RAPOR

2.

GENLETLM BASKI

TRK BASININDA DI HABERCLK

M. MCAHT KKYILMAZ, HAKAN OPUR

TRK BASININDA DI HABERCLK

M. MCAHT KKYILMAZ Galatasaray niversitesi letiim Fakltesi mezunu; ayn niversitede Siyaset Bilimi alannda yksek lisansn tamamlad. Anlay dergisinde editrlk yapt, eitli gazete ve dergilerde medya ve sosyo-politik gndem zerine yazlar yazd. Trkiyede Siyasal Katlm (2. Bask, Yarn Yaynclk, stanbul: 2011) ve Dzenin Normallemesi: Yeni Trkiye (2. Bask, Yarn Yaynclk, stanbul: 2012) adl kitaplar bulunan Kkylmaz, Polis Akademisi Gvenlik Bilimleri Enstitsnde doktora programn takip ediyor. Gazi niversitesi letiim Fakltesinde ders veren yazar, Cumhurbakanl nternet Yayn Mdrl yapyor.

HAKAN OPUR stanbul Bilgi niversitesi Uluslararas likiler ve Halkla likiler blmleri mezunu; Marmara niversitesi Siyaset Bilimi ve Uluslararas likiler blmnde yksek lisansn tamamlad. Sivil Toplum dergisi, Ekopolitik aratrma merkezi ve SETA Vakfnda alan opur, halen Cumhurbakanl nternet Yayn ekibinde yer alyor.

COPYRIGHT 2013 SETA

SETA Yaynlar XXI I. Bask II. Bask ISBN Kapak Tasarm Tasarm ve Uygulama Bask letiim : Mays 2010 : Ocak 2013 : 978-605 -4023-07-3 : M. Fuat Er : mare Yazar : Pelin Ofset, Ankara : SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Vakf Nenehatun Cad. No.66 GOP ankaya 06700 Ankara Tel: (0 312) 551 21 00| Faks: (0 312) 551 21 90 www.setav.org | info@setav.org

TRK BASININDA DI HABERCLK

M. Mcahit Kkylmaz Hakan opur

Fahrettin Altun Mutlucan ahan Samet Gnek Ahmet Ylmaz brahim Sn

Asistanlar

Danmanlar

YNETC ZET NSZ GR METODOLOJ BRNC BLM

DI HABERCLER VE MESLEK ALGI

15

17

23

27

KNC BLM
TRKYEDE DI HABERCLN GENEL DURUMU

53

NC BLM
TRK BASINININ DI POLTKAYI GRME BM

67

DRDNC BLM
TRK BASINININ DI HABERCLK KARNES

95

SONU VE DEERLENDRME

155

 N DE K L ER
YNETC ZET | 9 NSZ | 15 GR | 17 METODOLOJ | 23 1. DI HABERCLER VE MESLEK ALGI | 27
1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 Meslek ve Kiisel Konum | 27 Dier Habercilerin Gzyle D Haberciler: Basn Dnyasnn Monerleri | 27 Haber Kayna le liki: Ankara-stanbul-Washington Fark | 31 Haber le liki: Bir Haber Yaptm Dnya(m) Deiti | 35 D Haberin Dnm: Birinci Sayfaya Girebilmek in Editrn Krpmasna Raz Olmak | 38 lke kar ve Ahlaki Prensip kmaz: Gazetecinin Grevi lke karyla lgilenmek Deildir ya da Kendi lkenizi Zor Durumda Brakrsanz, Buna Gazetecilik Denmez! | 43 Bir D Haberci Kimi rnek Alr? | 46 Yurt Dna Gitme ans: Torpilliler Gider, Giden Gelmez | 48

2. TRKYEDE DI HABERCLN GENEL DURUMU | 53

2.1 2.2 2.3 2.4 2.5 Kim Daha yi: letiimci mi, Uluslararas likilerci mi? | 54 Ke Yazar-Editr-Muhabir geni | 56 Eski Diplomatlar Birer Kede Yazar Oldu | 59 Kim Okur D Haberi? | 60 Trkiyede D Haberciliin Genel Seyri ve Gelecei | 62

3. TRK BASINININ DI POLTKAYI GRME BM | 67

3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 deolojik ve Politik Etkiler | 73 Uzman Gazetecilik ve Alan Hkimiyeti: Medyann Talebi Orta Dzey ve taatkr Gazeteciler | 76 Nitelikli Eleman ve Meslek-Teknik Yeterlilik | 79 Trkiyede D Haber Nasl Oluur? | 82 D Politikada Ulusal kar ve Medya | 84 Trk D Politikasnn Deien Vizyonu ve Basnn Yaklam | 86 Politika ile e D Haber | 92

4. TRK BASINININ DI POLTKA KARNES | 95

4.1 Suriye ile Uak Krizi: 23 Haziran31 Temmuz 2012 | 95 4.1.1 Olay Mahalli ve Haber Kayna ile liki | 104 4.1.2 deolojik ya da Politik Konumlar | 106 4.1.3 Tarih ve Corafi Bilgi Durumu | 111 4.1.4 iddet Dknl ve Silahseverliin Etkileri | 112 Grcistan Rusya Sava: Austos 2008 | 115 4.2.1 Olay Mahalli ve Haber Kayna ile liki | 117 4.2.2 deolojik ya da Politik Konumlar | 119 4.2.3 Tarih ve Corafi Bilgi Durumu | 124 4.2.4 iddet Dknl ve Silahseverliin Etkileri | 126 Uygur Olaylar: 520 Temmuz 2009 | 129 4.3.1 Olay Mahalli ve Haber Kayna ile liki | 131 4.3.2 deolojik ya da Politik Konumlar | 136 4.3.3 Tarih ve Corafi Bilgi Durumu | 140 4.3.4 iddet Dknlnn Etkileri | 142 Nabucco Boru Hatt Anlamas: 115 Temmuz 2009 | 145 4.4.1 Konu ve Haber Kayna ile liki | 147 4.4.2 deolojik ya da Politik Konumlar | 148 4.4.3 Ticari likilerin Etkisi | 152 4.4.4 Tarih ve Corafi Bilgi Durumu | 152 4.4.5 Magazin Dknlnn Etkileri | 154

4.2

4.3

4.4

SONU VE DEERLENDRME | 155 KAYNAKA | 161 EK 1: KATILIMCI LSTES | 165 EK 2: MLAKAT SORULARI | 167

Y N E T C Z E T

Trk Basnnda D Habercilik aratrmas, haberin yerinde, zgn ve sahici retiminin azald, haber ajanslarna, devletlerin resm enformasyon kaynaklarna ve think-tanklere baml bir dnya haberciliinin ortaya kt bir dnemde Trkiyede d politika haberciliinin durumunu sorgulamak amacn tamaktadr. Aratrma, sahasnda ilk olmasnn yan sra, bizzat alanda alan ve d haberin oluum srecine katkda bulunan kiilerin grlerinden hareketle ortaya kmtr. Mcahit Kkylmaz ve Hakan opurun, Trk basnnda d politika habercilii asndan nemli merkezler olan stanbul, Ankara ve Washingtonda yrtt aratrma boyunca zaman zaman eletirel bir yaklam n plana ksa da, sonuta sorunlu alanlarn tespiti ve zm nerileriyle konuya yapc bir perspektiften bakmak temel hedef oldu. Bu erevede 4 aylk sre iinde toplam 60 kiiyle derinlemesine mlakat gerekletirildi. Mlakatlar en temelde d politika yazarlar, gazetelerin d politika editr ve efleri, diplomasi muhabirleri ve yabanc basn temsilcileri ile yaplacakt. Fakat bu srete, retilecek bilginin zgnln arttrmak iin uluslararas ilikiler ve iletiim alannda alan akademisyenler, dileri mensuplar, emekli diplomatlar, dnce kurulularndan uzmanlar ve Trkiyedeki yabanc lke eliliklerinde grev yapan baz kiilere de ulamakta yarar olabileceinden hareketle, onlara da mracaat edildi. Derinlemesine mlakatlar srecinde d habercilii etkileyen temel faktrler olarak karmza haber kayna ile iliki, olay mahalline yaknlk, ideolojik etkiler, siyasi angajmanlar, meslek-teknik yeterlilik, tarih ve corafi derinlik alglar, iddet merak ve magazin ilgisi gibi temalar kt. Bu temalar bir dizi belgesel aratrmayla ereveleyerek drt rnek olay ekseninde ierik zmlemesi yapmaya altk. Bu balamda Suriye ile Uak Krizi, Grcistan-Rusya Sava, Uy9

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

gur Olaylar ve Nabucco Boru Hatt Anlamas rneklemleri ekseninde, ideolojik ve meslek anlay farkllklarn gz nnde bulundurarak Trkiyede yaymlanan gnlk gazetelerin ierik analizlerini yaptk. Burada ortaya kan istatistik veriler zerinden Trk basnnn hangi konuya nasl tepki verdiini daha ak bir biimde ortaya koyabilmek iin hazrlanan tablolar, okuyucuya, Trk basnnn konular ele al biimlerini daha somut olarak deerlendirme imkn verecektir. Bu erevede drt ana blme ayrlan almann birinci blmnde d haberciler ve meslek alg ilikisi konu edilmektedir. D habercilerin meslek ve kiisel konumlar, dier habercilerin d habercilere baklar, haber kayna ile ilikinin ne anlam ifade ettii, d habercilikte yaanan dnmler, d habercilerin ulus ve ulusal karla ilikileri, d habercilerin meslek rol-modelleri ve d haberciliin haberciye ne tr imknlar sunduklar bu blmde tartlmaktadr. kinci blm, Trkiyede d haberciliin genel durumuna odaklanmakta; iletiimciler ve uluslararas ilikilerciler arasndaki rekabet, ke yazar-editr-muhabir ilikileri, emekli diplomatlarn durumlar, d haberin muhataplar ve lkemiz d haberciliinin gelecei bu ksmda ele alnmaktadr. nc blmn ana temas ise Trk basnnn d politika imgesidir. Basn etkileyen ideolojik ve politik ereveler, uzman gazetecilik olgusu, alan hkimiyeti sorunlar, gazetecinin meslek-teknik yeterlilii, d haberin oluum safhalar, medyann ulusal kar hassasiyeti, yeni d politika vizyonuna basnn yaklam ve i politika-d politika ilikisi bu blmde ele alnan balca konulardr. Son blm olan drdnc blmde ise Trk basnnn d politika algs Suriye ile uak krizi, Grcistan-Rusya Sava, Uygur Olaylar ve Nabucco Boru Hatt Anlamas olaylarnn basndaki yansmalar zerinden ampirik olarak ortaya konmaktadr. Trkiyede d habercilik ve d habercileri konu alan bu alma, elde edilen sonularn deerlendirilmesinin yan sra, rapor formatnn gerei olarak aratrma nesnesi olan meslek alana ilikin pratik nerilerde de bulunmaktadr. 60 mlakat ve 4 rnek olay incelemesinin ardndan meslek alana ve aktrlere ilikin genel erevede ortaya kan sonu ve neriler, 3 ana balk altnda toplanabilir.

1.

NTELKL ELEMAN KONUSU

Kabul gren genel vasflar itibariyle iyi derecede yabanc dil anlama, yazma, konuma becerisine, yurt d deneyimine ve d habercilii besleyen kltrel-entelektel birikime sahip olmay ifade eden nitelikli eleman, kendisine yatrm yaplan bir ortamda yetiecektir. Bu konuda niversite eitim sistemi, medya sermaye sistemi ve mevcut alma ortamnn nitelikli d habercileri tevik edecek bir bilinle yaplanmas arttr. Bu konuda ortaya kan sonu ve neriler unlardr: Trk medyasnn mlkiyet yapsndaki dnmn sadece sermayenin eitlenmesi dzeyinde kalmayp oulculuk, ok seslilik ve kamu yarar lehine de ekillenmesi, zel olarak d habercilik ve d habercilerin daha nitelikli hale gelmesinde yararl olacaktr.
10

Y N E T C

Z E T

Kendisini dier habercilere kyasla daha imtiyazl ve sekin bir konumda alglayan d habercinin, grev yapt alana ilikin bir zihinsel farkndala da ihtiyac bulunmaktadr. Burada dier aktr ve yaplardan bamsz olarak bireysel bir niyet, inisiyatif ve vizyon da gerekli olmaktadr. D habercilerin mevcut yabanc dil bilgilerini srekli olarak gelitirmesi ve ona ilaveten farkl yabanc diller renmesi iin basn kurulular tevik edici olmaldr. Pek ok katlmcnn dile getirdii, yetersiz ngilizce bilme ya da ngilizceden baka dil bilmeme durumu, zellikle Trkiyeye komu lkelerin dili sz konusu olduunda daha ciddi bir engel halini almaktadr. zm olarak, dil okullar ve yurt d eitim programlar dzenleyen kurumlar ile uygun artlarda anlamalar yaplmas dnlebilir. Muhabire ve muhabirlie verilen nem arttrlmal; muhabirlerin zlk haklar ve meslek standartlar editr ve ke yazarlar ile karlatrldnda zayf kalmamaldr. D habercilerin en youn biimde yetitii iletiim faklteleri ve hatta uluslararas ilikiler blmlerinde d politika habercilii alanna ilikin ynlendirme ve branlamalar lisans dneminden itibaren planlanmaldr. Benzer ekilde, d habercilerin eitim srecinde veya daha ge de olsa meslek pratik srasnda, belirli corafyalar zerinde uzmanlamas salanmaldr. rnein, Orta Dou uzman olan bir d habercinin ngilizcenin yannda Arapa, Farsa, branice ve Krteyi bilmesi; Kafkas uzman olann Rusa, Grcce ve baz etnik dilleri bilmesi, dahas o blgelerde bulunmas meslein niteliine olaanst katk salayacaktr. Kurum ii eitim programlar, katlmclarn zerinde ittifak ettii yararl etkinliklerden biri olarak gze arpmaktadr. Bu etkinliklerde meslekte tecrbeli yabanc gazetecilerin konuk edilmesi, ou gen olan Trk d haberciler asndan olumlu modelleme sonular dourabilir. Yine kurumlar aras eitim erevesinde, d habercilerin olumlu etkilendikleri BBC, el-Cezire ve CNN gibi baarl kresel yayn kurulular ile karlkl eleman deiim programlar yaplabilir. D habercilerin Diplomasi Muhabirleri Dernei gibi platformlarda bir araya gelerek iletiime gemeleri, meslek paylam gerekletirerek kendilerini gelitirmeleri ve meslek standartlar konusunda kafa yormalar bakmndan byk faydalar dourmaktadr.

2.

NTELKL DI HABERCLK KONUSU

znesi nitelikli d haberci olan nitelikli d habercilik, iin beeri unsura varp dayand bir meslek ortam iaret etmektedir. Muhatab byk lde d haberciler olan bu konuda ne kan deerlendirmeler unlardr: Kaynaklar birinci elden toplanmal ve zellikle Batl kaynaklardan yaplan tercmelerin arl azaltlmaldr. Masa banda yaplan d haberciliin
11

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

analitik dzeyinin yksek olmas mmkndr; fakat d haberciliin kalitesi iin d habercinin alana ilikin maddi bilgilere sahip olmas ve haberi kitleye doru ve hzl biimde iletmesi nceliklidir. Sadece ajanslardan beslenerek yaplan d habercilik yetersiz kalmaktadr; mmkn olduunca olay yerinde muhabir olmal ki gerekleri hedef kitleye yerinden aktarabilsin. Birikimli ve iyi yetimi kiileri muhabir, ke yazar ve yorumcu olarak d habercilik alanna kazandrmak meslekteki kalitenin artmasn da beraberinde getirecektir. Burada marifetin iltifata tbi olduu kuraln unutmamak gerekir. Basn kuruluunun ve orada alan habercinin zerinde haberin ieriini ve verili tarzn etkileyecek i veya d basklarn bulunmamas gerekmektedir. Sansr ve psikolojik bask ihtimalinin olduu meslek ortamda nitelikli bir d habercilik yaplmas mmkn deildir. D habercilii yerel bak asyla snrl kalarak yapmamak, her eye Trk gzlyle bakmak yerine daha evrensel dnebilmek ve farkl toplumlar anlamak nemli bir faktrdr. Trkiyeyi d dnyaya anlatmak kadar bakalarn anlamakta da baarl olmak iletiimin sal asndan gereklidir. Bu erevede, d haberin i haber kurgusuna kurban edilerek verilmesi, haberin niteliini zedelemektedir. Souk Sava sonras yaanan deiimi ve bu erevede Trk d politikasnda ortaya kan yeni tavr ve tutumlar, kart veya destek olmaktan bamsz bir biimde, doru okumak gerekmektedir. Washingtondaki Foreign Press Center rneinde olduu gibi, d habercilerin ve yabanc gazetecilerin dzenli, hzl ve doru biimde birincil kaynaklardan bilgilendirilmesi iin, Ankarada Dileri Bakanl bnyesinde bir basn merkezine ihtiya bulunmaktadr. Kaynak ve hedef kitle ile ilikilerde etik ilkelere azami dikkat edilmesi, d haberciliin gvenilirlii ve uluslararas saygnl bakmndan art grlmektedir. Ayn ekilde d haberin magazin boyutunun ne karlmas pek ok katlmc tarafndan bir sorun olarak kodlanmaktadr. Evrensel standartlarda habercilik yapmak iin, Trk basnnn d habercilik alanna dier habercilikten farkl ve ciddiyetle yaklamas, teknik konular kadar beeri sermayeye de yatrm yapmas gereklidir. Basn kurulularndaki seici editoryal yapnn iinde d habercilerin de bulunmas, d haberin kendi mantyla, doru ve etkili biimde verilmesi bakmndan nemlidir. Haberde kullanlan dil ve slubun daha nitelikli ve anlalr klnabilmesi sadece d habercilik deil, habercilik alannn tamam asndan gereklilik arz etmektedir. nsan merkezli bir habercilik yaklamnn Trk basn tarafndan benimsenmesi pek ok sorunun zmn kolaylatracaktr. znesi insan/toplum olan bir habercilik anlay, hem daha sahici bir dil yakalayabilir, hem de okurla haberin znesi arasndaki ilikiyi daha scak ve anlaml hale getirebilir.

12

Y N E T C

Z E T

Genel olarak haber programlarnn, zelde ise d haberciliin lmlerden karlmas ve haberin bir reyting malzemesi olarak dnlmemesi, kalitenin artmas konusunda temel bir yaklam olarak benimsenmelidir. Trk basnnda derinlikli dnce retimi ve analitik bakn yerlemesi asndan etkili ilevler grm olan dergiciliin d haberler alannda gl biimde yaplmas bir ihtiya olarak grlmelidir. Foreign Affairs, New Yorker, Times ya da Newsweek gibi dnya standartlarnda bir d politika dergisi karlmamas Trkiyedeki d haberciliin eksikliklerinden biridir.

3.

KAMU GC VE DER AKTRLERN ROL

Kamu gc devreye girdiinde basn zgrl ve bamszlyla ilgili tartmalarn da gndeme gelmesi kanlmazdr. Ancak gerek basnn kendi iindeki ve kitle ile ilikilerinin bir hukuka balanmas, gerekse halen modernleme srecine uyum salamaya alan toplumlarda medyann teknik ve etik geliimini gerekletirmesi iin kamu erkinin oynayaca roller bulunmaktadr. Trkiyedeki d habercilik ortamnn sorunlar ve genel durumu gz nne alndnda, kamu ve dier aktrlerin bu ortama salayaca katklar u ekilde ortaya kmaktadr: Her eyden nce kamu gc, Trkiyede gazetecilie ve yayncla uluslararas standartlarda bir seviye getirebilir. D habercilerin nemli bir ksmnn kamunun denetleme ve gzetleme faaliyetine kar mesafeli olduklar, buna karlk kamunun gelitirme ilevi konusunda beklentiler tadklar grlmektedir. Bununla birlikte kamu gcnn medya kurulularna kar eit ve dengeli olmas, zellikle eletirel basnn bask altna alnmamas beklenmektedir. Nitelikli d habercilik konusunda iyi rnekler tevik edilmeli, olumsuz rnekler uyarlmaldr. Trkiyede medya ile devlet arasndaki ilikilerin dzenlenmesi amacyla ncelikle Siyasi Partiler Kanunu, Basn Kanunu ve Seim Kanunu zerinde demokratikletirici reformlar yaplmaldr. Hukuk devleti glendii lde Trkiyede basn da glenecek ve o zaman daha iyi d habercilik yaplabilecektir. Dileri Bakanlnn dzenli, hzl ve ayrmsz bir biimde habercileri bilgilendirmesi, kiisel ilikilerle yetinmeyip kamu diplomasisi yrtecek kurumsal bir yap oluturmas bir gereklilik olarak nem arz etmektedir. Kamu gc ve siyasiler ou zaman gazeteciler iin haber kaynadr. Fakat bu tr bir iliki, zellikle Ankarada yrtlen d habercilik tarznda, gazetecinin kaynan gdmne girmesi sonucunu dourmamaldr. Bu noktada, basn mensuplarna olduu kadar kamu grevlilerine de vazife dmektedir. Kamunun imknlaryla dzenlenen organizasyonlara ve yurt d seyahatlerine sadece ke yazarlar ve genel yayn ynetmenleri deil, diplomasi muhabirleri de gtrlmelidir. Bu konuda da hem kamu erkine, hem de medyaya sorumluluk dmektedir.
13

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Trkiyede hzla yaygnlaan ve d habercilerin nemli haber kaynaklar arasnda yer almaya balayan dnce kurulular ile Dileri Bakanl ve d haberciler arasnda daha sk ve kurumsal ilikiler dzenlenmelidir. Son olarak hedef kitlenin demokratik mecralarda katlmc olmas, RTK ve sivil toplum rgtleri araclyla bireysel ve organize tepkiler ortaya koymas meslek alanda faaliyet gsteren aktrlerin kendilerini yeniden dzenlemeleri asndan etkili olacaktr.

SONU
Bu aratrmann nda ortaya kan sonular, Trk basnnn d habercilik konusunda son yllarda mesafe aldn, ancak uluslararas standartlarn yakalanabilmesi iin atlmas gereken daha pek ok admn olduunu gstermektedir. Bu bakmdan ncelikle basna, kamuya ve elbette sivil toplumun ilgili unsurlarna ciddi grevler dmektedir. SETA Vakf, bu aratrma ile kendi payna mtevaz da olsa bir katk yapmay hedeflemektedir.Trk Basnnda D Habercilik aratrmasnn bata gazeteciler, diplomatlar ve akademisyenler olmak zere, ilgili aratrmac ve vatandalar iin yararl bir kaynak olmasn temenni ediyor, SETA Vakf olarak mezkr alana ve literatre bir katk yapabilmi olmay umuyoruz.

14

NSZ

Trk basnnda d politika haberciliini masaya yatran bu aratrmann nemi, onun sahasnda ilk olmasnn yan sra, bizzat alanda alan ve d haberin oluum srecine katkda bulunan kiilerin grlerinden hareketle ortaya km olmasndan kaynaklanyor. M. Mcahit Kkylmaz ve Hakan opurun, Trk basnnda d politika habercilii asndan nemli merkezler olan stanbul, Ankara ve Washingtonda yrtt aratrma boyunca zaman zaman eletirel bir yaklam n plana ksa da, sonuta sorunlu alanlarn tespiti ve zm nerileriyle konuya yapc bir perspektiften bakmak temel hedef oldu. Trk Basnnda D Habercilik aratrmas, arlkl olarak derinlikli mlakatlar zerinden niteliksel ynteme dayanrken, bunun yannda, drt rnek olayn deerlendirildii drdnc blmde yer verilen istatistiklerle niceliksel ynteme de bavuruyor ve daha ok bir betimleme yaparak bu verileri konuya yeni yorumlar getirecek aratrmaclara sunuyor. Bu alma, bata 60 katlmc olmak zere pek ok kiinin desteiyle nihayete erdi. Bu erevede deerli katlmclar ve yazarlarn yan sra, projeye metodoloji konusunda danmanlk yapan stanbul ehir niversitesi retim Grevlisi Yrd. Do. Dr. Fahrettin Altun ile kuramsal boyut konusunda danmanlk yapan Galatasaray niversitesi letiim Fakltesinden Aratrma Grevlisi Mutlucan ahana ncelikle teekkr borluyuz. Listenin devamnda almaya asistanlk yapan, zellikle ariv taramas ve istatistiklerin ortaya karlmas konusunda deerli katklarda bulunan Bingl niversitesi retim Grevlisi Samet Gnek, Salzburg niversitesi Siyasal Bilgiler Blm rencisi Ahmet Ylmaz ve Galatasaray niversitesi letiim Fakltesi rencisi brahim Sn yer alyor. Ayrca eletiri ve nerileriyle metni zenginletiren Babakanlk Maviri Cemalettin Haimi ve
15

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

SETA Aratrmacs Selin Blmeyi de bu alma kapsamnda anmadan gemek olmaz. Trk Basnnda D Habercilik aratrmasnn bata gazeteciler, diplomatlar ve akademisyenler olmak zere, ilgili aratrmac ve vatandalar iin yararl bir kaynak olmasn temenni ediyor, SETA Vakf olarak mezkr alana ve literatre bir katk yapabilmi olmay umuyoruz. SETA Vakf

16

G R

2010 ylnda bu almann ilk basks karken henz ne Arap Bahar ne de Suriye krizi vard. Ancak son iki yln Trk d politikas asndan en nemli meselesi haline gelen Suriye sorunu, Trk basnnn da kanlmaz olarak en nemli soru(n) alan oldu. almann 2. basks da, doal olarak, Suriyedeki kriz ve bunun Trkiyeye yansmalar balamnda ortaya kan medyatik atmosferin hava koullarna odakland. Trk basnnn Suriye meselesiyle yakndan ilgili olduu, hemen her gn bu sorunla ilgili haberler yapt, bu lkenin baz blgelerine muhabirler gnderdii vb. hususlar aikrdr. Ancak niceliksel olarak yaplan her i, ayn lde niteliksel sonular dourmayabilir. Bu almann ilerleyen sayfalarnda detayl olarak greceiniz gibi Trk basn, Suriye meselesine gsterdii youn ilgiye ramen zellikle de politik farkllama sebebiyle niteliksel anlamda birbirinden olduka uzak neticeler elde etmektedir. Hi kukusuz Trkiye iin son dnemin en nemli olay olan Suriye sorunu, sadece bir d politika konusu deil, en az onun kadar bir i politika meselesidir. 23 Haziranda Akdenizde eitim uuu yapan bir Trk jetinin Suriye tarafndan drlmesi, saylar her geen gn artan Suriyeli mlteciler konusu, Bear Esedin hkimiyetinin zayflad Kuzey Suriyede orta/uzun vadede bir Krt zerk blgesinin kurulabilecei iddias, Suriyeden gelerek Trkiyede eylem yapan PKKllarn varl ve muhtemel bir kimyasal tehdide kar Trkiyenin NATOdan almak istedii Patriot fze sistemleri gibi unsurlar, Suriye meselesini sadece bir d politika deil, ayn zamanda ve belki daha da fazla bir i politika sorunu haline getirmektedir. Bu almada Suriye meselesi balamnda 23 Haziran-31 Temmuz 2012 tarihleri arasna tekabl eden yaklak 40 gnlk inceleme dneminde aka grlen gerek udur ki, Suriye ile ilgili haberler,D Haberler sayfalarndan ok Gndem/ Gncel Siyaset/Politika sayfalarnda yer almaktadr. Bu da, konunun birok boyutuyla tm lkeyi ilgilendiren hassas bir mesele olduunu gstermektedir.
17

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Trkiye, Arap Baharnn Suriyedeki rejim iin olumsuz etkilerini azaltmak iin Esed rejimine demokratikleme ynnde aylarca telkinde bulunmusa da 23 Haziranda drlen jet, iki lkeyi kar karya getirmitir. Bu husumet durumunun iddet dozu artarak devam etmektedir. Bir yanda Trkiye (ve byk oranda uluslararas toplum) nezdinde meruiyetini kaybetmi bir Esed rejimi, te yanda uzun soluklu bir zgrlk mcadelesine giren Suriye muhalefeti arasnda milyonlarca Suriyeli insan zor gnler geirmektedir. Trkiye, Suriyenin en eski ve yakn komularndan biri olarak hem insani kayglarla, hem de stratejik mlahazalarla Suriyedeki dmn zlmesini istemektedir. Bu niyet ve istek, doal olarak somut baz admlar eklinde tezahr etmekte, Trk basn da bu admlar doru anlama, anlamlandrma ve okura iletme sorumluluuyla kar karya kalmaktadr. Bu almadaki Suriye blm, tam da bu gazetecilik sorumluluunun ne lde yerine getirildiine cevap aramaktadr. Bu zor srete doru bir Suriye okumas yapabilmek, kategorik anlamda birbirinden farkl hususlar yerli yerine oturtabilmek ve ideolojik/politik bak alarndan syrlarak habercilik yapmak, medya iin bir hayli zordur. Bu zorluu artran nemli faktrlerden bir dieri de, btn yaknlna ramen diliyle, kltryle, tarihiyle, corafyasyla ve demografik yapsyla Suriyenin Trk medyasna yeterince tandk gelmemesidir. Ancak bunun bilinli bir tercih ya da hemen alabilir bir sorun deil, uzun yllarn birikiminin bir sonucu olduunu sylemek gerek. Trkiye iinde yaad corafyayla yeniden kaynat lde Trk medyas da bir yzn Batya, br yzn de Douya dnm btncl bir yap haline gelecektir. Esasen Trk basnnn neredeyse tamam Suriye meselesine duyarl ve ciddi yaklamaktadr. Bunu, her gn yaplan haberlerin saysndan, blgeye gnderilen muhabirlerden ve sreci takip etme abasndan anlamak mmkndr. Trk basnnn Suriye ile imtihan diyebileceimiz bu analizin olumlu boyutunu bu ekilde somutlatrabiliriz. Ancak madalyonun dier yznde, ksmen ideolojik ancak daha ziyade politik durularn/pozisyonlarn sebep olduu eksik, sorunlu ve sathi bir Suriye okumas yer almaktadr. deolojik parazitlenme diyebileceimiz bu durum, kimi zaman Suriyedeki Alevi-Snni geriliminin yansmalar, kimi zaman da mevcut iktidarn muhafazakr tavr ile laik-sosyalist Esed tavrnn mukayesesi eklinde kendini gstermektedir. Fakat Suriye meselesi zerinden Trk basnndaki asl kutuplamann, politik durularn d habercilie ve d haberlere katt renklerde ortaya kt rahatlkla sylenebilir. Uzun kara snr, Suriyeli mlteciler, drlen uak, Suriye destekli olduu iddia edilen PKK terr ve nihayetinde muhtemel bir atma ortam sebebiyle artk daha ok bir i politika konusu olan Suriye meselesine Trk basnnn yaklam, byk oranda mevcut iktidar ile kurduu/sahip olduu iliki biimine gre ekillenmektedir. Bu bakmdan Trk basn iin bir turnusol kd vazifesi gren Suriye sorunu, Trkiyede d haberciliin niceliksel anlamda nemli bir geliim iinde olduunu, ancak niteliksel dzlemde hl byk dmlerin yerinde durduunu gstermektedir.
18

G R

DI HABERCLK: DNYA HABERCL YA DA DI POLTKA HABERCL

Byteci Suriyeden kaldrp biraz daha geni bir perspektiften bakarsak, iletiim teknolojilerinin beraberinde getirdii yepyeni bir dijital evrende yaadmz daha net grebiliriz. Gnmzde iletiim alan, bilgi teknolojilerindeki hzl gelimelerle birlikte srekli olarak dnrken devasa bir bilgi pazar olutu. Bunun yannda bu pazarda zellikle kaynak, ileti, hedef lsnden oluan temel iletiim srecinde pek ok etik sorun ortaya kt. Medya, bu srete teorik olarak iletiim arac grevi yapmas gerekirken, vatandalara iletmesi gereken bilgiyi ileyip dntrerek kaynan yerini ald ve srecin temel aktr haline geldi.1 Medyann rnleri incelendiinde bu rnlerin ieriini oluturan konularn genellikle orijinal kaynaklardan deil, bizzat medyatik alann kendisinden kt grlr. Dolaysyla gerekte medya kendi karlarna dayal olarak kendi kurallarn yrrle koymaktadr.2 Medya kurulularnn nemli bir ksmnn ayn zamanda byk ulusal ya da uluslararas irketlerin birer paras olduu dnlrse, medyatik gcn temel iletiim srecindeki dnm nasl krkledii daha kolay anlalabilir. Modern dnyann en nemli zelliklerinden birisi bilgiyi bir iktidar aracna dntrmesi, en zgn keiflerinden birisi ise haberle bilgiyi zdeletirebilmesidir. Matbaann icad sonrasnda oluan kltr iinde, hiyerarik, muhatabna gerek cevap hakk tanmayan, imtiyazl bir aznlk tarafndan retilen ve ticari faaliyetin nesnesi haline getirilen bir iletiim pratii ortaya kt. Bu pratie yn verenler, gittike byyen bir enformasyon pazarna da hkmeder hale geldiler. Bu sre, giderek spesifikleen yeni meslek alanlarnn ortaya kmasna imkn tand ve alan gazetecilii kavram gndeme geldi. Alan gazetecilii balamnda dnya habercilii ya da bir baka deyile d politika habercilii en kkl ve geni apl meslek alanlarndan biri olarak ortaya kt. Dnya habercilii ya da d politika habercilii, ulus-devletin ana znesi olduu bir uluslararas ilikiler sistemi iinde kendi meslek gramerini ve kavram daarcn oluturdu. Egemenlik, siyasi rejim, sava, g, afet vb. alanlardaki enformasyon ak ile ekillenmeye balayan bu alann iine daha sonra diplomasi habercilii de girmeye balad. zellikle 1980lerin sonlarndan itibaren hzlanan kreselleme sreciyle birlikte, dnya habercilii yukardaki gibi byk meseleler yannda gndelik hayata ilikin kk konular da bnyesine dhil etmeye balad. Bugn btn dnyada, dnya habercilii ile ilgili olarak yaplan bir dizi aratrma, soruturma ve tartma ile kar karya kalyoruz. Kreselleme sreciyle birlikte, H. Marshall McLuhann bundan 43 yl nce syledii gibi, sr ortadan kalkmakta, herkes herkesin haberine vkf olmaktadr.3 Yurttan bizatihi habercinin yerine getii tespiti doruysa, habercinin zgnl ve fark nerede ortaya kacaktr? Bunun yannda sz konusu srszlk haline ramen, sahici/otan1. John Keane, Medya ve Demokrasi (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1992). 2. Pierre Bourdieu, Televizyon zerine (stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2000). 3. Marshall McLuhan, Yaradanmz Medya: Medyann Etkileri zerine Bir Keif Yolculuu, ev. nsal Oskay (stanbul: Merkez Kitaplar, 2005), s. 72.

19

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

tik bilginin habere ne kadar konu olduu meselesi, bugn dnya haberciliinin, bir dier deyile d politika haberciliinin en nemli kriz alanlarndan biri olarak karmza kmaktadr.

TRKYEDE DI HABERCLK VE SORU(N)LAR

Trkiyede ise lke topraklar dndan verilen haberlerde vatandan olay mahalline uzakl, medyann sahip olduu bilgi temerkznn sorgulanmas ve denetlenmesini, i habere kyasla daha zor hale getirmektedir. Kendisi de ou zaman ajans veya yabanc basn gibi ikincil kaynaklardan haberi alan lke basnnn, haber zerinde ideolojik, ticari ve magazin boyutuyla ilgili inisiyatifler kullanmas, d habercilik alannda sorunlara yol amaktadr. Bunlara Trk basnn baz kesimlerinde yakn zamana kadar var olan, dnyann Amerika ve Avrupa dndaki blgelerine kaytszlk, zellikle Orta Douya ynelik zihinsel mesafe ve genel bilgi eksiklii problemleri de eklenebilir. Oysa d habercilik gibi uzmanlk bilgisi, en basitinden lisan yeterlilii gerektiren bir alann, jeostratejik konumu itibariyle daima dnya gndeminde bulunan Trkiyede daha fazla ciddiye alnmas beklenirdi. Bu balamda, rnein, Krfez Sava, Kerkk krizi, Filistin, Lbnan atmalar gibi yakn corafyada cereyan eden scak olaylarn ele aln biimi, Trk basnnn son yllarda dileri brokrasisinde gzlemlenen hareketli ve ok ynl diplomasi tarzn okumakta yetersiz kaldn, bunun yerine artk Bat basnnda bile izine az rastlanan bir tr oryantalist magazin anlayna arlk verdiini dndrmektedir. Bununla birlikte, gittike dnyaya daha ak hale gelen Trkiye toplumu ve ynetiminde meydana gelen gelimeler, medyay da etkilemekte; habercilik ve d habercilik alanlar da bu durumdan olumlu biimde etkilenmektedir. Ticari dille ifade edilirse, izleyici/kitlenin bilinlenmesi, kendisine ynelik rnn kalitesi konusundaki beklentiyi de ykseltmektedir. Uluslar arasndaki siyasi, ekonomik, askeri ve kltrel ilikileri bir biimde ilgilendiren d habercilik, ulusal ve yerel habercilie gre daha ciddi bir alandr. Bu nedenle Trk basn da, okur asndan skc, mesafeli bir nitelik tayan d haberleri daha cazip klmann yollarn aramaktadr. Mesela, Gordon Brown denince pek heyecanlanmayan bir muhabir, Nicolas Sarkozyye ok daha farkl bakmaktadr. Bu durum, elbette Trkiyengiltere ilikilerinin Trkiye-Fransa ilikilerinden daha nemsiz oluundan deil, Sarkozynin renkli kiilii ve sansasyonel ei Carla Bruniden kaynaklanmaktadr. Ayn heyecanlanma durumunun Trkiyedeki gazete okuyucusu asndan da geerli olduu varsayld takdirde, ticari kayglarla hareket eden basn iin d habercilik alannn ciddiyeti bazen bir engel haline dahi dnebilmektedir. deolojik kayglarla yaplan d habercilik ise maniplasyon ve tarafgirlik gibi daha kkl etik sorunlara yol amaktadr. Mesela, ok tartlan embedded (ilitirilmi) gazetecilik rnlerinden biri olan, yere oturmu bir Irakl sivil ile ayakta silahn ona dorultmu, tam tehizatl bir ngiliz askerini gsteren fotoraf buna ilgin bir rnektir.4 Irakl sivil, ellerini bana koymu durumdayken, muzaffer ngiliz askeri, elinde silah ayakta durmaktadr. Irakn ve o blgeye yerleen koa4. kisi de aresiz, Hrriyet, 28 Mart 2003.

20

G R

kisi de aresiz...

lisyon glerinin tarih, siyas ve asker gereklii hakknda bilgi sahibi olan okuyucu, ilk anda igalci bir askerle onun karsnda aresiz kalm bir sivil Irakl arasndaki eitsizlii fark edecektir. Ancak, gazetenin fotorafa yapt yorum, fotorafta grnen gereklik ile aka elimektedir: kisi de aresiz. Irakl sivilin neden aresiz olduu aktr; nk esir alnm ve silahszdr. Silahl ngiliz askerinin aresizlii ise, daha derin sofistike duygularda yatyor deilse eer, bir hsn- kuruntudan ibaret olmaldr. Ayrca metinde ngiliz askerin ad ve rtbesi (Onba Steve Ritson) yazlyken, Irakl sivil ise isimsiz sunularak herhangi bir nesne konumunda deerlendirilmektedir.5 Bunun gibi birok rnek, Trk basnndaki d politika haberciliinin nitelii konusunda daha ok mesafe katedilmesi gerektiine iaret etmektedir. Gazetecilerin dnyay alglama biimlerinin adeta bir prizmas olan d politika habercilii, Trk basnnn bundan sonra daha fazla nem atfetmesi ve zerinde dnmesi/almas gereken bir konumdadr. Bu alma, haberin yerinde, zgn ve sahici retiminin azald, haber ajanslarna, devletlerin resm enformasyon kaynaklarna ve think-tanklere baml bir dnya haberciliinin ortaya kt bir dnemde Trkiyede d haberciliin durumunu sorgulamak amacyla ortaya kt. Derinlikli mlakat ve ariv aratrmas olmak zere iki temel yntemin arlkl olarak niteliksel analizlere ulamak zere kullanld, bununla birlikte vaka almalar ksmnda baz niceliksel verilerin de tablolar halinde deerlendirildii almada ne kan sorular unlar oldu:

5. Krat Bumin, Demek kisi de aresiz..., Yeni afak, 1 Nisan 2003.

21

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Ekonomi, spor, magazin, adliye haberciliinden farkl olarak daha elit armlar olduuna inanlan d politika habercilii, i politikann dinamiklerinden ne kadar bamsz bir biimde ekillenmektedir? D habercilik, gazetecilik/habercilik etiini mi, ulusal kar etiini mi ncelemektedir? D habercilikteki egemen temsiller ne ekilde karmza kmaktadr? D haberciler arasnda ne tr tabakalama sistemleri olumaktadr? D habercilik iinde yayn ynetmenieditrmuhabir ilikileri hangi meslek kodlar erevesinde ilemektedir? D habercilik, enformasyon akn hangi kanallar araclyla ve hangi frekanslarla salamaktadr? Haberin kayna, haberin ieriine ve biimine nasl yansmakta, haberin kaynana yakn olmak, haberi ne ynde etkilemektedir? Trkiyedeki d habercilikte magazinletirme ne lde yaygn bir meslek pratiktir? D habercilikte en sk kar karya kalnan medya etii sorunlar nelerdir? Bu sorunlar meslek pratiin bir paras halini alm mdr, yoksa tikel hatalar mdr? Yeni d haberciler nasl yetimekte, meslekte ykselme hangi artlara bal olarak salanmaktadr? Bu almann zgn deeri, Trkiyedeki d habercilik pratiiyle ilgili, daha nce elimizde olmayan betimsel bir ereve sunmasdr. Keith F. Punch bir bilimsel almann ncelikle betimsel mi, yoksa aklayc bir alma m olduunu okuruna belirtmesi gerektiini ifade eder.6 Bu ynyle elinizdeki aratrma, zgn deerini ilk olarak alan betimleme becerisinde bulmaktadr. Betimsel almadan beklenen olguyu tantmak, tarihsel sreklilik ve krlmalar hakknda bilgi vermek ve sosyo-politik ve sosyo-kltrel balam iine oturtmaktr. Bununla birlikte almann zgn katks sadece betimselliinde deildir. Elinizdeki alma, ayn zamanda yukarda ifade edilen ana sorular etrafnda aklayc ereveler de ina etmekte, bu ereveler yardmyla Trkiyedeki d politika habercilii kltrn eletirel bir deerlendirmeye tabi tutmaktadr. Bu balamda, mevcut aratrma d politika haberciliini tasvir ettikten sonra tahlil etmeye alan bir metin mahiyetindedir. Bu topraklardaki d politika haberciliinin, Trkiyenin genel medya ve habercilik kltrnden izler tad aktr. Fakat bu izler dnda gerek dier lkelerdeki dnya habercilii deneyimlerinden gerekse de lkemizdeki dier habercilik trlerinden hangi ynleriyle ayrtn ortaya koymak, bir yandan medya aratrmalarna nemli bir katk salayacak, dier yandan ise nitelikli ve doru habercilik idealine hizmet edecektir. Bu iki ama, almann ne kan yaygn etkileri olarak takdim edilebilir. Bunun yannda, metinde yaplan tahlil ve gzlemlerin Trkiyede medya etii standartlarnn iyiletirilmesine dnk kurumsal giriimlere de teorik bir ereve salayabilecek nitelikte olular da yine bu aratrmann yaygn etkisi olarak zikredilebilir.
6. Keith F. Punch, Introduction to Social Research: Quantitative and Qualitative Approaches. (2. bsk.), (London: Sage, 2005), s. 14.

22

M E TO DO LO J

Trk basnnn d politika konusundaki genel yaklamn ve bu alanda yapt habercilii zmlemeyi amalayan bu alma, medya aratrmalar alan iinde, medya sosyolojisinin ve eletirel medya teorilerinin birikiminden hareketle tasarlanmtr. Medya aratrmalar alannda bugne kadar oluan birikim gz nnde bulundurulduunda, medyay konu edinen bir aratrmann ya medya kurumunu, ya medya mesajn ya da medya etkisini inceleme konusu ettiini grebiliriz. Bu alma, bu alt aratrma alann da kuatan bir dorultuda tasarlanmtr. Aratrmada, d politika haberciliine katkda bulunan aktrlerin iinde bulunduklar kurumun ncelikleri, dier medya kurumlaryla ilikileri, hangi ekil ve ieriklerle haber oluturduklar, neyi haber olarak grp neyi grmedikleri, d politika haberlerinin ne tr etkiler meydana getirdii eletirel bir erevede zmlenmeye allmtr. Eletirel medya teorilerinin odaklat nokta, medyann geleneksel iletiim srelerinde karmza kan gerek-temsil, sahne-seyirci, izleyici-izleyen, kaynakalc gibi ikilemleri geersiz kld, aradaki snr izgilerini ortadan kaldrddr. Artk gerek temsil edilemez bir duruma gelmitir. Bunun temel nedeni, Stuart Halln dedii gibi medyann ideolojik yeniden-retimidir.7 Bu yeniden-retim nedeniyle medya, Jean Baudrillardn ifadesiyle kendi gerekliini yaratmaya, gerekten daha gerek bir ereve sunmaya balamtr.8 Buradaki eletirellik, medyann, liberal medya teorilerinde ortaya konduu gibi, gerei ve hatta hakikati temsil etmesi gereken, misyoner drdnc kuvvet olarak anlalmasna dnk bir sorgulamay da beraberinde getirmektedir.9
7. Stuart Hall, Encoding-Decoding, Culture, Media, Language, Der. S. Hall, D. Hobson, A. Lowe, P. Willis (London: Routledge, 1996), s. 137. 8. Jean Baudrillard, Simulacra and Simulation (Michigan: University of Michigan Press, 1993), s. 81. 9. Bkz. Ignacio Ramonet, Nouveaux pouvoirs, nouveaux matres du monde, (Qubec: Les grandes confrences, 1996).

23

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Aratrma, doas gerei keifsel bir sretir.10 Yeni bilgi ve bulgularn kefi peinde koan bir sosyal bilimsel aratrma nce neyi aradn netletirmeli, ardndan nasl sorusunu sormaldr. Bir baka deyile nce soruyu sormal, ardndan bu soruya uygun yntemlerin neler olduunu bulmaldr. ou zaman metodoloji ve aratrma stratejileri ile ilgili olarak yaplan almalarda bu sra tersine evrilmekte ve yntem her soruya cevap veren ok fonksiyonlu bir anahtar olarak dnlmektedir. Bu aratrmann tasarm srecinde nce sorularmz belirledik ve ardndan buna uygun hangi aratrma yntemlerini kullanabileceimizi tarttk. Bu tartmalar esnasnda kendimizi birden kuram merkezlilik uygulamal aratrmaclk, nicel aratrma nitel aratrma, teori snayan aratrma teori oluturan aratrma, ampirik alma teorik alma vb. bir dizi dalitenin nce karsnda sonra iinde bulduk. Sorularmz nmze koymaya, daha ince eleklerden geirmeye baladmzda grdk ki, bizim yaptmz, daha ok toplumsal duygularla ve insani alglarla ilikili bir almadr. Richard Sennettin hayatmzdaki birok toplumsal olgunun duygusal rgtlenmeler olarak ne anlama geldiini zmledii, zellikle toplumsal hayatmz iinde nemli bir boluk dolduran otoritenin de bir duygu olarak nasl ele alnabileceini gsterdii almasn11 inceledikten sonra fark ettik ki, d politika gazetecilii kltrn oluturan aktrlerin duygu ve deneyimleri bu srecin kurucu dinamii olarak ilemektedir. Bu nedenle, bu duygu ve deneyimleri, gazetecilerin meslee ve mesleklerine ilikin alglarn yzeye karmann d politika haberciliimiz asndan son derece merkez olacan varsaydk. Burada, yz yl ncesinde Max Weberin P. Rickertden hareketle nmze at gibi sosyal bilimcinin balca eyleminin anlamak olduunu dndk.12 Anlamak, alma nesnesiyle empati kurmak deil, onu tarihsel ve toplumsal ilikiler andaki doru yeriyle grebilmektir. Bunun iin de yaplmas gereken onun szn temel almak, onun szn, znelliini ortaya koyabilmek, sylem kurmasna izin vermekti. Bu nedenle, Trkiyedeki d politika haberciliine ilikin zgn bir bilgi gvdesi oluturmak isteyen biz aratrmaclara, bu aratrma erevesinde en fonksiyonel gelen yntem derinlemesine mlakat yntemi oldu. Bu erevede 4 aylk sre iinde toplam 60 kiiyle derinlemesine mlakat gerekletirdik. Bu mlakatlar en temelde d politika yazarlar, gazetelerin d politika sayfalarnn editr ve efleri, diplomasi muhabirleri ve yabanc basn temsilcileri ile yapmaya karar vermitik. Fakat bu srete, reteceimiz bilginin zgnln arttrmak iin uluslararas ilikiler ve iletiim alannda alan akademisyenleri, dnce kurulularndan temsilcileri, dileri mensuplarn, emekli diplomatlar ve Trkiyedeki yabanc misyonu temsil edebilecek baz isimlere de ulamakta yarar olabileceini grdk ve bu zellikleri haiz isimlerle de derinlemesine mlakat10. Derek Layder, New Strategies in Social Research (Cambridge: Polity Press, 1993), s. vii. 11. Richard Sennet, Authority (New York: Random House, 1980). 12. Hans Heinrich Gerth, C. Wright Mills, From Max Weber: Essays in Sociology (Londra: Routledge, 2003), s. 184.

24

M E TO D O LO J

lar yaptk. Her bir mlakata sembolik birer numara verdik ve konusu getiinde mlakatlardan ilgili blmleri metinde alntladk. Metinde mlakat sahiplerinin ifadelerine trnak ierisinde olabildiince yer vermeye altk ve ou kez daha k cmlelerle sonuca varmak yerine mlakat veren kiinin sreci betimleyen szlerini okurla dorudan paylatk. Metinde hangi metnin kime ait olduunu zellikle gizlemeyi tercih ettik. Fakat bu durum, kimlerle mlakat yaptmz gizlememizi gerektirmiyordu. Bu nedenle kendileriyle mlakat yaptmz isimlerin alfabetik olarak listesini almamzn sonuna bir ek olarak yerletirdik. Mlakatlar btnyle yaplandrlm olmamakla birlikte, muhataplara yneltilen balca sorular da yine ikinci bir ek olarak almann sonunda yaymlanmtr. Derinlemesine mlakatlar srecinde d habercilii etkileyen temel faktrler olarak karmza haber kayna ile iliki, olay mahalline yaknlk, ideolojik etkiler, siyasi angajmanlar, meslek-teknik yeterlilik, tarih ve corafi derinlik alglar, iddet merak ve magazin ilgisi gibi temalarn ktn grdk. Bu temalar bir dizi belgesel aratrmayla erevelemenin doru olacana karar verdik ve drt rnek olay ekseninde ierik zmlemesi yaptk. Bu balamda Suriye ile Uak Krizi, Grcistan-Rusya Sava, Uygur Olaylar ve Nabucco Boru Hatt Anlamas rneklemleri ekseninde, ideolojik ve meslek anlay farkllklarn doru temsil etmeye alarak Trkiyede yaymlanan gnlk gazetelerin ierik analizlerini yaptk. 2. Bask erevesinde aratrmaya dhil edilen Suriye ile uak krizi iin 23 Haziran-31 Temmuz 2012 tarihleri arasndaki, Grcistan-Rusya sava iin 2008 Austosundaki, Uygur olaylar iin 520 Temmuz 2009 tarihleri arasndaki, Nabucco Boru Hatt Anlamas iinse 115 Temmuz 2009 tarihleri arasndaki gazeteler ierik analizine tabi tutuldu. Hi kukusuz aratrmaya nemli veriler sunabilecek herhangi bir haberin bu kesitler dnda yaymlanm olmas gibi istisnai durumlarda tarih aralklarnda esneklikler sz konusu oldu; bu nedenle taramalarda daha geni zaman dilimlerine de gz atld. Burada ortaya kan veriler zerinden Trk basnnn hangi konuya nasl tepki verdiini daha ak bir biimde ortaya koyabilmek iin baz tablolar hazrland. Bu tablolar yoluyla metnin okuyucusu, Trk basnnn konular ele al biimlerini daha somut olarak deerlendirme imknna sahip olmaktadr. Burada niin sadece yazl kaynaklarla yetinildii ve grntl kaynaklarn aratrma d brakld gibi meru bir soru sorulabilir. Buradaki temel hareket noktamz, televizyon kanallarnda d politika haber ieriklerini retenlerin pek ounun gndelik gazetelerde grlerini paylama imkn bulabildikleri, bunu ok daha derinlikli bir biimde yaptklar ve asl gndem yorumlarnn lkemizde halen yazl basn sayfalarnda ekillenmeye devam ettii gzlemimiz oldu. Derinlemesine mlakatlar ve ierik analizleri sonuncunda elde edilen veriler, medya ve uluslararas ilikiler literatrne dair kaynak taramasnn ardndan analiz edildikten sonra, elinizdeki metnin ana gvdesi ortaya kt. Raporun ana gvdesinin kaleme alnmasndan sonra, sonu ve deerlendirmeler ksmnda sadece durum tespiti ve eletirel yorumlarla yetinilmeyip, mlakatlardan elde edilen sonu25

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

lar dorultusunda Trk basnnn d habercilik tarz konusunda yukarda ifade edilen yaygn etki erevesinde bir dizi somut nerilerde de bulunulmaya alld. Bu erevede drt ana blme ayrlan almann birinci blmnde d haberciler ve meslek alg ilikisi konu edilmektedir. D habercilerin meslek ve kiisel konumlar, dier habercilerin d habercilere baklar, haber kayna ile ilikinin ne anlam ifade ettii, d habercilikte yaanan dnmler, d habercilerin ulus ve ulusal karla ilikileri, d habercilerin meslek rol-modelleri ve d haberciliin haberciye ne tr imknlar sunduklar bu blmde tartlmaktadr. kinci blm, Trkiyede d haberciliin genel durumuna odaklanmakta; iletiimciler ve uluslararas ilikilerciler arasndaki rekabet, ke yazar-editr-muhabir ilikileri, emekli diplomatlarn durumlar, d haberin muhataplar ve Trkiyedeki d haberciliin gelecei bu ksmda ele alnmaktadr. nc blmn ana temas ise Trk basnnn d politika imgesidir. Basn etkileyen ideolojik ve politik ereveler, uzman gazetecilik olgusu, alan hkimiyeti sorunlar, gazetecinin meslek-teknik yeterlilii, d haberin oluum safhalar, medyann ulusal kar hassasiyeti, yeni d politika vizyonuna basnn yaklam ve i politika-d politika ilikisi bu blmde ele alann balca konulardr. Son blm olan drdnc blmde ise Trk basnnn d habercilik tarz, Suriye ile uak krizi, Grcistan-Rusya Sava, Uygur Olaylar ve Nabucco Boru Hatt Anlamas olaylarnn basndaki yansmalar zerinden ampirik olarak ortaya konmaktadr. Umarz bu alma, Trkiyedeki d politika habercilii konusunda betimsel bir ereve ortaya koyabilir, ortaya att soru ve eletirilerle verimli tartmalarn balamasna ve her eyden nemlisi Trkiyedeki gazetecilik ve habercilik standartlarnn ykseltilebilmesine hizmet edebilir. Zira mesajn demokratikletirilebilmesi ve anlam zerindeki ideolojik tahakkm alanlarnn ortadan kaldrlabilmesi halen byk lde bu standartlarn ykseltilebilmesine baldr.

