. Dantay c. Yksek Seim Kurulu d. dare Mahkemeleri e. Yargtay
87
Yaamn inden
ten karlan Havva Kaya, yeni kanun nedeniyle ie iade davas amak gereken 616yi bulamaynca dava da aamad. reylerin adalete eriim, hak arama zgrl, etkili hukuki yollara bavurma haklarn ortadan kaldrdna dikkat ekildi. Kanunun 120. maddesi ve bu maddeye dayandrlarak karlan Hukuk Muhakemeleri Kanunu Gider Avans Tarifesi Teblii adalete eriimi ve yarg hizmetlerini cretsiz yapmak bir yana ok yksek har ve avans deme zorunluluu getiriyor. Bu dzenlemeyle, bata yoksullar olmak zere, toplumun adalete eriimi imkansz hale geliyor. Tebliin 3. ve 4. maddelerine gre, dava aarken, tebligat ve posta cretleri, keif giderleri, bilirkii e tank cretlerini ieren gider avansnn mahkeme veznesine yatrlmas gerekiyor. Dilekedeki hesaplamaya gre, drt yldr asgari cretle alan ve iinden karlan bir iinin 6 bin tutarndaki kdem ve ihbar tazminat alacaklar iin 926,40 demesi gerekiyor: Taraf saysnn be kat tutarnda tebligat gideri: 60 En az tank iin tebligat gideri: 18 En az tank iin tanklk creti: 90 Bilirkii creti: 300 Keif creti: 300 Dier ilemler: 50 Pein nisbi har: 90 Bavuru harc: 18,40 Toplam: 926, 40 Dilekede, siz kalan birinin yasal haklarn aramak iin bu kadar yksek avans demek zorunda braklmas, o kiiyi dava aamaz hale getiriyor, Paran yoksa yargy megul etme deniyor ifadesi kullanld. (Bianet) Kaynak: Radikal http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=1066686&CategoryID=77
Cenazeye gitmek istedii iin iinden olan ve ie iade davas amak iin gereken 100yi ancak 2 Ekimde toplayabilen Havva Kayaya, kanun deiiklii nedeniyle 616 masraf karld. Bu paray bulamayaca iin dava da aamayan Kayann avukatln stlenen, ada Hukukular Derneinden (HD) erife Ceren Uysal ile Meryem Asl, kanunun iptali iin Dantaya bavurdu. Bianetten Aya Sylemezin haberine gre, 1 Ekim 2011de yrrle giren yeni Hukuk Muhakemeleri Kanununun 120. maddesine gre, Davac, yarglama harlar ile her yl Adalet Bakanlnca karlacak gider avans tarifesinde belirlenecek olan tutar, dava aarken mahkeme veznesine yatrmak zorunda. zmit Gebzede bir inaat firmasnda, 700 net maala sekreter olarak alan Kaya, bir akrabasnn cenazesine gitmek iin izin istedi. Yazl izin verilmeyen Kaya, szl izin alarak cenazeye katld. Ertesi gn mesaiye gelmedii gerekesiyle i akdi feshedildi. 33 yandaki Kaya, ailedeki tek alan ve annesiyle babasna bakmakla ykmlyd. 5 Eyllde iten karlan Kaya, ie iade davas aabilmek iin nceki kanuna gre gereken 100yi ancak 2 Ekimde temin edebildi. Ancak kanun deimiti ve dava ncesi yatrmas gereken tutar 616 olmutu. Bu miktar deyemeyen Kaya, 5 Ekimde ie aide davas ama ansn da kaybetti. HAK ARAMA ZGRLN KISITLIYOR Avukatlar Uysal ile Asl, Dantaya kanunun yrtmesinin durdurulmas ve iptali istemiyle yaptklar bavuruda, Kayann dava ama hakknn da iade edilmesi gerektiini belirtti. Dilekede, kanun deiikliinin, bi-
88
Trk Anayasa Hukuku
Okuma Paras
VII. Sosyal Devlet lkesi 1. Tanm: Sosyal devlet (sozialstaat , welfare state , Etat providence) anlay, Ergun zbudun tarafndan devletin sosyal bar ve sosyal adaleti salamak amacyla sosyal ve ekonomik hayata aktif mdahalesini gerekli ve meru gren bir anlay olarak tanmlanmaktadr[168]. Dier bir ifadeyle sosyal devlet, herkese insan onuruna yarar asgar bir hayat seviyesi [169] salamay amalayan bir devlet anlay olarak tanmlanabilir. 2. Tarihsel Geliim: Jandarma Devletten Sosyal Devlete Sosyal devlet anlay ondokuzuncu yzylda hkim olan jandarma devlet anlaynn tersidir[170]. Liberal felsefeden esinlenen jandarma devlet anlayna gre, devletin grevleri, savunma, gvenlik ve adalet hizmetlerinden ibarettir. Bu anlaya gre devlet bireylerin gvenliini salamal, ama onlarn faaliyetlerine mdahale etmemelidir. Jandarma devlet anlayna gre, devletin ekonomik ve sosyal hayata mdahalesi sadece gereksiz deil, ayn zamanda ekonominin doal kanunlarnn ileyiini bozacandan zararldr da[171]. Bat toplumlarnda jandarma devlet anlay ortamnda sanayileme byk lde gerekletirilmi, ama bunun yannda nemli sosyal sorunlar ortaya km, gelir ve servet eitsizlikleri artm, snf atmalar younlamtr[172]. Bu durum karsnda Bat toplumlar, klasik jandarma devlet anlayn terk ederek gerekli sosyal tedbirleri almaya balamlardr[173]. Bu anlamda sosyal devlet, Ergun zbudunun gzlemledii gibi, devletin sosyal ve ekonomik hayata mdahalesi yoluyla, snf atmalarn yumuatan ve mill btnlemeyi salamaya alan bir devlet anlaydr[174]. 3. Sosyal Devlet - Sosyalist Devlet: Ergun zbudunun belirttii gibi, sosyal devlet, sosyalist devlet demek deildir[175]. Sosyalist devlet retim aralar zerinde zel mlkiyeti tamamyla ortadan kaldrr ve ekonomik hayatn dzenini serbest rekabete deil, merkez planlamaya dayandrr. Oysa, sosyal devlet retim aralar zerinde zel mlkiyet hakkn ve zel teebbs hrriyetini tanr. Ekonomik hayatn dzeni, esas itibaryla, serbest rekabete ve piyasa ekonomisi kurallarna dayanr[176]. 1982 Anayasas sosyalist devlet deil sosyal devlet sistemini kabul etmitir. Zira, Anayasamzn 35inci maddesi, mlkiyet ve miras haklarn tartmasz bir ekilde tanmtr. Keza Anayasamzn 48inci maddesi de alma, szleme ve zel teebbs hrriyetini tanmtr. Bununla birlikte Anayasamz bu haklar jandarma devlet anlaynda olduu gibi snrsz bir ekilde tanmamtr. rnein Anayasamzn 35inci maddesinin ikinci fkrasna gre, mlkiyet ve miras haklar kamu yarar amacyla kanunla snrlanabilir. Ayn maddenin nc fkrasna gre de, mlkiyet hakknn kullanlmas toplum yararna aykr olamaz. Yine Anayasamz zel teebbs hrriyetini snrlandrmtr. 48inci maddenin ikinci fkrasna gre devlet, zel teebbslerin mill ekonominin gereklerine ve sosyal amalara uygun yrmesini, gvenlik ve kararllk iinde almasn salayacak tedbirleri alr. Yani devlet bu amala zel teebbs hrriyetini snrlandrabilir. 4. Sosyal Devlet - Devletilik: Bilindii gibi Atatrk ilkelerinden birisi devletiliktir. Devletilik ilkesini aada Atatrk ilke ve inklaplarn inceleyeceimiz yerde greceiz. Devletilik ilkesi, 1924 Tekilt- Esasye Kanununun 2nci maddesini deitiren 10 Kanununevvel 1937 tarih ve 3115 sayl Kanun ile Anayasaya da girmitir. Ne var ki bu ilke 1961 ve 1982 Anayasalarnda yer almamaktadr. Anayasamz devletin sosyal ve ekonomik hayata mdahalesi konusunda devletilik ilkesini deil, sosyal devlet ilkesini ngrmektedir. Devletilik kavramyla sosyal devlet kavram arasnda bir iliki grlebilirse de, sosyal devlet, devletilik demek deildir. Sosyal devlet ilkesi devletilii gerektirmez. 5. Sosyal Devletin Hrriyet Anlay: zgrletirme Sosyal devletin hrriyet anlay, klasik liberal devletin hrriyet anlayndan olduka farkldr. Klasik liberal devlette sadece kiiyi devlet karsnda koruyan hrriyetler sz konusudur[177]. Sosyal devlette ise, devlete olumlu bir eyler yapma devini ykleyen haklar da sz konusudur[178]. Sosyal devlette, devletin zgrletirme (hrletirme) grevi vardr. zgrletirme (mancipation) kavram, zgrlk (libert) kavramndan farkldr. zgrletirme anlayna gre, kii ancak nndeki ekonomik ve sosyal engellerin kaldrlmasyla zgr olabilir. zgrletirme sosyal ve ekonomik koullarn gelitirilmesiyle gerekletirilebilecek bir sretir[179]. Anayasamz da bu anlay benimsemitir. Anayasamzn devletin temel ama ve grevleri balkl 5inci maddesi yle demektedir: Devletin temel ama ve grevleri,... kiilerin ve toplumun refah, huzur ve mutluluunu salamak; kiinin temel hak ve hrriyetlerini, sosyal hukuk devleti ve adalet ilkeleriyle badamayacak surette snrlayan siyasal, ekonomik ve sosyal engelleri kaldrmaya, insann madd ve manev varlnn gelimesi iin gerekli artlar hazrlamaya almaktr.
89

6. Anayasa Mahkemesinin Sosyal Devlet Anlay: Anayasa Mahkemesi de gerek 1961, gerekse 1982 Anayasas dneminde verdii kararlaryla sosyal devlet ilkesini tanmlamaya almtr. rnein, 16-27 Eyll 1967 tarih ve K.1967/29 sayl Kararnda sosyal devleti u ekilde tanmlamtr: (Sosyal devlet) ferdin huzur ve refahn gerekletiren ve teminat altna alan, kii ve toplum arasnda denge kuran, emek ve sermaye ilikilerini dengeli olarak dzenleyen, zel teebbsn gvenlik ve kararllk iinde almasn salayan, alanlarn insanca yaamas ve alma hayatnn kararllk iinde gelimesi iin sosyal, iktisad ve mal tedbirler alarak alanlar koruyan, isizlii nleyici ve mill gelirin adalete uygun biimde dalmasn salayc tedbirler alan adaletli bir hukuk dzeni kuran ve bunu devam ettirmeye kendini ykml sayan, hukuka bal kararllk iinde ve gereki bir zgrlk rejimini uygulayan devlet demektir[180]. Anayasa Mahkemesi 26 Ekim 1988 tarih ve K.1988/33 sayl Kararnda da sosyal devleti yle tanmlamtr: Sosyal hukuk devleti, gszleri gller karsnda koruyarak gerek eitlii yani sosyal adaleti ve toplumsal dengeyi salamakla ykml devlet demektir. ada devlet anlay, sosyal hukuk devletinin, tm kurumlaryla Anayasann szne ve ruhuna uygun biimde kurulmasn gerekli klar. Hukuk devletinin ama edindii kiinin korunmas, toplumda sosyal gvenliin ve sosyal adaletin salanmas yoluyla gerekletirilebilir... Anayasann Cumhuriyetin nitelikleri arasnda yer verdii sosyal hukuk devletinin dayanaklarndan birini oluturan sosyal gvenlik kavramnn ierdii temel esas ve ilkeler uyarnca toplumda yoksul ve muhta insanlara Devlete yardm edilerek onlara insan onuruna yarar asgar yaam dzeyi salanmas, bylece, sosyal adaletin ve sosyal devlet ilkelerinin gereklemesine elverili ortamn yaratlmas gerekir[181]. Bu kararlar nda, Ergun zbudun sosyal devleti ksaca, sosyal adalet ve sosyal gvenlii salamak ve herkes iin insan haysiyetine yarar asgar bir hayat dzeyini gerekletirmekle ykml bir devlet olarak tanmlamaktadr[182]. Kaynak: Kemal Gzler http://www.anayasa.gen.tr/sosyaldevlet.htm 1. d Yantnz yanl ise Balang lkeleri ile Toplumun Huzuru, Milli Dayanma ve Adalet Anlay konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Temel Haklarn Snrlanmas konusunu baknz. Yantnz yanl ise Temel Haklarn Kullanmnn Durdurulmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ulusal Dzey konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Uluslararas Dzey konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Devlet Organlarnn lemlerine Kar Yarg Denetimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Ceza Hukuku Gvenceleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Temsil lkesi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Genel Oy konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Seimlerin Yarg Organnn Ynetim ve Denetiminde Yaplmas konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. b 3. c
4. d 5. a 6. e
7. e 8. b 9. a 10. c

Sra Sizde 1 Doal yarg ilkesi, bir davaya bakacak olan mahkemenin uyumazln domasndan nce yasayla belirlenmi olmasdr. Kanuni Hkim Gvencesi baln tayan Anayasann 37. maddesi bu ilkeyi dzenlemektedir. Buna gre, Hi kimse kanunen tabi olduu mahkemeden baka bir merci nne karlamaz. Bir kimseyi kanunen tabi olduu mahkemeden baka bir merci nne karma sonucunu douran yarg yetkisine sahip olaanst merciler kurulamaz. Sra Sizde 2 1982 Anayasas, 1961 Anayasasnda olduu gibi, siyasal partileri demokratik yaamn vazgeilmez bir unsuru olarak grmekle birlikte siyasal partilere snrsz bir zgrlk alan da tanmamtr. Anayasann 68 ve 69. maddelerinde siyasal partilerin faaliyetlerine, rgtlenme ve almalarna ynelik ok sayda snrlama vardr. Bu snrlamalar yle sralanabilir:
90
Trk Anayasa Hukuku
Siyasi partilerin tzk ve programlar ile eylemleri, Devletin bamszlna, lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, insan haklarna, eitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet egemenliine, demokratik ve laik Cumhuriyet ilkelerine aykr olamaz; snf veya zmre diktatrln veya herhangi bir tr diktatrl savunmay ve yerletirmeyi amalayamaz; su ilenmesini tevik edemez. Hkimler ve savclar, Saytay dhil yksek yarg organlar mensuplar, kamu kurum ve kurulularnn memur statsndeki grevlileri, yaptklar hizmet bakmndan ii nitelii tamayan dier kamu grevlileri, Silahl Kuvvetler mensuplar ile yksekretim ncesi rencileri siyas partilere ye olamazlar. Siyas partilerin faaliyetleri, parti ii dzenlemeleri ve almalar demokrasi ilkelerine uygun olur. Bu ilkelerin uygulanmas kanunla dzenlenir. Temelli kapatlan bir siyasal parti bir baka ad altnda kurulamaz. Siyas partiler ticari faaliyette bulunamaz. Siyas partilerin gelir ve giderlerinin amalarna uygun olmas gerekir. Yabanc devletlerden, uluslararas kurululardan ve Trk uyrukluunda olmayan gerek ve tzel kiilerden maddi yardm alamaz. Sra Sizde 3 Anayasa, belli toplumsal kesimlerin zel olarak korunmas konusunda devlete dev yklemitir. Bu kesimler, aile, anne ve istismara ve iddete kar ocuklar(md. 41); maddi olana olmayan baarl renciler (md. 42); tarm ve hayvanclk dallarnda alanlar (md. 45); genlik (md. 59); baarl sporcular (md. 62); yabanc lkelerde alan Trk vatandalar (md. 62); sanatlar (md. 64); orman kyls (md. 170); Tketiciler (md. 172); esnaf ve sanatkrlar (md. 173) olarak saylabilir.

Akllolu, Tekin (2010), nsan Haklar, Ankara, maj. Andrs Saj (2004), The Concepts of Neutrality and the State, in From Liberal Values to Democratic Transition (ed. Ronald Dworkin), Central European University Press: 107-145. Erdoan, Mustafa (2011), Anayasa Hukuku, Gzden Geirilmi 6. Bask, Ankara, Orion.
Gnen, Levent (2011), Yargnn Bamszl ve Tarafszl, Anayasa alma Metinleri 3, Ankara, Tepav. Gren, Zafer (2006), Trk Anayasa Hukuku, Ankara, Sekin. Gzler, Kemal (2010), Trk Anayasa Hukuku Dersleri, 9. Bask, Bursa, Ekin. brahim Kabolu (2002), zgrlkler Hukuku, 6. Bas, mge Kitabevi. brahim Kabolu (2010), Anayasa Hukuku Dersleri (Genel Esaslar), Gzden Geirilmi 7. Bask, stanbul, Legal. Michel Rosenfeld (2009), Introduction: Can Constitutionalism, Secularism and Religion be Reconciled in an Era of Globalization and Religious Revival?, 30 Cardozo Law Review: 2333-2368. den, Merih (2003), Trk Anayasa Hukukunda Eitlik lkesi, Ankara, Yetkin. den, Merih (2003), Trk Anayasa Hukukunda Siyasi Partilerin Anayasaya Aykr Eylemleri Nedeniyle Kapatlmalar, Ankara, Yetkin. zbudun, Ergun (1977), Siyasal Partiler,2. Bas, Ankara, Sevin. zbudun, Ergun (2006), Siyasi Parti Kapatma Davalarnda Trk Anayasa Mahkemesi ile Avrupa nsan Haklar Mahkemesi Arasndaki Yaklam Fark, Siyasi Partiler ve Demokrasi, Uluslararas Sempozyum, Ankara, TBB& Ankara Barosu: 83-106. zbudun, Ergun, (2011), Trk Anayasa Hukuku, Ankara, Yetkin. Selin Esen, Levent Gnen (2007-08), Religious Information on Identity Cards: A Turkish Debate, 23 Journal of Law and Religion: 579-603. Tanr, Blent/Yzbaolu, Necmi (2011), 1982 Anayasasna Gre Trk Anayasa Hukuku, stanbul Tezi, erdoan (2009), Anayasa Hukuku, 13. Bas, stanbul, Beta. Uygun, Oktay (1992), 1982 Anayasasnda Temel Hak ve zgrlklerin Genel Rejimi, stanbul, Kazanc. Uzun, Cem Duran (2010), Anayasa Hukuku Asndan Siyasi Partilerin Finansman, Ankara, Adalet. Yavuz Sabuncu (2006), Anayasaya Giri, Ankara, maj. Ylmaz Aliefendiolu (2001), Laiklik ve Laik Devlet, Laiklik ve Demokrasi (ed. brahim Kabolu), mge Kitabevi.
5
Amalarmz indekiler
Trk Anayasa Hukuku
TRK ANAYASA HUKUKU
Bu niteyi tamamladktan sonra; Yasama organnn ilemlerini aklayabilecek, Yrtme organnn ilemlerini anlatabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Maddi lt ekl lt Yasama Yetkisinin Devredilmezlii lkesi Yasama Yetkisinin Aslilii lkesi Yasama Yetkisinin Genellii lkesi TBMM Yasa KHK Parlamento Kararlar tzk Ynetmelik Tzk Skynetim ve Olaanst Hl KHK Cumhurbakanl Kararnamesi Bte Yasas Kesin Hesap Yasas Milletleraras Anlamalarn Uygun Bulunmas
Yasama ve Yrtme lemleri
GR YASAMA ORGANININ LEMLER YRTME ORGANININ LEMLER
Yasama ve Yrtme lemleri

GR
Devletin hukuki sonular douran ilevleri, aralarnda i birlii bulunan deiik organlar tarafndan yerine getirilir ve bu ilevler, yasama, yrtme ve yarg faaliyeti olmak zere e ayrlr. Devletin hukuki adan ilevlerini snflamada, maddi ve ekl (organik) olmak zere iki lt kullanlr. Maddi lt, yaplan ilemi, bu ilevi yerine getiren kii ve makamlar gz nnde bulundurmadan yaplan hukuki ilemin ieriine gre belirleyen lttr. Buna gre, yasama ilemi genel, soyut, srekli, nesnel, kiisel olmayan ilemlerdir. Yrtme ilemi bireysel ve somuttur. Yarg ilemi ise hukuki uyumazl zen ilemdir. ekl lt, devletin ilevlerini ve bu ilevleri yerine getirirken yapt hukuki ilemleri, o ilemi yapan organa ya da yapl biimine gre snflayan lttr. Buna gre, yasama organ tarafndan yasa ad altnda ve yasa biiminde kabul edilen btn ilemler yasadr. lemin genel ve soyut ya da bireysel ve somut nitelik tamas nem tamaz. Ayn biimde, yrtme ilemi de yrtme organ tarafndan yaplan ilemlere denir. Dolaysyla yrtme organnn bir yasaya dayanmak kaydyla hem bireysel ve somut hem de genel ve soyut nitelikte yapt dzenleyici ilemlerin tm yrtme ilemidir (zbudun, 2011: 187-190). Maddi lt ve ekl lt kavramlarn tanmlaynz.
SIRA SZDE SIRA SZDE
YASAMA ORGANININ LEMLER

A M A
DNELM S O R U
DNELM S O R U
Anayasann TBMMye verdii yasamaD K K A T yetkisine ilikin olarak ilkeden sz edilebilir. Bunlar yasama yetkisinin aslilii (ilk-ellii), SIRA SZDE genellii ve devredilmezliidir.
Yasama organnn ilemlerini aklayabilmek.
Yasama yetkisi, TBMMnin yasa yapma ve parlamento karar alma yetkisi olarak DKKA tanmlanabilir (zbudun, 2011:203). Anayasann 7. maddesine gre,T yasama yetkisi Trk Milleti adna TBMMye aittir. Bu yetki devredilemez. Anayasann TBMMye verdii yasama yetkisine ilikin olarak ilkeden sz edilebilir. Bunlar yasama yetSIRA SZDE kisinin aslilii (ilk-ellii), genellii ve devredilmezliidir. Yasama yetkisinin aslilii, bu yetkinin ilk-el olmas ve dorudan anayasadan kaynaklanmas anlamna gelir. AMALARIMIZ Yasama yetkisinin ilk-ellii, araya baka bir ilem girmeksizin parlamentonun bir alan dorudan yasayla dzenleyebilmesidir. Yani, yasama organ o yasay karabilmek iin hibir metnin n iznine bal deildir (zbudun, 2011: 208; Gzler, K T A P 2000: 368).
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
94
Trk Anayasa Hukuku
Yasama yetkisinin genellii, yasama organnn snrsz bir dzenleme yetkisine sahip olmasn ifade eder. Burada yasama organ iin tek snr anayasadr. Parlamentonun yapt yasalarn anayasal dzenlemelere aykr olmamas, anayasann emir ve yasaklarna uymas gerekir. Yasama organnn genellii, ayn zamanda yrtme organna zglenmi bir alann olmamas anlamna da gelir. Bu ilke gereince, yasama organ her konuyu istedii ayrntda dzenleyebilir. Ancak yasama organnn her konuyu dzenleyebilme yetkisinin baz istisnalar vardr. ncelikle, kiilere yetki verme, memuriyete atama ilemleri gibi salt yasalarn uygulanmasna dayanan ilemler yasayla yaplamaz. Trkiyede yrtme organnn mahfuz bir dzenleme yetkisi olmamakla beraber, mahfuz bir yetki alan vardr. O da yrrlkteki yasalarn uygulanmasdr. Yasama organ bu alana mdahl e edemez. Yasayla bir kiiye ykmllk yklenemez ya da bir kii ykmllkten kurtarlamaz. Maddi bakmdan yarg ilemi de yasa biiminde yaplamaz. Anayasann 9. maddesi, yarg yetkisini bamsz mahkemelere vermitir. Ayrca, Anayasa 138. maddesi ile de yarg organna dardan gelecek mdahl eleri yasaklamaktadr (Gzler, 2010: 237) Yasama yetkisinin devredilmezlii ilkesi, yasama organnn dzenleme alanna giren ve yasama ilevi niteliinde olan ilemlerin baka bir organ tarafndan yaplmasn yasaklamaktadr. Yasama organnn dzenleme alanna giren ilemlerin banda da yasa gelir. Yasann tanm Anayasada ak bir biimde yaplmamtr. Yasa, genel olarak ekl ve maddi olmak zere iki ayr biimde tanmlanr. ekl yasa, yasama organ tarafndan yasa ad altnda yaplan ilemdir. ekl yasa, metnin ieriine deil, o metni kimin yaptna bal olarak tanmlanr. Maddi yasa ise genel, soyut, kiisel olmayan kurallar ieren metne verilen addr. Maddi yasa, tzk ve ynetmelik gibi ekl adan idari dzenleyici ilemleri de kapsar (Tezi, 2009: 14). Dolaysyla, yasama yetkisinin devredilmezlii ilkesi gereince, ekl yasayla yaplmas gereken bir dzenleme baka bir organ ya da kuruma braklamaz. Anayasada yasayla dzenlenmesi ngrlen bir konu, baka bir hukuki ilemle yaplamaz. Ancak bu, yasama organnn dzenleme alan iine giren bir konunun en ince ayrntsna kadar yasayla dzenlenmesi anlamna da gelmez. Bir konuya ilikin asl-i kurallar yasayla konabilir. kincil nitelikte ve uygulamaya ilikin kurallar ise idari dzenleyici ilemlere braklabilir (Tezi, 2011: 17; zbudun, 2011: 282). Nitekim Anayasa Mahkemesi de ok saydaki kararnda ayn dorultuda gr belirtmitir. Mahkemeye gre, Anayasada yasa ile dzenlenmesi ngrlen konularda, yrtme organna, genel, snrsz, esaslar ve erevesi belirsiz bir dzenleme yetkisi verilemez. Yrtmeye devredilen yetkinin Anayasaya uygun olabilmesi iin yasada temel hkmlerin ya da temel esaslarn belirlenmesi, ancak uzmanlk ve ynetim tekniine ilikin konularn dzenlenmesinin yrtme organna braklmas gerekir (E. 2008/79, K. 2011/74, Kt. 12.5.2011, RG. 23.7.2011, 28003; E. 2008/51, K.2011/46, Kt. 10.3.2011 R.G. 14.05.2011, 27934; E. 2007/2, K. 2011/13, Kt. 13.1.2011, RG. 23.7.2011, 28003; E. 2007/50, K. 2010/49, Kt. 24.3.2010, R.G. 30.12.2010, 27801; E.1987/28, K.1988/16, Kt. 3.06.1988, RG.20.08.1988, 19905). Yasama yetkisinin devredilmezlii ilkesi asl olmakla birlikte, bizzat 1982 Anayasas, TBMMnin kabul edecei bir yetki yasasyla Bakanlar Kuruluna Kanun Hkmnde Kararname (KHK) karma yetkisi verebileceini ngrerek bu ilkeye istisna getirmitir. Yasama ilemi, yasama organ tarafndan yaplan btn hukuki ilemlerin ortak addr (ba, 2008: 140)). Yasama organnn da bir tzel kiilii vardr. Bu tzel kiilik TBMM Bakanl tarafndan temsil edilir. TBMM Bakanl da tzel kiilik s-
5. nite - Yasama ve Yrtme lemleri
95
SIRA SZDE
fatyla hak ve bor altna girebilir. TBMM Bakanlnn kendiSIRA SZDE ve persomalvarl neli ile ilgili yapt ilemler yasama ilemi deildir (Gzler, 2000: 373). Yasama ilemleri yasalar ve TBMMnin ald kararlardr. Aada yasa, D N E L M baz aAnayasada lardan dier yasalardan farkl olarak dzenlenmi bte ve kesin hesap yasalar, uluslararas anlamalarn onaylanmasna ilikin yasa, TBMM karar ile tzk yaS O R U sama ilemi trleri olarak ayr ayr ele alnacaktr. Yasama yetkisinin genellii, yasama organnn snrsz bir dzenleme yetkisine sahip olD KKAT masn ifade eder. Burada yasama organ iin tek snr anayasadr.
DNELM S O R U
DKKAT
Yasa
SIRA SZDE
SIRA SZDE
TBMMnin Anayasa ve tzkte belirtilen yntem AMALARIMIZ ve esaslara gre, yasa ad altnda yapt, kural olarak genel, soyut, nesnel, srekli nitelikte olan K T Ayasa ilemlere P denir.
TBMMnin Anayasa ve tzkte belirtilen yntem ve esaslara gre, yasa ad altnda yapt, kural olarak genel, soyut, nesnel, srekli nitelikte olan ilemlere yasa AMALARIMIZ denir (Nezirolu, 2008: 241). Yrtmenin KHK, tzk, ynetmelik gibi adlarla yapt dzenleyici ilemler de genel, soyut, nesnel, srekli niteliktedir. Yrtmenin K A P dzenleyici ilemlerini yasadan ayran yn, onu yapan organ veTyapl yntemidir. Yasa yapma yetkisi yalnzca TBMMye aittir. TBMM bu yetkisini Anayasa ve TBMM tznde bu konuya ilikin konmu dzenlemelere gre kullanmak zoELEVZY N rundadr. Aada yasalama sreci 1982 Anayasas ile TBMM TtzOdzenlemeleri erevesinde ele alnacaktr. Yasalar, ya milletvekilleri tarafndan yasa teklifi (nerisi) ile ya da Bakanlar Kurulu yasa tasars ile yaplr. Yasa teklifi, en az bir milletvekili tarafndan; yasa taNTERNET sars, babakan da dhil olmak zere Bakanlar Kurulunun tm tarafndan imzalanarak TBMM Bakanlna sunulur. Yasa teklif ve tasarlar yazl ve gerekeli olmaldr. Bir tam yl gemedike Genel Kurulda reddedilmi teklif ya da tasar ayn yasama dnemi iinde yeniden TBMMye sunulamaz. Bir yasama dneminde sonulandrlamam teklif ve tasarlar hkmsz saylr. Buna kadk olma denir. Yasa tasar ve teklifleri Meclis Bakanlnca dorudan ilgili komisyonlara havale edilir. Komisyonlar, yasa yapmnda iin mutfadr. Yasa metni zerinde partiler arasnda tavizler ve uzlamalar komisyonlarda salanr. Komisyon teklif ya da tasar hakknda bir rapor hazrlar ve bunu Meclis Bakanlna sunar. Bakan bu raporu bastrp milletvekillerine datr. Bundan sonra Genel Kurulda grme aamasna geilir. Komisyon raporu, Genel Kurul aksine karar almadka, raporun datm tarihinden itibaren 48 saat gemedike Genel Kurulda grmeye balanamaz. Genel Kurulda nce yasa tasars ya da teklifinin tm zerinde grme alr. Ardndan maddelere geilmesi oya sunulur. Maddelere geilmesi kabul edilmezse teklif ya da tasar reddedilmi saylr. kinci aama, maddelerin ve bu maddeler zerinde verilen deiiklik nergelerinin tek tek grlmesi ve oylanmasdr. Bundan sonra tasar ya da teklifin tm zerinde oylamaya geilir. Toplant yeter says, yani TBMM ye tam saysnn en az te biri olan 184 salandktan sonra, toplantya katlanlarn salt ounluuyla yasa kabul edilir. Ancak bu say hibir ekilde ye tam saysnn drtte birinin bir fazlasndan, yani 139dan az olamaz. Kanun tasar ve teklifleri Genel Kurulda kabul edildikten sonra yasa niteliini alr. Bu durumda bile sz konusu yasann uygulanma yetenei yoktur. Yasann uygulanabilmesi, yani vatandalar balamas iin cumhurbakan tarafndan imzalanmas ve Resm Gazetede yaymlanmas gerekir. Cumhurbakan TBMMce kabul edilen bir yasay 15 gn iinde Resm Gazetede yaymlar ya da gerekeli olarak bir daha grlmek zere TBMMye geri
TELEVZYON
NTERNET
96
Trk Anayasa Hukuku
gnderir (An. md. 89). Cumhurbakannn gerekesi anayasaya aykrlk iddias gibi hukukilik ya da yasann uygun ve yerinde olmadna ilikin yerindelik unsurlarndan birine ya da ikisine birden dayanabilir. TBMM, cumhurbakannn geri gnderdii yasay zerinde hibir deiiklik yapmadan aynen kabul ederse cumhurbakan bunu Resm Gazetede yaymlamak zorundadr. Meclis yasay deitirerek kabul ederse cumhurbakan deitirilmi yasay yeniden TBMMye geri gnderebilir. Resm Gazetede yaymlanan yasa yrrle girer. Yasa, yasa metninde yrrlk tarihine ilikin bir hkm varsa o tarihte; yoksa, Resm Gazetede yaymland gn izleyen gnden itibaren 45 gn sonra yrrle girer.
SIRA SZDE
1982 Anayasasna gre yasa yapm srecini anlatnz. SIRA SZDE

