PATLAYICI ORTAMLARDA GVENL

Nihat ER
*

* Sal ve Gvenlii Uzman Kimya Yksek Mhendisi Sal ve Gvenlii Merkezi Mdrl ( SGM) negri@csgb.gov.tr

Gerek lkemizde, gerekse dnyann eitli yerlerinde petrol, petrol rnleri, kimya, doal gaz, kmr madenleri vb. gibi birok sanayi kollarnda normal alma icab, arza veya bakm gibi hallerde (Szan gazlar veya petrol buhar gibi nedenlerle) patlayc ortam ile kar karya kalnmaktadr. Bu patlayc ortamlarn olumasn nlemek iin gerekli tedbirler alnmad zaman her yl birok sanayi kolunda patlamalar olmakta ve neticede lmler, ciddi yaralanmalar ve byk maddi hasarlar meydana gelmektedir. Patlayc ortam oluumunu engellemek, patlayc ortamn tutumasn nlemek, bunlar mmkn olmuyorsa patlamann etkisini en aza indirecek tedbirlerin alnmas olas birok kazann nlenmesi anlamna gelmektedir. Patlayc ortamlarda genel gvenlik nlemlerinin uygulanarak allmas, gvenlik asndan zorunluluktur. Bu kurallarn uygulanmasnn yan sra, patlama ve yanmay nlemenin vazgeilmez temel iki art; patlayc limitlerde gaz-hava karm ile patlama kayna byklklerinin kontrol altnda tutularak ikisinin birden ayn anda meydana kmalarna srekli olarak engel olunmasdr. Her ne kadar bu unsurlardan birinin meydana gelmesini nlemekle patlama olay teorik olarak nlenebiliyor grlmekle beraber, uygulamada bu durumun gereklemesi hemen hemen imknsz gibidir. Dolaysyla patlama ihtimalini en aza indirmek iin patlayc limitlerde gaz-hava karm olumasna engel olacak tm tedbirlerin alnmasnn yan sra patlama kayna olabilecek tm cihaz ve elektrik tesisatnn patlamaya kar korumal olarak yaplmas gerekmektedir. Temel Kavramlar Patlayc Atmosfer Patlamann olmas iin unsurun bir araya gelmesi gerekir. Bunlar oksijen, yanabilir madde(yakt) ve ateleme kaynadr.

Oksijen Havada normalde %20,9 orannda oksijen vardr ve bu yanma iin yeterli bir miktardr. Bununla beraber oksijenin havada orannn artmas maddenin yanma ihtimalini artrr. Oksijen orannn havada %23 n zerinde olmas oksijenle zenginlemi hava olarak kabul edilir. Bu zenginlemeye oksijen hatlarnda uygun olmayan izolasyon kullanlmas, hava yerine oksijen kullanlmas veya kaynak cihazlarnda szmalar sebep olabilir. Alt Patlama Snr(Lower Explosion Limit(LEL)): Ortam havasnda bulunduunda, hacimsel olarak patlama oluturabilecek en az miktardr. st Patlama Snr(Upper Explosion Limit(UEL)): Ortam havasnda bulunduunda, hacimsel olarak patlama zelliini srdrebilecei en st snrdr. MAK(Msaade Edilen Azami Konsantrasyon): Kapal iyeri havasnda bulunmasna izin verilen ve sekiz saatlik alma srecince ierdii kimyasal maddelerin alanlarn saln bozmayaca kabul edilen deriimdir. Bu oran ppm(ml/m3) veya mg/m3 olarak verilir. IDLH(Immediately Dangerous to Life or Health)/ CSAT(Cana veya Sala Ani Tehlike): nsan yaam iin ciddi tehlike oluturan ve hemen ortamn terk edilmesi gereken deriimi ifade eder. Patlama Riskinin Deerlendirilmesi yerinde risk deerlendirmesi yaparken patlayc ortamdan kaynaklanan riskler a) Patlayc ortam oluma ihtimali ve bu ortamn kalcl, b) Statik elektrik de dhil tututurucu kaynaklarn bulunma, faal ve etkili hale gelme ihtimalleri, c) yerinde bulunan tesis, kullanlan maddeler, prosesler ile bunlarn muhtemel karlkl etkileimleri, d) Olabilecek patlamann etkisinin bykl, yukardaki saylan maddeler dikkate alnp deerlendirilecektir. Deerlendirme Kriterleri: Patlama riski deerlendirilirken aada saylan kriterlerde dikkate alnmaldr: Ortamda tutuabilir maddeler mevcudiyeti, Patlayc ortama yol aacak patlayc karmn havadaki dalm oran, patlayc atmosfer meydana gelebilecei yerler, tehlikeli patlayc atmosferin oluma ihtimali, tehlikeli patlayc ortamn oluumunun gvenli bir ekilde nlenip