26

1 . D I H A B E RC L ER V E M ES L EK A LGI

1.1 MESLEK VE KSEL KONUM

D habercilik yapan basn mensuplarnn meslee ilikin kiisel alglar ve dier basn mensuplar tarafndan nasl grldkleri konusu, meslein icra edili tarzyla da dorudan balantldr.13 Mlakatn sadece basn mensuplarna ynelik olarak gerekletirilen blmnde, d habercilerin kendi konumlarnn alglanyla ilgili olarak genel anlamda olumlu, itibarl bir izlenim edindikleri, ancak kendilerine kar dier alanlarn biraz kskanlkla yaklatn tespit ettikleri grlmektedir. Bununla birlikte, meslek iindeki konumlarna ilikin ktmser bak asna sahip, itibar grmedikleri ve dk maala altklarn belirten d haberciler de bulunmaktadr. Bu konudaki farkllk, d habercinin kdemi, meslek ve maddi tatmin dzeyi gibi deiik faktrlerin etkileriyle teekkl etmektedir. Bu blmde bir d habercinin kendi meslek konumu, gelecek beklentisi, kariyer imknlar, alma artlar, ynetici ve dier alanlarla ilikisi, haberi oluturma sreci, yararland kaynaklar ve kritik durumlarda sergiledii tavr ile ahlak kayglar ele alma biimi irdelenmektedir.

1.2 DER HABERCLERN GZYLE DI HABERCLER: BASIN DNYASININ MONERLER

Basnda kariyer imknlar asndan avantajl bir alan olarak grlen d habercilerin, genellikle bildik acar muhabir profiline pek uymayan kiilerden olutuu
13. D habercilik, ekonomi muhabirlii, istihbarat, magazin veya spor gazetecilii gibi farkl uzmanlk alanlar ve faaliyet biimleri olarak ayran trlerin gazetecilik alann ve meslek hiyerariyi nasl yaplandrdna ilikin olarak Fransada yaplm bir aratrma iin bkz. Dominique Marchetti, Les sous-champs specialiss du journalisme, Rseaux, (2002), No: 111, s. 22-55.

27

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

gzlemlenmektedir. Kimileri dier basn mensuplarna kyasla kendilerini ve yapt ii ayrcalkl grrken, kimileri bu ayrcalk beklentisi ile orantsz alma koullarndan yaknmakta, kimi d haberciler de ne ayrcalkl konumu ne de iyi alma koullarnn varln kabul etmektedir. Ancak bu noktada, d habercilik kavramnn bir st balk olarak emsiye kavram ilevi grdn; onun altnda kendi iinde farkllklar arz eden diplomasi muhabirlii, sayfa editrl, ke yazarl, birim yneticilii gibi alt kategoriler bulunduunu gz ard etmemek gerekmektedir. Benzer ekilde meslein gazete, dergi, televizyon ya da internet ortamnda icra edili biimleri de deikenlik gstermektedir. D haberler alannda alan genel katlmc profilinin dier basn mensuplar ile kendilerini kyaslarken ve farkllklarn ortaya koyarken kullandklar ve meslek konumun alglan biimini gsteren kavram seti u ekilde sralanabilir: Dil bilme, yurt d tecrbesi, daha iyi maa, dk maalar, daha kt alma koullar, her eyi biliyor gibi davranmak, ukala olarak alglanmak, basn dnyasnn monerleri, daha karizmatik alglanmak, kokteyl muhabiri, Ankaradakiler snob; stanbuldakiler tercman, cream de la cream (kaymak tabakas) ou kendileri ile ilgili dier basn alanlarnn algsn yorumlayan bu kavramlar arasnda, dorudan kendi durumlarnn niteliine ilikin deerlendirmelere geldike, zt grlerin ortaya kt grlebilmektedir. rnein, alma koullar iyi bir gazetede bulunan ya da habercilikteki konumu itibariyle rahat olan bir d haberci, maalarn yksek olduunu kabul ederken, tam tersini dnenler de bulunmaktadr. Aratrma esnasnda grlen d habercilerden, ok alan, bilgi ile i ie olan ama gazeteciden ok akademisyen gibi alglanan kiiler olarak grlmekten yaknanlara da rastlanmaktadr. (Mlakat 9) Meslekte daha kdemli bir gazeteci ise, d habercilerin dier basn mensuplar iinde grece iyi bir konumda alglandklarn, nk maalarnn biraz daha iyi olduunu ve hemen hepsinin ngilizce bildiini, geri baka da dil bilmezler pek eklemesini de yaparak dile getirmektedir. (Mlakat 8) Oysa muhabir olarak alan bir d haberci, dil bilme ve az da olsa yurt d tecrbesine sahip olma avantajna deindikten sonra, Buna mukabil d habercilerin cretlerinin ve alma koullarnn bu durumlarna paralel olduunu syleyemem (Mlakat 10) tespitinde bulunmaktadr. Bu da d habercilerin, meslekte bulunduklar kdem, konum ve maddi artlara gre, farkl alglara sahip olduklarn gstermektedir. Saylar dier birimlere gre daha az olan d haberciler, kaynak olarak ajans ve internet zerinden yabanc basn takibine bavurduklar iin ounlukla masa banda alp sahaya nadiren inmektedirler. Bu durum, mlakatlarda zellikle stanbul merkezli icra edilen d habercilikle ilgili olarak ska dile getirilmektedir. Habercilik meziyetlerinin zerine, bir de dil bilmek, bu tarz bir meslek faaliyeti gerekletirmek iin yeterli olmaktadr. Ancak zellikle Ankarada yrtlen
28

1 .

D I

H A B E R C L E R V E

M E S L E K

A LG I

diplomasi muhabirlii iinde nitelikli eleman ihtiyac, meslek alann koullar nedeniyle, basnn genelinde olduu gibi d habercilikte de kendisini gstermektedir. Kdemli bir gazetecinin deyimiyle, Kaliteli ve iyi yetimi biri basnda almaya gelmez, hadi geldi diyelim fazla kalmaz. nk onu tatmin etmez oradaki seviye. Ayrca darda daha fazla para kazanabilir bu adam. Gelip basnda dk profili grnce fazla kalmyorlar genelde. (Mlakat 8) D habercilerin, dier basn mensuplarna kyasla dil bilmek ve dnyay tanmak gibi avantajlarn kabul eden, ama buna ramen ne maalar daha yksek, ne de itibarlar diyen diplomasi muhabiri de, tam bu sebeplerle iyi bir eleman d haberlerde tutmann aslnda ok zor olduunu sylemektedir. (Mlakat 13) Orta yal bir ynetici ise, d habercilerin dier basn mensuplar tarafndan gptayla alglanmasn salayan zelliklerin bir ksmnn bugn etkisini kaybettiini belirtmektedir. Yabanc dil bildikleri iin eskiden daha farkl alglanrlard; imdi yabanc dil bilenlerin says epey artt, eskisi kadar dier basn mensuplaryla aralarnda fark yok. (Mlakat 17)

Gen bir gazeteciye gre, d haberciler en az nem verilen birimdir. Bunun kkeninde ise, Trkiyedeki i politika gndeminin ok ciddi bir arlnn bulunmas ve zellikle grselliin ne kt televizyon haberciliinde, i haberlerin her zaman daha ok ve eitli grsel malzemeye sahip olmas yatmaktadr.
Ankarada grev yapan gen bir gazeteciye gre, d haberciler en az nem verilen birimdir. Bunun kkeninde ise, Trkiyedeki i politika gndeminin ok ciddi bir arlnn bulunmas ve zellikle grselliin ne kt televizyon haberciliinde, i haberlerin her zaman daha ok ve eitli grsel malzemeye sahip olmas yatmaktadr. (Mlakat 19) D haberin ve d habercilerin gndeme gelmesi ya da daha net ifadeyle, ekranda ve sayfada grnmesi, i politik gelimeleri geride brakabilecek bir uluslararas olayn vuku bulmasna baldr. Burada da, yabanc kkenli kdemli bir gazetecinin deyimiyle, ounlukla magazin haberleri ya da magazinsel haberler daha ok ne karld ve d haberler bile magazin boyutuyla verildii iin, haberi magazin gzyle yapan daha kymetli oluyor. (Mlakat 12) D haberciler iinde, yaptklar ie verilen deer ile d haberlere gazete sayfalarnda ayrlan yerin genilii arasnda ba kuranlar da olmaktadr. Ankarada diplomasi muhabirlii, televizyon programcl ve ke yazarln birlikte yrten kdemli gazeteci, d haberlere byk gazetelerde dahi genellikle tek sayfa ayrldn, ancak istisnai zaman ve durumlarda bu miktarn arttn dnmektedir. Bunun temel nedeni de sokaktaki insann d haberle daha az ilgilenmesi ve d haber sayfalarnn daha az okunmasdr; ona gre, d habersiz bir gazete olmaz,
29

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

ama sadece d haberle de gazete olmaz. (Mlakat 22) Katlmclardan gen bir diplomasi muhabiri ise, tersine, zellikle diplomasi muhabirlerinin eskiye gre durumlarnn ve meslek iindeki alglanma biimlerinin daha iyi olduunu dnmekte; bunu da son yllarda Trk d politikasnn nemi arttka d habercilerin de kymeti ve kariyer imknlar artt (Mlakat 30) eklinde aklamaktadr. Grmelerde Cumhuriyetin kurulduu gnlerden itibaren iki ayr tarz temsil eden stanbul ve Ankara gazeteciliinin d habercilik alannda da kendine zg tarzlar ortaya kmasnda etkili olduu gzlemlenmitir. rnein, d habercilik ile d politika haberciliini birbirinden ayran gen diplomasi muhabiri, D haberciliin yeri stanbuldur, buradaki ofislerde ajanslardan gelen haberlerin evrilmesi faaliyetinin sofistike ad d haberciliktir Trkiyede. D politika habercilii ise, diplomasi habercilii de diyebileceimiz tr olup yeri Ankaradr. Genellikle de Dileri Bakanl kaynakl haberlerin, diplomasi muhabirliinin diliyle habere dntrlmesi iidir tanmlamasn yapmaktadr. (Mlakat 13) Buna gre, stanbul tarz d habercilik (world news) bir bakma ajans haberciliine dnm durumdadr ve bir editrlk iidir. Ankarada belirginleen diplomasi habercilii ise aktif habercilik demektir ve bata Dileri Bakanl olmak zere eliliklerle ve ilgili devlet kurumlaryla iliki halinde olmay gerektirmektedir. Ankarada mukim kdemli ke yazar ve muhabirin ifadesiyle, diplomasi habercilii bir muhabirlik iidir. (Mlakat 18) Ankara ve stanbul tarz arasndaki farkllk, meslein icra edili biiminde gittike alan bir makas halini almaktadr. Ajanslarn ne kmas, internet zerinden bilgi aknn hzlanmas, sahada grev yapmann kurumsal maliyetleri arttrmas, d haberin magazin veya i politika boyutu olmadka kitle tarafndan rabet grmemesi gibi nedenler, zellikle gazetelerin, muhabirlikten masa ba gazeteciliine ynelmelerini kolaylatrmaktadr. Bylece Ankarada grev yapan gen muhabirin yaknmas hakl bir gereklik olarak ortaya kmaktadr: Eskiden d haberciler iin daha ok para harcanyordu, imdi daha az; her ey ajanslara yklm durumda. D habercilerin kariyer imknlar da olmas gerektii kadar parlak deil. AB ile kyaslarsak ok geriyiz, gelecek vaadi ok az. (Mlakat 32) Bunun sonularndan biri, meslek uzmanlk ve kariyere yeterince nem verilmemesi, yetkin olmayan kiilerin nasl olsa ii renirler mantyla (Mlakat 46) alnmasdr. Burada yeter art olarak dil bilmek, daha dorusu ngilizce bilmek ne srlmekte; ancak Trk d politikasnn ok boyutlu, ok ynl yeni eilimi de hesaba katldnda, Orta Dou, Kafkaslar, Balkanlar, Kuzey Afrika gibi corafyalardan dorudan haber kaynana bavurarak bilgi toplayabilecek eleman a olumaktadr. Orta Douda grev yapan kdemli gazeteci, d politika haberciliinin iyi deerlendirildii takdirde Trkiye asndan bakir bir alan olduunu, zira Trkiyede, zellikle Orta Douda grev yapan gazeteciler arasnda uzmanlamann bulunmadn (Mlakat 47; Mlakat 60) ifade etmektedir. Bu durum meslek adan bir eksiklik olarak gze arpsa da, aslnda, uzmanlama konusunda younlaacak gen gazetecilere birok frsatlar sunabilir.
30

1 .

D I

H A B E R C L E R V E

M E S L E K

A LG I

1.3 HABER KAYNAI LE LK: ANKARA-STANBULWASHNGTON FARKI

Haber kayna ile gazeteci arasndaki iliki, meslein en etrefilli konularndan biri olarak her zaman gndemde olmutur. Le Mondeun kurucusu Hubert Beuve Mrynin Gazetecilik temas ve mesafe mesleidir sz, gazetecinin hem haber kayna, hem de hedef kitle ile kurmas gereken ilikinin niteliine dair ideal ortam tasvir etmektedir.14 Fakat pratikte gazeteciliin etik boyutunu ilgilendiren sorunlarn nemli bir ksmnn kaynak ile hedef arasndaki mesajn aktarlmas srasnda teekkl ettii bilinmektedir. Zaten gazeteci de tam o arakesitte bulunan tayc beeri unsur olmas nedeniyle, ou kez sorunun znesi konumunda deerlendirilmektedir. Konu d haberler olunca, Ankara-stanbul tarznn fark haber kaynann niteliinde de kendisini gstermektedir. Ankaradaki diplomasi muhabirleri, temelde Dileri Bakanl olmak zere, srasyla dier bakanlklar, bykelilikleri, yabanc basn temsilcilerini ve ajanslar takip etmektedirler. Ana kaynak Dileri Bakanlndan kan haberler genellikle belli bir formata sahiptir ve bilgi, analiz gerektirmektedir. Bu konuda gen ama kdemli gazetecinin yorumu yledir: Oradan alnan haberin doru bir biimde ve at yapmadan aktarlmas gerekir. Ben Ankarada yaplan eyi bir habercilik ii olarak gryorum akas. Ankaradaki habercilikte kaynaa yakn olma veya kaynakla iliki iinde olma durumu sz konusudur. (Mlakat 8) stanbulda ise, haber merkezlerinde bulunan d haberler servislerinin, iyi ngilizce bilen ve haber metni kaleme alabilen elemanlar ile almas yeterli olmaktadr. Tercmanlk ve editoryal boyutu ne kan masa ba haberciliinin kaynaklar daha ok ikincil kaynaklar olarak nitelenebilecek ajanslar, yabanc dergi ve gazeteler ile televizyonlardr. Ayn katlmcya gre, yaplan i ounlukla ngilizce Anglo-Sakson grntl ve yazl kaynaklardan alnan haberlerin iyi ngilizce bilen bir eleman tarafndan tercme edilmesidir. (Mlakat 8) Burada Ankaradaki gibi birincil kaynaklarla herhangi bir ba olmad gibi, bavurulan ikincil kaynaklarla da dorudan ve interaktif bir iliki sz konusu deildir. Nitekim stanbulda grev yapan bir gazeteci, bu durumu itenlikle dile getirmektedir: Bizim kaynaklarmz daha ok internet, ajanslar ve belli durumlarda haberin blgesine gnderdiimiz muhabirler olduu iin haber kaynana yaknlk diye bir sorunumuz/durumumuz yok. Pek ala, kokteyle filan gitmek gibi durumlarmz yok. (Mlakat 9) Aslnda son yllarda stanbul pek ok uluslararas kongre, konferans ve zirveye ev sahiplii yaparak d haberciler iin verimli bir kaynak haline gelmektedir. Ancak bu tr organizasyonlarda daha ok tecrbe sahibi diplomasi muhabirleri gnderildii iin, yine Ankara kkenli gazeteciler habere gnderilmektedir. Ayn ekilde, d haberciler iin hem kaynak hem de meslek tecrbe anlam tayan yurt dna gnderilme konusunda da Ankarada grev yapan gazeteciler ne kmak14. Bkz. Serge Halimi, Dzenin Yeni Bekileri, (stanbul: Evrensel Basm Yayn, 1999).

31

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

tadr. Zira gazeteci, tecrbe kazanmak iin yurt dna gitmek isterken, kurum, haberi riske atmamak iin tecrbeli gazeteciyi yurt dna gndermeyi semektedir. Bu paradoksal evrim, bir nceki ksmda deinilen, meslek uzmanlama ve kariyer konusunda da ciddi bir engel haline gelmektedir. Ankara ve stanbulda somutlaan farkl gazetecilik pratiklerinin bir dier sonucu da, stanbuldakilerin haber kayna ile ilikisinin az olmas, Ankaradakilerin ise fazlasyla i ie bulunmalaryla ilgilidir. Bir bakma Mrynin temas ve mesafe dengesinin bir ucu stanbulda, dier ucu da Ankarada temsil edilmektedir. Kaynaa gereinden fazla yaknlk ile kaynaktan ok uzaklk durumlarnn her ikisinin de gazetecilik meslei asndan olumlu sonular dourmayacana phe yoktur. stanbulda mukim gen bir gazeteci bu durumu, Haber kaynayla iliki iinde olabilecek gazeteci Ankaradaki diplomasi muhabiridir; o da haberlerin ounu Dilerinden ald iin konuacak pek bir ey yok sanrm (Mlakat 10) eklinde biraz tahfifle deerlendirirken, stanbulda bulunan daha kdemli bir muhabir, haber kaynayla iliki konusunun stanbuldakiler iin pek sorun tekil etmediini belirtmektedir: Ama Ankaradakiler iin bu konuda bir soru iareti koyabiliriz. Ben kendi adma konuacak olursam her zaman haberi kendi kaynanda grmeyi en iyi yol olarak alglammdr. Mesela Hamas-srail meselesini oturduunuz koltuktan nasl anlayabilirsiniz? Oraya gitmeniz lazm. (Mlakat 11)

Trkiyede d haberciliin gerek anlamda Ankara merkezli olarak yapldn sylemek mmkndr. Buna yurt dndaki olay mahalline muhabir gndermek suretiyle gerekletirilen, ama maliyeti yksek getirisi az bir uygulama olduu iin pek tercih edilmeyen saha habercilii ile yurt d temsilcileri vastasyla yrtlen habercilik faaliyetleri de eklenebilir.

Bu bilgiler nda Trkiyede d haberciliin gerek anlamda Ankara merkezli olarak yapldn sylemek mmkndr. Buna yurt dndaki olay mahalline muhabir gndermek suretiyle gerekletirilen, ama maliyeti yksek getirisi az bir uygulama olduu iin pek tercih edilmeyen saha habercilii ile yurt d temsilcileri vastasyla yrtlen habercilik faaliyetleri de eklenebilir. Ajans younluklu bir d politika habercilii yapldn vurgulayan kdemli ke yazar, bunun gerekesini ak biimde dile getirmektedir: Aslnda muhabirler d haberin kayna olmal, ama basnn mali imknlar son krizden ok etkilendi. Dolaysyla internetten evrilme haberler daha kolay ve ucuz olarak kullanlyor. Ankaradaki diplomasi muhabirleri ise daha ok kiisel tanklklaryla haber kaynaklaryla ilikilerini yrtyorlar. (Mlakat 16) Arlk, AP, Reuters, AFP gibi yabanc ajanslardan
32

1 .

D I

H A B E R C L E R V E

M E S L E K

A LG I

ve internet zerinden alnan bilgilerin tercme edilip edisyondan geirilerek ilenmesi eklinde yaplan habercilie verilmektedir. stanbulda belirginleen bu tarzn olumlu katks ise, baz durumlarda haberin yorumsal ve analitik niteliini arttrmaya izin veren bir sre ierisinde gereklemesidir. Yine de hedef kitlenin beklenti ve beenisi dorultusunda grsellik ve magazin boyutunu ne karma kaygs ou zaman ar basmakta; entelektel ve analitik katk yeterli dzeyde gereklememektedir. Ayrca yabanc kaynaklardan alnan bilginin tekellemesi ve alternatif kaynaklardan dorulanmasnn zorluu, bir baka sorun olarak ortaya kmaktadr.15 Yabanc kkenli tecrbeli katlmc bu durumu ak biimde zetlemektedir: Trkiyede maalesef haber kaynaklarnn tamamna yakn Batl kaynaklar. Mesela Arap basnn takip eden o kadar az insan var ki. Arapa bilmiyorlar ki, nasl takip etsinler? O zaman elinizde ne kalyor; ajanslardan gelen haberleri evirip yaynlamak... Trkiyede yaplan da budur. (Mlakat 12) Hem kaynaklarla dorudan iliki kurmakta zorlanan, hem de kaynak eitliliinin az olduu bir alanda grev yapan d haberciler iin, Dileri Bakanl, Trkiyenin uluslararas perspektifini yanstmak bakmndan en birincil bavuru adresi olarak grlmektedir. Bu durumu kabul eden gen bir diplomasi muhabiri, tek birincil kaynan sz konusu olduu iletiim ortamlarnda sk rastlanan bilgiyi teyit etme sorununa deindikten sonra unlar eklemektedir: Son dnemde Ahmet Davutolu ok ketum bir dileri bakan olarak dikkat ekiyor. Muhabirlerimiz Davutolunun azndan veya makamndan kolay kolay laf alamyor. (Mlakat 13) Bu ifadelerin akla getirdii bir dier durum da, gazeteci-kaynak ilikisinin niteliine ilikindir. Tek kaynan sz konusu olduu ortamlarda, teyit skntsna ilaveten, zellikle hzl ve doru haber almak ve bazen atlatma haber yapabilmek iin haber kayna ile gereinden fazla i ie geildii veya meslek koullarn tesinde zel ilikiler gelitirildii vaki olmaktadr. Diplomasi muhabirlerinin en temel kaynaklarnn Dileri Bakanl, Mill Savunma Bakanl, asker kurumlar ve elilikler olduunu belirten katlmc, Buradaki kiilerle ne kadar bire bir ilikileri varsa, ieriden o kadar haber alabiliyorlar deerlendirmesinde bulunmaktadr. (Mlakat 17) Kdemli bir katlmc, zel ilikiler zerinden yryen bu tr habercilikte gvenin esas olduunu belirttikten sonra, Size gvenen haber kaynanz olur. Haber kaynanz asla satmayacaksnz. Benim baz haber kaynaklarm 15 yllktr diyerek lk ilikiyi kurmada zorluk dzeyi yksektir. Burada liyakatiniz ok nemli (Mlakat 18) tespitinde bulunmaktadr. Bir baka erkek katlmc da, esas olarak diplomasi muhabirleri ile dier lke temsilcileri arasndaki ilikilerin nemli olmas gerektiini syledikten sonra unlar eklemektedir: Ama bizim diplomasi muhabirlerimiz Dileri Bakanlna ok fazla
15. Haberi dorudan kaynandan, sahadan deil; ikincil kaynaklardan alp ileyen ve bir tr filtrelemeye tabi tutan bu faaliyete medya ve iletiim almalar literatrnde eik bekilii ad verilmektedir. Haber retim srecinde giderek arln artran bu gazetecilik biimi iin bkz. Pamela J. Shoemaker, Tim P. Vos, and Stephen D. Reese, Journalists as Gatekeepers, The Handbook of Journalism Studies (ed.) Karin Wahl-Jorgensen, Thomas Hanitzch, (NewYork and London: Routledge, 2009), s. 73-88.

33

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

bamllar. nemli haberleri kimse size bir toplantda veya kokteylde vermez, byle haberleri gizli kaynaklardan alrsnz. (Mlakat 29) Daha nce grne bavurulan stanbulda mukim gazeteciyle ayn gr paylaarak stanbuldakilere d haberci, Ankaradakilere ise diplomasi muhabiri denir yargsnda. Ankarada grev yapan katlmc da, Bizdeki diplomasi muhabirleri fazlasyla Dileri Bakanlna bal ve bamldr (Mlakat 25) ifadesini kullanmaktadr. Hem Ankarada, hem de stanbulda grev yapan kdemli erkek katlmc, uzun vadeli ve salkl bir iliki iin etik boyutun gerekliliine dikkat ekmektedir: Kaynak ve muhabir arasnda doru ve salam ahlaki normlara dayal bir iliki kurmak ok nemlidir. Muhabirin kaynaa sadk kalmas bu ilikiyi doru bir zemine ekecektir. Muhabir, kaynaa sadk kalmad takdirde habere bir kere ulaabilir, bir daha ulaamaz; uzun vadede i yapmas olanaksz hale gelir. (Mlakat 47) Buradan kiisel/zel ilikilerin ve gvenin n plana kt, hatta ballk ve bamlln sz konusu olduu hallerde, kaynan muhabiri yanltmas, yaknlktan kaynaklanan znellik sorunlar, haberin maniplatif karakter tamas, dezenformasyon gibi etik sorunlarn da yaanabilecei sonucu karlabilir.16 Trkiyede alan d habercilerin byk bir ksm, haber kaynaklar arasnda kokteyl, parti, balo, toplant, al gibi unsurlara baat bir konum atfetmemekle birlikte, bu tr ortamlar kaynakla ilikilerin kurulduu ve gelitirildii sosyalleme meknlar olarak grmektedir: Bizim gibi diplomasi muhabirleri iin resepsiyonlar ok nemli; birok kiiyle ilikinizi bu tr ortamlarda gelitirirsiniz. Ancak bire bir iliki olmazsa olmaz. (Mlakat 36) Yurt dnda temsilci veya muhabir olarak grev yapan gazeteciler iin ise bu tr ortamlar, bireysel ilikiler asndan olduu kadar, haber elde etmek asndan da nem tamaktadr. rnein, aratrmaya Washingtondan katlan tecrbeli gazeteci, o lkenin Dileri Bakanl ile Trk Bykeliliini kaynaklar arasnda zikrettikten sonra, Burada daha ok inorganik kaynaklar sz konusu; internet ok geliti ve haber kaynaklar eitlendi. Bireysel kaynaklarmz da var elbette. Burada Federal News Service diye bir kurum var; siz onlara keywordlar veriyorsunuz, size ilgili haberleri veriyorlar (Mlakat 42) deerlendirmesini yapmaktadr. Uzun yllardan beri ABDde grev yapan katlmcnn szleri ise, pek ok d habercinin alma hayali kurduu yurt dnda, kaynak yelpazesinin genilii hakknda fikir vermektedir: Dileri, Kongre, Pentagon, Beyaz Saray, BM ve dier ak kaynaklar. Ayrca elilikler de var tabi. Bunlar iinde en nemli olan Dileri Bakanldr. (Mlakat 43) Bir baka Washington temsilcisi, bu geleneksel kaynaklara ilaveten, son yllarda etkisi artan kaynaklarn varlndan bahsetmektedir: Burada think-tanklerin de nemli olduunu sylemeliyim. nk oralardan Trkiye ile ilgili nemli haberler kabiliyor. Ayrca burada Press Office [basn brosu] var; arayp basnla veya gndemle ilgili her trl bilgiyi alabiliyorsunuz. (Mlakat 44)
16. Paul Manning, News and News Sources: A Critical Introduction (London: Sage, 2001).

34

1 .

D I

H A B E R C L E R V E

M E S L E K

A LG I

Haber kaynann nitelikleri ve d habercinin onunla kurduu iliki bakmndan deerlendirildiinde, aratrmann yrtld Ankara, stanbul ve Washington gibi nemli merkezde ok farkl sonulara ulalmaktadr. Ajans younluklu stanbul merkezli d haberciliin tercme ve analize dayal olarak yrtld; Ankarada Dileri Bakanl bata olmak zere birincil mahrelere ulamann kolayl ilk bata gze arpmaktadr. Hem Ankarada, hem de stanbulda grev yapan baz katlmclar, Ankaradaki tarz diplomasi muhabirlii, stanbuldakini ise d habercilik eklinde adlandrmaktadr. Buna karlk, her iki blgenin gazetecileri de kaynak ile aralarndaki ilikinin eitli sorunlar tadn belirtmekte; stanbulda dorudan iliki kurma imknlarnn azl, Ankarada ise fazla yaknlama, kiisel balantlarn yol at skntlar ile ikinci kaynaktan teyit sorunu dile getirilmektedir. Washingtondaki grmelerde ulalan sonu ise, kamudan yaplan dzenli bilgilendirmenin varl; kaynaklarn eitlilii, gazeteci ile ilikisi ve akl konusunda daha olumlu bir tablonun varln gstermektedir. Ad stnde d habercilikten sz edildii iin, faaliyetin en dolaysz ve kariyer imknlar ak biimde icra edildii ortamn yurt d olduu bilinmektedir. Fakat bu gerein tesinde, mevcut kaynaklara ulama, karlkl gven telkini ve alternatif kaynaklardan bilgi alma konularnda da Trk basnnn Washingtonda alan temsilci ve muhabirlerinin daha fazla avantaja sahip olduklar sylenebilir. Ayrca basn dnyasnn monerleri olarak nitelenen d habercilerden yurt dnda grev yapanlarn, kokteyl, konferans, parti, balo, toplant, al gibi salon etkinliklerinden hem kaynak ile iliki kurup gelitirme, hem de kaynaktan dorudan haber alma noktasnda daha fazla yararlanabildikleri grlmektedir.

1.4 HABER LE LK: BR HABER YAPTIM DNYA(M) DET

Arapa ayn kkten gelen ve biri fail/zne (muhabir) dieri meful/nesne (haber) nitelii tayan haber ile muhabir arasnda pratikte cereyan eden iliki, medya etiinin de temel sorunsallarndan biridir.17 Bu blmde odaklanlan haber-muhabir ilikisinde, muhabirlerin ele aldklar konuyu inceleme biimleri ve yaptklar haberin douraca sonular zerinde bir tahmin veya nbilgiye sahip olup olmadklar deerlendirilmitir. Burada deer yarglar, kiisel kanaatler, inanlar gibi haberin znesinden kaynaklanan nitelikler nem kazanmakta; muhabirlerin gereklik ile kendi znel nitelikleri ya da ulusal/toplumsal/evrensel karlar arasnda eliki yaadklar hallerde sergiledikleri davranlar incelenmektedir. Bu blmn sunduu veriler, doru habere ulamak ve aktarmak konusunda, bata ABDden ve Trkiyeden olmak zere, d habercilerin izledii yntemler arasndaki farklar grmeyi salamaktadr.
17. Oya Tokgz, Temel Gazetecilik (Ankara: mge Yaynlar, 2000).

35

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

ncelikle, ilgin bir sonu olarak, yapt haberden dolay pimanlk duyan bir katlmcya rastlanmadnn altn izmekte fayda var. D habercilerin tamamna yakn, haberin doru olmas halinde, ortaya karaca sonularn pek de nemli olmadn; uluslararas bir haberin yanl olmas halinde ise zaten hemen tekzip yiyeceini ve dzeltilerek sorunun ortadan kaldrlm olacan dnmektedir. Gerekten de i politika haberlerinde daha youn ileyen tekzip mekanizmas, gerek alann belirginlii gerek ideolojik kutuplamalara i siyaset kadar ak olmamas, gerekse kitle rabetinin azl ve basnda pek geni yer bulmamas nedeniyle, d politika haberlerinde seyrek kullanlmaktadr. Bu konuda kdemli katlmclardan birinin ifadesi u ekildedir: Eer haber doruysa iyi bir habercilik yaplm olur. Mesela Sleymaniye basknn dnn; olay oldu ve bir gn sonra Hrriyette manetteydi. Olay doruydu ve bu byk haberdi. Eer bir haber yanlsa zaten Dileri Bakanl onu hemen tekzip eder, merak etmeyin. Dolaysyla d politikada asparagas haberlerin son yllarda olumsuz etkiler yaratabildiini dnmyorum, nk mdahale eden bir kurum var ve iyi alyor. Ankara bu adan iyi bir diyalog yrtyor. Ama en nihayetinde haber o haberi yapan muhabirindir, verilecekse verilir, Trkiye demokratik bir lke. (Mlakat 8) Burada i politika haberleri ile d haberler arasnda geree sadakat balamnda ikincisi lehine izilen resmin yan sra, Dileri Bakanlnn birincil kaynak olarak haberler zerindeki baskn rol dikkat ekmektedir. Benzer ifadeler ve habercilerin vicdanen rahat olma hali, pek ok katlmcnn ortak gr olarak dile getirilmektedir: Eer yaptnz haber doruysa sorun yok, yanlsa hemen dzeltiriz. Her iki durumda da ben bir ceza ya da mkfat grmedim u ana kadar. nemli olan husus, tek bir kaynaa dayanarak haber yapmamaktr. Biz gazete olarak en az iki kaynaktan onaylatp yle yaynlamaya alyoruz, yine de farkl olduu durumlar da oluyor. Mesela ABDde bu kuraldr; VOAda en az iki kaynaktan dorulatlmayan haber yaynlanmaz. (Mlakat 10) imdiye kadar genelde hep olumlu haberler yapma imknm oldu, ok takdir aldm ve insanlar benim zellikle Orta Dou ile ilgili yerinden yaptm haberlerle ok ilgilendi, bunlar takip etti. Bu noktada olumlu bireylere katk yaptm ve yaptm ilerden mutlu olduumu syleyebilirim. (Mlakat 11) Bugne kadar olumsuz tepki aldm olmad, bundan sonra da az olur. nk ben daha sakin ve kontroll habercilik yapmay seviyorum. (Mlakat 36) Kbrstaki ok nemli mzakere bilgilerini ieren dosyann alnmas haberim ve scak takiple ilgili haberlerim Sabahta manet olmutu. Beeni toplayan birok haberim oldu, ama olumsuz olarak nitelendirebileceim bir haberim olmad bugne kadar. (Mlakat 45) Diplomasi haberciliini beyin cerrahl gibi hassas bir alan olarak niteleyen Washingtonda grtmz katlmc da, bugne kadar olumsuz bir haberinin olmadn belirttikten sonra, ses getiren birok haber yaptn eklemektedir: Mesela Krt devletiyle ilgili bir haberim ok ses getirmiti. Amacm ses getirmek deil adil, gvenilir ve itibarl haberler yapmak. Diplomasi beyin cerrahl gibidir, ufak bir hatanzn ar bedelleri olabilir. (Mlakat 42) Katlmclarn tamam
36

1 .

D I

H A B E R C L E R V E

M E S L E K

A LG I

yaptklar haberi sahiplenirken, tepki aldklar haberler olduunu da belirtmekten geri kalmamaktadr. rnein, yabanc kkenli gazeteci, yapt haberler ve yazd yazlarla ilgili imdiye kadar hep olumlu sonular grdn syleyerek 1994 ylnda Siyaset Meydan programnda Irakn 10 yl iinde igal edileceini iddia ettii zaman kendisini sulayanlarn olduunu, ama blgeyi ve Amerikann planlarn bilen bir gazetecinin bunu grmemesinin mmkn olmadn ifade etmektedir: Sonra benim dediim knca herkes vay be! demeye balad. Hlbuki buna gerek yok; siz de blgeyi tansanz siz de bunu grrdnz. (Mlakat 12) Bir dier katlmc, 1999 ylnda Kosovada sava muhabirlii yaparken savan ilk grntlerini Trk kamuoyuna kendisinin bildirdiini ve bunu meslek hayatnda nemli grdn dnmektedir. (Mlakat 19) Diplomasi haberciliinde her satr ok nemli vurgusuyla konuya giren Ankara kkenli gen muhabir, birinci Trkiye-Ermenistan mandan sonra, Cumhurbakan Abdullah Gln Trkiye, Azerbaycan ve Ermenistan devlet bakanlarn stanbulda bir araya getirecei bilgisini alp haber yaptn, ancak konunun basnda yer almas zerine bulumann gereklemediini (Mlakat 30) anlatmaktadr.

politika haberlerinde daha youn ileyen tekzip mekanizmas, gerek alann belirginlii gerek ideolojik kutuplamalara i siyaset kadar ak olmamas, gerekse kitle rabetinin azl ve basnda pek geni yer bulmamas nedeniyle, d politika haberlerinde seyrek kullanlmaktadr.
stihbarat muhabirliinden gelmenin avantajn d habercilikte kullandn belirten bir katlmc, baz haberleri dolaysyla zaman zaman tehditler aldn, hatta mahkemelik olduunu belirterek CERN Bakan ile rportaj yapan ilk gazeteci olmas nedeniyle dl aldn (Mlakat 29) meslek baar olarak kaydetmektedir. Washingtonda mukim tecrbeli gazeteci ise, bir haberi sebebiyle Dileri Bakanlndan 1 yl boyunca hi randevu dahi alamadn ve kendisine tam anlamyla ambargo uygulandn, oysa haberinin doru ktn belirterek ilgin bir tespitte bulunmaktadr: Washingtondaki bir Trk gazeteci iin nemli olan ey, yaptnz haberin Trkiyede ne kadar bytlddr. (Mlakat 43) Yine aratrmaya Washingtondan katlan kdemli bir gazeteci, ABDli kaynaklarndan ald, 1 Mart Tezkeresi sonrasnda Trkiyenin bundan sonra Iraka istedii gibi giremeyecei haberinin Trkiyede olay olduunu dile getirmekte; sansasyonel olmaktansa mesaj olduu gibi vermenin daha ilkeli bir tavr olduunu (Mlakat 44) dnmektedir. Pek ok meslekta gibi Bugne kadar bana olumsuz geri dn olan bir habere imza atmadm diye sze balayan gen bir d haberci, zellikle son dnemde
37

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

kendisine byk mutluluk veren, birtakm rportajlar olduunu ve bunlardan dolay birok gzel tepki ve ykl miktarda tebrik maili aldn ifade etmektedir. Ona gre, okurdan gelen olumlu tepki ve tebrikler maddi mkfatlardan ok daha deerlidir. (Mlakat 14) Genel olarak d habercilerin haber ile iliki balamnda zaman zaman arada kalsalar da, meslek etiine bal hareket etmeye altklar ve kendilerini vicdanen msterih hissettiklerini sylemek mmkndr. Bununla birlikte, uluslararas g dengelerini ilgilendiren ok hassas bir alanda i yapmalarna ramen, bilinli veya bilinsiz olarak herhangi bir skandala, krize, ciddi bir maduriyete yol aacak bir habercilie kap aralamamalar da nemli bir not olarak kaydedilebilir. Grld zere, haberin muhtemel olumsuz sonular da yine en fazla habercinin kendisine maduriyet olarak dnmekte; kaynaklardan ya da g merkezlerinden birini rahatsz eden bir haber, muhabire ambargo, akreditasyon iptali gibi yaptrmlarla geri dnmektedir. Bu da bilgi ve uzmanlamann grece daha az nem ifade ettii, gndemin ise daha atmac ve ideolojik olarak ilerledii i habercilikte, kaynak denetim mekanizmalarnn esnek yapsnn da etkisiyle, maduriyet yelpazesinin bazen kaynaktan balayp muhabire ve hedef kitlenin bir ksmna kadar genilemesine neden olmaktadr.

1.5 DI HABERN DNM: BRNC SAYFAYA GREBLMEK N EDTRN KIRPMASINA RAZI OLMAK
Gereklie bal kalarak olayn kitleye aktarlmas duyurma (iitsel-szl), bildirme (yazl) ve gsterme (grsel) yoluyla mmkn olmaktadr. Ancak mesajn iletilmesi ya da olayn aktarlmas srasnda bavurulan aralarn ontolojik zellikleri, kitlenin iletiyi almlama (reception) biimi ve medya alannn znel nitelikleri gibi faktrler haberin yapsnda, biiminde ve sunumunda pek ok deiiklik meydana getirmektedir. McLuhann ifade etmi olduu gibi, bir bakma ara mesajn kendisidir.18 ou kez devletler ve ulus st ya da uluslararas aktrler arasndaki ilikilerin niteliine etki edebilen d haberler de, haberin temel iletiim srecindeki doal yolculuu srasnda biimsel; bazen de znel ve sre d etkenlerin devreye girmesiyle yapsal dnmlere urayabilmektedir. lki medyann bilgiyi kitleye sunumu erevesinde normal kabul edilen forma ilikin deiiklikler iken; ikincisi, genellikle siyasi, ticari ya da sosyal ilikilere bal mdahaleler sonucu gerekleen yapsal deiikliklerdir ve maniplasyon, sansr, otosansr gibi farkl balklar altnda birer etik soruna dnebilmektedir. Dorudan haberi yapan kimselerle yaplan grmelerde, daha ok d haberin biimsel dnmyle ilgili dnceler ortaya kmaktadr. Ancak haberin doal
18. Marshall McLuhan, Understanding Media: The Extentions of Man, (Cambridge: MIT Press, 2001).

38

1 .

D I

H A B E R C L E R V E

M E S L E K

A LG I

oluum sreci iinde urad biimsel dnm anlatrken, aslnda yapsal dnmlerin varlna dair ipularn da yakalamak bazen mmkn olmaktadr. rnein, Bir kere bizde grnmeyen kurallar vardr, ama bu sansr deildir. Siz altnz gazetenin grnmeyen kurallarn zaten bir sre sonra renir ve ona gre haber yapmaya balarsnz. Dolaysyla yukardan bir mdahaleye pek de gerek kalmaz diyen d haberci, Ama yine de bazen yukardan mdahale olmuyor deil. Patron basks olabiliyor baz durumlarda. Hlbuki gazetecinin serbest alabilmesi lazm (Mlakat 9) eklinde grlerini zetlemektedir. Sansr denilen olaya alt kurumda hi dorudan rastlamadn vurgulayan bir baka katlmcda ise, grnmeyen kurallar biraz daha belirginlemekte ve renklenmektedir: Her gazetenin kendini sansrledii konular ve krmz izgileri var, gazeteci de buna gre davranr. (Mlakat 10) Sansrn yanl bir kelime olduunu; onun yerine kontrol mekanizmalar demenin daha doru olacan belirten ve ayn zamanda yneticilik grevlerinde de bulunan bir baka katlmc, hem haberin oluum srecine, hem de stanbul ve Ankara zelinde yaanan farkl yaklamlara ilikin bilgiler vermektedir: Haberin ieriine bal olarak nce muhabir haberi yapar, editr inceler, mdr yaynlar. Dzeltme veya mdahale asndan Trkiyede yle bir ey var: stanbuldaki haber mdrlerinin neredeyse tamamna yakn Ankara kkenlidir; dolaysyla orada diplomasi muhabirliinin nasl yapldn bilirler. Genelde diplomasi muhabirlerinin haberlerine mahiyet asndan dokunulmaz, nk haber muhabirindir. Ama diyelim ki muhabir yeni ve dzeltilmeye muhta bir haber yapt; haber mdr onu uygun bir biimde muhabire de sorarak dzeltir. ok ktyse o zaman yaynlanmayabilir. Ama habere ok fazla mdahale edilerek veya arptlarak yaynlama durumu pek yoktur. (Mlakat 8) Ben bugne kadar ciddi saylabilecek herhangi bir mdahale yaamadm, ama medyada mdahale yok desem doru olmaz ifadeleriyle konuya giren tecrbeli d haberci, Aslnda haber ortaya ktnda dnme urayp uramayacan belli eder diyerek bunu yle aklamaktadr: Siz haber mdrnzn hi houna gitmeyecek bir haberi olduu gibi koyarsanz, orada baz ufak dzeltmeler yaplr. Ama aslolan haberin ruhuna dokunmamaktr. Ben basnmzn bu noktada mesafe kat ettiini dnyorum. (Mlakat 11) Trk basnnda sistematik sansrn yokluu, haberin geree ball ve bu alanda mesafe kat edildii konularnda katlmclarn byk lde benzer grleri paylat, bazen kesin ifadelerle ortaya kmaktadr: Bugn 3 yl ncesine gre daha iyi durumdayz. (Mlakat 23) Sadece editoryal mdahale olabilir, sansr olmaz. (Mlakat 29) Kiisel olarak altm kurumlarda bu trl bir sansr ile karlamadm. (Mlakat 47) Doruluunu teyit ettikten sonra biz o haberi yaynlarz. Ama mdahale etmeyiz, sadece maddi hatalar olmamasna dikkat ederiz. Eer zel bir haberse zel kal39

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

masna alrz. Sansr literatrmzde yok (Mlakat 18). Editoryal mdahale olabilir, ama sansr asla. (Mlakat 22) Basn mensuplarnn zellikle altklar kurumu sahiplenici sylemleri ilgin ve ksmen anlalabilir olmakla birlikte, sansr ve mdahale ile ilgili gerein, yukardaki tablodan biraz farkl olduunu hissettiren katlmclar da bulunmaktadr. rnein, gen d habercilerden biri, sansrn kendi iinde derecelendii bir tarzdan ve krmz izgi ile grnmeyen kurallara ek olarak gizli dzenleme mantndan sz etmektedir: Trk basnnda dorudan sansr artk pek yok. Onun yerine dzeltmeler vardr; ya muhabirin gnderdii haberi editr dzeltir ya da haber mdr dorudan dzeltme yapar. Aslnda hangi habere ne olacan muhabir de bilir, editr de. nk bazen, mesela Ermeni meselesiyle ilgili, kritik haberler kar ama her zaman olduu gibi yazlamaz. nk yanl zamandr. O yzden her gazete, durduu yere gre, muhabirlerin de editrlerin de bildii, gizli bir dzenleme mantna sahiptir. Muhabir ve hatta masa bandaki adam ona gre seer ve/veya yazar haberini (Mlakat 13)

Bir kere bizde grnmeyen kurallar vardr, ama bu sansr deildir. Siz altnz gazetenin grnmeyen kurallarn zaten bir sre sonra renir ve ona gre haber yapmaya balarsnz. Dolaysyla yukardan bir mdahaleye pek de gerek kalmaz.
Sansr yok, editoryal mdahale var eklinde zetlenebilecek ortak kanaatin yannda, kdemli muhabir ve ke yazarnn u szleri, mdahalenin sadece teknik boyutla snrl kalmadn gstermektedir: Teknik mdahale mmkndr, nk maddi hata olmamas lazm haberinizde. Bazen siyasi mlahazalar sebebiyle de baz mdahaleler olabilir hemen her gazetede. Ticari ilikiler sebebiyle de baz dnmler yaplabilir. (Mlakat 22) Siyasi ve ticari balantlarn dorudan devreye girmesi veya gazeteciyi zorlamasna gerek kalmadan kendiliinden ileyen bu dntrme mekanizmas otosansrn varln gl biimde vurgulamaktadr. D haberin muhtemel dnm biimleri hakknda yabanc kkenli, kdemli gazetecinin verdii bilgilerin ucu da otosansre kmakta; burada hem bunun gerekleme alanlar, hem de bilgi eksikliinin neden olduu kendi kendini snrlama iin iine girmektedir: D haberin dnm birka ekilde olabilir. Yazar veya muhabir kendisi otosansr uygulayabilir; belli ilikileri vardr gazetecinin, baz kiileri/kurumlar krmamak veya memnun etmek iin bir haberi dntrebilir. Bazen gazetecinin alt kurumun angaje olduu ilikiler dnlerek yine gazeteci tarafndan otosansr uygulanabilir. Bunun dnda gazetecinin haberine gazete mdahale edebilir yine belli ilikileri gzeterek. Bir
40

1 .

D I

H A B E R C L E R V E

M E S L E K

A LG I

de ulusal karla ilgili kimi konularda gazete veya gazeteci haberi dntrerek, konjonktre uygun hale getirerek verebilir. Ama bana gre en byk dnm, gazetecilerin bilgi eksikliinden kaynaklanyor. Aslnda bylelikle kendi kendini snrlandrm, sansrlemi oluyor. (Mlakat 12) zellikle PKK gibi konularda sansr veya otosansr uygulanr, en azndan muhabir uygular diyerek ak szl bir tavr sergileyen gen d haberci, iyimser bir yorumda bulunmaktan kendini alamamaktadr: Bugn 3 yl ncesine gre daha iyi durumdayz. (Mlakat 23) Meslekte duayen saylan gazeteci ise, tecrbeli eller tarafndan gerekletirilen teknik mdahalenin gerekelerini meslek alana zg bir zorunlulukla aklamaktadr: Sansr kelimesini kullanmak doru deil, ama baz tecrbeli ellerin ufak tefek mdahaleler yapmas anormal deil. nk d politika habercilii uzmanlk ister ve bizim basnda uzman kii says ok az. (Mlakat 16) Buna gre, uzman d haberci eksiinin, haberin tecrbeli eller tarafndan elden geirilmesi srasnda, mdahalenin boyutunu genilettiini dnmek yanl olmasa gerektir. Ayrca uzman olmayan muhabir, d haberi kurumun yayn politikasna uygun biimde vermek konusunda da zorlanaca iin sistemin ileyii iinde mdahale alanlar artmaktadr.19 Elbette teknik ve biimsel bir gereklilik olan editoryal mdahale ile yayn politikasnn sonucu ortaya kan mdahale arasndaki fark her zaman aadaki kadar ak olmayabilir: Her gazetenin veya kanaln kendine gre durduu bir yer vardr; gazeteci veya kanalda d haberle uraan kii bunu az ok bilir ve genelde de buna uygun davranr. Dolaysyla en bata bir otosansr vardr. Editoryal anlamdaki mdahaleleri belli llerde anlamak gerek; nk bizdeki muhabir yaps nitelikli olmad iin haberler genelde baz dzeltmelere muhta olabiliyor. (Mlakat 15) Haberde perspektifin ok nemli olduunu syleyen ve muhabirlere yeterince nem verilmedii iin seviyeleri sanki eskiye gre azalm gibi deerlendirmesini yapan gen bir ynetici ise, benzer bir yaklam sergilemekle birlikte, ajanslardan eviri yoluyla gerekletirilen d habercilie eletiri getirmektedir: Trkiyede d haber yanl alglanyor. Ajanslardan eviri yaparak verdiiniz d haber, d habercilik demek deildir. nk Batl kodlarla kodlanm olan bir haberi kendi kodlarmza dntrmeden nasl dorudan verebiliriz? (Mlakat 17) Hemen hemen ayn kayg, uzmanlama ve corafi blgelere gre editrlkler kurulmas nerisiyle birlikte, kdemli ynetici ve muhabirin szlerine de yansmaktadr: zellikle de d politika editrleri haberin deeri ve perspektifi zerine yanlgya debilmektedirler. Trkiyede birok kurum haberleri dardan ald iin de ou haberde bat meneli haber kaynaklarnn perspektifi yanstlyor. Burada temel mesele uzmanlama; ekonomik artlar imkn verdii takdirde Batl rneklerinde olduu gibi bir Orta Dou, Avrupa, Uzak Asya editrl kurulmaldr. (Mlakat 47) Benzer bir ifadeyi yurt dnda da grev yapm bir gazeteciden, Trkiye gibi byyen bir lkenin haber kaynaklar bakmndan eitlilie ihtiya duyduu bir gerektir. Son yllarda Batl kaynakla19. Ragp Duran, Sansr Artk Baka Trl, Buras Dnya Polis Radyosu iinde (stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 1999), s. 70-76.

41

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

ra olan bamllmz azaltma abalarmz var, ancak hala almamz gereken mesafeler bulunmaktadr eklinde duyuyoruz. (Mlakat 60) Haberin dnmnde dnyadaki btn faktrlerin Trk basn iin de geerli olduunu belirten gen diplomasi muhabiri, daha ok muhabir tarafndan otosansr uygulanmasnn sz konusu olduunu, daha yetkin bir muhabir portresi izerek ifade etmektedir: nk muhabir gazetenin genel yayn politikasn bilir. (Mlakat 30) Ayn ekilde gen bir diplomasi muhabiri de, muhabiri ne karrken, meslek ii ayrmay hissettirmekte ve mdahale konusunda haber mdr ve editrn rolne dikkat ekmektedir: Genelde diplomasi muhabiri olarak haber mdrlerinizin alg ve yeteneiyle snrlsnz. Haber mdrnz diplomasi muhabirliinden geliyorsa sorun yok, deilse iiniz zor. nk o sizden haberi seksiletirmenizi ister; o haberin doasyla fazla ilgilenmez. Eer kt bir editrnz varsa, oto-sansrden balayarak sansre kadar birok mdahaleye ak olmalsnz. (Mlakat 25) Katlmclarn, mdahale konusunu meslek iindeki konumlarna gre, farkl yorumlamalarn dikkat ekici bir not olarak kaydederken, mdahalenin kabul edilebilirlii noktasndaki eiklerin de farkl seviyelerde ortaya kt grlmektedir. Kimileri iin, alt kurumun yayn politikasn bilip haberi ona gre kurgulayan muhabir, mdahaleye uramaz: Biz haberi hazrladktan sonra Ankara Haber Mdr haberi okur, gerek varsa editoryal dzeltmeler yapar; ama bizde mdahale yok denecek kadar azdr. Bizim iin asl olan ey perspektifimizdir. Kanaln (veya gazetenin) perspektifini bilir muhabir ve onu temel alarak yapar haberini. (Mlakat 36) Her muhabir alt kanal veya ajans bilir, biraz da ona gre haberi verir. (Mlakat 19) Bylece sansre maruz kalmamak adna, bir bakma otosansr tercih edilmi olmaktadr. Kimileri iinse, mdahalenin habersiz gereklememesi halinde sorun yoktur: Bizde haber mdr ile- dorudan telefon balants var, her eyi kendisiyle dorudan grp ona gre basabiliriz. Habersiz mdahale olmaz bizde. (Mlakat 45) Siz buradan (Washington) burann gzyle bir haber yapyorsunuz, Ankaradakiler kendi gzleriyle Ankaraya gre haberi edit edebiliyorlar. Bu yanl bir durum. Eer edit edilecekse haber verilmesi lazm. Bazen veriliyor, bazen de verilmeyebiliyor. (Mlakat 44) Bir baka gen katlmc ise, muhabir ile editr arasndaki ilikiyi gayet demokratik bir iliki olarak resmetmektedir: Bizde d haberler editrmz, bir deiiklik yapmak istediinde o muhabiri mutlaka arar; uzlarlarsa ondan sonra o deiiklii yapar. Trkiye koullarnda byle bir editr zor bulursunuz. (Mlakat 31) Fakat ayn gazetede alan, daha kdemli d habercinin grleri, birinci sayfaya girebilme kaygsnn ar bast durumlarda grlen mdahaleye iaret etmektedir: Halkn genel ilgisinin az olduu varsaymndan yola karak birok editr d haberlerin biraz magazinselletirilerek verilmesini normal karlyor. Muhabirlerde otosansr olabiliyor, nk altklar kurumun perspektifi onlarn da perspektifi oluyor genelde. Birinci sayfaya girebilmek iin editrn krpmasna raz olmak gerekiyor bazen. Bu da bir mdahale trdr. (Mlakat 42)
42

1 .