DNELM ada demokrasilerde vergi koyma yetkisi, ulusun temsilcisi olan parlamentoya aittir. Parlamento bu yetkisini yasa yoluyla kullanr. Vergi ancak yasayla konabildiine gre, Sdevletin harcama yapmas da yine temsil ilkesine ve yasaya dayanmaO R U ldr. Yllk olarak yaplan bte yasas, devlete ve kamu tzel kiilerine kamu gelirlerini toplama ve harcama yapma yetkisi verir. 1982 Anayasas, bte yasasna DKKAT ilikin ayrntl dzenlemeler getirmitir (md.161-164). Buna gre, bte tasars yrtme organ tarafndan hazrlanr. Bakanlar Kurulu, SIRA bte genel ve katmaSZDE yasa tasarlar ile milli bte tahminlerini gsteren raporu mali ylbandan, yani 1 Ocaktan en az yetmi be gn nce TBMMye sunar. Bte tasarlar ve rapor Bte Komisyonunda grlr. Krk yeli komisyonun en AMALARIMIZ az yirmi be yesi iktidar grubu ya da gruplarna verilir. Bu komisyonda sadece siyasal parti gruplar deil bamszlar da temsil edilir. ktidar partisi ya da partilerinin TBMM K T A Pye oran daha fazlaysa komisyonda yirmi beten daha byk iindeki bir sayyla temsil edilir. Buna karlk, bir aznlk hkmeti sz konusuysa en az yirmi be yenin iktidar partisinden olmas gerekir. Bu dzenleme, Oayn zamanda tzk hkmleri siyasi parti gruplarnn MecTELEVZY N lisin btn faaliyetlerine ye says orannda katlmalarn salayacak yolda dzenlenir (An. md. 95/2) yolundaki genel kuraln istisnasn oluturur. Buradaki ama, komisyon aamasnda hkmetin btesinin i tutarlln ve btnln koruNTERN T maktr (zbudun,E 2011: 221). Bte Komisyonu, bte tasarsn elli be gn iinde grr. Geriye kalan yirmi gnde, tasar, TBMM Genel Kurulunda grlr ve mali yl bana kadar karara balanr. Genel Kurulda yaplan grmeler srasnda milletvekilleri gider artrc ve gelir azaltc nerilerde bulunamaz. Bunun amac hem bte grmelerini hzlandrmak, hem de milletvekillerinin bte yasas araclyla semenlerine ynelik kar salamasn nlemektir. Bte kanununa, bte ile ilgisi olmayan hkm konamaz. Bu dzenleme, bte kanunuyla ak ya da rtl olarak dier yasalarda deiiklik yaplmasn ya da mevcut yasa hkmlerinin kaldrlmasn yasaklamaktadr. Ancak Anayasa Mahkemesine gre, bir yasa kuralnn bteden gider yapmay ya da bteye gelir salamay gerektirir nitelikte bulunmas, mutlak biimde bte ile ilgili hkmlerden saylmasna yetmez. Her yasada gidere neden olabilecek deiik trde kurallar bulunabilir. Byle kurallarn bulunmasyla rnein, yarg, savunma, eitim, salk, tarm, ulam ve benzeri kamu hizmeti alanlarna ilikin yasalarn bteyle ilgili hkmler ierdii kabul edilirse bu konulardaki yasalarn deitirilip kaldrlmas iin de bte yasalarna hkmler koymak yoluna gidilebilir. Oysa, bu tr yasa dzenlemeleri, mad-
DNELM S O R U
Bte ve Kesin Hesap Yasalar
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
97
dedeki Bte ile ilgili hkm ibaresine dayanlarak, gider ya da gelirle ilgili bir konuyu olaan bir yasa yerine bte yasas ile dzenlemek, Anayasann 88. ve 89. maddelerini bu tr yasalar bakmndan uygulanamaz duruma drr. (E. 1998/56, K. 1998/89, Kt. 28.12.1998, RG. 19.3.1999, 23644). Anayasaya gre, merkez ynetim btesiyle verilen denek, harcanabilecek miktarn snrn gsterir. Bteye harcanabilecek miktar snrnn Bakanlar Kurulu kararyla alabileceine dair bteye hkm konamaz. Bakanlar Kuruluna KHK ile btede deiiklik yapmak yetkisi verilemez. Cari yl btesindeki denek artn ngren deiiklik tasarlarnda ve cari ve ileriki yl btelerine mali yk getirecek nitelikteki kanun tasar ve tekliflerinde, belirtilen giderleri karlayabilecek mali kaynak gsterilmesi zorunludur. Dier yasalardan farkl olarak cumhurbakan bte yasasn geri gnderemez (md. 89). Bte yasas, dier yasalar gibi Anayasa Mahkemesinin anayasaya uygunluk denetimine baldr. Gelirlerin toplanmas ve harcamalarn bteye uygun olarak yaplp yaplmadnn denetlenmesi yetkisi de TBMMye aittir. Bu denetimi Anayasaya gre TBMM adna Saytay yapar (md. 160). TBMM, btenin uygulann kesin hesap yasa tasarsn kabul ya da red yoluyla denetler. Bu tasarlar Saytay tarafndan hazrlanan genel uygunluk bildirimine dayanr. Anayasann 164. maddesine gre, kesin hesap SIRA SZDE kanunu tasarlar, kanunda daha ksa bir sre kabul edilmemi ise ilgili olduklar mali yln sonundan balayarak, en ge yedi ay sonra Bakanlar Kurulunca TBMMye sunulur. Bte Komisyonu, bte yasa tasarsyla kesin hesap D Ntasarsn Genel yasa E L M Kurula birlikte sunar. Genel Kurul, kesin hesap yasa tasarsn, yeni yl bte yasa tasarsyla birlikte grerek karara balar. TBMM bu tasary kabul ederek hkS O R U meti ibra etmi olur. Dier yasalardan farkl olarak cumhurbakan bte yasasn geri gnderemez (md. 89). DKKAT Bte yasas, dier yasalar gibi Anayasa Mahkemesinin anayasaya uygunluk denetimine baldr. SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Milletleraras Anlamalarn Uygun Bulunmas

1982 Anayasasna gre, milletleraras anlamalar TBMM tarafndan bir yasayla uyAMALARIMIZ gun bulunur ve cumhurbakan tarafndan onaylanr (md. 90/1). Ancak 90. maddenin ikinci ve nc fkralar baz durumlarda yrtme organna uygun bulma T A P yasasna gerek olmadan anlamalar yrrle koyma yetkisi Ktanyarak Genel Kurala istisna getirmitir. kinci ve nc fkralarda yer alan anlamalar da cumhurbakan tarafndan onaylanr. Ancak cumhurbakann bu yetkisini kullanmas iin TELEVZYON uygun bulma kanununun varl aranmaz. 90/2. maddeye gre, Ekonomik, ticari veya teknik ilikileri dzenleyen ve sresi bir yl amayan antlamalar, Devlet Maliyesi bakmndan bir yklenme getirmemek, kii hllerine ve Trklerin yabanc memleketlerdeki mlkiyet haklarna NTERNET dokunmamak artyla, yaymlanma ile yrrle konabilir. Bu takdirde bu antlamalar, yaymlarndan balayarak iki ay iinde Trkiye Byk Millet Meclisinin bilgisine sunulur. 90/3. maddeye gre, Milletleraras bir antlamaya dayanan uygulama andlamalar ile kanunun verdii yetkiye dayanlarak yaplan ekonomik, ticari, teknik veya idari andlamalarn Trkiye Byk Millet Meclisince uygun bulunmas zorunluu yoktur; ancak, bu fkraya gre yaplan ekonomik, ticari veya zel kiilerin haklarn ilgilendiren andlamalar, yaymlanmadan yrrle konulamaz. Anayasann 90/3. maddesi iine giren, uygun bulma yasasna dayanmasna ve yaymlanmaAMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
98
Trk Anayasa Hukuku
sna gerek olmayan anlamalar daha ok uluslararas savunma anlamalarna dayanan uygulama anlamalar niteliindedir. Asker alanda gizli kalmas gereken ayrntlar bu biimde dzenlenmektedir (Soysal, 1986: 303). 90/3teki istisnalarn TBMMnin n iznine dayand sylenebilir. Uygulama anlamalarnn dayand ana anlama, TBMMnin uygun bulmasyla cumhurbakan tarafndan onaylanmtr. Kanunun verdii yetkiye dayanlarak yaplan anlamalarda ise yasama organ bir ya da birka kategori anlama hakknda yrtme organna pein olarak yetki vermektedir (zbudun, 2011: 225). Ayrca bu tr anlamalarn Trk yasalarnda deiiklik yapmamas gerekir. Yasalarda deiiklik getiren her trl anlama Meclis tarafndan bir yasayla uygun bulunmaldr (90/4). Anayasann 90/5. maddesine gre, usulne gre yrrle konmu uluslararas anlamalar yasa hkmndedir, yani yasalarla e deerdedir. Bunlar hakknda anayasaya aykrlk iddias ile Anayasa Mahkemesine bavurulamaz. Yrrle konmu uluslararas anlamalarn anayasa yargs denetimi dnda tutulmasnn nedeninin, bunlarn Anayasa Mahkemesi tarafndan anayasaya aykr bulunmas durumunda uluslararas alanda devletin sorumluluuna meydan vermemek; ayrca devletler st nitelii itibariyle Anayasayla eliebilecek olan uluslararas kurululara devletin katlmasn salamak olduu sylenebilir (zbudun, 2011: 228). 2004 Anayasa deiikliiyle beinci fkraya, Usulne gre yrrle konmu temel hak ve zgrlklere ilikin milletleraras anlamalarla kanunlarn ayn konuda farkl hkmler iermesi nedeniyle kabilecek uyumazlklarda milletleraras anlama hkmleri esas alnr. cmlesi eklenmitir. Dolaysyla bu nitelikteki uluslararas anlamalar anayasayla e deerde ya da anayasann zerinde deildir, ancak yasalarn zerindedir. Temel hak ve zgrlklere ilikin uluslararas anlama hkmyle bir yasal dzenlemenin atmas durumunda yarg organ bu atmay tespit etmeli ve uluslararas anlama hkmn uygulamaldr. Ancak bu, mahkemenin her durumda uluslararas anlamaya ncelik vermesi gerektii biiminde anlalmamaldr. Yasa ile uluslararas anlama hkm attnda, yarg organnn temel hak ve zgrl en geni lde gvenceye alan hkm uygulamas gerekir.
Parlamento Kararlar
Parlamento karar, yasama meclisinin yasa dnda yapt btn ilemlere verilen addr.
Parlamento karar, Yasama Meclisinin yasa dnda yapt btn ilemlere verilen addr (Tezi, 1972: 139). Bu kararlar, TBMMnin zerk yetkisine dayanarak oluturduu ve Meclis Bakan araclyla Resm Gazetede yaymlanp yrrle giren ilemlerdir. Meclis kararlar ok eitlidir. Meclisin i yaps ve almalarna ilikin kararlara, Anayasann 95. maddesi uyarnca itzk denir. Meclis bakan ve bakanlk divannn seilmesi (md. 94), komisyonlarn seimi, meclisin tatile girmesi (md. 93/2), ak ve gizli oylama karar (md.83,84), Meclis seimlerinin yenilenmesine karar verme Meclisin i ileyii ve almalarna ilikin kararlarna verilebilecek rneklerdir. TBMM, bir milletvekilinin yasama dokunulmazlnn kaldrlmas ile Meclis yeliinin dmesini de karar biiminde sonuca balar (md. 83, 84). Cumhurbakann vatana ihanetle sulama (md. 105), gven ya da gvensizlik oyu verme, genel grme, Meclis aratrmas ya da soruturmas almasna karar verme, yce divana sevk (md. 98, 99, 100, 110, 111) gibi yrtme organyla ilikili konular da karar olarak alnr. Sava hli ilan (92), olaanst hl ve skynetim ilan ile kalknma planlarn onaylama kararlar ile kamu badenetisi, Radyo Televizyon st Kurulu, Saytay ve Anayasa Mahkemesi gibi Anayasada ve yasalarda TBMMye tannan ye seme yetkisini de Meclis karar biiminde kullanmaktadr.
99
Kural olarak, parlamento kararlarna kar anayasaya aykrlk savyla Anayasa Mahkemesine bavurulamaz. Bunun nedeni, Meclis kararlarnn nc kiiler zerinde etki ve sonu dourucu nitelikte olmamasdr. Bu kurala Anayasann getirdii istisnalar, yasama dokunulmazlnn kaldrlmas ile milletvekilliinin dmesine ilikin kararlarla itzk dzenlemeleridir. Bu kararlara kar Anayasa Mahkemesine bavurulabilir. Yasayla dzenlenmesi gereken bir konu kararla dzenlenemez. Yasa, nc kiilere etki ve sonu dourur. Karar ise, yukarda da belirtildii gibi, vatandalarn hukukuyla dorudan ilgisi olmayan ounlukla bireysel ve znel nitelikte ilemlerdir. Yasayla dzenlenmesi gereken bir konunun kararla dzenlenmesi, Anayasann aka imza yetkisi verdii cumhurbakannn devre d braklmas sonucunu dourur. Kural olarak kararlar Anayasa yargs denetiminin dnda olduundan, byle bir durum ayn zamanda usul saptrmas yoluyla o konuyu Anayasa Mahkemesi denetiminin dnda tutma sonucunu dourur. Anayasa Mahkemesinin itihad da bu dorultudadr (E. 1977/6, K. 1977/14, Kt. 22.2.1977, RG. 28.3.1977, 25892). Buna karlk, Anayasa Mahkemesi, kararla dzenlenmesi gereken bir konunun yasayla dzenlenebilecei grndedir (E. 1987/23, K. 1987/27, Kt. 9.10.1987, RG. 14.10.1987, 19604). Oysa ki, TBMMnin karar biiminde kullanmas gereken bir yetkiyi yasayla kullanmas, Meclisin kendi yetkisini baka bir makamla paylamas ya da baka bir organa devretmesi sonucunu dourur. nk cumhurbakannn yasalar geri gnderme yetkisi vardr. Kararla dzenlenmesi gereken bir konunun yasayla dzenlenmesi Meclisin zerk karar alma yetkisine cumhurbakannn dahil edilmesi demektir. Bu da hem yasama yetkisinin devredilmezlii ilkesine aykrdr hem de bir usul saptrmasdr (Tezi, 2009: 63-64 Tanr ve Yzbaolu, 2011: 305).
tzk
Yasama meclislerinin kendi i almalarn dzenlemek iin koyduklar kurallara itzk denir. Meclisin kendi itzn kendisinin yapmas, onun mill iradenin temsilcisi olma ilevinin ve dier devlet organlarndan bamszlnn bir gereidir. Ayrca tzk iktidar-muhl efet ilikilerinin dengeli biimde yrtlmesi ilevini de grdnden siyasal adan da byk neme sahiptir. tzklere sessiz anayasa denmesinin nedeni de budur (Tezi, 2009: 62). 1982 Anayasasnn 95. maddesine gre TBMM, almalarn kendi yapt itzk hkmlerine gre yrtr. ekl lte gre itzk bir parlamento karardr. Bu nedenle, dier Meclis kararlar gibi, tzkler de TBMM tarafndan kabul edilir. tzkleri yasa ve dier meclis kararlarndan ayran yn ise maddi lttr. tzk, yalnzca meclis almalarn dzenler. Bu ise onu genellikle bireysel ve znel nitelikteki dier meclis kararlarndan ayrr. Yasa, vatandalar iin hak ve ykmllk yaratabilirken ve toplumsal ilikilerde uyulmas gereken kurallar gsterebilirken, tzk kural olarak sadece parlamento yelerini balar ve Meclis dnda uygulanamaz. Bu nedenle Anayasann tzkle dzenlenmesini ngrd bir konu yasayla dzenlenemez. Anayasa Mahkemesi de yerleik itihadnda, Bir konunun itzkle dzenlenebilmesi iin onun Meclisin alma alan iinde olmas gerekir. Meclislerin anayasa gerei olarak grev ve yetkileri iinde olmayan konulara ilikin almalarn itzk hkmleriyle dzenlenmesi ve o yoldan meclislerin grev alan iine sokulmas olanakszdr. diyerek bu gr savunmutur. tzkle dzenlenmesi gereken bir konunun yasayla dzenlenmesi, dier Meclis kararlarnda olduu gibi, dzenlemenin yaplmas srecine cumhurbakan yoluyla yrtme orYasama meclislerinin kendi i almalarn dzenlemek iin koyduklar kurallara itzk denir.
100
Trk Anayasa Hukuku
SIRA SZDE
DNELM S O R U
gannn da katlmas nedeniyle hem Meclisin bamszl hem de gler ayrl ilkesine aykrlk oluturur. Parlamentonun kendi itzn kendisinin yapmasnn sonucu, bunu diledii zaman deitirebilmesidir. 1982 Anayasas tzkn nasl yaplacana ve deitirileceine ilikin bir dzenleme getirmemitir. Ancak Anayasann 95/2. maddesi, tzk hkmleri siyasi parti gruplarnn Meclisin btn faaliyetlerine ye says orannda katlmalarn salayacak yolda dzenlenir., biiminde bir kural koymutur. Dolaysyla, Meclis almalarna ilikin itzk dzenlemeleri Meclisteki saysal ounluklara kar muhl efeti koruyucu nitelii gz nnde bulunduracak biimde yaplmaldr. tzkn 181. maddesine gre, tzk deiiklik teklifini milletvekilleri yapabilir. Bunlar hakknda yasa tekliflerine ilikin hkmler uygulanr. Teklif nce Anayasa Komisyonunda, ardndan Genel Kurulda grlr. Deiiklik TBMM karar olarak Resm Gazetede yaymlanr ve yrrle girer. Kararda ileriye ait bir yrrlk tarihi de gsterilebilir. Aslnda Anayasa, itzk deiikliklerinin Resm Gazetede yaymlanmasn aka ngrmemitir. Ancak Anayasann 151. maddesine gre, Anayasa Mahkemesine iptal davas ama sresi itzkler de dhil olmak zere davaya konu olabilecek btn normlar iin Resm Gazetede yaym tarihinden itibaren baladndan, buradan tzkn de yaymlanmas gerektii sonucu kmaktadr. Cumhurbakannn tzk deiikliklerini bir kez daha grmek zere TBMMye geri gnderme yetkisi yoktur. Ancak bunlara kar Anayasa Mahkemesine iptal davas aabilir. tzk, Anayasa Mahkemesinin anayasaya uygunluk denetimine baldr. tzkle kar yalnzca iptal davas (soyut norm denetimi) yoluyla Mahkemeye bavurulabilir. Anayasa Mahkemesinin yerleik itihad uyarnca, Mahkemenin denetimi yalnzca itzk ve itzk deiiklii adn tayan kararlar deil, ayn zamanda itzk dzenlemesi niteliinde olan, ama TBMMnin baka bir adla kabul ettii ilemleri de kapsar. Anayasa Mahkemesi, Anayasada aka belirtilenler dnda kalan yasama organ ilem ve kararlarn Anayasa Mahkemesi denetimine bal olup olmadnn saptarken, ilem ve kararn yapm yntemiyle birlikte, o kararn konusu, alnmasndaki ama, zd iin nitelii ile etki ve deeri gibi ltleri de gz nnde tutmaktadr. Mahkemeye gre, bir ilem ya da karar, Anayasaya uygunluk denetimine bal tutulan ilemlerle ayn deer ve etkide ise o ilemin ya da kararn denetiminin yaplmas hukuk devleti ilkesinin zorunlu bir sonucudur. Anayasa Mahkemesi, tzkn bir kuralnn deitirilmesi ya da tzke yeni bir kural konulmas niteliinde olan TBMM ilem ve kararlarn yeni bir tzk kural saymaktadr (E.1999/12, K.1999/5, Kt.25.3.1999, RG.7.10.1999, 23839; E. SIRA SZDE K. 2007/66, Kt.5.7.2007, RG. 4.1.2008, 26746; E. 2007/45, 2007/62, K.2007/54, Kt.1.5.2007;E. 1967/6, K. 1968/9, Kt. 27.2.1968, RG.18.9.1968, 13004; E. 1970/26, K. 1970/32, Kt. 18.6.1970, RG.17.12.1970, 13697). Dolaysyla, bir parlaDNELM mento karar, tzkte hi dzenlenmemi bir konuyu dzenlemesi ve o konunun yalnzca itzkte dzenlenmesi gereken bir konu olmas durumunda AnaS O R U yasa Mahkemesinin denetimine konu olacaktr. ekl lte greKitzk bir parlamento karardr. Bu nedenle, dier Meclis kararlar giDK AT bi, tzkler de TBMM tarafndan kabul edilir.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
101
YRTME ORGANININ LEMLER

A M A
Yrtme organnn ilemlerini anlatabilmek.

ekl lte gre yrtme ilemi, yrtme organ tarafndan yaplan belli bir sonu dourmaya ynelik irade aklamasdr.
ekl lte gre yrtme ilemi, yrtme organ tarafndan yaplan belli bir sonu dourmaya ynelik irade aklamasdr (Gzler, 2010: 308). Anayasann 8. maddesine gre, Yrtme yetkisi ve grevi, Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu tarafndan, Anayasaya ve kanunlara uygun olarak kullanlr ve yerine getirilir. Bu dzenlemede yrtmenin bir grev olarak nitelendirilmesinin nedeni, yrtme yetkisinin ikincil nitelikte olmasndan kaynaklanr. Bunun anlam, yrtme organnn ilemlerinin yasaya dayanmak zorunda olmasdr. Parlamento daha nce dzenlenmemi bir alan yasayla dzenleyebilirken yrtme organ ancak bir yasa erevesinde ilem yapabilir. Yrtmenin yapaca ilemlerin yasaya dayanmas, ayn zamanda bu ilemlerin yasaya aykr olmamasn da gerektirir. Yani, normlar kademelenmesinde yrtme organnn yapaca ilemler yasalarn altnda yer alr. Anayasann 8. maddesinde yrtmenin bir yetki olarak nitelendirilmesi ise Anayasa tarafndan yrtme yetkisinin ikincil niteliine getirilmi istisnalardan kaynaklanr. Bu istisnalar skynetim ve olaanst hl dnemlerinde karlan KHKler (md. 91, 121, 122) ile cumhurbakanl kararnamesidir (md. 107) (zbudun, 2011: 1999, Gnday, 2011: 227, Gzler, 2010: 307). Bunlar, bir yasaya dayanmadan ya da yasa tarafndan yetki verilmeden yaplabilen ve kaynan dorudan Anayasadan alan yrtme ilemleridir. Anayasann 8. maddesinin, yrtme yetkisi ve grevinin, yasalarn yan sra Anayasaya da uygun olarak kullanlmasndan sz etmesinin nedeni de bu istisnalardr. 1982 Anayasasnn yrtme organna tand ve aada ele alnan dzenleyici ilemler KHK, cumhurbakanl kararnamesi, tzk ve ynetmeliktir.
Kanun Hkmnde Kararname

Kanun hkmnde kararname, ilk kez 1961 Anayasasnda 1971de yaplan deiiklerle Trk Anayasa Hukukuna girmitir. KHKler, yasalara eit nitelikte, yani yasa gcnde olan dzenlemelerdir. Dolaysyla, bunlarla yrrlkteki yasalar deitirilebilir ve kaldrlabilir. KHK karma yetkisi Bakanlar Kuruluna aittir. Bakanlar Kurulunun KHK karabilmesi iin TBMMnin bir yetki yasasyla ona daha nceden yetki vermi olmas gerekir. Dolaysyla Bakanlar Kurulunun KHK karma yetkisi Anayasadan deil, TBMMnin kabul edecei yetki yasasndan kaynaklanr. Yetki yasas, karlacak KHKnin amacn, kapsamn, ilkelerini, kullanma sresini ve sresi iinde birden fazla kararname karlp karlmayacan gsterir (An. md. 91/2). Yetki yasasnda bulunmas gereken ama unsuru, Bakanlar Kuruluna KHK karma yetkisinin neden verildiini ve verilen yetkiyle nelerin yaplmas gerektiini belirtir. Kapsam unsuru, yetki yasasnda ngrlen ama dorultusunda bu amaca ulamak iin hangi aralarn kullanlabileceini ve KHK ile yaplacak dzenlemelerin erevesini gsterir. lkeler, yetki yasasnda belirlenen amaca ulamak iin KHK ile yaplacak dzenlemelerde uyulacak ya da uygulanacak olan temel esaslar ve ltleri ifade eder. TBMM, Bakanlar Kuruluna belli bir alanda KHK karma yetkisini snrl sreyle verir. Yoksa KHK rejimi istisna olmaktan kar, genel bir hle dnr. te yetki yasasnda yer almas gereken sre unsuru, TBMMnin ne kadar sreyle ilgili ala-
102
Trk Anayasa Hukuku
n yrtme organnn dzenlemesine izin verdiini gsterir. Yetki yasasnda ngrlen sre dolduunda KHK karma yetkisi de kendiliinden ortadan kalkar. Dzenlenecek alann niteliine gre her yetki yasas farkl bir sre ngrebilir. Ancak bu srenin, yetki yasasnda yetki devrine ilikin olarak ngrlen ama ve kapsam aacak biimde uzun olmamas gerekir. Son olarak, yetki yasas ayn zamanda sresi iinde birden fazla kararname karlp karlmayacan da belirtmelidir. Bakanlar Kurulunun istifas, drlmesi veya yasama dneminin bitmesi, belli sre iin verilmi olan yetkinin sona ermesine neden olmaz (md. 91/3). KHKnin konusu yetki yasasnda belirlenir. Anayasann 81. maddesi TBMMnin yetkileri arasnda Bakanlar Kuruluna belli konularda KHK karma yetkisi verme yi de saymtr. Anayasa Mahkemesi de Bakanlar Kuruluna her konuyu kapsayacak ekilde KHK karma yetkisi verilemeyeceini; verilen yetkinin konusunun belli olmas gerektiini belirtmektedir (E. 1988/62, K.1990/3, Kt.6.2.1990, RG. 12.10.1990, 20663). Anayasaya gre, baz konular KHKlerle dzenlenemez. Buna gre, Anayasann Temel Haklar ve devler Ksmnn birinci (Genel Esaslar), ikinci (Kiinin Haklar ve devleri) ile drdnc (Siyasi Haklar ve devler) blmlerinde yer alan Temel Haklar ve devler KHKlerle dzenlenemez. Bu yasak, temel hak ve zgrlklerin ancak yasayla snrlanabilecei kuralyla (md.13) uyumludur. Ayrca Bakanlar Kuruluna KHK ile btede deiiklik yapma yetkisi verilemez (md. 163). Dzenleme snrlamadan daha geni ve farkl bir kavramdr. Hakk snrlayc dzenlemeler olabilecei gibi, hakk glendiren, onu daha etkili bir kullanma kavuturan dzenlemeler de olabilir. Anayasann birinci, ikinci ve drdnc blmlerinde yer alan Temel Hak ve zgrlklerin KHK ile dzenlenemeyecek olmas bunlarn ounlukla olumsuz stat haklar niteliinde olmalarndan kaynaklanmaktadr. Olumsuz stat haklarnda yaplacak bir dzenlemenin ounlukla ayn zamanda o hakk snrlama sonucu dourmasndan endie edildiinden bu haklar KHK ile dzenleme alan dnda tutulmutur. nc blmde yer alan Sosyal ve Ekonomik Hak ve zgrlklerin ou ise (salkl ve dengeli evrede yaama hakk, sosyal gvenlik hakk ve konut hakk gibi) olumlu stat haklar niteliindedir. Bunlarn kullanm devletin olumlu bir edimini gerektirir, o nedenle bu tr haklar KHK ile dzenlenebilir. Buna karlk, alma ve szleme zgrl, grev ve sendika hakk gibi nc blmde yer almakla birlikte, nitelikleri itibariyle klasik ve siyasal haklardan hi fark olmayan, devletin bir edimde bulunmasna gerek olmadan kullanlabilen haklarn KHKlerle dzenlenememesi gerekir (Salam, 1984: 268-269). Anayasann kanunla dzenlenmesini ngrd alanlar, dzenleyici ilemlere ilikin genel kurallara uyulmas kouluyla, KHK ile de dzenlenebilir. Temel Hak ve zgrlklerin ancak yasayla dzenlenmesinde ve bte yasasnda KHK ile deiiklik yaplamamasnda olduu gibi, Anayasann ak emrinin olduu alanlarda KHK ile dzenleme yaplamaz. Anayasa Mahkemesi de Anayasann herhangi bir hkmndeki kanunla dzenleme artnn o konuda KHK ile dzenleme yaplmasn engellemedii grndedir. ... Anayasann yasayla dzenleme yaplacan ngren her maddesini, mutlak ve yalnz yasa karlmasn gerektiren bir zorunluluk sayp KHKyi sakncal bulmak, 91. maddeyi bunlar dnda geerli grmek olanakszdr. Anayasann bir maddesinin yasayla dzenleneceini ngrd bir konunun, Anayasann 91. maddesinin birinci fkrasnn aka yasaklad hkmler ile ilgili olmadka, ya da KHK ile dzenlenemeyecei Anayasada zel olarak belirtilmedike KHK ile dzenlenmesi Anayasaya aykr deildir. (E. 1989/4; K. 1989/23, Kt. 16.5.1989, RG.8.10.1989, 20306).
103
Anayasa Mahkemesi, bir tr olaanst yntem olarak grd KHKlerin Anayasaya uygunluunu denetlerken yetki yasasnda konu unsuru bakmndan ksa sreklilik, nemlilik, zorunluluk ve ivedilik gibi Anayasada ngrlmeyen ek unsurlar da aramtr. (E.1989/4; K. 1989/23, Kt. 16.5.1989, RG. 18.10.1989, 20306). Ne var ki son dnemde Mahkemenin bu grn deitirdii grlmektedir. Mahkemeye gre, ...KHKlerin karlabilmesi iin acil, ivedi, nemli ve zorunlu bir durumun olmas gerektiine dair Anayasada herhangi bir dzenleme yer almamaktadr. Bu itibarla, yetki kanunlarnn ve KHKlerin anayasaya uygunluunun incelenmesinde Anayasada ngrlmeyen yeni artlar ihdas edilmesi mmkn olmad gibi, neyin nemli, ivedi ve zorunlu olduuna Anayasaya uygunluk denetimi yapan yarg organnn karar vermesi de bu organn ilevine uygun deildir. Ayrca bu kavramlarn sbjektif nitelik tad ve greceli olduu da aktr. Bu nedenle, yetki yasas ve buna bal olarak KHK karlmasn gerektiren acil, ivedi, nemli ve zorunlu bir durumun olup olmadnn incelenmesi, Anayasada ngrlen erevenin dna taacak lde bir denetim yaplmas anlamna gelebilecektir. (E. 2011/60, K. 2011/147, Kt.27.10.2011, RG. 15.12.2011,28143). KHKler babakan ve btn bakanlar ile cumhurbakan tarafndan imzalanr ve Resm Gazetede yaymlanarak yrrle girer. KHKler Resm Gazetede yaynlandklar gn TBMMye sunulur. Bu tarihte TBMMye sunulmayan KHKler ayn gn yrrlkten kalkar (md. 91/9). Bu kararnameler komisyonlarda ve Genel Kurulda ncelikle ve ivedilikle grlr (md. 91/7,8). Meclisin aynen ya da deitirerek kabul ettii KHK yasalar. Reddedilen KHKler ise bu kararn Resm Gazetede yaynland tarihte yrrlkten kalkar (md. 91/son). TBMM tarafndan deitirilerek kabul edilen KHK maddelerinin ileri bir tarihte yrrle girmesi ngrlemez. Reddedilen ya da deitirilen KHK hkmleri buna ilikin yasann Resm Gazetede yaymland tarihe kadar geerliklerini korur. KHKlerin Anayasaya uygunluunun denetimini Anayasa Mahkemesi yapar. Her ne kadar, Anayasann 148. maddesinde KHKlerin yetki yasasna uygunluunun denetlemesinden deil, yalnzca Anayasaya uygunluunun denetlenmesinden sz edilmekte ise de, Anayasa Mahkemesi, ierii Anayasaya uygun olsa bile, dayand yetki yasas Anayasaya aykr olan KHKleri iptal etmektedir. Mahkeme, bunun iin o KHKnin ayrca Anayasaya aykr olmas koulunu aramamaktadr. Mahkemeye gre, ... Anayasada, Bakanlar Kuruluna ancak yetki yasasnda belirtilen snrlar ierisinde kanun hkmnde kararname karma yetkisi verilmesi ngrlmtr. Yetkinin dna klmas, kanun hkmnde kararnameyi Anayasaya aykr duruma getirir. Bylece, kanun hkmnde kararnamenin yetki yasasna aykr olmas Anayasaya aykr olmas ile zdeleir. ...olaan dnemlerdeki kanun hkmnde kararnamelerin bir yetki yasasna dayanmas zorunludur. Bu nedenle, kanun hkmnde kararnameler ile dayandklar yetki yasas arasnda ok sk bir ba vardr.... Bir yetki yasasna dayanmadan kartlan veya dayand yetki yasas iptal edilen bir kanun hkmnde kararnamenin ierii Anayasaya aykrlk oluturmasa bile Anayasaya uygunluundan sz edilemez. Kanun hkmnde kararnamelerin Anayasaya uygunluk denetimleri, yasalarn denetimlerinden farkldr. Anayasann 11. maddesinde, Kanunlar Anayasaya aykr olamaz denilmektedir. Bu nedenle, yasalarn denetiminde, onlarn yalnzca Anayasa kurallarna uygun olup olmadklar saptanr. kanun hkmnde kararnameler ise konu, ama, kapsam ve ilkeleri ynnden hem dayandklar yetki yasasna hem de Anayasaya uygun olmak zorundadrlar (E. 2002/106, K. 2008/51, Kt. 31.1.2008, RG. 3.6.2008, 26895, E. 2006/138, K. 2006/100, Kt. 20.10.2006, RG. 9.5.2007, 26517; E. 1994/53,
SIRA 104 SZDE