D I

H A B E R C L E R V E

M E S L E K

A LG I

1.6 LKE IKARI VE AHLAK PRENSP IKMAZI: GAZETECNN GREV LKE IKARIYLA LGLENMEK DELDR YA DA KEND LKENZ ZOR DURUMDA BIRAKIRSANIZ, BUNA GAZETECLK DENMEZ!
Katlmclara lke karlar ile ahlaki ilkelerin elitii durumlarda bir haberci olarak nasl davranacaklar sorusunun yneltildii bu ksmda, tahmin edilecei gibi iki ayr uca giden cevaplarla karlatk. Burada yurt d tecrbesi bulunan ve ksmen meslek kdemi yksek olan gazetecilerin konuya daha evrensel bir perspektiften bakp ahlaki ilkelerden yana konum belirledii; gen ve Trkiyede mukim habercilerin ise, arlkl olarak lke karlarn ne koyduklar sylenebilir. Yine de ak cevap almakta en fazla zorlanlan ve biraz da bu nedenle, Trk basnnn d politikay grme biimi balkl bir sonraki blmde de bir benzerine yer verilen bu sorunun, bal bana bir aratrmay hak ettiini sylemek gerekecektir. Bu soru 100 milyonluk bir soru ama tam olarak cevab yok diye konuya giren gen ynetici, lke kar kavramnn mulklndan sz ederek politik bir yaklam sergilemektedir: Bu kar kim, neye gre tanmlayacak? Hibir gazeteci Ben her zaman lke karn ya da meslek ahlakn savunurum diyemez. Bazen yle bir durum olur ki, dediinizin tersini yapmak zorunda kalrsnz. Bana gre bu soruya en gzel cevap, lke kar ile meslek ahlakn bir arada dnebilmek ve o ekilde davranabilmektir. (Mlakat 8) Tamamna yakn lke karnn mulk ve deiken oluundan sz eden katlmclarn, benzer gerekelerden hareketle ulatklar sonularn ok farkl olabilmesi, konunun kafa kartrc niteliinin yan sra, sorunun ideolojik deerlendirmelerle ele alnmaya ak karakteriyle de ilgili saylabilir.20 Ben nce gazeteci olarak bakar ve yaynlarm diyerek ulusal karn mulkln vurgulayan gen katlmc, u soruyla devam etmektedir: Mesela Krt almnda ulusal kar nedir? Eer lke kar diye nemli haberler yaynlanmasayd, belki de yakn tarihteki birok eyi renemezdik. Medyada objektif kriterler olmad iin ahlaki prensipleri konumak da zorlayor, ayrca herkesin lke kar kendi tanmna gre deiiyor ve herkes kendi tavrn objektif bir kritere gre deil kendi sbjektif kriterine gre tayin ediyor. (Mlakat 10) Yurt d tecrbesine sahip muhabir ynetici de, gazetecinin doruyu aramas ve grd zaman da bunu kamuya aktarmas gerekliliini gazetecinin ahlaki prensibi olarak niteledikten sonra, Vietnam sava dneminden rnek vermektedir: Vietnam Sava, ABD ve o mehur fotoraf. [Nick Utn Napalm Girl fotoraf kastediliyor]. O gnlerde Amerikan kamuoyu ne kadar da rahatsz olmutu, hkmeti bir dnn. Ama sonralar anlald ki, o haber ve o fotoraf Amerika iin ok hayrl oldu. (Mlakat 11)
20. Rui Alexandre Novais, National Influences in Foreign News, (in) International Communication Gazete (2007), Vol: 69, No: 6, s. 553-573.

43

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Aratrmaya Washingtondan katlan bir muhabir, genelde grld zere, lke karnn tanmnn ok kark olduunu, bazen siyasilerin veya baskn bir grubun karlarnn lke kar olarak kodlandn belirttikten sonra, bu erevede yorumunu yapmaktadr: Bence gazeteci, halkn doruyu bilme hakkna gre i yapmaldr. Ama gazeteci, siyasilerin kar olarak kodlad eyi korumakla sorumlu deildir, olmamaldr. (Mlakat 36) Benzer bir yaklam, Ankara ve stanbulu iyi bilen tecrbeli d habercide daha ak ve geni biimde izlenebilir: lke kar kavram greceli bir kavram kiiye, kuruma ve pozisyona gre deiebilir. lke kar olarak ifade edilmek istenen eyin gerekten ne olduunu bilmek nemlidir. Hkim paradigmann belirledii ve statkoya hizmet eden bir ey mi bu, yoksa gerekten ortak iyiye dayal bir kavram m? Ben her durumda ahlaki normlarn gazetecilik pratikleri asndan temel duru olmas gerektiine inanyorum. (Mlakat 47) Burada ortak iyi kavramyla vurgulanan kamu yarar, ayn zamanda gazetecilik mesleinin temel hedeflerinden birini de iaret etmektedir.21 Trkiyede mukim yabanc kkenli gazeteci, meslek ilkeleri n plana koyarak daha dardan ve eletirel bir bakla Trk basnnn durumunu deerlendirmektedir: Ak syleyeyim, benim iin gazetecinin hakikati arayan meslek ahlak her zaman nce gelir. nk lke kar dn farkldr, bugn farkldr, yarn da farkl olabilir. Sizin doru yoldan ayrlmamanz lazm. Ama bence Trkiyede lke kar diye birok gazeteci meslek ahlakn hie sayyor. (Mlakat 12) Bir d habercinin verdii rnek ise, lke kar ile gazeteciliin gerekleri arasndaki yaman elikiyi gzler nne sermektedir: Bu aslnda ok ska karlalan bir durumdur. Bazen gerek bir haber yakalarsnz ama lke kar diye yazamazsnz. Byle olmamas gerekiyor ama Trkiyede byle. Bir rnek vereyim, Ermenistan ile imzalanan protokole biz birka ay ncesinde ulamtk; ama yaz ileri toplantsnda bu habere Trkiyenin hazr olmad ve karlarn zedelenebilecei fikri ortaya kt; biz de haberi beklettik. Sonra herkesle beraber verdik. Benim inancm gazeteciliin gerektirdii ekilde dorular her zaman yazmaktan yana; ama artlar ve konjonktr ou zaman neyi yazabileceinizi belirliyor. (Mlakat 13) Bu rnekte, lke kar ve gazetecilik ilkelerinin yannda nc bir faktr olarak kiinin kendine olan saygs diye nitelenebilecek bireysel kanaat da devreye girmektedir. te yandan bir haberin sadece yazlmamas veya i ve d etkenler tarafndan sansrlenmesi deil, bekletilmesinin de bir tr sansr uygulamas olarak tanmlanmas mmkndr. Zira haberin unsurlar arasnda yer alan yenilik/gncellik kriteri22 zaman amna uratlarak haber bayatlatlmaktadr. Bu gerei gen ama tecrbeli Ankara muhabirinin Trk basn yeterince cesur davranamyor birok konu21. Uluslararas etik kodlarn tamamna yaknnda vurgulanan gazeteciliin kamu yararn gzetmesi hedefine, TGC tarafndan yaymlanan Trkiye Gazetecileri Hak ve Sorumluluk Bildirgesinde de, biri Aslolan kamu yarardr eklinde olmak zere, be ayr balk altnda atfta bulunulmaktadr. Bkz. Sevda Alanku (ed.), Medya, Etik ve Hukuk (stanbul: IPS letiim Vakf Yaynlar, 2003). Ayrca medya etiine dnya leinde bir bak iin bkz. Claude-Jean Bertrand, La Dontologie des Mdias, (Paris: Presses Universitaires des France, 2000). 22. Atilla Girgin, Haber Yazma Teknikleri (stanbul: nklp Yaynevi, 1998) s. 15.

44

1 .

D I

H A B E R C L E R V E

M E S L E K

A LG I

da. Eer lke kar sz konusu ise haber bazen durdurulur, bazen de bekletilir (Mlakat 19) eklindeki ifadelerinde de grmek mmkndr. Bununla birlikte, meslek etii ile lke karnn elitii durumlarda daha az tereddt yaayan d haberciler de bulunmaktadr. Bence lke kar biraz daha nemli. Belki de biraz milliyeti bakyor olabilirim, ama lkemin karna olan bir durum varsa ben ona uygun davranmay seerdim herhalde (Mlakat 9) diye dncelerini aklayan gen bir diplomasi muhabirinin, milliyeti bakyor olmann meslek adan sakncalar dourabilecei hissini yaad gzden kamamaktadr. Bir baka d habercide ise, lke karndan yana taknlan keskin tavrn yan sra, bunun gerekelerine ilikin rneklemelere de rastlanmaktadr: Ak syleyeyim, bana gre lke kar daha nemlidir. Bakn Rum ve Yunanl meslektalarmz lke meselesi olduunda hemen nasl az birlii etmiesine ortak hareket ediyorlar ve biz edemiyoruz. Ahlaki prensip dediimiz ey, lke zarar grr m grmez mi? Siz ille de bir haberi yaynlayacam derseniz ve o haberle kendi lkenizi zor durumda brakrsanz, buna gazetecilik denmez! O zaman tersinden tarafl gibi olursunuz. Ben lkenin her hatasnda kalkp onu rtn demiyorum, ama mantkl davranmak lazm. Trkiye Avrupa Birlii ile mzakereler yaparken sizin kalkp da ben tarafsz gazeteciyim, her grdm yazarm demeniz olsa olsa saflktr. Hlbuki Avrupada iler yle deil, adamlar die di mcadele ediyor ve yeri geldiinde ayn azdan konuuyorlar. (Mlakat 14)

Muhabirlerde otosansr olabiliyor, nk altklar kurumun perspektifi onlarn da perspektifi oluyor genelde. Birinci sayfaya girebilmek iin editrn krpmasna raz olmak gerekiyor bazen. Bu da bir mdahale trdr.

Ahlaki prensip kavramn meslek etii veya gazetecilie ve dolaysyla okura sayg olarak deil de, lkenin zarar grp grmemesi eklinde yorumlayan katlmc, Rum, Yunan ve Avrupal gazetecilerin lke karndan yana tavr almas ve yeri geldiinde ayn azdan konumasn da genelleyerek grlerinin argman haline getirmektedir. Aslnda ayn konuya dair tersine de pek ok rnek verilebilir. Fakat Trk d habercilerin, lkenin sosyo-politik ortamnn bir haber ile dahi alt st olabilecek bir krlganlk tad da dnlrse, byle bir durumda kafa karkl yaamalar doal saylabilir. Yine de meslein daha bilinli ve dnyadaki uygulamalarla i ie hale gelmesiyle, ibrenin ahlaki prensiplere doru kayd sylenebilir. rnein, konu hakknda kendi tercihini belirtmeyen bir baka d haberci, Bundan 1520 yl nce lke kar daha fazla dnlrd; imdi haber doru ise gazeteci devam ediyor iine (Mlakat 29) diyerek 1520 yl ierisinde habercilerde yaanan dnmn ynn iaret etmektedir.
45

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Konuya mutedil bir yaklam sergilemeye alan gazetecilerin grleri de, lke kar ya da meslek etiinden yana tercih belirtenlerin ounda grlen ikircikli tutumdan bamsz deildir. lke kar ile ahlaki prensip elitiinde doru olan bir haberi veririm; ama onu yle bir slupla veririm ki, insanlar neyin ne olduunu doru bir biimde anlayabilirler diyen gen bir ynetici, haberi en doru biimde takdim etmenin ortaya kabilecek dier sorunlar gidermeye yardmc olaca (Mlakat17) inancndadr. Ancak yine de, Haberin bir baka yerde yaynlanp yaynlanmayacana da bakarz erhini dmeyi unutmamaktadr. nsan hayat sz konusu ise ben orada, deil haber, hibir ey yapmam keskinliiyle konuya giren tecrbeli d haberci ve ke yazar, hem Ayn ekilde dorudan lke gvenliiyle ilgili de haber yapmam demekte, hem de Mill gvenlik deikendir, parametreleri iyi okumak ve grmek lazm (Mlakat 18) ifadeleriyle meselenin deiken karakterini hissettirmektedir. ncelikle Gazetecinin legal almas ve temel ilkelere uygun davranmas gerektiini belirten Washingtonda mukim d haberci, lke karn ilgilendiren bir haberin olay mahallinden masaya geliiyle birlikte yaanmas gereken sreci yle zetlemektedir: lke karn ilgilendiren konularda muhabir ile editr konuyu konumal, nasl ve ne zaman yaynlanacana beraber karar verilmeli. Bomba haber yapacam diye haber yapmamal. Ama Trkiyede bunlar nemsemeyen birok gazeteci var. Bununla beraber Trkiyede etik gazetecilii denetleyecek bir kurum da yok. (Mlakat 42) Etik boyutu ve bu konunun Trkiyedeki eksikliini nemsemekle beraber, byk lde sentezci bir yaklam ortaya koyan bu szler, tecrbeli d haberci ve ke yazarnn ifadelerinde sanki daha olgun ve dengeli bir grnme brnmektedir: Bu ok grlen bir durumdur, tmyle kurtulmak mmkn deildir, hele de Trkiye gibi lke kar konusunda bu kadar farkl dncenin olduu bir lkede. lke olarak, doruluu kesin olan bir haberin ne olursa olsun yazlabileceine inanyorum. My country right or wrong [Benim lkem hakl veya haksz] denir. Gazetecinin grevi lke karyla ilgilenmek deildir, yoksa iin iinden kamaz. Nationalism ile national interest farkl eylerdir. Mesela ngiltere milliyeti bir lke deil, ama ulusal karlar konusunda gazetecilerine kadar ok bilinli. (Mlakat 22)

1.7 BR DI HABERC KM RNEK ALIR?

D habercilerin, meslek alanda rnek ald ya da kendilerini kyasladklar gazetecilerin sorulduu bu ksmda, alnan cevaplar yorumsuz olarak aktarlmtr. Bylece, hem aratrmann btnl iinde d habercilerin ideal kii ve kurumlara ynelik eilimleri hakknda bilgilendirme yaplmas amalanmakta, hem de Trk gazetecilerin verdikleri rneklerle aslnda ideal olana duyduklar zlem dorudan yanstlmaya allmaktadr. Ghost Wars diye Pulitzer dll bir kitap var, Steve Collun kitab ve harika bir alma. Ben yle bir kitap yazabilmeyi ya da yle bir kitap yazan gazeteci gibi
46

1 .

D I

H A B E R C L E R V E

M E S L E K

A LG I

olabilmeyi isterim. Trkiyede bunu yapabilecek bir adam olduunu dnmyorum u anda. Zaten gen muhabir arkadalara her eyden nce iki kitab tavsiye ediyorum: Stratejik Derinlik ve Hayalet Savalar (Mlakat 8) Eskiden Independent beenirdim, ama gazetecilik yapmaya balaynca fikrim deiti; imdi halkn istediine gre yaplan gazetecilii doru buluyorum. Ama bunu yaparken de halk yanl ynlendirmemek nemli. (Mlakat 9) Ben sol-liberal duruu sebebiyle NYTyi beenirim. Yine muhafazakr duruu sebebiyle de WSJyi takip ederim. (Mlakat 10) Robert Fiskin ok iyi bir reporter olduunu dnyorum. Bu kelimeyi zellikle kullanyorum, zira bizde birok ke yazar olmasna ramen reporter says yok denecek kadar az. nsanlara onlarn gremediklerini gstermek ve anlatmak lazm; bu da analiz ve derinlik ister. Yoksa herkesin internet sitelerinde okuyabilecei haberi bir de sizin kalkp haber yapmanza kimsenin ihtiyac yok artk. Bunlarn modas geti. Artk okura report sunmak lazm. (Mlakat 11) Robert Fiski takdir etmiimdir hep; nk adam oturduu yerden deil hakknda yazd yerde bizzat insanlarla konuarak, hatta onlarla yaayarak yazyor. Sonuta elbette Batl gzlyle yorumunu ve analizini yapyor; ama yazdklarn kafadan yazmyor, verilere dayanarak yazyor. Ben kuruluundan beri el-Cezireyi, sonra el-Arabiyay takdir ederim. (Mlakat 12) NYT gibi saygn gazeteler yannda Independent gibi duruu olan gazeteler de ok nemlidir. (Mlakat 60) Trkiyeden Radikalin d haberciliini beenirim; gazetecilerden de Murat Yetkin ve biraz da Birand. Ama dardan Robert Fiski ok beenirim; adam mkemmel denecek derecede iyi bir muhabir. Ayrca Christopher Caldwell ve Edward Murrow gibi tarih nemi olan gazetecileri de beenirim. (Mlakat 13) BBC habercilerini ve ngiliz basnnn siyasi habercilerini beenirim; ayrca Baty dengeledii iin el-Cezireyi de beeniyorum. Economisti her zaman takip ederim. Aslnda 2003teki Irak igali srecinde ve sonrasnda bana gre Bat basn - en beendiimiz NYT dahi- hi iyi bir snav vermedi; bunu da eklemek isterim. Trkiyeden de M. Ali Birand, Hasan Cemal ve smail Kkkaya gibi isimleri nemli buluyorum. (Mlakat 14) 11 Eyllden sonra yabanc basn ok fazla faciaya imza att; Irak rneindeki gibi. En ok gvendiimiz NYT dahi Kuzey Irakta kitle imha silahlar yalanna ortak olmutu. Bu sebeple zellikle 11 Eyllden sonra rnek aldm pek yabanc gazete yok. Robert Fiski nemserim, ama nihayetinde o da bir Batl ve baz eylere oryantalist bakabiliyor. Dolaysyla ok rtmemiz yok. (Mlakat 17) CNN Int., BBC World, el-Cezire gibi uluslararas kanallar beeniyorum. (Mlakat 19) Thomas Friedman, William Safire, Krauthammer, Gordon Ashley. (Mlakat 22) Hibir gazete ya da gazetecinin mkemmel olduunu dnmyorum. Ama standartlar asndan CNN Internationaln iyi olduunu, BBCnin ise dzgn bir durua sahip olmas bakmndan iyi bir rnek olduunu dnyorum. (Mlakat 23) Newsweek Trkiye; ayrca Cengiz andar ve Soli zel gibi ekirdekten yetime yazarlar. (Mlakat 29) NYT iyi ama saygnlklarnda azalma var. Bat medyasna her zaman mesafeli bakarm. Trkiyeden Erdal afak ve Abdlhamit
47

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Bilici gibi isimleri beeniyorum. (Mlakat 31) Guardian, Independent, Times gibi story-telling yapya sahip gazeteleri beeniyorum. Analiz-haberler dz haberden ok daha nemli. nk internette haber sitelerinde insanlar her trl haberi okuyorlar, gazetenin analiz fark olmas lazm. (Mlakat 32) Fareed Zakaria, Christian Amanpour, Hard Talk program vs. (Mlakat 36) Gazetecilerden Sami Kohen, Cengiz andar, David Ignatius, Thomas Friedman; gazetelerden de NYT, WP, LAT (Mlakat 42) Bob Woodward. (Mlakat 43) Aslen bir komedyen olan Bill Myre; NYT, WP, HBO-Friday. nk bunlarda hem haberin arka plan, hem analizi, hem de haberciliin bizzat kendisini bulabilirsiniz. (Mlakat 44) FT, Guardian, BBC, WP, Barin Yinan, Sedat Ergin gibi rnekler verebilirim. (Mlakat 45)

11 Eyllden sonra yabanc basn ok fazla faciaya imza att; Irak rneindeki gibi. En ok gvendiimiz NYT dahi Kuzey Irakta kitle imha silahlar yalanna ortak olmutu. Bu sebeple zellikle 11 Eyllden sonra rnek aldm pek yabanc gazete yok. Robert Fiski nemserim, ama nihayetinde o da bir Batl ve baz eylere oryantalist bakabiliyor.
Katlmclarn cevaplarnda kiiler arasnda Robert Fisk, Thomas Friedman, William Safire, M. Ali Birand; kurumlardan ise BBC, el-Cezire, NYT gibi rnekler ne kmaktadr. rnek alnan gazeteci veya basn kurulularnn hemen hemen tamamnn Amerikan ya da Anglosakson medyasndan seildiini ilgin bir not olarak dmek gerekecektir. Grev yeri Ankara, stanbul veya Washington olan d haberleri arasnda tercihler bakmndan pek bir fark bulunmamakta; ancak zellikle baz gen muhabirlerin birka duayen rnekle birlikte, altklar kurumdan isimleri de zikretmeye dikkat ettikleri grlmektedir. Ayrca rnek alnmay hak edecek dzeyde bir yabanc gazete olmadn dnenlerin de bulunmas belli alardan bir zgven iareti olarak da yorumlanabilir. Bu kategorideki d haberciler 11 Eyll 2001 olaylar ve 2003 Irak igalini, Bat medyasnn kt bir gazetecilik snav vermesi nedeniyle birer krlma noktas olarak yorumlamakta; zellikle NYTnin Iraktaki kitle imha silahlar konusundaki tavr olumsuz bir rnek olarak pek ok katlmc tarafndan dile getirilmektedir.

1.8 YURT DIINA GTME ANSI: TORPLLLER GDER, GDEN GELMEZ

Dnyay tanmak ve yabanc dil bilgisini gelitirmek gibi faktrlerin yurt dnda ikamet imkn ile dorudan balantl olduu dnldnde, konunun bir
48

1 .

D I

H A B E R C L E R V E

M E S L E K

A LG I

d haberci iin tad hayati nem daha rahat anlalabilir. Yurt dna gitme konusu, ayn zamanda meslek ii rekabetin en youn biimde yaand, haber merkezlerinde kskanlk ve haset duygularnn en fazla ortaya kt konularn banda gelmektedir. Ayrca, d haberciler arasndaki ke yazar, muhabir, editr ayrmas yurt dna gitme/gnderilme durumlarnda daha belirgin bir nitelik kazanmaktadr. Katlmclarn grlerinin zeti niteliinde tespitlerde bulunan duayen gazeteci, Maalesef Trkiye bu kadar bymesine ve ok aktif bir d politika iinde olmasna ramen Trk gazetecisinin dnyay yeterince tandn syleyemem cmlesiyle balad konumasn yle srdrmektedir: Elbette imknlar eskiye gre daha iyi, ama hem medya patronlar bu ie yeterince nem vermiyor, hem yurt dnda eleman bulundurmak pahal, hem de i politikaya ok fazla gmlm bir gazeteciliimiz var. (Mlakat 16) Buna gre, yurt dna gazeteci gnderme konusunun nndeki engelleri ehemmiyet, maliyet, mahiyet szckleriyle kodlamak mmkndr. Ehemmiyet, konunun medya hiyerarisi iinde en stten en alta kadar yer alan kiiler tarafndan yeterince nemli ve gerekli grlmemesi durumunu ifade etmektedir. Maliyet, sermaye sahipleri asndan bir d haberciyi yurt dna gndermenin neden olduu kt ile onun orada bulunacak olmasndan elde edilecek girdinin karlatrlmasyla ulalan sonutur. Mahiyet ise, byk lde kitlenin taleplerine gre ekillendii sylenen Trkiyedeki habercilik anlaynn i gndeme odaklanm olma durumudur. Bu tespiti, Trk gazetecisi fazla lokal kalm bir durumdadr ifadesiyle belirten tecrbeli ve gen d haberci, Trk basnnn en temel sorunlarndan biri olan dnyay yeterince tanmamann yurt d tecrbesiyle balantsn vurgulamaktadr: Elbette Trk gazetecilerin yurt dnda kalma imknlar ok kstl. Bu da en nihayetinde kalite sorunu olarak karmza kyor. (Mlakat 8) Olayn maliyet boyutu gen bir muhabir tarafndan da, son yllarda daha da belirginleen bir durum olarak dile getirilmektedir: Maalesef pek byle imknlar yok gazetecilerin. Bir kere maddi adan birok gazete zaten ancak ayakta kalyor. Hatta baka kanallardan destek almalar gerekiyor. Son bir-iki yldr durum daha da zorlat. Hangi medya patronu gazetecisi dnyay tansn diye onu yurt dna gnderebilir ki? (Mlakat 9) Bir baka d haberci, kendisinin yl ngilterede yaama imkn bulduuna deinerek Ama diye eklemektedir: Trkiyedeki d habercilerin bu tip imknlar ya olmuyor ya da ksa sreli oluyor. Tabii bunlar parayla ilgili. Medya patronlar genelde d habercilere pek masraf yapmazlar, nk geri dnlerini ok nemsemezler. (Mlakat 14) Yneticilik tecrbesi bulunan, dolaysyla yurt d gezilerine katlma imkn bulmu olan d habercinin grleri yledir: Basn kurulular buna yatrm yapmyor. Ticari olarak dnyorlar. Fakat dnyay tanma blgede ve yerinde olma habercilik kalitesi asndan ok nemlidir. Blgenin sosyal ve siyasal diline hkim olmayan bir anlayla gazetecilik yaplamaz. (Mlakat 47)
49

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Maalesef yeterince imkn olduunu syleyemeyeceim diyen gen diplomasi muhabiri (Mlakat 36) zellikle kresel finansal krizin de etkisiyle yurt dna gitme imknlarnn azaldn, zaten imkn olmas durumunda diplomasi muhabirleri yerine daha ok ke yazarlarnn seyahatlere gtrldn tepkili bir biimde dile getirmektedir. Konunun hem maliyet, hem mahiyet, hem de ehemmiyet boyutuna vurgu yapan u satrlar da tecrbeli bir d haberciye aittir: D habercilerin yurt dna gitme imknlar ok yetersiz. Pahal bir i olduu iin kimse bu ilere pek para harcamyor. Batllar nce medyalaryla Afrikaya gidiyor, sonra irketleri gidiyor. Kitle iletiimine ok nem veriyorlar. Bizse bu nemli ie para harcayamyoruz. Haber iin para harcayabilmeniz iin nce ona gre bir perspektifiniz olacak. (Mlakat 17) Perspektif vurgusu, baz kdemli meslektalar tarafndan farkl tanmlamalarla desteklenmektedir: Bu iler hem maddi imkn, hem de vizyon gerektirir. Ben altm kurumdan memnunum, ama medyamzn geneli iin ayn eyi syleyemem. Dnyay eskiye gre daha fazla tandmz kesin, ama bence hl az tanyoruz. Dnsenize, ben kendimi bir Orta Dou uzman olarak addetmememe ramen, bu konuyla ilgili en fazla konuan, i yapan -be gazeteciden biriyim Trkiyede. Demek ki daha ok mesafe kat etmemiz lazm. (Mlakat 11) Bu konuda ok mesafe kat etmemiz lazm. Elin adam gelip yllarca Arap memleketlerinde yayor. Bizim tarih bakiyemiz ortada, ama hangi gazetemizin/kanalmzn bir Arap lkesinde brosu veya muhabiri var? Olmad gibi bunu dnen bir-iki kanal da gidip sraile muhabir koymu, oradan Arap lkelerini okumaya alyor? Bu olmaz. (Mlakat 12) Peki, gemie gre yurt d imknlar artmakta m, yoksa azalmakta mdr? Bu konuda dile getirilen grler, kiinin kurumu, konumu ve yurt dna gitme durumu ile dorudan ilgili grnmektedir. rnein, yakn gemite yurt d gezilerine katld bilinen gen muhabir, Abdullah Gl dneminde daha fazla muhabir daha fazla yere gidiyordu, imdi daha az. Genel anlamda ise dnyay tanma imknlarmz kstl (Mlakat 31) szleriyle, gazetecilerin yurt dna gitme skln Dileri Bakanlna endeksli bir bakla deerlendirmektedir. Buna karlk, halen ayn gazetenin yurt d brosunda alan bir baka muhabir ise, Eskiden bu imknlar daha azd, imdi artyor diyerek artn nedenlerini aklamaktadr: Hkmet ok aktif bir d politika izliyor ve daha fazla d seyahat var. Dolaysyla dnyay tanma imknlar da artyor. Ama diplomasi muhabirlerinin daha ok seyahate gtrlmesi gerekiyor ki yetiebilsinler. (Mlakat 42) Burada, ayn kurumda alan fakat biri Trkiyede dieri yurt dnda uzun sreli grev yapan iki d habercinin birbirine tam anlamyla zt iki gre sahip olmalar, bir anlamda konunun algsal ve kiisel boyutunu da gstermektedir. Sk sk yurt dna gnderilen bir muhabirin u szleri de bu sav desteklemektedir: altnz gazetenin imknlarna bal. Ben ok seyahat ettim, diplomasi muhabirlerine seyahat yollar her zaman aktr. (Mlakat 45) Gen nesil daha ansl, imknlar daha fazla kanaatini tayan d haberci ise, daha uzun vadeli, iyimser ve biraz
50

1 .

D I

H A B E R C L E R V E

M E S L E K

A LG I

da snfsal bir farkllktan konuya bakmaktadr: Eskiden elitlerin imkn vard sadece, imdi daha fazla insann imkn var. (Mlakat 10) D habercilerin yurt dna gitme/gnderilme konusunun meslek ii rekabet boyutunu en ak ifade eden yaklam gen bir diplomasi muhabirinin szlerinde grlebilir: Maalesef yurt dna gitme imkn pek yok, olanlar da genelde torpillidir. st kademeden torpili olanlar daha kolay gider yurt dna. (Mlakat 13) Arkasndan gelen cmleler ise, yurt dna gitme sorunu dnda bir de yurt dnda kalma sorununun varlna iaret etmektedir: Bir de diyelim ki, yurt dnda ikamet imkn oldu; bizim muhabirimiz ya da habercimiz gittii/gnderildii lkede uzun yllar kalr. Hlbuki Batllar bir lkede belli bir sre kaldktan sonra baka bir yere gider ve oray da renir. Herhalde bizden baka bir de Araplar gittikleri yerde bu kadar uzun zaman kalyordur. Yurt d tecrbesi olan ya da olmayan d habercilerden en canl tepkilerin alnd bu blmde, konunun btn katlmclar tarafndan bir ans, frsat, imkn olarak grld sylenebilir. Ancak yurt dna gnder(il)me, gerek patronlar asndan geri dnm az bir uygulama olmas, gerekse kurumsal vizyon ve perspektif meselesi olmas nedeniyle Trk gazetecilerin dertli olduu alanlardan biridir. Ksa sreli seyahatler iin kamu kurumlarnn imknlarna umut balanmakta; uzun sreli kallar konusunda ise, basn kuruluunun imkn, ihtiya ve kendi i tutumu rol oynamaktadr. Bu arada yurt d temsilciliklerinde rotasyon uygulamasnn olmamas ve bir kiinin ayn d temsilcilikte yllarca grev yapmas, Trkiyedeki katlmclarda bir tr Giden gelmiyor acep nedendir? durumu oluturmua benzemektedir. Bununla birlikte, yurt dna gitme ve orada kalma konusunun torpilli olmaya baland ve bunun genel kabul grd; fakat yetenek, dil yeterlilii ve deneyim gibi kriterlerin d haberciler tarafndan hemen hemen hi sz konusu edilmedii sancl bir durum olarak gzlemlenmektedir.

51

2. T R K YE DE DI HA B E R C L N GE N EL DURUM U

D habercilik, stanbuldaki d habercilerle Ankaradaki diplomasi muhabirlerinin bir btn olarak algland bir alan olarak kabul edilirse, esasnda bu alann zel bir alan olduu ve mutlaka uzmanlk gerektirdii kanaati hemen tm mlakatlarda ak bir biimde grlmektedir. Bu noktada ne kan balklar iyi bir temel eitim alm olmak, kendini iyi yetitirmi olmak ve yabanc dili iyi kullanmak eklinde sralamak mmkndr. Ankarada alan diplomasi muhabirlerinin yabanc dili en iyi ekilde kullanabilmeleri, d politika konularn yakndan takip etmeleri ve yurt d gezilerine daha fazla katlmalar vurgusu ne karken, stanbuldaki d haberciler iin sadece eviri yapan deil, d politikayla ilgili alanlar/konular daha yakndan bilen kii olma ihtiyac dile getirilmektedir. Ancak tm bu gereksinimlere karn Trk basnnda bu alanlar tam olarak doldurulabilmi deil, hatta katlmclarn byk ounluu ciddi eksiklikler bulunduunu ifade etmektedir. Bu blmn banda diplomasi gazeteciliinin genel durumunu anlamaya ynelik sorulara verilen cevaplardan ortaya kan sonular ele alnmtr. Katlmclarn byk bir ksm ok net bir biimde bu alann zel bir alan olduunu, iyi bir eitim, yabanc dil ve alan bilgisi gerektirdiini belirtmektedir. Diplomasi gazeteciliinin kesinlikle zel bir alan olduunu ifade eden bir katlmcya gre diplomasi gazetecilii ekonomiden bile daha zel bir alandr. (Mlakat 2) Haber mdr konumundaki bir dier isim ise daha ak bir rnekle durumu zetlemektedir: Diplomasi gazetecilii kesinlikle uzmanlk iidir. Haim Taciyi tanmayan ltfen Kosova ile ilgili haber yapmasn. (Mlakat 4) Elbette zel bir alandr ve ciddi eitim ve birikim ister; zaten bu birikim noktasnda eksikliimiz olduu iin diplomasi muhabirlerimiz sadece Dileri Bakanlndan haber aktaran araclar haline gelmitir (Mlakat 52) eklinde eletirel bakan ve Trk basnnn daha
53

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

fazlasna ihtiyac olduunu ifade eden katlmclar da vardr. Bu ve benzeri rnekler artrlabilir; ancak byle dnmeyen, daha liberal bir perspektiften yaklaan katlmclarn szleri de gz ard edilemez: Bence hibir alan kimsenin tekelinde deildir; alarak alann hakkn veren herkes diplomasi gazetecisi olabilir. (Mlakat 36) Bence bu alan herkese aktr; artlar tayan herkes diplomasi muhabiri olabilir (Mlakat 45); Yetkin olmas durumunda herkese ak olmas gereken bir alan. (Mlakat 47) Saylar fazla olmasa da, bu rneklerde olduu gibi, diplomasi muhabirliinin herkese ak olduu ynnde gr beyan eden katlmclar da mevcuttur. Bu blmde diplomasi muhabirlerinin yurt d gezilerine daha fazla gnderilmesi gerektiine dikkat eken pek ok ifadeyle karlalmaktadr. Ke yazarlarnn ve genel yayn ynetmenlerinin yerine ya da en azndan onlarn yannda, diplomasi muhabirlerinin bu gezilere katlmas gerektii ska dile getirilmektedir. Zira bu gezilerin diplomasi muhabirlerinin yetimesindeki nemi, d habercilerin ve ilgili meslek gruplarndan birok katlmcnn dile getirdii nemli bir konudur. En ok dile getirilen ikayetlerden biri olan yetersiz olma sorununu ama yollarndan birinin de d habercilerin yurt d gezilerine daha ok gtrlmeleri olduu anlalmaktadr. Bu konuda stanbulda grev yapan bir d haber mdr Ama bunun iin insanlar yetitirmeniz gerek. Siz her yere ke yazarnz gnderirseniz olur mu, onun yerine bazen de diplomasi muhabirinizi gndereceksiniz ki o da yetisin (Mlakat 3) eklinde konumaktadr.

2.1 KM DAHA Y: LETMC M, ULUSLARARASI LKLERC M?

Burada, hangi alandan gelen kiilerin daha iyi diplomasi gazetecilii yapabilecei/ yapt ynndeki tartmaya dair bir parantez amak uygun olacaktr. Uluslararas ilikiler alanndan gelen kiilerin d politika konularn daha iyi bilmeleri ve yabanc dil bilgilerinin daha iyi olmas sebebiyle iletiim alanndan gelen kiilerden daha iyi diplomasi gazetecisi olduklar/olabilecekleri ynnde kanaat belirten ok sayda katlmc dikkat ekmektedir. stanbulda d haberler editrl yapan katlmc Elbette zel bir alan ve iyi yetiilmesi gereken bir alan. Burada uluslararas ilikiler ile politikay birletiren bir bak asna sahip olmanz lazm. Dolaysyla eitim sreci nemli (lisans, yksek lisans vs.). Benim grebildiim diplomasi gazeteciliinde uluslararas ilikilerciler daha arlkta, byle olmas da doal; nk uluslararas ilikilerde okuyan bir kii lke karn daha iyi kavryor (Mlakat 9) ifadelerini kullanarak, d habercilere, lke karn kavrama misyonunu da yklemektedir. Buna gre, iletiim mezunlarnn lke karn kavrama konusunda uluslararas ilikiler mezunlar kadar yeterli olmamakla birlikte, aldklar eitimden yola karak meslek etii konusunda daha duyarl olabilecekleri sonucuna ulalabilir. Yine benzer konumdaki bir katlmc, iletiim ve uluslararas ilikiler mezunlarnn meslekteki varlyla ilgili olarak, Bunun iin ille de gazetecilik okumak gerekmiyor; hatta renciler uluslararas ilikiler okuyarak gelse daha iyi; nk
54

2 . T R K Y E D E

D I

H A B E R C L N

G E N E L

D U R U M U

o zaman dnyay biraz daha iyi tanyor ve dil biliyor. Mesela Kbrs bilen eleman Kbrsla ilgili daha iyi d habercilik yapar (Mlakat 14) diyerek gr belirtmektedir. stanbulda grev yapan bir akademisyen de Bana gre uluslararas ilikiler mezunlar daha iyi diplomasi gazetecisi/muhabiri olur iletiim mezunlarna kyasla; nk hem dilleri, hem de alan bilgileri daha iyi olur (Mlakat 20) eklinde grn ifade etmektedir; ayn gr bir baka akademisyen de paylamaktadr. (Mlakat 55) Diplomasiye yakn bir konumda grev yapan bir katlmc da Evet zel bir aba, iyi yetime ve ciddi emek/uzmanlama isteyen bir alan ve belki de iletiimcilerden ok uluslararas ilikiler kkenlilerin tercih edilmesi bundan. nk hem dil biliyor, hem de blgesel konulara daha yakn oluyorlar. Elbette iletiimcilerden de iyi dil bilen ve bu ii iyi yapabilecek birok arkada kyor; ama genel anlamda d politika konularna yakn olanlarn bu ii daha iyi yapabileceklerini dnyorum (Mlakat 50) demektedir. Benzer bir gre d politika alanna yakn bir katlmc da Uluslararas likiler disiplininden gelenlerin daha iyi dil bilme ve diplomasiye daha yakn olma gibi avantajlar var szleriyle itirak etmektedir. (Mlakat 56)

Bir katlmc, iletiim ve uluslararas ilikiler mezunlarnn meslekteki varlyla ilgili olarak, Bunun iin ille de gazetecilik okumak gerekmiyor; hatta renciler uluslararas ilikiler okuyarak gelse daha iyi, nk o zaman dnyay biraz daha iyi tanyor ve dil biliyor demektedir.

Ancak basnn mevcut tablosuna ve profiline gre daha radikal nerileri olanlar da bulunmaktadr; bir rnek olarak Ekonomi gazeteciliini ekonomi mezunlar yapsn, salk haberciliini tp mezunlar yapsn, sosyoloji ve kamu ynetimi gibi alanlardan gelenler de habercilik asndan bence ok kymetli (Mlakat 14) eklindeki yaklam vermek mmkndr. Diplomasi gazetecilii yapanlarn esasen srekli okuyarak hem kendilerini gelitirmeleri, hem de dnyay daha yakndan takip etmelerinin gereklilii bu blmdeki mlakatlarda ne kan bir dier balk olarak dikkat ekmektedir. Ancak bu konuya deinen hemen herkesin ortak cmlesi de Ama okumaya pek vakit yok eklindedir. Mlakat 17deki d haber mdr katlmc Ayn zamanda tarihi iyi anlamak ve Trk siyasetini de bilmek gerekiyor. Trk d politikasn anlamadan bu i zaten olmaz. Diplomasi muhabirlerinin daha fazla okumas gerekiyor; cehaletle bu i olmaz, geri okumaya vakitleri yok eklinde durumu zetlemektedir.
55

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

2.2 KE YAZARI-EDTR-MUHABR GEN

Trkiyede d politika yazarlar ile ilgili olarak ska tartmalar yaanmaktadr. Bazen ke yazarlar zerinden yaplan tartmalar ne karken bazen de ke yazarlar gndeme damgasn vurmaktadr. Mlakatlarda Trkiyede iyi yetimi birok d politika yazarnn olmasna ramen baz sebeplerden dolay bir nitelik sorunu yaand ifade edilmektedir. D politika yazarlaryla ilgili olarak ska tekrarlanan temel unsurlar alan iyi bilmek/bilmemek, istikrarl bir biimde d politika yazmak/yazmamak, yeteri kadar yazmak/yazmamak eklinde betimlemek mmkndr. Alan iyi tanyan, nitelikli ve istikrarl olarak sadece d politika yazan ve ideolojik nyarglar olmayan ke yazarlnn, Trkiye pratiinde eksiklii hissedilen bir ideal olduu grlmektedir. Dolaysyla esasen nitelikli dahi olsa bazen ideolojik bak asndan, bazen fazla yazmaktan, bazen de alan dndaki konularda yazmaktan dolay niteliksiz ke yazarlarnn ortaya kt ynnde genel bir bak as grlmektedir. Bir dier husus da d politika yazarlarnn nereden yetiip geldikleri konusudur. Baz mlakatlarda gazetecilikten yetien kiilerin bu ii daha iyi yapabilecekleri vurgulanrken, baz mlakatlarda dardan alann uzman olarak yazan ke yazarlarnn daha fazla katk yaptklar/ yapabilecekleri savunulmaktadr. Bunlara rnek olarak bir d haber editrnn D politika yazarl iin belli niteliklere sahip olmak lazm, mesela akademik bir titrinin olmas iyi olur (Mlakat 2) eklindeki szleri rnek gsterilebilir. Ya da Mlakat 14teki katlmcnn dedii gibi, yi okuyan ve aratran d politika yazar her zaman kymetlidir. Entelektel bir perspektife sahip olmak ok nemli. Alannda uzmanlaan ke yazarlar genelde iyiler; her konuda yazan ke yazarlarna hayr (Mlakat 32) szleri de Ankaradaki bir diplomasi muhabirine aittir. Bunlarn yannda gazetecilikten gelen kiilerin bu ii daha iyi yapabileceini syleyen katlmclara rastlanmaktadr. ekirdekten, gazetecilikten gelenler genelde iyi; dardan gelenler ise biraz farkl, onlar kendi bildiklerini kendi bildikleri dilden yazmay seviyorlar (Mlakat 52) cmlesi buna bir rnektir. Ke yazarlarnn nyargl olduklar (Mlakat 8), merkeziyeti bir bak asyla yazdklar (Mlakat 10) ve ilerinde eskiden vazgeemeyen, ama yeniden de emin olamayan bir grup olduu (Mlakat 21) eklinde de eletirel yaklamlar mevcuttur. Ancak tm bu nitelik tartmalarnn tesinde Trkiyede yeteri kadar nitelikli bulup takip ettii bir ke yazar bulunmadn ifade eden d haber mdrlerinin de olduunu not dmek gerekmektedir. (Mlakat 5) Dnyadaki rneklere kyasla Trkiyede hem ke yazar saysnn fazla olmas, hem de bu kiilerin ok sk aralklarla yazmalar ayr bir eletiri konusu olarak ne kmaktadr. nk haftada 4-5 gn yazan bir ke yazar bir sre sonra kendisini tketebilmektedir. Ortaya kan bu zaman basks yazarlarn verimliliini olumsuz etkilemektedir. Bu konuda stanbuldaki bir haber mdr Bizdeki gazetelerde ok fazla gnlk ke yazs var. Bakyorum, mesela, NYTdeki say ok daha az. Bizimkilerin anlatmak istedii ne ok ey varm (Mlakat 8) eklinde meramn dile getirirken Bizdeki ke yazarlar fena deil, ama ok fazla yazyor56

2 . T R K Y E D E

D I

H A B E R C L N

G E N E L

D U R U M U

lar. nsan bu kadar yaznca kendini tketir. Bakn NYTdeki ke yazarlarna her gn yazyorlar m? ifadeleriyle ayn rnee Mlakat 41de de rastlamak mmkndr. Mlakat 10daki diplomasi muhabiri ise Yazarlarmz ok fazla yaz yazyor ve retkenliklerini tketiyorlar, o zaman da i sadece kiisel yoruma kalyor; analiz yapan ve derinlii olan bir yazya denk gelme ansnz azalyor biiminde ikyetini dile getirmektedir. Ayn konuda ikyetini dile getiren bir baka katlmc da Trkiyede ke yazar enflasyonu olduunu ifade etmektedir. (Mlakat 43) Ayrca her konuda yazan d politika yazarlarnn varl da ayr bir tartma konusu olmaktadr: Bir yazar Ugandadan balayp yerel ynetimlere kadar her konuda nasl yazabilir ki! Bizde ok fazla yazar var ve bu ok olan yazarlar ok fazla yaz yazyorlar. Yurt dnda ok iyi gazetelere bakn, ke yazarlar az yazar ama iyi yazar. Yazdklar da bilgiye dayaldr. Bizim yazarlarmz, haber ajanslarndan gelen haberden te ok derin bir bilgiye ve analize sahip olmadan yazyorlar. Ama bizde ke yazarlarna ok fazla deer veriliyor sanrm. (Mlakat 13) Washingtonda grev yapan bir katlmc Trkiyede ke yazar olmann ABDye gre ok daha kolay olduunu ifade etmektedir. (Mlakat 44) Bir baka katlmc Trkiyedeki d politika yazarlarnn ok fazla yazmaktan ve hemen her konuya el atmaktan dolay kendi enerjilerini zaman zaman tkettiklerini ifade etmektedir. (Mlakat 59) Son olarak ad d politika yazar olsa da ou zaman i politika yazan (ya da d politika ats altnda i politika yazan) yazarlara vurgu yapld grlmektedir. stanbuldaki d haber mdr katlmc, Srekli d politika kelerinde i politika yazanlar var, bu nasl oluyor anlamyorum. Yazarlarmz ok fazla Trkiye-merkezli yazyorlar ve bizdeki habercilik de byle (Mlakat 17) eklinde rahatszln dile getirmektedir. Benzer bir biimde ke yazarlarnn asl sorununun niteliksizlik deil, i politikaya bulaarak yazmalar olduunu ifade eden grler de (Mlakat 57) mevcuttur. Bu eletirilerin ardndan mlakatlara genel olarak bakldnda istikrarl bir biimde d politika yazan, genel anlamda nyargsz ve tarafsz, konularn arka planndan haberdar ve bu alanda yetimi ke yazarlarna ancak birka rnek verildii grlmektedir. Dolaysyla bu kadar d politika yazarnn arasnda olumlu rnek olarak verilen yazar saysnn az olmas, Trk basnnda ke yazarl kurumunun sorgulanmas gerektii gereini ortaya karmaktadr. Durumu zetleyen bir alnty buraya not etmekte yarar bulunmaktadr: Baz yazarlar vardr sadece d politika yazarlar, bu yazarlar takip etmek lazm. Ama baz yazarlar da var ki bazen d politika bazen i politika yazyorlar, hatta d politikay i politika gibi yazyorlar, hatta bazen ma yazs bile yazyorlar. Byle olmamal. (Mlakat 3) Tm bu eletirel yaklamlarn ardndan d politika yazarlnn nasl olabileceine ilikin samimi bir neri de mlakatlar arasnda mevcuttur: Ayrca diplomasiyi souk bir ey olmaktan karsalar ne gzel olur; daha duygu barndran bir alan olarak anlatlabilse, daha insani bir i olarak aktarlabilse (Mlakat 25) D politika editrleri ile ilgili blmde d politika editrlerinin alan bilmesi ve kurum iindeki yetkileri gibi konular ne kmaktadr. Hemen her katlmc d politika editrlerinin ve/veya d haber mdrlerinin alan ve konular iyi bil57

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

mesi gerektiini ifade etmektedir. Ancak birok katlmc, genel anlamda yeterli bulsalar da, Trk basnndaki d politika editrlerinin ve d haber mdrlerinin daha iyi niteliklere sahip olmalar gerektiini dnmektedir. Son dnemde Trk d politikasnn artan etkinlii ve eitlilii karsnda bu zorunluluun daha da nemli hale geldii kanaati ne kmaktadr. stanbuldaki bir d haber mdr Uzman olmayanlar da d haberler editr olabiliyor; ama Trkiye gelitike ve bydke, dnyann drt bir tarafnda nfuzu ve ilikileri arttka bir d haberler editrnn daha bilgili ve uzman olma zorunluluu ortaya kyor (Mlakat 3) eklinde durumu zetlemektedir. Bu tespite Editrnz d politika konusunda iyiyse anslsnz; deilse siz ne kadar iyi olsanz da o gazetede iyi bir d politika habercilii yaplmaz. Ayrca bizde d politika editrl deil sayfa editrl anlay hkim; bu da eksik bir d habercilie neden oluyor notunu da eklemek yerinde olacaktr. (Mlakat 49)

D politika editrnn stnde d haberler mdr vardr, ana kararlar o alr; d politika editr genelde sayfay hazrlayan kiidir.
Baz gazetelerde sadece d haber mdr, baz gazetelerde sadece d politika editr, bazlarnda da hem d politika editr hem de d haber mdrnn olduu gzlemlenmektedir. Ayrca konutuumuz d politika editrlerinin/mdrlerinin byk ksm d haberler blmnde alan kii saysnn az olduunu ifade etmitir. D haber editrlerinin ve d haber mdrlerinin gazetelerdeki konumunu anlamak iin verilen cevaplara gz atmak uygun olacaktr: D politika editrnn stnde d haberler mdr vardr, ana kararlar o alr; d politika editr genelde sayfay hazrlayan kiidir. (Mlakat 2) Bizde editre den, iin hamaliyesi; esas belirleyici sre ve ana haberler yukarda belirleniyor. (Mlakat 10) Editr ve d haber mdr, gazetenin haber mdryle ve yaz ileri kurulu ile baldr aslnda. (Mlakat 13) D politika editrleri nemli olsa da haber mdrleri esas gidiat ve tercihleri belirler. (Mlakat 25) Editrler stanbulda, ama zaten tek sayfa olduu iin d politika editrleri genel yayn politikasna gre hareket etmek zorunda kalyorlar. (Mlakat 22) Bir akademisyen katlmc Editr ve haber mdrleri adeta gatekeeper gibi hareket ediyorlar (Mlakat 6) eletirisini yapmaktadr. Haber mdrlerinin ulusal karlarla patronlarn kar arasndaki dengeyi gzeten tarzda yneticilik yapt ynndeki eletiriyi de (Mlakat 4) buraya not olarak dmek gerekmektedir. Diplomasi muhabirlerinin gazetelerde stajyer gibi alglanmalar (Mlakat 22, 23, 32) katlmclarn birounun ortak bir sorunsal olarak kendini belli ederken, Trk basnnda diplomasi muhabirlerine neden maddi-manevi yeterince kymet verilmedii sorusunun cevapsz kald grlmektedir. Yani burada hem diplo58

2 . T R K Y E D E

D I

H A B E R C L N

G E N E L

D U R U M U

masi muhabirlerine yeterince deer verilmemesi, hem de bu kiilerin daha iyi yetimesine zemin hazrlanmamas gibi bir sorunla karlalmaktadr. Bu balamda diplomasi muhabirlerinin niteliklerini ve uzmanlama konusundaki performanslarn beenen ve beenmeyen farkl katlmclara rastlanmaktadr: Muhabirler genelde Anadolu Ajans ve internet kaynakl haberleri kullanr, uzmanlama ok azdr (Mlakat 4); Diplomasi muhabirleri Trkiyede iyi yetimiyor ve onlara yeterince kymet verilmiyor (Mlakat 10); Muhabirlere ise zaten deer verilmedii iin onlar hakknda diyecek szm yok; sizden istenen ey, rutini devam ettirmenizdir, kimse dnyay kurtaracak haberler yapmanz beklemez (Mlakat 13); Muhabirlerin nitelii dk, cretleri de dk. (Mlakat 17) D politika yazarlar, d politika editrleri, d haber mdrleri ve diplomasi muhabirlerinin d haber yapma biimlerine ynelik baz makro grlere -ya da baka bir deyimle Grand theorielere- rastlamak mmkndr.23 Bir diplomat, Fransa ya Sarkozy-Carla ikilisiyle ya da Ermeni meselesiyle gndeme geliyor, yani ya magazinel ya da olumsuz konularla gndeme geliyor; hlbuki yazarlar toplumsal konulara daha fazla temas edebilirler (Mlakat 34) eklinde eletirisini gndeme getirmektedir. Bu konuya ilikin nerisi olan bir akademisyen ise Bir alanda istihdam edilen muhabir alan zerine uzun yllar ve devamllk arz edecek ekilde almal; rnein bir yl ekonomi, iki yl d politika, yl i haber muhabirlii yapmaldr (Mlakat 48) biiminde ilgin bir forml sunmaktadr. Bir baka katlmc da yurt dnda mevcut olan uzman muhabir (senior correspondent) konseptinin bizde neden olmadn sormaktadr. (Mlakat 49) Diplomasi muhabirlerinin yurt d gezilerine yeterince gtrlmemesi de onlarn yetime imknlarn etkilemektedir. Bu konuya yorum getiren bir katlmc Bir muhabir haber yaptnda editr onu bir paragrafa indirgeyebiliyor; ama bir ke yazarnn en azndan bir kesi var, orada her eyi yazabiliyor. Biraz da bu sebeple bakanlk muhabirler yerine ke yazarlarn ve yayn ynetmenlerini gtryor yurt d gezilerine. Ama olmas gereken uygulama diplomasi muhabirlerinin gtrlmesi, nk on yl sonra d politika haberlerini kimin yapmasn bekliyoruz? (Mlakat 50) eklinde durumu zetlemektedir.

2.3 ESK DPLOMATLAR BRER KEDE YAZAR OLDU

Emekli diplomatlarn ke yazarl yapmas konusunda katmclarn temel olarak iki farkl gr ortaya kmaktadr: Saha bilgileri sebebiyle faydal bulup alana katk yaptklarn syleyenler ve olaylara snrl bir pencereden baktklar ve gncelden uzak kaldklar iin gereksiz bulanlar. Bu noktada olumlu rnekler arasnda Alan bilgisine sahip olan ve bunu iyi bir dille aktaran eski diplomatlarn ke yazarl yapmasn olumlu buluyorum, alan bilgilerini nemsiyorum (Mlakat
23. Amerikan rneinden yola ksa da d habercilik faaliyetine genel baka rnek olabilecek bir alma iin bkz. John Maxwell Hamilton, Journalisms Roving Eye (Baton Rouge: Louisiana State University Press, 2009).

59

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

4) ve Emekli diplomatlar ve akademisyenler bilgi ana yaknlar, dolaysyla alana zenginlik katyorlar (Mlakat 26) gibi cevaplar saylabilir. Ayrca bazen ideolojik bakmalarna (Mlakat 42), bazen gnceli takip etmemelerine (Mlakat 32) ve bazen de statkocu olmalarna (Mlakat 28) ramen, alan/saha bilgileri ve tecrbeleri sebebiyle bu durumu olumlu karlayan katlmclar da bulunmaktadr. Buna mukabil bir akademisyen, Emekli diplomatlarn bilgisine sayg duymakla beraber u soruyu merak ediyorum: Dnyada bizden baka emekli diplomatlarn ke yazarl yaptklar baka bir lke var m acaba? Hariciyedekilerin devleti temsil etmeleri dnda byk bir artlar yok. Zaten o bak as bir sre sonra hep devlet iin anlayn beraberinde getiriyor. Hlbuki sivil bir bak as lazm. Bu kiiler, mesela, Ermeni veya KKTC meselesini ne lde serinkanllkla deerlendirebilir. (Mlakat 6) eklinde anlaml bir yaklamla konuyu sorgulamaktadr. Washingtonda grev yapan bir d haberci de benzer bir bak asyla konuyu Bizde emekli olan herkes ke yazarl yapabiliyor; ABDde byle bir ey yok, herkes kendi iini yapmal (Mlakat 44) eklinde yorumlamaktadr. Bir diplomasi muhabiri ise i politikaya kartklar ve taraf olduklar iin d politika alannda salkl yazamadklarn dnmektedir. (Mlakat 49) Bu olumlu-olumsuz yaklamlarn dnda bir d haber mdr emekli diplomatlarn genlerin nn amalarn tavsiye etmektedir. (Mlakat 17) Dzenli yazmann da ayr bir bask yaratabileceine dikkat eken tecrbeli bir d haberci ise Dzenli yazmazlarsa ben pozitif buluyorum. Ancak yazma basksnn olduu dzenli yazlarda iyi olmuyor. Genelde ayn pencereden yazyorlar, farkllk ok az. nk bilgilerini yenilemiyorlar (Mlakat 18) eklinde fikrini beyan etmektedir. Ayn kanaati bir akademisyen de dile getirmektedir. (Mlakat 27) Son olarak bir haber mdrnn Maalesef birok emekli diplomat kendilerini halkn zerinde gryor ve yle yazyor. Moner laf bouna sylenmi deil. Bu tip insanlar hzla deien dnyaya ayak uyduramyor nk deimemek zere (statkocu olarak) kodlanm oluyorlar. eride Trkiyenin ubeyleri valilerdir, darda ise bykeliler (Mlakat 51) eklindeki ineleyici bir tanmlamada bulunmaktadr.

2.4 KM OKUR DI HABER?

D haberlerin Trkiyede az okunduu, dolaysyla gazetelerde d haberlerin snrl bir biimde yer bulabildii ynnde bir gr/alg mevcuttur. Bu gre katlan da katlmayan da vardr. Ancak bu okunma oranlarnn medya sahiplerinin ticari baklarn ne lde etkiledii sorusu ayr bir tartma konusudur. Bu ikisi arasnda dorudan herhangi bir iliki olmadn ifade eden birok katlmc sz konusudur. Bu argman esasen medya sahiplerinin daha ok gazete satlaryla ilgilendikleri ve d haber sayfasyla dorudan ilerinin olmad (Mlakat 2, 8, 27, 57, 60) ynndeki dnceye dayanmaktadr. Okunma oranlar ile ticari bak sz konusu olduunda bu ikisi arasnda dorudan veya dolayl iliki olduunu savunan katmclarn says da epey fazladr.
60

2 . T R K Y E D E

D I

H A B E R C L N

G E N E L

D U R U M U

Ticari bak kanlmaz bir durum, para olmadan i yaplmaz; d haberlerin Trkiyede az okunduu ynnde bir alg olduu iin medya sahipleri d habercilie ok nem vermez genelde (Mlakat 14); Arz-talep ilikisi burada da birok eyi belirler (Mlakat 19) ve En nihayetinde bu bir arz-talep meselesidir. Medya sahipleri de para kazanmak istiyor. Ancak medya sahibi misyon sahibi ise o zaman ticari baktan azade d haberlere zel nem verebilir (Mlakat 27) gibi rneklerde bu iki deiken arasndaki ilikinin farkl boyutlar grlmektedir. Ancak bu argmana konu olan halkn d habere az ilgi gsterdii ynndeki yaklam, birok katlmcnn hedef tahtasnda yer almaktadr. Katlmclardan bu konuya temas eden hemen herkes bu dncenin doru olmadn, zellikle son yllarda Trk d politikasnn saygnlk ve itibar kazanmas sebebiyle halkn d politikaya ve genel anlamda d haberlere ilgisinin arttn ifade etmektedir. Halkn d haberleri okumad savndan yola karak ya d haberi az tutmak ya da d habere magazin sosu katmak gibi yntemlere bavurulduu da mlakatlardan gzlemlenmektedir.24 Mesela bir d politika yazar konuyu, Trkiyede maalesef d haberlere medya yeterince ilgi gstermiyor, nk bu haberlerin az okunduu dncesi var. O zaman da daha krl ve okunabilir olan magazinsel haber tarz arlk kazanyor. Ben burada yine medyaya kzyorum, nk siz insanlara ne sunarsanz insanlar da ister istemez biraz onu bilir (Mlakat 12) eklinde yorumlarken, bir d haber mdr Halka srekli maymun Charlieyi izletirseniz bir sre sonra insanlar da buna alr. Yani medyann da ciddi sorumsuzluu var burada. Medya reyting/tiraj uruna yle alakasz haberleri d haber diye veriyor ki insan bu d haberlerin basitliini grmeden edemiyor. Gazeteler adeta ticarethane haline geldii iin d haberler de sadece olmas gerektii iin yaplyor hissi uyanr insanda (Mlakat 13) diyerek konuya ilikin ciddi tartmalar yaplmas gerektiine dikkat ekmektedir. Bir think-tank yneticisi ise konunun ticari kayg boyutuna vurgu yapmaktadr: Medya sahipleri halkn magazinel baktn dndkleri iin en ciddi haberlerde dahi magazinel bir boyut varsa hemen onu ne karyorlar; ticari kayglar ok fazla ve bunu merulatrmak iin halkn da bunu istediini sylyorlar. (Mlakat 21) Haberde kullanlacak dile dikkat eken kimi katlmclar da mevcuttur. Mesela tecrbeli bir d haberci, Esasnda d politikay halka sevdirmek mmkndr ve bunu yapmak lazm; yeter ki nasl bir dil kullanacanz bilin (Mlakat 15) derken kdemli bir diplomasi muhabiri de Magazinel olmadan da d haber okunabilir, okutulabilir. Mesela Lbnan sava ocuklar ile ilgili son derece insani unsurlar olan ve magazinel olmayan bir haber yapmtm, ylesine okundu ve olumlu tepkiler ald ki... Eer siz toplumsal hassasiyet noktalarna ve insani hikayelere atf yaparsanz o zaman haberinizi herkes okur. nsan unsuru esastr bana gre (Mlakat 25) ifadeleriyle d haberciliin dili ve insan vurgusuna dair ok arpc noktalara deinmektedir. Washingtondaki bir katlmc ise Dnyann her yerinde magazinel haber yapma
24. Haberin magazinellemesi ile ilgili olarak bkz. Hakan Ergl, Televizyonda Haberin Magazinellemesi (stanbul: letiim Yaynlar, 2000).

61

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

durumu sz konusudur, ancak siz New York Times ya da Guardian aldnz zaman gndemin nemli maddeleriyle ilgili ok ciddi haber, analiz ve yorumlar bulabileceinizi bilirsiniz. Bu durum o gazetelerde hi magazin olmad anlamna gelmiyor; ancak bilhassa dnya haberleri verdikleri sayfalarda ciddi habercilik yaptklar anlamna geliyor (Mlakat 53) eklinde konumaktadr. Bu vurgularn dnda d haberlerin okunma oranlar ve ticari bakla ilgili olarak gndeme getirilen dier hususlardan biri d haberi kimin okuduuna ilikindir. nemli olann d haberi ka kiinin okuduu deil, okuyan kesimin nitelii olduunu ifade eden (Mlakat 50) katlmc, az okunma savndan yola karak diplomasi haberlerinin magazinletirilerek verilmesinin bir hata olduunu ve u anki Trk diplomasisinin ciddiyetiyle badamayacan ifade etmektedir. Baka mlakatlarda da gazetelerdeki ticari kayglarn finansal bamllklara zemin hazrladn, bundan kurtulmak iin yapsal dnmlere ihtiya duyulduu ifade edilmektedir. (Mlakat 51, 58) Bu blmn son szlerini konunun zeti mahiyetinde dnlebilecek bir alnt ile tamamlamak mmkndr: Trkiyenin ve Trk d politikasnn dsall geniledike, almlar arttka, okunma ve izlenme oranlar da artyor. Ben Trk halknn d politikay takip ettiini dnyorum. Bu durum medya sahiplerinin ticari bakyla ksmen ilintilidir. Asl meselenin medyadaki sermaye yapsyla ilgili olduunu dnyorum. Bu yap deitike Trk basn d politikay da dier tm alanlar da hakkyla kuatabilir, ancak bu dnm yaanmazsa o zaman kendi ekseninde dnen bir rzgrgl de olabilir. (Mlakat 52)

2.5 TRKYEDE DI HABERCLN GENEL SEYR VE GELECE

Trk basnnn gemiten bugne, bugnden yarna geliimi perspektifinde ortaya kan temel sorunsal ok aktr: Dnya ile beraber Trkiye de deiiyor; bu deiime Trk basn da ayak uydurmak durumundadr.25 Baz katlmclar basnn bir ksmnn bu deiime ayak uydurduu ve pozitif anlamda dnt kanaatine sahipken, bazlar deiime ayak direyenlerin olduunu ama bunlarn zaman iinde ayklanacaklarn dnmektedir. Deiimden sz eden katlmclardan bazlar deiimin kanlmaz olduunu vurgulamaktadr: Bizim gazeteciliimizde ilgin bir yaratclk, zeka rn olan ve sansasyonel hava yaratabilecek bir habercilik gelimi. Bu ayn zamanda kolaycln da bir sonucu. Ama kolay okunan ve okutan bir gazetecilik olmu. Ama dnya gibi Trkiye de deiiyor. u anki medyamz bu deiime ayak diriyor, ama bundan ka yok. Deimeye mecbur. (Mlakat 2) Artk Souk Sava dnyasnda deiliz, hzla deien bir dnyada yayoruz. Trk basn da deimek zo25. Bkz. D. Beybin Kejanlolu, Trkiyede Medyann Dnm (Ankara: mge Yaynlar, 2004).

62

2 . T R K Y E D E

D I

H A B E R C L N

G E N E L

D U R U M U

rundadr. Ekonomi ve kltr ok nemli, iyi bir gazetecilik yapabilmek iin. Sizin hem ekonomik anlamda bamsz, hem de kltrel anlamda zihinsel klelikten kurtulmu olmanz gerekli. Basnmzda daha fazla rekabet olmal. Eskiden bu yoktu, son yllarda biraz olutu. Pro-aktif olmak lazm. Trkiye kabuunu kryor, medya da krmak zorunda. Yeni yetien gen nesil ok nemli. Reuters dnyaya haber satyor, AA da satabilmeli. (Mlakat 3) stanbuldaki kdemli bir d habercinin konuya ilikin yorumu ise, ktidarlar eskiden de glerini medya zerinden yrtyorlard; bugn de ayn ey geerli. Trkiyede hl hr basn iin bir basn sendikas yok. AB reformlar bu bakmdan ok nemli. Eskiden beri basndaki dzen byle kurulduu iin imdi deiimle yzlemek zorunda olan Trk medyas deiime kar zorlanyor (Mlakat 23) eklindedir.

Sermaye sahiplii medyamzdaki temel meseledir. Sermaye ve zihniyet eitlilii arttka bu Trkiyenin lehinedir. Trk basnndaki tekel yap deiiyor. Alternatif medya mecralar artyor. Eski tek tip yaplar yerine geni perspektifli gazetecilik ykseldike, gelecek iin umutlu olabiliriz.
D politikadaki hareketlilie paralel olarak basnn da mutlaka gelimek zorunda olduu yargs birok mlakatta dile getirilmektedir. Bu konuda tecrbeli bir d haber mdr unlar sylemektedir: Kendisi byyen ve gelien bir Trkiyenin d politika haberciliinin de buna yakr olmas lazm, henz o noktaya gelmi deiliz. Galiba Trk d politikas biraz hzl gitti, medya bunu yakalamak zorunda. (Mlakat 11) Benzer bir gr de kdemli d politika yazarndan geliyor: Son dnemde hkmetin ve zellikle Ahmet Davutolunun at aktif d politika yoluyla gazetelerimiz de ister istemez Trkiyeye baktklar gibi dnyaya da bakmak durumundalar artk. Ben gelecekten umutluyum; nk hem Trk insan hem de gazetecilerimiz dnyayla, blgesiyle ok daha fazla ilgileniyor. (Mlakat 16) Buna benzer bir yorum da akademisyen bir katlmcdan gelmektedir: Trk basn zellikle son dnemde Trk d politikasndaki ykselie paralel olarak toparlanma abas iinde ve bunun nmzdeki yllara pozitif yansmasn beklemek gerek. (Mlakat 54) Trk d politikasnn ok ciddi kazanmlar var ve bu kazanmlar Trkiyeyi nmzdeki yllarda daha da aktif klabilecek bir zemin tekil ediyor. Bu zemini gremeyen bir medya olmaz. Dolaysyla artlarn ve imknlarn elverdii lde Trk basn deiiyor ve deiecek (Mlakat 49) diye sreci yorumlayan kdemli bir d haberci de Trk d politikas ykselirken d habercilikte buna ayak uyduramayan bir Trk medyasnn olamayacan vurgulamaktadr. Son yllardaki toplumsal deiimin daha demokratik bir medya yaratacan ifade eden bir haber mdr Eskiden derin devletin gdmnde bir medya vard,
63

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Trkiyedeki demokratiklemeye paralel olarak bu yap deimeye ve ok sesli bir medya ortaya kmaya balad. Artk derin devlet ile hesaplaan bir medya da var ve bu bizim geleceimiz iin ok nemli (Mlakat 51) diyerek adeta siyasal ve toplumsal akln medyaya da yansmaya baladn anlatmaktadr. stanbulda grev yapan bir d haber mdr katlmc da toplumsal aklk konusunu vurguladktan sonra tm mlakatlar ierisinde kadn-erkek eitliine ilikin tek yorumu yapmaktadr: Gazetecilik toplumun aynas olduu iin Trkiyenin u an yaad deiimin bir uzants olarak Trk basnnda da ciddi deiimler yaanyor. Trkiye aldka medya da alyor. Ancak eskiden beri kadim olarak devam edegelen bir sorunumuz var; o da erkek egemen bir Trk medyasnn olmas. Trkiyede birok alanda olduu gibi bu alanda da cinsiyet ayrm var ve sizin kadn olarak ok daha fazla almanz gerekiyor bir yere gelebilmeniz iin. (Mlakat 14) Medyadaki sermaye yapsnn dnm de katlmclarn dikkat ektii konulardan biri olarak ne kmaktadr. Hibir medya patronunun sadece medyayla ilgilenmedii bir lkede, medyadaki sermayenin yaps da ister istemez ne kan bir husus olmaktadr. Son dnemde medya sermaye yapsndaki dnme olumlu bakan bir d haber editr Medyadaki sermaye el deitirdike Trk medyas deimeye balad; bana kalrsa bu iyi bir ey, nk bu deiim srecinde dnyay daha iyi takip eden bir Trk medyas ekilleniyor (Mlakat 5) eklinde bir yorum getirmektedir. Benzer bir kanaati dile getiren bir haber mdr de Sermaye sahiplii medyamzdaki temel meseledir. Sermaye ve zihniyet eitlilii arttka bu Trkiyenin lehinedir. Trk basnndaki tekel yap deiiyor. Alternatif medya mecralar artyor. Eski tek tip yaplar yerine geni perspektifli gazetecilik ykseldike, gelecek iin umutlu olabiliriz (Mlakat 52) eklinde konumaktadr. Bugnn Trk medyasndaki en ciddi sorunlardan birisi, siyaset ortamndakine paralel bir biimde ortaya kan kutuplama olarak grlmektedir. ktidara yakn olanlar ile mesafeli olan medya gruplar arasnda bazen ak, bazen de grnmeyen bir kutuplamann varl birok katlmc tarafndan dile getirilmektedir. Medya gruplar arasndaki iletiimsizlikten yaknlan bir dnemde, kutuplama gibi ayrl artran bir srecin yaanyor oluu da dikkate deer bir olumsuz durum tespitidir. Bu noktada bir d haber mdr, Trk medyasnda kutuplama var, iletiim deil. Dolaysyla ksa vadede hemen standartlarn Trk medyasn ekillendirmesini beklemiyoruz (Mlakat 13) eklinde konuurken bir haber mdr de siyasal baskdan ikyet etmektedir: Maalesef (durumu) kt gryorum, basn geriliyor. Ekonomik kriz sreci olumsuz etkiliyor. Art, siyasal bask durumu daha da ktletiriyor. Siyasal bask hr basn zedeliyor. in kendi doasna braklmas lazm. Medya hem d politika haberciliinde, hem de dier alanlarda kendi yolunu bulmal. (Mlakat 18) Ayn konuda bir akademisyen ise medyadaki mevcut kutuplamann kt bir ey olduunu, ancak eninde sonunda bir orta yolun bulunacana inandn ifade etmektedir. (Mlakat 59) nternetin bu deiime ok nemli katklar yaptn ve kreselleme srecini anlamayan medya kurulularnn deiimi yakalayamayacan anlatan bir akade64

2 . T R K Y E D E

D I

H A B E R C L N

G E N E L

D U R U M U

misyen yle konumaktadr: Devir ok hzl deiiyor. Mesela eki szlk bile bugn ok nemli. nternet ile beraber alglar deiti. Televizyonlarn sihri kalmad artk. Eskiyi zleyen birok basn mensubu var, ama artk geri dnlemez bir sreteyiz. Kreselleme hem iinde olduumuz ve etkilendiimiz, hem de etkileyebildiimiz bir sre. 1990lardan sonra bile bizdeki birok gazeteci hl Souk Sava gnlerindeki gibi davranmaya devam ediyordu. D politikay da dost-dman ikilemine gre alglyorlard. Eskiden srekli yaplan maniplasyonlar devam ediyor; ama artk Trk basn dzgn bir ekilde haber yapmak zorunda. nternet artk merkezka bir kuvvet olarak i gryor. Dinamizmin imkn ve zemini olarak i gryor. (Mlakat 6) Benzer kreselleme vurgularn bir baka katlmcda daha grmek mmkn; bu katlmc Trkiyenin son dnemde modernizmin kat kalplarndan yava yava kurtulduunu, post-modern esnek kalplar alglamaya baladn, bunun da medyaya eitlilik olarak yansdn dnmektedir. (Mlakat 58) Ayn katlmc hemen ardndan, arpc bir soruyla zihinleri kurcalamaktadr: Her on ylda bir darbenin olduu bir lkede eskiden gazeteler ne i yapard sanyorsunuz! Trk gazeteciliinin tarih tecrbesine de iaret eden bir katlmc, Osmanlda gazetenin, iktidar hedefleyenlerin bir arac olduunu, o dnemde gazeteciliin renkli ve eitli olduunu, nk farkl ideolojileri temsil ettiini anlatmaktadr. Cumhuriyet tecrbesindeki sreleri aktarrken Kemalizm ile birlikte tek ideoloji hkim olunca eitlilik de azald. stanbul basnnn muhalefetini Ankara basn susturuyor. Ankara basn iin Falih Rfk Atayn seilmesi bouna deildir. Bizde btn olaanst dnemlerde (27 Mays, 12 Mart, 12 Eyll, 28 ubat) gazetecilik messesesi yeniden dizayn edilmitir. Siyaset normalletike gazetecilik de normalleiyor. Bugn de gazeteciliimiz normalleme yolunda ve bundan dolay Trk basnnn nmzdeki yllarnn daha iyi olacana inanyorum (Mlakat 6) eklinde konuan katlmc, siyaset ile medyann normallemesi arasnda dorudan bir ba kurmaktadr. Bu normalleme srecine atf yapan bir baka d haber mdr ise 4. kuvvet medya 1. kuvvet olmamal; son yllarda Trk basn gerek yerini buluyor, bu bakmdan u an iinde bulunduumuz sreci ben hayrl bir sre olarak gryorum (Mlakat 17) yorumunu yapmaktadr. Trk gazeteciliinin demokrasiye daha ok hizmet etmesi gerektiini ve bunu yaptka daha kaliteli habercilik yapabileceini ifade eden bir baka katlmc (Mlakat 55) Trk d politikasndaki yeni srecin aslnda Trk basn iin de bir ans olduunu sylemektedir. Ona gre, bu ans iyi kullanarak toparlanmaya balayan Trk basn dier alanlarda da iyileme yoluna girebilecektir. Trk basnnn 1980 ncesindeki entelektel birikiminin sol aydnlarda olduunu, ancak sonrasnda muhafazakr aydnlarn yeterince birikim ikame edemediini savunan bir dnce kuruluu yneticisi yeni dnm anlamak gerektiini, bunun iin kamu diplomasisinin ok nemli olduunu ve Trkiyenin yumuak gcn son dnemde kefettiini ifade etmektedir. (Mlakat 21) Artk ciddi gazetecilik yapmak zorundayz. Trkiyenin byyen bir vizyonu varken bizim magazinle
65

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

urama lksmz kalmamtr (Mlakat 15) szleri de kdemli bir d haberciye aittir. Washingtonda grev yapan bir katlmc, Trkiyenin ok fazla kendisine dnk bir lke olduunu vurgulamaktadr: Trkiye olarak biz kendimizle ok fazla ilgilenen bir lkeyiz. Ve dnyay da hep kendi algladmz gibi gryoruz. Perspektifimizi amamz lazm. Ve ben unu iddia ediyorum: Trkiyede bir tane Amerika uzman yok. Farsa bilen ran uzmanmz da yok. Ayn katlmc Trkiyedeki Amerika takntsna da iaret ederek, Washingtonda bir Trk veya herhangi bir gazeteci oturup bir ey yazyor, ertesi gn o haber Trkiyede olay oluyor. Ayn haberi Ankaradaki bir diplomasi muhabiri yazsa nemsemeyiz. Yani hl aalk kompleksimiz var. Bu bir hastalk ve sebebi de arpk Batllamamz. DCden gelecek icazete ok fazla nem veriliyor, hlbuki o kadar da nemli deil. Bunu amamz lazm eklinde devam etmektedir. Bu katlmcnn son szleri de buraya not dlmesi gereken trdendir: Dnya meseleleriyle daha fazla ilgilenmeliyiz, biz byk bir milletiz. (Mlakat 41)

66

3. T R K BA S I N I N I N DI P O L T K AYI G RM E B M

Trk basnnn d politikay nasl grd konusunda bu alma erevesindeki mlakatlarda ortaya kan durumu baz anahtar kelimelerle betimlemek mmkndr. Magazinel bak, sansasyonel bak, Batc olma, dnemsel yaklam, sbjektif ve destans, perspektifi sorunlu, ideolojik, s, fazla yerel ve benzeri tanmlamalar, arlkl olarak d habercilerin de zeletirel bir baka sahip olduklarn gstermektedir. Her ne kadar katlmclarn bir ksm basnn d politikay doru ve nitelikli bir biimde grdn/ele aldn ifade etse de, bu konudaki sorunlara iaret eden mlakatlarn daha fazla olduu grlmektedir. Bununla birlikte, genel bir kan olarak, son yllarda Trk d politikasnn artan etkinliine paralel olarak basnn da d politikaya daha fazla nem vermeye gayret ettii ska ifade edilmektedir. Dolaysyla bu ifadelerden, gemite ve ksmen de bugn d politikay dk younluklu biimde ele alan Trk basnnn giderek bu alana daha fazla nem vererek aradaki a kapatabilecei ynnde bir sonuca varmak mmkndr. Ancak duayen bir d haberci ve d politika yazarnn szlerine baklrsa, Trk basn d politika haberlerine ciddi bir biimde eilmeli ve nem vermelidir: Esasnda Trk basn d politikay yeterince grmyor; birok gazetede bir veya iki sayfa d politika haberciliine ayrlm. Dnyay izliyorsunuz, ama sadece tek sayfada her eyi anlatmaya alyorsunuz ve fazla reklm aldnzda bunu ilk nce d haberler sayfasna koyuyorsunuz; demek ki aslnda d politikaya fazla nem vermiyorsunuz. (Mlakat 16) Basnn d politikay nasl grdne ilikin birok mlakatta vurgulanan temel sorunlardan biri, d politika ile ilgili haberlerde magazinel unsurlarn devreye girmesidir. Diplomasinin ve/veya d politikann skc bir alan olduu ve halk tarafndan fazla takip edilmedii ynndeki yaklam, diplomasiyle ilgili haberlerin magazine bulanarak, adeta tatlandrlarak kolay yutulabilir hale getirilme67

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

sine neden olmaktadr. Birok katlmc bu yaklamn doru olmad ynnde kanaat belirtmekle birlikte, Trk basnnda d politika haberlerinde magazinel unsurlarn gereinden fazla bulunduunu da kabul etmektedir. Magazinin insanlarn merakn cezbetmesi sebebiyle kullanlmasnn normal olduunu dnen katlmclar olsa da (Mlakat 9) ok byk ksm burada gzetilmesi gereken dengenin Trk basnnda bulunmad grn savunmaktadr. stanbulda grev yapan bir d haber mdr, Trk basnnda d politikann ve d politikaya dair haberlerin ilgi grmedii inanc var. Magazin konular ya da d politikann magazinsel boyutu daha ok ilgi gryor, nk daha kolay ve elenceli. Mesela Sarkozynin att nemli bir imzadan ok Sarkozy-Bruni ilikisi daha ok ilgi ekiyor (Mlakat 2) eklinde fikrini ortaya koymaktadr. Bir baka d haber mdr de benzer bir biimde, Trk medyasnda magazinsel yaklam maalesef ok yaygn. Baka trl satlmayacan dnyorlar. Hard diplomacynin okunmayaca ve satmayaca, buna karn magazinsel haberlerin okunup sataca ynnde ok gl bir kanaat var. Sorduunuz zaman da Ne yapalm, halk byle istiyor denir hep. Hlbuki Trk halk da deiiyor, daha ok tartyor ve konuuyor (Mlakat 3) diye grlerini aklamaktadr. Ayn konuya bir akademisyen ise daha farkl yaklamaktadr: Trk basnnda ayn zamanda ciddi bir magazinellik sorunu var. Maalesef gazetecilik anlaymzda magazin sorunu var. O yzden foto muhabirleri ok nemlidir bizim gazetelerimizde. Derin meseleleri anlamak iin biraz derinlik lazm. Medya kendinde olmayan bu derinlik iin uzmanlardan ve akademisyenlerden gr alr, onlar yayna balar veya kede yazdrr. Ama medyann kendi iinde d politikay nitelikli olarak grebilecek kii says azdr. (Mlakat 20) Bu blmdeki en ilgin nitelemelerden biri kdemli bir diplomasi muhabirinden gelmektedir: Trk basn d politikay nedense magazinselletirerek gryor. Bu ok ciddi bir skntdr. Haberi seksiletirmek gibi bir bak as da var, nk o zaman daha fazla okunaca dnlyor. (Mlakat 25) Bir dier d haber editr de meseleye Trk basn halkn d politikay yeterince okumadn dnd iin magazini eker olarak d politikann stne srerek sunuyor (Mlakat 29) diyerek yaklamaktadr. Magazinel bak bir hastalk olarak gren Washingtondaki bir d haberci, bu eilimi, kolay ve zahmetsiz olmas ve masa bandaki habercinin d politika alannda yeterli bilgiye sahip olmamas sebebiyle iin geyik ksmna geerek haberi magazine dkmesi ile aklamaktadr. (Mlakat 42) Bir baka katlmc da olayn sansasyon boyutuna vurgu yaparak, Bizde sansasyonel habercilik vardr, bu eskiden beri byledir; nk o zaman daha ok tirajnz ve satnz olur. D politikada herhangi bir sorun olmasa da, basn buna sansasyonel bir gmlek giydirerek amacna yine ular genelde eklinde konumaktadr. (Mlakat 5) Son olarak, diplomasi gibi spesifik bir alann neden bu denli magazine buland konusu, diplomasiye yakn bir katlmcnn perspektifinden u ekilde deerlendirilmektedir: Trk basnnda diplomasiyi basitletirme hastal var; bu bazen magazinletirmeye kadar gidebiliyor. Magazin de bir haberdir ama bu bir yntem olmamal,
68

3 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K AY I

G R M E

B M

haberin nne gememeli. Trk basn byk puntolar, aaal haberleri seviyor, diplomasi gibi hem derinlik ve detay, hem de incelik ve sabr isteyen bir alanla ilikili nitelikli habercilik yapmak zor geliyor. Yani Trk basn daha az rasyonel. Ayrca Trk basnnda atmac bir haber algs var, yani bir atma varsa o haber oluyor. Hlbuki diplomaside ou zaman atmamay renmeniz, bunu haber yapmanz gerekiyor. Darda ciddi gazeteler ve tabloid gazeteler diye bir ayrm var. Elinizdeki gazeteye gre neyi bulup neyi bulamayacanz bilirsiniz. Trkiyede bu ayrm belirgin deil, en ciddi gazetemizin en ciddi sayfasnda dahi alakasz, basit ve magazinel unsurlar bulabiliyorsunuz. (Mlakat 50)

Eskiden tek bir senaryo vard ve herkes bu senaryoya gre dnrd. imdi birok ve alternatif senaryolar var. Trkiyede medyann vizyonu yok; hl Souk Sava alkanlklaryla gazetecilik yapan ve ke balarn tutmu birok insan var. Ama dnya ok deiti.

Basnn d politikay grme biimine ilikin ne kan bir dier balk da d haberlerin fazlaca i politika perspektifinden ele alnmas ya da bir baka deyile, uluslararas perspektif eksikliidir.26 Trkiye gndemi ile snrl d habercilik birok katlmcnn ikyet ettii bir konu olarak dikkat ekmektedir. Burada son yllarda derinlii ve ap artan Trk d politikas pratiinin de ciddi etkisinin bulunduu dnlebilir. nk sadece kendisiyle ilgilenen ve ie kapanm bir Trkiyede ok az kii bu tr bir uluslararas bak eksikliinden ikyet ederdi. Ancak sadece kendi blgesinde deil dnya politikasnda da etkin olmay hedefleyen bir Trkiye vizyonunun ne kmasyla basnn da kendi perspektifini geniletme zorunluluu ortaya kmaktadr. Bu konuda bir d haber editr Eskiden tek bir senaryo vard ve herkes bu senaryoya gre dnrd. imdi birok alternatif senaryo var. Trkiyede medyann vizyonu yok; hl Souk Sava alkanlklaryla gazetecilik yapan ve ke balarn tutmu birok insan var. Ama dnya ok deiti. Trkiye bu deiime aslnda uyum salama abasnda; ayn abann medyann byk kesiminde olmadn sylemek mmkn (Mlakat 3) eklinde konumaktadr. Trkiye merkez bir lke olmasna ramen medyamz bunun pek farknda deil (Mlakat 4) eklindeki yorum da bir haber mdrne ait. Ayn fikri paylaan akademisyen bir katlmc ise (Mlakat 58) Trkiyenin

26. D habercilik asndan ierisi ile dars arasndaki gerilimli ilikiyi saygn Fransz gazetesi Le Monde diplomatique rneinden hareketle tartan bir makale iin bkz. Nicolas Harvey, Linternationalisation du Monde diplomatique: entre cosmopolitisation et homognisation ditoriale, Ple Sud, (2009), No: 30, s. 85-97.

69

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

merkez lke olma abasn anlamamak Trk basnna yakmazd eklinde grn ortaya koymaktadr. Bir baka yorum ise somut bir rnekle birlikte dile getirilmektedir: Trk basnnda uluslararas dnme yok, ok yerel dnyoruz. Mesela kimse Sarkozy ile bir rportaj yapaym demiyor. Gn kurtarmayla megul olan Trk basn d politikaya yeterince derinlikli bakamyor. (Mlakat 23) Hafif mizahi unsurlar barndran bir rnek de baka bir d haber mdrnden gelmekte: Uzaydan stanbul veya Ankaraya gelen bir uzayl dnyada baka yer yok sanr; o denli Trkiye-merkezli bir bak asyla d habercilik yapyoruz. (Mlakat 29) Yine bir dier yorumda fazla Trkiye-merkezli bir bak asnn olduu (Mlakat 30, 42, 60) ifade edilmektedir. Bir baka katlmc da Trkiyemerkezli bak asnn post-modern dnyay hl modern alglarla kavrama alkanlyla aklamakta ve bunu aabilmek iin klasik ulus-devlet kalplarnn tesinde dnlmesini nermektedir: Trk basn hl d politikay klasik uluslararas ilikilerdeki gibi alglyor; yani her eyi yapan aktr olan unsur devletlerdir. Bu da tabii klasik ulus-devlet algsna iaret ediyor. Hlbuki yaadmz dnyada modernizm, yerini post modern bir duruma brakyor; devletlerin yannda sivil toplum rgtleri, uluslararas kurulular, irketler ve daha birok unsur d politika yapmna katlyor. Dolaysyla siyasetin devlet-d (non-governmental) unsurlarn ne zaman hakkyla kavrarsak, o zaman d politikay doru bir biimde grebiliriz. (Mlakat 49) D haberlerle ilgili temel bir baka konu da perspektif meselesi olarak ne kmaktadr.27 Dnyann herhangi bir yerindeki haberi ounlukla yabanc kaynaklardan temin eden Trk basn, bu haberlerin hangi perspektiflerden retildiinin farknda olmak durumundadr. Haber dorudan Trk d politikasyla ilgili olsa bile, o zaman da basnn d politikaya nasl bakmas gerektii hususunda soru iaretleriyle karlalmaktadr. Yerli bir bak asnn olmas gerektiini syleyen katlmclar, kendi toplumuna yabanclaan medya ile bir yere gidilemeyeceine deinmektedir: Batllama srecinde yaadmz tahribatn beraberinde getirdii ve yerli oryantalizm diyebileceimiz bir bak as; ikinci sorun da bir perspektif veya vizyon sahibi olunmay. Dolaysyla Trk basn d politikay bu iki krk gzln arkasndan grmeye alyor. Ama son dnemde bir eyler olumlu ynde de deiiyor; onu da ekleyelim. (Mlakat 8) Yerli oryantalizm eletirisini bir baka d haber mdr de farkl bir biimde ve daha genel bir kompleksin rn olarak dile getirmektedir: Cumhuriyet tarihi boyunca belli alglar ve klieler sz konusu olmu medyamzda d politikaya kar. Mesela imdi dzenkurucu lke tabirine dahi kar kanlar var; neden? nk alglayamyorlar ve klielerinin dna tam bir ey bu. Neo-Osmanlclk meselesi de ayn. ngiltere emperyal olunca byk devlet oluyor, biz neo-Osmanlc. Birka adm atalm

27. Merkez lkelerin uluslararas alanda haberlerin retimi ve datmndaki arlklarn kullanarak ynlendirici bir rol oynayp oynamadna ilikin genel bir tartma iin bkz. John Tomlinson, Kltrel Emperyalizm (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1999).

70

3 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K AY I

G R M E

B M

hemen reddediliyor. Bizdeki yerli kompleksliler, dardakilerden daha sorunlu bir zihniyete sahip. Baz gazeteciler son dnemde d politikamzda yaplanlardan utanyor ya da bu ilere kompleksle bakyor. (Mlakat 17) Bir baka d haber editr ise keskin bir rnekle dncesini aklamaktadr: Her haberi yazann bir perspektifi vardr. Siz o haberi aynen alp evirip koyuyorsanz, demek ki sizin bir d politika perspektifiniz yok. Mesela dnya apnda birok gazetede PKK iin terr rgt ifadesini bulamazsnz, ama i IRAya gelince deiir. imdi siz NYTden aldnz bu yndeki bir haberi nasl alp aynen evirip hibir not dmeden koyarsnz? Asl meselenin hep bu perspektif meselesi olduunu dnyorum. (Mlakat 14) Bu erevede Trkiye veya i politika ile dorudan ilgili haberlerde/konularda daha hassas davranan d haberciler, daha genel bir uluslararas konuda snfta kalabilmektedir. Dolaysyla, rnein, Washington Posttan haber eviren bir d habercinin hangi kavrama nasl baktnn farknda olmas bir zorunluluk olarak ortaya kmaktadr. politikay da yakndan takip eden bir katlmcnn da ifade ettii gibi (Mlakat 59) PKK gibi genel hassasiyetin sz konusu olduu durumlarda d haberciler dikkatli davranabilmektedir; ancak katlmclarn ou, Trk basnnn daha genel, evrensel ve tutarl bir perspektife ve bilgi birikimine ihtiyac olduunu da dile getirmektedir. Basnda d politikaya ideolojik bakld ynndeki kimi eletiriler de katlmclarn szlerinde aklk kazanmaktadr. Temelde Trk modernlemesinin sorunlarnn uzantlarn grmenin mmkn olduu bu ksmda, son yllarda kendi blgesinde komularyla sfr sorun politikas izleyen ve bu konuda epey mesafe kat eden Trk d politikasna ilikin eksen kaymas tartmalarna k tutabilecek grler de yer almaktadr. Kdemli bir d habercinin bu konuda sylediklerine baklrsa, Trk basn, Trk d politikasn her zaman Bat ekseninde grmtr. Buna fazlasyla almtr. Bu yzden son dnemde Orta Dou ile yakn ilikilerin kurulmasn anlamlandrmak bazlar iin ok zor oldu. Bir yandan da kimliimizde Mslmanlk olduu iin bazen kafamz karyordu. imdiki tartmalar bu kimlik temelli kafa karklmzn bir uzants. Batdan kopuyor muyuz, diye medyada soranlarn iki trls var: yi niyetli ama sreci anlayamayanlar, sreci anlayan ama kt niyetli olanlar. Ama d politika alannda uzmanlam kiiler, sreci elbette daha abuk kavradlar. Yani bazlarnn baz eyleri ok ge anlamas, biraz da onlarn yetersiz bilgilerinden kaynaklanmaktadr. (Mlakat 15) Bir akademisyen katlmc ise konunun farkl bir boyutuna dokunmaktadr: Eer bir hususta Batda iyi deniliyorsa bizimkiler de ona iyi diyor. Trk basn d politikay realist bir perspektiften alglyor. Darda dman var, Trklerin dostu Trklerdir algs var; daha dorusu vard, ama bu alg son dnemde yava yava krld. (Mlakat 20) D politika yazar olan bir dier katlmc ise, Trk basnndaki komplocu bak asna deinerek Bizim basnda, her tan altndan ABD veya srail kmak zorundaym gibi yanl bir d politika algs var (Mlakat 22) eklinde konumaktadr. Yukarda bahsedilen ideolojik yaklama mizahi bir rnekle cevap veren bir d haber editr de, D haberi nitelikli olarak vermeniz iin viz71

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

yonunuz olmal, yoksa geriye magazin kalyor. Mesela el-Fetihle ilgili dzgn bir haber giriyoruz, ayn haber baka bir gazetede yeni seilenler iinde ka kii iki veya eli diye haber olarak veriliyor (Mlakat 3) eletirisinde bulunmaktadr. Baz d haberciler de bizzat d haber kavramnn ima ettiklerine deinerek kendi yaklamlarn ifade etmek iin international news (uluslararas haberler) ya da world news (dnya haberleri) gibi karlklar ne karmaktadr: Bizde d haber ya da d politika haberi deniliyor; bana gre bunun yerine dnya haberleri (world news) ya da uluslararas haberler (international news) demek daha doru. (Mlakat 3) D kelimesi yerine world news ya da international news desek daha doru olur; nk d deyince zihinlerde de dlanmaya sebep oluyor. (Mlakat 5) Bir baka d haber mdr Trk basnnn d politikay adeta mill ma gibi grdn ifade etmektedir: Ben Trk basnnn d politikay grme biimini iki kelime ile zetleyebilirim: Sbjektif ve destans. D politika alan adeta mill bir ma gibi alglanyor bizde; ya byk galibiyetler ya da byk malubiyetler olarak okunuyor. Hlbuki d politikada karlar ve deien ilikiler sz konusudur; bazen biraz kazanr, biraz da kaybedersiniz. Sbjektiflikten kastm, gazeteciliin bir standardnn olmamasyla ilgili. Batda bu iin iyi-kt bir standard var; ama standardnz olmadnda kiisel/kurumsal bak as her eyinize rengini veriyor. Destans olma meselesine gelince, o da galiba bizim milliyeti duygularmzn cokunluundan kaynaklanyor. (Mlakat-13)

Trk basn d politika haberciliini byk oranda kopyalama zerinden yrtyor. Bilgi retmek lks gibi alglanyor. Esasen kamu yararna olmas gereken gazetecilik meslei, farkl gler iin kullanlan bir ara haline geldi. Bunun sebebi var: ekonomik angajmanlar, siyasi ilikiler ve kltrel sermaye.
Ancak tm bu eletirel bak alarna ramen, Trkiye ile birlikte Trk basnnn da gelitiini ve d habercilik asndan yarnn bugnden daha iyi olacan ifade eden birok katlmc da mevcuttur. Bunlardan biri, Trk basnnn d politikay grme biimi son yllarda Trk d politikasnn geliimiyle ve dnyada daha aktif rol almasyla daha derinleti (Mlakat 19) derken; bir dier katlmc ise benzer bir vurguyla, Trk basn gemie gre daha kapsaml ve derinlikli. Bunda son yllardaki proaktif d politikamzn etkisi byk. Kreselleme ve internet, dnyay ayamza getirdi; artk zaten basit yerel haberciliin bir anlam yok. (Mlakat 18) eklinde konumaktadr. Trk basnnn d politikay nasl grdne ilikin ilgin bir analiz yapan kdemli bir d haberci, eletirel bir bakla d habercileri konfeksiyonda alan
72

3 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K AY I

G R M E

B M

para ba emekilere benzetmektedir: D politika yakn zamana kadar elitlerin iiydi ve iine kapank bir alan olarak alglanrd. Son yllarda her iki alg da ykld. imdi sadece elitlerin deil, iyi yetimi farkl kesimlerden birok insann iinde olduu bir sre d politika. Ayn zamanda da dnk bir yapya kavuuyor. Bunun altnda ok boyutlu ve ok ynl Trk d politikas var. Gazetelerde bu sreci anlayabilecek altyap olmad iin d haberciler bilumum ileri yaparlar. D haberciler biraz ondan biraz bundan ama Trkiye ile ilgili ne varsa bulup yazarlar, dolaysyla neredeyse konfeksiyonlarda para ba alan emekiler gibidirler. (Mlakat 52) Ayn konuda derinlemesine bir deerlendirme yapan akademisyen bir katlmc ise meseleyi kendi penceresinden u ekilde izah etmektedir: Trk basnnda d politika ile ilgili esasl bir nitelik yok, nk bu meslein doru dzgn eitimi verilmiyor. Tabii, eitim sreci bir formasyondur, ama ayn zamanda bir deformasyon da oluuyor, her eyi bir haber nesnesi olarak grme eilimi ortaya kyor. Trk basn d politika haberciliini byk oranda kopyalama zerinden yrtyor. Bilgi retmek lks gibi alglanyor. Esasen kamu yararna olmas gereken gazetecilik meslei, farkl gler iin kullanlan bir ara haline geldi. Bunun sebebi var: ekonomik angajmanlar, siyasi ilikiler ve kltrel sermaye. Ancak bizdeki medya Batllamann ncs olmutur. Bu srete Batnn yaam biimini bize rol model olarak sunmutur. Bat ideal olana sahiptir, Dou da bu ideale sahip olmaldr algs var. Buna Trk tipi oryantalizm diyebiliriz. Ayrca Trklkten kaynaklanan bir stnlk algs var Dou toplumlarna nazaran. Zira biz Osmanlnn torunlaryz ve Osmanl birok yeri drt asr ynetmitir. Bu alg, stnlk algsn besliyor. Buna da Osmanl oryantalizmi desek yanl olmaz. Bana gre d politika haberciliimizdeki en byk sorunlardan biri benin yceltilerek tekinin yerilmesidir. (Mlakat 6)

3.1 DEOLOJK VE POLTK ETKLER28

Trk basnnda yrtlen d habercilik tarznda ideolojik ve politik etkilerin ve/ ya etkilenmelerin olduu birok katlmcnn ortak kanaatidir. politika haberlerine kyasla d politika haberlerinde ideolojik ve politik unsurlarn daha az etkili olduunu savunanlar da bulunmaktadr. Tam da bu noktada, mevcut durumu aklamak zere, tek tarafl bir ilikiyi ima eden etki kelimesiyle beraber etkileim kelimesini de kullanmak gerekmektedir. Zira medyay etkileyen sadece politik mahfiller deildir; ayn zamanda medya da politik sreleri etkilemektedir. Ancak, bu blmdeki mlakatlarda, bu iin mutfandaki kiilerin ideolojik etkilerden daha ziyade politik etki ve etkileimlere vurgu yaptklar grlmektedir. deolojik duruu net olan baz gazeteler iin bu alanda yorum yapmaya pek gerek yoktur; milliyeti ya da slamc perspektiften bakan bir gazete ile Kemalist

28. Haberin ideolojik boyutu hakknda bkz. Teun Van Dijk, News as Dicourse (New Jersey and London: Lawrence Erlbaum Associates, 1988).

73

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

perspektiften bakan bir gazetenin ayrdna varmak zaten mmkndr. Bununla beraber Trk basn tarihine yaplacak ksa bir gezintide dahi medya ile siyaset arasndaki ilikilerin niteliinin ou zaman tartma konusu olduu grlebilir. Dolaysyla medyada ideolojik bir konumdan hareket etmek ile politik aktrlerle belirli kar ilikileri zerinden mesafe tayin etmek farkl eylerdir. Bu blmdeki mlakatlarda katlmclarn birou (ideolojik olmaktan ok) Trk basnndaki manzaray hkmete yakn medya gruplar ile hkmete mesafeli medya gruplar eklindeki gncel yaplanma itibariyle deerlendirmektedir. Ayn katlmclara gre ideolojik etkilenmeler ancak daha derin ve uzun sreli deerlendirmelerle ortaya konulabilecekken politik etkilenme ve etkileimler ou zaman gzle grlebilir niteliktedir. Bu katlmclarn bazlar hkmetin medyada kendine yakn gruplar rettiini ve bu ekilde medya zerinde etkili olduunu savunurken; bazlar zaten hkmete ideolojik/politik sebeplerle kar olan medya kesimlerinin (ekonomik kayglarla beraber) hkmete vurmak iin medyay kullandn ve hkmet-kart partiler gibi muhalefet yaptklarn savunmaktadr. Basndaki ideolojik etkilere ilikin cevaplar esasen politik etkilerle paralel dnlebilecek birok unsur barndrmaktadr. Bir baka deyile medya ile hkmet(ler) arasndaki politik etkilenmelerin zemini, medya ile hkmet(ler) arasndaki ideolojik farkllklarda grlmektedir. Bir haber mdr Trkiyede basnda ideolojik etki ok fazla; mesela ranla ilgili haberlere bakn bunu grrsnz. Trk basnnda iki taraf vardr ve bu iki taraf da kendi ideolojisini savunmay haber verme iinin nne geirmi durumdadr (Mlakat 4) eklinde konumaktadr. Bir d haber mdr katlmc, ideolojik etkileri korkun olarak nitelendirmektedir: Korkun bir ideolojik etki var. Herkes gerei kendine gre dnyor ve kendi ideolojisine gre ayarlyor. Herkes kendi bakt yeri doru grd iin birok doru, ideoloji zemininde savayor. Bu da taraflar meydana getiriyor. Kimisi iktidara yakn duruyor, kimisi uzak. Ama herkesin bir taraf var. (Mlakat 5) Bir baka haber mdrnn nitelemeleri ise daha dikkat ekici: deolojik etmenlerin temeli Bat kafasdr. Bu kafa hl bizi Souk Savata sanyor. Byle olunca da Douya sadece Arap, Batya sadece emperyalist diye bakan bir bak as oluuyor. (Mlakat 8) Ayn katlmc bunlarn artk modasnn getiini de eklemektedir. Bir d haber editrnn gzlemleri ise bu ideolojik bak rneklemektedir: deolojinin etkisi tartlmaz. Ergenekona bakn, Doan medyas aylarca haber bile yapmad; bu imdi habercilik mi? Pantolon giydii iin Sudanda krbalanan kadn rneini dnn; baka birok nemli olay iin darya muhabir gndermeyen gazetelerimiz bu olay iin Sudana muhabir gnderdi. Bunu neyle aklayacaz? (Mlakat 9) Bir baka kdemli d haberci de ideolojik ve politik etki olmadan Trk basnnda pek haber yaplmadn, ancak imdiki asl tehlikenin medyann hkmete yakn-hkmete uzak diye ikiye ayrlmasnda (Mlakat 15) olduunu ifade etmektedir. Washingtondaki bir katlmc ise ideolojik etkilenmelerin dnyann her yerinde olabileceini (rnek Foxun Obama muhaliflii), ama asl olann bu tavrn haberciliin nne gememesi olduunu anlatmakta74

3 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K AY I

G R M E

B M

dr. (Mlakat 41) nk bu durumda geriye sadece kuru bir ideoloji kalmaktadr ve bu da tatsz bir durumdur. Yine Washingtondaki bir baka katlmc devlet ile hkmeti birbirine kartrmamak gerektiine vurgu yapmaktadr: Genelde ideolojik veya politik bakma sorunu var, ama bu yanl. Mesela Trkiye-Ermenistan yaknlamas Trkiye iin iyi bir sre iken ideolojik sebeplerle buna kar kan birok gazeteci var. Hkmet meselesi ile devlet meselesini birbirine kartrmamak lazm; hkmeti sevmiyor olabilirsiniz ama devlet meselesi olan bir hususta doru davranmalsnz. (Mlakat 43) Bir haber mdr de, konuyla ilgili olarak dnce ve aratrma kurumlarnn nemine vurgu yapmaktadr: Artk ideolojik etkinin baskn olduunu syleyemeyiz; ama iktidarla ilikiler ou zaman belirleyici oluyor. Byle olunca da gerek anlamda gazetecilik/habercilik yapacak gazete kalmyor piyasada. Herkes politik yelpazedeki konumuna gre i yapyor. Bu noktada think-tanklerin nemi ortaya kyor. Onlar politikadan bamsz ne kadar bilgi retirlerse, ciddi bir boluu o lde kapatm olurlar. (Mlakat 52) Bir dier d haber editr ise Trk basnnda ideolojik durularn da deiebildiine gnderme yapmaktadr: Trkiyede basn iktidar yanda ve kart diye ikiye ayrlm durumda ve kt olan, konjonktre gre ideolojik baklarn da deiiyor olmas. Demek ki Trk basnnda aslnda ideoloji o kadar da nemli deil. ok az milliyeti, liberal ve Kemalist gazete dnda ou aslnda iktidarla ilikileri balamnda politik etkilerle pozisyon belirliyor. (Mlakat 14) Baz katlmclar i politikaya kyasla d politikada ideolojik ve politik etkilerin grece daha snrl olduu kanaatini tamaktadr. Bu kanaate kaynaklk eden fikir ise, d politikann daha ulusal/mill bir alan olmasdr. Bir d haber editrne gre ideolojik ve politik faktrler D haberleri ok etkilemiyor; nk ieride herkesin farkl bir kimlii olsa da, d haberde herkes milliyeti. (Mlakat 29) Bir dier katlmc da unlar sylemektedir: D politika meselesi mill bir mesele olduu iin ideolojik unsurlarn grece az olduu bir alan diye dnyorum. Ama politik birtakm mlahazalarla haber yapld da oktur. Hkmeti sevenle sevmeyen ayn haberi ayn biimde vermiyor mesela. (Mlakat 50) Bu zeminde ideolojik etki algsnn dsallatrld, dar ile kar karya gelindiinde herkesin milliyeti olmasnn ideoloji d bir pozisyonmu gibi ele alnd ve bu durumun ulus-devlet-ideoloji ve basn ilikisini anlamak iin nemli bir rnek olduu yorumu yaplabilir. stanbuldaki bir d haber mdrne gre son dnemde yaananlar aslnda bir normalleme sreci: deolojik etki elbette var ama abartlacak kadar deil. Aslnda bugne kadar bir arpklk vard medyada: Halkn byk ksm muhafazakrd ama medyann byk ksm sol ve muhafazakrla kar bir yerdeydi; imdi ise halk temsil eden medya unsurlar da devreye girmeye balad, aslnda bu bir normallemedir ve tabii iyi bir eydir. (Mlakat 3) Konuya biraz daha farkl bir pencereden bakan bir akademisyen katlmc ise temel uluslararas ilikiler teorisi olduu (realizm, liberalizm ve Marksizm), Trkiyede realizmin adeta ideoloji haline geldii ve birok konuda hl Sevr sendromuyla hareket edildiine
75

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

(Mlakat 20) deinmektedir. Baz katlmclar da Trk basnnn blgeyi bugne kadar hep Batl kodlarla izlediini ve bunun ideolojik bak asndan kaynaklandn (Mlakat 47, 56) ifade etmektedir. Trk basnndaki ideolojik imgelerin altyapsn anlamaya ynelen bir baka akademisyen katlmc ise Trkiyede gazeteciliin dilinin nasl retildiinden tevik politikalarna kadar birok konuda eletirel bir yaklam getirmektedir: Medya patronunun ekseninde retilen akl, Trkiyede gazeteciliin rettii dilin temelini oluturuyor. Trkiyede gazeteciliin meslek bilgisi olmad gibi gazetecilik etii de yok. Gazetecilik etii zdenetim ister, ama bizde zdenetim kurum ve kurullar olarak ifade edilen makamlar bu fonksiyonu yapacak yerler deil. RTK de Gazeteciler Cemiyeti de bu zdenetimi yapabilecek zgrlk alanna sahip deil. Baknz RTK yasasnn 1. maddesi... Trk medyasnda eskiden beri anti-Arap, anti-Fars vb. imajlar vardr. Ke yazlarnda ise ideolojik baklar daha net grrsnz. Trk basnnda iki yanda medya var; iktidara yakn ve iktidara uzak dikotomisinde iki medya grubu var kabaca. ktidara uzak olmak devlete uzak olmak anlamna da geldii iin medyadakiler bunu her zaman dnr. ok nemli bir dier konu da tevik politikalardr. Trkiyede tevik politikalar sorgulanmadan medya-iktidar ilikilerini konumak biraz anlamsz oluyor. Trkiyede devlet kt desteini ekse ka gazete ayakta kalr acaba, bu soruyu da sormak lazm. (Mlakat 6) Konuya farkl bir pencereden bakan bir baka uzman bu konuda Trk basnnn konular ele alrken bilgi eksiklii ve perspektif sorunu sebebiyle ya magazinel/ sansasyonel habercilie ya da ideolojik toptancla bavurduunu (Mlakat 49) sylemektedir. stanbuldaki kdemli bir d habercinin u szleri esasnda Trk basnnn ideolojik/politik etkilerden syrlp nitelikli d haber retmeye ne kadar ihtiyac olduunu gzler nne sermektedir: Dikkat edin, Orta Douda Trkiye etkin, ama Trk basn deil! (Mlakat 23)

3.2 UZMAN GAZETECLK VE ALAN HKMYET: MEDYANIN TALEB ORTA DZEY VE TAATKR GAZETECLER
D politikada artan hareketlilie ramen, basnn yakn corafya veya genel anlamda Trk d politikasnn ana konular zerine ne derece uzmanlaabildii konusu ska tartlan balklardan biri olarak dikkat ekmektedir. almann uzman gazetecilikle ilgili bu blmnde iki husus ne kmaktadr: lki Trk basnnda uzman gazeteci ve alan hkimiyeti eksiklii, dieri ise Trk basnnn bu konuya henz yeterince ehemmiyet vermediidir. kinci ksmla ilgili olarak, daha nce de ifade edildii gibi, basnn bu noktaya daha ok nem verme abas iinde olduu sylenebilir. Bundan 1520 yl nce pek de makbul olmayan Orta Dou ve Kafkasya gibi blge dillerini bilmek, bugn aranan nitelikler arasnda saylmakta;
76

3 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K AY I

G R M E

B M

bu blgeleri tanyan kiilerin medyada rol almas daha fazla talep edilmektedir. Tm bunlar meseleye ilikin bir farkndaln olumaya baladna iaret saylabilir; ancak bugn iin net olan husus, basnda uzman gazeteciliin ve ilgili alanlara hkimiyetin henz yeterli dzeyde olmad ynnde bir algnn varldr. Belki on yl sonra birok ulusal gazete ve televizyon kanalnda ngilizce ve dier Bat dilleri dnda Arapa, Rusa, Farsa, ince ve Japonca gibi dillerden birini/ birkan bilen kiiler istihdam ediliyor olacak; belki de olmayacak Ancak bugnk gelimeler nda ve ihtiyalar dorultusunda durum farkldr. Hemen tm katlmclar uzman gazetecilik anlamndaki sorunlara deinerek Trk basnnn bu konuda kat etmesi gereken ok mesafe olduuna iaret etmektedir.