DNELM S O R U
Trk Anayasa SIRA SZDE Hukuku
K. 1994/48, N E L M Kt.8.7.1994, RG. 28.7.1994, 22004). Sonu olarak, bir yetki yasasna daD yanmadan karlan ya da yetki yasasnn kapsam dnda kalan ya da dayand yetki yasas iptal edilen KHKler anayasal dayanaktan yoksun bulunduklarndan S O R U ierikleri Anayasaya aykr olmasa bile Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilir. TBMM BakanlarKKuruluna belli bir alanda KHK karma yetkisini snrl sreyle verir. YokD KAT sa KHK rejimi istisna olmaktan kar, genel bir hle dnr. KHKlerin denetimini anlatnz. SIRA SZDE
D olaanst hl KHKleri yetki unsuru bakmndan iki noktada olaSkynetimve N E L M an KHKlerden ayrlr. Birincisi, bu kararnameleri karmaya cumhurbakan bakanlndaK toplanan Bakanlar Kurulu yetkilidir. kincisi, bu kararnameler iin S OT R AU P TBMMnin bir yetki yasasyla Bakanlar Kuruluna izin vermesi gerekir. Yrtme organ, olaanst dnemlerde bu nitelikte KHK karma yetkisini bir yetki yasasnDKKAT T LEVZYON dan deil,E dorudan Anayasadan almaktadr. Skynetim ve olaanst hl KHKleri, skynetim ya da olaanst hl ilan nedenine dayanr. SIRA usulne gre skynetim ya da olaanst hl ilan edilmemise, Dolaysyla, SZDE byle bir KHK karmak da mmkn deildir. Usulne gre skynetim ya da olaNTERNET anst hl ilan, bunun cumhurbakan bakanlndaki Bakanlar Kurulu tarafnAMALARIMIZ dan ilan edilmesi; ilann Anayasada ngrlen nedenlerden birine dayanmas anlamna gelir. Skynetim ve olaanst hl kararnamesinin amac olaan dneme geri dnmektir. A P K T Skynetim ya da olaanst hl sresince, Cumhurbakan bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu, skynetimin ya da olaanst hlin gerekli kld konularda, KHKler karabilir. Anayasann 91/1. maddesine gre, skynetim ve olaTELEVZYON anst hl KHKleri olaan KHKler iin ngrlen konu snrlamasna bal deildir. Dolaysyla, Anayasada yer alan btn hak ve zgrlklerin kural olarak bu kararnamelerle dzenlenmesi olanakldr. Ancak yrtme organnn bu konuda taNTE NET mamen serbestRolduu da sylenemez. Anayasann 15. maddesi sava, seferberlik, skynetim ve olaanst hl lerde temel hak ve zgrlklerin kullanmnn ksmen veya tamamen askya alnmasna ve Anayasada bunlar iin ngrlen gvencelerin kaldrlmasna; yani Anayasaya aykr gvenceler getirilebilmesine olanak vermektedir. Ne var ki, ayn madde, skynetim ve olaanst hllerde temel hak ve zgrlklerin kullanmnn ksmen ya da tamamen askya alnmasnda yasama ve yrtme organlarn tamamen serbest brakmamakta, birtakm ltler getirmektedir. Bu ltlerden birincisine gre, temel haklarn kullanm ksmen ya da tamamen durdurulurken Trkiyenin milletleraras hukuktan doan ykmllkleri ihlal edilmeyecektir. Bunun kapsamna milletleraras hukukun genel ilkeleri ile devletin taraf olduu szlemelerden doan ykmllkler de dhildir (alar, 1989:163). kincisi, temel hak ve zgrlklere yaplacak mdahl enin, durumun gerektirdii lde olmas gerekir. ncs, 15. maddenin ikinci fkrasnda yer alan hak ve zgrlklere dokunulmaz. Sz konusu hak ve zgrlkler bu fkrada yle sralanmaktadr: Sava hukukuna uygun fiiller sonucu meydana gelen lmler dnda, kiinin yaama hakkna; maddi ve manevi varlnn btnlne dokunulamaz.
DKKAT
SIRA SZDE
Skynetim ve Olaanst Hl KHKleri AMALARIMIZ
DKKAT TELEVZYON
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
105
Kimse din, vicdan, dnce ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz ve bunlardan dolay sulanamaz. Su ve cezalar gemie yrtlemez. Sululuu mahkeme karar ile saptanncaya kadar kimse sulu saylamaz. Skynetim ve olaanst hl kararnamelerine kar Anayasa yargs yolunun kapal olmas, bu gvencelerin pratik deerini ortadan kaldrmaktadr. Ancak te yandan Anayasann 15. maddesinde ngrlen bu ilkelerin Anayasa Mahkemesinin eline, olaanst durumlarda hayli etkili bir Anayasaya uygunluk denetimi olana verdii, hatta bu adan, 1982 Anayasasnn 1961 Anayasasndan daha stn olduu sylenebilir (Turhan, 1992: 21). Yukarda aktarlan snrlamalarn yan sra, skynetim ve olaanst hl KHKleri, ancak olaanst hlin gerekli kld konularda karlabilir (An. md. 121/3). Anayasa Mahkemesine gre, olaanst hlin gerekli kld konular neden ve ama eleriyle snrldr. (E. 1990/25, K. 1991/1, K.t. 10.1.1991, RG. 5.3.1992, 21162; E. 1991/6 K.1991/20, K.t.3.7.1991, RG. 8.3.1992, 21165). Skynetim ve olaanst hlin hangi nedenlerle ilan edilebilecei Anayasada tketici biimde saylmtr. Ayn biimde, skynetim ve olaanst hlin amac, olaanst hle neden olan durumun ortadan kaldrlmasn salamaktr. Bu amac gerekletirmeye hizmet etmeyecek bir dzenleme de skynetim ya da olaanst hl in gerekli kld konu koulunu karlamayacaktr. Bu kararnamelerin uygulama alan, skynetim ya da olaanst hl in yrrlkte olduu yerdir. Skynetim ya da olaanst hl btn lkede ilan edildiyse o zaman bu kararnameler de lke apnda uygulanacaktr. Ancak, skynetim ya da olaanst hl lkenin tmnde deil de bir ya da birka yresinde ilan edildiyse, bu kararnameler de yalnzca o yrede uygulanr. Aksi bir uygulama, olaanst hlin sonularnn dier yerlere de yaylmas sonucunu dourur (E. 1990/25, K. 1991/1, K.t. 10.1.1991). Skynetim ve olaanst hl KHKleriyle Skynetim ve Olaanst Hl kanunlar da dhil olmak zere, olaan yasalarda ve KHKlerde olaanst hl in uyguland yer ve sreyle snrl deiiklikler yaplabilir. Skynetim ya da olaanst hl ortadan kalktktan sonra bu dzenlemeler uygulamadan kalkar. Anayasa Mahkemesi de olaanst hl KHKleriyle yasalarda deiiklik yaplamayaca grndedir. Mahkemeye gre, Olaanst hl in veya skynetimin, gerekli kld konularda kartlan KHKler, bu hllerin ilan edildii blgelerde ve ancak bunlarn devam sresince uygulanabilirler. Olaanst hlin sona ermesine karn, olaanst hl KHKsindeki kurallarn uygulanmasnn devam etmesi olanakszdr. Bu nedenle, olaanst hl KHKleri ile yasalarda deiiklik yaplamaz. Olaanst hl KHKleri ile getirilen kurallarn olaanst hl blgeleri dnda veya olaanst hlin sona ermesinden sonra da uygulanmalarnn devam isteniyorsa bu konudaki dzenlemenin yasa ile yaplmas zorunludur. nk olaanst hl blgesi veya blgeleri dnda veya olaanst hlin sona ermesinden sonra da uygulanmalarna devam edilmesi istenilen kurallarn ierdii konular olaanst hlin gerekli kld konular olamazlar (E. 1990/25, K. 1991/1, K.t. 10.1.1991; E.1991/6, K. 1991/20, Kt.3.7.1991). Cumhurbakan, babakan ve btn bakanlarn imzasn tayan skynetim ve olaanst hl KHKsi Resm Gazetede yaymlanarak yrrle girer ve ayn gn TBMMnin onayna sunulur (An. md. 121/1 ve 122/1). Anayasa, bu koulun yerine getirilmemesi durumunda ne olaca konusunda bir dzenleme getirmemitir.
106
Trk Anayasa Hukuku
Resm Gazetede yaymlandklar gn Meclise sunulmayan olaan KHKler bu tarihte yrrlkten kalktna gre (An. md. 91/9), kyas yoluyla, bu yaptrmn skynetim ve olaanst hl KHKleri iin de geerli olaca sylenebilir (Tanr ve Yzbaolu, 2011:430). TBMMye sunulan skynetim ve olaanst hl KHKleri Anayasann ve tzkn yasa tasar ve tekliflerinin grlmesi iin koyduu kurallara gre ancak, komisyonlarda ve Genel Kurulda dier KHKlerle yasa tasar ve tekliflerinden ncelikle ve ivedilikle, en ge otuz gn iinde grlr ve karara balanr. Komisyonlarda en ge yirmi iinde grmeleri tamamlanmayan KHKler Meclis Bakanlnca dorudan doruya Genel Kurul gndemine alnr (t. md.128). Bu kararnameler Genel Kurulda grldkten sonra aynen ya da deitirilerek kabul edilir ya da reddedilir. Skynetim ve olaanst hl KHKleri uygulamada yasa ile onayland iin, bunlarn aynen ya da deitirilerek onaylanmasyla birlikte yasalat kabul edilmektedir. Burada, onayla birlikte yasa hline dnen bir skynetim ve olaanst hl kararnamesinin olaan dnemde de uygulanp uygulanamayaca sorusu akla gelebilir. Bu tr kararnameler yasalatktan sonra olaan zamanlarda ya da skynetim ve olaanst hlin dnda kalan yerlerde uygulanamaz. Bu yasalar skynetim ya da olaanst hlin kalkmasyla birlikte konusuz kalr. Resm Gazetede yaymlandklar gn TBMMye sunulmayan kararnameler bu tarihte; Meclis tarafndan reddedilen kararnameler bu kararn Resm Gazetede yaymland tarihte yrrlkten kalkar. Skynetim ve olaanst hl KHKlerine kar Anayasaya aykrlk iddiasyla Anayasa Mahkemesine bavurulamaz (md. 148/1). Yrtme organnn, skynetim ve olaanst hl KHKleri yoluyla, Anayasann 15. maddesinde saylan ekirdek alan sakl kalmak kaydyla, temel hak ve zgrlkleri olaan dnemlerden daha geni biimde snrlayabilecei, hatta bunlarn kullanmn askya alabilecei gz nnde bulundurulduunda, bu kararnamelerin yarg denetimine bal olmasnn nemi daha da artmaktadr. Bu kararnameler TBMMde aynen ya da deitirilerek kabul edilip yasalatktan sonra Anayasa Mahkemesinin anayasaya uygunluk denetimine sokulabilir. Ancak, bunlar uzun sre yasalamadan yrrlkte kaldndan anayasal gvencelere aykr uygulamalar yarg denetimi dnda kalmaktadr. Anayasa Mahkemesi, gelitirdii bir yorumla bu kararnamelerin tmyle yarg denetimi dna kmasn engellemitir. Mahkemeye gre; Anayasa Mahkemesi, denetlenmesi istenen metne verilen adla bal deildir. Bu nedenle, olaanst hl KHKsi ad altnda yaplan bir dzenlemenin gerekten bir olaanst hl KHKsi niteliinde olup olmadn incelemek ve bu nitelikte grmedii dzenlemeler ynnden anayasaya uygunluk denetimi yapmak zorundadr. (E.1990/25, K. 1991/1, K.t. 10.1.1991.) Anayasa Mahkemesinin bu yorumu, yrtme organnn hukuk devleti ilkesine bal kalmasn salamak ve zellikle temel hak ve zgrlklerin Anayasann 15. maddesinde belirtilen ltler dorultusunda snrlanp snrlanmadnn denetlenmesini salamak asndan isabetli bir sonu dourmutur.
Cumhurbakanl Kararnamesi
Anayasann 107. maddesine gre, Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin kuruluu, tekilat ve alma esaslar, personel atama ilemleri cumhurbakanl kararnamesi ile dzenlenir. Bu kararname, cumhurbakan tarafndan hazrlanr ve onun imzasyla yaymlanp yrrle konur. Cumhurbakanl kararnamesi karma yetkisi, Genel Sekreterliinin kurumsal yaps ve ileyiiyle ilgili ie dnk bir yetkidir (Tanr ve Yzbaolu, 2011: 353).
107
Uygulamada Cumhurbakanl Genel Sekreterlii 1983 tarihli 2879 sayl yasa ile 1983 tarihli 1 no.lu kararname ile dzenlenmitir. Bu tr kararnameyi bir yasaya dayanmadan karma yetkisi bizzat Anayasa tarafndan verildiinden byle bir yasaya gerek yoktu. Cumhurbakan bu yetkiyi tek bana kullandndan, Anayasann 125/2. maddesi gerei, bu kararnamelere kar yarg yoluna bavurulamaz.
Tzkler
Anayasann 115. maddesine gre tzkler, yasann uygulanmasn gstermek veya emrettii ileri belirtmek zere Bakanlar Kurulu tarafndan karlan dzenleyici ilemlerdir. Bakanlar Kurulu bu yetkisini hazrlad tzk tasarsn Dantayn incelemesinden geirmek artyla kullanabilir. Dolaysyla, gerekte tzk karma yetkisi Bakanlar Kurulu ile Dantay arasnda paylatrlmtr (Gnday, 2011: 111). Tzkler yasalara aykr olamaz. Tzkler, cumhurbakan tarafndan imzalanr ve Resm Gazetede yaymlanarak yrrle girer.
Anayasann 115. maddesine gre tzkler, yasann uygulanmasn gstermek veya emrettii ileri belirtmek zere Bakanlar Kurulu tarafndan karlan dzenleyici ilemlerdir.
Ynetmelikler
Ynetmelik; babakanlk, bakanlklar ve kamu tzel kiileri tarafndan kendi grev alanlarn ilgilendiren yasalarn ve tzklerin uygulanmasn salamak zere karlr (An. md. 124). Anayasada saylmam olmakla birlikte, ynetmelikle uygulanmas salanacak yasa ya da tzn birden ok bakanln ya da tm bakanlklarn grev alanna girmesi durumunda, birden fazla bakanlk ve Bakanlar Kurulu da ynetmelik karabilir (Gnday, 2011: 115). Tzklerden farkl olarak ynetmelikler, Dantayn incelemesinden gemez. Bunlar, cumhurbakan tarafndan imzalanmak zorunda deildir. Hangi ynetmeliklerin Resm Gazetede yaymlanacan ilgili yasa gstermektedir. Dolaysyla, yasada ngrlmeyen ynetmeliklerin Resm Gazetede yaymlanma zorunluu yoktur. Yrtme organnn, karar, tebli, sirkler, genelge, ynerge, duyuru, ilan gibi deiik adlar altnda da dzenleyici ilem yapt grlmektedir. Bunlara adsz dzenleyici ilem denir. Bu nitelikteki dzenleyici ilemler ynetmelik olarak nitelendirilir (Gzler, 2007: 425)
Ynetmelik; babakanlk, bakanlklar ve kamu tzel kiileri tarafndan kendi grev alanlarn ilgilendiren yasalarn ve tzklerin uygulanmasn salamak zere karlr.
108
Trk Anayasa Hukuku
zet
A M A
Yasama organnn ilemlerini aklayabilmek. Yasama yetkisi, TBMMnin yasa yapma ve parlamento karar alma yetkisi olarak tanmlanabilir (zbudun, 2011:203). Anayasann 7. maddesine gre, yasama yetkisi Trk Milleti adna TBMMye aittir. Bu yetki devredilemez. Anayasann TBMMye verdii yasama yetkisine ilikin olarak ilkeden sz edilebilir. Bunlar yasama yetkisinin aslilii (ilk-ellii), genellii ve devredilmezliidir. Yasama yetkisinin aslilii, bu yetkinin ilkel olmas ve dorudan Anayasadan kaynaklanmas anlamna gelir. Yasama yetkisinin genellii, yasama organnn snrsz bir dzenleme yetkisine sahip olmasn ifade eder. Burada yasama organ iin tek snr anayasadr. Yasama yetkisinin devredilmezlii ilkesi, yasama organnn dzenleme alanna giren ve yasama ilevi niteliinde olan ilemlerin baka bir organ tarafndan yaplmasn yasaklamaktadr. TBMMnin Anayasa ve tzkte belirtilen yntem ve esaslara gre, yasa ad altnda yapt, kural olarak genel, soyut, nesnel, srekli nitelikte olan ilemlere yasa denir (Nezirolu, 2008: 241). Yrtmenin KHK, tzk, ynetmelik gibi adlarla yapt dzenleyici ilemler de genel, soyut, nesnel, srekli niteliktedir.
A M A
Yrtme organnn ilemlerini anlatabilmek. ekl lte gre yrtme ilemi, yrtme organ tarafndan yaplan belli bir sonu dourmaya ynelik irade aklamasdr (Gzler, 2010: 308). Anayasann 8. maddesine gre, Yrtme yetkisi ve grevi, Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu tarafndan, Anayasaya ve kanunlara uygun olarak kullanlr ve yerine getirilir. Bu dzenlemede yrtmenin bir grev olarak nitelendirilmesinin nedeni, yrtme yetkisinin ikincil nitelikte olmasndan kaynaklanr. Bunun anlam, yrtme organnn ilemlerinin yasaya dayanmak zorunda olmasdr. Anayasann 8. maddesinde yrtmenin bir yetki olarak nitelendirilmesi ise Anayasa tarafndan yrtme yetkisinin ikincil niteliine getirilmi istisnalardan kaynaklanr. Bu istisnalar skynetim ve olaanst hl dnemlerinde karlan KHKler (md. 91, 121, 122) ile cumhurbakanl kararnamesidir (md. 107)
109
Kendimizi Snayalm
1. Devletin hukuki sonular douran ilevlerine ilikin aadakilerden hangisi sylenemez? a. Devletin hukuki sonular douran ilevleri, deiik organlar tarafndan yerine getirilir. b. Devletin hukuki sonular douran ilevleri, yasama, yrtme ve yarg faaliyeti olmak zere e ayrlr. c. Devletin hukuki adan ilevlerini snflamada, maddi ve ekl (organik) olmak zere iki lt kullanlr. d. Maddi lt, yaplan ilemi, yaplan hukuki ilemin ieriine gre belirleyen lttr. e. ekl lt, bu ilevi yerine getiren kii ve makamlar gz nnde bulundurmadan belirleyen lttr. 2. Devletin hukuki sonular douran ilevlerine ilikin aadakilerden hangisi sylenemez? a. Devletin hukuki sonular douran ilevleri, deiik organlar tarafndan yerine getirilir. b. Devletin hukuki sonular douran ilevleri, yasama, yrtme ve yarg faaliyeti olmak zere e ayrlr. c. Devletin hukuki adan ilevlerini snflamada, maddi ve ekl (organik) olmak zere iki lt kullanlr. d. Maddi lt, bu ilevi yerine getiren kii ve makamlar gz nnde bulundurarak belirleyen lttr. e. ekl lt, devletin ilevlerini o ilemi yapan organa ya da yapl biimine gre snflayan lttr. 3. Yasama organnn ilemlerine ilikin aadakilerden hangisi sylenemez? a. Maddi yasa, tzk ve ynetmelik gibi ekl adan idari dzenleyici ilemleri de kapsar. b. Trkiyede yrtme organnn mahfuz bir yetki alan vardr. c. Maddi bakmdan yarg ilemi de yasa biiminde yaplabilir. d. Anayasaya gre, yasama yetkisi Trk Milleti adna TBMMye aittir. e. Yasama organ her konuyu istedii ayrntda dzenleyebilir. 4. Aadakilerden hangisi yasama organnn araya baka bir ilem girmeksizin bir alan dorudan yasayla dzenleyebilmesini ifade etmektedir? a. Yasama yetkisinin genellii b. Yasama yetkisinin devredilmezlii c. Yasama yetkisinin ilk-ellii d. Yasama dokunulmazl e. Yasama sorumsuzluu 5. Aadakilerden hangisi yasama ilemi deildir? a. Cumhurbakanl kararnamesi b. Yasa c. Bte ve kesin hesap yasalar d. tzk e. Uluslararas anlamalarn onaylanmasna ilikin yasa, 6. Yasa yapm srecine ilikin aadakilerden hangisi sylenemez? a. Genel Kurulda nce yasa tasars ya da teklifinin tm zerinde grme alr. b. Kanun tasar ve teklifleri Genel Kurulda kabul edildikten sonra yasa niteliini alr. c. Meclis yasay deitirerek kabul ederse, cumhurbakan deitirilmi yasay yeniden TBMMye geri gnderebilir. d. Komisyon teklif ya da tasar hakknda bir rapor hazrlar ve bunu Meclis Bakanlna sunar. e. Kanun tasar ve teklifleri Genel Kurulda kabul edildikten sonra uygulanmaya balar. 7. Bte ve kesin hesap yasalarna ilikin aadakilerden hangisi sylenemez? a. Bte tasars yrtme organ tarafndan hazrlanr. b. Bte tasarlar ve rapor Bte Komisyonunda grlr. c. Bte Komisyonu, bte tasarsn elli be gn iinde grr. d. Bte Komisyonunda bamszlar yer alamaz. e. TBMM bte tasarsn kabul ederek hkmeti ibra etmi olur.
110
Trk Anayasa Hukuku
8. Aadakilerden hangisi uluslararas szlemeleri onaylama yetkisine sahiptir? a. Cumhurbakan b. TBMM c. Babakan d. Bakanlar Kurulu e. Meclis Bakan 9. Aadakilerden hangisi bir parlamento karardr? a. Cumhurbakanl kararnamesi b. Cumhurbakann vatana ihanetle sulama c. Tzk d. Ynetmelik e. Kanun Hkmnde Kararname 10. Aadakilerden hangisi yrtmenin dzenleyici ilemlerinden birisi deildir? a. KHK b. tzk c. Cumhurbakanl kararnamesi d. Tzk e. Ynetmeliktir.
Yaamn inden
Canikli: ike yasasn aynen gndereceiz 06/12/2011 15:27 AK Parti Grup Bakanvekili Nurettin Canikli, ike cezalarnda indirim ngren ve Cumhurbakan Abdullah Gl tarafndan bir kez daha grlmek zere TBMMye geri gnderilen yasa iin Biz AK Parti Grubu olarak, yasay aynen Kke gndermekten yanayz dedi.
TBMM - Nurettin Canikli, Mecliste gazetecilerle yapt sohbet toplantsnda, Cumhurbakan Abdullah Gln, Sporda iddet ve Dzensizliin nlenmesine Dair Kanunda Deiiklik Yapan Kanunu bir kez daha grmek zere TBMMye gndermesini deerlendirdi. Meclise iade edilen sporda iddet yasasnn akbetinin ne olacann sorulmas zerine Canikli, sporda iddete ilikin dzenlemenin, AK Parti Grubunun dier parti gruplaryla ortaklaa imzalad metinle Meclise sunulduunu, ancak BDPnin daha sonra mutabakattan ayrldn syledi. Canikli, AK Parti olarak, u an itibariyle, o anda mutabakata vardmz artlar ve hususlarn ieriinde, znde herhangi bir deiiklik szkonusu deil. Bu kanaatimizi, mutabakat deitirecek herhangi bir gelime olmamtr. AK Parti, MHP ve CHP ile birlikte o mutabakatn devam ettirmektedir. Bununla balantl olarak kanunun bir an nce ve aynen daha nce TBMMde kabul edildii gibi grlmesi ve kabul edilmesi ynnde kanaatimiz var bu kanaatimizi muhafaza ediyoruz dedi. Bir gazetecinin, Herhangi bir deiiklik olmad dediniz ama Cumhurbakann vetosu var. Babakan Yardmcsnn, Cumhurbakann destekleyen aklamas var szleri zerine Canikli, AK Parti Grubu olarak, bu kanaatimizi, kararmz deitirecek bir husus szkonusu
111
deildir. Sylediimiz budur. Elbette Sayn Cumhurbakanmzn geri gnderme durumu szkonusu. Takdir Sayn Cumhurbakanmzndr ve anayasal yetkisini kullanmtr diye konutu. AK Parti Grup Bakanvekili Canikli, Bundan Siz, Cumhurbakanlna, ankaya Kkne bu yasann aynen iade edilmesi taraftarsnz anlamn kartabilir miyiz? sorusuna, AK Parti Grubu olarak kanaatimiz bu ynde. Balangta o mutabakatta ngrlen ama ve husus aynen devam ediyor. Bu kanaati deitirecek, yeniden gzden geirilmesine neden olacak herhangi bir hususun olmadn dnyoruz yantn verdi. ELETRLER SAYGIYLA KARILIYORUZ Yasaya, cezalarn lll asndan bir eletiri oldu ve kiiye zg olduu belirtildi szleri zerine Canikli, Herkesin kendi kanaatini paylamas son derece doaldr, saygyla karlyoruz. Herkes kamuoyu ile dncesini paylaabilir dedi. Nurettin Canikli, bu dzenlemenin yaplmas gerektiine inandklarn, AK Parti Grubu olarak gerekli olduunu dndklerini ve dzenlemeyi de bu amala verdiklerini syledi. lk metni imzalayan BDPnin daha sonra mutabakattan imzasn geri ektiinin anmsatlmas zerine Canikli, BDP ile bu konuda grmediklerini, BDPnin de imzalarn geri ektikten sonraki dncelerini kamuoyu ile paylatklarn kaydetti. Canikli, yasann ne zaman kacann sorulmas zerine, Bu karar ortaya konulduktan sonra, gecikmeden, bir an nce TBMM Genel Kurulunda grlmesinin uygun olacan dnyoruz dedi. Canikli, bte grmelerinin bu grmeye engel tekil etmeyeceini, bte grmeleri srasnda da iade edilen yasann grlebileceini syledi. AK Parti ile ankaya Kk arasnda bir atlak olduu konusunda yorumlar var denilmesi zerine Canikli, Bu yorumlar kesinlikle doru bir deerlendirme deil. Sayn Cumhurbakanmz anayasal yetkisini kullanmtr. Herkes ayn siyasi parti ierisinde olabilir, darda olabilir, vatandamz veya Sayn Cumhurbakanmz olabilir. Herkesin kendi kanaati vardr ve herkes herkesle ayn dnmek zorunda deil. Demokratik bir anlayla bu dncelere sayg duyulur, onun tesinde bir deerlendirmenin sizin dediiniz anlamda doru olmadn dnyorum dedi. GR AYRILII YOK Canikli, bir gazetecinin, Bakanlarn aklamalarna baknca, Hkmet ile AK Parti Grubu arasnda da bir g-
r ayrl var szlerine, Hayr, yle bir gr ayrl szkonusu deil yantn verdi. Yasann Meclisten ankaya Kkne aynen gnderilmesinden sonra, Cumhurbakan Abdullah Gln yasay referanduma ya da Anayasa Mahkemesine gtrmesi konusunda endieleri olup olmadnn sorulmas zerine Canikli, Olabilecek ihtimaller yasalarda bellidir, onu da biliyoruz zaten ama Sayn Cumhurbakanmz isterlerse Anayasa Mahkemesine gtrebilirler. Bu konuda, bu ekilde bir beklenti ierisinde deiliz diye konutu. Canikli, beklentilerinin, kanunun Genel Kuruldan km hl iyle kabul edilmesi ynnde olduklarn belirterek, Ama takdir Meclisin, o konuda ne olur bilemeyiz. Ancak biz, AK Parti olarak aynen yasalamas ynndeyiz dedi. (aa) Kaynak: Radikal http://www.radikal.com.tr/Radikal.aspx?aType=RadikalDetayV3&ArticleID=1071702&CategoryID=78
Okuma Paras
Uluslararas Anlamalarn Trk Hukukundaki Yeri AHS ile temel hak ve zgrlklere ilikin teki antlamalar arasndaki ayrm (...) Bilindii gibi, AHS ile kurulan ve Trkiyenin de iinde bulunduu sistemin ok nemli bir zellii vardr: AHSnde ve ek Protokollerde tannm olan haklarn ve zgrlklerin, taraf bir devlete ihlal edildiine ilikin savlar, belli koullarla Avrupa nsan Haklar Mahkemesi nne gtrlebilmekte ve taraf devlet yarglanabilmektedir. AHSnin 46. maddesine gre, taraf devletler Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin, kendileriyle ilgili davalarda verilip kesinlemi karlarna uymakla ykmldr. (...) AHS szlemesinin ve ek Protokollerle gvence altna alnm bir hakkn yada zgrln, ihlali savnn ileri srlmesi hl inde konunun incelenmesinde sadece Szleme ve Protokol hkmlerinin sznn deil, AHMin itihatlarnn da deerlendirmede lt olarak kullanlmas gerekir. Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin, sistemin iindeki ulusal mahkemelerin stnde bir temyiz mahkemesi olduunu dnmenin yanll bilinen bir gerektir. Bununla birlikte, bu mahkemenin itihatlarnn, ulusal mahkemelerce dikkate alnmas da sistemin mantnn bir gereidir. Ulusal mahkemece verilmi olan bir karar,
112
Trk Anayasa Hukuku
sonu olarak Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin nne grtlrse, ilgili devletin, insan hakk ihlalinde bulunmu olduu bir uluslararas dzeyde yarg kararyla saptanm olacaktr. AHMce verilip kesinlemi bir karar, tazminat deme ykmll getirebilmesinin yan sra yarglamann yenilenmesi nedeni olabilmektedir. Buna karlk, dorudan uygulanabilir nitelikte hkmler ieren ama bir uluslararas yarg organ eliyle salanan denetime yer vermeyen uluslararas antlamalarn uygulanmas ve bu uygulamann temyiz yoluyla denetlenmesi sadece ulusal yarg sisteminin sorumluluundadr. Bu durumun, uygulama asndan ok nemli bir sonucu udur: bir Trk mahkemesince temel hak ve zgrlklere ilikin olan ama yargsal denetim iermeyen bir dorudan uygulanabilir antlama hkm ile ilgili olarak verilip, kesinlemi bir hkm, olsa olsa akademik, siyasal ve diplomatik yoldan eletirilebilir; ama uluslararas bir yarg organ nne gtrlemez. Kanmca, AY m. 90a eklenen tmce, bu konu asndan da bir deiiklik yaratm deildir. Trk mahkemelerince temel hak ve zgrlklere ilikin olan bir antlama hkm, 90. maddeye bu tmce eklenmeden nce de, dava konusu AHS ve ek Protokoller kapsamnda bir konuya ilikin ise, AHM nne gtrlebiliyordu, yani AHSnin esas alnmann da tesinde stnl kabul edilmiti denilebilirdi. AY m. 90a eklenen tmce ile getirilen deiikliin, esas alnma kavramyla bu stnl zayflatmas olaslndan sz edilebilir; ama AHSnin yerlemi sistemi iinde (AHS m. 1,46 vb.) bu konuda bir geriye dn sz konusu olamaz. Dorudan uygulanan ama bir uluslararas yargsal denetim dzenei iermeyen temel hak ve zgrlklere ilikin antlamalar bakmndan AY m. 90a eklenen tmce bir deiiklik getirmi midir? Bu antlamalar, nce de imdi de kanun hkmndedir. Bir kanun hkm ile antlama hkmnn atmas hl inde, hangisine ncelik verilecei konusundaki tartmalar asndan da durumda nemli bir deiiklik yoktur. Kanun hkmyle atma hl inde, temel hak ve zgrlklere ilikin antlama hkmne stnlk tannmas deil bu hkmn esas alnmas gerekmektedir. Dolaysyla, atan hkmlerle ilgili davaya bakan mahkeme, uluslararas antlama hkmn esas alacak, ancak olayn zelliine gre, antlama hkmn m; yoksa kanun hkmn m uygulayacan takdirine gre kararlatracaktr. Mahkemenin bu konuda takdirini kullanrken, Anayasann Balang ta belirtilen Trkiye Cumhuriyetinin
Dnya milletleri ailesinin eit haklara sahip erefli bir yesi olmas olgusunu ve insan haklarna saygl demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olma niteliini dikkate almas ve takdirini insan haklarnn gerekletirilmesi ynnde kullanmas beklenir. Ancak, bunun her olayda, temel hak ve zgrlklere ilikin uluslararas antlama uyarnca karar vermeyi gerektiren, bir pozitif hukuk ykmll deil, yorumlamada yn gsterici ve genel nitelikte bir kural olduu kabul edilmelidir. Kaynak: Prof. Dr. Rona Aybay TBB Dergisi, Say 70, 2007. http://portal.ubap.org.tr/App_Themes/Dergi/2007-70320.pdf

1. e 2. d 3. c 4. c 5. a 6. e 7. d 8. a Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yasama Organnn lemleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yasama Organnn lemleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yasama Organnn lemleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yasa konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bte ve Kesin Hesap Yasalar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Milletleraras Anlamalarn Uygun Bulunmas konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Parlamento Kararlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yrtme Organnn lemleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
9. b 10. b

Sra Sizde 1 Maddi lt, yaplan ilemi, bu ilevi yerine getiren kii ve makamlar gz nnde bulundurmadan, yaplan hukuki ilemin ieriine gre belirleyen lttr. ekl lt, devletin ilevlerini ve bu ilevleri yerine getirirken yapt hukuki ilemleri, o ilemi yapan organa ya da yapl biimine gre snflayan lttr.
113

Sra Sizde 2 Yasalar, ya milletvekilleri tarafndan yasa teklifi (nerisi) ile ya da Bakanlar Kurulu yasa tasars ile yaplr. Yasa teklifi, en az bir milletvekili tarafndan; yasa tasars, babakan da dhil olmak zere Bakanlar Kurulunun tm tarafndan imzalanarak TBMM Bakanlna sunulur. Yasa teklif ve tasarlar yazl ve gerekeli olmaldr. Bir tam yl gemedike Genel Kurulda reddedilmi teklif ya da tasar ayn yasama dnemi iinde yeniden TBMMye sunulamaz. Yasa tasar ve teklifleri Meclis Bakanlnca dorudan ilgili komisyonlara havale edilir. Komisyon teklif ya da tasar hakknda bir rapor hazrlar ve bunu Meclis Bakanlna sunar. Bakan bu raporu bastrp milletvekillerine datr. Bundan sonra Genel Kurulda grme aamasna geilir. Komisyon raporu, Genel Kurul aksine karar almadka, raporun datm tarihinden itibaren 48 saat gemedike Genel Kurulda grmeye balanamaz. Genel Kurulda nce yasa tasars ya da teklifinin tm zerinde grme alr. Ardndan maddelere geilmesi oya sunulur. Maddelere geilmesi kabul edilmezse teklif ya da tasar reddedilmi saylr. kinci aama, maddelerin ve bu maddeler zerinde verilen deiiklik nergelerinin tek tek grlmesi ve oylanmasdr. Bundan sonra tasar ya da teklifin tm zerinde oylamaya geilir. Toplant yeter says, yani TBMM ye tam saysnn en az te biri olan 184 salandktan sonra, toplantya katlanlarn salt ounluuyla yasa kabul edilir. Ancak bu say hibir ekilde ye tam saysnn drtte birinin bir fazlasndan, yani 139dan az olamaz. Kanun tasar ve teklifleri Genel Kurulda kabul edildikten sonra yasa niteliini alr. Bu durumda bile sz konusu yasann uygulanma yetenei yoktur. Yasann uygulanabilmesi, yani vatandalar balamas iin cumhurbakan tarafndan imzalanmas ve Resm Gazetede yaymlanmas gerekir. Sra Sizde 3 KHKlerin Anayasaya uygunluunun denetimini Anayasa Mahkemesi yapar. Her ne kadar, Anayasann 148. maddesinde KHKlerin yetki yasasna uygunluunun denetlemesinden deil, yalnzca anayasaya uygunluunun denetlenmesinden sz edilmekte ise de, Anayasa Mahkemesi, ierii Anayasaya uygun olsa bile, dayand yetki yasas Anayasaya aykr olan KHKleri iptal etmektedir. Mahkeme, bunun iin o KHKnin ayrca Anayasaya aykr olmas koulunu aramamaktadr. Bakrc, Fahri (2000), TBMMnin alma Yntemi, Ankara: mge. alar, Bakr (1989), Anayasa Bilimi, stanbul: BFS. Erdoan, Mustafa (2011), Anayasa Hukuku, Gzden Geirilmi 6. Bask, Ankara: Orion. Esen, Selin (2008), Karlatrmal Hukukta ve Trkiyede Olaanst Hl Rejimi, Ankara: Adalet. Duran, Lutfi (1996), Bunalm Kararnameleri, A.. Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, c.50 , s.3-4: 141-158. Gzler, Kemal (2010), Trk Anayasa Hukuku Dersleri, Gncelletirilmi 9. Bask, Bursa: Ekin. Gzler, Kemal (2007), dare Hukuku Dersleri, Geniletilmi ve Gncellenmi 5. Bask, Bursa: Ekin. Gzler, Kemal (2000), Trk Anayasa Hukuku, Bursa: Ekin. Gnday, Metin (2011), dare Hukuku, Gncellenmi ve Gzden Geirilmi 10. Bask, Ankara:maj. ba, eref, Bozkurt, Rauf (2006), 100 Soruda Trk Parlamento Hukuku, Ankara: Nobel ba, eref (2009), Parlamento tzk Metinleri, stanbul: Trkiye Bankas Kltr Yaynlar Nezirolu, rfan (2008), Trk Parlamento Hukukunun Temel Kavramlar, Ankara: Sekin. zbudun, Ergun (2011), Trk Anayasa Hukuku, Gzden Geirilmi 12. Bask, Ankara: Yetkin. Salam, Fazl (1984), Kanun Hkmnde Kararname karma Yetkisinin Snrlar: Uygulamann Yaygnlamasndan Doabilecek Sorunlar, Anayasa Yargs, Ankara: Anayasa Mahkemesi Yaynlar. Tanr, Blent ve Yzbaolu, Necmi (2011), 1982 Anayasasna Gre Trk Anayasa Hukuku, A10. Bas, stanbul: Beta. Tezi, Erdoan (2009), Anayasa Hukuku, 13. Bas, stanbul: Beta. Tezi, Erdoan (1972),1961 Anayasasna Gre kanun Kavram, stanbul. Turhan, Mehmet (1992), Olaanst Hl lerde karlabilecek Kanun Hkmnde Kararnameler, Amme daresi Dergisi, C. 25 S.3.
6
Amalarmz