Bundan 1520 yl nce pek de makbul olmayan Orta Dou ve Kafkasya gibi blge dillerini bilmek, bugn aranan nitelikler arasnda saylmakta; bu blgeleri tanyan kiilerin medyada rol almas daha fazla talep edilmektedir. Tm bunlar meseleye ilikin bir farkndaln olumaya baladna iaret saylabilir.

Bu blmdeki yaklak yirmi mlakatta uzman gazetecilie yeterince nem verilmedii ifadesine dorudan bir biimde rastlamak mmkndr. stanbuldaki bir haber mdr, Medyada uzmanla ihtiya duyulmuyor, hatta uzman gazeteci bazen ayak ba olabiliyor. Ortalama bir muhabir her zaman daha iyidir deniliyor. Bana kalrsa bizim gazeteciliimizde d politika uzman yok, nakil uzman var (Mlakat 4) eklinde konumaktadr. Medyada uzmanlama gereksinimi duyulmadna iaret eden bir dier katlmc, bu durumu gazetelerin magazin temelli habercilik anlayna (Mlakat 3) balamakta; hatta uzmanlkla hazrlanm haberlerin medyamz iin biraz lks katn savunmaktadr. Bir dier d haber mdr, medyann hem maddi hem de manevi anlamda uzmanlama abasnda olan kiileri tatmin etmeyerek onlara deer vermediinden ikyet etmektedir: Akas uzmanlaan insanlar medyay terk ediyor. Ben de terk etmeyi dnyorum. nk medya uzmanlam nitelikli insanlar tatmin edemiyor, ne maddi ne de manevi anlamda. Ayrca diyelim ki uzmanlama abasndasnz, okumaya vaktiniz olmuyor ki. Aslnda medyann byle bir beklentisi olmad iin sizin medyada uzmanlamanz hakikaten zor bir i. Medyann talebi orta dzey ve itaatkr gazetecilerdir. (Mlakat 5) Bu erevede kdemli bir haber mdrnn szleri son derece arpcdr: Uzman gazetecilik meselesi en byk yaralarmzdan biridir. Bizde Arapa bilen doru drst eleman yoktur mesela. Trk medyasnda ihtiya duyulmuyor; byle bir eksiklik olduu dnlmyor. Ankaradaki muhabir Dileri Bakanlndan ve dier bakanlklardan alsn ha77

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

beri, stanbuldakiler de evirilerini yapsn, tamam ite. Daha ne beklenebilir ki! Yani bizde uzman gazeteci yerine cahil gazeteci var. (Mlakat 8) Benzer cmleleri yine stanbuldaki bir baka kdemli haber mdrnden de duymak mmkndr: Bu kronik bir sorun ve en temelde gazetelerin ve TV kanallarnn rgtlenme biimiyle ilgili. Ankarada diplomasi muhabirleri Dileri Bakanl kaynakl haberlere dayaldr, ekstra bir uzmanla gerek duyulmaz. stanbuldaki d haberciler ise uzmanlamaya ne ihtiya duyarlar, ne de zaman bulurlar. nk medyada i yaplsn da gerisi nemli deil mant var, uzun vadeli planl sistemli i yapan ve uzman gazeteci yetitiren bir yap yok Trkiyede. Galiba byle bir dert yok en temelde. (Mlakat 11) Ankaradaki kdemli bir d haberci durumu tasvir etmek iin felaket kelimesini dahi kullanabileceini ifade etmektedir. (Mlakat 18) Ayn katlmc kendi gazetelerinde Arapa ve Farsa bilen kiilerin istihdam edildiini, nk kendilerinin d habercilie nem verdiklerini ifade ederken, Trkiyedeki birok gazetede durumun byle olmadn, nk Trk basnnn genel anlamda d haberlere ve uzman gazetecilie yeterince nem vermediini anlatmaktadr. Bir d haber editr ise uzman gazetecilie nem verilmemesini ekonomik koullara balayarak Byk oranda ekonomik faktrlerden dolay nitelikli ve uzman gazetecinin yetimesine nem verilmiyor; nk patronlar d habercilik iin iyi muhabir ve haberci yetimesine para harcamak istemiyor (Mlakat 9) eklinde durumu zetlemektedir. Trkiyedeki uzman gazetecilik ve alan hkimiyeti konularndaki eksiklie temas eden birok katlmcnn dile getirdii konulardan biri de dil sorunudur. Dier diller imdilik bir kenara braklrsa ngilizce iin dahi kullanm sorunlar ifade edilmektedir. Bu konudaki ikyetini dile getiren bir d politika yazar, verdii rnekle dikkati ekmektedir: Bir rnek vereyim: Bir kii Atatrk iin kullanlan soldier-trained politician kavramn dnek diye nasl evirebilir Allah akna! Ya da secretary of state kavramn alp devlet sekreteri diye evirenler var. (Mlakat 22) Komik gibi grnen bu ve benzeri rneklerin altnda hem dil bilgisinin eksiklii, hem de alana hkimiyetin olmamas yatmaktadr. Bu eksikliin giderilebilmesi noktasnda nerisi olan katlmclar da mevcuttur: Alayl-mektepli ayrm sz konusu, yani dil bilenlerle bilmeyenler. Mlkiyeliler dil bildikleri iin bu noktada avantajllar. Ben bu alanda uzman gazeteci yetiebilmesi iin zellikle Uluslararas likiler alanna nem verilmesi ve buralardan iyi kafalarn seilmesi gerektiini dnyorum. (Mlakat 15) Ayn konuda Washingtondaki bir katlmc iin eitim boyutuna temas ederken Bu iin sadece niversite eitimiyle olabileceini dnmek yanl olur. Gazeteci olduktan sonra da uzmanlama srelerine devam etmek lazm ama bizde maalesef yle olmuyor. nk ou gazeteci okumuyor. Lisanstan sonra da master veya doktora sreleri nemsenmiyor (Mlakat 42) eklinde konumaktadr. Uzman gazetecilik ve alana hkimiyet hususlarnda ska vurgulanan bir dier temel konu da muhabirlik srecinden uzman gazetecilie giden yolun Trk basnnda pek ak olmamasdr. Birok katlmc diplomasi muhabirlerinin yeterince deer grmediini (Mlakat 13, 41, 51), okumaya vakit bulamadklarn (Mlakat 36, 57)
78

3 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K AY I

G R M E

B M

ve zaten kendilerinden uzmanlama beklenmediini (Mlakat 40, 41, 51, 59) ifade etmektedir. Bir alanda uzmanlama yolunda nemli bir basamak olmas gereken diplomasi muhabirliinin ounlukla stajyerlik konumunda bir yerde algland ifade edilmektedir. (Mlakat 13) Bu balamda diplomasi muhabirlerinin temel hedefleri bir an nce ykselmek/terfi etmek, mesela d haber mdr ya da ke yazar olmak gibi admlarla snrl kalmaktadr; zira sistem bu ekilde ilemektedir. Hlbuki birok katlmcnn rnek olarak verdii, Robert Fisk hl muhabirlik yapmaktadr ve son derece baarldr. Uzmanlama iin gerekli olan bilgi birikiminin sahada kazanlmas gerektii (Mlakat 50) ancak Trk basnnda bunun yerine internet uzmanl (Mlakat 26) olduunu ifade eden katlmclar, bir bakma Trkiyede uzman gazetecilerin neden az yetitiini de aklk getirmektedir. Ancak uzman gazetecilerin yetimesi noktasnda ilgili kamu kurumlarnn da desteinin olmas gerektiini ifade eden Washingtondan bir katlmc, Trkiyede uzmanlk aranan bir ey deil ki. ABDde Department of State (Dileri Bakanl) gnde 20 e-mail yolluyor, sizi her eyden haberdar ediyor. Trk dilerinin bu konuda mesafe kat etmesi gerekiyor. Yani kurumlar da gazetecilere yardmc olmal (Mlakat 40) eklinde gr belirtmektedir. Bir dier katlmc ise uzman gazetecilik konusundaki yetersizlii Trk toplumundaki aratrmaclk kltrnn eksikliine balamaktadr: Aratrmac gazetecilik kltr alana hkim deil. Aratrmac gazetecilik her gn yaynlanan, her taraftan ulalabilen ve herkesin yapabilecei habercilik deildir. En az bir ay aratrlarak, eitli kaynaklara ulalm, bilgiler test edilmi olmaldr. Artk gazetecilikte ortalama bilginin kymeti yok. nemli olan bir habere ilikin dierlerince yakalanamayan arka plan yanstmaktr. Mesela ben Suriye zerine bir haber okurken amdaki vatandan grlerini merak ediyorum. (Mlakat 48) Ankaradaki bir haber mdr ise i politikann gndemin byk ksmn igal etmesinden dolay d politika alanndaki uzmanlamaya pek ihtiya hissedilmediini, uzmanlk gerektiren konularda ise, baz katlmclarn dile getirdii niversite camiasna ek olarak, dnce kurulularna bavurulduunu anlatmaktadr: Trk gazeteleri i politika arlkl olduu iin d politikada uzmanlama yeterli dzeyde deildir. Esasnda uzmanlamaya ihtiya da pek hissedilmiyor, nk o adam ne kadar harika haber yaparsa yapsn, sonuta onun ieride ne kadar ie yaradna baklyor. Yani d haberlerimiz dahi i politika merkezli olarak alglanyor. Uzmanlk gerektiren alan ve konularda gazeteciler dnce kurulularnn uzman kadrolarna bavurup oradan gerekli bilgiyi almay daha kolay ve doru buluyor, dolaysyla bizim amzdan bu gibi kurumlar ciddi bir boluu dolduruyor. (Mlakat 51)

3.3 NTELKL ELEMAN VE MESLEK-TEKNK YETERLLK

Nitelikli eleman ve meslek/teknik yeterlilik artlarn ne lde nem verildii konusunda katlmclarn birounun bulutuu ortak temalar u ekilde nitelemek mmkndr: Trk basnnda nitelikli eleman yeteri kadar yok; Trk basn nitelikli elemana yeteri kadar deer vermiyor, Nitelikli eleman piyasada
79

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

maddi-manevi daha fazla tatmin imkn bulabildii iin ya medya sektrne girmiyor, girmise de imknn bulduunda ayrlyor, Meslek eitimde sorunlar ve eksiklikler olduu iin nitelikli eleman da az kyor. Tm bu balklara baz katlmclarn Trk basnnn nitelikli elemana pek talepte bulunmad ynndeki grlerini de eklemek gerekmektedir. Bunun gerekesi olarak ise, internet anda baz ilerin daha kolay ve ucuz bir ekilde halledilebiliyor olmas gsterilmektedir.

Aslnda medyamza birok nitelikli eleman geliyor ama bunlarn bir ksm ksa zamanda ayrlyor, nk medyada insana yatrm ok az. Bir rnek vereyim: Trkiyede hl savunma muhabiri yoktur.

Trk basnnda ihtiya duyulmasna karn yeterince nitelikli eleman olmadn ifade eden baz katlmclar sz konusudur. Nitelikli eleman yeteri kadar yok. En bata, kullanlan dile hkimiyet yok. Meslek ve teknik anlamda iyi bir eitimle gelen eleman says fazla deil. Zaten eleman ok iyiyse buraya gelmemeyi tercih ediyor; nk Trkiyede olmas gereken cretler yok. ok ie az para uygulamas var. Eskiden bu farklyd ama son yllarda, son dnemde krizin de etkisiyle, maalesef bu i tersine dnd. (Mlakat 1) Bir baka d haberci ise Nitelikli eleman az, nitelikli eleman nitelikli ie gereklidir; bizden istenen ey nitelikli habercilikten ziyade daha basit dzeyde habercilik (Mlakat 44) eklinde bir yorum getirmektedir. Baz katlmclar ise basnda nitelikli elemana yeteri kadar deer verilmemesini medyann nitelikli elemana gereksinim hissetmemesine balamaktadr. rnein bir d haber editr Asl sorun medyada nitelikli elemana ve meslek-teknik yeterlilie sahip elemana nem verilmiyor olmas; daha dorusu aranan zelliklerin bunlar olmamas (Mlakat 2) eklinde gr belirtirken, bir akademisyen katlmc ise ksaca Nitelikli elemana ihtiya duyulmuyor ki nem verilsin (Mlakat 26) demektedir. Nitelikli elemann gazetecilik pratii iinde yetitirilmesine pek nem verilmemesi de ayrca vurgulanmaktadr. Nitelikli elemana ok az nem veriliyor. Dnyada ok nemli saylan sava gazetecilii olgusuna Trkiyede rastlayabilir misiniz? Byle elemanlar yetimiyor, yetitirilmiyor. Bu yzden de medyamz sathi kalyor. (Mlakat 4) Benzer bir biimde bir baka d haberci, medyada insana yatrmn ok az olmasndan bahsetmektedir: Aslnda medyamza birok nitelikli eleman geliyor ama bunlarn bir ksm ksa zamanda ayrlyor, nk medyada insana yatrm ok az. Bir rnek vereyim: Trkiyede hl savunma muhabiri yoktur. (Mlakat 15) Trk basnnda iki tip gazeteci oldu80

3 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K AY I

G R M E

B M

unu savunan bir d haber editr ilgin yorumlar yapmaktadr: Aslnda iki tip insan var medyada: alkan olanlar ve tandklar olanlar. yi niversitelerden mezun ok iyi gazeteci adaylar geliyor, bunlar alkan da oluyor; ama basnda aradklarnn ounu bulamyorlar. Dier tip insanlar ise nitelikli olmasalar bile ilikilerini kullanarak bir yerlere gelebiliyorlar. Bunlara ete desek yeridir herhalde. Bu iki gruptan kim kazanr bilemiyorum. (Mlakat 14) Basndaki nitelikli eleman skntsna ilikin nemli karmlardan biri de zaten zor ve az yetien nitelikli elemanlarn daha iyi maa ve standartlarla medya sektr dnda almay tercih etmeleridir. Birok katlmcnn ortak gr olarak dikkat eken sorun, medyann nitelikli elemanlara hem daha fazla nem vermesi, hem de maddi koullar iyiletirmesi ile zmlenebilecek gibi gzkmektedir. Kdemli bir d habercinin yorumlar meseleye k tutmaktadr: Aka unu syleyeyim: Nitelikli bir eleman medyaya girmez, darda daha iyi paralar kazanabilir nk. Hadi diyelim girdi, o zaman da fazla kalmaz; nk ortam ve dzeyi grnce tatmin olmaz. Hem zaten bir gazeteye girmek iin iyi yetimeye deil daha ok tanda veya belli bir yapya yakn olmaya ihtiyacnz var. Bir de dier btn meslek alanlarnda meslek ii eitimler olur, ne hikmetse biz iletiimcilerde, gazetecilerde meslek ii eitim diye bir ey olmaz. (Mlakat 8) Baka bir d haber mdr ise (Mlakat 13), Nitelikli elemana pek de ihtiya duyulmuyor diye dnyorum. Ortada bir i var, onu en ucuz yolla nasl yaparz diye baklyor. Nitelii ykselen elemana daha ok para vermeniz lazm -ki bizim medyada iler byle yrmyor eklinde konumaktadr. Gazetecilii bir ideal olarak grmeyen nitelikli elemanlarn medya sektrnden daha kolay ayrldklarna vurgu yapan bir katlmc da unlar ifade etmektedir: Nitelikli elemanlar eer gazetecilii ok sevmiyorsa, ilk frsatta daha iyi i imknlarn bulup piyasaya gidiyor. Benim grebildiim Trk basnnda ii yapacak kadar ii bilen eleman olsun, yeter mant var; hem zaten byle elemanlar daha ucuza altrabilirsiniz. (Mlakat 14) Benzer biimde bir akademisyen katlmc da durumu, Nitelikli eleman zaten gerekten iyiyse medyaya girmez, baka sektre gider; ancak kii idealist ise gidip medyada alr (Mlakat 20, 26) eklinde yorumlamaktadr. Konuyu bir bakma zetleyen bir katlmcnn szlerini not dmek yararl olacaktr: Basnda para az, ile ok. (Mlakat 45) Tm bu olumsuz grnme ramen Trk basnnn bu konuda da atlm gayreti iinde olduunu ifade eden katlmclara rastlamak mmkndr. rnein Ankaradaki bir haber mdr, Nitelikli eleman konusunda da ilerlemeler var. nk bu alandaki eksikliklerimizi grmeye baladk. Son yllara kadar Souk Sava kskacndaydk, son yllarda bunu atk. Son dnemde komu lkelerde de daimi temsilcilikler oluturulmaya baland; bu da nemli bir gelime (Mlakat 19) eklinde konumaktadr. D politikadaki artan hareketlilik zemininde daha fazla gazetecinin komu lkelerdeki temsilciliklerde almaya balad ve bunun zamanla meyvelerini verecei de katlmclarn dile getirdii konular arasnda yer almaktadr.
81

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

3.4 TRKYEDE DI HABER NASIL OLUUR?

Trk basnnda d haberlerin oluma biiminde temelde iki kaynak sz konusudur; arlkl olarak ajanslar ve muhabirler. Ajanslarn byk blmn yabanc ajanslar olutururken, muhabirlerden kastedilen Ankaradaki diplomasi muhabirleri ile yurt d temsilciliklerinde bulunan kiilerdir. Katlmclarn hemen hepsinin ortak bir biimde ifade ettii husus, Trk basnnda d haberlerin oluumunda ajanslarn ciddi bir biimde arlk tekil ettiidir. Yakn bir blgede nemli bir olay olduunda oraya muhabir gnderilmise, blgeden gelen haberler genelde ilk sayfada kendine daha kolay yer bulmaktadr. Bunda alana eleman gndererek yaplm olan masrafn dolayl kamlayc etkisinin bulunduunu sylemek mmkndr. Zaten haber, ilk sayfada kendine yer bulamayacak kadar nemsiz olsa, muhtemelen o gazete veya televizyon kanal blgeye muhabir yollama zahmet ve masrafna girmeyecektir. Dolaysyla toplamda Associated Press (AP), Agence France-Presse (AFP), Reuters gibi uluslararas ajanslar ile AA Trk basnnn d haber ihtiyacn byk lde karlamaktadr. Bunun dnda Ankaradaki diplomasi muhabirlerinin gndemdeki konularla ilgili haberleri ve yurt d temsilciliklerindeki habercilerin aktard bilgiler de d haber bal altnda kendisine yer bulmaktadr. D haberlerin ajans temelli olarak hazrlanmasnn gerekeleri ise genellikle ekonomik sebepler (ajanslar vesilesiyle habere daha ucuza ulamann mmkn olmas ve buna mukabil olay mahalline muhabir gndermenin ya da yurt dnda temsilcilik bulundurmann pahal olmas), kolaylk (ajanslardan gelen haberin tercme edilerek kontrol edildikten sonra hemen yayna hazr olmas) ve ksmen kolayclk (olay mahalline giderek haber retmenin zor olmas ve allm hazr dzenin kolay gelmesi) olarak tanmlanmaktadr. Tecrbeli bir haber mdr, Trkiyede d haberlerin hazrlanma srecini u ekilde tarif etmektedir: D haberler iki trl oluur: Ankaradaki diplomasi muhabiri bata Dileri Bakanl olmak zere bakanlklardan topladn haber yapar. kincisi stanbuldaki d haberler servisleri bir tercme brosu gibi zellikle ngilizce kaynaklardan eviri yapar. ou zaman noktasna bile dokunmaz. Ayrca ngilizce dnda, mesela, Franszca veya Almanca da pek bilinmez, azdr yleleri. Bakarsnz hep Reuters, AP filan. AFPyi dahi fazla gremezsiniz. Zaten Arap basn veya ran basn vs. onlar hi sylemiyorum. (Mlakat 8) Ajansa baml olmaya ilikin ilk arpc tespit stanbuldaki bir d haber editrnden gelmektedir: Trk basn Bat medyasna ve Batl kaynaklara ok fazla baml. Hemen her alanda Batl kaynaklar kullanyoruz ve bunun temel iki sebebi kaynak yetersizlii ve tembellik. ou zaman Batl bir kaynaktan haberi alp evirmek haber noktasna/blgesine muhabir yollamaktan daha kolay geliyor. (Mlakat 1) Bir dier d haber mdr ise d habercilerin sadece d haberler sayfasyla uramadklarn ifade etmektedir: Bizde ayrca d haberler servisi ile d haberler sayfas arasnda farklar vardr. Beklenti, d haberler servisinin sadece d haberler sayfasn hazrlamas deil, gazetenin 5 ila 7 sayfasna haber hazrla82

3 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K AY I

G R M E

B M

masdr. D haberler sayfas, ajanslardan gelen haberlerin kontrol edilmi halidir. Manet haberler genelde darda grev yapan muhabirlerimizin ilettikleri arasndan seilir. (Mlakat 2) Orta Douyu yakndan tanyan bir haber mdr ise yetimi uzman ve muhabir eksikliine vurgu yapmaktadr: D haberler ounlukla ajanslardan gelen haberlerden oluur. Haberi alr tercme edersiniz, doru olduuna kanaat getirdiyseniz yaynlarsnz. Ama en temel eksik ok ak belli: Yeterince uzman ve yetimi muhabirimiz yok. Yani report olayn gerekletirecek elemanmz yok. Ancak imdi eskiye gre daha eitlendirilmi bir kaynak imknmz var. Mesela 1. Krfez Savan biz neredeyse tamamen CNNden izledik; ama imdi mesela el-Cezire var ve biz Irak Savan tm boyutlaryla grebildik. (Mlakat 11) Bir haber mdr de yine el-Cezireyi rnek gstererek Trk medyasnn blgemizde daha etkin olmas gerektiine iaret etmektedir: Son yllarda Trkiyenin ve Trk d politikasnn ne kadar gelitiini sylyoruz; ama acaba ka gazetenin veya TV kanalnn bizim iin ok nemli olan amda, Tahranda veya Badatta brosu var? ou gazetenin yavru vatan Kuzey Kbrsta bile brosu yok. Siz bu durumda haberi ne lde kaynandan alabilirsiniz ki? El-Cezirenin dnyann farkl yerlerinde 50 civarnda brosu var ve 80 civarnda lkede de kontaklar var. Bizdeki haberlerin ou, uluslararas haberse AP veya Reuters kaynakldr; ulusal haberse AA kaynakldr. Bu haberlerin ou copy-paste [kopyala-yaptr] eklindedir; nk bylesi, bir blgeye muhabir gndermekten ok daha ucuzdur. (Mlakat 4) Bu denli ajans baml olunmasn bir haber mdr u ekilde zetlemektedir: O kadar ajans bamlyz ki AA birgn servis yapmasn btn gazeteler dklr. zgn habercilik ok zayf. Bamszlk Trk gazeteciliinde yeterince gelimemitir. Muhabir saymz ve kalitemizin iyiletirilmesi lazm. Bunun iin de ekonomik imknlarn artmas ok nemli. (Mlakat 19) Ancak AAnn yapsn eletiren katlmclar da vardr: AAnn darda brolar var, bu iyi haber. Ama ayn AAda hl memur zihniyeti var, bu da kt haber. Bizim profesyonel anlamda dnya standartlarnda bir Trk ajansa ihtiyacmz var. Biz ok fazla d kaynakl ajanslara bamlyz. Aradaki perspektif meselesini unutmayalm. Ama tabii bunun dnda yeterli sayda muhabirimizin olmadn da biliyoruz. (Mlakat 16) Habere ulama yollar iinde ajanslar fazlasyla kullanan Trk medyas esasen bu konuda tek deil; bilhassa ekonomik krizin etkisiyle dnyann birok byk gazete ve televizyonu da muhabir saylarn azaltarak daha fazla ajans haberi kullanmaya baladlar. Ekonomik faktrler elbette son derece nemli, ancak burada habere ve haberin kaynana bak as daha nemli olsa gerek, zira ekonomik koullar daha iyi iken/olduunda Trk basn ajans haberlerini daha m az kullanmaktadr sorusu sorulmaktadr. Son bir not da basnn habere ulamasnda resm kurumlarn rolne ilikin olarak dlmelidir; diplomasiye yakn bir katlmcya gre, Haber kaynaklar artrlmal ve eitlendirilmeli. Resm kaynaklar ak olmal. Dzenli bilgilendirme nemli. (Mlakat 40) Benzer bir dzenli bilgilendirme vurgusu da Washingtondaki bir katlmcdan gelmektedir (Mlakat 53): Bilgilendirme ok temel bir unsurdur habercilikte, rnein burada basn mensuplar dzenli olarak
83

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

eitli resm kurumlar tarafndan bilgilendirilir. Artk gazetecinin kp komplo teorileri uydurmas inandrcln yitirir. Trk d politikasnn eitlendii ve derinletii son yllarda bu konuda nasl bir srecin iinden gemekteyiz diye dnldnde yine diplomasiye yakn bir katlmcnn szleri dikkat ekmektedir: Ajanslarn ciddi arl olduunu biliyoruz, muhabirimiz az; bunu son dnemde TRT Trk biraz krmaya alyor. Aslnda bu durumun arkasnda da ideolojik bir mesele var: Bizim Batda temsilcilerimiz iyi-kt vardr, ama Douda temsilcilerimiz var m medyadan? Ayrca dil meselesi ok nemli, Arapa veya Farsa bilen ka eleman var medyada? nk yllarca hep Bat merkezli ve Batc bir gzle bakmz dnyaya. Bat Kudste yaayan bir ngiliz gazetecinin Filistin sorununa ilikin syleyeceklerini bir Trk gazetesi/televizyonu olarak siz alp aynen kullanrsanz, yaptnz ey d habercilik olmaz; onlarn d haberciliini yapm olursunuz. Bu, belki de bir medeniyet algs sorunu, ayn zamanda bir Batllama sorunu. (Mlakat 50)

3.5 DI POLTKADA ULUSAL IKAR VE MEDYA

D politikada ulusal karlar ile medyann ncelikleri arasnda nasl bir irtibatn olabileceine ilikin soruya katlmclarn birou, ulusal kar ifadesinin mulak ve tartmal bir kavram olduunu syleyerek cevap vermitir.29 Ulusal kar kim tanmlamaktadr ve bu tanmlar ne zaman, nasl, neye gre deimektedir; halk ve medya bu tanm srecinin neresinde yer almaktadr; Trkiye gibi siyasal kltr hl olgunlama srecinde olan bir lkede ulusal karn tanmlanmasnda ortak bir zemin nasl bulunacaktr gibi sorular bu blmde katlmclar tarafndan dile getirilmektedir. Bu balamda ulusal kar kavram kesin olarak tanmlanamad ya da tek bir ulusal kar tanm olmad iin, her medya grubu ulusal kar konusunda hassas olsa da, kendi alglad pencereden meseleye yaklamaktadr. Ulusal karn tanm srecine ilikin bu vurgudan sonra ortaya kan sonu, iki farkl grn varlna iaret etmektedir: Bir ksm katlmclar Trk basnnn ulusal karlara dikkat ettiini ve genelde ulusal karla medyann nceliklerinin rttn ifade ederken; dierleri basnn ulusal karla rtmek ya da ters dmek gibi bir derdinin olmayacan, medyann kendine ait nceliklerinin olduunu savunmaktadr. Tam da meseleyi bu adan ele alan bir duayen d politika yazar, Bu anlamda iki yaklam vardr; Nordik lkelerde gazeteci doru grd hereyi yazabileceini dnr; dier lkelerde ise, biz de bu gruba dahiliz, duruma gre mill karlar gzetme hassasiyeti vardr (Mlakat 16) eklinde konuyu izah etmektedir. Trk basnnn zellikle mill meselelerde ulusal karlarla rtecek biimde tavr aldn ifade eden bir haber mdr, D politikadaki ulusal karlarla med29. Ulusal kar kavram etrafnda ina edilen habercilik ve devlet kurumlaryla iliki halindeki medya konusunda bir alma iin bkz. Philip Schlesinger, Medya Devlet ve Ulus (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1994).

84

3 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K AY I

G R M E

B M

yann nceliklerinin bir ekilde rttn, en azndan bir irtibatn olduunu dnyorum. Bizim gazeteler hele de mill bir mesele olunca ulusal karlara gre konuur (Mlakat 4) yorumunda bulunmaktadr. Bir katlmc gazetelerin d politikadaki ulusal karlarla ilgili konularda genel anlamda mill bir durua sahip olduunu (Mlakat 49) ifade ederken, bir diplomasi muhabiri ise konuyu halkn merak zaviyesinden ele almaktadr: Medya ulusal karla ilgili olan hususlar sever, nk herkes ulusal kar olunca olay daha ok merak eder. Ama her gazete kendine gre bir yerden bu ulusal kara yaklar ve nceliini ona gre belirler. (Mlakat 10) Benzer bir aklama getiren kdemli bir d haberci ise milliyeti ovenizme vurgu yapmaktadr: Aslnda medyamz ulusal karlar konusunda hassastr, ama genelde milliyeti bir ovenizme msait olan konularda fla haberler gemeyi daha ok severler. nk o zaman reyting artar ve insanlar daha ok gazete alr. Dolaysyla olay yaratacak biimde ulusal kar savunmas yapmak, bizim medyamzn en sevdii ilerdendir. (Mlakat 15) Bir d haber mdr katlmc da, Ben medyann ncelikleri ile ulusal karlar arasnda ok byk uurumlar grmyorum. Medya iin ticari kayglar, reklamlar ve tiraj/ reyting getirecek haberler her zaman nemlidir. Medya bunlar gzetirken ulusal karlarla ok atmaz. Ama tabii her ulusal kar da ortak kabul edilmi karlar olmayabilir (Mlakat 13) eklinde bir aklama getirmektedir. Bir akademisyen katlmc ise farkl lkelerle kyaslamalar yaparak dncelerini aklamaktadr: Bir ulusal kar algs var ama biraz kark. rnein Yunanistanda devletin ulusal kar algs ile medyann ulusal kar algs birbiriyle rtyor; Trkiyede medya biraz daha bamsz. Ama ABD ile kyaslarsak o zaman da daha devleti kalyor. (Mlakat 27)

Bir ksm katlmclar Trk basnnn ulusal karlara dikkat ettiini ve genelde ulusal karla medyann nceliklerinin rttn ifade ederken; dierleri basnn ulusal karla rtmek ya da ters dmek gibi bir derdinin olmayacan, medyann kendine ait nceliklerinin olduunu savunmaktadr.

Dier gr savunan ve evrensel standart diye tanmlanabilecek katlmclar ise gazetecinin her durumda hakikati aramas ve ulusal karla uyuup uyumamak gibi bir meselesinin olmamas gerektiini ifade etmektedir. Bu noktadaki temel savlar, d politikada ulusal karn ok deiken olabilecei, ulusal kar meselesinin daha ok devletin meselesi olduu ve gazetecinin bu konuyla bal olmad ynndedir. Bir d politika yazar bu konuyu, Ben her zaman medyann doruyu aramas gerektiine inanmmdr. Medyann ncelikleri ne olursa olsun d politikadaki ulusal karlar deil, dorular yazmanz gerekir. Ulusal kar ta85

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

nm bugnden yarna deiebilir ve siz bugn medya olarak iktidara yaranmak iin savunduunuz konularda yarn utanabilirsiniz (Mlakat 12) eklinde yorumlamaktadr. Bir akademisyen katlmcnn yorumu ise ulusal kar ile devletin menfaati ekseninde bir eletiri eklindedir: Devletimin menfaati neredeyse ben de oradaym diye baklarak retilen veya biimlendirilen d politika haberciliinden bir ey olmaz. Gazetecinin ve gazetelerin undan syrlmas lazm: unu sylersem devlet zarar grr. Gazeteci devlete zarar veremez. Ama bunu dzeltmek iin cesaret ve entelektel derinlik lazm. (Mlakat 6) Ulusal kar korumann gazetecinin ii olmadn (Mlakat 22) savunan bir d politika yazar, medyann nceliinin hakikati ortaya koymak olduunu ifade etmektedir. Ayn ekilde dnen bir haber mdr de, Medya iin haber vardr, ulusal kar siyasetinin iidir. Gazeteci diplomat deildir. Ancak gazeteci haberi bir siyasiden almsa ve o siyasi Bu haber ulusal kar meselesidir, ltfen dikkat edelim demise gazeteci de ona gre davranr (Mlakat 52) eklinde ulusal kar meselesini ele almaktadr. Bir d haber mdr ulusal kar konusunda herhangi bir istikrarn olmadn ifade ederken Belli konularda gereinden fazla hassasiyet var, belli konularda ise hi hassasiyet yok. Ama bence asl sorun eletirel bakamamamzdr. Mesela bir Ermeni alm oluyor, herkes ya lehte ya da aleyhte; peki kim bu sreci sorgulayacak? (Mlakat 5) diyerek eletirel yaklam eksikliine dikkat ekmektedir. Gerekten de olaylar siyah ya da beyaz grme alkanln brakp gri alanlarn da olabileceini kabul noktasna gelmek Trk basn iin nemli bir davran deiiklii olacaktr. O zaman ulusal karlarla medyann ncelikleri arasndaki iliki daha rahat bir biimde tartlabilecektir. Son olarak bir akademisyen katlmc, devletin gizlilik anlayn sorgularken, esas amacnn ulusal karlarn toplumda daha iyi anlalmas olduunu ifade etmektedir: Dileri Bakanlnn kurumsal olarak almalarn medyaya daha iyi anlatmas lazm. Devletin gizli tutma politikasndan (Krmz Kitap rnei) AK Partinin vazgemesi lazm. Esas o zaman ulusal karlar daha doru anlalr. Gerekten de ulusal kar en nihayetinde bir siyasettir ve bu deiebilir. (Mlakat 20)

3.6 TRK DI POLTKASININ DEEN VZYONU VE BASININ YAKLAIMI

Trk d politikasnda deiim ve sreklilik zellikle 2000li yllardan itibaren ne kan kavramlar olup neyin sreklilik, neyin deiim unsuru olduu farkl hkmetler dneminde ou zaman tartma konusu olmutur. Yaplan mlakatlarda ortaya kan net tablo, d politikadaki mevcut geliimin, sreklilik unsurlarn da ihtiva eden, ama birok deiim unsurunu da barndran yapc bir dnem olarak alglanddr. Bir dier genel kan da, basnn mevcut deiimi ya ge anlad ya da (bilinli veya bilinsiz) yanl anlad ynndedir. D politika yazarlar hari, basnn byk ksmnn bu deiim ve geliim srecini iyi okuyamad, sreklilik unsuru olarak alglanan eski alkanlklardan farkl ynelimlerin eksen kaymas
86

3 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K AY I

G R M E

B M

olarak dillendirildii bir okuyamama durumunun vaki olduu da ifade edilen hususlardandr. Ancak son dnemde basnn bu yeni vizyonu kavrad ynnde fikir beyan eden katlmclar da mevcuttur. Baz katlmclar ise, Trk d politikasndaki deiimin esasen 2002den nce baladn, ancak siyasi konjonktrn uygun olmamas sebebiyle baarl olamadn ifade etmektedir. Tam da bu noktada Turgut zal ve smail Cem isimleri ne kmaktadr. Tpk ideolojik ve politik etkilerin ele alnma biiminde olduu gibi, d politikadaki ynelimleri anlamaya alrken basnn hkmete yakn ve hkmete mesafeli eklinde iki paral bir biimde hareket ettii de mlakatlarda ska dile getirilen unsurlardandr. Hatta bir d habercinin szleri, medyann arada kalma durumunu ve yaad ikilemi anlatmas bakmndan ak ve eletirel bir tespit gibi durmaktadr: Gerek anlamda Trk d politikasn deerlendirmek bizim medyamzda pek mmkn olmuyor, iyi desen hkmetin yanda medyas, kt desen hkmet kart oluyorsun; ben bu sebeple Trk d politikasnn deien vizyonunun yeterince algland kanaatinde deilim. (Mlakat 2) Trk d politikasnn yeni vizyonunun nasl ortaya kt hususunda farkl yaklamlar vardr. Esasnda katlmclar arasnda, AK Partili yllardaki Trk d politikasnn geleneksel Trk d politikasndan bir kopma olduu ynnde kanaat ifade eden hemen hi kimse yoktur. Mlakatlarn ortaya koyduu verilerden hareketle, basnn 2002den sonra uygulanan d politika ile geleneksel Trk d politikasnn temelleri arasnda bir uyumun bulunduu, ancak bu temellerin hkmet tarafndan yeni bir vizyon ve anlayla yorumland algsna sahip olduunu sylemek mmkndr. Bir haber mdrnn ok veciz bir ekilde ifade ettii gibi deiim, Trk d politikasndaki ekinik genleri harekete geirmekti: Medya deien vizyonu biraz ge alglad, hatta bazlar nceleri pek beenmedi. nk Trk d politikasnn genleriyle oynand dnld. Aslnda evet bir gen oynamas sz konusu; ama burada resesif (ekinik) genlerin harekete geirilmesi sz konusudur. AK Parti bu ekinik genleri harekete geirdi ve Trk d politikasnda yeni bir kimlik kefi yaand. (Mlakat 52) stanbuldaki bir d haber mdrnn aklamas da eski durum ile aradaki farkn izah asndan kayda deer niteliktedir: Bana gre eskiye gre en byk fark, eskiden para para olan ve bir trl byk resmi gremeyen bir d politikamz varken (belki biraz smail Cem dnemi hari; ama Tansu iller gibi bakanla hi uramayan bakanlarmz da vard) imdi btnlkl ve ok boyutlu bir d politika anlaymzn olmasdr. (Mlakat 13) Ankaradaki bir haber mdr ise deiimin ekil ve ierik bakmndan ele alnmas gerektiine iaret etmektedir: Trk d politikasnda ekil ve ierik deiti. Bugn piyasada AKPnin d politika admlarna hadsizce saldranlarn ou ideolojik bakyor. Davutolunun kafasnda bir ablon var ve ne yaptn biliyor. Yeni bir d politika konjonktr ortaya kmt, AKP bunu iyi deerlendirdi. Pasif saldrganlk politikas ve sulh iinde aktif d politika gibi diplomatik davranlar var yeni Trk d politikasnn. (Mlakat 18)
87

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Katlmclar arasnda, deiim-AK Parti ilikisine farkl bir pencereden bakan ve zaten var olan bir srecin varlna vurgu yapanlar da bulunmaktadr: Ben bu meseleyi yle zetliyorum; not the product of invention, but the production of necessity, yani ortada yeni bir icat yok, gereklilikler var. Onlar Trk d politikasn buraya getirmitir. Basnda ise Trk d politikasnn zellikle 2002den sonraki ynelimlerine ilikin iki tavr ortaya kt: ok savunanlar, ok kar olanlar. AKP proaktif grnyor ama bana gre reaktif. Her gn deien koullara Trkiye sadece ayak uydurmaya alyor, buna mecbur da. Souk Sava dneminde sakindik, imdi deiken koullarda ne yaplmas gerekiyorsa onu yapmaya alyoruz. (Mlakat 22) Son dnemdeki dinamik d politika anlay nevzuhur bir ey deildir; bu sre 1984e zala kadar gider. O dnemde de merkez lke sylemi kullanlyordu. Gelinen srete AKP elindeki frsatlar ve uluslararas konjonktr iyi kulland iin eski hkmetlere gre daha baarl oldu. Demek istediim Trk d politikasnda bir devamllk vardr. (Mlakat 24)

Trk d politikasnda ekil ve ierik deiti. Bugn piyasada AKPnin d politika admlarna hadsizce saldranlarn ou ideolojik bakyor. Davutolunun kafasnda bir ablon var ve ne yaptn biliyor. Yeni bir d politika konjonktr ortaya kmt, AKP bunu iyi deerlendirdi.

Trk kamuoyundaki genel alg ve bu alma balamnda yaplan mlakatlarda, Trk d politikasnn son yllarda olumlu bir deiim iinde olduu kanaati belirgin biimde ne kmaktadr. Bu deiimi nitelendirmek iin proaktif d politika, komularla sfr sorun politikas, ritmik diplomasi gibi kavramsallatrmalar ska kullanlmaktadr. Bir katlmc bu deiime bakarken Trkiyenin son yllarda yaad siyasal dinamizmin belki de en nemli aya d politika aya oldu. Ancak medyamzdaki dinamizmin d politikadaki dinamizmi yakaladn ve yeni vizyonu tam olarak alglayabildiini sanmyorum (Mlakat 7) eklinde deerlendirmede bulunurken; bir haber mdr ise, benzer ifadelerle, Ben deien Trk d politikasna ok inanyorum, sayn bakana da ok gveniyorum. Ama basnmzn bu derin d politikay anladn sanmyorum (Mlakat 8) yorumuyla deiimin adresini gstermekte ve basn eletirmektedir. Trk d politikasnn yeni vizyonuna inandn ifade eden akademisyen bir katlmc (Mlakat 54) Trkiyenin yakalad byme trendinde Dilerine dinamizm getiren yeni beyinlerin byk pay vardr eklinde konumaktadr. Kdemli bir d habercinin son dnemdeki yeni srecin alglanna dair tebihi gerekten ok ilgin: Ben Trk d politikasnn son dnemdeki yeni vizyonunu bir gln bymesine ben88

3 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K AY I

G R M E

B M

zetiyorum. Her gn haber detaylaryla uraan birok gazeteci (her gn gle bakan bir kii gibi) o gln aslnda ne kadar da hzl bydn ve ne kadar gzel koktuunu anlayamad. Ama biraz daha bu srece dardan bakabilen dikkatli gzler - bunlar da uzmanlam kiilerdir - gldeki bymeyi daha abuk fark ettiler. lk kesim olan biteni fark edemedii iin srekli dikenlerden ikyet etti. Dierleri ise dikenden ziyade gln kokusundan ve yapraklarndan holanmaya balad. (Mlakat 15) Bir baka haber mdr de Trk d politikas tarihinin en nemli srelerini yayor. Medyamzdaki ok seslilik eski tabular ykt. Trkiyenin deien vizyonunu tm dnya gryor eklinde yorum getirirken Trk basnnn bu sreci biraz ge grdn dnmektedir. (Mlakat 19) D politikann deiiminde hangi ayak izlerinin takip edilmesi gerektii hususunda birok katlmc Davutoluna vurgu yaparken ondan nceki dileri bakanlarna atf yapanlara da rastlamak mmkndr. Ahmet Davutoluna gnderme yapan kdemli bir d politika yazar, Davutolunun en byk katksnn Trk d politikasn kavramsallatrmak olduunu ifade ederek Davutolunun teorik bilgiyle pratik bilgiyi birletirdiini (Mlakat 24) sylemektedir. Bir akademisyen katlmc da Sre aslnda yeni deil, ama Davutolu bu sreci ekillendirdi ve somutlatrd (Mlakat 26) eklinde konumaktadr. Ankaradaki bir diplomasi muhabiri eskiden tek boyutlu bir Trk d politikas varken, artk ok boyutlu bir d politikann olduunu ifade etmektedir: Bu srete AKP inisiyatif ald ve deadlock olan birok konunu zerine cesurca gitti. Biraz Neo-Osmanlc ve tmdengelimci bir metotla Ahmet Davutolu ok nemli iler baaryor. Trk d politikasna teorik bak geldi. (Mlakat 32) Kdemli bir d haberci de Davutolunun Hoca oluuna vurgu yaparken bir ikazda da bulunmaktadr: Davutolu ncesinde ciddi bir anlama ve alglama sorunu vard; Davutolu sonrasnda en kart yazarlar/gazeteler dahi takdir ediyor yaplanlar. Davutolunun kendisinin bir Hoca olmas, meseleleri herkese konuarak aklamas ve insanlar doyurmas ve Trk d politikas konusunda insanlar heyecanlandrmas ne kan unsurlar. Bu ve benzeri sebeplerden dolay Davutolunun bakan olmasndan sonraki sre ok farkl. Davutolu ke yazarlarn ve gazetecileri adeta eitiyor. Ama tm bu olumlu srelerin yannda Davutolunun eletirilemiyor olmas bir sorun; nk her yapt doru gibi alglanan bir kii yanl yaptnda kimse onu grmez, grse de kolay kolay syleyemez. Bu bakmdan eletirel dnce nemli, bunu kaybetmemek lazm. (Mlakat 49) Benzer baka grlere rastlamak mmkn; ancak Ankaradaki yabanc lke eliliklerinden bazlaryla yaplan mlakatlarda ortak bir biimde Davutoluna kuvvetli bir vurgunun yaplmas da dikkat ekmektedir. (Mlakat 33, 34, 35, 37, 38, 39) Bu katlmclarn ou Davutolu ile Trk d politikasnn ciddi derinlik kazandn ifade ederken wise man [bilge adam] nitelemesini yapmaktadr. Bir diplomasi muhabiri ise yeni d politika vizyonunu birok aktre balarken, medyann yeni durumu alglamakta sorun yaadna deinmektedir: Bu aktif d politika vizyonunda sadece Bakan ve Bakanlk yok, Cumhurbakan ve Babakan da var. Medya bu meseleyi tam olarak anlayamad
89

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

iin esasl haber analizlerinden deil, s yorum yazlarndan bu vizyonu okumaya alyor. (Mlakat 10) Trk basnnn bu deiimi ge fark ettii kanaati katlmclarn ounun dile getirdii bir konudur. Ancak bu ge alglayn nedenlerine ilikin farkl yaklamlar da mevcuttur. Baz d haber editrleri bunu, derinlik eksikliine balamaktadr: Medyann bu yeni sreci tam olarak alglayabildiini sanmyorum; nk bu bir derinlik istiyor ve bu derinlik medyamzda yok. (Mlakat 9) Anlayanlarn says emin olun ok azdr. Basn bunu kavrayamyor; nk kavrayacak aralara sahip deil: Entelektel derinlik yoksa, kitap okunmuyorsa, nyargl bak varsa, en yaknmzdaki komular bile yeterince tannmyorsa Davutolu ne yapsn? (Mlakat 8) Bir akademisyen katlmc da Trk d politikasnda hakikaten bir vizyon deiiklii oldu; ancak medyamzn byk kesimi bu sreci uzunca bir zaman alglayamad, ideolojik ve yzeysel okumalara devam etti. Sonra ilk nce baz ke yazarlar, haber kanallar ve en ge medyamzn genel kesimi Trk d politikasnda gerekten nelerin niin ve nasl deitii anlama abasna giriti (Mlakat 20) eklinde gr beyan etmektedir. Bu ve benzeri rnekler (Mlakat 15, 28, 56), d politikadaki deiim ve hareketlilii derinlemesine analiz edecek dzeyde, daha nceki blmlerde de dile getirilen, uzmanlk, nitelikli eleman ve derinlik ihtiyacn bir kez daha ne karmaktadr. Trk d politikasnn yeni vizyonunun olduu gibi kavranmasna engel tekil eden nemli bir husus da ideolojik farkllamalardan, ama daha byk lde politik pozisyon allardan kaynaklanmaktadr. Baz katlmclarn srarla vurgulad nokta, Trk d politikasndaki admlarn anlalp anlalmamasndan daha ncelikli olarak bu admlarn baz nyarglarla deerlendiriliyor olmasdr. Elbette bu durum Trk basnndaki d haberciliin niteliini olumsuz etkilemektedir. Burada ortaya kan kanaat, hkmete yakn olan medya gruplarnn 2002 sonras Trk d politikasn yeterli analiz yapmadan gklere karrken; dier medya gruplarnn da yeterli analiz yapmadan hkmetin d politika performansn srekli bardan bo tarafyla deerlendirmesidir. Dolaysyla Trkiye gndeminin pek ok meselede yaad bir sorun olarak, bu konuda da salkl bir anlama zemini kalmamakta, ciddi ve derinlikli analizler yerine politik anlamda taraf olduu iin beenen ya da eletiren gazeteler/gazeteciler ortaya kmaktadr. Ayn durumun televizyon kanallar iin de geerli olduunu sylemek mmkndr. Bu konuda bir d haber mdr, Trk medyas, genel anlamda, hkmet yanda ve hkmet kart diye iki ana gruba ayrld iin, bir taraf d politikadaki her eyi fazlaca abartarak hkmete destek kmaya alyor. te yandan dier tarafsa baary nemsizletirerek aslnda hkmete sopa gstermeye alyor (Mlakat 2) eklinde konumaktadr. Bir baka haber mdr de benzer bir biimde, Trk medyas yeni d politika vizyonunu henz anlamaya balad. Ancak 2002den sonraki sreci kavrayamayanlar hemen Trkiye temel izgisinden sapyor demeye baladlar. Bu tabii ideolojikti esasnda. Bir taraf srekli eletiri oklaryla hareket ederek aslnda bir kar taraf oluturdu; dier taraf ise hkmete fazla angaje
90

3 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K AY I

G R M E

B M

olduu iin tm d politika hamlelerine gz kapal destek verdi, veriyor. Bu salkl deil (Mlakat 11) eklinde deerlendirmektedir. Stratejik almalar yapan bir dier katlmc da, ok boyutlu d politikann bir aya da medyadr, yle olmas lazm; ama Trkiyede deien d politika vizyonunu gremeyen, anlayamayan bir medya sz konusu. Bir ksm ideolojik ve politik olarak ters dt iin bu deien vizyonu gremiyor, bazlar da tamamen hkmet yanls baktklar iin yeterince eletirel olamyor ve sreci derinlemesine gremiyorlar (Mlakat 21) yorumunu getirmektedir. stanbuldaki kdemli bir d habercinin yorumu ise daha ak ve nettir: Medya ikiye ayrld; AKPyi savunanlar ve AKPye kar olanlar. Bu ok kt bir durum. nk habercilikte objektif olmak nemlidir ama objektif bakan yok gibi. Trk d politikasnda ne olduunu anlamak iin geni bir perspektiften baklmalyd; ama bizde ok fazla i siyaset-merkezli bir alglama ve deerlendirme var ve dolaysyla ben son dnemdeki Trk d politikasnn yeterince alglanabildiini sanmyorum. (Mlakat 23) Bir akademisyen katlmc Trk d politikasnn deien vizyonu karsnda basnn tutumunu, Basnn tavr aslnda son derece ak: Hrriyette Trk d politikas ile ilgili pozitif yaz bulmak zordur, Yeni afakta da negatif bir yaz bulmak zordur. Ama mesela NYTde 11 Eyll olayndan gn sonra Tark Ramazann eletirel bir yazsn bulabilirsiniz. Bizde basn bamllklar zerinden hareket ediyor (Mlakat 6) eklinde deerlendirmektedir. Diplomasiye yakn bir katlmc ise yaplanlar bir btnlk iinde anlamak yerine hemen eksen kaymas tartmalarna geildiinden ikyet etmektedir: Trk d politikasnda uzun sre anormallikler normallik, normallikler de anormallik olarak algland iin 2002den itibaren d politikada yaplanlar nce anlalmad; sonra eksen mi kayyor diye yaftaland. Tabii bunu bilinli yapanlar da vard. Ama zaman iinde ben yeni Trk d politika vizyonunun, ge de olsa, alglandn dnyorum. 1923te kurulan T.C. ile 1932de kurulan Suudi Arabistan arasnda 2006 ylna kadar krallk dzeyinde hibir ziyaret olmam; ite anormalliklerin normal alglanmas dediim ey bu. imdi Kral ile karlkl ziyaretler yaplnca birileri kp Siz slamcsnz diyebiliyor ya da farkl bir rnek olarak, Trkiye AGT benzeri Orta Douda bir gvenlik kurumunun kurulmasn nerdi ki bunun iinde hem ran, hem de srail yer alacakt. Ayn Trkiye Obamann ilk ziyaret ettii d lke idi. Trkiyenin tavr herkesle iliki kurmak temelinde oyun kuran bir lke olmak iken, bazlar kp eksen kaymasndan bahsediyor. Bunun ideolojik olmadn dnmek iin bir sebep yok. (Mlakat 50) Eksen kaymas tartmalarn Washingtondan deerlendiren bir d haberci de Bu iktidar Trkiyenin eksenini deitirmeye almyor, zaten Trkiyenin yn de deimez. Ama darda kafas kark insanlar ok. zellikle Babakann baz refleksleri sknt yaratyor. (Mlakat 43) eklinde bir yorumla zellikle ABDdeki baz kiilerin/kurumlarn neden rahatsz olduklarna iaret etmektedir. Benzer baka rnekler de mevcut, ancak bir d politika yazarnn d politikadaki mevcut ynelimleri alglama konusunda yapt ilgin tasnifi alntlayarak devam etmek, zellikle gazetecilik mesleinin icra edilme tarzna ilikin ufuk ac olabilir:
91

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Ben bu konuda gazetecileri e ayryorum: (i) Bu vizyonu gerekten anlamayanlar; bunlara kzamyorum nk kapasite ile ilgili bir ey bu vizyonu anlayp anlamamak. (ii) Bu vizyonu biraz olsun anlayan ama anlamazlktan gelen veya kastl olarak yanl bir ekilde aksettirenler; bunlara kzyorum nk aslnda ne olduunu gryor ama halka bilerek yanl aksettiriyorlar, burada bilinli saptrma sz konusu ve iyi niyet yok. (iii) Son grup ise anlasalar da anlamasalar da iktidara tamamyla angaje olmu ve d politikada ne adm atlrsa atlsn her eyi savunan yanda medya unsurlar, ben bunlara da kzyorum nk eletirel olmayan ve doruya odaklanmayan bir gazetecilikten iktidara da hayr gelmez. (Mlakat 12) Tm bu deerlendirmeler dnda yeni d politika vizyonuna ilikin farkl ve ilgin perspektiflere de rastlamak mmkndr. Bir d haber editr AK Parti ile Tony Blairin i Partisi arasnda iliki kurmakta ve Birok kii bu sebeple meseleyi daha ok din kklerde veya muhafazakrlkta arad, hlbuki AKP Trkiyenin karlarna hizmet edecek bir Orta Dou vizyonu kurmaya alyordu. Ayrca AKP deiimi arzulayan bir parti kimliini kazanrken Blairin i Partisinden ve onun programndan ok faydalanmtr. Ben o dnemde ngilterede yaadm ve bu sreleri takip ettiim iin biliyorum, iki parti arasnda hatr saylr bir vizyon paylam gereklemiti. Eskiden devlet, hkmetlerin stndeydi; AKP bunu deitirip asl hizmet edecek olann hkmet olmas gerektii ynnde bir irade ortaya koymaya alt. Hedef uydu: Kemiklemi olan yaplarn esnetilmesi. (Mlakat 14) AK Partinin kalplam i ve d politika ynelimlerini daha esnek ve zengin hale getirmeye alt ynnde grler mevcuttur ve Trkiyenin zellikle d politikada bu abann meyvelerini almaya balad vurgulanmaktadr. (Mlakat 55, 59) Bu hususlar dnda, d politika yapclar ile d haberciler arasndaki iletiime vurgu yapan 30, 36, 50 ve 58 numaral mlakatlarda, kamu diplomasisine nem verilmesi ve Dileri Bakanl ile medya arasnda daha fazla bilgi paylam olmas gerektii konularnn dile getirildiini not etmekte fayda vardr.

3.7 POLTKA LE E DI HABER

D haberlerin i politika malzemesi olarak kullanlmas konusunda, farkl sebeplerden dolay olsa da, birok katlmcnn bu durumu artk iselletirdiini grmek mmkndr. Daha nceki blmlerde de bu konu ele alnd iin d haberlerin nasl i politika malzemesi olabilecei konusu bu balk altnda ksa tutulacaktr. Baz katlmclar bu durumu kanlmaz bir mecburiyet olarak deerlendirirken, bazlar da d politikann i siyasetin malzemesi haline dnmesini normal bir durum olarak deerlendirmektedir. Ancak burada dikkat eken nokta ne tr d haberlerin kimler tarafndan hangi ekillerde i politika malzemesi olarak kullanld sorusuyla ortaya kmaktadr. Tam da bu noktada hkmete yakn olmak ve mesafeli olmak ayrm tekrar devreye girmekte ve d haberlerin i politika malzemesi yaplmas konusunda farkllklarn yine bu eksende ortaya kt ifa92

3 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K AY I

G R M E

B M

de edilmektedir. Dier bir husus da genellikle baz konularn (Ermeni iddialar, Kuzey Irak-Krt meselesi, ABye yelik konusu, barts, cinsiyet sorunlar vs.) ve lkelerin (ran, Yunanistan, ABD, Irak, srail, Suudi Arabistan) dorudan bir biimde i politika malzemesi olarak kullanlmasdr. Birok katlmc, bu tr d haberlerin aslnda ierideki ideolojik/politik yer tutma veya pozisyon alma gndemine tekabl ettiini dile getirmektedir. O zaman da arka planda kaybolan ey bizatihi haberciliin ta kendisi olmaktadr.

D politika konularnn ve haberlerinin i politika malzemesi olarak kullanlmas Trkiyede her zaman ve ska yaplan bir eydir. Mesela Fransada barts ile ilgili bir karar alnyor; burada bir ksm medya bundan dem vurarak Trkiyedeki bartllerin kamusal alandaki varlna kar bir k yapyor; dier bir ksm da ayn haberden hareketle zgrlkleri ne karyor.
Konuya ilikin gzel rneklerden birini stanbuldaki bir d haber mdr vermektedir: D politika konularnn ve haberlerinin i politika malzemesi olarak kullanlmas Trkiyede her zaman ve ska yaplan bir eydir. Mesela Fransada barts ile ilgili bir karar alnyor; burada bir ksm medya bundan dem vurarak Trkiyedeki bartllerin kamusal alandaki varlna kar bir k yapyor; dier bir ksm da ayn haberden hareketle zgrlkleri ne karyor ve Trkiye konjonktrne uygun bir sylem kullanyor. (Mlakat 2) Ayn Fransa-barts rnei Mlakat 7de de verilmektedir. Bir dier haber mdr ise iin ideolojik boyutuna vurgu yapmaktadr: ok fazla deil ama olanlar da ideolojik kkenlidir. ran buna bir rnektir. Eer bir haber i politika iin kullanlacaksa genelde kt rnekler kullanlr, nk bunlar zerinden siyasal iktidara ta atmak daha kolaydr. yi rnekler pek kullanlmaz. (Mlakat 4) Bir akademisyen de ideolojik tutuma atf yaparak Ayn haberin farkl gazetelerde farkl ekillerde haber olduunu gryorsunuz. Herkes kendi pozisyonuna gre haber yapyor. Sylem ne ise ideolojik temel de o oluyor (Mlakat 26) eklinde konumaktadr. D haberin i politika malzemesi olarak kullanlrken ieride yaratabilecei etkilerin hesaba katlmas gerektiini ifade eden bir katlmc etik sorumluluk vurgusu yapmaktadr: Buna arlkl olarak rastlanyor. Bu ekilde haber yapan, bunun ikili ilikilere, Trkiyenin sosyal ve kltrel yapsna ne tr etkiler yapacan bilmeden haber yapyor. Haberinin etik sorumluluunu hissetmiyor. Bu zellikle de Orta Douya ilikin haberlerde ve din konularda grlyor. (Mlakat 47) Ancak d haber, eer doru bir perspektifle ve anlamn bilerek i politika malzemesi
93

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

olarak kullanlrsa ortaya anlaml ve kastl bir durumun da kabileceine dikkat eken bir katlmc unlar ifade etmektedir: D politikaya ilikin gelimeler i politika malzemesi olarak kullanlyor. Bu kendi bana kt bir ey deil; nk d politika ile i politika alan birbirinden kopuk iki alan deil. D politikayla ilgili ulusal meruiyet nemli; bu yzden i kamuoyunun da beklentilerine kulak vermek gerekiyor. Bu anlamda olumlu bir etki yaratmak iin kullanlyorsa bir sorun yok. (Mlakat 48). Dolaysyla metinde malzeme kelimesinin kullanlmas ilk bakta olumsuz bir arm yaratsa da, son rnekte de grld gibi, her zaman olumsuz alglanmamaktadr.

94

4. T R K BA S I N I N I N DI PO L T K A K A RN ES

Aratrmann bu blmnde medya ariv taramalarndan elde edilen sonular deerlendirilmektedir. Ariv taramas yaplrken sadece yazl basnn tercih edildiini belirtmek gerekmektedir. Zira grsel basnn da taranmas ve deerlendirilmesi daha uzun ve problemli bir alma alan yaratabilirdi. nceki blmlerde konuya ilikin mlakatlarn analizinden sonra bu blmde, seilen drt rnek olay zerinden (Suriye ile Uak Krizi, Grcistan-Rusya Sava, Uygur Olaylar ve Nabucco Boru Hatt Anlamas) basnn d politika karnesine dair bir deerlendirme yaplmas amalanmaktadr.

4.1 SURYE LE UAK KRZ: 23 HAZRAN31 TEMMUZ 2012

2011 yl ortalarndan itibaren, d politikada Trkiyenin kar karya kald en nemli sorun alannn Suriye olduu grlmektedir. Gerek d politika balamnda nemli sonular dourabilecek ciddi bir kriz alan olmas, gerekse son dnemde PKK terrnn artmasnda katalizr ilevi grmesi sebebiyle Suriye sorunu, Trkiyenin ana gndem maddelerinden biri haline geldi. Dolaysyla d politika yazarlar kadar i politika yazarlar, gazetelerin d haberler sayfalar kadar gncel haberler/siyaset sayfalar da Suriye meselesine younlam durumdadr. Meselenin PKK terr zerinden ehit haberleriyle dorudan veya dolayl balant ierisinde deerlendirilmesi ise Suriye konusunu daha da hassas bir konuma tamaktadr. Bu zor srete doru bir Suriye okumas yapabilmek, kategorik anlamda birbirinden farkl hususlar yerli yerine oturtabilmek ve ideolojik/politik bak alarndan syrlarak habercilik yapmak, medya iin bir hayli zorlamaktadr. Aratrmann bu blmnde ele alnan Suriye krizi, bir d politika analizi yapmak ya da sorunun i politikadaki yansmalarn masaya yatrmak amacn tamamaktadr. Daha ziyade, hlihazrda devam etmekte olan bir krizin/sorun alan95

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

nn Trk basn tarafndan nasl okunduu ve alglandna dair bir resmin ortaya konulmas hedeflenmektedir. Bu amala 23 Haziran31 Temmuz 2012 tarihleri arasnda 10 ulusal gazetenin Suriye meselesine yaklamlar belli kriterlere gre incelenerek aada ayrntlar yer alan sonulara ulalmtr. ncelenen dnem ierisinde Suriye ile ilgili haberlerin D Haberler sayfalarndan ok Gndem/Gncel Siyaset/Politika sayfalarnda yer alm olmas, meselenin i politika ile olan yakn ilikisine iaret etmektedir. 23 Haziranda Akdenizde eitim uuu yapan bir Trk jetinin Suriye tarafndan drlmesi, Suriyeden saylar her geen gn artarak gelen mlteciler konusu, Bear Esedin hkimiyetinin zayflad Kuzey Suriyede orta/uzun vadede muhtemel bir Krt zerk blgesinin kurulabilecei iddias ve Suriyeden gelerek Trkiyede eylem yapan PKKllarn varl gibi unsurlar, Suriye meselesini sadece bir d politika deil, ayn zamanda ve belki daha da fazla bir i politika sorunu haline getirmektedir. Bu nedenle Suriye krizi, medyadaki ideolojik/politik farkl durularn da dorudan veya dolayl olarak sergilendii bir atma alanna dnmektedir. Bu balamda, Suriyedeki kriz sebebiyle artt iddia edilen PKK terr ve saylar bugn itibariyle 150 bine varan mltecilerle ilgili haberlerin, medyann ideolojik/politik szgecinden geerek ekillendiini sylemek yanl olmaz. En azndan bu tr haberler, ideolojik/politik bir renk katlarak kamuoyuna sunulmaktadr. Bu da baz gazetelerin zaman zaman neredeyse Esed yanls habercilik yapmasna zemin hazrlayan bir altyap oluturmutur. Yine bu erevede, bilhassa Austos aynda youn biimde gndeme gelen Hataydaki Suriyeli mltecilerle ilgili sorunlar ve yaplan dezenformatif haberler, medyann bir blmnn byle kritik dnemlerde dahi hl ideolojik bak asndan syrlamadn gstermesi bakmndan nemli rneklerdir. Ancak Trk basnnn Suriye meselesindeki farkllklar bunlarla snrl deil; rnein Bear Esedin soyad konusunda da gazeteler arasnda farkllklar bulunmaktadr. Baz gazeteler Esad kelimesini kullanrken, baz gazetelerin ise Esed kelimesini benimsedii grlmektedir. Bu almada baz alnan 10 ulusal gazetenin 3 (Taraf, Yeni afak ve Zaman) Esed kelimesini tercih ederken kalan 7 gazete ise (Cumhuriyet, Habertrk, Hrriyet, Milliyet, Sabah, Star ve Vatan) Esad kelimesini kullanmaktadr. Esasen kelimenin Arapa kkenine bakld zaman Esed ifadesinin daha doru olduu30, ancak Esadn da yanl olmad gr kamuoyunda hkimdir. Bu almada da Trk Dil Kurumunun AAnn bavurusu zerine aklad yaklam esas kabul edilmekte ve Esed ifadesi kullanlmaktadr. ncelenen dnem, Akdenizde eitim uuu yapan bir Trk jetinin 23 Haziran 2012 tarihinde Suriye tarafndan drlmesi ile balamaktadr. Drlen Trk jetiyle ilgili olarak baz gazeteler daha ok atma ierikli haberlere ynelirken dier Suriye haberlerinde ise konulatrma odakl habercilik yapld g30. Esat m, Esad m, yoksa Esed mi?, T24 Haber, 29 Haziran 2012, http://t24.com.tr/haber/esat-mi-esad-miyoksa-esed-mi/207410.

96

4 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K A

K A R N E S

Taraf, 1 Temmuz 2012

Drlen F-4 hakknda Trk basnnn byk blm yerli kaynaklar dikkate alrken, Taraf gazetesi, srarla, Wall Street Journaln uan Suriyede drld iddiasn manete tad.

97

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

rlmektedir. D haberler blmnde genellikle sava senaryolar haberleri dikkat ekmekte ve atma odakl haberler yapld grlmektedir. Burada, zellikle Taraf ve Zamann bu atma dilinden mmkn olduunca uzak durmaya alan bir habercilii benimsedii, Hrriyetin ise jetin drld sre iinde konulatrmadan ziyade atma odakl haber ve manetlere arlk verdii gzlemlenmektedir. 23 Haziran gn Suriye tarafndan drlen Trk jetinin enkaz 5 Temmuz gn bulunurken 6 Temmuz tarihli gazetelerde, Enkaz fze diyor31 gibi manetler yer ald. Tm bu haberler bir yana, Taraf gazetesi 1 Temmuz tarihli basksnda Wall Street Journala dayanarak uan Suriyede vurulduunu manetine tad.32 Jetin nasl, nerede ve kim tarafndan drldne ilikin Ankarann aklamalarn baz gazeteler biraz alayc bir yaklamla ele alrken Taraf gazetesi, Vallahi de billahi de jeti Suriye drd33 baln dahi kullanmaktadr. Konunun devamnda ise, 12 Temmuz gazetelerinde ounlukla Genelkurmay Bakanlnn yapt aklama yer almaktadr. Trk jetinin drld deil, drldnn iddia edildii eklindeki aklama gazetelerde manetten verilirken bu haberler, kafalar kart eklinde yorumlanarak okuyuculara sunulmaktadr. Wikileaksin am ynetimi ve Esed hakknda szdrd bilgiler, 6 Temmuz gnk gazetelerin neredeyse hepsinde yer alrken Zaman gibi birka gazetenin bu haberi kullanmad grlmektedir. Buna mukabil, Wikileaksin am belgeleri dier gazetelerde bir gn haber yaplp kesilmiken Taraf n konuyu gndemde tutarak, D Haberler blmnde Wikileaks Postas adyla ilgili haberleri yaymlamaya devam ettii grlmektedir. Gazetelerin 14 Temmuz basklarnda Suriyede byk bir katliam yaand haberleri yer almaktadr. Hamada 200den fazla kiinin lm ile ilgili haberler byk punto ve fotoraflarla sayfalara tanrken, birok gazete olay 1. sayfadan grmektedir. 14 Temmuz saldrs kimi sayfalarda ok gl biimde yer bulmakta ve katliam szcnn alt izilerek kullanlmaktadr. Baz gazeteler ise olayn iddetini yanstabilmek iin saldrda hayatn kaybeden ocuklarn fotoraflarn dahi kullanmaktadr. rnein, Starda yer alan Esedin hedefindeki terristler34 balkl manet haberde, len ocuklarn cesetlerinin fotoraflar yer almaktadr. Bu tr bir yaklam, her ne kadar Esedin zalimliini vurgulamak amacn tasa da, iddet ieren bir habercilik izgisi, eitli yan etkileri ve etik tartmalar da beraberinde getirmektedir. Hamadaki katliama ilikin birok gazete benzer manetleri atarken Yeni afak, Kana doymuyor35 gibi manetler kullanmay tercih ederek meselenin ciddiyeti31. Enkaz fze diyor, Habertrk, 6 Temmuz 2012. 32. Uak Suriyede vuruldu, Taraf, 1 Temmuz 2012. 33. Vallahi de billahi de jeti Suriye drd, Taraf, 18 Temmuz 2012. 34. Esedn hedefindeki terristler, Star, 15 Temmuz 2012. 35. Kana doymuyor, Yeni afak, 14 Temmuz 2012.

98

4 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K A

K A R N E S

Taraf, 30 Temmuz 2012

Gndem, Kuzey Suriyenin PKK hkimiyetine getii iddialaryla alkalanrken, Taraf gazetesi, konuyu bu ifadelerle manetine tad. Ksa sre sonra iddialarn temelsizlii ortaya kt; geriye buruk bir maniplasyon etkisi kald.

99

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Habertrk, 30 Haziran 2012

Drlen F-4 uan arama faaliyetleri iin Nautilus adl geminin geleceine ilikin haberler medyada farkl ekillerde yer ald. Ancak Habertrk, Titanici buldu, F-4 de bulacak gibi enteresan bir balk ile gemiden ok Titanice gnderme yapyor.

ne vurucu kelimelerle dikkat ekmeye almaktadr. Yeni afak gazetesinde farkl bir ayrnt da yer almaktadr: Arakanda yaanan katliamlar da 1. sayfada manete tayan gazete, Budist katliam vb. balk yerine Esed kadar kanl36 manetini kullanmaktadr. Gazete, kulland szck ve grsellerle korkun tabloyu en ak ekilde gstermeyi tercih ederken, Esed konusunda vahet ve katliam imgelerini anmsatan haberleri canl tutup sert bir dil kullanmaktadr. Gazetelerin ou, saldrlar sonucu meydana gelen toplu lmleri aktarrken katliam szcn tercih etmektedir. Esede bal glerin Hamay bombalad gnlerde birok gazetenin Hamada katliam eklinde ortak manet attklar gzlemlenmitir.

36. Esed kadar kanl, Yeni afak, 15 Temmuz 2012.

100

4 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K A

K A R N E S

19 Temmuzda Suriye Ulusal Gvenlik Merkezinde dzenlenen bombal saldr haberi, ertesi gn tm gazeteler tarafndan benzer bir kalp kalbyla grlmektedir. Manetlerde Kalbinden vurdular37, amn kalbine bomba38, Esad kalbinden vuruldu39 ve Esed ynetiminin kalbine bomba40 gibi ifadeler dikkat ekmektedir. Ayn gn yine 1. sayfada Babakan Erdoann Rusya Devlet Bakan Putini ziyaretinde Suriye meselesinin ele alnaca haberleri de kendine yer bulmaktadr. Ancak, genelde, patlayan bomba manete tanrken, politik ierik tayan dier haber kk puntolarla kullanlmtr. Bomba haberinin hemen tm gazetelerde manet olmas ve Babakan Erdoann Rusya ziyaretinin nnde grlmesi, hem Suriye meselesi konusunda ne denli aktif bir d habercilik izlendiini, hem de haberin yaknl kriterinin etkilerini gstermektedir. Elbette, medyann ska eletiriye urayan sava dknl sorununun da oynad rol hesaba katmak gerekir. 24 Temmuz sonrasnda Kuzey Suriye ile ilgili haberlerin manete kt ve baz gazetelerin, muhabirlerini Suriyeye gnderip birka gnlk manet haberler yaptklar grlmektedir. Kuzey Suriye haberleri konusunda Trk basnn olaya ilk tepkisinin yeterli bilgi ve analiz nda deil, duygusal reflekslerle ekillendii aka sylenebilir. Kendilerine ait bir temsilci ve salkl bilgi ak olmakszn baz gazetelerin Esedin ekildii ve PKKnn Kuzey Suriyeye yerletii eklindeki haberleri, gereki analizlerden ziyade, iinde PKK ifadesi getii iin heyecan uyandran sansasyonel ifadeler/haberler olarak deerlendirilebilir. Bu cokulu abarty bir adm ileri gtren Taraf gazetesi ise, blgeye temsilci yollayp birka kii ile rportaj yapmakta ve konuyu daha hassas bir izgide kurgulayarak, Krdistan kurduk, kimseye vermeyiz41 ifadeleriyle manete karmaktadr. Ancak birka gn iinde Babakan Erdoann Kuzey Suriyede bir Krdistana izin vermeyiz42 mesaj neredeyse tm ulusal basnda ilk sayfada yer bulmu ve sonraki gnlerde bu konu bir daha bu boyutta gndeme gelmemitir. Bu rneklerden yola karak Trkiye toplumunun genelindeki PKK ve Krdistan hassasiyetinin gazetelere ok hzl yansdn, ancak ayn gazetelerin siyaset kurumunun tavrna gre pozisyonlarn hzl bir biimde revize ettiklerini sylemek mmkndr. Drlen jetin bulunmasna ilikin almalar Temmuz aynn sonlarna doru netlemeye balad. Jetin aranma yntemine ilikin tm basnda benzer haberler karken Habertrk, Titanici buldu F-4 de bulacak eklinde bir balkla okuyucuda ilgi uyandrd. Srecin ekonomi boyutuna bakldnda ise, konunun d politika ve buna bal olarak i politika malzemesi olmas sebebiyle basnda ok youn bir haber trafii
37. Kalbinden vurdular, Vatan, 19 Temmuz 2012. 38. amn kalbine bomba, Cumhuriyet, 19 Temmuz 2012. 39. Esad kalbinden vuruldu, Hrriyet, 19 Temmuz 2012. 40. Esad ynetiminin kalbine bomba, Zaman, 19 Temmuz 2012. 41. Krdistan kurduk, kimseye vermeyiz, Taraf, 30 Temmuz 2012. 42. Bu hususta, Hrriyetin 27 Temmuz tarihli, Babakan Erdoann azndan Krdistan unutun maneti rnek olarak verilebilir.

101

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

gzlemlenmemitir. Genel anlamda, Suriye ile son yllarda zirve noktasna ulaan ticaret hacminin snrlarn kapanmas dolaysyla ciddi anlamda dmesiyle ilgili haberler dikkat ekmektedir. 2010 ylnda 2,5 milyar dolara ulaan ticaret hacminin son aylarda birka yz milyon dolar seviyesine indii belirtilirken, snr kaplarnn kapanmasyla iki lke arasndaki ticaretin durma noktasna geldii ifade edilmektedir.43 Temmuz aynda ekonomi sayfalarnda Suriye ile ilgili bu gibi haberlerin dnda farkl haberlere pek rastlanmamaktadr. Bu tr haberlerde ana temalarn, snrda ticaretin durma noktasna gelmesi, yaklan trlar, taranan aralar, karlan ofrler gibi olumsuz durum tespitleri oluturmaktadr. Bununla birlikte ekonomi blmnde en fazla habere yer veren gazetenin ise Taraf olduu grlmektedir. ncelenen zaman diliminde 10 ulusal gazetenin Suriye krizini nasl bir younluk, dalm ve nitelikte ele aldn gsteren tablolar aada yer almaktadr.
Tablo 1. Suriye krizi ile ilgili kan haberlerin gazetelerdeki konumu (23 Haziran 31 Temmuz 2012)
Gazeteler Cumhuriyet Habertrk Hrriyet Milliyet Sabah Star Taraf Vatan Yeni afak Zaman 1. Sayfa 26 27 28 36 42 33 32 32 29 30 D Haberler 33 18 14 18 29 28 20 5 38 55 Ekonomi 4 4 6 4 6 6 8 7 7 4 Gncel Siyaset 32 56 51 60 72 62 62 78 50 19 Toplam 94 105 99 118 149 129 122 122 124 108

Tablo 2. Suriye Krizi ile ilgili kan haberlerin niteliiyle ilgili bulgular (23 Haziran 31 Temmuz 2012)
Gazeteler Cumhuriyet Habertrk Hrriyet Milliyet Sabah Star Taraf Vatan Yeni afak Zaman atma 6 15 12 13 19 13 5 15 13 1 Haberde ne karlan Unsur Konulatrma 63 68 69 83 96 99 93 84 91 91 Kiiletirme 21 23 17 22 24 17 24 23 20 16

43. Snrda hayat da durdu, ticaret de, Vatan, 25 Temmuz 2012; Suriye snrnda gei snrlamas, Zaman, 26 Temmuz 2012.

102

4 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K A

K A R N E S

Vatan, 22 Temmuz 2012

Kuzey Suriyeye PKKy yerletirme meraknn yayld gnlerde bu modaya Vatan gazetesi de uydu. Blgeye giden ve grdklerinden etkilenen muhabirlerin gnlk yorumlarn manete tamak, blgenin jeopolitik derinliini anlamak ve analiz etmekten daha kolayd.

Suriye konusunda Trk basnnn d habercilik karnesine bakarken, esasen ok daha uzun olan bir zaman diliminin ancak belli bir dnemi ele alnabilmitir. Olay mahalline yaknlk nedeniyle gndem etkisi yksek olan Suriye haberleri, Trkiyeyi hem dorudan hem de dolayl olarak ilgilendirdii iin basnda yansmalarnn da fazla olduu grlmektedir. Ancak bu niceliksel fazlalk, haberlerin ele aln biimindeki niteliksel farkllklar da beraberinde getirmektedir. zellikle ulusal karlar havuzuna dhil olan konularda atma odakl haberciliin artt, rnein Trk jetinin drlmesi ve sonrasnda gelien Kuzey Suriyede Krdistan sylemleri zerine yaplan haberlerde bu unsurun youn ola103

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

rak karmza kt sylenebilir. Bu minvalde, rnein, Suriye ile ciddi anlamda daralan ticaret hacmi konusu ok fazla gndeme gelmezken, Suriyeden Trkiyeye giri yapan PKKl terristler meselesi, her bir terrist saldrnn ardndan gazetelerde youn biimde ilenmektedir. Biri ulusal kar ile daha uzaktan ilgili olan, ama dieri Trkiyenin temel ulusal kar tanmlaryla yakndan balantl iki konunun medyada farkl karlklar bulduunu, Suriye rnek olaynda net olarak grmek mmkndr. Bununla birlikte Suriye balamnda belirli bir meseleyi alp konulatrma zerinden ve bazen derinlikli analizler ieren haberlerin de yapldn sylemek gerekmektedir. Suriye ile ilgili d haberciliin teknik anlamda baarsz olduu sylenemez; Trk basnnn Orta Dou corafyasnda yakn zamanda meydana gelen fevkalade alkantlarn da salad tecrbeyle, bu konuyu ok yakndan takip etmeye alt; imkn bulan gazete, ajans ve televizyonlarn muhabirlerini blgeye gndererek yerinde habercilik yapma gayretine girdikleri not edilmelidir. Baz gazetelerin (zellikle 24 Temmuzdan sonraki gnlerde Kuzey Suriyedeki gelimelerle birlikte) blgeye muhabir gnderdiklerini ve oradan gelen haberlerle birka gn pe pee dzenli haberler yaptklarn da hatrlatmak gerekir.44 ncelenen yaklak 40 gnlk periyotta (23 Haziran31 Temmuz) analiz edilen 10 ulusal gazetenin hemen hepsinin ilk sayfadan en az bir Suriye haberi verdii grlmektedir. Bunlarn ou manet ya da srmanet eklinde olan ve gncel siyaset/i politika ya da d haberler sayfalarnda devam eden haberlerdir. Meselenin basnda nasl okunduuna ilikin en nemli spotlardan birisi olarak, gazetelerin Suriye haberlerine daha ok gncel siyaset sayfalarnda yer verdiklerini burada bir kez daha hatrlatmakta fayda bulunmaktadr. Ancak, tabii, Zaman gibi Suriye ile ilgili haberleri daha ok D haberler blmnde vermeyi tercih eden gazeteler de vardr.

4.1.1 Olay Mahalli ve Haber Kayna ile liki

Trk basnnn, lkenin en uzun snra sahip45 komusu olan Suriyedeki sreci yakndan takip etme gayretinde olduu ve baz gazetelerin blgeye muhabir gndererek belirli dnemlerde youn haberler yaptklar gzlemlenmitir. zellikle Trkiyeyi (ulusal karlar balamnda) dorudan ilgilendiren Kuzey Suriyede muhtemel bir Krdistan oluumu gibi konularda bazen Trk basnnn haber kayna bizzat kendisi olmutur. Blgeden dorudan haber veren muhabir ve gazeteciler gze arparken, yine de, ortaya kan Kuzey Suriye haberlerinde baz
44. Birka rnek iin bkz. Star adna Kemal Gm; Yeni afak adna etiner etin; Hrriyet adna Faruk Balk; Milliyet adna Namk Durukan ve Bnyamin Aygn; Habertrk adna Amberin Zaman gibi muhabir ve gazeteciler genelde Suriyenin kuzeyinden haberler yapmlardr. 45. Trkiyenin en uzun kara snrna sahip komusunun Suriye olduu bellidir; ancak bu uzunluun ka km olduu konusunda hem internette yaplan aratrmalarda hem de medyada farkl bilgilerin olduu grlmektedir. 822, 877 ve 911 km uzunluklar en ok kullanlan bilgi olup genel kullanmda (ulusal ve uluslararas medyada) 900 km gibi yuvarlak bir rakamn daha fazla tercih edildii sylenebilir.

104

4 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K A

K A R N E S

Cumhuriyet, 6 Temmuz 2012

Cumhuriyet gazetesi, Bear Esedin azndan Trkiye kamuoyuna sesleniyor ya da Esed, Cumhuriyet gazetesi araclyla mesajn veriyor: Benim sorunum size yansyacak.

105

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

analiz sorunlarna rastlanmaktadr. Haber kaynana yakn olunmasna ramen zayf analizler ieren haberlerin yaplmasn, hem ideolojik/politik bak asnn etkileri, hem de alanda uzman gazeteci eksiklii ile aklamak mmkndr. Buna ramen, Suriyedeki gvenliksiz ortam ve yaanan gazeteci karma olaylarna ramen farkl medya grubuna ait muhabirlerin blgeye gitmi olmas, nemsenmesi gereken bir not olarak kaydedilmelidir. zellikle bir sredir eitli atlmlar gerekletiren Anadolu Ajansnn bu srete aktif olduu, blgede muhabir bulundurduu ve bata Hamada yaanan katliam haberleri olmak zere, Trk basnna kaynaklk ettii belirtilmelidir. Bununla beraber, jet krizinin yaand gnlerde jetin nerede ve nasl drldne ilikin net bilgiler mevcut deilken WSJn ortaya att iddialar sorgulamakszn manete tayan, bunlar temel alp haber yapan birok yayn kuruluunun varln da olumsuz bir gerek olarak hatrlamak gerekmektedir.

4.1.2 deolojik ya da Politik Konumlar

Suriyede yaanan olaylar uluslararas toplumun da kabul ettii gibi bir i sava halidir. Rejim, reform talebinde bulunan halkn taleplerini karlamak yerine, insanlara ar silahlarla saldrmakta ve sivilleri katletmektedir. ncelenen periyotta Trk medyasndaki Suriye haberlerinin ierik ve slubunun, ilgili gazetelerin ideolojik ve/veya politik durular ile bir biimde ilgili olduu gzlemlenmitir. Bu ilintinin bir boyutu, iktidara yakn olarak nitelendirilebilecek medya gruplarna ait gazetelerin, hkmetin d politika ve zellikle Suriye ile ilgili karar ve yaklamlarnn doru olduu ynnde habercilik yapmas ile aklanabilir. Ayn ilintinin dier boyutunda ise iktidara uzak/muhalif olarak nitelendirilebilecek medya gruplarna ait gazetelerin, hkmet ne yaparsa yapsn d politika ve zelde Suriye politikasn eletiren bir tavr iinde olmasyla izah edilebilir. Suriye ile ilgili haberlerin ilk sayfadan sonra en ok gncel siyaset sayfalarnda kendine yer bulmas, bu perspektiften baknca, daha anlaml gelmektedir. Mevcut siyasi izgiye yakn durularyla bilinen gazeteler, yaplan zulm ak bir ekilde katliam olarak deerlendirip muhaliflere destek verirken, lkeyi ulusal karlar balamnda dorudan ilgilendiren jet krizi, Kuzey Suriye tartmalar, mltecilerin durumu gibi konularda ise hkmetin Suriye politikasn destekleyen haberler yapmtr.46 Bu gazetelerin, Suriye ordusunun ldrd insanlarla ilgili haberler yaparken katliam ve vahet gibi kelimeleri daha ok kullandklar ve Esede kar net bir tavr sergiledikleri grlmektedir. rnein, Star Gazetesi 16 Temmuz tarihli haberinde Esedin hedefindeki terristler! manetini atp, katledilen ocuklar byk fotoraflar eliinde sayfalarna tamaktadr.47 Yeni afak da yapt haberlerde bu ekilde bir tutum benimse46. Seilmi rnekler iin bkz. Esad gitmeden hesap kapanmaz, Sabah, 25 Haziran 2012; Harita izip hayal kuruyorlar, Star, 31 Temmuz 2012; Hayali haritalara eyvallah demeyiz, Star, 27 Temmuz 2012; Ha Milosevi, ha Esedovi, Yeni afak, 6 Temmuz 2012. 47. Esedin hedefindeki terristler!, Star, 16 Temmuz 2012.

106

4 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K A

K A R N E S

Cumhuriyet, 23 Temmuz 2012

Ulusal gazetelerin ounda yer bulamayan El Kaide tehdidi, Cumhuriyet gazetesinde kendine manette yer buldu. slamc ifadesi ile El Kaide etiketini ayn yerde kullanmak, haberin kayna olan AFPnin perspektifine uygun olabilir; Cumhuriyet de ayn perspektifi tercih etmi grnyor.

yip Esed kart bir pozisyonla kalmayp katliam szcn srekli kullanm ve Kana doymuyor48, Sonu Kaddafi gibi olacak49 ve Esed bayrama kmaz50 gibi

48. Kana Doymuyor, Yeni afak, 14 Temmuz 2012. 49. Sonu Kaddafi gibi olacak, Yeni afak, 25 Temmuz 2012. 50. Esed bayrama kmaz, Yeni afak, 25 Temmuz 2012.

107

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Hrriyet, 23 Temmuz 2012

Sradan bir Anadolu kasabasnda rastlanabilecek asayi sorunlar, Suriyeli mltecilerin kampnda yaannca haber dili deiiyor. Hrriyet, Kampta isyan ve Bayrak indirip polisleri rehin aldlar balklaryla, bizi rktmek iin, en iri mercekli byteci tercih ediyor.

manetler kullanmtr. Gazete, muhaliflerin gerekletirdii bombal eylemi Bu Bomba Esedi Bitirecek51 eklinde vererek ok net biimde Esed kart duruunu ortaya koymaktadr. Buna benzer bir tavr, Babakan Erdoann Esede kar
51. Bu bomba Esedi bitirecek, Yeni afak, 19 Temmuz 2012.

108

4 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K A

K A R N E S

sarf ettii sert szleri manetlerine tayan Sabah, Yeni afak ve Star gazetelerinde grmek mmkndr. Zaman gazetesinin ise Esede kar net tavrn biraz daha yumuak bir slup ile ortaya koymay tercih ettii grlmektedir.52 Buna karn ideolojik anlamda mevcut siyasi izgiye uzak olan baz gazetelerin Suriye konusunda zaman zaman amaza dtkleri sylenebilir. Zira Hama rneinde olduu gibi, Esed gibi aktan katliam yapan bir kiiyi savunmann zor olduu aikrdr. Bu gazetelerin, daha ok lkenin ulusal karlaryla ilikilendirilebilecek jet krizi ve Hataydaki mlteciler gibi konularda iktidara eletirel bakan, Esede ise meruiyet atfeden bir izgide durmalar, onlar, hem ulusal karlar, hem de demokratik ve deontolojik deerler asndan tartmal bir konuma itmektedir. rnein birok gazete Trk jetinin drlmesini mteakip gnlerde Suriye rejimi ve Esed aleyhine bir slup kullanrken Cumhuriyet gazetesinin Ankara gl destek bulamad eklindeki haberi, konuyla ilgili izgisini gstermesi bakmndan bir rnek olarak grlebilir.53 Ya da Kuzey Suriyedeki Krt oluumuyla ilgili birok gazetenin, Trkiyenin buna izin vermeyecei ynndeki durumu manetlerine tad gnlerde Cumhuriyet gazetesinin Ankara telata54 bal da bu anlamda deerlendirilebilir. Bu ve benzeri rnekleri oaltmak ve bu izginin en net takipisinin Cumhuriyet gazetesi olduunu sylemek mmkndr. Zaten 2-6 Temmuz 2012 tarihleri arasnda yaymlanan Esed rportajnn dili ve atlan manetlerin slubu, bu hususta fikir vermesi bakmndan anlamldr. Bunun dnda, Esede meruiyet atfetmekten kanan ama Trkiye hkmetinin politikalarn eletirme izgisinde duran birka gazete rnei verilebilir. Jet krizinde hkmet yerine WSJn aklamalarn n plana karp hkmetin halk yanlttna ynelik bir haber tarz benimseyen Taraf gibi birka gazete bu izgiye bir misaldir.55 Cumhuriyetin Esed ile yapt rportaj, Esedin aslnda susuz olduunu ve gerilen ilikilerin Trkiyenin tutumundan kaynakland iddiasn merulatran bir habercilik yaklam ile sunulmutur. Gazete, Esedin Erdoana vahiy mi indi: Babakan mezhepilik yapt ve Trkiye bir anda ilikileri kesti sylemlerini manete tamtr.56 Trkiye ile sava riski bulunan ve yakn zamanda bir Trk sava uan dren bir lkenin devlet bakan ile rportaj yapmak, gazetecilik asndan bir baar saylabilir. Fakat byk resimde grlen asl baar, Bear Esedin Trkiye kamuoyuna milyonlarca dolarlk lobicilik, istihbarat ve propagandayla

52. Bu noktada rnek bir haber iin bkz. Suriye ordusunun Hamada 14 Temmuzda gerekletirdii saldrlara ilikin birok gazete katliam vb. ifadeleri manetlerine tarken o gnk Zaman gazetesinde bu haber daha kk puntolarla sol tarafta l says 250yi at ifadeleriyle verilmektedir. Ancak i sayfalarda haberin devamnda Yine kan gl: 250 l bal kullanlmtr. 53. Ankara gl destek bulamad, Cumhuriyet, 28 Haziran 2012; 54. Ankara telata, Cumhuriyet, 26 Temmuz 2012. 55. Bu izgideki en net gazete Taraf tr. rnekler iin bkz. Biri dnyaya yalan sylyor, Taraf, 26 Haziran 2012; Ua Suriyede vurdular, Taraf, 1 Temmuz 2012. Bu haberin i sayfadaki detaynda, WSJn ifadesine dayanarak Uak Suriyede vuruldu eklinde bir balk kullanlm. 56. Esad: Erdoana vahiy mi indi?, Cumhuriyet, 4 Temmuz 2012. Cumhuriyet gazetesi, Utku akrzerin Esed ile yapt rportaj 2-3-4-5-6 Temmuz 2012 tarihlerinde yaymlad.

109

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Hrriyet, 25 Austos 2012

Halepte 50 Trk savayor, lham kaynaklar Nisa Suresiymi ve 75. Ayetle gidiyorlar balklar, Trkiyeden Suriyeye savamak iin gidenleri konu alyor. Ancak kullanlan fotoraflar, ierikteki El Kaide vurgusu ve bunlarn hepsini ayetler zerinden din motivasyona balayan yaklam, yabanc deil; oryantalist bak as her yerde karmza kabiliyor.

110

4 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K A

K A R N E S

gerekletiremeyecei halkla ilikiler faaliyetini Cumhuriyet gazetesi zerinden yapabilmi olmasdr. Bu da Trkiyede, henz yeterince deneyim sahibi olunmayan kriz, terr ve sava durumlarnda gazetecilik pratii konusunda bir alma ve dzenlemeye ihtiya olduunu gstermektedir. Suriye krizinin Trkiye zerindeki en belirgin toplumsal etkilerinden olan mlteci kamplar konusunda Hrriyet, Cumhuriyet, Milliyet, Habertrk ve Vatan gazetelerinin, Hataydaki mltecilerin baz zamanlarda kard olaylar biraz genellemeci bir yaklamla ele alarak, Islahiye kampnda isyan kt57, Kampta isyan58, Kampta kurun59, Polisleri rehin aldlar60 ve Suriyeli snmaclar Trk polisini rehin ald61 gibi balklarla vermeyi tercih ettikleri grlmektedir. Bu gazetelerin, dnyadaki rnekleriyle kyaslandnda ok daha gvenlikli ve konforlu olduu bilinen mlteci kamplarnda, herhangi bir dzenli kentte de yaanabilecek baz sorunlar ortaya ktnda abartl, ovenist, ulusal duygular tahrik edecek haberler yapmalar, zellikle isyan kelimesiyle haberi grmeleri, Suriye krizinin toplumsallamasna neden olacak provokatif eylemlerin de nn amaktadr. te yandan Star, Yeni afak ve Zaman gazeteleri haberi hi kullanmamlar; Sabah ise 23 Temmuz tarihli haberinde, olay mnferit olduu izlenimi veren ve saduyulu bir dille vermeyi tercih etmitir.62 Haberi grmemek ayr bir konu olmakla birlikte gerekte daha objektif, sorumlu ve saduyulu gazetecilik anlayna uygun den saduyulu bu ikinci yaklamdr.

4.1.3 Tarih ve Corafi Bilgi Durumu

Suriye, Trkiyenin hem en uzun snra sahip komusu, hem de 400 yl boyunca ortak bir tarihi paylat yakn akraba bir lkedir. Yavuz Sultan Selim dneminde amn fethiyle (27 Eyll 1516) balayan tarihdalk I. Dnya Sava sonundaki Mondros Mtarekesine kadar (30 Ekim 1918) devam etmitir. ki toplum arasnda Itri, Akemseddin gibi Trkiyede nemli deerler olarak kabul edilen Suriyeli figrler ve her iki lkede dalm halde yaayan Arap ve Trkmen topluluklar zerinden de yakn balar kurulmutur. Ancak 20. yzyl banda izilen suni snrlar sonucu komu ve akraba topluluklar birbirinden gmrklerle ayrlm, bununla birlikte halklar arasndaki benzer yaam biimleri, inanlar, ortak adetler gnmze kadar korunmutur. 2011 yl banda Orta Douda balayan Arap Bahar, Suriye ve Trkiye toplumu arasndaki yaknl tekrar hatrlatrken, oligarik aznln diktatrlyle ynetilen Suriye ile demokratik Trkiye idarecileri arasndaki zihniyet ve pratik ayrlklarn da gndeme tamtr. Arap Baharnn Suriyeyi de etkilemeye balamas sonucu Trkiye basn Suriye konusuna zel ilgi
57. Islahiye kampnda isyan kt, Milliyet, 23 Temmuz 2012. 58. Kampta isyan, Hrriyet, 23 Temmuz 2012. 59. Kampta kurun, Habertrk, 23 Temmuz 2012. 60. Polisleri rehin aldlar, Cumhuriyet, 23 Temmuz 2012. 61. Suriyeli snmaclar Trk polisini rehin ald, Vatan, 23 Temmuz 2012. 62. 2 mlteci kampnda gerginlik, Sabah, 23 Temmuz 2012.

111

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

gstererek saysz haber yapmtr. lkede i savan sebebi, genel yaps ve devam eden sreci anlayabilmek ancak lke dinamiklerini bilmek, geni tarihsel arka plan ve corafi ilikiler andan haberdar olmak ile ilgilidir. Bu erevede baz gazetelerin; Suriyenin tarihi, demografik durumu, corafyas vb. hususlarda zaman zaman doyurucu analiz ve bilgi ieren haberler yaptklar grlmektedir. Ne var ki, zellikle d habercilikte temel unsur saylan ilgili lke/blgenin dilini bilmek konusunda ciddi eksiklikler gze arpmakta, bu da Bat dillerinden tercme bir blge habercilii yaplmasna neden olmaktadr. Suriyedeki olaylara ve verilen haberlere baktmzda bu konuda en byk sorun, Kuzey Suriye ve PYD haberlerinde grlmektedir. Baz gazeteler, bu konuda blgeyi corafi ve tarih anlamda net bilmeden, aceleci bir tavrla,Esad ekildi, PKK yerleti,63 PKK Kuzey Suriyede varlk buldu, yap kurdu eklinde haberler yapmlardr. Burada dikkat eken husus, Kuzey Suriyeye giden birok muhabir olmasna ramen analiz yetersizlii ve blgeyi okuyamama sebebiyle hzl ve yzeysel haberlerin yaplmasdr. rnein blgeye giden muhabir, oradaki nemli bir Krt temsilcinin szlerine dayanarak PKK yerleti eklinde haber yapabilmektedir. Hlbuki bunun bir gerei deil bir sylemi yanstt, gazetecinin grmesi gereken nemli bir husustur.64 Bu noktada, rnein, Hrriyetin Krt blgesi istemiyoruz65 manet haberi, sreci uluslararas bir perspektiften grme abas olarak da okunabilir. Ayrca, El Kaide vurgusunun en belirgin ekilde Cumhuriyet gazetesinde yer ald kk bir not olarak eklenebilir.66 PKK ve El Kaidenin Kuzey Suriyeye yerleimi ile ilgili yaplan haberlerde grnen bu aceleci yaklamn, birka gn sonra Babakan Erdoann ve Dileri Bakan Davutolunun aklamalaryla byk oranda deimi olmas, blgeye ilikin haberlerin sahici analizlerden ziyade siyasi konjonktr ve gndelik yaklamlara dayal olduu izlenimi vermektedir. Bu analiz sorununa bir de kaynak sorunu eklendiinde, Arapa yerine ngilizce veya Franszca kaynaklar zerinden birtakm karmlara varld grlmekte, bu da Kuzey Suriye ile ilgili aceleci haberlerin nasl yapldn bir nebze daha aklamaktadr.

4.1.4 iddet Dknl ve Silahseverliin Etkileri

Suriyede hlihazrda devam eden i savata, kanlmaz olarak, iddet ykl yazl ve grsel materyal retilmektedir. Bir sava sz konusu olduu iin doal olarak lmlerden, bombalardan, yarallardan vb. iddet ieren imgelerden bahse63. Esad ekildi PKK yerleti, Vatan, 22 Temmuz 2012. 64. Bu tr bir yerinde habercilik iin bir rnek olarak bkz. Krdistan kurduk, kimseye vermeyiz, Taraf, 30 Temmuz 2012; Trkiyenin basksna boyun emeyeceiz, Vatan, 30 Temmuz 2012; 65. Krt blgesi istemiyoruz, Hrriyet, 30 Temmuz 2012. 66. Cumhuriyet, 26 Temmuz 2012 tarihli Ankara telata srmanetinde Kuzey Suriyede PYD yaplanmasna ek olarak El Kaidenin de yaplandn ifade etmekte ve bu noktada dier gazetelerden ayrlmaktadr. Daha belirgin olarak ise 23 Temmuz 2012 tarihli El Kaide kapda manetiyle Cumhuriyet, bu hususa dikkat eken tek gazete olarak ne kmaktadr.

112

4 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K A

K A R N E S

Star, 16 Temmuz 2012

Trk medyasnn genelindeki Esed kart habercilik anlay, durduu yer insani ve siyasal adan doru olsa bile, kendini, katledilmi ocuklarn fotoraflarn kullanacak lde bir iddetli duyarszlk eklinde gsterdi. Trk basnnn bakalarnn acsna bakmak ile imtihan

113

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

dilmektedir. Ancak, bir sava haberi verirken dahi, dikkat edilmesi gereken baz ilkeler vardr ki, medyann genel olarak ok sevdii iddet dknl ve silahseverlik bu ilkelerle elimektedir. Dolaysyla Suriyenin corafi ve tarih anlamda Trkiyeye ok yakn olmasnn da etkisiyle, hemen her gn bu lkede yaanan savala ilgili haberler karmza youn iddet ierecek ekilde kmaktadr. rnein, 14 Temmuzda Hamada yaanan katliamla ilgili haberler neredeyse tm ulusal basnda youn iddet ierikli malzemelerle verilmitir. u tespiti yapmak mmkndr: Birok gazete, Esedin zalimliini ortaya koymak isterken, belki de farknda olmadan, iddet dknl zafiyetine tutulma, hem kurbanlarn yaknlarn rencide etmekte, hem de toplumun reit olmam, savunmasz kesimlerini psikolojik bakmdan olumsuz etkilemektedir. Bu duruma ek olarak, zellikle jet krizinden sonra, Trkiye ile Suriye arasndaki muhtemel sava senaryolar balamnda birok gazetenin, ska, iki lkenin asker gcn mukayese eden ya da iki lkeden birinin sahip olduu bir asker sistemi byk grsellerle anlatan haberler yaptklar grlmektedir.67 Trkiyenin Suriyeden ne kadar gl olduunu gsteren ve biraz da mill gven ve cokuyu kamlamas amalanan bu tr haberler bir noktadan sonra, devasa sava aralar ve lm makinelerini cilalayp silahseverlik tarafna savrulmaktadr. iddet dknl meselesinde birka rnek vermek gerekirse, Sabahn Hama Kasab68 manetiyle verdii bir haberde len kiilerin cesetlerini aka tehir etmesi zikredilebilir. Habertrk de, Esad lm yadrd69 haberinde ceset grntsn kullanmay tercih etmitir. Star gazetesi ise te Esadn hedefindeki terristler70 manetli haberinde yaral ya da lm ocuklarn grsellerini kullanmtr. Vatanda da Kadn-ocuk demeden 250 kiiyi kestiler71 haberinde yaral ocuk grsellerine sayfasnda yer vermitir. ncelenen birok gazetede bu tarz manetlere rastlanmaktadr; ancak Zaman ve Taraf gazeteleri gerek kullandklar grsel materyal ve gerekse ierik olarak katliam haberlerinde daha dikkatli davranmlardr. Bu iki gazetenin de dil ve grsel anlamda etik snrlar ierisinde durmaya altklar sylenebilir.

67. rnekler iin bkz. Alalmasn bekleyip fzeyle drdler, Sabah, 26 Haziran 2012; Zpkn av, Hrriyet, 29 Haziran 2012; Sinir gerginlii, Yeni afak, 30 Haziran 2012. Bir dier ilgin detay ise, 23 Haziran mteakip 3-4 gnlk srete hemen tm ulusal gazetelerin ana sayfalarndaki manet ya da srmanet haberlerinde grsel olarak sava ua kullandklar tespitidir. 68. Hama kasab, Sabah, 14 Temmuz 2012. 69. Esad lm yadrd, Habertrk, 14 Temmuz 2012. 70. te Esadn hedefindeki terristler, Star, 16 Temmuz 2012. 71. Kadn-ocuk demeden 250 kiiyi kestiler Vatan, 14 Temmuz 2012.

114

4 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K A

K A R N E S

4.2 GRCSTAN RUSYA SAVAI: AUSTOS 2008

Grcistan-Rusya Sava, bamszln ilan eden Gney Osetyaya 8 Austos 2008 tarihinde Grcistann operasyon dzenlemesi sonucunda Rusyann annda karlk vermesiyle ortaya km ve 16 Austos 2008 tarihinde imzalanan atekes ile sona ermitir. Gerek bu sre boyunca, gerekse savan bitiminden sonra birok gazetede farkl alanlarda yazan ke yazarlar dorudan konuyla ilgili yazlar yazmlardr. Bu blmde ncelikli olarak ke yazarlarnn genel yaklamlar, ayrntl taramalarda ise gazetelerin haber yapma biimleri ele alnmtr. Grcistan-Rusya savan ele alan ke yazarlarn, hemen her zaman d politikay konu alan konular zerine yazan d politika yazarlar ve temelde i politika zerine yazan, ama baz durumlarda i politika ile balantl olarak d politikaya da deinen i politika yazarlar diye ayrmak mmkndr. D politika yazarlar arlkl olarak savan kendisi, ima ettikleri ve muhtemel sonular ekseninde yazarken i politika yazarlar konuyu daha ok hkmetin Kafkasya ilikileri veya zelde Rusya ilikileri balamnda ele almtr. D politika yazarlarnn konuyu yakndan takip ettikleri ve daha ok bilgi, analiz ve ayrnt ieren yazlar kaleme aldklar gzlemlenmektedir. Bu erevede Grcistanda ABD-Rusya anlat m?72, Moskovann yeni doktrini73, Ne Amerika ne Rusya! Trkiye kendi yolunda74, Ilk savaa siftah75, Moskovann rvan76, Kafkasya platformunun tam zaman m?77 gibi ok sayda yaz grlebilir. Konuya i politika penceresinden bakan yazarlar daha ok hkmetin Grcistan-Rusya savandaki tutum ve sylemlerine odaklanmakta, kimi zaman eletirel, kimi zaman da vg dolu yazlardan oluan geni bir yelpazede grlerini aktarmaktadrlar. Bu anlamda Bu atmay ancak Trkiye durdurabilir78 ve Kafkas snavnda Trkiye snfta kald79 gibi rnekler bulmak mmkndr. Bununla beraber savan Trkiyeye ekonomik maliyetinin neler olabileceine ynelik, Rusyaya ihracat durdu,80 Rusyaya bamlln sakncalar grlyor81 gibi Trkiye ile Rusya arasndaki ilikilerin ekonomi-politik bir zeminde irdelendii yazlar da dikkat ekmektedir. Sonuta d politika yazarlarnda daha geni bir uluslararas ilikiler perspektifi ve stratejik dnme ynelimi ne karken, i politika merkezli yazlarda hkmetin performansna ynelik eletiri ya da beeniler dikkat ekmektedir. Gazetelerin bu konuya ilikin haberlerine ierik analizi asndan bakldnda ise yle bir durumla karlalmaktadr. Birok gazete Rusyann snr at ve
72. Nasuhi Gngr, Grcistanda ABD-Rusya Anlat m?, Star, 8 Austos 2008. 73. Sami Kohen, Moskovann Yeni Doktrini, Milliyet, 2 Eyll 2008. 74. brahim Karagl, Ne Amerika, Ne Rusya! Trkiye Kendi Yoluna, Yeni afak, 4 Eyll 2008. 75. Cengiz Aktar, Ilk Savaa Siftah, Vatan, 28 Austos 2008. 76. Sami Kohen, Moskovann Rvan, Milliyet, 26 Austos 2008. 77. Ferai Tn, Kafkasya Platformunun Tam Zaman m?, Hrriyet, 22 Austos 2008. 78. brahim Karagl, Bu atmay Ancak Trkiye Durdurabilir, Yeni afak, 29 Austos 2008. 79. Halit Kakn, Kafkas Snavnda Trkiye Snfta Kald, Akam, 26 Austos 2008. 80. Meliha Okur, Rusyaya hracat Durdu, Sabah, 7 Austos 2008. 81. Semih diz, Rusyaya Bamlln Sakncalar Grlyor, Milliyet, 1 Eyll 2008.