TRK ANAYASA HUKUKU
Bu niteyi tamamladktan sonra; 1982 Anayasasna gre TBMMnin oluumunu aklayabilecek, Milletvekillerinin hukuki konumlarn belirleyebilecek, Yasama organnn i yapsn ve alma sistemini anlatabilecek, Yasama organnn grev ve yetkilerini sralayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
TBMM dHondt Sistemi Kanun Seim Ara Seim Yksek Seim Kurulu Yasama Bakl Yasama Dokunulmazl Yasama Sorumsuzluu Bakanlk Divan tzk Komisyon Danma Kurulu Toplant Yeter Says Karar Yeter Says Soru Meclis Aratrmas Genel Grme Meclis Soruturmas Gensoru
indekiler
1982 ANAYASASINA GRE TBMMNN OLUUMU MLLETVEKLLERNN HUKUK KONUMLARI TBMMNN YAPISI VE ALIMA SSTEM TBMMNN GREV VE YETKLER
Trk Anayasa Hukuku Yasama Organ
Yasama Organ
1982 ANAYASASINA GRE TBMMNN OLUUMU
A M A
1982 Anayasasna gre TBMMnin oluumunu aklayabilmek
1982 Anayasasna gre, TBMM drt yllk bir grev sresi iin seilmekte ve yasama organ genel oyla seilen 550 milletvekilinden olumaktadr (1982 AY. md. 75, 77). Yirmi be yan dolduran her yurttan seimlerde aday olma hakk bulunmakla birlikte belli koullara sahip olmayanlar milletvekili seilemezler. Anayasann 76/I. maddesinde bu durumda bulunanlar saylmtr. Buna gre; En az ilkokul mezunu olmayanlar, Kstllar, Ykml olduu askerlik hizmetini yapmam olanlar, Kamu hizmetinden yasakllar, Taksirli sular hari toplam bir yl ya da daha fazla hapis ile ar hapis cezasna mahkm olanlar, Zimmet, ihtils, irtikp, rvet, hrszlk, dolandrclk, sahtecilik, inanc ktye kullanma, dolanl ifls gibi yz kzartc sulardan biriyle hkm giymi olanlar, Kaaklk, resm ihale ve alm satmlara fesat kartrma, devlet srlarn aa vurma, terr eylemlerine katlma ve bu gibi eylemleri tahrik ve tevik sularndan biriyle hkm giymi olanlar affa uram olsalar bile milletvekili olamazlar. Yine 76/II. maddede belirtildii zere, milletvekili seilmelerine bir engel olmamakla birlikte, bulunduklar konum itibaryla aday olamayacaklar kiiler de Anayasada saylmtr. Buna gre; Hkimler ve savclar, Yksek yarg organlar mensuplar, Yksekretim Kurumlarndaki retim elemanlar, Yksekretim Kurulu yeleri, Kamu kurum ve kurulularnn memur statsndeki grevlileri, Yaptklar hizmet bakmndan ii nitelii tamayan kamu grevlileri, Silahl Kuvvetler mensuplar ancak grevden ekilme koulunu yerine getirmeleri hlinde seimlerde aday olabileceklerdir.
116
Trk Anayasa Hukuku
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Milletvekili seimine ilikin olarak kabul edilen seim sistemi, bir orantl temsil usul olan dHondt sistemidir. 1982 Anayasas dneminde bu seim sistemi %10 ulusal baraj ngrlmek suretiyle uygulanmaktadr. 2839 sayl Milletvekili Seim Kanunu ile ngrlen yzde on ulusal barajnn yneldii ana ama ynetimde istikrar salamak ve glendirmek olmutur. Bu tercihin yaplmas temsilde adalet ilkesinin geri plana itilmesine yol amtr. Seim kanunu, ulusal barajl bir orantl sistemi ngrmekle karma bir seim sistemi oluturmutur. Anayasada 1995 ylnda 4125 sayl kanunla yaplan deiiklikle 67. maddeye eklenen hkm, gerekte birbiriyle pek de badamayan iki ilkeyi anayasallatrmtr. Buna gre seim kanunlar, temsilde adalet ve ynetimde istikrar ilkelerini badatracak biimde dzenlenmelidir. Bu dzenleme aslnda yasama organnn kabul ettii bir seim kanunu zerinde Anayasa Mahkemesinin sbjektif anlamda takdir yetkisini geniletmeye yol amaktadr (zbudun, 2011: 282 - 284). 1982 Anayasas, lm veya milletvekillii sfatnn kaybedilmesine yol aan hller sonucunda meydana gelen milletvekillii boalmalarnn tamamlanmasna ilikin olarak ara seim mekanizmasn da dzenlemitir. Anayasann 78. maddesinde dzenlenen ara seimin yaplabilmesi iin baz koullarn gereklemesi gerekmektedir. Buna gre; Ara seim her seim dneminde sadece bir kez yaplabilecektir. Ara seim genel seimden otuz ay gemedike yaplamayacaktr. Ara seim yaplabilmesi iin meclis ye tam saysnn en az % 5inin boalmas gerekmektedir. Daha nce bir kez ara seim yaplmas veyahut otuz aylk srenin dolmamas, %5lik bir boalmann meydana gelmesi hlinde, yeniden ara seime gidilmesini engellemeyecektir. Bu koullar dairesinde ara seimler ay iinde yaplacaktr. Genel seimlere bir yl kala ara seim yaplmas ise anayasal olarak yasaklanmtr (Onar ve Gnen, 2002: 13 - 15). Anayasann ngrd bu koullarn dnda, 27. 12. 2002 tarihli ve 4777 sayl Anayasa deiiklii kanunuyla bir ayrks durum oluturulmutur. Bu yeni dzenlemeye gre, dier koullardan bamsz olarak bir ilin veya seim evresinin TBMMde yesinin kalmamas hlinde, boalmay izleyen doksan gnden sonraki ilk Pazar gn ara seim yaplacaktr. TBMM seimleri olaan grev sresinin dolmas, meclisin erken seim karar almas veya anayasal koullar dairesinde cumhurbakannn verecei karar zerine hlde yenilenebilir. Seimlerin ertelenmesi ise sadece sava sebebiyle seimlerin yaplmasna imkn grlmezse yine TBMM kararyla ve ancak bir yllk bir sre iin geSIRA SZDE riye braklabilmektedir. Bu sre zarfnda geri brakmaya yol aan durum ortadan kalkmamsa yasama organ ayn usllere uymak kouluyla erteleme kararn yineleyebilir (Gzler, N2011: 176 - 178). Seimlerin genel ynetim ve denetimi, yedi asl ve D ELM drt yedek yeden oluan Yksek Seim Kurulunca gerekletirilir. Bu yelerin alts Yargtay, bei Dantay Genel Kurullarnn kendi yeleri iinden seilir. Kurul kaS O R U rarlar aleyhine baka bir mercie bavurulamayaca iin kesindir (1982 AY. md 79). Drt yllk bir K K A T sresi iin seilen TBMM, genel oyla seilen 550 milletvekilinden D grev olumaktadr
DKKAT
Bir ilin veyaSIRA SZDE seim evresinin TBMMde yesinin kalmamas halinde yaplan ara seim dzenlemesini Anayasann 80. maddesi hkmyle birlikte deerlendiriniz.
AMALARIMIZ DNELM K S OT R AU P
SIRA SZDE
DKKAT
DKKAT
6. nite - Yasama Organ
117
MLLETVEKLLERNN HUKUK KONUMLARI

A M A
Milletvekillerinin hukuki konumlarn belirleyebilmek
Anayasann 80 ila 86. maddeleri TBMM yelerinin hukuki konumlarna ilikin dzenlemeleri iermektedir. Bu erevede temsil ilikisi, greve balama, yelikle badamayan iler, yasama baklklar, milletvekilliinin dmesi ve milletvekillerinin mali konumlar anayasal olarak dzenlenmitir.
Temsil likisi ve Greve Balama

1982 Anayasas mill egemenlik ilkesine uygun olarak milletvekillerinin seildikleri blgeyi veya kendilerini seenleri temsil etmeyeceklerini, btn milletin temsilcisi olacaklarn ngren bir hkm sevk etmitir (1982 AY. md. 80). Seilen milletvekillerinin greve balamalar ise Anayasann 81. maddesine uygun olarak yapacaklar ant ime ile mmkn olabilecektir.
Milletvekillii le Badamayan ler

Milletvekillerinin yasama grevlerini yerine getirirken farkl iktidar odaklarnn etkisi altna girmemesi ve ynlendirmesi ile karlamamas iin dnlen bu kurum ile zellikle yrtme erkine ve i evrelerine kar yasama organnn bamszlnn salanmas amalanmtr (Tanr ve Yzbaolu, 2009: 227). Anayasann 82. maddesine gre milletvekillerinin u ileri yapmas badamazlk kapsamnda dzenlenmitir: 1) Devlette, dier kamu tzel kiilerinde, bunlara bal kurulularda, 2) Devletin veya dier kamu tzel kiilerinin dorudan ya da dolayl biimde katld giriim ve ortaklklarda, 3) zel gelir kaynaklar ve zel olanaklar kanunla salanm kamu yararna alan dernekler ile devletten yardm salayan ve vergi bakl bulunan vakflar ile, 4) Kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular, sendikalar ve bunlarn st kurulularnn ve katldklar giriim ya da ortaklklarn ynetim ve denetim kurullarnda grev alamazlar, vekili olamazlar, herhangi bir taahht iini dorudan veya dolayl olarak kabul edemezler, temsilcilik ve hakemlik de yapamazlar (1982 AY. md. 82/I). 5) Yrtme organnn teklif, inha, atama ya da onamasna bal olarak resm veya zel bir ile de grevlendirilemezler (1982 AY. md. 82/II, 1.c). Anayasa ile badamazlk kapsam iinde de ayrks bir durum ngrlmtr. Ancak bu hlin hayata geebilmesi baz koullara balanmtr. Buna gre; milletvekillerinin alt ay gememek artyla ve belli bir konuda olmak zere hkmet tarafndan verilecek geici bir grevi kabul edebilmesi ise TBMM kararna tabidir. (1982 AY. md. 82/II, 2.c).
Milletvekillerinin alt ay gememek artyla ve belli bir konuda olmak zere hkmet tarafndan verilecek geici bir grevi kabul edebilmesi TBMM kararna tabidir.
Yasama Baklar
Temel amac, yasama organ yelerinin grevlerini herhangi bir zorluk, bask altnda kalmadan serbeste yapabilmelerini salamak olan yasama baklar, milletvekillerinin grevlerini gerei gibi gerekletirebilmesi srasnda balatlabilecek adli takiplerin yarataca kesintileri engellemeye yneliktir (Gzler, 2001: 72). 1982 Anayasasnn 83. maddesinde yasama dokunulmazl bal altnda d-
118
Trk Anayasa Hukuku
Yasama sorumsuzluu, milletvekillerinin temsil ettikleri semen iradesini, grlerini ve isteklerini herhangi bir bask altnda kalmakszn aklayabilmesinin gvencesini olutururken; yasama dokunulmazl, yasama organ yelerinin grevlerini laykyla yerine getirebilmeleri iin dnlm olan ve bir su eylemine ilikin olarak ceza kovuturmas ve yarglamasndan uzak tutulmasn ngren bir baklktr.
zenlenen yasama baklar hem yasama sorumsuzluu hem de yasama dokunulmazl kavramlarna yer vermektedir. Dolaysyla aslnda birbirinden nemli derecede farkllk gsteren iki kavram sz konusudur. Yasama sorumsuzluu, milletvekillerinin temsil ettikleri semen iradesini, grlerini ve isteklerini herhangi bir bask altnda kalmakszn aklayabilmesinin gvencesini olutururken; yasama dokunulmazl, yasama organ yelerinin grevlerini laykyla yerine getirebilmeleri iin dnlm olan ve bir su eylemine ilikin olarak ceza kovuturmas ve yarglamasndan uzak tutulmasn ngren bir baklktr. Ancak dokunulmazlk, ktye kullanma ak nitelii dolaysyla nispi bir baklk biiminde ngrlm olup bu anayasal ayrcalk ancak yasama organnn izin verdii lde kabul edilmitir (Ycel, 2004: 43 - 44). Meclis kararyla kaldrlmas mmkn olmayan yasama sorumsuzluu, bu zellii dolaysyla mutlak bir nitelie sahiptir. Sorumsuzluk bakl, milletvekillerinin meclis almalarndaki oy ve szlerinden, ileri srdkleri dncelerden sorumlu tutulmamalar esasna dayanmaktadr. Milletvekilleri meclis almalarndaki bu faaliyetlerini, ilgili oturumdaki Bakanlk Divannn teklifi zerine meclise baka bir karar alnmadka meclis dnda da yineleyebilir ve aa vurabilirler. Yasama sorumsuzluu bu yineleme ve aa vurma iin de geerli olacaktr (1982 AY. md. 83/I). Yasama dokunulmazl ise ancak belli artlar dairesinde sz konusu olabilen bir yasama bakldr. Buna gre, seimden nce veya sonra bir su iledii ileri srlen milletvekili iin yasama dokunulmazlnn meclis kararyla kaldrlmas gerekmektedir. Dokunulmazlk kaldrlmadka ilgili milletvekili tutulamayacak, sorguya ekilemeyecek, tutuklanamayacak ve yarglanamayacaktr. Anayasa iki hlde yasama organ yelerinin dokunulmazlktan yararlanamayacaklarn ngrmektedir. Bu hller; Ar cezay gerektiren sust hli ve Seimden nce soruturulmasna balanlmak kouluyla anayasann 14. maddesinde ngrlen durumlardr (1982 AY. md. 83/II) Anayasann 14. maddesi Temel hak ve hrriyetlerin ktye kullanlamamasna ilikin olup, maddenin birinci fkrasnda, Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerin, devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmay ve insan haklarna dayanan demokratik ve laik cumhuriyeti ortadan kaldrmaya ynelik faaliyetler biiminde kullanlamayaca ngrlmektedir. Ayrca ayn maddenin ikinci fkrasnda, Anayasa hkmlerinin, devlet ve kiilere, Anayasayla tannan temel hak ve hrriyetlerin yok edilmesini ya da Anayasada belirtilenden daha geni biimde snrlandrlmasn amalayan bir faaliyette bulunmay salayacak ekilde yorumlanamayaca dzenlenmitir. Dolaysyla bu tr faaliyetler iinde bulunan bir milletvekilinin dokunulmazlk olanandan yararlanamayacan 83/II. madde hkm bir ayrks durum olarak ngrmektedir. Milletvekillerine ilikin olarak seimden nce ya da sonra verilmi bir ceza hkm mevcutsa, bunun yerine getirilmesi, bir dier ifadeyle infaz, yelik sfatnn sona ermesine braklacaktr. Bu sre iinde zaman am da ilemeyecektir (1982 AY. md. 83/III). Madde hkm lafzen yorumlandnda buradaki zamanamnn ceza zamanam olduu grlecektir. Zaten dokunulmazlk kapsam iinde yer alan ilemler iinde dava ama olmad iin delillerin toplanp milletvekili hakknda bir dava almas mmkndr. Dokunulmazlk daha sonraki safhalara ve baz ilemlere ilikin olacandan dava zamanamnn durmas iin bir neden yoktur (Ycel, 2004: 49).
119
Yeniden seilen milletvekilinin durumu bakmndan ise Anayasa, dokunulmazl ngrmekte ve ilgili milletvekiline ilikin olarak soruturma ve kovuturmann yaplabilmesini, meclisin yeniden dokunulmazl kaldrmas kararna balamaktadr (1982 AY. md. 83/IV).
Milletvekilliinin Dmesi
lm ve lm yerine geen hller dnda milletvekillii sfatnn kaybna yol aan hller anayasada snrl sayda olacak ekilde saylmtr. Buna gre milletvekilinin istifas, kesin hkm giymesi, kstlanmas, milletvekillii ile badamayan bir grev veya hizmeti srdrmekte srar etmesi ve meclis almalarna mazeretsiz veya izinsiz olarak bir ay iinde en az be birleim gn katlmamas milletvekillii sfatnn yitirilmesine yol aacak durumlar olarak belirtilmitir (1982 AY. md. 84). Bu hllerden istifa, badamazlk ve devamszlk suretiyle sfatn kaybna TBMM karar verecektir. Anayasa istifa ve badamazlk hllerine ilikin olarak yasama organnn karar iin zel bir ounluk aramamken devamszlk dolaysyla milletvekilliinin kayb kararnn ancak ye tamsaysnn salt ounluu ile alnabileceini ngrmtr. Kesin hkm giyme ve kstlanma hlleri iin ise TBMMnin karar alma gerei mevcut deildir. Her iki durum iin de bu husustaki kesin mahkeme kararlarnn Genel Kurula bildirilmesiyle sfat kayb gerekleecektir. Anayasann ngrd bu hllerin dnda milletvekilleri iin sfat kaybna yol aan bir dier gelime ya da neden cumhurbakan seilme durumudur. Anayasann 101. maddesine gre, cumhurbakan seilen bir milletvekilinin TBMM yelii son bulacaktr (Gzler, 2011: 197). Anayasa 85. madde ile TBMMnin yasama dokunulmazlnn kaldrlmas kararlar ve istifa, badamazlk veya devamszlk nedenleri dolaysyla ald milletvekili sfatnn drlmesi kararlar iin yargsal denetim ngrmtr. Buna gre hakknda karar verilen milletvekili ya da baka bir milletvekili ilgili kararn alnd tarihten balayarak yedi gn iin Anayasa Mahkemesinde kararn iptali iin dava ama yetkisine sahip klnmtr. Anayasa Mahkemesi iptal istemini on be gn iinde kesin olarak karara balayacaktr.
Anayasann ngrd bu hllerin dnda milletvekilleri iin sfat kaybna yol aan bir dier gelime ya da neden cumhurbakan seilme durumudur
Milletvekillerinin Mali Stats

Yasama organ yelerine ilikin olarak Anayasann 86. maddesinde ngrlen denek ve yolluklar balkl hkm mali konuma ilikin olup, TBMM yelerinin SIRA SZDE denek, yolluk ve emeklilik ilemlerinin kanunla dzenlenecei belirtilmitir. Milletvekili deneklerinin aylk tutarnn, en yksek devlet memurunun almakta olduu miktar; yolluun da denek miktarnn yarsn aamayacahkme balanmD NELM tr. Sz konusu denek ve yolluklar, milletvekillerine T.C. Emekli Sand tarafndan balanan emekli ayl ve benzeri demelerin kesilmesine yol amaz. Bu denek ve yolluklarn en ok ayl nceden denebilecektir. S O R U Milletvekillii ile badamayan eitli ilerin ngrlmesi, yasama organ Tyelerinin bu DKKA grevlerini yerine getirirken farkl iktidar odaklarnn etkisi altna girmemesi ve ynlendirmesi ile karlamamas iin dnlmtr.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Yasama dokunulmazl kurumunun gerekliliini tartnz.
SIRA SZDE AMALARIMIZ

DNELM
K T A P S O R U TELEVZYON DKKAT
K T A P S O R U T E D E K ZAYTO N L VK
120
Trk Anayasa Hukuku
TBMMNN YAPISI VE ALIMA SSTEM

AM A
Yasama organnn iyapsn ve alma sistemini anlatabilmek
TBMM, Bakanlk Divan, Siyasi Parti Gruplar, Yasama Komisyonlar ve Danma Kurulu olmak zere drt ksmdan olumaktadr. Anayasann 94. maddesi, bakanlk divann dzenler. Buna gre Divan, meclis yeleri arasndan seilen TBMM Bakan, Bakanvekilleri, Ktip yeler ve dare amirlerinden olumaktadr (1982 AY. md. 94/I). TBMM Bakanlk Divan iin bir yasama dnemi iinde iki kez seim yaplr. lk seilenlerin grev sresi iki yl olmakla birlikte, ikinci dnem iin grev sresi yasama dneminin sonuna kadar devam eder. Dolaysyla bu sre, seimlerin erken bir tarihte yaplmas hlinde iki yldan az olabilmektedir. Meclis bakannn seimi drt tur zerinden gizli oy usulyle gerekletirilir. Buna gre, ilk iki oylamada aranan oy oran ye tam saysnn en az te iki (367) ounluudur. Adaylardan herhangi biri bu ounlua ularsa Meclis bakan seilmi olur. ki turda da bu orana ulalamazsa tura geilir ve bu turda meclis ye tam saysnn en az salt ounluunun (276) bir adaya oy vermesi gereklidir. Bu turda da sonu alnamamsa drdnc tur oylama yaplr ve bir nceki turda en ok oy alm iki adaydan en ok oy alan meclis bakan seilmi olur. Meclis bakan ve bakanvekilleri, yesi bulunduklar siyasi partinin ya da grubun meclis iinde veya dndaki faaliyetlerine katlamayacaklar gibi, grevleri gerei olan hller dnda, meclis tartmalarna katlamazlar, bakan ve oturumu yneten bakan vekili oy kullanamazlar (1982 AY. md. 94/son). Meclis almalarna gruplar araclyla katlan siyasi partilerin bir grup oluturabilmesi iin en az yirmi milletvekiline sahip olmas gerekmektedir. Anayasa ve itzk siyasi parti gruplarna eitli yetki ve grevler tanm olmakla birlikte hususta gruplarn karar alamayacan ngrmtr. Yasama dokunulmazlnn kaldrlmas, meclis soruturmas konularnda grme yapmas ve karar almas yasaklanan gruplar ayn zamanda meclis bakanl seimlerinde aday da gsteremez (zbudun, 2010: 302 - 304). TBMM tznde hakknda dzenleme bulunan Danma Kurulu ise parti gruplarnn yasama organ iinde uyumlu almasn salamak ve yasama faaliyetinin ileyiini kolaylatrmak amacyla oluturulmu bir kuruldur. Kurul, TBMM Bakannn bakanlnda, siyasi grup bakanlar ya da vekillerinin birisi veya onlarn yazl olarak grevlendirdii birer milletvekilinden meydana gelmektedir. Gerekirse hkmetin temsilen birisi hatta meclis bakanvekilleri de kurula arlabilir. Kurulu kararlar balayc olmayp sadece danma niteliindedir (Tanr ve Yzbaolu, 2009: 250 - 251). Yasama faaliyetinin nemi dnldnde ok kalabalk bir heyet olarak alan meclisin bu yapsndan kaynaklanabilecek tkanmalarn nlenmesi, daha verimli bir alma gerekletirilmesi ve uzmanlk gerektiren hususlarn varl gibi nedenlerle meydana getirilen yasama komisyonlar ok yaamsal bir ileve sahiptir. Komisyonlar eliyle yaplan teknik alma hem daha iyi yasa hazrlanmas iin gereken samimi tartma ortamn salamakta hem de yasama sreci iinde bir i blm gerekletirerek meclislerin ar i ykn azaltabilmektedir (Bakrc, 2000: 310-311). TBMM tznn 20. maddesi gereince oluturulan srekli komisyonlar da bu ilevi yklenmekte ve faaliyet gstermektedirler. Bu hkm gereince oluturulan TBMM komisyonlar unlardr:
121
Anayasa Komisyonu, Adalet Komisyonu, Mill Savunma Komisyonu, ileri Komisyonu, D ileri Komisyonu, Mill Eitim, Kltr, Genlik ve Spor Komisyonu, Bayndrlk, mar, Ulatrma ve Turizm Komisyonu, evre Komisyonu, Salk, Aile, alma ve Sosyal ler Komisyonu, Tarm, Orman ve Kyileri Komisyonu, Sanayi, Ticaret, Enerji, Tabi Kaynaklar, Bilgi ve Teknoloji Komisyonu, Trkiye Byk Millet Meclisi Hesaplarn nceleme Komisyonu, Dileke Komisyonu, Plan ve Bte Komisyonu, Kamu ktisad Teebbsleri Komisyonu nsan Haklarn nceleme Komisyonu. Bu 16 komisyona ek olarak i tzn ilgili maddesi gereince, 15.4.2003 tarihli ve 4847 sayl Kanunla Avrupa Birlii Uyum Komisyonu ile 25.2.2009 tarihli ve 5840 sayl Kanunla Kadn Erkek Frsat Eitlii Komisyonu da kurulmutur. Her yl Ekim aynn ilk gn kendiliinden toplanan TBMM, bir yasama yl iinde en fazla ay tatil yapabilmektedir. Meclis ara verme ya da tatil esnasnda cumhurbakannca dorudan ya da Bakanlar Kurulunun istemi zerine toplantya arlabilir (1982 AY md. 93/I,II). Meclisi bu biimde toplantya arabilme yetkisi sadece cumhurbakanna tannm bir yetki deildir. Meclis bakan da dorudan ya da meclis ye tam says itibaryla, milletvekillerinin en az bete birinin (110) istemi zerine meclisi toplantya arabilir. Bu biimde, ara vermeden ya da tatilden arlan TBMM ncelikle bu olaanst toplanty gerektiren konuyu grmek zorunluluundadr. Aksi hlde tekrar ara verme veya tatile devam edilemeyecektir (1982 AY. md. 93/III, IV). Anayasann 95. maddesine gre TBMM almalarn kendi tzk hkmlerine gre gerekletirmektedir. Dolaysyla Anayasaya bu alma faaliyetine ilikin ayrntl dzenlemeler bulunmamakla birlikte, Anayasann 96. maddesinde toplant ve karar yeter says ile 97. maddesinde grmelerin akl ve yaymlanmas balkl hkmler sevk edilmitir. Buna gre, TBMM, yapaca btn seimler dhil olmak zere tm ileri bakmndan ye tam saysnn te biri (184) ile toplanr ve Anayasada bakaca bir zel dzenleme yoksa toplantya katlanlarn salt ounluu ile karar verir. Bu karar yeter says hibir biimde ye tam saysnn drtte birinin bir fazlasndan az olamayacaktr. Bu sayda 139 milletvekiline karlk gelmektedir. Anayasann 97. maddesine gre, TBMM Genel Kurulundaki grmeler aleniyeti esas olup, Tutanak Dergisinde tam olarak yaynlanaca SIRA SZDE hkme balanmtr. Ancak tzk, yasama organnn gerek grrse kapal oturumlar da yapabileceini de ngrmtr. Kapal oturum tutanaklarnn yaym yine DTBMML iradesine bNE M raklmtr. Keza ak grmelerin her trl vasta yaym serbest olup bunun istisnas ilgili oturumdaki Bakanlk Divannn nerisi zerine Meclisin aksi ynde S O R U karar almas hlidir. TBMM her yl Ekim aynn ilk gn kendiliinden toplanr ve bir yasama ylTiinde en fazDKKA la ay tatil yapabilir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
122
Trk Anayasa Hukuku
TBMMNN GREV VE YETKLER

AM A
Yasama organnn grev ve yetkilerini sralayabilmek
Hkmetin genel siyasetinin ya da bir bakann bakanlna ilikin ilerden dolay siyasal sorumluluunun tartld ve gvenoylamasyla sonulanan bir denetim mekanizmasdr. Babakan veya bakanlarn grevleriyle ilgili sulardan dolay Yce Divanda yarglanmalarn gerektiren bir durumun varlnn tespiti iin yasama organnca gerekletirilen soruturmadr.
Grev ve yetkiler bakmndan dnyadaki btn temsil siyasal sistemlerin yasama organlarnn ana ilevi bulunmaktadr. Kanun yapma, hkmeti denetleme ve devlet btesini kabul etme olarak zetleyeceimiz bu faaliyetler 1982 Anayasasyla da ngrlm ve Anayasann 87. maddesi okunduunda TBMMnin grev ve yetkileri genel olarak dzenlenmitir (zbudun, 2010: 309). Anayasann genel olarak ngrd yetki ve grevleri yle sralamak mmkndr: Kanun koymak, deitirmek ve kaldrmak, Bakanlar Kurulunu ve bakanlar denetlemek, Bakanlar Kuruluna KHK karma yetkisi vermek, Bte ve kesin hesap kanun tasarlarn grmek ve kabul etmek, Para baslmasna karar vermek, Sava ilanna karar vermek, Milletleraras antlamalarn onaylanmasn uygun bulmak, Meclis ye tam saysnn bete nn ounluu kararyla genel ve zel af ilan etmek (1982 AY. md. 87). Kural koyma ve hkmetin sunduu bte tasarsn kabul etme dnda ne kan bir dier yasama fonksiyonu yrtmenin denetlenmesidir. Cumhurbakannn vatana ihanet olarak tanmlanan su dnda sorumluluunun Anayasa tarafndan kabul edilmemesi bu denetim ilevinin arlkl olarak bakanlar kuruluna ynelik olmasn gerektirmitir. Bu erevede 98.-100. maddeler arasnda ngrlen Soru, Meclis aratrmas, Genel grme, Gensoru ve Meclis soruturmas aralaryla bu denetimin gerekletirilecei dzenlenmitir. Soru, Bakanlar Kurulu adna szl veya yazl olarak cevaplandrlmak zere Babakan veya bakanlardan bilgi istemekten ibarettir (1982 AY. md 98/I) Meclis aratrmas, belli bir konuda bilgi edinilmek iin yaplan incelemeden ibarettir. (1982 AY. md. 98/III). Genel grme, toplumu ve Devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun, Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulunda grlmesidir. (1982 AY. md. 98/IV). Hkmetin ya da bakanlarn siyasi sorumluluuna ynelik olan gensoru ile yine hkmetin veya bakanlarn grevleri dolaysyla cezai sorumluluuna ilikin olan meclis soruturmasnn, dier denetim aracndan farkl olarak, etkin biimde iletilebilmesi hlinde hkmeti drme etkisi vardr. Gensoru, nergesi ancak bir siyasi parti grubunca ya da en az yirmi milletvekilince verilebilir. Gensoru grmeleri srasnda verilen gvensizlik nergeleri ya da hkmetin gven istei zerine yaplan oylama sonucunda hkmetin ya da bir bakann drlebilmesi ye tam saysnn en az salt ounluunun (276 MV) bu ynde irade oluturmasna baldr (1982 AY. md 99/I, IV, V). Babakan ya da bakanlar hakknda TBMM ye tam saysnn en az on birinin (55) verecei nerge ile meclis soruturmas almas istenebilir. Meclis bu istemi en ge bir ay iinde grerek gizli oyla karara balar. Meclisin, babakan ya da ilgili bakan yarglanmak zere Yce Divana sevk edebilmesi iin ye tam saysnn en az salt ounluunun bu ynde karara varmas gerekmektedir (1982 AY. md. 100/I, III).
123
TBMMnin kural koyma, denetim yapma ve bte hazrlama ilevlerine ilikin yetki ve grevlerinin dnda anayasann eitli maddelerinde datlm olarak bulunan farkl yetki ve grevleri de bulunmaktadr. Buna gre; 1) Meclis Bakanlk Divann semek (1982 AY. md 94/III), 2) Bakanlar Kuruluna ynelik kuruluta veya istem zerine daha sonraki bir dnemde gven oylamas yapmak (1982 AY. md. 110,111). 3) Olaan ve olaan st hl KHKleri grp karara balamak (1982 AY. 91/son, 121, 122) 4) Olaan st hl, skynetim, seferberlik ve sava hli srelerini uzatmak veya bunlar sonlandrmak (1982 AY. 121, 122), 5) RTK yelerini semek (1982 AY. md 133), 6) Anayasa Mahkemesinin yesini semek (1982 AY. md. 146), 7) Kamu ktisad Teebbslerini denetlemek (1982 AY. md 165), 8) Kalknma planlarn onaylamak (1982 AY. md. 166). SIRA dolaysyla mil9) Yasama dokunulmazlnn kaldrlmasna ve belli nedenlerSZDE letvekili sfatnn drlmesine karar vermek (1982 AY. md. 83, 84). 10) Seimlerin geriye braklmas, erken seim ve ara seim N E L M D kararlarn almak (1982 AY. md 78). 11) Kamu Badenetisini semek (1982 AY. md. 74/VI) bu eit yetki ve grevS O R U lere rnek gsterilebilir. Dnyadaki btn temsil siyasal sistemlerin yasama organlarnn kanun yapma, hkmeti DKKAT denetleme ve devlet btesini kabul etme olarak zetleyebileceimiz temel ilevi bulunmaktadr. SIRA SZDE Kat parti disiplininin olduu Trkiyede yasama ounluuna sahip iktidar partisi ya da SIRA SZDE partilerinin yasama organnca denetlenebilme olasln tartnz. AMALARIMIZ
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT

DNELM
K T A P
S O R U
K T A P
S O R U
TELEVZYON DKKAT SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
TELEVZYON DKKAT SIRA SZDE NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
124
Trk Anayasa Hukuku
zet
A M A
1982 Anayasasna gre TBMMnin oluumunu aklayabilmek 1982 Anayasasna gre, TBMM drt yllk bir grev sresi iin seilir ve genel oyla seilen 550 milletvekilinden oluur. 25 yan dolduran her yurttan seimlerde aday olma hakk bulunmakla birlikte belli koullara sahip olmayanlar milletvekili seilemezler. Milletvekili seilemeyecek olanlar Anayasann 76/I. maddesinde saylmtr. Milletvekili seimine ilikin olarak kabul edilen seim sistemi, bir orantl temsil usul olan dHondt sistemidir. 1982 Anayasas dneminde bu seim sistemi %10 ulusal baraj ngrlmek suretiyle uygulanmaktadr. Milletvekillerinin hukuki konumlarn belirleyebilmek Anayasann 80 ila 86. maddeleri TBMM yelerinin hukuki konumlarna ilikin dzenlemeleri iermektedir. Bu erevede temsil ilikisi, greve balama, yelikle badamayan iler, yasama baklklar, milletvekilliinin dmesi ve milletvekillerinin mali konumlar anayasal olarak dzenlenmitir. 1982 Anayasas milletvekillerinin btn milletin temsilcisi olacaklarn ngrmektedir. Seilen milletvekillerinin greve balamalar ise Anayasann 81. maddesine uygun olarak yapacaklar ant ime ile mmkn olabilecektir. Milletvekillerinin yasama grevlerini yerine getirirken farkl iktidar odaklarnn etkisi altna girmemesi ve ynlendirmesi ile karlamamas iin dnlen bu kurum ile zellikle yrtme erkine ve i evrelerine kar yasama organnn bamszlnn salanmas amalanmtr. Temel amac, yasama organ yelerinin grevlerini herhangi bir zorluk, bask altnda kalmadan serbeste yapabilmelerini salamak olan yasama baklar, milletvekillerinin grevlerini gerei gibi gerekletirebilmesi srasnda balatlabilecek adli takiplerin yarataca kesintileri engellemeye yneliktir. 1982 Anayasasnn 83. maddesinde yasama dokunulmazl bal altnda dzenlenen yasama baklar hem yasama sorumsuzluu hem de yasama dokunulmazl kavramlarna yer vermektedir. Yasama organnn iyapsn ve alma sistemini anlatabilmek TBMM, Bakanlk Divan, Siyasi Parti Gruplar, Yasama Komisyonlar ve Danma Kurulu olmak zere drt ksmdan olumaktadr. Anayasann 94. maddesi, bakanlk divann dzenler. Buna gre Divan, meclis yeleri arasndan seilen TBMM Bakan, Bakanvekilleri, Ktip yeler
AM A
ve dare amirlerinden olumaktadr. Meclis almalarna gruplar araclyla katlan siyasi partilerin bir grup oluturabilmesi iin en az yirmi milletvekiline sahip olmas gerekmektedir. Anayasa ve itzk siyasi parti gruplarna eitli yetki ve grevler tanm olmakla birlikte hususta gruplarn karar alamayacan ngrmtr. Yasama dokunulmazlnn kaldrlmas, meclis soruturmas konularnda grme yapmas ve karar almas yasaklanan gruplar ayn zamanda meclis bakanl seimlerinde aday da gsteremez. Her yl Ekim aynn ilk gn kendiliinden toplanan TBMM, bir yasama yl iinde en fazla ay tatil yapabilmektedir. Meclis ara verme ya da tatil esnasnda cumhurbakannca dorudan ya da Bakanlar Kurulunun istemi zerine toplantya arlabilir. Meclisi bu biimde toplantya arabilme yetkisi sadece cumhurbakanna tannm bir yetki deildir. Meclis bakan da dorudan ya da meclis ye tam says itibaryla, milletvekillerinin en az bete birinin (110) istemi zerine meclisi toplantya arabilir. Bu biimde, ara vermeden ya da tatilden arlan TBMM ncelikle bu olaanst toplanty gerektiren konuyu grmek zorunluluundadr. Aksi hlde tekrar ara verme veya tatile devam edilemeyecektir.
A M A
A M A
Yasama organnn grev ve yetkilerini sralayabilmek Grev ve yetkiler bakmndan dnyadaki btn temsil siyasal sistemlerin yasama organlarnn ana ilevi bulunmaktadr. Kanun yapma, hkmeti denetleme ve devlet btesini kabul etme olarak zetleyeceimiz bu faaliyetler 1982 Anayasasyla da ngrlm ve Anayasann 87. maddesi okunduunda TBMMnin grev ve yetkileri genel olarak dzenlenmitir. Kural koyma ve hkmetin sunduu bte tasarsn kabul etme dnda ne kan bir dier yasama fonksiyonu yrtmenin denetlenmesidir. Cumhurbakannn vatana ihanet olarak tanmlanan su dnda sorumluluunun Anayasa tarafndan kabul edilmemesi bu denetim ilevinin arlkl olarak Bakanlar Kuruluna ynelik olmasn gerektirmitir. Bu erevede 98.-100. maddeler arasnda ngrlen Soru, Meclis aratrmas, Genel grme, Gensoru ve Meclis soruturmas aralaryla bu denetimin gerekletirilecei dzenlenmitir. TBMMnin kural koyma, denetim yapma ve bte hazrlama ilevlerine ilikin yetki ve grevlerinin dnda anayasann eitli maddelerinde datlm olarak bulunan farkl yetki ve grevleri de bulunmaktadr.
125
Kendimizi Snayalm
1. 1982 Anayasasna gre, TBMMnin grev sresi ka yldr? a. 2 b. 3 c. 4 d. 5 e. 7 2. 1982 Anayasasna gre aadakilerden hangisi milletvekili olabilir? a. lkokul mezunu olmayanlar b. Kstllar c. Kamu hizmetinden yasakllar d. Vergisini zamannda demeyenler e. Askerlik hizmetini yapmam bulunanlar 3. 1982 Anayasasna gre aadakilerden hangisi milletvekilliine aday olabilir? a. Hakimler b. Savclar c. Memurlar d. Esnaf e. Silahl Kuvvetler mensuplar 4. 1982 Anayasasna gre ara seime gidilebilmesi iin meclis ye tamsaysnn en az ne kadar boalmaldr? a. Yzde bei b. Yzde yedisi c. Yzde onu d. Yzde on bei e. Yzde yirmisi 5. 1982 Anayasasna gre seimlerin ertelenmesi kararn aadakilerden hangisi verebilir? a. TBMM b. Cumhurbakan c. Bakanlar Kurulu d. Yksek Seim Kurulu e. Anayasa Mahkemesi 6. Aadaki denetim yntemlerinden hangisi gvensizlik oylamasyla sonulanmaktadr? a. Soru b. Meclis aratrmas c. Gensoru d. Genel grme e. Meclis soruturmas 7. Aadakilerden hangisi milletvekillii sfatnn kaybna yol amaz? a. stifa b. Cumhurbakan seilme c. lm d. Kesin hkm e. Yurtd gezisi 8. Yasama dokunulmazlnn kaldrlmas kararna kar ka gn iinde itiraz edilebilir? a. 3 gn b. 7 gn c. 15 gn d. 20 gn e. 30 gn 9. Siyasi partilerin bir grup oluturabilmeleri iin en az ka milletvekiline sahip olmas gerekmektedir? a. 18 b. 20 c. 25 d. 30 e. 35 10. Aadakilerden hangisi TBMMyi oluturan ksmlardan birisi deildir? a. Bakanlk divan b. Siyasi parti gruplar c. Danma Kurulu d. Yasama komisyonlar e. Bakanlar Kurulu
126
Trk Anayasa Hukuku
Yaamn inden
Gln milletvekillii dt Abdullah Gln, Trkiye Cumhuriyetinin 11. Cumhurbakan seilmesinden sonra, milletvekili sfat dt. Anayasaya gre, Gln milletvekilliinin sona ermesi iin bir parlamentoda bir karar alnmasna gerek olmayacak. Anayasann 101. maddesinin son fkrasnda, Cumhurbakan seilenin, varsa partisi ile iliii kesilir ve Trkiye Byk Millet meclisi yelii sona erer hkm yeralyor. Bu hkm nedeniyle Gln milletvekillii kendiliinden dm oldu. Ayn ekilde merhum Turgut zal ve Sleyman Demirelin milletvekillikleri de, Cumhurbakan seilmelerinden sonra kendiliinden sona ermiti. Gln Cumhurbakan seilmesi ile birlikte parlamentodaki sandalye dalm da deiti. Yeni sandalye dalm yle: AKP: 340 CHP: 98 MHP: 70 DTP: 20 DSP: 13 BBP: 1 DP: 1 Bamsz:5 Bo: 2 Kaynak: http://www.milliyet.com.tr/2007/08/30/son/sonsiy17.asp
Okuma Paras
E. GENSORU Parlmenter hkmet sistemlerinde, hkmetin ve tek tek bakanlarn parlmento karsnda siyasal sorumluluu vardr. Bu parlmentonun hkmetin ve tek tek bakanlarn grevlerine son verebilecei anlamna gelir. Aada Bakanlar Kurulunun yapsn inceleyeceimiz blmde greceimiz gibi, Bakanlar Kurulunun bir btn olarak parlmento karsndaki siyasal sorumluluuna kolektif siyasal sorumluluk , tek tek bakanlarn siyasal sorumluluuna ise bireysel siyasal sorumluluk ismi verilir. Trk anayasa hukukunda Bakanlar Kurulunun ve bakanlarn Trkiye Byk Millet Meclisi karsnda siyasal sorumluluklarnn niha meyyidesi gensorudur. Dier bir ifadeyle, gensoru Bakanlar Kurulunun veya bir bakann siyasal sorumluluunu douran bir denetleme yoludur. Gensoru dier denetleme aralar arasnda en etkili olandr. Babakan veya bakanlar gensoru ile drlebilirler[35]. Siyasal sorumluluun kolektif ve bireysel olmak zere ikiye ayrlmasna paralel olarak gensoru, Bakanlar Kurulu veya sadece bir bakan veya ayn anda birden fazla bakan hakknda verilebilir. Gensoru nergesinin Verilmesi.- Anayasann 99uncu maddesine gre, gensoru nergesi, bir siyas parti grubu adna veya en az yirmi milletvekilinin imzasyla verilir. Gensoru nergesi, veriliinden sonraki gn iinde bastrlarak yelere datlr; datlmasndan itibaren on gn iinde gndeme alnp alnmayaca grlr. Bu grmede, ancak nerge sahiplerinden biri, siyas parti gruplar adna birer milletvekili, Bakanlar Kurulu adna Babakan veya bir bakan konuabilir. Gndeme Alma Karar.- Gensoru nergesinin gndeme alnp alnmayacana Meclis Genel Kurulu karar verir. Gndeme alma karar iin 99uncu madde de ayrca bir ounluk belirtilmediine gre, Anayasann 96nc maddesindeki karar yeter says, yani toplantya katlanlarn salt ounluu aranr. Gensoru nergesinin Grlmesi.- Anayasann 99uncu maddesinin ikinci fkrasna gre, gndeme alma kararyla birlikte, gensorunun grlme gn de belli edilir; ancak, gensorunun grlmesi, gndeme alma kararnn verildii tarihten balayarak iki gn gemedike yaplamaz ve yedi gnden sonraya braklamaz. Gvensizlik nergeleri ve Gven stemi.- Anayasann 99uncu maddesinin nc fkrasna gre, gensoru grmeleri srasnda, milletvekilleri ve siyas parti
127
gruplar gvensizlik nergeleri verebilirler. Bu nergeler gerekeli olmak zorundadr. te gensoru kurumunun etkili yn bu gvensizlik nergeleri sonucu ortaya kmaktadr. Bu gvensizlik nergeleri sonucunda, gven oylamas yaplmaktadr. Keza Bakanlar Kurulu da, gensoru grmeleri srasnda gven isteyebilir. Gven Oylamas.- Yukardaki koullarda Babakan veya bakanlar hakknda gvensizlik nergesi verilmi veya Bakanlar Kurulunun kendisi gven istemi ise, Anayasann 99uncu maddesinin nc fkrasna gre, bu gven isteminden veya gvensizlik nergelerinin verilmesinden bir tam gn sonra gven oylamas yaplr. Anayasann 99uncu maddesinin ikinci fkrasnda ngrlen bu iki tam gnlk sre ve nc fkrasnda ngrlen bir tam gnlk srelere, literatrde serinleme sresi (cooling-off period) denir[36]. Bu srelerin amac, gven oylamalarnda duygusal faktrlerin etkisini azaltmak, milletvekillerinin daha serinkanl dnebilmelerine imkn salamaktr[37]. Gven oylamasnda, Bakanlar Kurulunun veya bir bakann drlebilmesi iin, ye tamsaysnn salt ounluu gerekir. Grld gibi, Anayasa burada kendisi zel bir ounluk aramtr. O halde 96nc maddedeki karar yeter saysyla, yani toplantya katlanlarn salt ounluuyla yetinilemez. ye tamsays 550 olduuna gre, bir bakann veya Bakanlar Kurulunun drlebilmesi iin 276 oy gerekir. Anayasa, 96nc maddede ngrd genel karar yeter saysndan burada ayrlarak Hkmet istikrarn salamaya almtr. Zira, genel karar yeter says (toplantya katlanlarn salt ounluu) aransayd, Hkmeti drmek ok daha kolay olacakt. Zira, Genel Kurul toplantlarna genellikle 550 milletvekili katlamamaktadr. Zaten gerek ye tamsays lm, istifa, dme gibi nedenler ile 550nin altna dmektedir. Dier yandan, hastalk, seyahat vb. nedenlerle daima baz milletvekilleri toplantya katlamamaktadr. Nihayet baz milletvekillerinin de kendisi toplantya katlmak istemiyor olabilir. rnein gven oylamasna eitli nedenlerle 50 milletvekilinin katlamamas pek muhtemeldir. Byle 500 milletvekilinin katld bir Genel Kurul toplantsnda 251 gvensizlik oyu km ise, Hkmet dm olmayacaktr. Oysa Anayasann 99uncu maddesindeki bu zel ounluk kural olmasayd Hkmet dm olacakt. Ancak gvensizlik oyuyla drlemeyen byle bir Hkmetin Mecliste kanun karmas dk bir ihtimaldir. Byle bir Hkmet, Mecliste ounlua sahip deildir. Bu Hkmetin sunduu kanun tasarlar reddedilecektir. Bylece drlemeyen ama kanunda karamayan
bir Hkmet ihtimalinin domas Trkiyede mmkndr. Bu duruma dm bir Hkmetin, parlmenter bir demokraside yapmas gereken ey istifa etmektir. Byle bir durumun, Hkmetin istikrar ilkesi lehine zm iin 1958 Fransz Anayasasnn 49uncu maddesinin nc fkrasnda ngrlen, bir kanun konusunda Hkmetin sorumluluunu yklenme usl kabul edilebilirdi. 1958 Fransz Anayasasnn 49uncu maddesinin nc fkrasna gre, Babakan, Bakanlar Kurulunda grtkten sonra, Millet Meclisi nnde, bir metin zerinde Hkmetin sorumluluunu yklenebilir. Bu durumda, izleyen yirmidrt saat iinde bir gvensizlik nergesi sunulmaz ve nceki fkra uyarnca oylanmazsa, bu metin kabul edilmi saylr. Babakann Hkmetin sorumluluunu yklenmesi durumunda, Hkmete kar olanlarn, gvensizlik nergesi vermeleri gerekir. Ancak gvensizlik nergesinin kabul edilebilmesi iinse, Millet Meclisi ye tamsaysnn salt ounluu tarafndan kabul edilmesi gerekir. Grld gibi, Fransada, parlmentoda ounlua sahip olmayan bir Hkmet, gvensizlik oyuyla drlmedike, istedii kanunlar kartabilir. Benzer bir hkmn Trkiyede de olmas uygun olabilirdi. Anayasann 99uncu maddesi, gven oylamasna ilikin bir zel kural daha koymutur: Oylamada yalnzca gvensizlik oylar saylacaktr (Anayasa, m.99/4). Bu hkm de Hkmetin prestijini korumaya yneliktir. Eer oylamada gven oylar ve ekimser oylarda saylsayd Hkmet Anayasaya gre istifa etmek zorunda olmasa bile, Hkmetin ounluunun olmad grlecek ve Hkmet zor durumda kalacakt. rnein 540 milletvekilinin katld bir gven oylamasnda 265 ye gvensizlik oyu, 260 ye gven oyu vermi, 15 ye de ekimser kalm olsun. Bu Hkmet grevde kalrd. Zira gvensizlik oylar 276ya ulamamtr. Ancak, byle bir Hkmet, Mecliste ounluunun olmad ortaya ktndan prestij yitirir ve belki de istifa etmek zorunda kalabilirdi. te bu nedenle, 1982 Anayasas, 99uncu maddenin drdnc fkrasndaki kural getirmitir. Bu kural sayesinde, oylamadan sonra, sadece gvensizlik oylar saylacak ve Meclis Bakan, 265 gvensizlik oyunun ktn ve dolaysyla Hkmetin grevde kaldn aklayacaktr. Hkmetin Parlmentoda gerek anlamda salt ounlua sahip olmad ise anlalamayacaktr. Kaynak: Kemal Gzler http://www.anayasa.gen.tr/tbmmgorevyetkiler.htm
128
Trk Anayasa Hukuku

1. c Yantnz yanl ise 1982 Anayasasna Gre TBMMnin Oluumu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1982 Anayasasna Gre TBMMnin Oluumu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1982 Anayasasna Gre TBMMnin Oluumu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1982 Anayasasna Gre TBMMnin Oluumu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise 1982 Anayasasna Gre TBMMnin Oluumu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise TBMMnin Grev ve Yetkileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Milletvekillerinin Hukuki Konumlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Milletvekillerinin Hukuki Konumlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise TBMMnin Yaps ve alma Sistemi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise TBMMnin Yaps ve alma Sistemi konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1 zensiz bir hukuki yaklamla yaplan bu ayrks dzenleme, Anayasann 80. madde hkm ile eliki oluturmaktadr. nk 80. madde hkmne gre, TBMM yeleri seildikleri blgeyi veya kendilerini seenleri deil, btn milleti temsil etmek zere seilmektedirler. Sra Sizde 2 Milletvekillerinin temsilcilik grevlerini gerektii gibi yerine getirebilmeleri ve herhangi bir bask ya da olumsuz etken ile karlamakszn alabilmeleri iin ngrlm olan yasama baklklar parlamenter siyaset kltrnn doal bir rn olarak gelitirilmitir. Bunun bir parasn oluturan yasama dokunulmazl zellikle iktidardaki ounluk partisi ya da partilerinin muhalefet milletvekillerine ynelik kt niyetli adli giriimlere kar dnlmtr. Bylece yasama organ iinde aznlkta kalan dier parti milletvekillerinin haksz birtakm adli ilemlere tabi tutularak meclis ats altndan uzaklatrlmasnn nne geilmek istenmitir. Ancak yasama dokunulmazl bakl gnmzde ska ktye kullanlm ve neredeyse belli bir sre iin su ileme zgrl salayan hukuksal bir koruma kurumuna dnmtr. Bu hliyle kurumun meruluu tartmal bir hle gelmitir. Her ne kadar dokunulmazlk meclis kararyla kaldrlabilen bir baklk ise de bunun zellikle iktidar partisi milletvekilleri iin pek mmkn olamayaca siyasal bir gerekliktir. Bu yzden kaldrlmas ya da kapsamnn oka daraltlmas nerilmektedir. Sra Sizde 3 Mevcut anayasal dzen iinde bir yasama organnn balca ilevlerinden biri olan denetim yetkisi ve grevine yer verilmi olmakla birlikte, bu hukuksal tespit ve yetkilendirmenin siyasal anlamda tam bir karlnn ortaya ktn sylemek gtr. Hkmetlerin siyasi ya da cezai sorumluluklarn gndeme getiren Gensoru veya Meclis soruturmas mekanizmalarnn yine yasama organndaki iktidar ounluunun oylar ile iletilememesi, denetimin gerektii lde yaplmasna izin vermemektedir. Bu durumda da daha ok kamuoyu oluturma ve bilgilenme lsnde kalan Soru, Meclis aratrmas ve Meclis grmesi aralar ile yasama ounluunu elinde tutan iktidar partisinin olanak tand kapsamda ksmi bir denetim gerekletirildiini sylemek olasdr. Parti disiplininin etkisiyle bu hle gelen denetimsizliin bedelini ise lke siyasetinin biimlendirdii demokratik siyasal sistem istikrar demektedir.
2. d
3. d
4. a
5. a
6. c 7. e 8. b 9. b 10. e
129

Bakrc, Fahri (2000), TBMMnin alma Yntemi, Ankara: mge Kitabevi Yaynlar. Gzler, Kemal (2001), Yasama Dokunulmazl, Bir Karlatrmal Anayasa Hukuku ncelemesi, ASBFD Cilt no 56, Say no 3: 71 - 101. Gzler, Kemal (2011), Trk Anayasa Hukuku Dersleri, 11. bask. Bursa: Ekin Basm Yayn Datm. Onar, Erdal ve Levent Gnen (2002), 1982 Anayasasna Gre Ara Seim AHFD Cilt 51 Say 4: 1 - 40. zbudun, Ergun (2010), Trk Anayasa Hukuku, Gzden Geirilmi 11. bask. Ankara: Yetkin Yaynlar. Tanr, Blent ve Necmi Yzbaolu (2009), 1982 Anayasasna Gre Trk Anayasa Hukuku 9. bas. stanbul: Beta Basm Yaym Datm A.. Ycel, Blent (2004), Yasama Dokunulmazl Sorunu, Bursa Barosu Dergisi Say 75: 43 - 54.
7
Amalarmz

TRK ANAYASA HUKUKU
Bu niteyi tamamladktan sonra; Yrtme organnn yapsn genel olarak aklayabilecek, Cumhurbakannn seim usuln anlatabilecek hukuksal ve siyasal konumunu saptayabilecek, Bakanlar Kurulunun yapsn, kuruluunu, grev ve sorumluluunu aklayabilecek, 1982 Anayasasnn ngrd hkmet sistemini belirleyebilecek, Olaanst ynetim usullerini birbiriyle karlatrabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Teki Yrtme kici Yrtme Cumhurbakan Bakanlar Kurulu Babakan Bakan Parlamenter Hkmet Sistemi Bakanlk Hkmeti Sistemi Yar - Bakanlk Hkmet Sistemi
indekiler
YRTME ORGANININ YAPISI CUMHURBAKANI BAKANLAR KURULU TRKYENN HKMET SSTEM OLAANST YNETM USULLER
Trk Anayasa Hukuku Yrtme Organ
Yrtme Organ
YRTME ORGANININ YAPISI
A M A
Yrtme organnn yapsn genel olarak aklayabilmek.
En basit ifadeyle yasama erkinin koyduu kurallar uygulayan ve oluan hukuk dzenini ileten yrtme erkinin yapsal biimlenii, lkeden lkeye deiim gstermektedir. Hukuksal olarak anayasal bir zemin zerine oturtulan bu yaplanma, yasama organ ile birlikte deerlendirildiinde o lkenin hkmet sistemi hakknda da bilgi sahibi olmamz salar. Erkler ayrl kuramnn bir dier parasn meydana getiren yarg erkinin durumu ise farkllk arz etmektedir. yle ki her ikisinde de siyasi aktrlerin yer ald yasama ve yrtme organlarnn tam tersine bamszl ve tarafszl esas olan yargnn bu iliki a iinde bulunmas sz konusu deildir. Yrtme erkinin yapsal farklln ve hkmet sistemlerini dikkate alarak ikili bir ayrm yapmak mmkndr. Buna gre bakanlk ve meclis hkmet sistemlerinde teki (monist) bir yrtme organ ekillenirken parlamenter ve yar - bakanlk sistemlerinin yrtme organlar ikici (dalist) bir zellik gstermektedir. Teki yrtme organlar da tek bir kiiden ya da hukuki konumlar itibaryla birbiriyle eit durumdaki yelerin oluturduklar bir kuruldan ibaret olabilmektedir. ABD bakanlk sisteminde olduu gibi bakanlk sistemleri, yrtme organnn sadece bakan tarafndan temsil edildii ilk kategoriye girmektedir. sviredeki meclis hkmeti uygulamas ise teki yrtmenin kurul hlindeki bir rneini oluturmaktadr (zbudun, 2010). kici yrtme yapsnn grld dier iki hkmet modeli bakmndan ise yrtme organ, devlet bakan ve hkmet biiminde yaplanmaktadr. Ancak bu hkmet modellerinin yrtme erkine ilikin farkll devlet bakan seimi konuSIRA SZDE sunda kendisini gstermektedir. Almanya, srail, talya, Yunanistan ve 2007 ncesi Trkiye gibi parlamenter sistemin uyguland lkelerde bu seimi zel olarak toplanan bir kurul ya da yasama organ yapmaktadr. Ancak Avusturya, Portekiz, DNELM Fransa, Finlandiya gibi yar - bakanlk sistemi rneklerinde devlet bakann seme yetkisi halka verilmitir (Gzler, 2011: Anayasa Hukukunun Genel Esaslar, S O R U Ders Kitab, s.362 - 364). Yrtme organlar bakanlk ve meclis hkmet sistemlerinde teki; parlamenter ve yar DKKAT bakanlk sistemlerinin ikici bir zellik gstermektedir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
132
Trk Anayasa Hukuku
CUMHURBAKANI
AM A
Cumhurbakannn seim usuln anlatabilmek; hukuksal ve siyasal konumunu saptamak
Cumhurbakannn Seimi
21 Ekim 2007 tarihinde yaplan halk oylamasyla yrrle giren 5678 sayl Kanunla Trkiyede cumhurbakannn seimi usul ve koullar kkl bir deiime uratlmtr. Buna gre en az krk yan doldurmu, yksekrenim yapm TBMM yeleri ya da milletvekili seilme yeterliliine sahip Trk yurttalar, halkn yapaca cumhurbakanl seiminde aday olabilecektir (1982 AY. md. 101/1). Seilen cumhurbakannn grev sresi be yl olup ikinci ve son kez olmak kaydyla mevcut cumhurbakannn yeniden seilebilmesi anayasal olarak mmkn klnmtr (1982 AY. md 101/2). Cumhurbakanl seim srecinin ilk ayan aday olma ya da bir dier ifadeyle aday gsterilme aamas oluturmaktadr. Bu erevede seime katlacak olanlarn milletvekili olup olmamas fark etmeksizin en az yirmi (20) milletvekilince aday gsterilmesi bir anayasal kouldur. Ayrca, en son yaplan TBMM seimlerinde geerli oylar toplam birlikte hesaplandnda yzde onu (%10) geen siyasi partiler birlikte ortak bir aday gsterme olanana da sahip klnmtr (1982 AY. md. 101/3). Bu sayede milletvekili seimlerinde tek bana %10luk ulusal seim barajn aamayan partilere, birlikte hareket etmek suretiyle bir aday zerinde anlaarak seim srecine katlabilmenin yolu almtr. Seimin tamamlanmas ve yeni cumhurbakannn belirlenmesinin ilk sonucunu yine Anayasa ngrmtr. Buna gre cumhurbakannn yesi olduu siyasi parti ile iliii kesildii gibi, TBMM yesi olmas hlinde milletvekillii de sona ermektedir (1982 AY. 101/son). Seimin sreci, grev sresinin dolaca tarih belli olduu iin bu tarihten geriye doru altm gn gidilerek belirlenen tarihten itibaren balar veyahut herhangi bir nedenle makamn boalmas durumu sz konusu ise boalmay izleyen altm gn iinde tamamlanr. Genel oyla yaplan seimde geerli oylarn salt ounluunu alan aday cumhurbakan seilmi olacaktr. Anayasann arad ounluk artnn elde edilememesi durumunda ilk oylamay izleyen ikinci pazar gn ikinci tur oylama yaplr. lkinden farkl olarak bu oylamaya, birinci turda en ok oy alm iki aday katlabilir. Bu son oylama olup geerli oylarn ounluunu alan aday seimi kazanm olacaktr (1982 AY. md. 102/1,2). kinci oylamaya katlan iki adaydan birinin lm ya da seilme yeterliliini yitirmesi durumunda ilk oylamadaki oy sralamasna uygun olarak ortaya kan boluk doldurulacaktr. Bylece aslnda ilk turda nc srada kalm bir aday ikinci tura katlabilecektir. Ancak ikinci tura sadece bir adayn katlmas sz konusu olursa, bu seim bir halkoylamasna dnecek ve aday geerli oylarn ounluunu almas hlinde cumhurbakan seilecektir (1982 AY. md. 102/3) Yeni cumhurbakan Anayasann 103. maddesine gre iecei ant ile greve balayncaya dein mevcut cumhurbakan grevini srdrecektir (1982 AY. md. 102/4, 103). Bu dzenleme Anayasann 106. maddesine gre zel bir dzenleme olup bu seim sreci zarfnda vekleti gerektiren bir durum olumad srece cumhurbakan grevini srdrecektir. Dolaysyla seim veklet kurumunun iletilebilecei bir neden olmaktan karlmtr.
7. nite - Yrtme Organ
133
Cumhurbakannn Hukuksal ve Siyasal Konumu

Devlet bakan olarak Trkiye Cumhuriyetini ve Trk milletinin birliini temsil etme grevine sahip olan cumhurbakan, ayn zamanda Anayasann uygulanmasn ve devlet organlarnn dzenli ve uyumlu almasn gzetmekle ykmldr (1982 AY. md. 104). 1982 Anayasas, devletin ba olarak konumlandrd cumhurbakann, grevlerini yerine getirmesi konusunda ciddi anlamda yetkilendirmitir. Yetkilendirmenin ierii devlet bakannn anayasal / hukuksal konumunun erevesini izerken ayn zamanda bu yetkiler aracl ile siyasal sistem iindeki etkinliini de belirlemektedir. nk sz konusu anayasal yetkilerin bir ksm trensel zellik gstermesine karn sayca azmsanmayacak bir ksm da siyasal ileyii etkileyen, kendisine belirleyicilik kazandran gl yetkiler olarak gze arpmaktadr (Ycel, 2007). Cumhurbakannn 105. madde gereince, tek bana yapaca ilemler dndaki btn ilemleri, babakan ve ilgili bakann katlm ile yapmas ve bu ilemler iin sadece kar imza sahibi babakan ve bakanlarn sorumluluunun bulunmas onun konumunu daha da gl hle getirmektedir (1982 AY. md. 105/1). Yine bu hkm tamamlayacak tarzda anayasa koyucu tarafndan ngrlen 105. maddenin ikinci fkrasnda cumhurbakannn resen imzalad kararlar ve emirler aleyhine Anayasa Mahkemesi de dhil olacak biimde yarg yolu kapatlmtr (1982 AY. md. 105/2). Benzer bir hkme yarg yolu balkl 125. maddede rastlamak mmkndr. Anayasa bu maddede de cumhurbakannn tek bana yapaca ilemlerin yarg denetimi dnda olduunu (1982 AY. md. 125/1) dzenleyerek, cumhurbakann sistem iinde farkl bir noktaya tama abasn yinelemektedir. Bu dzenlemelerin dnda cumhurbakan iin yalnzca TBMM ye tamsaysnn en az te birinin (184 MV) nerisi ve en az drtte nn (413 MV) kararyla sulandrlmas hlinde vatana ihanetten dolay bir sorumluluu sz konusu olabilecektir (1982 AY. 105/3). Cumhurbakannn konumuna ilikin olarak ifade edebileceimiz bir dier konu veklet kurumuna ilikindir. 1982 Anayasas, belli hllerde cumhurbakannn grevinden ayrlmas durumunda kendisine TBMM bakannn veklet edeceini ngrmektedir. Bu hllerden hastalk ve yurt dna kma gibi nedenler sz konusu olduunda cumhurbakan yeniden grev bana dnnceye kadar lm, ekilme veya baka bir nedenle cumhurbakanl makamnn srekli olarak boalmas durumunda ise yeni cumhurbakan seilinceye kadar veklet sz konusu olacaktr (1982 AY. md. 106).
Cumhurbakannn Grev ve Yetkileri

Anayasa incelendiinde cumhurbakannn yasamaya, yrtmeye ve yargya ilikin olarak kapsaml yetkilerle donatld grlmektedir. Buna gre; Yasama ile ilgili olanlar: Gerekli grmesi hlinde, yasama ylnn ilk gn TBMMde al konumas yapmak, Gerekli grd durumlarda toplank hlde olmayan TBMMyi toplantya armak, Kanunlar yaymlamak, Kanunlar bir kez daha grlmek zere TBMMye geri gndermek, Anayasa deiiklii kanunlarn gerekli grd takdirde halk oyuna sunmak, Belli yasama ilemleri hakknda anayasaya uygunluk denetimi yaplabilmesi iin Anayasa Mahkemesinde iptal davas amak, Koullar dairesinde TBMM seimlerinin yenilenmesine karar vermek,
134
Trk Anayasa Hukuku
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Yrtmeyle ilgili olanlar: Babakan atamak ve istifasn kabul etmek; babakann nerisi zerine bakanlar atamak ve grevden almak, Gerekli grmesi hlinde Bakanlar Kuruluna bakanlk etmek ya da Bakanlar Kurulunu bakanlnda toplantya armak, Yabanc devletlere Trkiye Cumhuriyetinin temsilcilerini gndermek ve yabanc devlet temsilcilerini kabul etmek, Milletleraras antlamalar onaylamak ve yaymlamak, TBMM adna TSKnin Bakomutanln temsil etmek; TSKnin kullanlmasna karar vermek, Genelkurmay Bakann atamak, MGKyi toplantya armak ve Kurula bakanlk etmek, Bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu kararyla skynetim veya olaanst hl ilan etmek ve KHK karmak, Kararnameleri imzalamak, Srekli hastalk, sakatlk ve kocama nedenleriyle belirli kiilerin cezalarn hafifletmek ya da kaldrmak, Devlet Denetleme Kurulu yelerini ve bakann atamak; kurula, inceleme, aratrma ve denetleme yaptrtmak, YK yelerini semek, niversite rektrlerini semek, Yargyla ilgili olanlar: Anayasa Mahkemesi yelerini semek, Dantay yelerinin drtte birini semek, SIRA Yargtay SZDE Cumhuriyet Basavcs ve Basavcvekilini semek, Asker Yargtay ve AYM yelerini semek, HSYK yelerini semek, D NELM Anayasada ngrlen yetkiler demeti iinde yer almaktadr (1982 AY. md. 104). Bunun dnda Cumhurbakannn Anayasa ve dier kanunlarda ngrlen O U baka grevS veRyetkileri de mevcuttur. 1982 AnayasasKCumhurbakanna ok geni kapsaml yetkiler tanmtr. D KAT Cumhurbakannn geni yetkilere sahip olmas yrtme organnn i ileyiinde sorun SIRA SZDE SIRA SZDE karabilir mi?
AMALARIMIZ DNE M BAKANLARL KURULU
AM A
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE
DNELM AMALARIMIZ S O R U K T A P DKKAT
Bakanlar Kurulunun yapsn, kuruluunu, grev ve sorumluluS O R U K A P unuT anlatabilmek
KKAT BakanlarD Kurulunun Yaps ve Kuruluu
TELEVZYON SIRA SZDE
NTERNET AMALARIMIZ
K T A P
TEL VZYON kili yrtmeEyapsnn ikinci ayan oluturan Bakanlar Kurulu, babakan ve bakanlardan meydana gelmektedir. 1982 Anayasasnn 109. - 114. maddeleri arasnSIRA SZDE da dzenlenen Bakanlar Kurulunun oluum sreci cumhurbakannn yapm olduu grevlendirmeyle balamaktadr. Buna gre babakan TBMM yesi olmas NTERNET AMALARIMIZ kaydyla cumhurbakannca atanmakta ve babakan da milletvekillerinden ve/veya milletvekili olma yeterliliine sahip kiilerden belirlemi olduu Bakanlar Kurulunu cumhurbakannn onayna sunar. Bu onayn alnd andan itibaren hkmet K (1982 kurulmu olur T A P AY. md. 109/II, III). Hkmetin bu ekilde kurulmasnn ak-
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
135
sine bakanlklarn kurulmas, kaldrlmas, grevleri, yetkileri ve tekilat kanunla dzenlenmektedir (1982 AY. md. 113/I). Cumhurbakannn onayyla kurulan Bakanlar Kurulu ayn zamanda greve de balam olmaktadr. Bakanlar Kurulunun listesi TBMMye sunulduktan sonra, hkmetin kuruluundan itibaren en ge bir hafta iinde babakan ya da bir bakan tarafndan hkmet program okunur ve gvenoyuna bavurulur. TBMMde yaplacak olan gvenoyu grmelerin programn okunmasndan itibaren iki tam gn getikten sonra balar. Bu grmelerin bitiminden bir tam gn getikten sonra gvenoylamas yaplr (1982 AY. md. 110/I, II). Anayasada greve balama esnasnda yaplan gven oylamas iin zel bir ounluk ngrlmedii iin hkmetin gvenoyu alp almad Anayasann 96/I. madde hkm erevesindeki karar yetersaysna gre belirlenir. Buna gre Meclis ye tamsaysnn drtte birinden bir fazlasnn (139 milletvekili) altna dmemek artyla toplantya katlanlarn salt ounluu ile hkmet gvenoyu alm saylr. Bakanlar Kurulu, sadece greve balarken gven oylamas yapmak durumunda deildir. Bunun dnda Anayasada grev srasnda da hkmet hakknda gven oylamasna gidilebilecei dzenlenmitir. Ancak bu oylama babakann gerekli grmesi hlinde ve Bakanlar Kurulu ile grtkten sonra yine babakann istemi zerine gerekletirilir (1982 AY. md. 111/I). Gven istemi zerine yaplan oylama sonucunda hkmetin yasama organndan bekledii destei salayamamas sz konusu olabilir ki bu durumun gereklemesi Bakanlar Kurulunun dmesine yol aacaktr. Bu sonucun doabilmesi iin ise meclis ye tamsaysnn en az salt ounluunun (276 milletvekili) gven istemini reddetme ynnde oy kullanmas gerekmektedir (1982 AY. md. 111/III).
Bakanlar Kurulunun Grev ve Sorumluluu