115

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

esasnda kendini blgede ABD karsnda yeniden ispatlamak niyetiyle hareket ettii eklinde haberler yapmtr. Dolaysyla medya, savan sadece bir GrcRus sava olmad ynnde bir eilim sergilemitir. Bu erevede, uluslararas perspektifi merkeze alan bir anlayn olduu ve Trkiyenin bu srete nasl bir pozisyon belirlemesi gerektiini irdeleyen haberlerin/yorumlarn medyada yer ald ifade edilebilir. Ancak, bununla beraber, baz gazetelerde salt gncel savaa dair haberler ve yorumlar arlkl olarak yer almakta; Gney Osetya-AbhazyaGrcistan denklemindeki tarih anlamazlk srelerini aktaran analiz yazlarna pek az rastlanmaktadr. Daha dorusu bu tr tarih/corafi arka plan bilgileri ounlukla ilgili haberlerin bir kenarna ilitirilmi olarak grlmektedir. Bu durum yazl basnda sz konusu blgenin yeterince tannmad, rnein tarihsel anlamazlklarn bilinmedii yargsn kuvvetlendirmektedir. Bu da mlakatlarda sklkla dile getirilen, d haberlerde uzmanla pek nem verilmedii, basnn bu noktada yetersiz olduu eklindeki algy glendiren somut bir veri olarak ortaya kmaktadr. Aada belirli balklar altnda ksa ariv taramalar, haberlerin gazetedeki konumu, sayfadaki konumu, niteliiyle ilgili ayrntl nitel analizler ve konuya ilikin durumu izah edebilecek rnek haberler grlebilir.
Tablo 3. Grcistan-Rusya Sava ile ilgili kan haberlerin gazetelerdeki konumu
Gazeteler Akam Cumhuriyet Hrriyet Milliyet Radikal Sabah Star Taraf Vatan Yeni afak Zaman 1. Sayfa D Haberler Ekonomi Kltr-Sanat Gncel Siyaset 3. Sayfa Toplam

20 19 28 14 13 28 29 15 21 20 37

21 63 79 61 80 56 80 72 27 80 155

1 10 13 1 7 12 3 12 3 17

1 4 2 -

9 3 41 14 12 20 45 41 30 33 -

4 1 -

55 85 158 106 113 112 166 131 90 136 209

Tablo 4. Grcistan-Rusya Sava ile ilgili kan haberlerin sayfadaki konumu

Gazeteler Akam Cumhuriyet Hrriyet Milliyet Radikal Sabah Star Taraf Vatan Yeni afak Zaman Sol st 16 34 49 36 45 41 64 44 29 49 82 Sol Alt 18 14 34 28 33 29 25 25 19 23 34 Sa st 11 22 37 22 21 25 47 38 33 39 71 Sa Alt 10 15 36 20 14 17 30 24 9 25 22

116

4 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K A

K A R N E S

Tablo 5. Grcistan-Rusya Sava haberlerinin niteliiyle ilgili bulgular

Haberin Nitelii Gazeteler Akam Cumhuriyet Hrriyet Milliyet Radikal Sabah Star Taraf Vatan Yeni afak Zaman Gncel 54 81 155 103 110 108 163 127 88 132 205 Gncel Deil 3 4 3 3 3 4 3 4 2 4 4 Haberde ne karlan Unsur atma 15 17 46 14 24 26 29 19 21 27 35 Konulatrma 27 56 81 70 105 62 102 77 46 81 129 Kiiletirme 13 12 31 22 8 24 35 35 23 28 44

Grcistan-Rusya Savana ilikin haberlerde olayn doas itibariyle atma ve kriz kavramlarna odaklanlmtr. zellikle de birinci sayfadan verilen haberlerde atma unsuru n plana karlmtr. lgili haberler ou zaman geni ebatl kan ve vahet fotoraflaryla birinci sayfadan verilmitir. Hrriyet, Zaman, Radikal, Milliyet, Star, Sabah gibi gazeteler konulatrma unsuruna da younlamtr. Grece haberleri daha az yaymlayan Vatan ve Akam gazetesi daha ok savan balama ve bitme anna denk gelen atma haberlerine younlamtr. Gazetelerdeki kiiletirme unsuru ise daha ok dnemin Rusya Babakan Vladimir Putin ve Grcistan Devlet Bakan Mikhail Saakavili porteleri zerinden verilmitir. Bazen de savan trajik boyutunu gstermek iin insani dramlar n plana karlmtr. Trkiyenin diplomatik abalar ve Trkiyedeki i siyasi tartmalarda konunun gndeme gelmesi Rusya-Grcistan Savann gncel/siyasi sayfalardan verilmesi sonucunu dourmutur. Haberler bu balamda i gndeme tanmtr. Konulatrma unsuruna younlaan, Hrriyet, Zaman, Star, Yeni afak ve Sabah gazeteleri, genel olarak haberleri bu balamda vermitir.

4.2.1 Olay Mahalli ve Haber Kayna ile liki

Olayn Trkiye snrlar dnda (Grcistan-Gney Osetya) gelimesi ve atma koullarndan kaynaklanan/kaynaklanaca ngrlen zorluklar baz gazetelerin olay mahalline muhabir gnderememesine yol amtr. Giden snrl saydaki muhabir de ounlukla sadece bir gazeteye deil, ayn zamanda baka gazetelerin veya bir TV kanalnn da muhabiri olarak, birka ayr kuruma almaktadr. Olay mahalline muhabir yollamayan gazeteler ise, haber kayna olarak ajanslar, yabanc basn ve internet gibi aralara bavurmaktadr.
117

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Cumhuriyet ,10 Austos 2008

Grcistan-Rusya Savana sayfalarnda geni yer veren Cumhuriyet gazetesi, genel anlamda ABD, NATO ve Grcistan kart bir izgi benimsedi ve Trk dilerini eletiren bir dil kulland.

118

4 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K A

K A R N E S

Sava mahallinde muhabiri olan ya da blgeye yakn temsilcileri zerinden olay izleyen gazetelere bakldnda yle bir tablo ortaya kmaktadr: Star: Muhabiri Vakkas Aksu araclyla olay mahalline giden Star, sava yerinden takip eden gazeteler arasnda yer almaktadr. Cumhuriyet: Sava sresince Kievdeki muhabiri Deniz Berktay araclyla olay mahalline ksmen yakn olduu grlmektedir. Hrriyet: Sava Moskova muhabiri Nerdun Hacolu araclyla ksmen yakndan izledii grlmektedir. Milliyet: Sava sresince Moskovadan muhabiri Cenk Balam araclyla olay mahalline ksmen yakn bir d habercilik grlmektedir. Sabah: Sava yerinde takip eden muhabiri Gngr Karaku araclyla Sabahn, olay mahallinde yer ald grlmektedir. Zaman: Gazetenin sa imek adl muhabiri kanalyla sava mahallinde bulunduu grlyor. Muhabirin haberleri genelde ilk sayfada; ajanslar ve dier haber kaynaklarndan elde edilen haberler ise d haberler sayfasnda yer almaktadr. Vatan: Muhabiri Burak Kara araclyla olay mahallinde yer alan gazetenin, ayn zamanda ajans ve dier haber kanallarn da kulland grlmektedir. Bunlarn dndaki gazetelerin sreci ajanslar, internet imknlar ve dier haber kaynaklarndan temin ettikleri gzlemlenmektedir. Olay mahallinde muhabiri bulunan gazeteler muhabirlerden gelen haberleri genelde ilk sayfada kullanmakta, bununla birlikte savala ilgili haberler daha youn olarak dnya sayfalarnda yer almaktadr.

4.2.2 deolojik ya da Politik Konumlar

Konu bir ynyle ABD-Rusya gerginlii olduu iin baz gazetelerde bu zeminde ideolojik farkllamalar ortaya kabilmektedir. Muhafazakr tavrlaryla bilinen gazetelerde de konunun Batnn bir aldatmacas ve sava olarak ele alnd grlmektedir. Ancak basnn geneline bakldnda, konuya ilikin youn ideolojik/politik belirleyiciliin bulunmad sylenebilir. Bu konuyla ilgili snrl saydaki rnekler unlardr: Cumhuriyet: Gazete genel anlamda NATO kart bir izgiyi benimsemektedir. Savan sorumlusunun bir biimde Bat olduu ima edilmektedir. Cumhuriyetin 10.08.2008 tarihinde d haberler sayfasndaki bal Saakavili Kafkaslar atee att eklindedir. Haberin yorumunda ABD ve Avrupann desteini alan Saakavilinin bu destei iyi kullanmayarak blgesinde skntya neden olduu yazlmtr. Haberde Grc Devlet Bakan Bat yanls olmak ve Batnn desteini kullanarak Kafkaslar savaa srklemekle sulanmaktadr. Ayn sayfadaki bir dier balk da, Grclerin tedariki Trkiyeden eklindedir. Burada da Rusya karsnda Bat saflarnda yer alan ve Grcistana yardm eden bir Trkiye resmi var. 12.08.2008 tarihli Cumhuriyet gazetesinde Rus gleri ilerliyor manetinin hemen stnde Rusya Grc topraklarna girdi, AB devrede, ABD uyard,
119

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Milliyet, 17 Austos 2008

Milliyet gazetesi, Trkiyenin Kafkaslara ilikin d politika giriimlerini, Souk Sava dneminin bakn yanstan eski dileri bakanlarnn azndan hayali proje yorumuyla verdi.

Ankara tavr belirleyemiyor balklaryla Trk d politikasna gnderme yaplmaktadr. Ayn gnk gazetenin d haberler servisinde CHPnin hkmetin Kafkaslar politikasna yapt eletiriye yer verilirken Ne i yansn ne kebap politikas bal kullanlmtr. Mill Gazete: Gazete, savan sorumluluunu Batya yklemektedir. Ancak ayn lde Rusyaya ynelik antipatik bak asnn olduunu da sylemek mmkndr. 09.08.2008 gnk gazetenin d haberler sayfasnda Saakavili resmen sava balatt balnn stnde Grc lider Amerikan azyla konutu: Gney Osetyay zgrletirmeye baladk ifadeleri kullanlmtr. 10.08.2008 gnk gazetenin manetinde Bu ikili dnyann bana bela denilerek Bush ve Putin kastedilmektedir. 11.08.2008 tarihli manette Kirli sava balnn stnde Blgeyi yeniden dizayn eden ABD, rana saldr ncesi Osetyada Rusyay dize getirme abasnda ifadeleri yer almtr. Gazetenin 15.08.2008 gnk d haberler sayfasnda Saakaviliye Amerikan oyunu balkl haberde Grc lider Saakaviliyi McCainin kazanmas iin Cheney mi gaza getirdi? ifadeleri ile savan bir Amerikan oyunu olabilecei ima edilmi120

4 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K A

K A R N E S

Star, 17 Austos 2008

Sava boyunca Trkiyenin d politikasn benimseyen bir yayn izgisi izleyen Star gazetesi, lke merkezli, ulusal kar ile rten bir d habercilie dair rnekler sergiledi.

121

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

tir. 21.08.2008 tarihli gazetenin haber sayfasnda ABDnin Boazlardan gemesi beklenen asker kargo ua iin Karadenize szma abas bal kullanlmtr. 25.08.2008 tarihli gazetenin haber sayfasnda Boazlar yolgeen han balkl haber ile ABD gemilerinin Boazlardan geii eletirilmektedir. Milliyet: Gazetenin genel anlamda dardan bir gzle izledii savan son gnlerinde Rusyann snr at ve tm dnyann buna tepki gsterdii ynndeki haberlere rastlamak mmkndr. 17.08.2008 tarihli gazetenin d haberler sayfasnda Eski Dileri bakanlarnn yorumu: Kafkas ttifak hayali bir proje balkl haberde Trkiye Hkmetinin Kafkasyada kurmak istedii blgesel i birlii platformu iin olumsuz gr ifade edilmektedir. 28.08.2008 tarihli gazetenin manetinde Trkiyenin sava sonras pozisyonunu deerlendirmek amacyla Trkiye arada kald bal seilmi ve Trkiyenin dk profilli bir politika izledii dile getirilmitir. Radikal: Gazetenin farkl gnlerdeki haber ve yorumlarnda savaa dair hem Grcistan ve Batnn, hem de Rusyann sorumsuzluu aktarlmaktadr. 15.08.2008 tarihli gazetenin yorum sayfasnda Grcistan Devlet Bakan Mihail Saakavili tarafndan Washington Post iin kaleme alnan Rusyann sava Batya da kar yaznn evirisi yaymlanmtr. 27.08.2008 tarihli gazetenin maneti, Gney Osetya ve Abhazyay tanyan Rusya iin Rusya bombann pimini ekti eklindedir. 29.08.2008 tarihli gazetenin d haberler sayfasnda Putin: Bush McCain iin saldrtt eklindeki balkla savan kaynana ilikin bir gnderme yaplmaktadr. Sabah: Sava dorudan olay mahallinden takip eden gazetede, hkmetin admlarn ve bara katk yapan roln ne kartan bir d politikas algs birok gazeteye gre daha baskn gzkmektedir. 15.08.2008 tarihli gazetenin maneti Trkiye artk byk oyuncu eklinde atlmtr. Ayn gnk gndem sayfasnda da Trkiye Grcistann yaralarn saracak balyla Trkiyenin Grcistann ve dolaysyla Batnn yannda olduu imas vardr. 21.08.2008 tarihli gazetenin dnya raporu sayfasnda alntlanarak kullanlan Rusya yaptklarnn bedelini deyecek bal Rusya kart bir tavr ima etmektedir. Star: 11.08.2008 tarihli gazetenin maneti Putine igal frsat kt eklindedir ve Rusyay sorumlu tutan bir yaklama sahiptir. Ayn gnk Grcistan-Rusya krizi zel sayfasnn bal da Rusya dnyaya kafa tutuyor eklindedir. 24 saatte Kafkas ittifak balkl manet 15.08.2008 tarihli gazetenin ilk sayfasnda yer almakta ve Trkiye Hkmetinin baarsn n plana karan bir anlatma sahiptir. 17.08.2008 tarihli gazetede Trk d politikasn ven iki balk gze arpmaktadr: Kafkasya Platformunun ats Ankarada atlyor ve Tm dnya nemimizi bir kez daha anlad. Bir baka haberinde gazete, 15.08.2008 tarihli d haberler sayfasnda Amerikan dnce kuruluu STRATFORun raporunu aktarmakta ve Rusya aslnda ABDyi yendi baln kullanmaktadr. Bir dier ilgin rnek de 16.08.2008 tarihli gazetenin gncel sayfasndaki haberden verilebilir; balk, Ahmedinejadn szlerini aktarmaktadr: ABDnin gc olsa Tiflisi kurtarrd!
122

4 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K A

K A R N E S

Zaman, 27 Austos 2008

Sayfalarnda haber ve analiz dengesini yakalamaya alan Zaman gazetesi, Kafkaslardaki blgesel krizin kresel etkilerini ve bunun Trkiyeye muhtemel yansmalarn sk sk deerlendirdi.

Vakit: Gazete, sava ABD ve Rusyann bir Kafkasya oyunu olarak deerlendirmi ve d haberlerini bu minvalde yapmtr. Haberlerindeki esas vurgu i siyasi etkilerden genelde bamsz bir biimde anti-emperyalist bir tavrla ortaya konulmaktadr. 09.08.2008 tarihli gazetede Emperyalistlerin Gney Osetya sava balyla savan Bat ile Rusya arasnda emperyalist bir sava olduu ifade
123

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

edilmektedir. 10.08.2008 tarihli srmanette ise Rus uaklar sivilleri vuruyor bal ile Rusya sulanmaktadr. Benzer bir yaklama 12.08.2008 tarihli gazetedeki Rusya atekese yanamad srmanetinde rastlanmaktadr. 13.08.2008 tarihli gazetede ilgili sayfada srail Grcistanda savayor balyla verilen haberde Grcistan ile srail arasndaki yaknla dikkat ekilmektedir. 19.08.2008 tarihindeki bir haberinde gazete Chavezden Grc liderine sulama: Saakavili ABDnin kuklas baln kullanmaktadr. Ayn gazete 22.08.2008 tarihli haberinde de Saakaviliye referansla Ruslar dnyay kandrma peinde baln kullanmaktadr. Vatan: Savaa dair haberlerde Rusyann orantsz g kulland ynnde eletirel bir duru gze arpmaktadr. Buna rnek olarak 10.08.2008 tarihli gazetenin birinci sayfasnn st ksm tamamyla olaya ayrlarak Rus jetleri sivilleri vurdu maneti kullanlmtr. Ayn gn orta sayfada Ruslar sivilleri hedef alyor balyla bir haber daha yaymlanmtr. Yeni afak: 12.08.2008 tarihli gazetenin srmanetindeki balk Ruslar snr at eklindedir. Kafkaslara bar getirdi balyla 15.08.2008 tarihli gazetenin ilk sayfasndaki haber Trkiye Hkmetinin d politika baarsna vgler barndran bir rnektir. Ayn gnk bir dier haberde de Teekkr ve minnet balyla Putinin Babakan Erdoana ynelik vgsne yer verilmektedir. 21.08.2008 tarihli gazetenin dnya sayfasnda Amerika asl hedefine ulat balyla verilen haberde Grcistan savan bahane eden ABDnin fze kalkan projesini hayata geirmek iin imkn bulduu ifade edilerek ABDnin blgedeki planlarna dikkat ekilmektedir.

4.2.3 Tarih ve Corafi Bilgi Durumu

Genel olarak habercilikte, zel olarak ise d habercilikte ele alnan konunun tarih ve corafi nitelikleri hakknda arka plan bilgisine sahip olmak meslein itibar ve okuyuculara sayg asndan hayati nem tamaktadr. Zira gazeteciyi en fazla zor duruma dren hatalar, ounlukla tarih ve corafya gibi alanlarda maddi/temel bilgi eksikliklerine bal olarak ortaya kmaktadr. Grcistan-Rusya savann tarih/corafi arka planna ilikin detaylara az sayda gazete tarafndan yer verildii grlmektedir. Tarih arka planlara ilikin ya bir tablo vb. bir aklayc e kullanlm ya da dorudan konunun uzmanlarndan fikir alnm ve aktarlmtr. Corafi arka plana ilikin de genelde blgeyi ve sava mahallini gsteren haritalar ilgili haberlerin yannda kullanlmtr. Bu deerlendirmeler nda Grcistan/Rusya savana dair gazetelerde genelde ansiklopedik bilgiler kullanld iin tarih/corafi bilgi durumu konusunda nitelikli bir karm yapmak olduka zordur; nk haberlerde kullanlan tarih/corafi bilgilerin ancak az bir ksm derinlikli ve nitelikli bilgilerden olumaktadr. Bu sava srecine ilikin eldeki haber ve analizlerde, genelde dardan uzmanlarca kale124

4 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K A

K A R N E S

Akam, 10 Austos 2008

D haberin nadiren manete kmas, genellikle kan, ac, gzya lemesinin bir arada bulunduu rneklerde mmkn oluyor. Buna bazen magazin ve ulusal kar boyutu da eklenebiliyor.

me alnm yazlarn kullanld, bunun dndaki analizlerinse ounlukla ksa ve yzeysel olduu grlmektedir. Aada corafi/tarih bilgi durumunu analiz edebilmek iin kullanlabilecek baz rnekler verilmektedir: Zaman: Rusyadan Kafkaslarda Kosova misillemesi, 27.08.2008 Hrriyet: Kapmza dayand, 10.08.2008 Star: Kanl satranta ikinci gn, 10.08.2008
125

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Star, 10 Austos 2008

Kendisi zaten yeterince iddet barndran savan kitleler zerinde daha gl bir etki uyandrmak amacyla gazete sayfalarnda dramatize edilerek verilmesi, haberi basn etik kurallarnn konusu haline getiriyor.

4.2.4 iddet Dknl ve Silahseverliin Etkileri

Her eyden nce mevzubahis olay bir sava olunca haberlerde kullanlan balk ve fotoraflarda sava karaktere rastlanmaktadr. Bu blmde basnn bir sava, yani iddet dolu bir olay, nasl ele ald ve yanstt konusundaki rnekler incelenmektedir, ki bu tabloyu aklayabilmesi iin iddet dknl gibi bir ifade kullanlabilir. Gazetelere bakldnda sava sresince hemen her gn sava dorudan artran manetler ve insanlarn duygularn ya da fkelerini aa karacak fotoraflar kullandklar gzlemlenmektedir. Sava dorudan veya dolayl bir biimde artran kan, ac, gzya, bomba, tehdit gibi kelimeler manet ve dier haber balklarnda ska kullanlmaktadr. Ayrca sava boyunca, zellikle ilk sayfa fotoraflarnda ya sava aletlerine (tank, top, tfek, uak, fze vb.), ya savata zarar grm meknlara (bombalanan binalar, yklm evler, yok olan altyap unsurlar vb.) ya da savan sonucunda madur olmu halkn hafzalarda yer edecek felaket manzaralarna yer verilmektedir. Her ne kadar bu habercilik tarz,
126

4 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K A

K A R N E S

bir boyutuyla orada yaananlar yanstma adna yaplsa da, kamuoyuna sunulan sava fotoraf, iddeti haberciliin doal bir nesnesi/konusu yapan bir anlay ne karmaktadr. Akam: 10.08.2008 tarihli Akamda Kan, ac, gzya balyla ilk sayfadan girilen haberde byk boy fotorafla savata lm kardeini kucanda tutan, alayan bir adam gsterilmekte, arka planda ise yklm binalar sava resmetmektedir. Bu minvalde Grcistan ekildi, halk perian (11.08.2008); Grcistan ekildi, Ruslar bombalad (11.08.2008); Rusya ykt geti (12.08.2008) ve Rusyadan ABDye nkleer tehdit (16.08.2008) gibi balklarla verilen haberler dikkat ekmektedir. Hrriyet: 09.08.2008 tarihli gazetenin ilk sayfasnda sava fotoraflar eliinde kullanlan balk Kafkasyada sava ve i sayfadaki ilgili haberde de Kafkasya patlad ifadeleri kullanlmtr. 15.08.2008 tarihli gazetenin gndem sayfasnda Ruslar nce su sonra bomba att balyla verilen haberde, Rus askerlerinin ksa sren mzakerelerde Grc askerlerle beraber yiyip itii, birka saat sonra ise anlamazlk knca savamaya devam ettikleri anlatlmaktadr. Milliyet: Gazetenin 09.08.2008 tarihindeki maneti Kafkasyada sava patlad, d haberler sayfasndaki bal ise Kafkasya patlad eklindedir. Sabah: 17.08.2008 tarihli gazetenin gndem sayfasnda Saakaviliye Trk zrh balkl haberde Grc lid erin makam aracnn zrhnn Trkiyede yapld ifade edilmektedir. Ayn gazetenin ilk sayfasndaki ilgili haberin bal ise Grc lidere zrhl oto Ankaradan eklindedir. Zaman: te savan gerek yz manetiyle kan 10.08.2008 tarihli gazetenin byk ksmnn, kardeini kaybeden adamn haykrlarn gsteren mehur fotorafa ayrld grlmektedir. Star: Gazetenin 10.08.2008 tarihli saysnda Grcistan-Rusya krizi iin zel bir blm hazrlanmtr. Bu blmde kullanlan sava fotoraflar ve Kanl satranta ikinci gn bal iddet ykl armlaryla dikkat ekmektedir. Vakit: Kan ve gzya gazetenin 10.08.2008 tarihindeki i sayfa haberinin bal; Bombalar yayor, sivil halk kayor ise 12.08.2008 tarihli i sayfadaki haberin bal olarak kullanlmtr. Vatan: 18.08.2008 tarihli gazetenin orta sayfasnda Korkarak yzn evirdiim cansz beden kardeim kt balkl haberde savan iki simge fotorafnn kahramanlarna yer verilmitir. Yeni afak: 09.08.2008 tarihli gazetenin ilk sayfasnda Osetya sava balyla verilen haberde fzelere ve patlamalara yer veren fotoraflarn kullanld, ayn gnk Kafkaslarda sava balyla verilen i sayfa haberinde de yine benzer bir biimde tank fotoraflarnn kullanld grlmektedir. Trkiye: Manette Savan ac yz, i sayfada Olan sivillere oldu balklarnn kullanld 10.08.2008 tarihli gazetede, sava armlar olan birok fotoraf ve ifadenin kullanld grlmektedir.
127

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Bu ve benzeri rnekler zerinden aka grlecei gibi gerek hayatn iinde yer alan iddetin medya kanalyla insanlara nasl aktarlabilecei ya da aktarlmas gerektii ayrca tartlmas gereken hassas bir konu olarak karmzda durmaktadr. Trk basn bu konuda, yani savan/iddetin nasl yanstlaca konusunda mutlaka esasl bir biimde kafa yormaldr.82 Bu noktada basn etik kurallar ve uluslararas basn ilkeleri konusuna yeniden eilmek gerekebilir. Burada kullanlan rnekler, Trk medyasndaki btn resmi elbette aklamamakta; ancak fikir verebilecek birok veriyi de barndrmaktadr.

82. iddetin sunulmasna ilikin tartmann hlihazrda medya ve gazetecilie ilikin almalarda hatr saylr bir klliyat haline gelmi durumda. Burada sz konusu klliyat aktarmann imkn olmasa da, Trkiye medyasna ilikin analizler asndan bu tartmann byk nem tad ak. Sadece medyada sunulmas asndan deil, genel olarak tad ideolojik boyutuyla iddetin ilgi ekme ve duygulanm yaratma arac olarak kullanlmasna ilikin olarak bkz. Susan Sontag, Bakalarnn Acsna Bakmak (stanbul: Agora Kitapl, 2004).

128

4 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K A

K A R N E S

4.3 UYGUR OLAYLARI: 520 TEMMUZ 2009

Trk medyasnn genelinde Uygur olaylar karsnda mill duygular eliinde yaplan haberlerle inin uygulamalarna fke ve Uygurlarn dramna dikkat ekme yaklam bulunmaktadr. Gerek d politika yazarlar gerekse i politika yazarlar, hemen hemen ortak bir dille Uygur olaylarn ele alrken inin sert mdahalesine sert tepkiler sergilemilerdir. Ancak konuyu derinlemesine analiz eden ve meselenin blgesel/uluslararas denklemdeki yerini deerlendiren, daha youn analize dayal d politika yazlar da mevcuttur. inin ikilemi, Uygurlarn dram83, Bilinmeyen Asya - Anlalmayan Kk Asya84, Bir millet yok ediliyor85, incan gerei86 gibi yazlar bu balamda rnek olarak gsterilebilir. Blgedeki Uygurlarn Trklerin kardeleri olduu temas da ska ilenen bir olgu olarak ortaya kmaktadr. Baz yazlarda Trk birliinden ve bu balamda Uygulardan sz ederken 2200 yllk Trk yurdu: Dou Trkistan87, Panislamizmden sonra Pantrkizm88, atani Beyin ruhu bugn de Uygur Trklerinin yanndadr89 gibi balklar dikkat ekmektedir. Bir dier boyut, hkmetin Uygur olaylarna ynelik tutumuna ilikin deerlendirmeleri kapsamaktadr. Baz yazarlar olaylara yeterince sert ve hzl tepki vermedii gerekesiyle hkmeti eletirirken, bazlar ise Trkiyenin Orta Asya yaklamnn ve inle ilikilerinin salkl olmadna vurgu yapmaktadr. Uygurlarn ayaklanmalarnn perde arkasndaki sebepleri anlamaya alrken d balantlardan bahsederek Trkiyenin daha dikkatli olmas gerektiine dikkat ekenler de bulunmaktadr. Aada Uygur Olaylar ile ilgili haberlerin, gazetenin btn iinde ve d haberler sayfasnda yer al biimine dair istatistikler ile haberlerin nitelii ve haberlerde ne karlan unsurlar ieren tablolar bulunmaktadr.

83. Blent Aras, inin kilemi, Uygurlarn Dram, Sabah, 15 Temmuz 2009. 84. Cengiz andar, Bilinmeyen Asya - Anlalamayan Kk Asya, Referans, 12 Temmuz 2009. 85. Fikret Ertan, Bir Millet Yok Ediliyor, Zaman, 12 Temmuz 2009. 86. Sami Kohen, incan Gerei, Milliyet, 17 Temmuz 2009. 87. Hasan Celal Gzel, 2200 Yllk Trk Yurdu: Dou Trkistan, Radikal, 12 Temmuz 2009. 88. Cengiz Aktar, Panislamizden Sonra Pantrkizm, Vatan, 15 Austos 2009. 89. Mehmet Barlas, atani Beyin Ruhu Bugn de Uygur Trklerinin Yanndadr, Sabah, 9 Temmuz 2009.

129

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Tablo 6. Uygur olaylar ile ilgili kan haberlerin gazetelerdeki konumu

Gazeteler Akam Cumhuriyet Habertrk Hrriyet Milliyet Radikal Sabah Star Taraf Vatan Yeni afak Zaman 1. Sayfa D Haberler Ekonomi Kltr-Sanat Gncel Siyaset 3. Sayfa Toplam

8 8 6 10 6 11 9 12 6 6 13 7

26 21 23 4 27 35 30 7 28 6 21 49

3 3 4 10 5 6 7 4 3 3 2 3

2 1 2 5 2 2 1

10 6 8 45 17 6 15 45 10 39 32 15

47 48 41 69 66 60 65 70 50 54 68 75

Tablo 7. Uygur olaylar ile ilgili kan haberlerin sayfadaki konumu

Gazeteler Akam Cumhuriyet Habertrk Hrriyet Milliyet Radikal Sabah Star Taraf Vatan Yeni afak Zaman Sol st 19 16 16 23 21 24 27 31 18 19 25 29 Sol Alt 15 14 14 18 19 17 19 20 14 16 23 20 Sa st 8 11 7 12 13 11 14 11 7 13 16 14 Sa Alt 4 7 4 11 13 8 6 8 11 8 4 12

Tablo 8. Uygur olaylara haberlerinin niteliiyle ilgili bulgular

Gazeteler Akam Cumhuriyet Habertrk Hrriyet Milliyet Radikal Sabah Star Taraf Vatan Yeni afak Zaman Haberin Nitelii Gncel Gncel Deil 44 3 44 4 36 5 64 5 64 4 55 5 60 5 66 4 45 5 52 2 64 4 70 5 Haberde ne karlan Unsur atma Konulatrma Kiiletirme 14 24 9 12 22 10 13 20 8 24 33 13 14 41 11 19 26 15 19 30 16 25 32 18 12 31 7 16 28 10 22 42 14 15 39 20

130

4 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K A

K A R N E S

Uygur olaylarnda incelenen gazeteler genellikle haberin atma unsuru zerine odaklanmtr. atma haberleri birinci sayfadan ve bol fotoraflarla verilmitir. Uygurlar ve Trkler arasndaki akrabalk ilikisi ve konunun AK Parti ve MHP arasnda siyasal bir boyuta tanmas olayn ayn zamanda siyaset haberleri zerinden de verilmesini salamtr. lgili haberler gncel/siyaset sayfalarnda konulatrma unsuru n plana kacak ekilde yer bulmutur. Buna karlk, birinci sayfadan ve d haber sayfalarndan verilen haberlerde ise daha ok atma unsuru ne kmtr. Blgeye muhabir gnderen Hrriyet ve Sabah gibi gazetelerde ise olay in ve Uygur blgesinin i dengeleri asndan da ele alnmtr. Ayn zamanda bu gazetelerde insan unsuru zerine de odaklanld grlmektedir. Konular bu boyutuyla kiiletirme unsuru n plana karlarak verilmitir.

4.3.1 Olay Mahalli ve Haber Kayna ile liki

Olay mahalline (Uygur zerk Blgesi-in)ilikin medyada pek detayl haberlerin kmad; buna mukabil, daha ok inin uygulad iddetin perdeye yanstld bir habercilik gzlemlenmektedir. Konuya haber kaynaklar (Ajans, Yabanc Basn, zel Muhabir) asndan bakldnda, blgede dorudan veya dolayl muhabiri olan gazetenin hemen hemen olmad sylenebilir. Bu durumda blgeye giri-klarn serbest olmaynn da etkisi vardr. Bu bakmdan haberlerin ounun, masada d haberler servisi tarafndan hazrlanm olduu ve dolaysyla snrl haber kaynaklarndan ve ajanslardan alnan bilgilerin daha ok kullanld grlmektedir. Hrriyet: Olay zaman olay mahallinde dorudan muhabiri olmasa da Londra temsilcisi Faruk Zabc son yl iinde iki kez blgeye gitmi ve izlenimlerini gazetede bu vesileyle yaymlamtr. Zabcnn dosyalar, blgeyi ve sorunlarn yerinde grm bir kiinin azndan nitelikli bir habercilik rnei saylabilir. Fakat bu durum konunun haberletirilmesine olumlu bir nitelik olarak deil, daha ok sayfa editr veya yayn ynetmeninin magazinel tercihi olarak yansmaktadr. Kzlarmz geneleve satyorlar, (10.07.2009) ve Evlenmeyi bile yasaklyorlar (11.07.2009) gibi haberler, zmnen olaylarn insani dram ynne dikkat ekme iddias tamakla birlikte, gerekte yukardaki magazinel bakn rn olarak ortaya kmaktadr. Uygurlarn annesi olarak nitelenen Rabia Kader ile yaplan rportaj, 11.07.2009 tarihinde 40 yl lider aradm balyla verilmektedir. Son olarak 19.07.2009 tarihli gazetede Srgndeki liderler neden Amerikaya gelir balkl bir yaz ile Dou Trkistan hkmetinin srgndeki babakan Enver Yusuf Turaninin Amerikaya geli hikyesi ve oradaki hayat aktarlmaktadr. Habertrk: Olay mahallinde muhabir bulundurmamtr. Ancak olaya yaknl asndan 17.07.2009 tarihli gazetede blgeyi yakndan bilen bir isimle yaplan rportaj dikkate deer; rportajn bal Adeta soykrm deil, devlet terr eklindedir.
131

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Hrriyet, 10 Temmuz 2009

Hrriyet gazetesinin olay yerinden aktard haberler, zmnen olaylarn insani dram ynne dikkat ekme iddias tamakla birlikte, gerekte magazinel bir bakn rn olarak ortaya kmaktadr.

132

4 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K A

K A R N E S

Sabah, 21 Temuz 2009

Toplumsal atmalarda konunun snfsal boyutunun ilenmesine bir rnek: inliler apartmanda, Uygurlar gettoda

Milliyet: Ajanslardan ve dier haber kaynaklarndan alnan bilgilerin yannda zaman zaman Washington ve Londra temsilcilerinden konuyla ilgili haberler geilmektedir. Radikal: 09.07.2009 tarihli in demir yumruu indirdi.. Nafile! balkl haberde konuya ilikin detayl bilgiler aktarlmaktadr. Zaman: 16.07.2009 tarihinde, muhabiri Osman Erol araclyla Trk basnnda ilk kez Urumiye girdiini ifade eden gazetenin o gne kadar olaylara
133

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Vatan, 10 Temmuz 2009

... kt haberleri, olaylar genellikle gnlk perspektiften yorumlayan gazetelerin ska bavurduu bir kalptr. 1998de muhafazakar basnn youn biimde eletirdii genelge yeni bir bilgi imi gibi sunuluyor.

ilikin yaklam ortal ve betimleyici bir dile sahiptir. Ayn gnk haberin bal iddet bitti, kstlamalar sryor eklindedir. Bir sonraki gnk ilgili haberin bal ise Uygurlar basna konumaktan ekiniyor eklindedir. Ayn 18indeki haberin balnda Urumide sakin Cuma ifadeleri kullanlmaktadr. 21.07.2009 tarihinde yine Osman Erolun yapt haberinin bal ise Gzaltndaki Uygurlardan haber alnamyor eklindedir. Bu haberlere ek olarak 26.07.2009 tarihli Hi korkmadm, ldrseler de yerimi dolduracak insanlar olduunu biliyordum balyla verilen haberde, incanda askerlerin karsnda durarak fotorafyla olaylarn sembol haline gelen Uygurlu kadnla yaplan rportaja yer verilmektedir.
134

4 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K A

K A R N E S

Cumhuriyet, 9 Temmuz 2009

Cumhuriyet gazetesi, hem muhalefetin azndan verdii haberlerde Babakann Uygur olaylar iin soykrm ifadesini kullanmasn eletirmekte, hem de Sincan iin one second bile diyemediler alntsyla Davos gerginliine gnderme yapmaktadr.

135

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Sabah: Olay mahalline gnderdii muhabiri Erturul Erba ile sreci yerinde gzleyen ve inceleyen gazetenin, inliler apartmanda, Uygurlar gettoda (21.07.2009) balkl haberle blgenin sosyo-ekonomik yapsna dikkat eken bir habercilik yapt grlmektedir. Sonraki gn ise blgedeki yetkililerle konuan muhabirin haberinin bal Ar dinci rgtn ii eklindedir. Taraf: 08.07.2009 tarihli Halkm iin korkuyorum manetinde Rabia Kadir ile yapt rportaj aktaran gazete, olaylar olabildiince yakndan takip etmeye almaktadr. Vakit: 08.07.2009 tarihli gazetede Dou Trkistan Parlamentosu Bakan Prof. Sultan Mahmut Kagarl ile yaplan rportaj, konuya daha yakn ve belli bir perspektiften bakmaya almaktadr: Trkistan, slam dnyasnn ayrlmaz parasdr. Vatan: Gazete, konuya ilikin haberlerinde dier gazetelerle benzer kaynaklardan yararlanarak haberlerini oluturmutur. Fakat 10.07.2009 tarihinde Mesut Ylmaz hkmeti in genelgesi karm balkl haberiyle olaylarn farkl bir ynn i siyasi gndeme tamtr. Haber konuyla balantl yakn tarihten ilgin bir detay okuyucusuna ulatrmakla birlikte, sz konusu genelgenin yaymland 1998de muhafazakr basn tarafndan kyasya eletirildiini, ancak dier gazetelerce dnemin siyasal konjonktr gerei gndemde tutulmadn hatrlatmakta fayda vardr. Genelgede ne kan iki husus, Gsterilere bakanlar katlmasn, in bayraklar yaklmasn eklinde belirtilmitir. Yeni afak: Blgede muhabir bulundurmamtr. Ancak 23.07.2009 tarihli in mafya usul katletti balkl haberiyle blgeden gelen bir grg tannn ifadelerine yer verilmektedir.

4.3.2 deolojik ya da Politik Konumlar

Konunun hassasiyeti ve dorudan Uygur Trklerini muhatap klan bir boyutu olduu iin genelde inin yaptklarna sert tepki veren ve Trkiyenin aktif rol almas gerektiini ima eden haberlere ska rastlanmaktadr. Bu balamda ideolojik bakmdan ok farkl olarak nitelenebilecek pozisyonlardan sz etmek kolay deildir. Zira sz konusu olan ve orada iddete maruz kalan insanlarn etnik ve din kimliinin Trkiye geneli ile benzer nitelikler tamas, gazetelerin Uygur olaylarna yaklamn da olabildiince yekpare bir hale getirmektedir. Ancak politik konumlar anlamnda Trkiye Hkmetinin konuya ilikin performansn beenen ve beenmeyen haberleri bulmak mmkndr. Aada bunlara ilikin baz rneklerin ksa bir derlemesi grlebilir. Cumhuriyet: Perde arkasnda Bat m var? (08.07.2009) balkl haberde, in ynetiminin Uygur blgesindeki olaylardan Baty sorumlu tuttuuna ve Uygurlarn annesi olarak nitelenen Rabia Kadirin uluslararas balantlarna atf yaplmaktadr. incan iin one second bile yok (09.07.2009) balkl
136

4 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K A

K A R N E S

Yeni afak, 10-11 Temmuz 2009

Yeni afak gazetesi, genel eilimin aksine, Uygur olaylarn sadece etnik kaynakl deil, din duyarllklar asndan da ele alarak sre boyunca bu ynde haberler yapt.

137

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

haberse CHPli bir vekilin hkmeti eletirmek iin kulland ifadelerle aktarlmtr. Ayn sayfadaki Trkiye ine dur diyebilmeli bal Rabia Kadirin azndan alntlanmtr. Babakan ly kard (12.07.2009) eklinde CHPli bir vekilden alntlanan cmle ile Babakann Uygur blgesinde yaananlar iin kulland soykrm ifadesi eletirilmektedir. Amerika etnik kimlikleri kayor (13.07.2009) bal ise incandaki olaylarla ilgili olarak ABDnin eletirildii/suland ksa bir habere aittir. Ayn gnk gazetede Ankarann Uygur politikas iflas etti balyla baka bir haber daha dikkati ekmektedir. Hrriyet: Gazze iin ov yapanlar nerede (08.07.2009) balyla MHP liderinden alntlanarak verilen haberde hkmet incan olaylarna yeterli tepkiyi vermemekle eletirilmektedir. Bu kadna amur atmayn (12.07.2009) haberi Washington kaynakldr ve ABD hkmetinin Rabia Kadire verdii destei anlatmaktadr. Ayn sayfada CHP liderine atfla Trkiye tutarl bir tavr sergileyemedi balkl hkmeti eletiren bir haber yer almaktadr. Ancak, bununla beraber, yine ayn sayfada Babakann ine atfen Asimilasyondan vazge szlerine de yer verilmektedir. Mill Gazete: Gazetenin incandaki Uygurlarn Mslman-Trk kimlii ekseninde haberler yapt grlmektedir. 07.07.2008 tarihli gazetenin manetinde inde katliam ve manetin st balnda 8 milyon Mslman Uygur Trknn yaad incanda inliler zor kullanarak insanl ayaklar altna ald ifadeleri yer almaktadr. 08.07.2009 tarihindeki bir haber de Binlerce Mslman gzaltnda balyla kullanlmtr. 08.07.2009 tarihli gazetede in vahetine kim dur diyecek manetiyle hkmete ar yaplmaktadr. Radikal: 09.07.2009 tarihli ran knayan dnya ine kar suskun balkl haberde Batnn ve Rusyann ikiyzl davrand ifade edilmektedir. Sabah: 11.07.2009 tarihli gazetede manette Kzlay hazr, i sayfalarda ise Babakann Seyirci kalmayz balklaryla hkmetin konuya ilikin d politikasna olumlu gndermeler yaplmaktadr. Yeni afak: 10.07.2009da Camilere mhr, 11.07.2009da Minarede Cuma nbeti ve 12.07.2009da Fatihay bile yasakladlar balkl haberler, gazetenin incandaki olaylara bak asn yanstmas asndan aklayc rneklerdir. Hamaset yapma icraatn greyim balkl haber 12.07.2009 tarihinde km ve MHP liderine Babakann cevabn nakleden trde bir haberdir. 13.07.2009 tarihli bir baka haberin bal da Bahelinin in sicili kabark eklindedir. Star: 09.07.2009 tarihli gazetenin gncel sayfasnda Babakan iin Vaheti BMye gtrecek bal, ayrca Davutolunun Uygur mesaisi ve AK Partililerden ine tepki istifas balklar kullanlarak hkmetin konuya ilikin tavrna olumlu bakld gsterilmektedir. Bir sonraki gn de Uygur Trkleri iin ine 14 milyar dolarlk gzda eklinde, Trkiyenin in rn138

4 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K A

K A R N E S

Vakit, 26 Temmuz 2009

Uygur, incan ya da Dou Trkistan... Hepsi de ayn corafyay iaret eden bu adlar, gazetenin taknd siyasal tavra gre sayfalarda farkl grnmlerle yer alyor. Vakit gazetesinin tercihi Dou Trkistan.

139

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

lerine boykot uygulayabileceini anlatan bir haber vardr. in Trkeyi yasaklarken sizin hi sesiniz kt m? (12.07.2009) haberinde Babakann MHP liderine ynelik cevab geni bir biimde verilmektedir. Vakit: 06.07.2009 tarihinde Uygur Mslmanlar Urumide ayakland balyla verilen haber, gazetenin olay nasl algladn anlatmas bakmndan bir ipucu vermekteyken, sonraki gnn srmaneti in iyice kudurdu eklindedir ve kk metinde Trkistanda 1000den fazla ehit var ifadelerine yer verilmitir. sayfada ise in Dou Trkistanda Mslmanlar katlediyor bal kullanlmtr. Vatan: 08.07.2009 tarihindeki Dou Trkistan one minute bekliyor balkl haberle Babakana Davostaki k hatrlatlmaktadr. Ancak dier haberlerde Babakann aklamalarna da yer verilerek tarafsz/dengeli bir izgi benimsenmeye allmaktadr.

4.3.3 Tarih ve Corafi Bilgi Durumu

Trkiyede mill duygular beslenen bir blgeye ilikin gl bir tarih/corafi bilgi birikiminin medyada olmas beklenebilir. Fakat bunun tam tersine bir tablo sz konusudur. Konuya yeterince vakf olup dorudan analiz yazabilecek pek gazeteci olmad, bu tr analizlerin genelde uzman kiilerle yaplan rportaj veya onlardan alnan yorumlarla ortaya kt grlmektedir. zellikle blgenin tarihine ilikin nitelikli yorum says Trk basn iin gerekten ok azdr. Bunun yerine ksa tarihelerle olaylarn yakn gemii zet biimde aktarlmaktadr. Taraf: 19.07.2009 tarihli gazete Dou Trkistan ne yana der? balkl deerlendirmede blgenin tarih arka planna ilikin ayrntlar okuyucularyla paylamaktadr. Ayn sayfann altndaki dier yaznn bal ise Himalayalarn eteinde bir ittihat: Enver Paa eklindedir. Star: 12.07.2009 tarihinde inliletirme ikencesi balyla, blgenin kltrel yapsna ve inin asimilasyon politikalarna deinen ansiklopedik bilgi arlkl bir yorum yaymlanmtr. Akam: Uygurlar Osmanl ehzadesini devlet bakan semek istemiti: ehzade Abdlkerim Efendinin Dou Trkistan maceras, (12.07.2009) balyla gazetenin gncel sayfasnda yer alan haberde, tarih bir sre aktarlarak okura yeni bilgiler sunulmaktadr. Yeni afak: Sessiz azap: Dou Trkistan balkl yorum yazsnda Dou Trkistann bugne nasl geldii tarih arka planyla anlatlmaya allmaktadr. Cumhuriyet: Uygurlarn uygarlna saldr, 16.07.2009. Haberde Uygurlarn tarih ve kltrel yaam alanlar anlatlmakta ve o tarihte yaananlarn ayn zamanda Uygurlarn kltrlerini yok etmeye ynelik olduu ifade edilmektedir Milliyet: 07.07.2009 tarihinde Uygur katliam balkl haberde Uygurlarn yakn tarih ve corafi konumuna ilikin bilgiler yer almaktadr.
140

4 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K A

K A R N E S

Akam, 12 Temmuz 2009

Uygur zerk Blgesindeki olaylar vesilesiyle popler tarihin gazete sayfalarnda yer alna iyi bir rnek: Kendisine Uygurlar tarafndan devlet bakanl tekilf edilen ehzade Abdlkerim Efendi, in gizli servisince mi ldrld?

141

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Zaman: Konfysn ocuklar balkl 15.07.2008 tarihli yorum inUygur tarihine ilikin derinlikli bir perspektif tamaktadr. Vakit: hanet ve fedakrlklarla dolu bir dava: Dou Trkistan balkl (26.07.2009) haberde Dou Trkistann tarihi anlatlmaktadr. Benzer ekilde 31.07.2009 tarihinde, Ben sevdalandm davamla bydm balyla verilen haberde Dou Trkistan nderlerinden sa Yusuf Alptekinin hayatn aktarrken, blgenin tarihine ve bugn yaad sorunlara k tutacak nitelikte deerlendirmeler yaplmaktadr.

4.3.4 iddet Dknlnn Etkileri

Bu blmde hemen her gazetede, yazl ve grsel malzeme anlamnda, youn iddet rneklerine rastlamak mmkndr. Uygur olaylar, yaananlarn bizatihi kendisinde mevcut olan iddetin, gazete haberlerine ne ekilde yansmas gerektii zerine insan dnmeye sevk edecek bir rnek oluturmaktadr. nk inin ve/veya o blgede yaayan inlilerin ne lde iddet sergilediini vurgulamak iin ska kullanlan fotoraflar ve balklar, toplumun olaylara tepkisini ykselttii lde iddeti yava yava hazmedilebilir bir nesne/olgu haline de getirebilir.90 Hatta fotorafl ve metne dayal iddet rneklerinin, grntnn her insann zihninde ayr ayr derecelerde yol aabildii gl etki ile birlikte dnldnde, gerekte olan aynen aktarmaya almann pratik ve sosyal faydasnn sorgulanmasn gerektirecek cinsten olduu sylenebilir. Burada imaj dncesi konusunda uzmanlam felsefeci Marie-Jos Mondzainin balkon etkisi kuram akla gelmektedir. Mondzain, izleyicinin medya araclyla iletilen gerekliin grnts karsndaki durumunu yle aklamaktadr: Medya gsterdii eylerin bir su basknnn, Cezayirdeki bir katliamn, bir grevin- bize gsterildii gibi olduklarna bizi inandrr. in arkasnda aygtlarn, kurgunun, bir yn zorunluluun ve kiisel tercihlerin olduu gizlenerek, her ey izleyicinin bir gereklie katlm biiminde gerekletirilir. Oysa olay yerinde olan ey, asla grdmzle ayn deildir. te, dnyann kendi penceresinden grld gibi olduuna inanmamz salk veren ve balkon etkisi olarak adlandrdm ey tam da budur.91 Akam: incan ceset tarlas, 08.07.2009. Hem kullanlan balk hem de sayfadaki fotoraflar iddet ykl armlar barndrmaktadr. TBMM in dostu kt (11.07.2009) balyla verilen haber, magazinel bir drtyle hazrlanmtr. Erdoan Dilerini teet geti: Soykrm (11.07.2009) haberinde ise, Babakann Dileri Bakanlnn incan olaylarna ilikin diplomatik aklamasndan farkl olarak soykrm kelimesini kullanmas konu edilmektedir. Radikal: Manetten verilen Kare kare lin (09.07.2009) haberinde Uygurlu bir gencin nasl lin edildii iki fotoraf karesinde gsterilmitir.
90. Siyasal iddetin medya tarafndan ele alnyla ilgili bir makale iin bkz. Virginia Held, The Media and Political Violence, The Journal of Ethics, (1997), No:1, s. 187-202. 91. Marie-Jos Mondzain, Le Monde, 8 Eyll 1998.

142

4 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K A

K A R N E S

Radikal, 9 Temmuz 2009

Hrriyet, 8 Temmuz 2009

iddetin medyada sunumu bazen iddetin bizzat kendisi kadar edid olabiliyor. Gazete manetinde kafaya tek kurun yiyip kare kare lin edilmek ya da Susan Sontagn deyiiyle Bakalarnn acsna bakmak...