Yrtme organnn ikinci ksmn meydana getiren Bakanlar Kurulu, sahip olduu yetki ve grevler dikkate alndnda asl icra organ olarak faaliyet gstermektedir. Bakanlar Kurulu iinde Kurulun bakan konumundaki babakann hem hukuki hem de siyasi olarak nemli bir arl bulunmaktadr. Gnmz demokrasilerinde yrtmenin bu kanadnda sivil bir siyasi aktr olarak babakann glendirilmesi olaan bir anayasal uygulama hline gelmitir. 1982 Anayasasnn 112. maddesi dikkate okunduunda babakann konumunun ciddi biimde glendirildii grlmektedir. Buna gre, babakan Bakanlar Kurulunun ba olarak bakanlklar arasndaki ibirliini salamakta ve hkmetin genel siyasetinin yrtlmesini gzetmektedir. Ayrca bakanlarn babakana kar sorumlu olup babakan bakanlarn grevlerini Anayasaya ve kanunlara uygun biimde yapp yapmadklarn gzeterek gerekirse bu ynde dzeltici nlemleri alabilecektir (1982 AY. md. 112/I, II, III). Ayrca Anayasa, babakana, herhangi bir bakanla anlaamamas durumunda ilgili bakann cumhurbakannca azlini isteme yetkisini de vermektedir (1982 AY. md. 109III). Bakanlarn TBMMye kar kiisel ve kolektif olmak zere iki tr sorumluluklar bulunmaktadr. Kiisel sorumluluklar, kendi yetkileri iindeki ilerden ve emrindeki kiilerin eylem ve ilemlerinden kaynaklanrken kolektif sorumluluklar hkmetin genel siyaseti dolaysyla sz konusu olmaktadr. Kolektif veya bireysel sorumlulua ilikin olarak yaplan gensoru giriimi neticesinde Bakanlar Kurulunun ya da bir bakann drlmesi iin yaplan gvensizlik oylamasnda sadece gvensizlik oylar saylr ve meclis ye tamsaysnn en az salt ounluuna ulalmas gerekmektedir (1982 AY. md. 99/V). Bunun dnda Meclis kararyla Yce Divana sevk edilen bakan derken babakann sevki
136
Trk Anayasa Hukuku
hlinde hkmet, istifa etmi saylr (1982 AY. md. 113/III). Herhangi bir nedenle boalan bakanla en ge on be gn iinde atama yaplmas gerekmektedir (1982 AY. md. 113/IV). Bu ekilde bo kalan bakanlklarla, izinli veya zrl olan bir bakana, dier bir bakan geici olarak vekillik eder. Bir bakana ancak bir bakann vekillik etmesi ngrlmtr (1982 AY. md. 113/II). Seim dnemlerinde Bakanlar Kurulunun oluumu, grev ve yetkilerinde farkl bir anayasal dzenleme sz konusudur. Buna gre TBMM genel seimlerinden nce, Adalet, ileri ve Ulatrma Bakanlarnn ekilir ve yerlerine babakan tarafndan meclis iinden ya da dardan olmak zere bamszlar atanr (1982 AY. md. 114/I). Bakanlar Kurulunun greve balama srasnda gvenoyu alamamas veya gensoru ya da babakann istei zerine yaplan gven oylamas sonucundaki gvensizlik oylaryla dmesi hllerinde verilen seimlerin yenilenmesi karar zerine, mevcut Bakanlar Kurulu ekilmek ve cumhurbakannn geici Bakanlar Kurulunu oluturmak iin yeni bir babakan atamas gerekmektedir (1982 AY. md. 114/II). Bu biimde oluturulan geici Bakanlar Kurulunun Adalet, ileri ve Ulatrma Bakanlar TBMM iindeki ya da dndaki bamszlardan belirlenir. Bunun dndaki bakanlklar iin siyasi parti gruplarndan oranlarna gre ye alnr. Siyasi parti gruplarndan alnacak ye saysn TBMM Bakan saptayarak durumu babakana bildirir. Teklif edilen bakanln kabul edilmemesi veya sonradan bakanlktan ekinilmesi durumunda ise bu bakanlklar iin TBMM iinden ya da dndan bamszlar atanacaktr (1982 AY. md. 114/II, III, IV). Seimlerin yenilenmesi kararnn Resmi Gazetede ilanndan itibaren be gn iinde geici Bakanlar Kurulunu oluturulur. Gven oylamas olmakszn grevine devam eden Kurul, seim sresince ve yeni Meclis toplanncaya kadar grevini srdrr (1982 AY. md. 114/V,VI,VII).
SIRA SZDE
Babakann SIRA SZDEiindeki belirleyiciliini hangi anayasal dzenlemelerden karabihkmet lirsiniz?

DNELM TRKYENN HKMET SSTEM S R U 1982OAnayasasnn ngrd hkmet sistemini belirleyebilmek.
DNELM S O R U
AM A
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
D K ilk 1982 Anayasas,K A T hli itibaryla yasama ve yrtme ilikileri bakmndan parlamenter bir hkmet sistemi ngrmtr. Anayasal ema dikkate alndnda her ikisi de yasamaSZDE SIRA organndan kaynaklanan ikili bir yrtme organ kurgulanmtr. Buna gre cumhurbakannn seimini TBMM yaparken hkmetin grevine devam edebilmesi meclisin gvenoyuna bal klnmtr. Ayrca AMALARIMIZ 105. maddede dzenlendii zere, cumhurbakannn tek bana yapaca ilemlerin dndaki btn ilemleri iin babakann ve ilgili bakann kar imzas ngrlmek suretiyle sorumlu icra makamnn hkmet olduu vurgusu K A P da yaplmtr. TKeza, cumhurbakannn vatana ihanet gerekesi dnda siyasal asndan sorumsuzluu kabul edilmitir. Bylece 1982 Anayasasyla bir parlamenter sistemin temel esaslar dzenlenmi olsa da cumhurbakannn ok kapTELE ZYON saml ve etkiliV yetkilerle donatlmas klasik parlamentarizmin dna kldnn bir gstergesidir. 2007 ylnda yaplan 5678 sayl Anayasa deiiklii kanunuyla cumhurbakannn seim usul deitirilmi olup bu radikal farkllama, hkmet sistemini de NTERNET nemli lde etkilemitir. yle ki siyasal olarak sorumsuz olan ve ciddi anayasal
137
yetkilere de sahip klnm bulunan bir cumhurbakannn halk tarafndan seilecek olmas ona dorudan bir meruiyet katacak ve siyasal konumunu bir kat daha glendirecektir. Bu sonu bata ikili yrtme yaps iinde olmak zere yasama organ ile cumhurbakan arasnda da deien siyasi grler ve tercihler yznSIRA den ynetim bunalmlarna ve kilitlenmelerine yol aabilecektir. SZDE 2007 deiiklii ile yapsal olarak bir yar - bakanlk sisteminin kurulduunu sylemek mmkn olmakla beraber Fransa modeli bir hkmet modeline ulalmaDNELM s daha fazla anayasal yetkinin cumhurbakanna aktarlmasna baldr. Bunun gerekletirilmesiyle bir siyasi aktr olarak cumhurbakan, sistem iinde belirleyen, S O R U ynlendiren ve her eyden nemlisi politika reten bir unsur hline dnecektir. 1982 Anayasasyla cumhurbakannn ok kapsaml ve etkili yetkilerle donatlmas klasik D KKAT parlamentarizmin dna kldnn bir gstergesidir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
OLAANST YNETM USULLER

A M A
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ Olaanst ynetim usullerini birbiriyle karlatrabilmek
AMALARIMIZ
Gnmzde demokratik rejimler snrl ve sorumlu devlet anlayna dayanr. DevK T A P letin snrlandrlmas ve sorumluluu serbest seimler, gler ayrl, hukuk devleti ilkesi, insan haklarnn korunmas gibi aralarla salanr. Ne var ki snrl ve sorumlu devlet anlay, devletin sava, i sava, ayaklanma, afet gibi varln ve geTELEVZYON leceini tehdit eden olaan d durum ve olaylara kar kendini savunma hakkn dlamamaktadr. Ancak bu durumlarda bile demokratik bir rejimde devletin belli kurallara uymas gerekir. Olaanst ynetim usul, devletin, olaan hukuk kurallarNve R N E T T E uygulamalar ile baa kmasna olanak bulunmayan afet, ayaklanma, i sava, sava gibi ulusun ya da devletin varlna ve geleceine ynelik tehlike ve tehdit oluturan olaan d bir durumla karlamas hlinde bunu ortadan kaldrabilmek iin bavurduu istisnai ynetim biimidir. Demokratik bir rejimde olaanst ynetim usulleri keyfi ynetimler deildir. O nedenle bu ynetimler gnmz demokrasilerinde anayasa ve yasalar tarafndan dzenlenir ve hukuk iinde yer alr. Olaanst ynetim usullerinin zellikleri arasnda bunlarn geici ve istisnai olmas, yrtme organna ve idareye olaan dnemlerden daha geni dzenleme ve takdir yetkisi tannmas, temel hak ve zgrlklerin olaan dnemlerden daha geni biimde snrlanmas saylabilir (Esen, 2008). 1982 Anayasas, olaanst ynetim usullerini iki ana balk altnda dzenlemitir. Bunlardan birincisi olaanst hller; ikincisi ise skynetim, seferberlik ve sava hlidir. 1982 Anayasasna gre olaanst hl iki farkl nedenden birine dayanlarak ilan edilebilir. Bunlar tabii afet ve ar ekonomik bunalm (md. 119) ile iddet olaylarnn yaygnlamas ve kamu dzeninin ciddi ekilde bozulmasdr (md. 120). Bu nedenlerden birinin ba gstermesi durumunda Cumhurbakan bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu olaanst hl ilan edebilir. Ancak olaanst hl ilan iddet olaylarnn yaygnlamas ve kamu dzeninin ciddi ekilde bozulmas nedenine dayanyorsa Bakanlar Kurulunun olaanst hl ilan etmeden nce Milli Gvenlik Kurulunun grn almas gerekir. Milli Gvenlik Kurulunun gr Bakanlar Kurulu iin balayc deildir. Olaanst hl btn lkede ya da belirli bir ya da birden fazla blgede ilan edilebi-
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
138
Trk Anayasa Hukuku
SIRA SZDE
DNELM S O R U
lir. Olaanst hl ilannn sresi alt ay geemez. Olaanst hl ilanna ilikin karar, Resmi Gazetede yaymlanr ve hemen TBMMnin onayna sunulur. Meclis tatilde ise derhal toplantya arlr. TBMM, olaanst hl sresini deitirebilir, Bakanlar Kurulunun istemi zerine, her defasnda drt ay gememek zere sreyi uzatabilir veya olaanst hli kaldrabilir (md. 121). Tabii afet ve ar ekonomik bunalm nedeniyle ilan edilen olaanst hllerde vatandalar iin getirilecek para, mal ve alma ykmllkleri; olaanst hllerin her tr iin ayr ayr geerli olmak zere Anayasann 15. maddesindeki ilkeler dorultusunda temel hak ve zgrlklerin nasl snrlanaca veya nasl durdurulaca; gereken nlemlerin nasl ve ne suretle alnaca; kamu hizmeti grevlilerine ne gibi yetkiler verilecei; grevlilerin durumlarnda ne gibi deiiklikler yaplaca ve olaanst ynetim usulleri, Olaanst Hl Kanununda dzenlenir (md. 121/2). 2935 sayl Olaanst Hl Kanunu 1983 ylnda kabul edilmi ve yrrle girmitir. 1982 Anayasasna gre skynetim, Anayasann tand hr demokrasi dzenini veya temel hak ve hrriyetleri ortadan kaldrmaya ynelen ve olaanst hl ilann gerektiren hllerden daha vahim iddet hareketlerinin yaygnlamas; sava hli, sava gerektirecek bir durumun ba gstermesi; ayaklanma kmas; vatan veya Cumhuriyete kar kuvvetli ve eylemli bir kalkmann veya lkenin ve milletin blnmezliini iten veya dtan tehlikeye dren iddet hareketlerinin yaygnlamas (md. 122/1) nedenlerinden birinin ortaya kmas durumunda ilan edilebilir. Grld zere skynetim, olaanst hl ilanyla ortadan kaldrlamayacak lde vahim bir durum ba gstermise sz konusu olabilir. Bu durumda Cumhurbakan bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu, Milli Gvenlik Kurulunun da grn aldktan sonra sresi alt ay amamak zere lkenin bir veya birden fazla blgesinde veya btnnde skynetim ilan edebilir. Milli Gvenlik Kurulunun gr Bakanlar Kurulu asndan balayc deildir. Bu karar, derhal Resmi Gazetede yaymlanr ve ayn gn TBMMnin onayna sunulur. Meclis toplant hlinde deilse hemen toplantya arlr. TBMM gerekli grd takdirde skynetim sresini ksaltabilir, uzatabilir veya skynetimi kaldrabilir. Olaanst hlde olduu gibi skynetim sresinde de Cumhurbakannn bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu skynetim hlinin gerekli kld konularda KHKler karabilir. Bu kararnameler Resmi Gazetede yaymlanr ve ayn gn TBMMnin onayna sunulur. Skynetimin her defasnda drt ay amamak zere uzatlmas, Meclisin kararna baldr. Sava hllerinde drt aylk sre aranmaz. Anayasann 119. ve 120. maddelerinde dzenlenen olaanst hlden farkl olarak skynetim ilanyla birlikte i gvenlik grev ve yetkileri asker makamlara geer ve baz sular asker mahkemeler yarglar. Skynetim komutanlar Genelkurmay Bakanlna bal olarak grev yapar. Oysa olaanst hlde ynetim sivil makamlarda kalmaya devam eder. SIRA 122/5. Anayasann SZDE maddesi, skynetim, seferberlik ve sava hllerinde hangi hkmlerin uygulanaca ve ilemlerin nasl yrtlecei, idare ile olan ilikileri, hrriyetlerin nasl kstlanaca veya durdurulaca ve sava veya sava gerektireDNELM cek bir durumun bagstermesi hlinde vatandalar iin getirilecek ykmllklerin yasayla dzenlenmesini ngrmektedir. Sz konusu konular 1971 tarihli SkyS O R netim Kanunu ileU1983 tarihli Seferberlik ve Sava Hli Kanununda dzenlenmitir. 1982 Anayasas, olaanst ynetim usullerini olaanst hller ile skynetim, seferberDKKAT lik ve sava hli olmak zere iki ana grupta dzenlemitir.
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
139
zet
A M A
Yrtme organnn yapsn genel olarak aklayabilmek Yasamann koyduu kurallar uygulayan ve hukuk dzenini ileten yrtmenin yaps lkeden lkeye farkllk gsterir. Anayasal bir zemine oturtulan bu yaplanma, yasama organ ile birlikte o lkenin hkmet sistemi hakknda bilgi verir. Yrtmenin yapsal farklln ve hkmet sistemlerini dikkate alarak ikili bir ayrm yaplabilir. Buna gre bakanlk ve meclis hkmet sistemlerinde teki (monist) bir yrtme organ ekillenirken parlamenter ve yar - bakanlk sistemlerinin yrtme organlar ikici (dalist) bir zellik gstermektedir. Cumhurbakannn seim usuln anlatabilmek hukuksal ve siyasal konumunu saptamak Anayasaya gre en az krk yan doldurmu, yksekrenim yapm TBMM yeleri ya da milletvekili seilme yeterliliine sahip Trk yurttalar, halkn yapaca cumhurbakanl seiminde aday olabilecektir. Seilen cumhurbakannn grev sresi be yl olup en fazla iki kere seilebilir. Cumhurbakan Trkiye Cumhuriyetini ve Trk milletinin birliini temsil etme grevine sahiptir ve ayn zamanda Anayasann uygulanmasn ve devlet organlarnn dzenli ve uyumlu almasn gzetmekle ykmldr. Cumhurbakannn yetkileri hayli genitir. Bu yetkilerden bazlar unlardr: Kanunlar bir kez daha grlmek zere TBMMye geri gndermek, Anayasa deiiklii kanunlarn gerekli grd takdirde halk oyuna sunmak, Anayasa Mahkemesinde iptal davas amak, TSKnin kullanlmasna karar vermek, Genelkurmay Bakann atamak, MGKyi toplantya armak, YK yelerini semek, niversite rektrlerini semek, Anayasa Mahkemesi yelerini semek, Dantay yelerinin drtte birini semek, Yargtay Cumhuriyet Basavcs ve Basavcvekilini semek, Asker Yargtay ve AYM yelerini semek ve HSYK yelerini semek. Bakanlar Kurulunun yapsn, kuruluunu, grev ve sorumluluunu aklayabilmek Bakanlar Kurulu, babakan ve bakanlardan meydana gelmektedir. Babakan cumhurbakannca atanr ve belirledii bakanlar kurulunu cumhur-
bakannn onayna sunar. Hkmetin bu ekilde kurulmasnn aksine bakanlklarn kurulmas, kaldrlmas, grevleri, yetkileri ve tekilat kanunla dzenlenmektedir. Bakanlar Kurulu, sahip olduu yetki ve grevler dikkate alndnda asl icra organ olarak faaliyet gstermektedir. Bakanlar Kurulu iinde Kurulun bakan konumundaki babakann hem hukuki hem de siyasi olarak nemli bir arl bulunmaktadr. Babakan Bakanlar Kurulunun ba olarak bakanlklar arasndaki ibirliini salamakta ve hkmetin genel siyasetinin yrtlmesini gzetir. Bakanlarn TBMMye kar kiisel ve kolektif olmak zere iki tr sorumluluklar bulunmaktadr. Anayasann ngrd hkmet sistemini belirlemek 1982 Anayasas ilk hli itibaryla yasama ve yrtme ilikileri bakmndan parlamenter bir hkmet sistemi ngrmtr. Anayasal ema dikkate alndnda, her ikisi de yasama organndan kaynaklanan ikili bir yrtme organ kurgulanmtr. Buna gre cumhurbakannn seimini TBMM yaparken hkmetin grevine devam edebilmesi meclisin gvenoyuna bal klnmtr. Ayrca 105. maddede dzenlendii zere, cumhurbakannn tek bana yapaca ilemlerin dndaki btn ilemleri iin babakann ve ilgili bakann kar imzas ngrlmek suretiyle sorumlu icra makamnn hkmet olduu vurgusu da yaplmtr. Keza, cumhurbakannn vatana ihanet gerekesi dnda siyasal asndan sorumsuzluu kabul edilmitir. Bylece 1982 Anayasasyla bir parlamenter sistemin temel esaslar dzenlenmi olsa da cumhurbakannn ok kapsaml ve etkili yetkilerle donatlmas klasik parlamentarizmin dna kldnn bir gstergesidir. 2007 ylnda yaplan 5678 sayl anayasa deiiklii kanunuyla cumhurbakannn seim usul deitirilmi olup bu radikal farkllama, hkmet sistemini de nemli lde etkilemitir. 2007 deiiklii ile yapsal olarak bir yar - bakanlk sisteminin kurulduunu sylemek mmkn olmakla beraber Fransa modeli bir hkmet modeline ulalmas daha fazla anayasal yetkinin cumhurbakanna aktarlmasna baldr.
AM A
AM A
A M A
140
Trk Anayasa Hukuku
AM A
Olaanst ynetim usllerini birbiriyle karlatrabilmek Olaanst ynetim usul, devletin, olaan hukuk kurallar ve uygulamalar ile baa kmasna olanak bulunmayan afet, ayaklanma, i sava, sava gibi ulusun ya da devletin varlna ve geleceine ynelik tehlike ve tehdit oluturan olaand bir durumla karlamas hlinde, bunu ortadan kaldrabilmek iin bavurduu istisnai ynetim biimidir. Demokratik bir rejimde olaanst ynetim usulleri keyf ynetimler deildir. O nedenle bu ynetimler gnmz demokrasilerinde anayasa ve yasalar tarafndan dzenlenir ve hukuk iinde yer alr. Olaanst ynetim usullerinin zellikleri arasnda bunlarn geici ve istisnai olmas, yrtme organna ve idareye olaan dnemlerden daha geni dzenleme ve takdir yetkisi tannmas, temel hak ve zgrlklerin olaan dnemlerden daha geni biimde snrlanmas saylabilir. 1982 Anayasas olaanst ynetim usullerini iki ana balk altnda dzenlemitir. Bunlardan birincisi olaanst hller; ikincisi ise skynetim, seferberlik ve sava hlidir. 1982 Anayasasna gre olaanst hl iki farkl nedenden birine dayanlarak ilan edilebilir. Bunlar tabii afet ve ar ekonomik bunalm ile iddet olaylarnn yaygnlamas ve kamu dzeninin ciddi ekilde bozulmasdr. Bu nedenlerden birinin ba gstermesi durumunda cumhurbakan bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu olaanst hl ilan edebilir. Ancak olaanst hl ilan iddet olaylarnn yaygnlamas ve kamu dzeninin ciddi ekilde bozulmas nedenine dayanyorsa Bakanlar Kurulunun olaanst hl ilan etmeden nce Milli Gvenlik Kurulunun grn almas gerekir. Ancak Milli Gvenlik Kurulunun gr Bakanlar Kurulu iin balayc deildir. Olaanst hl btn lkede ya da belirli bir ya da birden fazla blgede ilan edilebilir. Olaanst hl ilannn sresi alt ay geemez. Olaanst hl ilanna ilikin karar, Resmi Gazetede yaymlanr ve hemen TBMMnin onayna sunulur. Meclis tatilde ise derhl toplantya arlr. TBMM, olaanst hl sresini deitirebilir, Bakanlar Kurulunun istemi zerine her defasnda drt ay gememek zere sreyi uzatabilir veya olaanst hli kaldrabilir.
141
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki lkelerden hangisinde bakanlk sistemi uygulanmaktadr? a. ABD b. svire c. Fransa d. Almanya e. ngiltere 2. Aadaki lkelerden hangisinde devlet bakan halk tarafndan seilmemektedir? a. ABD b. Fransa c. ngiltere d. Portekiz e. Fransa 3. 1982 Anayasasna gre cumhurbakan seilebilmek iin ngrlen ya snr aadakilerden hangisidir? a. 18 b. 25 c. 30 d. 35 e. 40 4. Aadakilerden hangisi cumhurbakan seilebilmek iin gereken artlar arasnda yer almamaktadr? a. Trk vatanda olmak b. En az krk yan doldurmu olmak c. Milletvekili olmak d. Yksekrenim yapm olmak e. Kstl olmamak 5. Aadakilerden hangisi cumhurbakanna vekalet edilmesini gerektiren hllerden birisi deildir? a. Hastalk b. Olaanst hl c. Yurt dna kma d. lm e. ekilme 6. Aadakilerden hangisi cumhurbakannn yasama ile ilgili grev ve yetkileri arasnda yer almaktadr? a. MGKyi toplantya armak b. Kanunlar yaymlamak c. Genelkurmay Bakann atamak d. Anayasa Mahkemesi yelerini semek e. YK yelerini semek 7. Aadakilerden hangisi cumhurbakannn yrtme ile ilgili grev ve yetkileri arasnda yer almaktadr? a. TBMMde al konumas yapmak b. TBMMyi toplantya armak c. Kanunlar yaymlamak d. Babakan atamak e. Anayasa Mahkemesinde iptal davas amak, 8. Herhangi bir nedenle boalan bir bakanla en ge ka gn iinde atama yaplmaldr? a. 15 gn b. 20 gn c. 30 gn d. 45 gn e. 60 gn 9. Aadakilerden hangisi olaanst hlin uzatlmasn isteyebilir? a. TBMM b. Cumhurbakan c. Genelkurmay Bakan d. Bakanlar Kurulu e. Halk 10. Olaanst hl ilan her defasnda en fazla ka ay uzatlabilir? a. 2 ay b. 3 ay c. 6 ay d. 12 ay e. 4 ay
142
Trk Anayasa Hukuku
Yaamn inden
Sudan snrda olaanst hl ilan etti Son gncelleme: 30 NSAN 2012 - TS 02:43
Okuma Paras
B. BAKANLAR KURULUNUN GREVNN SONA ERMES Aada Babakan ve bakanlarn grevlerinin sona ermesi hllerini ayrca greceiz. Ancak burada genel olarak Bakanlar Kurulunun grevinin sona ermesi hllerini grmekte yarar vardr. 1. Gvensizlik Oyu Parlmenter hkmet sistemlerinde Bakanlar Kurulu parlmentoya kar sorumludur. Bu sorumluluun gereklemesi arac gvenoyudur. Bakanlar Kurulunun kolektif sorumluluunu gerekletirmenin yntemi, gven oylamas usldr. Anayasamzda tr gven oylamas vardr. Hkmetin greve balamas srasnda yaplan gven oyu (m.110), grev srasnda Babakann gerekli grmesi durumunda Bakanlar Kurulunda grtkten sonra gven istemesi sonucunda yaplacak gven oylamas (m.111) ve gensoru grmeleri srasnda verilecek gvensizlik nergesi sonucunda gven oylamas yaplmas (m.99/3-4). a) Greve Balarken Gvenoyu (m.110) Bakanlar Kurulunun greve balamas srasnda yaplan gven oyu usln yukarda grdk[16]. O nedenle buna tekrar deinmiyoruz. Yeni kurulan Bakanlar Kuruluna gvensizlik oyu verilirse, kurulmu olan Bakanlar Kurulunun grevi sona erer. b) Grev Srasnda Gvenoyu (m.111) Anayasamzn 111inci maddesine gre, Babakan, gerekli grrse, Bakanlar Kurulunda grtkten sonra, Trkiye Byk Millet Meclisinden gven isteyebilir. Kurulmu olan ve grevde bulunan Bakanlar Kurulu niin grevden dmesine sebep olabilecek bir usl olan gvenoyuna kendi isteiyle bavurur? Bunun sebebi, Anayasann 111inci maddesinin gerekesinde yle aklanmtr: Millet Meclisinde sahip olduu ounluu tebarz ettirmek veya byle bir ounluun bulunup bulunmadn aratrmak Bakanlar Kurulunun hakk olmaldr. Ayrca hkmet gvenoyu isteyerek kendisini takviyeyi dnebilir[17]. Burada gven isteme yetkisi sadece Babakana aittir. Dolaysyla bir bakan kendi iin Trkiye Byk Millet Meclisinden gven isteyemez[18]. Babakann gven isteyebilmesi iin, bu istemi Bakanlar Kurulunda grmesi gerekir. Ancak, gven istemi, Bakanlar Kurulu kararyla yaplmaz. Dorudan Babakan tarafndan istenir. Bakanlar Kurulunun ba Babakan olduuna ve
Sudan, haftalardr devam eden arpmalarn ardndan Gney Sudanla snr boyunca olaanst hl ilan etti. Resmi haber ajans Sunaya gre karar, Gney Kordofan, Beyaz Nil ve Sennar eyaletlerinin snr blgelerinde geerli olacak. Karar, bu blgelerde anayasay askya alyor ve Gney Sudana ticaret ambargosu uygulanmasn ngryor. Bu karar ayrca, Cumhurbakan ya da yetkilendirdii kiilere basavcnn mtalaas dorultusunda zel mahkemeler oluturma yetkisi veriyor. arpmalar bu ayn balarnda Sudann Heglig petrol sahasn igal etmesiyle balad. Gney Sudan birlikleri 10 gn sonra buradan ekildi. Snr blgesinde bulunan BBC muhabiri Andrew Hardinge gre, Pazar gn de arpmalar yer yer devam etti. Sudan Gney Sudan helikopterlerinin saldrsna topu ateiyle karlk verdi. Bu arada Gney Sudan, tartmal Abyei snr blgesindeki birliklerini ekmeye hazr olduunu aklad. Gney Sudan hkmetinden bir yetkili bu konuda Birlemi Milletleri bilgilendirdiklerini belirterek, ileri Bakanl, Birlemi Milletler ve Afrika Birliinin buradaki vatandalarmz korumas hlinde Abyeideki polis gcmz ekme plann hayata geirmeye hazrdr dedi. Gney Sudan, 20 yl sren ve bir-buuk milyon kiinin hayatna mal olan i savan ardndan geen Temmuzda Sudandan ayrlarak bamsz olmutu. Kaynak: http://www.bbc.co.uk/turkce/haberler/2012/ 04/120429_sudan_emergency.shtml
143
Bakanlar Kurulunda dayanma ilkesi geerli olduuna gre, baz bakanlarn gven oyu istemine gidilmemesi dorultusunda direnmeleri mmkn deildir. phesiz ki, gven istemi Bakanlar Kurulunda grlrken baz bakanlar bu istemin yerinde olmad dorultusunda gr belirtebilirler. Ancak, Babakan gven istemine karar vermi ise, buna direnemezler. Direnmek isteyen bakanlarn yapmas gereken ey istifa etmektir. Gven istemi, Trkiye Byk Millet Meclisine bildirilmesinden bir tam gn gemedike grlemez ve grmelerin bitiminden bir tam gn gemedike oya konulamaz (m.111/2). Gven istemi, ancak ye tam saysnn salt ounluuyla reddedilebilir (m.111/3). c) Gensoru Grmeleri Srasnda Gvenoyu (m.99/3-4) Yukarda Trkiye Byk Millet Meclisinin hkmeti denetleme yollarn incelediimiz blmde ayrntlaryla grdmz gibi[19], Anayasann 99uncu maddesinin 3nc fkrasna gre, gensoru grmeleri srasnda, Bakanlar Kurulu hakknda gven oylamasna gidilebilir. Bu iki durumda ortaya kar: aa) Gensoru grmeleri srasnda milletvekilleri veya siyas parti gruplar gvensizlik nergeleri verebilirler (m.99/3). Bu gvensizlik nergeleri sonucunda, gven oylamas yaplmaktadr. bb) Anayasann 99uncu maddesinin 3nc fkrasna gre, gensoru grmeleri srasnda, Bakanlar Kurulu da gven isteyebilir. Bakanlar Kurulu hakknda gvensizlik nergesi verilmi veya Bakanlar Kurulunun kendisi gven istemi ise, Anayasann 99uncu maddesinin 3nc fkrasna gre, bu gven isteminden veya gvensizlik nergelerinin verilmesinden bir tam gn sonra gven oylamas yaplr. Gven oylamasnda, Bakanlar Kurulunun drlebilmesi iin, ye tamsaysnn salt ounluu gerekir. 2. Genel Seimlerden Sonra Yeni Trkiye Byk Millet Meclisinin Toplanmas Yeni seimlere gidilmi[20] ve seimler neticesinde yeni bir Trkiye Byk Millet Meclisi toplanm ise, mevcut Bakanlar Kurulunun grevi sona ermelidir[21]. nk, bir parlmenter hkmet sisteminde, Bakanlar Kurulu parlmentoya kar sorumludur. Onun gveniyle grevde kalmaktadr. Sorumlu olduu, parlmento deimise, Bakanlar Kurulunun grevi sona ermelidir. Bakanlar Kurulunun dayand siyas parti Trkiye Byk Millet Meclisinde ounluu salam olsa bile, Bakanlar Kurulu ekilmelidir. Ancak, Anayasada, Trkiye Byk Millet Meclisi seimlerinin yenilenmesiyle, Bakanlar Kurulunun ekilecei ynnde bir hkm yok-
tur. Yukarda da belirttiimiz gibi, uygulamada, yeni seimlerden sonra Babakan Bakanlar Kurulunun istifasn Cumhurbakanna sunmaktadr. 3. Geici Bakanlar Kurulunun Kurulmas Biraz aada geici Bakanlar Kurulunun kurulmasn greceiz. Anayasann 116nc maddesi uyarnca Cumhurbakan, Trkiye Byk Millet Meclisinin seimlerinin yenilenmesine karar verirse, 114nc maddesine gre, mevcut Bakanlar Kurulu ekilir ve yerine yeni bir Bakanlar Kurulu kurulur. 4. Babakann Grevinin Sona Ermesi Aada Babakan inceleyeceimiz yerde, Babakann grevini sona erdiren hlleri tek tek greceiz. Bu hllerden herhangi birinin gereklemesi durumunda, Babakann grevi sona ererse, Bakanlar Kurulunun grevi de sona ermi saylr. Zira, Babakansz bir Bakanlar Kurulunun varl dnlemez; Babakan giderse Bakanlar Kurulu da gider. rnein Babakan istifa ederse veya Babakan lrse, bu Bakanlar Kurulunun grevinin sona erdii anlamna gelir. Biz aada Babakann grevini sona erdiren hlleri ayrca greceimiz iin burada bunlara deinmiyoruz. Buna karlk, bir bakann veya birka bakann grevinin sona ermesi, rnein istifas, Bakanlar Kurulunun grevinin sona ermesi sonucunu dourmaz. Byle bir durumda, Babakan yeni bakanlar seer ve bu bakanlar Cumhurbakan atar ve ayn Bakanlar Kurulu greve devam eder. Bu konu tartmal deildir. Ancak, acaba, Babakan dnda bakanlarn hepsinin istifas[22], Bakanlar Kurulunun grevini sona erdirir mi? Byle bir durumun, Babakann btn bakanlarn gvenini yitirdii eklinde yorumlanabileceini dnen ve byle bir durumda Babakann da istifa etmesi gerektiini ileri sren yazarlar[23] varsa da, kanmzca, byle bir durumda, Babakann istifa etmesine gerek yoktur. Zira, lkemizde ve parlmenter hkmet sistemlerinde, Babakann bakanlarn gvenine dayanmas diye bir ey olmadna gre, bakanlarn istifa etmesi ve Babakann bakanlarn gvenini yitirmesi, Babakann istifa etmesini gerektirmez. 5. stifa Yukarda Babakann istifasnn Bakanlar Kurulunun grevini sona erdirdiini, ama bakanlarn istifasnn Bakanlar Kurulunun grevini sona erdirmediini belirtmitik. Bu ihtimallerin dnda, Bakanlar Kurulu bir btn olarak, yani Babakan ve btn bakanlar ayn anda istifa edebilir. Bu durumda, Bakanlar Kurulunun grevi sona erer.
144
Trk Anayasa Hukuku
6. Btenin Reddi Bte, yasama organnn yrtme organna kamu gelirlerini toplamak ve kamu harcamalarn yapmak zere verdii bir yllk bir izindir. Btenin hazrlanmas Bakanlar Kuruluna (m.161), btenin kabul edilmesi ise (m.162 , 163) Trkiye Byk Millet Meclisine ait bir yetkidir. Kamu maliyesinin parlmentolar tarafndan kontrol, bte ile yaplmaktadr[24]. Btenin onaylanmas, Trkiye Byk Millet Meclisinin Bakanlar Kuruluna duyduu siyasal gveni gsterir[25]. Bu nedenle, Bakanlar Kurulu tarafndan hazrlanan btenin Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan reddi Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan Bakanlar Kuruluna verilen gvenin geri alnd anlamna gelir[26]. Btesi reddedilen Bakanlar Kurulunun istifa etmesi gerekir[27]. Zira, btesi reddedilmi bir Bakanlar Kurulunun politikasn ve programn uygulayabilmesi mmkn deildir[28]. Politikasn uygulayamayacak bir Bakanlar Kurulunun ise bou bouna grevde kalmasnn bir anlam yoktur. Ancak, bu konuda Anayasada bir hkm yoktur. Btesi reddedilen Bakanlar Kurulu istifa etmez ise, ne olacaktr? Kanmzca, srf bu nedenle, Bakanlar Kurulu istifaya zorlanamasa da ortaya byk bir problem kmayacaktr. Zira, Bakanlar Kurulu aleyhine olan parlmento ounluunun, byle bir durumda, derhal gensoru usln kullanmas ve gensoru grmeleri srasnda gvensizlik nergesi vererek Bakanlar Kurulunu drmesi her zaman mmkndr. *** Cumhurbakannn Bakanlar Kurulunu azletmesi mmkn deildir. Bakanlar Kurulu Trkiye Byk Millet Meclisi gvenine dayanr ve ona kar sorumludur. Bakanlar Kurulunu her ne kadar greve atayan kii Cumhurbakan, ise de, Bakanlar Kurulunu grevden almaya Cumhurbakan yetkili deildir. Bu husus da, idare hukukunda geerli olan yetkilerin paralellii ilkesinin anayasa hukukunda her zaman geerli olamayacan gstermektedir. - gder Bakanlar Kurulu Yukardaki durumlarda bir Bakanlar Kurulunun grevi sona ermi ise, Cumhurbakan, bir yandan yeni bir Bakanlar Kurulunun kurulmas iin bir milletvekilini grevlendirir ve dier yandan da, mevcut Babakandan yeni Hkmetin kurulmasna kadar Bakanlar Kurulunun grevini srdrmesini rica eder. Ve izleyen gnlerde Hkmeti kurmakla grevlendirilen kii, yukarda akladmz ekilde Bakanlar Kurulu listesini oluturur ve bu liste Cumhurbakannca atanr. Bu yeni Bakanlar Kurulunun atanmasna kadar, eski Bakanlar Ku-
rulu hala grevde kalr. Bu devletin devamll ve kamu hizmetlerinin sreklilii ilkesinin bir sonucudur. Aksi takdirde lke hkmetsiz kalabilir. Bu nedenle, yeni hkmet kuruluncaya kadar, geecek srede eski hkmet grevde kalr. Bu tr hkmetlere igder hkmet (care taker government) denir[29]. gder hkmetlerin siyasal deil, ancak idar ve ivedi ileri grebilecei genel olarak kabul edilmektedir[30]. Bu hkmet, parlmento gvenine dayanmadndan, nemli siyasal kararlar alamamal, nemli makamlara atama yapamamaldr. Dier bir ifadeyle, byle bir Bakanlar Kurulu, gnlk ileri, cari ileri (affaires courants) yapabilir[31]. Kaynak: http://www.anayasa.gen.tr/bakanlarkurulu.htm
145

1. a 2. c 3. e 4. c 5. b Yantnz yanl ise Yrtme Organnn Yaps konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yrtme Organnn Yaps konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Cumhurbakannn Seimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Cumhurbakannn Seimi konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Cumhurbakannn Hukuksal ve Siyasal Konumu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Cumhurbakannn Grev ve Yetkileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Cumhurbakannn Grev ve Yetkileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Bakanlar Kurulunu Grev ve Sorumluluu konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Olaanst Ynetim Usulleri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Olaanst Ynetim Usulleri konusunu yeniden gzden geiriniz.