143

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Habertrk: incanda in-Uygur etnik sava kt (07.07.2009) haberinin hem balnda hem de sayfada kullanlan atma fotoraflarnda youn bir iddet arm grlmektedir. Bu da Uygurlarn Tiananmeni st balkl sayfann alt ksmnda ise Sokaklarda korkun manzaralar balyla verilen haberde kullanlan fotoraflar, yerlerde yatan cesetleri gstermekte ve iddet ykl armlar barndrmaktadr. Mill Gazete: Vahete lanet yayor (09.07.2009) balkl haberde kullanlan dil ve seilen fotoraf, iddetin dozunu okura ifade etmeye alan bir dil kullanmaktadr. 10.07.2009 tarihli, yerde yatan cesetlere yer veren 800 Mslman Uygur ldrld balkl haber de ayn ekilde deerlendirilebilir. Milliyet: Urumide Uygur av (08.07.2009) haberinde kullanlan dil ve grsel malzeme iddeti artran vurgulara sahiptir. Sabah: inlilerden Uygurlara: Kknz kurutacaz (08.07.2009) haberinde kullanlan ifadeler ve fotoraflar iddet ieren ve okunma kaygsn yanstan vurgulara sahiptir. Bir sonraki gnk srmanette kullanlan te Uygur cellatlar ifadeleri de dikkat ekicidir. Hrriyet: 08.07.2009 tarihinde Kafaya tek kurun ve incanda Uygur av balkl haberlere yer verilmitir. Star: Demir perde katliam (07.07.2009) haberi iin seilen fotoraflar iddet ykl armlara sahiptir. Benzer biimde 09.07.2009 tarihli dnya sayfasndaki haberde de Vahete idamla devam balnn yannda iddet barndran fotoraflar kullanlmtr. 14.07.2009 tarihli haberin bal da Dve dve ldrdler eklindedir. Trkiye: inde Uygur katliam (07.07.2009) haberinin alt balklar ve kullanlan fotoraflar ile 08.07.2009 tarihindeki Katliamn fotoraf srmanetinin stnde yer alan cesetlerin fotoraf da iddetin grsel ve yazl sunumu niteliindedir. Vakit: Komnist in, Mslmanlar asimile etme zulmn srdryor (05.07.2009) haberinde kullanlan fotoraf, etraf coplu kiilerce evrilmi, ikenceden birok yeri morarm bir Uyguru gstermektedir. Vahet yaylyor (08.07.2009) haberi de krmz renkli zeminde verilmi ve yerde yatan cesetleri resmeden bir fotorafla birlikte sunulmutur. Ayn gnk dier balklarda ise ehit says artyor, kzlarn ba kesiliyor ve Katil in Trkistandan defol ifadelerine yer verilmitir. Vatan: 08.07.2009 tarihinde incanda sokaklar ceset dolu balkl haber, i sayfadaki Etnik katliam haberiyle beraber kullanlan fotoraflar ve bir sonraki gn de in daraalarn kuruyor balkl haber dikkat ekmektedir. Yeni afak: 08.07.2009 tarihli gazetede 156 Uyguru kafalarndan vurdular st balnn altnda Vahet maneti yer alyor ve yerde yatan cesetlerin fotoraf kullanlmtr. Ayn gnk gazetenin i sayfasnda te katliam balkl haberde de benzer ceset fotoraflarn grmek mmkndr.
144

4 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K A

K A R N E S

4.4 NABUCCO BORU HATTI ANLAMASI: 115 TEMMUZ 2009

2009 ylnn yaz aylarna damgasn vuran ve Trkiye kamuoyunda heyecan yaratan gelimelerinden birisi Nabucco Boru Hatt Anlamasnn imzalanmas oldu. Gerek d politika, gerek i politika ve gerekse ekonomi yazarlar bu konuya ilikin birok yorum kaleme aldlar. Bu yazlardaki ortak tema, Trkiyenin Nabucco ile byk bir i baard, ancak imzas atlan projenin hayata geebilmesi iin almas gereken baz nemli merhaleler olduu ve Trkiyenin bu srete dikkatli olmas gerektii ynndeydi. Nabuccoyla ilgili d politika yazarlar daha ok blgesel stratejik ilikilere ve uluslararas enerji datmyla ilgili konulara odaklanmaktayken; genel olarak ke yazlarnda Trkiyenin iini doldurabildii oranda byk bir i baarm olaca kanaati hkimdi. Bu balamda Stratejik ccenin dev adm92, Nabucco, dnyal Trkiye93, Nabucco projesi Trkiyenin kozudur94, Avrupann vanas Trkiyenin elinde95 gibi balklar dikkati ekmektedir. Bununla beraber proje kapsamnda Trkiyenin Rusya ile ilikilerinin geleceinin de tartld grlmektedir. politika yazarlarnn ilgi odanda ise Trkiyenin enerji koridoru olarak nemli bir g kazanaca konusuyla birlikte, projenin ekonomik getirileri ve muhtemel skntlar da kaleme alnmtr. Konuyla ilgili yazan ekonomi yazarlar farkl argmanlar dile getirmektedir. Baz yazarlar projenin ekonomik olarak Trkiyeye ok byk getirisinin olacan savunurken, bazlar getirinin ekonomik olmaktan ok siyasi olacan belirtmektedir. Dikkat eken bir baka nokta ise, projenin ekonomisine (maliyeti, muhtemel getirileri vb.) ilikin farkl yazlarda farkl rakamlarn ortaya konulmasdr. Dolaysyla birok haberdeki/yorumdaki Nabucco ile ilgili rakamsal bilgiler yorumsal deeri amamaktadr. Ayrca hkmetin genel performansn beenen yazarlarn Nabuccodan byk baar olarak sz ettikleri; hkmet ile siyasal adan mesafeli olanlarn ise Nabuccoyu, daha ok iinde Trkiyenin de edilgen bir rol ald uluslararas bir proje olarak grdkleri sylenebilir. Aada gazetelerin Nabucco Anlamasna yaklamyla ilgili istatistikler bulunmaktadr.

92. Abdlhamit Bilici, Stratejik Ccenin Dev Adm, Zaman, 15 Temmuz 2009. 93. Taha Akyol, Nabucco, Dnyal Trkiye, Milliyet, 14 Temmuz 2009. 94. Yavuz Semerci, Nabucco Projesi Trkiyenin Kozudur, Habertrk, 15 Temmuz 2009. 95. Hseyin Smer, Avrupann Vanas Trkiyenin Elinde, Zaman, 14 Temmuz 2009.

145

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Tablo 9. Nabucco Anlamas ile ilgili kan haberlerin gazetelerdeki konumu

Gazeteler Akam Cumhuriyet Habertrk Hrriyet Milliyet Radikal Sabah Star Taraf Vatan Yeni afak Zaman 1. Sayfa D Haberler Ekonomi Kltr-Sanat Gncel Siyaset 3. Sayfa Toplam

7 4 4 6 4 3 4 6 4 4 4 5

3 9 3 2 4 3 2 2 1 1 1 1

32 19 15 48 46 55 60 75 27 51 40 63

3 2 -

4 12 1 3 4 1 1

42 36 34 57 60 63 66 85 35 56 46 70

Tablo 10. Nabucco Anlamas ile ilgili kan haberlerin sayfadaki konumu
Gazeteler Akam Cumhuriyet Habertrk Hrriyet Milliyet Radikal Sabah Star Taraf Vatan Yeni afak Zaman Sol st 13 38 12 28 34 24 16 31 17 22 17 25 Sol Alt 14 16 6 24 25 11 13 17 6 14 9 13 Sa st 9 21 11 22 19 10 16 25 12 16 13 21 Sa Alt 8 24 5 26 18 13 15 12 3 4 7 11

Tablo 11. Nabucco Anlamas haberlerinin niteliiyle ilgili bulgular

Gazeteler Akam Cumhuriyet Habertrk Hrriyet Milliyet Radikal Sabah Star Taraf Vatan Yeni afak Zaman Haberin Nitelii Gncel Gncel Deil 41 1 34 2 33 1 54 3 67 3 59 4 63 3 80 5 32 3 53 3 43 3 66 4 Haberde ne karlan Unsur atma Konulatrma Kiiletirme 2 29 11 1 27 8 2 28 4 3 42 12 3 49 8 3 51 9 4 52 10 3 74 11 2 28 6 3 43 10 2 35 9 3 58 9

146

4 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K A

K A R N E S

Nabucco Anlamas Trk medyas tarafndan arlkl olarak ekonomik bir olay eklinde deerlendirilmitir. Bu balamda haberler ekonomi sayfalarnda kendine daha ok yer bulurken, toplamda haber saysnn ekonomik bir olay iin gayet fazla olduu sylenebilir. Konu genellikle birinci sayfadan verilmi, haberlerin devam ekonomi sayfalarnda ayrntlaryla ele alnmtr. Konunun analiz dzeyi de bu balamda, ekonomik ve ticari ilikiler erevesinde deerlendirilmitir. Konuya az yer veren gazeteler Yeni afak, Taraf, Habertrk, Akam ve Cumhuriyet, haberlerini, anlamann yapld srelerin ncesi ve sonrasn kapsayan ksa bir zaman aralna sktrmlardr. Star, Zaman, Hrriyet, Radikal ve Milliyet gazetelerinin ise olay daha geni bir boyutta ele aldklar gzlemlenmektedir. Ekonomi sayfasndan haberi veren sz konusu gazeteler, enerji gvenlii, Trkiye-AB ilikileri, Bak- Tiflis- Ceyhan Boru Hatt, Nabuccoya dhil olan lkeler ve gaz arz gibi konular sayfalarna tamlardr. ncelenen gazetelerde anlamann yapld tarihler itibariyle sz konusu haberler tam bir ekonomi sayfasn kaplayacak ekilde verilmekte; sayfann tamamnda Nabucco Anlamas deiik boyutlaryla ilenmektedir.

4.4.1 Konu ve Haber Kayna ile liki

Konusu itibariyle enerji transferi alannda deerlendirilmesi uygun olanNabucco Boru Hatt Anlamasn ve ilgili sreci birok gazetenin ksmen kendi muhabirleri araclyla, ksmen de lke dndaki gelimeler balamnda ilgili ajanslardan temin ettikleri bilgilerle takip ettii grlmektedir. Konuya yeterince vakf olan ve dorudan yorum/analiz yazan birka gazeteci olduu, birok gazetenin konunun uzman olan farkl isimlerden gr aldklar (rportaj-yorum) gzlemlenmektedir. Akam: Gazete, Temmuz aynn bandan itibaren muhabiri Mahmut Grer tarafndan kaleme alnan yazlaryla konuyu yakndan takip etmektedir. Cumhuriyet: Gazetede Temmuz aynn bandan itibaren konuya ilikin birok haber yaplmtr. Bu haberlerin genelinde Nabucconun gaz temin edilmeden imzalanm bir anlama olduu, Gney Akmn hl gl olduu ve Nabucconun gaz temini konusunda sknt yaayaca vurgusunu bulmak mmkndr. 16.10.2009 tarihli Nabucco gaz Rusyaya balkl haber buna bir rnektir. Milliyet: Konuyu yakndan takip eden gazete bazen Moskova muhabiri Cenk Balamtan, bazen de ilgili muhabiri nsal Erekeden haberler aktarmaktadr. Radikal: Konuyu zel bir gndemle ele almakszn izleyen gazetenin projeye Trkiyenin AB srecine katks perspektifiyle bakt gzlemlenmektedir. Gazete, ayrntl haberlerden ziyade, yabanc basndan eviri yorumlar yaymlayarak dnyann konuyu nasl grdn de aktarmaya almtr. Sabah: Gazetenin Temmuz aynn bandan projenin imza aamasna kadar olan zaman diliminde birok haber yapt grlmektedir. Bu haberlerin ounda Ankara muhabirlerinin (Duygu Gven ve Olcay Aydilek) imzalar vardr. Star: Gazetenin ilk gnlerden itibaren muhabiri (Hseyin zay) ve ajanslar araclyla haberler aktard grlmektedir.
147

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Taraf: Gazetenin haberleri genelde ajanslardan ald, bazen de konunun uzmanlarndan gr alarak rportaj ve yorumlarla okuyucuyu bilgilendirmeye alt grlmektedir. Hrriyet: Konuyu ilk gnlerden itibaren zellikle ekonomi boyutuyla sayfalarna tayan gazete daha somut bilgiler kullanarak haberi okuyucularna nitelikli bir biimde aktarmaya almtr. Nabuccoyla Trkiyeye 4,5 milyar Euro yatacak, 10 bin kii i bulacak (11.07.2009), Nabuccoda imzalar atlyor, Trkiye 300 milyar dolarn byk kprs oluyor (13.07.2009) gibi haberler bu yayn tarznn rnekleri olarak sralanabilir.

4.4.2 deolojik ya da Politik Konumlar

Konuya ilikin ideolojik olmaktan ok politik konumlarla ilikilendirilebilecek haberler dikkat ekmektedir. Genel eletiriler, projenin henz gaznn olmadan imzaland savnda odaklanmaktadr. Ancak birok gazetenin proje konusunda Trkiye Hkmetinin performansn beendii ve bu ynde haberler yapt sylenebilir. Aada her iki duruma ilikin haber rnekleri sunulmaktadr. Radikal: Trkiyeyi ABye balayan hat (14.07.2009) haberinde, gazete temelde konuyu AB perspektifinden ele alyor. Bunun dnda i siyaset asndan genellikle ortal bir slup kullanlmaktadr. Sabah: Yzyln imzas (14.07.2009) balkl haber projenin Trkiyenin ve hkmetin byk bir baars olduunu anlatmaktadr. Ancak 07.08.2009 tarihinde Trkiye ile Rusya arasnda atlan 20 imzayla ortaya kan stratejik ortaklk iin de Yzyln anlamas balnn atlm olmas dikkat ekicidir. Ayn gnk finans sayfasndaki balk da Tarih buluma, tarih anlama eklindedir. Hrriyet: Verdi bereketi, 13.07.2009. Haber Nabucco projesinin ok byk ve nemli bir proje olduunu anlatrken projeyi Trkiyenin bir baars olarak gstermektedir. Bir sonraki gnk srmanetinde Tam gaz Avrupa ifadelerini kullanan gazete, Nabuccoyu bir proje deil bir baar hikyesi olarak deerlendirmektedir. Ayn gnk bir baka haberinde AByle Trkiye arasnda yeni bir dnem balatr ifadelerini kullanan gazete Trkiyenin AB srecine katks balamnda da Nabucconun nemsenmesi gerektiini aktarmaktadr. Milliyet: Nabuccoya rya diyenler, BTCye de rya diyorlard (14.07.2009) eklinde Babakann azndan aktarlan szlerle gazete Nabuccoyu bir baar hikyesi olarak kurgulamaktadr. Ayn gnk manet de Trkiye yeni enerji aktr balyla sunulmaktadr. Taraf: mzalar atlacak ama gaz yok ve Rusya, ran ve Katar Trkiyeye gelmiyor (11.07.2009) gibi projeye ilikin olumsuz saylabilecek haberler yapt gibi hemen akabinde lk gaz mjdesi Trkmenistandan (12.07.2009) ile Boru ama ne boru ve Avrupa Birliine hat deniyor (14.07.2009) gibi haberler de yapmtr. Cumhuriyet: Gaz olmayan projeye imza (29.07.2009) haberinde hkmetin d politika admlaryla Trkiyeyi skntya sokabilecei ve Nabucconun
148

4 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K A

K A R N E S

Hrriyet, 11 Temmuz 2009

Medya ile sermaye arasndaki ontolojik iliki, hem bir d politika hem de ekonomi konusu olan Nabucco Boru Hatt ile ilgili yaplan haberler zerinde belirleyici oldu. Haber, kendisine daha ok gazetelerin ekonomi sayfalarnda yer buldu.

149

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Sabah, 14 Temuz 2009

Enerji sektrnde faaliyet gsteren gruplara bal gazeteler, Nabucco Boru Hatt Anlamasn genellikle manetten iri puntolarla grmeyi tercih ettiler.

da bunlardan biri olduu ifade edilmektedir. Enerji alannda ibirlii (07.08.2009) haberinde Trkiyenin Rusya ile enerji alannda 20 anlama imzalamas srmanetten olumlu bir biimde duyurulmaktadr. Ayn gnk ekonomi sayfasnda ise Stratejik ibirliine imza balyla verilen haber de ilk sayfadakinin devam niteliindedir. 23.08.2009 tarihli manette de (Enerji hatlar sorunlu) hkmetin att birok imzaya karn somut admlar atamad savunulmaktadr.
150

4 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K A

K A R N E S

Star, 9 Temmuz 2009

Trk basn Yzyln Anlamas veya hat var, gaz yok arasnda gidip gelirken, Nabucco Boru Hatt Anlamasnn soukkanl biimde ele alnd analizler de kendine yer buldu.

151

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Star: 14.07.2009 tarihinde yaymlanan Asrn imzas ve yine ayn gn Nabuccoyu masada gren gazn satmak iin masada, Dnyay deitiren imza ve Liderlerden projeye byk vg balkl haberlerde projenin baars vurgulanrken, Trk d politikasna da gnderme yaplmaktadr. Bir baka dikkat eken haber de Darbe riskli lke listesinden Nabucco sayesinde ktk (16.07.2009) eklindedir. 07.08.2009 tarihli gazetenin manetinde daha ncekilere benzer biimde Yzyln imzalar ifadeleri kullanlmtr. Yeni afak: 14.07.2009 tarihinde Asrn ryas gerek oldu ve 21. yzyln projesi; 07.08.2009 tarihinde de Rusya ile yzyln imzasnda hedef 100 milyar dolar ve Dnyay kskandran fotoraf balkl haberler dil ve ierik ynnden hkmetin performansn baarl bulan ve destekleyen bir bak asn yanstmaktadr.

4.4.3 Ticari likilerin Etkisi

Ticari ilikiler konuyla ilgili haberlerde olduka dikkat ekmektedir. Nabucco iin atlan imzalar srasnda ve daha sonraki Trkiye-Rusya stratejik ortaklk imzalarnda enerji alanndaki anlamalar farkl gazetelerde farkl perspektiflerden aktarlmaktadr. Enerji alannda faaliyet gsteren baz gruplara yakn olan gazetelerde olumlu bir dille sunulan imzalar, dier baz gazetelerde ineleyici bir slupla aktarlrken, rneklerde hkmete yaknlk meselesinin gazetelerin gndemine tand grlmektedir. Hrriyet: mzaya damat da katld (07.08.2009) haberinde Gazprom ile anlamalar imzalayan alk Grubundan bahsedilmektedir. Radikal: 07.08.2009 tarihli ekonomi sayfasnda Babakan Putin: Nkleer santral ihalesini Rus-Trk ortakl kazand balnn hemen stnde Rusya alka petrol, Trkiye Rusyaya nkleer santral ii verdi ifadeleriyle ad geen grubun sreteki pozisyonuna dikkat ekilmektedir. Ayn sayfann en altnda ise grubun dier gazetesi Hrriyettekine benzer biimde Damat da trendeydi balyla kk bir haber yer almaktadr. Sabah: 07.08.2009 tarihli gazetenin finans sayfasnda alk Holding ile Gazprom arasndaki enerji anlamas alk Holding Gazprom ve Rosneftle enerji kprs kuracak balyla verilmi ve st balkta Enerjide stratejik birliktelik ifadeleri kullanlmtr.

4.4.4 Tarih ve Corafi Bilgi Durumu

Gazetelerin ou projeye ilikin ksa veya uzun deerlendirme yazlaryla konuyu okuyucular asndan daha anlalr klmaya almaktadr. Ancak sadece birka gazetede projenin blge iin ne anlama gelebilecei zerine bilgiye dayal yorum ve haber bulunabilmektedir. ounluk gazetelerde ise sadece boru hattnn gzerghn gsteren haritalara rastlanmaktadr. Bu kadar nemli bir anlama srecinde uluslararas enerji nakil stratejileri, pratikteki durum ve Trkiyenin rolne/ko152

4 . T R K

B A S I N I N I N

D I

P O L T K A

K A R N E S

Habertrk, 15 Temmuz 2009

Babil Kral Nabukadnezar 2600 yldan beri belki de ilk kez bu kadar youn biimde gndeme geldi. Adna boru hatt denen kral Habertrk gazetesinde gnn adam oldu.

numuna ilikin daha fazla analiz ieren yaznn gazetelerde yer almas, perspektif bytmek adna beklenebilirdi. Zaman: Nabucco doalgaz boru hatt iin imzalar atlyor, rana davet yok (10.07.2009) haberi projeye ilikin birok ayrnt aktarmaktadr. Benzer bir biimde Baarl olursa Nabucco 2 ve 3 gelir (13.07.2009) balkl haber de analizler barndran bir deerlendirme yazs olarak dikkat ekmektedir. Star: Enerjinin kurtlar sofras (19.07.2009) balkl yorum, Nabuccoya ilikin stratejik deerlendirmelerin yapld bir analiz niteliindedir.
153

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Habertrk: Adna boru hatt denen kral (15.07.2009) balkl haberiyle, biraz farkl bir pencereden de olsa, Nabucconun isim hikyesini tarihsel sreciyle aktarmaktadr. Hrriyet: Nabuccoda imzalar atlyor, Trkiye 300 milyar dolarn byk kprs oluyor balkl haber 13.07.2009 tarihinde verilmitir ve haberin olduu sayfada projeyle ilgili bilgileri bulmak mmkndr. mzalar 50 yllk atld, blgede gaz aramas patlar (14.07.2009) balyla verilen tam sayfa haberde projenin hem tarih hem corafi arka planna ilikin birok bilgi verilmektedir. Milliyet: 4,8 milyar Euro yatrm, 5 bin kiiye i (13.07.2009) haberinde Nabucconun lkeye salayaca sosyo-ekonomik getiriler zerinde durulmaktadr. Ayn gnk ekonomi sayfasnda ise Tarih anlama balyla ifadelendirilen haber projenin corafyasna ve nasl ileyeceine ilikin bilgiler vermektedir. Sabah: Enerjide AB ile Katolik nikh kyld (14.07.2009) balkl haberde konuya ilikin hem corafi arka plan detaylar, hem de projenin imza sreci verilmektedir. Benzer bir haber de Nabucco geecei topran sahibini zengin edecek (17.07.2009) balyla verilmi ve projenin gzerghna getirecei frsatlar ele alnmtr.

4.4.5 Magazin Dknlnn Etkileri

Konuya ilikin bazen magazinel olarak nitelendirilebilecek, bazen de dikkat ekme kaygsn yanstan haberlere rastlamak mmkndr. D habercilik gibi, daha ok uzmanla dayanan ve okuru her zaman i gndem haberleri kadar cezp edecek aralara sahip olmayan bir alanda, magazin boyutunun bazen ieriin nne getii grlmektedir. Haberin ciddiyeti ve mahiyetinin okur tarafndan anlalmasn perdeleyecek boyuta ulaabilen magazin dknl, Nabucco gibi, uluslararas bir olayda dahi kendisini gstermektedir. Hrriyet: Cumhurbakannn Putine hitaben ok sportmensiniz, Sibirya maceranz TVden izledim szlerini gazete 07.08.2009 tarihinde haber yapmaktadr. Ayrca 07.08.2009 tarihindeki mzaya damat da katld balkl haberde Gazprom ile anlamalar imzalayan alk Grubundan bahsedilmektedir. Milliyet: 14.07.2009 tarihli gazetenin ekonomi sayfasndaki haberin bal Erdoan Barrosoyla ak yapt eklindedir. Ayn gnk bir dier balk Verdi yerine Bende Can eklinde ve Nabucco imzalar atlrken Verdinin opera mzii yerine klasik Trk mzii alndn anlatmaktadr. Star: 15.07.2009 tarihinde Nabucco ordusu balkl haberde, Nabucco boru hattn korumak iin oluturulacak gvenlik birimleri hakknda biraz abartl bir yaklamla ordu ifadesinin kullanld grlmektedir. Ayn haberin ekonomi sayfasndaki bal ise Nabuccoya zel ordu! eklindedir. Yeni afak: nce kendisi, sonra sevgilisi stanbulda (07.08.2009) balkl haber, talya Babakannn zel hayat ile ilgili bir bilgiyi aktarmaktadr. Vatan: Gazetenin 14.07.2009 tarihli maneti (baz dier gazetelerde de haber olduu gibi) ak Barroso! eklinde verilmitir.
154

S O N U V E D E ERL EN D R M E

Trkiyede d habercilik ve d habercileri konu alan byle bir almadan, salt akademik yaklam deil, elde edilen sonularn deerlendirilmesinin yan sra, rapor formatnn gerei olarak aratrma nesnesi olan meslek alana ilikin pratik nerilerde de bulunmas beklenir. 60 mlakat ve 4 rnek olay incelemesinin ardndan meslek alana ve aktrlere ilikin genel erevede ortaya kan sonu ve nerileri, 3 ana balk altnda toplamak mmkndr.

1. NTELKL ELEMAN KONUSU

Kabul gren genel vasflar itibariyle iyi derecede yabanc dil anlama, yazma, konuma becerisine, yurt d deneyimine ve d habercilii besleyen kltrelentelektel birikime sahip olmay ifade eden nitelikli eleman, kendisine yatrm yaplan bir ortamda yetiecektir. Bu konuda niversite eitim sistemi, medya sermaye sistemi ve mevcut alma ortamnn nitelikli d habercileri tevik edecek bir bilinle yaplanmas arttr. Trk medyasnn mlkiyet yapsndaki dnmn sadece sermayenin eitlenmesi dzeyinde kalmayp oulculuk, ok seslilik ve kamu yarar lehine de ekillenmesi, zel olarak d habercilik ve d habercilerin daha nitelikli hale gelmesinde yararl olacaktr. Dnmn sadece mlkiyet yapsyla snrl kalmas, meslek etik bakmndan sorunlu olan eski tarz haberciliin farkl sermaye yaplar altnda aynen devam etmesine neden olacaktr. Kendisini dier habercilere kyasla daha imtiyazl ve sekin bir konumda alglayan d habercinin, grev yapt alana ilikin bir zihinsel farkndala da ihtiyac bulunmaktadr. Burada dier aktr ve yaplardan bamsz olarak bireysel bir niyet, inisiyatif ve vizyon da gerekli olmaktadr.
155

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

D habercilerin mevcut yabanc dil bilgilerini srekli olarak gelitirmesi ve ona ilaveten farkl yabanc diller renmesi iin basn kurulular tevik edici olmaldr. Pek ok katlmcnn dile getirdii, yetersiz ngilizce bilme ya da ngilizceden baka dil bilmeme durumu, zellikle Trkiyeye komu lkelerin dili sz konusu olduunda daha ciddi bir engel halini almaktadr. zm olarak, dil okullar ve yurt d eitim programlar dzenleyen kurumlar ile uygun artlarda anlamalar yaplmas dnlebilir. Bu konuda, bir mlakatta dile getirilen, TMERin gazeteciler iin balatt yabanc dil kursu ve belirli bir sre iin yurt d imkn gibi projeler gndeme getirilebilir. Muhabire ve muhabirlie verilen nem arttrlmal; muhabirlerin zlk haklar ve meslek standartlar editr ve ke yazarlar ile karlatrldnda zayf kalmamaldr. D habercilerin en youn biimde yetitii iletiim faklteleri ve uluslararas ilikiler blmlerinde d politika habercilii alanna ilikin ynlendirme ve branlamalar lisans dneminden itibaren planlanmaldr. Benzer ekilde, d habercilerin eitim srecinde veya daha ge de olsa meslek pratik srasnda, belirli corafyalar zerinde uzmanlamas salanmaldr. rnein, Orta Dou uzman olan bir d habercinin ngilizcenin yannda Arapa, Farsa, branice ve Krteyi bilmesi; Kafkas uzman olann Rusa, Grcce ve baz etnik dilleri bilmesi, dahas o blgelerde bulunmas meslein niteliine olaanst katk salayacaktr. Kurum ii eitim programlar, katlmclarn zerinde ittifak ettii yararl etkinliklerden biri olarak gze arpmaktadr. Bu etkinliklerde meslekte tecrbeli yabanc gazetecilerin konuk edilmesi, ou gen olan Trk d haberciler asndan olumlu modelleme sonular dourabilir. Yine kurumlar aras eitim erevesinde, d habercilerin olumlu etkilendikleri BBC, el-Cezire, CNN gibi baarl kresel yayn kurulular ile karlkl eleman deiim programlar yaplabilir. D habercilerin Diplomasi Muhabirleri Dernei gibi platformlarda bir araya gelerek iletiime gemeleri, meslek paylam gerekletirerek kendilerini gelitirmeleri ve meslek standartlar konusunda kafa yormalar byk faydalar dourabilir.

2. NTELKL DI HABERCLK KONUSU

znesi nitelikli d haberci olan nitelikli d habercilik, iin beer unsura varp dayand bir meslek ortam iaret etmektedir. Muhatab byk lde d haberciler olan bu konuda ne kan deerlendirmeler aadaki gibidir. Kaynaklar birinci elden toplanmal ve zellikle Batl kaynaklardan yaplan tercmelerin arl azaltlmaldr. Masa banda yaplan d haberciliin
156

S O N U V E

D E E R L E N D R M E

analitik dzeyinin yksek olmas mmkndr; fakat d haberciliin kalitesi iin d habercinin alana ilikin maddi bilgilere sahip olmas ve haberi kitleye doru ve hzl biimde iletmesi nceliklidir. Sadece ajanslardan beslenerek yaplan d habercilik yetersiz kalmaktadr; mmkn olduunca olay yerinde muhabir olmal ki gerekleri hedef kitleye yerinden aktarabilsin. Birikimli ve iyi yetimi kiileri muhabir, ke yazar ve yorumcu olarak d habercilik alanna kazandrmak meslekteki kalitenin artmasn da beraberinde getirecektir. Burada marifetin iltifata tbi olduu kural hatrda tutulmaldr. Basn kuruluunun ve orada alan habercinin zerinde haberin ieriini ve verili tarzn etkileyecek i veya d basklarn bulunmamas gerekmektedir. Zira sansr ve psikolojik bask ihtimalinin olduu meslek ortamda nitelikli bir d habercilik yaplmas mmkn deildir. D habercilii yerel bak asyla snrl kalarak yapmamak, her eye Trk gzlyle bakmak yerine daha evrensel dnebilmek ve farkl toplumlar anlamak nemli bir faktrdr. Trkiyeyi d dnyaya anlatmak kadar bakalarn anlamakta da baarl olmak iletiimin sal asndan gereklidir. Bu erevede, d haberin i haber kurgusuna kurban edilerek verilmesi, onun zgn deerini ve niteliini zedelemektedir. Trk basnnda d haberciliin hem daha az da baml olmak, hem de kaynaklar eitlendirmek gibi paradoksal grnen bir geliimi gerekletirmeye ihtiyac vardr. Doru ve ciddi d habercilik, angaje olmu bir gazetecilik anlayyla mmkn olmayacaktr. Souk Sava sonras yaanan deiimi ve bu erevede Trk d politikasnda ortaya kan yeni tavr ve tutumlar, kart veya destek olmaktan bamsz bir biimde, doru okumak gerekmektedir. Bu erevede, Trk basnnn eski tabu, korku ve kalplar bir kenara koyarak aratrmac gazetecilie dayanan ve nitelikli muhabir olmann, uzmanlamann ve konuya hkim olmann iin merkezinde olduu bir d habercilik tarzn benimsemesi zorunlu bir ihtiyatr. Washingtondaki Foreign Press Center (D Haber Merkezi) rneinde olduu gibi, d habercilerin ve yabanc gazetecilerin dzenli, hzl ve doru biimde birincil kaynaklardan bilgilendirilmesi iin, Ankarada Dileri Bakanl bnyesinde bir basn merkezine ihtiya bulunmaktadr. Kaynak ve hedef kitle ile ilikilerde etik ilkelere azami dikkat edilmesi, d haberciliin gvenilirlii ve uluslararas saygnl bakmndan art grlmektedir. Ayn ekilde d haberin magazin boyutunun ne karlmas pek ok katlmc tarafndan bir sorun olarak kodlanmaktadr. Bununla birlikte, haberin zn perdelemeyecek ve maniple etmeyecek kvamda bir kiiletirme veya zel yaam efekti dengeli bir slupla sunulursa, d haberin etki alannn genilemesine katkda bulunabilir. Evrensel standartlarda habercilik yapmak iin, Trk basnnn d habercilik alanna dier habercilikten farkl ve ciddiyetle yaklamas, teknik konular kadar beer sermayeye de yatrm yapmas gereklidir.
157

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

Basn kurulularndaki seici editoryal yapnn iinde d habercilerin de bulunmas, d haberin kendi mantyla, doru ve etkili biimde verilmesi bakmndan nemlidir. Haberde kullanlan dil ve slubun daha nitelikli ve anlalr klnabilmesi sadece d habercilik deil, habercilik alannn tamam asndan gereklilik arz etmektedir. Trk basnnn yabanc dil konusundaki skntlar bir yana Trkenin kullanm hususunda da daha dikkatli olmas beklenmektedir. Habere kaynaklk eden olay veya mekn ile ilgili daha derinlikli bilgilerin analitik ve okunakl bir slupla sunulmas konusu hl bir sorunsal olarak karmzda durmaktadr. Ayrca katlmclarn ska dile getirdii hususlar arasnda yer alan insan merkezli bir habercilik yaklamnn Trk basn tarafndan benimsenmesi pek ok sorunun zmn kolaylatracaktr. znesi insan/toplum olan bir habercilik anlay, hem daha sahici bir dil yakalayabilir, hem de okurla haberin znesi arasndaki ilikiyi daha scak ve anlaml hale getirebilir. Genel olarak haber programlarnn, zelde ise d haberciliin lmlerden karlmas ve haberin bir reyting malzemesi olarak dnlmemesi, kalitenin artmas konusunda temel bir yaklam olarak benimsenmelidir. Trk basnnda derinlikli dnce retimi ve analitik bakn yerlemesi asndan etkili ilevler grm olan dergiciliin d haberler alannda gl biimde yaplmas bir ihtiya olarak deerlendirilmelidir. Foreign Affairs, New Yorker, Times ya da Newsweek gibi dnya standartlarnda bird politika dergisi karlmamas Trkiyedeki d haberciliin eksikliklerinden biridir.

3. KAMU GC VE DER AKTRLERN ROL

Kamu gc devreye girdiinde basn zgrl ve bamszlyla ilgili tartmalarn da gndeme gelmesi kanlmazdr. Ancak gerek basnn kendi iindeki ve kitle ile ilikilerinin bir hukuka balanmas, gerekse halen modernleme srecine uyum salamaya alan toplumlarda medyann teknik ve etik geliimini gerekletirmesi iin kamu erkinin oynayaca roller bulunmaktadr. Trkiye gibi, grsel-iitsel basnn kamu tekeli eklinde oluup zamanla zel sektr eliyle eitlendii, yazl basnn ise dolayl olarak iktidar ile ilikili olduu, hatta konjonktre gre bazen i ie getii toplumlarda, medya ve devlet dndaki nc aktrler de sre ierisinde gittike artan bir etkiye sahip olmaktadr. Nitelik ve nicelik itibariyle zaman getike daha grnr hale gelen rgtl sivil toplum hareketleri, zdenetim kurullar, meslek birlikleri, reklm verenler ve zel sektr temsilcileri bu cmleden saylabilir. Haberciliin ve zelde d haberciliin geliimine yapc katk salamas ve demokratik katlm arttrmas beklenen mezkur nc aktrler, vatandalarn medya araclyla siyasal srelerde yer almas ile medyann faaliyetlerinin sivil denetim ve gzetime ak hale gelmesi bakmndan nemlidir.
158

S O N U V E

D E E R L E N D R M E

Trkiyedeki d habercilik ortamnn sorunlar ve genel durumu gz nne alndnda, kamu ve dier aktrlerin bu ortama salayaca katklar aadaki maddelerle ifade edilebilir. Her eyden nce kamu gc, Trkiyede gazetecilie ve yayncla uluslararas standartlarda bir seviye getirebilir. D habercilerin nemli bir ksmnn kamunun denetleme ve gzetleme faaliyetine kar mesafeli olduklar, buna karlk kamunun gelitirme ilevi konusunda beklentiler tadklar grlmektedir. Bununla birlikte kamu gcnn medya kurulularna kar eit ve dengeli olmas, zellikle eletirel basnn bask altna alnmamas beklenmektedir. Nitelikli d habercilik konusunda iyi rnekler tevik edilmeli, olumsuz rnekler uyarlmaldr. Trkiyede medya ile devlet arasndaki ilikilerin dzenlenmesi amacyla ncelikle Siyasi Partiler Kanunu, Basn Kanunu ve Seim Kanunu zerinde demokratikletirici reformlar yaplmaldr. Hukuk devleti glendii lde Trkiyede basn da glenecek ve o zaman daha iyi d habercilik yaplabilecektir. Dileri Bakanlnn dzenli, hzl ve ayrmsz bir biimde habercileri bilgilendirmesi, kiisel ilikilerle yetinmeyip kamu diplomasisi yrtecek kurumsal bir yap oluturmas gerekmektedir. Kamu gc, medyaya halkn en azndan belli bir kesiminin taleplerini temsil eden bir kurum olarak saygyla yaklamal ve zellikle d politika alannda verilecek mesajlarn salkl biimde yerine ulamas iin toplumsal katlmn ihmal edilmemesi gerektiini bilmelidir. Kamu gc ve siyasiler ou zaman gazeteciler iin haber kaynadr. Fakat bu tr bir iliki, zellikle Ankarada yrtlen d habercilik tarznda, gazetecinin kaynan gdmne girmesi sonucunu dourmamaldr. Bu noktada, basn mensuplarna olduu kadar kamu grevlilerine de vazife dmektedir. Kamunun imknlaryla dzenlenen organizasyonlara ve yurt d seyahatlerine sadece ke yazarlar ve genel yayn ynetmenleri deil, diplomasi muhabirleri de gtrlmelidir. Yakn dnemde hzl ilerlemelerin kaydedildii bu konuda da hem kamu erkine, hem de medyaya sorumluluk dmektedir. Trkiyede hzla yaygnlaan ve d habercilerin nemli haber kaynaklar arasnda yer almaya balayan dnce kurulular ile Dileri Bakanl ve d haberciler arasnda daha sk ve kurumsal ilikiler dzenlenmelidir. Son olarak hedef kitlenin demokratik mecralarda katlmc olmas, RTK ve sivil toplum rgtleri araclyla bireysel ve organize tepkiler ortaya koymas meslek alanda faaliyet gsteren aktrlerin kendilerini yeniden dzenlemeleri asndan etkili olacaktr.

159

K AYN A K A
Kitaplar-Makaleler
Atilla Girgin, Haber Yazma Teknikleri (stanbul: nklp Yaynevi, 1998). Berke Vardar, Dilbilimin Temel Kavram ve lkeleri (Ankara: TDK Yaynlar, 1998). Claude-Jean Bertrand, La Dontologie des Mdias (Paris: Presses Universitaires des France, 2000). D. Beybin Kejanlolu, Trkiyede Medyann Dnm (Ankara: mge Yaynlar, 2004). Derek Layder, New Strategies in Social Research (Cambridge: Polity Press, 1993). Dominique Marchetti, Les sous-champs specialiss du journalisme, (Paris: Rseaux, 2002). Edward Said, Haberlerin Anda slam, ev., Alev Alatl (stanbul: Babil Yay., 2000). Edward Said, Oryantalizm, ev., Nezih Uzel (stanbul: rfan Yay., 1998). Erol Mutlu, letiim Szl (Ankara: Bilim ve Sanat Yay., 1998). Fabrice DAlmeida, Images et Propagande, (Firenze: Casterman/Giunti, 1998). Ferdinand de Saussure, Genel Dilbilim Dersleri, ev., Berke Vardar (stanbul: Multilingual Yay., 1998). Hakan Ergl, Televizyonda Haberin Magazinellemesi (stanbul: letiim Yaynlar, 2000). Hans Heinrich Gerth, C. Wright Mills, From Max Weber: Essays in Sociology (Londra: Routledge, 2003). Hlya Yengin, Medyann Dili (stanbul: Der Yaynlar, 1996). Ignacio Ramonet, La Tyrannie de la Communication, (Paris: Editions Galile, 1999). Ignacio Ramonet, Nouveaux pouvoirs, nouveaux matres du monde, (Qubec: Les grandes confrences, 1996). hsan Derman, Fotoraf ve Gereklik (Eskiehir: Anadolu niv. AF Yaynlar, 1989). Jean Baudrillard, Simulacra and Simulation (Michigan: University of Michigan Press, 1993).

161

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

John Keane, Medya ve Demokrasi (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1992). John Maxwell Hamilton, Journalisms Roving Eye (Baton Rouge: Louisiana State University Press, 2009). John Tomlinson, Kltrel Emperyalizm (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1999). Keith F. Punch, Introduction to Social Research: Quantitative and Qualitative Approaches. (2nd ed.), (London: Sage, 2005). L. Doan Tl, Medyay Anlamak (stanbul: Su Yaynlar, 2001). Marshall McLuhan, Understanding Media: The Extentions of Man (Cambridge: MIT Press, 2001). Marshall McLuhan, Yaradanmz Medya: Medyann Etkileri zerine Bir Keif Yolculuu, ev., nsal Oskay (stanbul: Merkez Kitaplar, 2005). Medya ve Kltr:1. Ulusal letiim Sempozyumu Bildirileri (stanbul: letiim Yaynlar, 2000). Merih Zllolu, letiim Nedir? (stanbul: Cem Yaynevi, 2003). Michel Foucault, Bu Bir Pipo Deildir, ev., Selahattin Hilav (stanbul: YKY, 2004). Necip ok, Genel Dilbilim=Lengistik (Ankara: Multilingual, 1946). Nicolas Harvey, Linternationalisation du Monde diplomatique: entre cosmopolitisation et homognisation ditoriale, Ple Sud, No: 30, (2009). Oya Tokgz, Temel Gazetecilik (Ankara: mge Yaynlar, 2000). Pamela J. Shoemaker, Tim P. Vos, and Stephen D. Reese, Journalists as Gatekeepers, The Handbook of Journalism Studies (ed.) Karin Wahl-Jorgensen, Thomas Hanitzch, (NewYork and London: Routledge, 2009). Paul Manning, News and News Sources: A Critical Introduction (London: Sage, 2001). Philip Schlesinger, Medya Devlet ve Ulus (stanbul: Ayrnt Yaynlar, 1994). Pierre Bourdieu, Televizyon zerine (stanbul: Yap Kredi Yaynlar, 2000). Pierrre Guiraud, Gstergebilim, ev., Mehmet Yaln (Ankara: mge Kitabevi, 1994). Ragp Duran, Sansr Artk Baka Trl, Buras Dnya Polis Radyosu iinde (stanbul: YKY, 1999). Ragp Duran, Apoletli Medya (stanbul: Belge Yaynlar, 2000). Richard Sennet, Authority (New York: Random House, 1980). Roland Barthes, ada Sylenler, ev., Tahsin Ycel (stanbul: Metis Yaynlar, 1998). Roland Barthes, Yaz ve Yorum, ev., Tahsin Ycel (stanbul: Metis Yaynlar, 1999). Rui Alexandre Novais, National Influences in Foreign News, International Communication Gazete, Vol: 69, No: 6, (2007). Sadi zdemir, Medya Emperyalizmi ve Kreselleme (stanbul: Tima Yaynlar, 1998). Sedat Cereci, letiiverelim (stanbul: ule Yaynlar, 1997). Serge Halimi, Dzenin Yeni Bekileri (stanbul: Evrensel Basm Yayn, 1999). Sevda Alanku (ed.), Medya, Etik ve Hukuk (stanbul: IPS letiim Vakf Yaynlar, 2003). Stuart Hall, Encoding-Decoding, Culture, Media, Language, Der., S. Hall, D. Hobson, A. Lowe, P. Willis (London: Routledge, 1996). Susan Sontag, Bakalarnn Acsna Bakmak (stanbul: Agora Kitapl, 2004). Susan Sontag, Fotoraf zerine, ev., Reha Akakaya (stanbul: Altkrkbe Yaynlar, 1999).

162

K AY N A K A

Teun Van Dijk, News as Dicourse (New Jersey and London: Lawrence Erlbaum Associates, 1988). Virginia Held, The Media and Political Violence, The Journal of Ethics (1997). Yaln Akdoan, Grsel ktidar (stanbul: nsan Yaynlar, 1995).

Gazeteler
kisi de aresiz, Hrriyet, 28 Mart 2003. Abdlhamit Bilici, Stratejik Ccenin Dev Adm, Zaman, 15 Temmuz 2009. Blent Aras, inin kilemi, Uygurlarn Dram, Sabah, 15 Temmuz 2009. Cengiz Aktar, Ilk Savaa Siftah, Vatan, 28 Austos 2008. Cengiz Aktar, Panislamizden Sonra Pantrkizm, Vatan, 15 Austos 2009. Cengiz andar, Bilinmeyen Asya - Anlalamayan Kk Asya, Referans, 12 Temmuz 2009. Ferai Tn, Kafkasya Platformunun Tam Zaman m?, Hrriyet, 22 Austos 2008. Fikret Ertan, Bir Millet Yok Ediliyor, Zaman, 12 Temmuz 2009. Halit Kakn, Kafkas Snavnda Trkiye Snfta Kald, Akam, 26 Austos 2008. Hasan Celal Gzel, 2200 Yllk Trk Yurdu: Dou Trkistan, Radikal, 12 Temmuz 2009. Hseyin Smer, Avrupann Vanas Trkiyenin Elinde, Zaman, 14 Temmuz 2009. brahim Karagl, Bu atmay Ancak Trkiye Durdurabilir, Yeni afak, 29 Austos 2008. brahim Karagl, Ne Amerika, Ne Rusya! Trkiye Kendi Yoluna, Yeni afak, 4 Eyll 2008. Marie-Jos Mondzain, Lentretien, Le Monde, 8 Eyll 1998. Mehmet Barlas, atani Beyin Ruhu Bugn de Uygur Trklerinin Yanndadr, Sabah, 9 Temmuz 2009. Meliha Okur, Rusyaya hracat Durdu, Sabah, 7 Austos 2008. Nasuhi Gngr, Grcistanda ABD-Rusya Anlat m?, Star, 8 Austos 2008. Sami Kohen, Moskovann Rvan, Milliyet, 26 Austos 2008. Sami Kohen, Moskovann Yeni Doktrini, Milliyet, 2 Eyll 2008. Sami Kohen, incan Gerei, Milliyet, 17 Temmuz 2009. Semih diz, Rusyaya Bamlln Sakncalar Grlyor, Milliyet, 1 Eyll 2008. Taha Akyol, Nabucco, Dnyal Trkiye, Milliyet, 14 Temmuz 2009. Yavuz Semerci, Nabucco Projesi Trkiyenin Kozudur, Habertrk, 15 Temmuz 2009.

163

EK 1: K AT I L I M C I L S T E S

(Mlakatlarn yapld tarihte bulunulan grevler yazlm olup liste, alfabetik srayla dzenlenmitir.) Abdullah Akyz, TSAD Washington Temsilcisi Abdullah Ttnc, Irak Bykelilii Basn Sorumlusu Ali Akel, Yeni afak Gazetesi Washington Muhabiri Ali H. Aslan, Zaman Gazetesi Washington Temsilcisi Alpaslan Akku, Sabah Gazetesi D Haberler Editr Amit Zarouk, srail Bykelilii Basn Szcs Aye Karabat, Radikal ve Todays Zaman Yazar Barin Yinan, Hrriyet Daily News Haber Koordinatr Berivan Oruolu, Star Gazetesi D Haberler Editr Bora Bayraktar, ATV D Haberler Mdr Blent Aras, T retim yesi Celil Sar, Zaman Gazetesi D Haberler Mdr Ceyda Karan, Radikal Gazetesi D Haberler Mdr Deniz Arslan, Anadolu Ajans Washington Temsilcisi Deniz Kilisliolu, CNNTrk Diplomasi Muhabiri Diaa Embaby, Msr Bykelilii Basn Danman Duygu Gven, Sabah Gazetesi Diplomasi Muhabiri Emine Kart, Todays Zaman Gazetesi Diplomasi Muhabiri Grkan Zengin, TV24 Grkan Zenginle Editr Programnn Yapmcs Haldun Armaan, ABD Bykelilii Basn Danman Hatem Ete, SETA Siyaset Aratrmalar Koordinatr Hsn Mahalli, Akam Gazetesi D Politika Yazar brahim Kaln, Babakanlk D Politika Badanman

165

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

hsan Da, ODT retim yesi Julian Bouchard, Fransa Bykelilii Basn Danman Kasm Cindemir, Hrriyet Gazetesi Washington Temsilcisi Kerim Balc, Zaman Gazetesi D Haberler Koordinatr Mahmut Nami, ran Bykelilii Basn Danman Mehmet Acet, Kanal7 Genel Yayn Ynetmeni Mensur Akgn, stanbul Kltr niversitesi UB Bakan Mesut zcan, stanbul ehir niversitesi r. Gr. Mete ubuku, NTV Haber Mdr Metin Mutanolu, TVNet Haber Mdr Mitat elikpala, TOBB ET UB retim yesi Mithat Bereket, TRT1 Pusula Program Yapmcs Murat Sofuolu, Ekopolitik Direktr Murat Yetkin, Radikal Gazetesi Ankara Temsilcisi Mustafa Aydn, TOBB ET UB Bakan Necmi Hastrk, Trkiye Washington Bykelilii Basn Maviri Nuh Ylmaz, SETA-DC Direktr Okan Mderrisolu, Sabah Gazetesi Ankara Temsilcisi Osman Sert, Dileri Bakanl Basn Danman zcan Tikit, Habertrk Gazetesi D Haberler efi zdem Sanberk, Emekli Bykeli Sami Kohen, Milliyet Gazetesi Yazar Sefer Turan, TRT-Arapa Koordinatr Semih diz, Milliyet Gazetesi Yazar Servet Yanatma, Zaman Gazetesi Diplomasi Muhabiri Sevil Kkkoum, Habertrk Gazetesi Diplomasi Muhabiri Sleyman Kurt, Zaman Gazetesi Ankara Temsilcisi Sleyman ensoy, TASAM Bakan amil Tayyar, Star Gazetesi Ankara Temsilcisi enay Yldz, Akam Gazetesi D Haberler Mdr Yrd. irin Payzn, CNNTrk irin Payznla 360 Derece Program Yapmcs Taha zhan, SETA Genel Koordinatr Talip Kkcan, SETA Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Koordinatr Ufuk Uluta, SETA-DC Orta Dou Program Koordinatr Ylmaz Ensarolu, SETA Hukuk ve nsan Haklar Koordinatr Yonca Poyraz Doan, Todays Zaman Gazetesi D Haberler Editr Zeynep olakolu, Yeni afak Gazetesi D Haberler Mdr

166

EK 2: MLAKAT SORULARI

1. Meslek ve Kiisel Konum (Sadece Basn Mensuplarna Yneltilmitir) a. D habercilerin dier basn mensuplar iindeki yerini ya da onlar tarafndan alglann nasl gryorsunuz? b. D habercilerin balca haber kaynaklar nelerdir ve kaynaklarla ilikileri ne ekilde yrmektedir? c. Yaptnz bir haberin olumlu veya olumsuz sonucu sizi ve dier kii ya da kurumlar ciddi biimde etkiledi mi? d. D haber olduu gibi verilebilir mi, yoksa d haberin yaymlanmas esnasnda dnm sz konusu mudur? e. lke kar ile meslek etiinin elitii durumlarda habercinin tavr hangi ynde olmaldr? f. Meslek alanda rnek aldnz gazeteciler ya da basn kuruluu var mdr? g. Bir d haberci iin dnyay tanma ve Trkiye dnda ikamet imkn ne anlama gelmektedir? 2. Trk Basnnn D Politikay Grme Biimi a. Trk basnnn d politikaya yaklam ile ideolojik ve politik faktrler arasnda ba kurulabilir mi? b. Uzman gazetecilik ve alan hkimiyeti gibi artlara nem veriliyor mu? c. Nitelikli eleman ve meslek-teknik yeterlilik konular hakknda ne dnyorsunuz? d. D haberin kaynaktan alnp oluturulmas sreci ne ekilde ilemekte ve ortaya kan haber medyada nasl yer almaktadr? e. D politikada ulusal karlar ile medyann ncelikleri arasndaki fark/denge nasl olumaktadr? f. Trk d politikasndaki deiiklikler basnn tavrn nasl etkilemektedir? g. D haberlerin i politika malzemesi olarak kullanlmas konusunda ne dnyorsunuz?

167

T R K

B A S I N I N D A

D I

H A B E R C L K

3. Trkiyede D Haberciliin Genel Durumu a. D politika yazar, d politika editr ve diplomasi muhabiri arasndaki fark ve ilikiyi deerlendirir misiniz? b. Sizce emekli diplomatlarn ke yazarl yapmasnn meslek alana ne gibi etki ya da katklar olmaktadr? c. D Haberin okunma/izlenme oran, medya sahiplerinin d habercilie yaklamn etkilemekte midir? d. Sre ierisinde Trkiyede d haberciliin genel seyrini ve geleceini nasl gryorsunuz? 4. Sonu ve Deerlendirme a. Yaadnz veya bildiiniz olumlu bir rnek olaydan sz etmek ister misiniz? b. Yaadnz veya bildiiniz olumsuz bir rnek olaydan sz etmek ister misiniz? c. Nitelikli eleman yetitirme konusunda neler yaplabilir? d. Nitelikli d habercilik konusunda neler yaplabilir? e. zleyici/Okuyucu d haberlere nasl yaklamaldr? f. Genel olarak basn, d habercilik konusunda hangi admlar atmaldr? g. D habercilik konusunda kamu gcne den grevler nelerdir?

168

RAPOR

TRK BASININDA DI HABERCLK

M. MCAHT KKYILMAZ, HAKAN OPUR
Dnya habercilii ya da d habercilik, ulus-devletin ana znesi olduu bir uluslararas ilikiler sistemi iinde kendi meslek gramerini ve kavram daarcn oluturdu. Egemenlik, siyasi rejim, sava, g, afet vb. alanlardaki enformasyon ak ile ekillenmeye balayan bu alann iine daha sonra diplomasi habercilii de girmeye balad. zellikle 1980lerin sonlarndan itibaren hzlanan kreselleme sreciyle birlikte, dnya habercilii yukardaki gibi byk meseleler yannda gndelik hayata ilikin kk konular da bnyesine dhil etti. Bugn btn dnyada, dnya habercilii ile ilgili olarak yaplan bir dizi aratrma, soruturma ve tartma ile kar karya kalyoruz. Trk basnnn d politika konusundaki genel yaklamn ve bu alanda yapt habercilii zmlemeyi amalayan bu alma, medya aratrmalar alan iinde, medya sosyolojisinin ve eletirel medya teorilerinin birikiminden hareketle tasarland. Medya aratrmalar alannda bugne kadar oluan birikim gz nnde bulundurulduunda, medyay ele alan bir aratrmann ya medya kurumunu, ya medya mesajn ya da medya etkisini inceleme konusu ettiini grebiliriz. Bu alma, bu drt alt aratrma alann da kuatan bir dorultuda tasarlanmtr. Aratrmada, d politika haberciliine katkda bulunan aktrlerin iinde bulunduklar kurumun ncelikleri, dier medya kurumlaryla ilikileri, hangi ekil ve ieriklerle haber oluturduklar, neyi haber olarak grp neyi grmedikleri, d politika haberlerinin ne tr etkiler oluturduklar eletirel bir erevede zmlenmeye allmtr. Aratrmann zgn deeri, Trkiyedeki d habercilikle ilgili, daha nce elimizde olmayan betimsel bir ereve sunmasnn yan sra, bizzat alanda alan ve d haberin oluum srecine katkda bulunan kiilerin grlerinden hareketle ortaya km olmasndan kaynaklanyor. M. Mcahit Kkylmaz ve Hakan opurun, Trk basnnda d politika habercilii asndan nemli merkezler olan stanbul, Ankara ve Washingtonda, toplam 60 gazeteci, diplomat ve akademisyenle yrtt aratrma boyunca zaman zaman eletirel bir yaklam ne ksa da, sonuta sorunlu alanlarn tespiti ve zm nerileriyle konuya yapc bir perspektiften bakld. Umarz bu alma, Trkiyedeki d habercilik alannda betimsel bir ereve ortaya koyabilir, ortaya att soru ve eletirilerle verimli tartmalarn balamasna ve her eyden nemlisi Trkiyedeki gazetecilik ve habercilik standartlarnn ykselmesine hizmet edebilir.

SETA Siyaset, Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Vakf Nenehatun Caddesi No:66, GOP, ankaya 06700 Ankara, TRKYE Tel: +90 312 551 21 00 | Faks: +90 312 551 21 90 www.setav.org | info@setav.org