Esen, Selin. (2008). Karlatrmal Hukukta ve Trkiyede Olaanst Hl Rejimi. Ankara: Adalet Yaynevi. Gzler, Kemal. (2011). Anayasa Hukukunun Genel Esaslar. Bursa: Ekin Basm Yayn Datm. zbudun, Ergun. (2010). Trk Anayasa Hukuku. Ankara: Yetkin Yaynlar. Ycel, Blent. (2007). Anayasal Yetkileri Balamnda Cumhurbakannn Siyasal Yap indeki Konumu: 1982 Anayasas Uygulamas Eskiehir Barosu Dergisi. Say: 12-13, s. 155 - 164).
6. b 7. d 8. a
9. d 10. e

Sra Sizde 1 kili yrtme yaps iinde cumhurbakannn geni anayasal yetkilerle donatlmas ve zellikle bu yetkileri icrai nitelikte olmas yrtme gcnn kullanlmas noktasnda byk bir ekime karaca aikrdr. nk politikann belirlenmesi ve ynlendirilmesi konusunda asl icra makam olan hkmetin yannda, sahip olduu yetkilerle bir ikinci ortak olarak cumhurbakannn kmas, ciddi bir ynetim kargaas ve zafiyeti yaratacaktr. Sra Sizde 2 1982 Anayasasnn bakanlarn babakana kar sorumlu tutmasna ve bakanlk ilemleri hakknda babakann dzeltici nlemleri alabilmesine ynelik dzenlemeler ngrmesi, Bakanlar Kurulu iinde babakan belirleyici noktaya tamtr. Ayrca anayasa, babakana, herhangi bir bakanla anlaamamas durumunda ilgili bakann cumhurbakannca azlini isteme yetkisini de vermek suretiyle Kurulda tam bir egemenlik kurabilecek seviyeye karlmtr.
8
Amalarmz

TRK ANAYASA HUKUKU
Bu niteyi tamamladktan sonra; Yarg ilevini aklayabilecek, Yarg bamszl kavramnn temel unsurlarn sralayabilecek, Trkiyedeki yarg kollarn birbirleriyle karlatrabilecek, Trk Anayasa Mahkemesinin grev ve yetkilerini aklayabilecek, Anayasaya uygunluk denetiminin yollarn ve Anayasa Mahkemesi kararlarnn niteliini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Anayasa Mahkemesi Anayasa Yargs Yargtay Adli Yarg Dantay dari Yarg Asker Yarg Asker Yargtay Asker Yksek dare Mahkemesi Uyumazlk Mahkemesi Uyumazlk Yargs Yarg Bamszl Hkimlik Gvenceleri HSYK tiraz Yolu ptal Davas Soyut Norm Denetimi Somut Norm Denetimi
indekiler
YARGI LEVNN ANLAMI YARGI BAIMSIZLII KAVRAMI YARGI KOLU KAVRAMI VE 1982 ANAYASASINA GRE YARGI KOLLARI TRK ANAYASA MAHKEMES'NN GREV VE YETKLER ANAYASA UYGUNLUK DENETMNN YOLLARI VE ANAYASA MAHKEMES KARARLARININ NTEL
Trk Anayasa Hukuku
Yarg Organ ve Anayasa Yargs
Yarg Organ ve Anayasa Yargs

YARGI LEVNN ANLAMI
A M A
Yarg ilevini aklayabilmek
Devletin temel ilevinden birini meydana getiren yarg organnn faaliyet alannn ve ilemlerinin belirginletirilmesi, onun grd ilevin ne anlama geldiini de gstermektedir. Buna gre erkler ayrlnn genel esaslar iinde yasama organ kural koyma ilevini yerine getirirken yrtme organ da asl olarak yaplan hukuksal dzenlemeleri hayata geirme ya da bir dier deyile yrtme iini gerekletirmektedir. Yarg organ ise hukuksal dzenin dna klmas ya da bunun ihlal edilmesi durumunda ortaya kan uyumazlklar zme ilevini stlenmitir. Bu ilev kanunla oluturulan mahkemeler eliyle yerine getirilmektedir. Yarg ilevinin ierik ve biimsel ltlere gre deerlendirilmesi sz konusudur. erik bakmndan yarg ilevinin unsuru bulunmaktadr. Buna gre, ilk olarak, ortada bir hukuki uyumazln ve bundan kaynaklanan bir hukuka aykrln var olmas gerekmektedir. kinci olarak sz konusu uyumazlk yarg organnca saptanacaktr. nc unsuru ise mevcut hukuka aykrl giderecek bir yaptrm uygulanmas ve bylece hukuksal dzenin yeniden tesis edilmesi oluturmaktadr (Tanr - Yzbaolu, 2001: s. 427). Biimsel lte gre yarg ilevinin belirlenmesi ise ok daha sade bir tanm ile mmkn olmaktadr.SIRA SZDE Bu erevede yarg organnn/larnn yaptklar ilemler ayn zamanda yarg ilevini de meydana getirmektedir. Ancak her iki ltn beraber kullanld bir tanmlamaNdaha tamamlaD ELM yc zellik gsterecektir. Buna gre yarg ilevi, bamsz yarg makamlarnn hukuki uyumazlklar ve hukuka aykrlk savlarn verdikleri kesin hkmlerle S O R U zme ve karara balama faaliyetidir (Gzler, 2000: 428). Yarg ilevi, bamsz yarg makamlarnn hukuki uyumazlklar ve hukukaTaykrlk savDKKA larn verdikleri kesin hkmlerle zme ve karara balama faaliyetidir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Kesin Hkm: Yarg makamlarnn hukuki D aksi N E L uyumazlklar ispat M edilemeyecek tarzda zen karar. S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
148
Trk Anayasa Hukuku
YARGI BAIMSIZLII KAVRAMI

AM A
Yarg bamszl kavramnn temel unsurlarn sralayabilmek
Yarg Bamszl: Hkimlerin kararlarn verirken her adan zgr olmalar, hibir bask ve etki altnda kalmakszn hareket edebilmeleridir.
Hkimin bamszl anlamna gelen yarg bamszl, yargcn nne gelen bir davay herhangi bir bask altnda kalmakszn grp karara balamasn ifade etmektedir. Yarg bamszl kavramnn iki ana unsuru bulunmaktadr. Bunlardan brini, hkim bamszl olutururken dierini hkimlik gvencesi meydana getirmektedir. Dolaysyla yarg bamszlnn anlalabilmesi iin bu iki unsurun birbirinden soyutlanmamas gerekmektedir. nk hkimlik gvenceleri, onlardan yararlanacak olan hkimlerin, bamszln somutlatran nlemler demetini; bamszlk ise bunun sonucunda ulalmak istenen amac meydana getirmektedir. Yarg bamszl hkimlerin kararlarn verirken her adan zgr olmalar, hibir bask ve etki altnda kalmakszn hareket edebilmelerini gerektirir. Anayasaya, kanunlara, hukuka ve vicdani kanaatlerine gre yarglama grevini gerekletirebilen bir hkim bamsz ve yansz kabul edilmek gereklidir. Bamszlk bu zellii ile hkimler iin dnlm bir ayrcalk deildir. Aksine hukuk devletinin varl zorunlu bir ilkesini oluturur (Akn, 1996: s.720 - 721). Bu temel kabule ilikin olarak 1982 Anayasasnn 138/I. madde hkm dzenlenmitir. Hkim bamszlnn salanmas noktasnda ne kan kavramlardan biri de hkimin nesnelliidir. Nesnellik, hkimlerin grevlerini yerine getirirken sahip olduklar siyasal, toplumsal, dinsel, geleneksel ve ahlaki dnce ve inanlarndan syrlmalar ve uzaklamalarn gerektirmektedir. Bamszln bir dier boyutunu ise hkimlerin yasama, yrtme ve hatta yarg organna kar bamszln koruyabilmesi oluturmaktadr. Anayasada devlete kar bamszln salanabilmesine ilikin olarak hkm bulunmaktadr. Buna gre; Hibir organ, makam, merci veya kii, yarg yetkisinin kullanlmasnda mahkemelere ve hkimlere emir ve talimat veremez; genelge gnderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz. Yasama ve yrtme organlar ile idare, mahkeme kararlarna uymak zorundadr; bu organlar ve idare, mahkeme kararlarn hibir suretle deitiremez ve bunlarn yerine getirilmesini geciktiremez. (1982 AY. md. 138/II,III). Hkimlerin sadece devlete kar deil ayn zamanda toplum karsnda da etkiden uzaklatrlmas ve evresel bir baskya maruz kalmamas da yarg bamszlnn temel unsurlarndan birisidir. Sz konusu ortamn bir ynn davann taraflar olutururken dier ynn ise yazl, grsel ve iitsel basn yayn aralar meydana getirmektedir. Hkimin evresel etkiden mmkn olduunca az etkilenerek kanunlara ve vicdani kanaatlerine uygun kararlar verebilmeleri iin iki koulun gerekletirilmesi byk nem arz etmektedir. Bunlardan ilki, hkimin iini yaparken geim sknts ekmeden ve mesleinin toplumsal konumuna uygun yaam koullarna kavuturulmasdr. kincisi ise basn, kamuoyu ve dava taraflarna kar bamszln salanabilmesi iin ngrlm olan davaya bakmaktan ekinme, hkimin reddi, yarglamann aktarlmas, duruma disiplini kurumlar ile kanunun belirledii zel hller dnda hibir zel veya genel grev alamamas dzenlemeleridir (zek, 1981 - 1982: s. 922 - 923).
8. nite - Yarg Organ ve Anayasa Yargs
149
Yarg bamszln bir anlam ifade edebilmesi ve adaleti gerekletirmek gibi ok zor ve hassas bir grevi yerine getirmeye alan hkimlerin belli zel koullar iinde bulundurulmalar gerekmektedir. Hkimlik gvenceleri ile verilecek yarg kararlarnn oluumda hkimi sarmalayan i ve d btn etkilerden mmkn olduunca uzaklatrlmas hedeflenmektedir. Bu sayede herkesin kabul edebilecei kararlarn verilebilmesi hedeflenmitir. Bu amaca ynelik olan hkimlik gvenceleri, hkimlerin, grevlerini her trl baskdan uzak biimde, tam bir gven ve yanszlk ortamndan gerekletirebilmeleri iin ngrlen kurallar ve nlemler btnn ifade etmektedir (Mumcuolu, 1989: s. 272). Bu nlemlere ilikin olarak Anayasada hkm sevkedilmi olup, 139. maddede hem hkimler hem de savclar iin ortak bir dzenleme yaplmtr. Buna gre; Hkimler ve savclar azlolunamazlar. Hkimler ve savclar kendileri istemedike Anayasada gsterilen yatan nce emekliye ayrlamazlar. Bir mahkemenin ya da kadronun kaldrlmas nedeniyle de olsa aylk, denek ve dier zlk haklarndan yoksun klnamazlar. Bamszln salanabilmesi iin ngrlen en nemli gvencelerden bir dieri de Hkimler ve Savclar Kuruludur (HSYK). Anayasann 159. maddesinde dzenlenen Kurul, yirmi iki asl ve on iki yedek yeden oluturulmutur. Kurulun bakan Adalet Bakan olup, Bakanlk mstear Kurulun doal yesidir. Kurulun drt asl yesi yksekretim kurumlarnn hukuk dallarnda grev yapan retim yeleri ile avukatlar arasndan cumhurbakannca seilir. asl ve yedek ye Yargtay yeleri arasndan Yargtay Genel Kurulunca; iki asl ve iki yedek ye Dantay yeleri arasndan Dantay Genel Kurulunca ve bir asl ve bir yedek yeyi de Trkiye Adalet Akademisi Genel Kurulunca kendi yeleri iinden seilmektedir. Ayrca, yedi asl ve drt yedek yesi birinci snf adli yarg hkim ve savclar arasndan yine adli yarg hkim ve savclarnca; asl ve iki yedek yesi birinci snf idari yarg hkim ve savclar arasndan yine idari yarg hkim ve savclarnca drt yllna seilir. Grev sresi biten yeler yeniden seilebileceklerdir (1982 AY. md. 159/II,III). Bakanln ve ynetimini Adalet Bakannn yapt HSYKnin yetki ve grevlerini sralarsak: Adli ve idari yarg hkim ve savclarn meslee kabul etme, atama ve nakletme, geici yetki verme, ykselme ve birinci snfa ayrma, kadro datma, meslekte kalmalar uygun grlmeyenler hakknda karar verme, disiplin cezas verme, grevden uzaklatrma ilemlerini yapar; Adalet Bakanlnn, bir mahkemenin kaldrlmas veya yarg evresinin deitirilmesi konusundaki tekliflerini karara balar; Hkim ve savclarn grevlerini; kanun, tzk, ynetmeliklere ve genelgelere uygun olarak yapp yapmadklarn denetleme; grevlerinden dolay ya da grevleri srasnda su ileyip ilemediklerini, hl ve eylemlerinin sfat ve grevleri icaplarna uyup uymadn aratrma ve gerektiinde haklarnda inceleme ve soruturma ilemlerinin Kurul mfettilerince yaplmas. Bu ilemlerin yaplabilmesi iin ilgili dairenin teklifi ve Adalet Bakannn oluruna baldr. HSYKnin grd bu nemli ileve karn ilemlerinin yargsal denetime ak olmamas hukuk devleti asndan da byk bir eksikliktir. Bunun tek istisnas Kurulun meslekten karma ilemleridir (1982 AY. md.159/X).
Hkimlik Gvencesi:Hkimlerin, grevlerini her trl baskdan uzak biimde, tam bir gven ve yanszlk ortamndan gerekletirebilmeleri iin ngrlen kurallar ve nlemler btndr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM SIRA SZDE
DNELM SIRA SZDE

Trk Anayasa Hukuku S O R U DNELM
150
S O R U DNELM DKKAT S O R U
Hkimlik gvenceleri, hkimlerin, bamszln somutlatran nlemler demetini; baDKKAT mszlk ise S O R U sonucunda ulalmak istenen amac meydana getirmektedir. bunun 1982 Anayasal dzenine gre Trkiyede yarg organnn bamszln tartnz. D KKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE DKKAT AMALARIMIZ SIRA SZDE
YARGIAMALARIMIZKAVRAMI VE 1982 ANAYASASINA GRE KOLU SIRA SZDE YARGI KOLLARI

AM A
K T A P AMALARIMIZ
Trkiyedeki yarg kollarn birbirleriyle karlatrabilmek.
K T A P AMALARIMIZ
TK LE V Z Y O N E T A P
TELEVZYON NTERNET
NTERNET
Saytay: Merkez ynetim btesi kapsamndaki kamu idareleri ile sosyal gvenlik kurumlarnn btn gelir ve giderleri ile mallarn TBMM adna denetleyen; sorumlularn hesap ve ilemlerini kesin hkme balayan ve kanunlarla verilen inceleme, denetleme ve hkme balama ilerini yerine getiren anayasal merci.
Yarg kolu, kararlar, son inceleme mercii olarak ayn yksek mahkemede temyiz edilen mahkemelerin oluturduu dzen biiminde tanmlanabilmektedir. Tanmn bir unsurunuEmeydana getiren yksek mahkeme kavram ise kesin hkm verme TEL VZYON N T olan yetkisini haiz E R N E Tve baka bir mahkemeye bulunmayan yarg makamn ifade etmektedir. Yksek mahkemeler ayn zamanda yarg kolunu da temsil etmektedir (Gzler, 2009: s. 93-94). NTERNET 1982 Anayasasnn nc blmnde dzenlenen yarg organnn ilikin olarak farkl yarg kollarnn st derece mahkemeleri ngrlmtr. Buna gre Anayasa Mahkemesi, Yargtay, Dantay, Asker Yargtay, Asker Yksek dare Mahkemesi ve Uyumazlk Mahkemesi st derece mahkemeleri olarak dzenlenmilerdir. Dolaysyla bu mahkemeler kadar yarg kolu olduunu kabul etmek gereklidir. Ancak anayasa sistematii iinde Saytay bir st derece mahkemesi olarak yer almamtr. Bu yzden hesap yargs olarak deerlendirilse bile anayasal anlamda bir yarg kolunun st derece mahkemesi olarak ngrlmemitir.
Yarg KoluT Kavram ve Anayasada Dzenlenen Trleri P T K L E V ZAY O N E
Anayasa Yargs
Anayasa ile kanunlar arasndaki hiyerarik ilikinin doal sonucu olarak ortaya kan anayasa yargs, kanunlarn, kendisine kaynaklk eden anayasaya aykr olup olmadnn denetlendii yarg kolunu ifade etmektedir. zetle anayasa yargs, kanunlarn anayasaya uygunluklarnn yargsal olarak denetlenmesi ii biiminde tanmlanabilir (Gzler, 2009: s.95). Kuruluu, 1982 Anayasasnn 146. maddesinde dzenlenen Anayasa Mahkemesi, anayasa yargsn ileten yksek mahkeme olarak ngrlmtr. Buna gre Mahkeme, on yedi yeden olumaktadr. Bu yelerin n TBMM semektedir. Yasama organ seme yetkisine sahip olduu bu yelerden ikisini, Saytay Genel Kurulunun kendi bakan ve yeleri arasndan her bo yer iin gsterecei er aday iinden geri kalan bir yeyi de baro bakanlarnn serbest avukatlar arasndan gsterecekleri aday iinden seer. Anayasa Mahkemesinin dier on drt yesini ise Cumhurbakan semektedir. Bu yelerden drdn, st kademe yneticileri, serbest avukatlar, birinci snf hkim ve savclar ile en az be yl grev yapm Anayasa Mahkemesi raportrleri arasndan dorudan seecek olan Cumhurbakan geri kalan on yeyi de anayasada ngrlen makamlarn nerdii adaylar arasndan belirler. Buna gre ye iin Yargtay, iki ye iin Dantay, birer yelik iin de Asker Yargtay ve Asker Yksek dare Mahkemesi, genel kurullarnca kendi bakan ve yeleri arasndan her bir yeye ilikin olarak er aday nerir. Bunun dnda kalan ye iin Yksek -
151
retim Kurulu da kendi yesi olmayan, yksekretim kurumlarnn hukuk, iktisat ve siyasal bilimler dallarnda grev yapan retim yeleri arasndan her biri iin er kiiyi aday gsterir. Ayrca Anayasayla, Yksek retim Kurulunun nerdii adaylardan seilecek olan Mahkeme yelerinin en az ikisinin hukuku olmas ngrlmtr. Anayasa Mahkemesi yelerinin grev sresi on iki yl olup ikinci kez seilmeleri mmkn deildir. Mahkeme yeleri altm be yan doldurunca emekliye ayrlrlar. Mahkeme yelii, hkimlik mesleinden karlmay gerektiren bir sutan dolay hkm giyilmesi durumunda kendiliinden grevin salk bakmndan yerine getirilemeyecek duruma gelmesi hlinde de Mahkemenin ye tamsaysnn salt ounluunun alaca karar ile sona erer (1982 AY. md. 147).
Adli Yarg
Olaan ve genel yarg kolu olan adli yarg, dier yarg kollarnn grevine girmeyen davalara bakmaktadr. Bu nedenle kapsam en geni yarg kolu olan adli yargnn lkemizdeki rgtlenme emas ilk derece mahkemeleri ve st derece mahkemesi olarak iki aamadan olumaktadr. lk derece mahkemeleri iinde de hukuk ve ceza mahkemeleri olmak zere ikili bir ayrm yaplmtr. Buna gre hukuk mahkemeleri, sulh ve asliye hukuk mahkemelerinden olumaktadr. Ayrca bu genel ayrm dnda ihtisas mahkemeleri olarak adlandrlan ticaret, aile, tketici, kadastro, i, fikri ve snai haklar mahkemeleri olmak zere eitli hukuk mahkemeleri kurulmutur. Ceza mahkemeleri de sulh, asliye ve ar ceza mahkemeleri olarak snflandrlmtr (Gzler, 2009: s. 97 - 100). Adli yarg sisteminin st derece mahkemesi olan Yargtay, adliye mahkemelerince verilen ve kanunla baka adli yarg mercilerinin grev ve yetki alanna braklmayan karar ve hkmlerin son inceleme merci olarak alr. Yine kanunla belirtilen davalara ilikin olarak da ilk ve son derece mahkemesi olarak grev yapmaktadr.
dari Yarg
dari ilem ve eylemlerinden kaynaklanan uyumazlklarn ayr bir yarg dzenindeki mahkemelerce zmlenmesi sistemini ifade eden idari yarg, Fransadan getirilmitir dari yarg makamlar Dantayn yksek mahkeme olarak kurulduu bir yargsal sistem iinde yer almaktadrlar. dare ve vergi mahkemeleri ilk derece mahkemesi, blge idare mahkemeleri ise itiraz merci olarak ngrlmlerdir. Blge idare mahkemeleri kendisine dorudan dava alabilen ilk derece mahkemeleri olmayp idare ve vergi mahkemelerinde tek hkim tarafndan verilen ya da dari Yarglama Usul Kanununda belirtilen mahkeme kararlarna kar itiraz yoluna bavurulan bir idari yarg makamdr (Yldrm, 2008: s.3,139,146). Dantay ise idari mahkemelerce verilen ve kanunun baka bir idari yarg makamna brakmad karar ve hkmlerinin son inceleme mercidir. Yine kanunla belirtilen davalara ilikin olarak ilk ve son derece mahkemesi olarak grev yapmaktadr (1982 AY. md. 155/I).
Asker Yarg
Asker kiilere ilikin olarak 1982 Anayasal dzeninde ceza yarglamas ve idari yarglamadan meydana gelen ikili bir yargsal sistem ngrlmtr. Asker Yargtay ceza yarglamasnn yksek mahkemesi olup asker mahkemeler ve disiplin mahkemeleri bu yarg kolunun alt derece mahkemeleridir. Anayasann 156. maddesin-
152
Trk Anayasa Hukuku
de dzenlenen Asker Yargtay, asker mahkemelerin karar ve hkmlerinin son inceleme mercidir. Ayrca asker kiilerin kanunda belirtilen davalarna da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakmaktadr. Asker Yksek dare Mahkemesinin durumu farkl olup Anayasann 157. maddesine gre AYM, asker olmayan makamlarca yaplsa bile asker kiileri ilgilendiren ve askeri hizmete ilikin idari ilem ve eylemlerden kaynaklanan uyumazlklarn ilk ve son derece mahkemesi olarak oluturulmutur. Anayasa ile asker idari yarg tek dereceli olarak rgtlenmitir. Bu erevede AYM, asker kiileri ilgilendiren ve asker hizmete ilikin idari ilem ve eylemlerden doan uyumazlklar zmek iin zel olarak grevlendirilmi bir yksek mahkemedir (Tanr - Yzbaolu, 2009: s. 438).
Uyumazlk Yargs
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Farkl yarg kollarndaki mahkemelerin arasnda kan uyumazlklar zmek zere kurulmu olan Uyumazlk Mahkemesi, ayn zamanda uyumazlk yarg kolunu SIRA SZDE da oluturmaktadr. Anayasann 158. maddesinde dzenlenen Uyumazlk Mahkemesi, adli, idari ve asker yarg makamlar arasndaki grev ve hkm uyumazlklarn sonlandrmakla yetkili klnmtr. Mahkemenin bakanln, Anayasa MahDNELM kemesince kendi yeleri arasndan grevlendirilen bir ye yapmaktadr. Dier mahkemeler ile Anayasa Mahkemesi arasndaki grev uyumazlklarnda, Anayasa S O R U Mahkemesinin kararnn esas alnaca hkme balanmtr.
DKKAT Yarg kolu, kararlar, son inceleme merci olarak ayn yksek mahkemede temyiz edilen mahkemelerin oluturduu dzeni ifade eder.
DKKAT
SIRA SZDE
TRK ANAYASA MAHKEMES'NN GREV VE YETKLER

AMALARIMIZ
AM A
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Trk Anayasa Mahkemesinin grev ve yetkilerini aklayabilmek.

K T A P
TELEVZYON
NTERNET
1982 Anayasasnn deiik maddelerinde Trk Anayasa Mahkemesinin grev ve yetkileri saylmtr. Buna gre; Anayasa Z Y O N T E L E V Mahkemesi, kanunlarn, kanun hkmnde kararnamelerin ve TBMM tznn anayasaya ekil ve esas bakmlarndan uygunluunu denetleme yetkisine sahiptir. Ancak anayasa deiiklii kanunlarnn sadece ekil denetimini yapabilen Mahkeme, olaanst hl, skynetim ve sava NTERNET dnemlerinde karlan kanun hkmnde kararnamelerinin anayasaya uygunluk denetimini yapamaz. Anayasann 84. maddesinin hkmne gre milletvekili sfatnn drlmesi ve milletvekili sfatnn kaldrlmasna ilikin TBMM kararlarnn anayasaya uygunluunun denetimi konusunda Mahkeme anayasa ile yetkilendirilmitir. Bu dzenlemenin kendi iinde de iki ayrks durum yaratlmtr. Bu erevede milletvekili sfatnn drlmesine yol aan kesin hkm ve kstlanmaya ilikin ilk derece mahkeme kararlarnn anayasaya uygunluk denetimi sz konusu deildir. Son olarak ilave etmek gerekir ki kural olarak parlamento kararlar, 91/son maddesine gre usul dairesinde yrrle girmi uluslararas szlemeler ile 174. maddede saylan nklp Kanunlar iin Anayasaya uygunluk denetimi sz konusu deildir.
153
Anayasa Mahkemesi bireysel bavurular kabul etme yetkisiyle de donatlmtr. Buna gre, herkes, anayasada gvence altna alnan ve Avrupa nsan Haklar Szlemesinin kapsamnda bulunan temel hak ve zgrlklerinden birinin kamu gc tarafndan ihlal edildii iddiasyla Anayasa Mahkemesine bavurabilecektir. Bu bavurunun yaplabilmesi iin olaan kanun yollarnn tketilmi olmas anayasal bir koul olarak ngrlmtr. Anayasa Mahkemesi, Cumhurbakan, TBMM Bakan, Bakanlar Kurulu yelerini, Anayasa Mahkemesi, Yargtay, Dantay, Asker Yargtay, AYM Bakan ve yelerini, Basavclarn, Basavc vekilini, HSYK, Saytay Bakan ve yelerini, Genelkurmay Bakan Bakan ile Kara, Deniz, Hava Komutanlar ile Jandarma Genel Komutann grevleriyle ilgili sulardan dolay Yce Divan sfatyla yarglama yetkisine sahiptir. Siyasi partilerin kapatlmas davalarna bakar ve mali denetimlerini gerekletirir. Anayasa Mahkemesi mali denetim srasnda Saytayn yardmn alr(1982 AY. md 69/III, IV). Meclis kararyla milletvekili sfatnn drlmesi ile milletvekili dokunulmazlnn kaldrlmas ilemlerinin Anayasaya uygunluk denetimini yapar (1982 AY. 85). Uyumazlk Mahkemesinin bakann kendi yeleri arasndan olmak zere belirler (1982 AY. 158/II).
ANAYASAYA UYGUNLUK DENETMNN YOLLARI VE ANAYASA MAHKEMES KARARLARININ NTEL

A M A
Anayasaya uygunluk denetiminin yollarn ve Anayasa Mahkemesi kararlarnn niteliini anlatabilmek.
1982 Anayasas normlarn anayasaya uygunluk denetimine ilikin olarak iptal davas ve itiraz yolu olmak zere iki bavuru imkn ngrmtr. Bunlardan ilkini ifade eden iptal davas, retide soyut norm denetimi; itiraz yolu da somut norm denetimi olarak adlandrlmaktadr.
ptal Davas (Soyut Norm Denetimi)

Bu yol icabnca, anayasaya uygunluk denetimine konu olan yasama ilemlerinin Anayasa Mahkemesi nne gtrlebilmesi belli kii ya da gruplara tannm durumdadr. Buna gre anayasa deiiklii kanunlar da dhil olmak zere btn kanunlar iin ekil gerekesiyle dava ama yetkisi sadece cumhurbakanna veya TBMM yelerinin ye tamsaysnn en az bete birine (110 MV) tannmtr. Anayasa deiiklii kanunlarnn esas gerekesiyle denetimine olanak tannmamtr. Bu yzden anayasa deiiklii kanunlar dndaki btn kanunlarn esas bakmndan denetlenmesi ile TBMM tz ve KHKlerinin ekil ve esas bakmndan denetimleri iin dava ama yetkisi, cumhurbakan, TBMM yelerinin ye tamsaysnn en az bete birine, ana muhalefet partisi meclis grubuna, iktidar partisi meclis grubuna tannmtr. Eer iktidarda birden fazla parti bulunmaktaysa bavurma yetkisi, milletvekili says fazla olan parti grubuna aittir. Dava ama sresine ilikin olarak Anayasa iki esas ngrmtr. Buna gre 148.maddedeki zel dzenleme gereince anayasa deiiklii kanunlar ile dier kanunlarn ekil denetimi iin yetkili kii/kiiler normun RGde yaymlanmas itibaryla on gn iinde dava amak durumundadr. Olaan kanunlarn esas denetimi
154
Trk Anayasa Hukuku
ile denetime tabi dier normlarn ekil ve esas bakmlarndan denetimi iin sre yine RGde yaym itibaryla balar ve altm gn sonra bavurma hakk der. Bunun dnda Anayasann 85. maddesi erevesinde sz konusu yasama dokunulmazlnn kaldrlmas ve dava edilebilen milletvekili sfatnn drlmesi kararlar iin bavuruyu ilgili milletvekili ya da baka bir milletvekili, bu kararlarn Meclis Genel Kurulunda alnd tarihten itibaren yedi gn iinde yapmak durumundadrlar. Anayasa Mahkemesinin dokunulmazln kaldrlmas ya da milletvekili sfatnn drlmesine ynelik kararlarn iptal bavurusuna konu edilmesi hlinde kararn on be gn iinde vermesi Anayasa tarafndan ngrlmtr.
tiraz Yolu (Somut Norm Denetimi)

Anayasaya aykrln dier mahkemelerde ileri srlmesi olarak nitelendirilen itiraz yoluna konu olan ilemler sadece kanunlar ve kanun hkmnde kararnamelerdir. Anayasa deiiklii kanunlar bu kapsam dndadr. nk bu kanunlar esas bakmndan denetlenemedikleri ve Anayasann 148/II. madde hkm gereince ekil denetiminin itiraz yolunda yaplamayaca dzenlendiinden itiraz yolu ile Anayasa Mahkemesi nne getirilebilmeleri mmkn deildir. tiraz yolunun iletilebilmesi iin Anayasann 152. maddesinde belli koullarn bir arada olmas ngrlmtr. Buna gre; Grlmekte olan bir dava olmaldr. Bu davaya bakan bir mahkeme bulunmaldr. Davada uyumaln zm iin uygulanacak kanun ya da KHK niteliinde bir norm bulunmas gereklidir. Mahkeme hkiminin uygulanacak normu anayasaya aykrlk bulmas ya da dava taraflarnn anayasaya aykrlk iddiasn ciddi grmesi gerekmektedir. Anayasa Mahkemesi ilk derece mahkemesinin Anayasaya aykrlk iddiasyla kendisine bavurmas zerine iin kendisine geliinden itibaren be ay iinde kararn verip aklamak durumundadr. Bu sre iinde ilk derece mahkemesindeki yarglama, yine onun alm olduu bir ara karar ile duracaktr. Ancak be aylk sre gemi olmasna ramen Anayasa Mahkemesi herhangi bir karar vermemise ilk derece mahkemesi nndeki davay, iptal istemine konu olan kurala gre sonulandracaktr. Ancak Anayasa Mahkemesi karar, ilk derece mahkemesinin esas hakkndaki kararnn kesinlemesine kadar gelirse davaya bakan ilgili mahkeme buna uymak zorunda kalacaktr. Dolaysyla sz konusu dava temyiz aamasnda olsa bile bu sefer de Anayasa Mahkemesi kararn ilgili yksek mahkeme dikkate almak zorunda kalacaktr. Anayasann 152. madde hkmnde yer ald iin itiraz yoluna ilikin olan snrlayc bir hkme de maddenin son fkrasnda yer verilmitir. retide on yl yasa olarak adlandrlan bu dzenlemeye gre Anayasa Mahkemesinin iin esasna girerek verdii ret kararnn RGde yaymlanmasndan sonra on yl gemedike ayn kanun hkmnn Anayasaya aykrl iddiasyla tekrar bavuruda bulunulamayacaktr. Dolaysyla redde konu olan ilk bavurunun somut norm denetimi kapsamnda gereklemesi gerekmektedir. Soyut norm denetimi erevesinde verilen bir ret karar bu sre yasan balatmayacaktr. Ayrca dikkat edilmesi gereken husus, ilk bavuru itiraz yoluyla gelse de sz konusu ret kararnn iin esasna girildikten sonra verilmi olmasdr. Anayasa Mahkemesinin n inceleme aamasnda verdii ret karar bu yasa devreye sokmayacaktr.
155
Anayasa Mahkemesi Kararlarnn Nitelii

Anayasann 153. maddesi, mahkeme kararlarna ilikindir. Hkm mahkeme kararlarn belli zellikleri itibaryla dzenlemitir. Buna gre; Anayasa Mahkemesi kararlar kesindir. ptal kararlar gerekesi yazlmadan aklanamaz. Bu hkm, Anayasann 141/III. maddesine kout olarak dzenlenmitir. nk ilgili 141. madde gereince btn mahkemelerin her trl karar gerekeli olarak yazlmak zorunluluundadr. ptal karar ile Anayasa Mahkemesi kanun koyucu gibi hareket edemez ve yeni bir uygulamaya yol aacak biimde hkm tesis edemez. Kanun, KHK, TBMM tz ya da ilgili hkmleri, kendilerine ilikin iptal kararnn RGde yaymland tarihte yrrlkten kalkarlar. Gereken hlSIRA SZDE lerde Anayasa Mahkemesi iptal hkmnn yrrle girecei tarihi ayrca kararlatrabilir ve bu tarih kararn RGden yaymland gnden itibaren balayarak bir yl geemez. DNELM ptal kararlar geriye yrmez. Anayasa Mahkemesi kararlar RGde hemen yaymlanr ve yasama, yrtme, S O R U yarg organlarn, idare makamlarn, gerek ve tzel kiileri balar. Anayasa Mahkemesi kararlar yasama, yrtme, yarg organlarn, idare makamlarn, gerD KKAT ek ve tzel kiileri balar.
SIRA SZDE Parlamento kararlarnn Anayasaya uygunluk denetimine tabi klnmamasnn nedenini tartnz. AMALARIMIZ DNELM K S OTR AU P SIRA SZDE
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ DNELM KS O TR A P U
DKKAT TELEVZYON
DKKAT TELEVZYON
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
156
Trk Anayasa Hukuku
zet
A M A
Yarg ilevini aklayabilmek. Devletin temel ilevinden birini meydana getiren yarg organnn faaliyet alannn ve ilemlerinin belirginletirilmesi onun grd ilevin ne anlama geldiini de gstermektedir. Buna gre erkler ayrlnn genel esaslar iinde yasama organ kural koyma ilevini yerine getirirken yrtme organ da asl olarak yaplan hukuksal dzenlemeleri hayata geirme ya da bir dier deyile yrtme iini gerekletirmektedir. Yarg organ ise hukuksal dzenin dna klmas ya da bunun ihlal edilmesi durumunda ortaya kan uyumazlklar zme ilevini stlenmitir. Bu ilev kanunla oluturulan mahkemeler eliyle yerine getirilmektedir. Yarg bamszl kavramnn temel unsurlarn sralayabilmek. Hkimin bamszl anlamna gelen yarg bamszl, yargcn nne gelen bir davay herhangi bir bask altnda kalmakszn grp karara balamasn ifade etmektedir. Yarg bamszl kavramnn iki ana unsuru bulunmaktadr. Bunlardan ilkini, hkim bamszl olutururken dierini hkimlik gvencesi meydana getirmektedir. Dolaysyla yarg bamszlnn anlalabilmesi iin bu iki unsurun birbirinden soyutlanmamas gerekmektedir. nk hkimlik gvenceleri, onlardan yararlanacak olan hkimlerin, bamszln somutlatran nlemler demetini bamszlk ise bunun sonucunda ulalmak istenen amac meydana getirmektedir. Trkiyedeki yarg kollarn birbirleriyle karlatrabilmek. Yarg kolu, kararlar, son inceleme merci olarak ayn yksek mahkemede temyiz edilen mahkemelerin oluturduu dzen biiminde tanmlanabilmektedir. Tanmn bir unsurunu meydana getiren yksek mahkeme kavram ise kesin hkm verme yetkisini haiz olan ve baka bir mahkemeye bulunmayan yarg makamn ifade etmektedir. Yksek mahkemeler ayn zamanda yarg kolunu da temsil etmektedir
A M A
AM A
Trk Anayasa Mahkemesinin grev ve yetkilerini aklayabilmek. 1982 Anayasasnn deiik maddelerinde Trk Anayasa Mahkemesinin grev ve yetkileri saylmtr. Buna gre; Normlarn anayasaya uygunluk denetiminin yaplmas, Bireysel bavurularn kabul edilmesi, Yce Divan sfatyla yarglama yaplmas, Siyasi partilerin kapatlmas davalarna baklmas, Siyasi partilerin mali denetimlerini yaplmas, Meclis kararyla milletvekili sfatnn drlmesi ile milletvekili dokunulmazlnn kaldrlmas ilemlerinin anayasaya uygunluk denetimini yapmas, Uyumazlk Mahkemesi bakannn seilmesi anayasada ifadesini bulmu grev ve yetkileridir. Anayasaya uygunluk denetiminin yollarn ve Anayasa Mahkemesi kararlarnn niteliini aklayabilmek. Anayasann 153. Maddesi, mahkeme kararlarna ilikindir. Hkm mahkeme kararlarn belli zellikleri itibaryla dzenlemitir. Buna gre; Anayasa Mahkemesi kararlar kesindir. ptal kararlar gerekesi yazlmadan aklanamaz. ptal karar ile Anayasa Mahkemesi kanun koyucu gibi hareket edemez ve yeni bir uygulamaya yol aacak biimde hkm tesis edemez. Kanun, KHK, TBMM tz ya da ilgili hkmleri, kendilerine ilikin iptal kararnn RGde yaymland tarihte yrrlkten kalkarlar. ptal kararlar geriye yrmez. Anayasa Mahkemesi kararlar RGde hemen yaymlanr ve yasama, yrtme, yarg organlarn, idare makamlarn, gerek ve tzel kiileri balar.
AM A
A M A
157
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi,yarg makamlarnn hukuki uyumazlklar aksi ispat edilemeyecek tarzda zen kararn ifade etmektedir? a. Kesin hkm b. Ara karar c. Bekletici sorun d. Temyiz e. tiraz 2. Aadakilerden hangisi,hukuk devletinin varl zorunlu bir ilkesini oluturmaktadr? a. Yrtmenin istikrar b. Yarg bamszl c. Yasamann verimlilii d. Yrtmenin yetki olmas e. Devlet bakannn halk tarafndan seilmesi 3. Aadakilerden hangisi,yarg bamszlnn salanabilmesi iin anayasa ile ngrlen makamlardan birisidir? a. YK b. TRT c. HSYK d. RTK e. DDK 4. Aadakilerden hangisi,HSYKnin bakanln ve ynetimini yapmaktadr? a. Cumhurbakan b. TBMM Bakan c. Babakan d. Adalet Bakan e. ileri Bakan 5. Aadakilerden hangisi,HSYKnin doal yesidir? a. Cumhurbakan b. Babakan c. TBMM Bakan d. Dileri bakan e. Adalet Bakan mstear 6. Aadakilerden hangisi, 1982 Anayasasna gre yksek mahkeme olarak saylmamtr? a. Saytay b. Dantay c. Yargtay d. Anayasa Mahkemesi e. Askeri Yargtay 7. Anayasa Mahkemesi ka yeden olumaktadr? a. 9 b. 11 c. 15 d. 17 e. 21 8. Anayasa Mahkemesi Yce Divan sfatyla aadakilerden hangisini yarglayamaz? a. Cumhurbakann b. Ana muhalefet partisi bakann c. Babakan d. Bakanlar e. TBMM Bakann 9. Aadakilerden hangisi, anayasa deiiklii kanunlarnn ekil bakmndan denetimi iin Anayasa Mahkemesinde dava ama yetkisine sahiptir? a. TBMM Bakan b. Babakan c. Cumhurbakan d. Adalet Bakan e. Bakanlar Kurulu 10. Aadakilerden hangisi, anayasaya uygunluk denetiminde itiraz yoluna konu olan ilemlerden birisidir? a. Parlamento kararlar b. Anayasa deiiklii kanunlar c. Uluslararas szlemeler d. nklap kanunlar e. Kanun hkmnde kararnameler
158
Trk Anayasa Hukuku
Yaamn inden
Anayasa Mahkemesine bireysel bavuru Hkmet, TBMMye AYM Kurulu ve Yarglama Usulleri hakknda bir yasa tasars gnderdi. Tasarda, bireysel bavuru hakk da dzenleniyor. Tasar soyut norm denetimine izin vermiyor. Baka bir deyile, bir yasa baz hak ve zgrlkleri ihlal ediyorsa, bu yasa size uygulanmadan AYMye bavuramazsnz. Ancak, yasa uygulandnda sizin hak ve zgrlnz ihlal edecei kesinse, AYMye gitmeden AHMye bavurmak olana var. Tasarnn en fazla tartmaya yol aabilecek yn, AYM bir hak ve zgrln ihlaline karar verdiinde, bu ihlalin sonularnn ortadan kaldrlmas iin atlacak admlar. Anayasa Mahkemesi yarg kararn iptal edebilir mi? AYM, hak ve zgrln, bir yarg karar sonucu ihlal edildiine karar vermise, tasar, AYMye bu yarg kararn iptal etme yetkisini veriyor. AYMye verilen bu yetki, bireysel bavuruyu dzenleyen Anayasann 148. maddesi ile badamyor. 148. maddeye gre, AYMnin yetkisi insan haklar ihlalleriyle snrl. AYMnin, Yargtay ya da Dantay tarafndan onanp kesinleen bir karar, bir st mahkeme gibi, usul ya da esas ynnden inceleyip iptal etmek gibi bir yetkisi yok. AYM sadece yarg kararnn insan haklar ihlaline yol ap amadn saptayabilir. Anayasann vermedii bir yetkinin yasayla verilmesi hukuka aykr. AYMnin ihlali saptadktan sonra, yeniden yarglanmak zere karar yetkili mahkemeye geri gndermesi gerekir. Tasar, bir ihlal durumunda, AYMnin tazminata hkmedebileceini de ngryor. Bu madde de, AYMnin yetkilerine ve konumuna aykr. rnein, mlkiyet hakknn ihlal edilmesi durumunda, AYMnin tazminata karar verebilmesi iin birinci derece mahkemesi gibi almasna, bilirkii atayarak tanmazn deerini saptamasna, dosyann ayrntlarna girmesine gerek var. Oysa,AYMnin ne ilevi ne de yaps buna uygun deil. Nasl ki, Alman Anayasa Mahkemesinin de bireysel bavurularla ilgili olarak tazminata karar verme ya da mahkeme kararn iptal etme yetkisi bulunmamakta. Bir hakkn ihlal edildiini saptadktan sonra, karar yetkili mahkemeye gnderiyor. Bu maddeler, tasarnn amac konusunda kukulara yol ayor. TBMM komisyonlarnda grlmesi srasnda, bireysel bavuru hakkn zayflatan bu hususlarn dzeltileceini umut ederiz. Kaynak: http://www.milliyet.com.tr/anayasa-mahkemesi-ne-bireysel-basvuru/riza-turmen/siyaset/yazardetay/14.01.2011/1338969/default.htm
Rza Trmenrturmen@milliyet.com.trrturmen@milliyet.com.tr Tm Yazlar Son anayasa deiiklii ile Trkiye, Anayasa Mahkemesine (AYM) bireysel bavuru hakkn kabul etti. Anayasann 148. maddesine eklenen bu konuyla ilgili paragrafta yle deniyor: Herkes, Anayasada gvence altna alnm temel hak ve zgrlklerinden, Avrupansan Haklar Szlemesi kapsamndaki herhangi birinin kamu gc tarafndan ihlal edildii iddiasyla Anayasa Mahkemesine bavurabilir... Bundan da anlalaca gibi, AYMye bavurabilmek iin ihlal edildii iddia edilen hakkn hem Anayasada, hem de Avrupa nsan Haklar Szlemesinde yer almas gerekiyor. AYMlere bavuru hakk, bireyin hak ve zgrlkleri bakmndan ek bir gvence salayan ve birok devlet tarafndan kabul edilen bir yol. te yandan yeni bir i yarg yolunun kurulmasyla, Trkiyeden AHMye yaplan bavurularn saysnda da nemli bir azalma olabilir. Yeterli ve etkili yarg yolu Ancak bunun iin, AHMnin, AYMyi etkili ve yeterli bir i yarg yolu olarak kabul etmesi gerekir. AHM, AYMnin etkili ve yeterli bir yarg yolu olmadna karar verirse, o zaman AYMye gitmeden dorudan AHMye bavurma olana var. yarg yolunun etkili ve yeterli olduunu gstermek ilgili devlete dyor. rnein, AYM makul bir srede karar vermedii iin etkisiz olabilir. Apostol/Grcistan (2006) kararnda, AHM, Grcistan AYMye bireysel bavuru hakknn, devletin bu yolun etkili olduunu kantlayan somut bir rnek gsterememesi, ayrca hak ihlali saptandktan sonra Anayasada bunu dzeltecek nlemlerin bulunmamas nedenleriyle etkili ve yeterli bir i hukuk yolu olmadna karar verdi. Trk Anayasasndaki bireysel bavuru hakknn etkili bir i hukuk yolu saylmas iin, AYMnin makul bir sre iinde karar vermesi, AHM kararlarndaki ilkeleri gz nnde bulundurmas nem tayor.
159
Okuma Paras
BM YARGI BAIMSIZLII TEMEL PRENSPLER 26 Austos - 6 Eyll 1985 tarihleri arasnda Milanoda yaplan BM Yedinci Suun nlenmesi ve Sulularn Tedavisi Kongresi tarafndan kabul edilmi, 29 Kasm 1985 tarih ve 40/32 numaral ve 13 Aralk 1985 tarihli ve 40/146 numaral kararlarla BM Genel Kurulu tarafndan kabul edilmitir. Yarg Bamszl 1. Yarg bamszl devlet tarafndan gvence altna alnr ve anayasada veya i hukukta yargbamszlna yer verilir. Yarg bamszlna sayg gstermek ve gzetmekbtnhkmetkurulularnn ve dier kurumlarn grevidir. 2. Yarg organ nndeki sorun hakknda her hangi bir tarafn her hangi bir nedenle dorudan veya dolayl kstlama, etki, tevik, bask, tehdit ve mdahalesine maruz kalmakszn, maddi olaylarave hukuka dayanarak tarafsz bir bicimde karar verir. 3. Yarg organ yargsal nitelie sahip her konuda yarglama yetkisine ve karar vermesi istenen birsorunun kendisinin hukuken tanmlanan yetkisine girip girmedii hakknda mnhasran karar vermeyetkisine sahiptir. 4. Yarglama surecine usulsz ve yetkisiz mdahale yaplamaz ve yargsal kararlar deiiklie tabitutulamaz. Yargsal organlarn verdikleri cezalarn hukuka uygun olarak yargsal denetime tabitutulmas veya yarg organlarnn verdikleri cezalarn yetkili makamlar tarafndan azaltlmas veyabaka bir ceza ile deitirilmesi bu prensibi ihlal etmez. 5. Herkes, ncedenkonmu hukuki usullere gre yarglama yapan olaan mahkemelerde veya yarg yerlerinde yarglanma hakkna sahipti. Olaan mahkemelere veya yarg yerlerine ait olanyetkilerin ellerinden alnmas iinkonmu usulleri gerei gibi uygulamayan yarg yerleri kurulamaz. 6. Yarg bamszl prensibi, yarglama organnn davalar adil bir bicimde grmesini ve taraflarn haklarna sayg gsterilmesini gerektirir ve yarglama organna bu imkan verir. 7. Yarg organlarnn grevlerini gerei gibi yapmalarn mmkn klmak iin yeterli kaynaklarayrmak, her ye devletin grevidir. Yarglarn fade ve rgtlenme zgrl 8. nsan Haklar Evrensel Bildirisine uygun olarak, dier vatandalara olduu gibi yarg organmensuplarna da ifade, inan, rgtlenme ve toplanma hakk tannr; ancak yarglar bu haklarnkullanrlarken, her zaman grevlerinin itibarn ve yargnn tarafszln ve bamszln koruyacaktarzda hareket ederler. 9. Yarglar, kendi menfaatlerini savunmak, mesleki eitimlerini gelitirmek ve yargbamszln korumak iinyarglardanoluanrgtler kurabilir, bu rgtlere ve dier kurulularaye olabilirler. Yarglarn Nitelikleri, Greve Seilmeleri ve Eitimleri 10. Yarglar, gerekli hukuk eitimini ve niteliklerini alm, drst ve ehliyetli kiiler arasndanseilir. Yargsal greve secim yntemleridzenlenirken, uygunsuz saiklerle atama yaplmasna karskoruyucu tedbirler getirilir. Yarglarnseiminde rk, renk, cinsiyet, din, siyasal veya baka bir fikir,ulusal veya toplumsal kken, mlkiyet, doum ve stat gibi nedenlerle bir kimseye kars ayrmclkyaplamaz. Yargsal greviin adaylarn o lkeninvatanda olma art aranmas, ayrmclkyaplmas seklinde anlalamaz. Hizmet artlar ve Grev Sreleri 11. Yarglarngrev suresi, bamszl, gvenlii, alacaklar yeterli cret, hizmet artlar, emekliaylklar ve emeklilik yas yasada yeterli bicimde gvence altna alnr. 12. Yarglar ister atanm ister seilmi olsunlar, zorunlu emeklilik yasna kadar veya sureli birgrevleri varsa surelerinin dolmasna kadar grev yapmalar gvence altna alnr. 13. Meslekte ykselme bulunduu yerlerde yarglarnykselmeleri yeterlilik, drstlk vedeneyim gibi objektif nedenlere dayanr. 14. Yarglarnyesi bulunduklar mahkeme iinde davalarn datm, adalet sisteminin bir i sidir. Mesleki Gizlilik ve Muafiyet 15. Yarglar, yaptklar mzakereler ile aleni yarglama dndagrevleri srasnda edindikleri gizli bilgiler konusunda mesleki gizlilik kuralyla baldrlar ve bu tur konular hakknda tanklk yapmayazorlanamazlar. 16. Disiplin soruturmas yaplmas, kiilerin ulusal hukuka gre temyiz haklar ve devletten Tazminat isteme haklar sakl kalmak kaydyla, yarglar yargsal yetkilerini kullanrken yanltasarruf1ar veya ihmalleri nedeniyle kendilerine kars maddi tazminat istenen hukuk davalarndanmuaftrlar. Disiplin, Grevden Alnma ve Greve Son Verme 17. Mesleki sfatlar nedeniyle bir yarg hakknda yaplan bir su isnad veya bir ikyet, uygun birusule gre hzla ve adil bir bicimde takip edilir. Yarglar adil olarak yarglanma hakkna sahiptir.Yarg tarafndan aksi talep edilmedike, incelemenin ilk aamas gizli tutulur. 18. Yarglar sadece grevlerini yapamayacak duruma gelmeleri veya grevleriylebadamayacak davranlarda bulunmalar sebebiyle grevlerinden alnabilir veya grevlerine son verilebilir. 19. Btn disiplin, grevden alma ve greve son verme ilemleri, yargsal faaliyetin yerleik standartlarna gre karara balanr. 20. Disiplin, grevden alma ve greve son verme kararlar bamsz bir denetime tabidir. Enyksek mahkemenin bu konuda ald kararlara ve yasama organnn sulandrarakgrevden almaveya benzeri yarglamalara kars uygulanmayabilir. Kaynak: http://www.barobirlik.org.tr/mevzuat/avukata_ozel/meslek_kurallari/bm_yargi_ba%C4%9Fimsizligi_temel_prensipleri.pdf
160
Trk Anayasa Hukuku

1. a 2. b 3. c 4. d 5. e 6. a Yantnz yanl ise Yarg levinin Anlam konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yarg Bamszl Kavram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yarg Bamszl Kavram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yarg Bamszl Kavram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yarg Bamszl Kavram konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yarg Kolu Kavram ve 1982 Anayasasna Gre Yarg Kollar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Yarg Kolu Kavram ve 1982 Anayasasna Gre Yarg Kollar konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Trk Anayasa Mahkemesinin Grev ve Yetkileri konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anayasaya Uygunluk Denetiminin Yollar ve Anayasa Mahkemesi Kararlarnn Nitelii konusunu yeniden gzden geiriniz. Yantnz yanl ise Anayasaya Uygunluk Denetiminin Yollar ve Anayasa Mahkemesi Kararlarnn Nitelii konusunu yeniden gzden geiriniz. Sra Sizde 2 1982 Anayasas TBMM tz, milletvekili sfatnn meclis kararyla drlmesi ve milletvekili dokunulmazlnn kaldrlmas dnda parlamento kararlarn denetim kapsamna almamtr. Kanunlardan farkl olarak parlamento kararlar, nc kiilere hak ve ykmllk getirme etkisine sahip olmayan siyasi ierikli ilemlerdir. Bu ilemlerin denetime tabi tutulmas Anayasa Mahkemesinin siyasi bir organ olan TBMMnin i ileyiine ve siyasi tercihlerine mdahale etmesi sonucunu douracaktr ki bu denetim erkler ayrln da nemli lde zedeleyen bir sonu douracaktr.
7. d

Blent Tanr ve Necmi Yzbaolu (2001). 1982 Anayasasna Gre Trk Anayasa Hukuku. 2. Bask. stanbul: YKY. Cengiz Akn (1996). Anayasalarmzda Doal Yarg lkesi, stanbul Barosu Dergisi. Cilt no 70 Say no 10-12: 717 - 729. etin zek (1981 - 1982). Yargnn dari Denetimi, HFM. Say no 1-4: 915 - 980. Kemal Gzler (2000). Trk Anayasa Hukuku Dersleri. Bursa: Ekin Kitabevi Yaynlar. Kemal Gzler (2009). Hukuka Giri. Gncelletirilmi 6. Bask. Bursa: Ekin Basm Yayn Datm. Maksut Mumcuolu (1989). Hukuk Devletinde Bamsz Yargnn Yeri ve Bamsz Yargnn Trkiyede Geliimi, Ankara Barosu Dergisi. Say no 2: 262 306. Turan Yldrm (2008). dari Yarg. stanbul: Beta Basm Yaym Datm A.
8. b
9. c
10. e

Sra Sizde 1 1982 Anayasasnn yargya ilikin dzenlemeleri en batan beri ok sorunlu olmu ve maalesef bu skntlar bir trl tam anlamyla giderilememitir. Her ne kadar Anayasa yarg bamszln ngrm ve belli hkimlik gvencelerine yer vermise de Anayasadaki eitli dzenlemeler bu temel kabul zayflatmtr. Bu noktada belirleyici bir konuma sahip olan HSYKnin oluumunda yrtmenin etkinlii ciddi bir eletiri konusudur. Bakann ve mstearnn Kurul iindeki varl ile Kurul kararlarnn meslekten karma dnda yargsal denetime kapal tutulmas bu eletiri konularn oluturmaktadr. Yargsal denetime kapallk hukuk devleti bakmndan ciddi bir eksiklik olduu kadar ayn zamanda yarg mensuplar zerinde etkinlii tartlmaz Kurulu, bir gvence olmaktan uzaklatrmaktadr. Bundan dolay yarg bamszl konusunda Trkiyede bir trl sonu gelmeyen tartmalar devam etmektedir.
Szlk
161
Szlk A
Anayasa: Devletin temel yapsn, ynetim biimini, organlarn ve bu organlarn yetki ve grevlerini, organla arasndaki ilikileri dzenleyen; kii hak ve zgrlklerini belirleyen, gvence altna alan kurucu metin. Anayasaclk: Devlet iktidarn hukukla ve yazl bir anayasayla snrlamak yoluyla birey zgrlklerini gvence altna alma amac gden modern dnce. Ara seim: lm veya milletvekillii sfatnn kaybedilmesine yol aan haller sonucunda meydana gelen milletvekillii boalmalarnn tamamlanmasna ilikin olarak yaplan seim. Asli kurucu iktidar: Devleti kurarak, ona hukuki ve siyasi statsn veren ve anayasay ilk kez ya da yeniden yapan iktidar. Gensoru: Bakanlar kurulunun genel politikasnn ya da bir bakann bakanl ile ilgili ilerden dolay siyasi sorumsuzluunun tartld ve gven oylamasyla sonulanan genel grme. Geri arma: Seimle i bana gelmi bir kamu grevlisinin grev sresi dolmadan belli sayda yurttan talebi zerine yaplacak halkoylamasyla grevden alnmas. Gizli Oy: Semenin oyunu kimsenin grmeyecei biimde kullanmas. Gvenoyu: Parlamenter sistemde, hkmetin greve balamas srasnda ya da sonradan yaplan ve hkmete gven duyulup duyulmadn lmeyi amalayan parlamento oylamas.
H
Halk Giriimi: yrrlkteki bir yasay deitiren ya da tmyle yeni bir dzenleme getiren yasa metninin yurttalar tarafndan hazrlanarak halkoyuna sunulmas. Halk Vetosu: parlamentoda kabul edilmi ancak henz yrrle girmemi bir yasay yurttalarn belirli bir sre iinde halkn onayna sunmas. Halkoylamas: Belirli bir konuda halkn gr belirtmesini ya da karar vermesini salayan oylama.
B
Bakanlar Kurulu: Babakann bakanl altnda tm hizmet ve devlet bakanlarnda oluan kurul.
C-
ereve anayasa: Genel ilkeleri dzenleyerek, bu ilkelerin hayata geirilmesini kanunlara brakan anayasa.
D
Demokratik asli kurucu iktidar: Kaynan bir kiinin iradesinden deil, ulusun ya da halkn iradesinden alan kurucu iktidar. Doal yarg ilkesi:Bir davaya bakacak olan mahkemenin uyumazln domasndan nce yasayla belirlenmi olmas.
I-
ki dereceli seim: semenlerin temsilcileri seecek olan ve ikinci semen ad verilen delege grubunu; ikinci semenlerin de temsilcileri semesi.
K
Kurucu iktidar: Devleti hukuki ve siyasi bir kurum olarak kuran iktidar. Kurucu meclis: Yalnzca anayasay hazrlamak ve kabul etmek amacyla oluturulan meclis.
E
Eit Oy: Servet, cinsiyet, eitim gibi unsurlara baklmakszn herkesin tek bir oy hakkna sahip olmas.
F
Ferman anayasa: Hkmdarn tek yanl iradesinin rn olan anayasa.
M
Meclis aratrmas: Meclis tarafndan belli bir konuda bilgi edinmek iin yaplan inceleme. Misak anayasa: Monarkla birlikte onun iradesine eklemlenmi temsili bir organ ya da meclisin yapt anayasa. Monokratik kurucu iktidar: Kaynan tek kiinin iradesinden alan iktidar.
G
Genel grme:Toplumu ve devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun, Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulunda grlmesi. Genel Oy: Servet, cinsiyet, eitim, vergi, rk gibi farklar gz nnde bulundurulmadan btn vatandalarn oy hakkna sahip olmasdr
O-
Oylarn ak saym ve dkm: Oy verme ilemi tamamlandktan sonra oylarn saym ve dkmnn kamuya ak olarak yaplmas
162
Trk Anayasa Hukuku
lllk lkesi: Snrlama amac ile snrlama arac arasnda makul bir orann bulunmas. ze dokunma yasa: Bir temel hak ve zgrl byk lde kstlayan veya zgrln kullanlmasn ortadan kaldran ya da onu kullanlamaz hale getiren snrlamalarn yaplamamas.
P-R
Plebisit kurucu iktidar: ktidar belli bir dnemde elinde bulunduranlarn, hazrladklar anayasa taslan zgr bir tartma ortam yaratmadan halkoylamasna sunan iktidar. Referandum: bkz. Halkoylamas.
S-
Serbest Oy: Semenin sandk banda oyunu herhangi bir bask ya da etki altnda kalmadan tamamen zgr iradesine gre verebilmesi. Soru: Bakanlar Kurulu adna szl veya yazl olarak cevaplandrlmak zere Babakan veya bakanlardan bilgi isteme.
T
Tali kurucu iktidar: Bir anayasay, o anayasada ngrlen yntemlere bal kalarak deitiren iktidar. Tek Dereceli Seim: Semenlerin temsilcilerini dorudan semesi. Trev kurucu iktidar: bkz. Tali kurucu iktidar.
V
Veto: Bir yetkinin, bir yasann, bir kararn yrrle girmesine kar kma hakk.
Y
Yasama bakl: Yasama organ yelerinin grevlerini herhangi bir zorluk, bask altnda kalmadan serbeste yapabilmelerini salamak amacyla, milletvekillerinin grevlerini gerekletirirken balatlabilecek adl takipleri engellemeye ynelik dzenleme. Yasama dokunulmazl: Yasama organ yelerinin grevlerini yerine getirebilmeleri iin bir su eylemine ilikin olarak ceza kovuturmas ve yarglamasndan uzak tutulmasn ngren baklk. Yasama sorumsuzluu: Milletvekillerinin temsil ettikleri semen iradesini, grlerini ve isteklerini herhangi bir bask altnda kalmakszn aklayabilmesinin gvencesi. Yumuak anayasa: Deitirilmesi adi kanunlarla ayn hkmlere tabi olan anayasa.

Hukuk Kitabı

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Hukuk Kitabı

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

TRK ANAYASA HUKUKU

Editrler Do.Dr. Selin ESEN Yrd.Do.Dr. Blent YCEL

Trk Anayasa Hukuku

Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri......................................

Anayasalarn Yaplmas ve 1982 Anayasas............................ 22

Anayasalarn Deitirilmesi ve 1982 Anayasas.................... 38

1982 Anayasasna Gre Devletin Temel Nitelikleri ........... 56

Yasama ve Yrtme lemleri................................................. 92

Yasama Organ ........................................................................ 114

Yrtme Organ ...................................................................... 130

Yarg Organ ve Anayasa Yargs ........................................... 146

Szlk ................................................................................... 161

TRK ANAYASA HUKUKU

Osmanl-Trk Trk Anayasa Hukuku Anayasal Gelimeleri

Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri

Osmanl Dnemi anayasal gelimelerini aklayabilmek.

OSMANLI DNEM ANAYASAL GELMELER 1808 Sened-i ttifak

Trk Anayasa Hukuku

1839 Glhane Hatt- Hmayunu

1. nite - Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri

1856 Islahat Ferman

1876 Kanun-u Esasi

Trk Anayasa Hukuku

1909 Kanun-u Esasi Deiiklikleri

1. nite - Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri

Trk Anayasa Hukuku

1921 Anayasasnn ngrd hkmet sistemini genel hatlaryla anlatabilmek. DKKAT

1921 Anayasas (Tekilat- Esasiye Kanunu)

1. nite - Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri

Trk Anayasa Hukuku

CUMHURYET DNEM ANAYASAL GELMELER

1924 Anayasas DKKAT

1. nite - Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri

Trk Anayasa Hukuku

1. nite - Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri

Trk Anayasa Hukuku

1. nite - Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri

Trk Anayasa Hukuku

1. nite - Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri

Trk Anayasa Hukuku

1. nite - Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri

Trk Anayasa Hukuku

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - Osmanl-Trk Anayasal Gelimeleri

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

TRK ANAYASA HUKUKU

Anayasalarn Trk Anayasa Hukuku Yaplmas ve 1982 Anayasas

Anayasalarn Yaplmas ve 1982 Anayasas

Anayasa yapm yntemlerini aklayabilmek ve asli kurucu iktidarn biimlerini belirleyebilmek.

Asli Kurucu ktidar

Trk Anayasa Hukuku

SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ

Asli kurucu SIRA SZDE iktidarn ortaya kt durumlar belirtiniz.

Monokratik Asli Kurucu ktidar

2. nite - Anayasalarn Yaplmas ve 1982 Anayasas

Plebisit Kurucu ktidar

Demokratik Asli Kurucu ktidar

Trk Anayasa Hukuku

2. nite - Anayasalarn Yaplmas ve 1982 Anayasas

1982 ANAYASASININ YAPILII

SIRA SZDE SIRA SZDE AMALARIMIZ DNELM K S O TR A P U