nlenemeyecei, tehlikeli patlayc ortamn atelenmesinin(tutumasnn) gvenli bir ekilde nlenip nlenemeyecei ayr ayr deerlendirilmelidir. Ayrca patlama riskinin deerlendirilmesi yaplrken, Patlamadan Korunma Dokman nn hazrlanmas bu deerlendirmenin yaplmasn kolaylatracaktr. Gerekli risk deerlendirmesi yapldktan sonra patlamadan korunmak iin alnacak teknik ve organizasyon nlemler uygulanmaya balanmaldr. Patlamadan Korunma in Teknik nlemler Tehlikeli patlayc ortamn nlenmesi Tehlikeli patlayc ortam olumasn nlemeye her zaman ncelik verilmelidir. Bu birincil nlem olarak adlandrlr ve patlayc ortamlarla ilgili olarak yaplmas gereken ilk ve en nemli tedbir Birincil nlemlerin alnmasdr. Tutuabilir maddeler yerine mmknse baka madde kullanm Tutuabilir maddelerin kullanmndan kanarak veya onlar azaltarak tehlikeli patlayc ortam olumas engellenebilir. Tutuabilir zclerin ve temizleme ajanlarnn yerine sulu zeltiler kullanm buna bir rnektir. Tozlarda, patlayc bir karm olumamas iin, kullanlan maddelerin para boyutunu bytmek bazen mmkndr. Parack boyutunun azaltlamad srelerde tedbir alnmak zorundadr. Tozun yn oluturmamas iin tozlarn slatlmas veya yaptrc rnlerin kullanm baz ilemlerde mmkndr. Konsantrasyonlarn snrlandrlmas Gazlar ve tozlar havada yalnzca belli konsantrasyonlarda patlaycdrlar. Belli iletme ve evre artlar altnda, bu patlama limitleri dnda bunlar muhafaza etmek mmkndr. Eer bu artlar gvenilir bir ekilde temin edilirse, orada patlama tehlikesi yoktur. Kapal kaplarda ve iletmede, ounlukla tutuabilir svlarn gazlar ve buharlarnn konsantrasyonlar kolaylkla patlama limitlerinin dnda tutulabilir. rnek: Eer svnn yzeyindeki scaklk her zaman parlama noktasnn(flash point) altnda tutulabilirse ve tutuabilir svlarn stndeki buhar karmnn konsantrasyonun patlama limitinin altnda tutulursa muhtemel bir patlama nleyebilir. st patlama limiti dk

parlama noktas ile tutuabilir sv iin genelde alr (rnein, bir arabann benzin deposunda). Tozlar dnldnde, konsantrasyonlarn snrlanmasyla patlayc karmdan kanmak olduka zordur. Eer askdaki toz konsantrasyonu dk patlama limitinin altnda ise, yerlemi toz ynlar oluur(eer yeteri kadar hava akm yoksa). Bu tozlar da havada birikip, tehlikeli karm oluturabilir. nert(iletmede ortam oksijeniyle kimyasal olarak reaksiyona girmeyen maddeler) madde kullanm: Tehlikeli bir patlayc ortamn olumas yaktn seyreltilmesiyle veya iletmede ortam oksijeniyle kimyasal olarak reaksiyona girmeyen maddeler(inert) kullanlarak da engellenebilir. Bu inerting olarak bilinir. Bu nlemin tasarm iin, patlama meydana gelmeden en yksek oksijen konsantrasyonunu bilmek gerekir. Bu deneysel olarak belirlenebilir. Maksimum izin verilebilir oksijen konsantrasyonu, snrlanm oksijen konsantrasyonundan emniyet snr konsantrasyonun karlmasyla bulunur. Eer yakt inert bir maddeyle seyreltilirse, maksimum izin verilebilir yakt konsantrasyonu ayn ekilde belirlenmek zorundadr. Eer oksijen konsantrasyonu ok abuk deiiyorsa veya iletmenin farkl blmlerinde ok farkl olabiliyorsa, ok byk gvenlik margini(snr deeri) gerekebilir. letim hatalar ve ekipman aksaklklar da dnlmelidir. rnein: Temel inert gazlar azot, karbondioksit, soy gazlar ve su buharlardr. nert tozlar kalsiyum slfat, amonyum fosfat, sodyum hidrojen karbonat, ta tozlar, vb. ierir. Seilen inert maddelerin yaktla reaksiyona girmemesi nemlidir.(rnein alminyumla karbondioksit reaksiyona girebilir.) Gazlarla inertleme genelde gaz yer deiminin yeteri kadar dk temin edildii kapal ortamlardaki iletmelerde uygulanabilir. Eer inert gaz olarak iletmede zehirli gazlar kullanlyorsa ve iletmede rahata yaylyorsa, oksijenle yer deitireceinden, alanlar boulma ya da zehirlenme riskiyle karlaabilirler. alma ortam etrafnda patlayc ortamn oluumunu snrlandrmak veya nlemek Bir iletme etrafnda tehlikeli patlayc ortamn oluumu mmkn olduunca engellenmelidir. Bu kapal iletmeler yoluyla baarlabilir. letmenin blmleri bu yzden szdrmaz olmaldr. Fabrika tasarm ngrlen iletme artlar altnda nemli bir szma

meydana gelmeyecek ekilde yaplmaldr. Bundan emin olmann yollarndan biri dzenli bakmdr. Patlama tehlikesine neden olabilecek patlayc gazlar, buharlar, sisler veya yanc tozlarn isteyerek veya istemeyerek ortaya kmas halinde, bunlarn gvenli bir yere uygun ekilde ynlendirilmesi veya uzaklatrlmas salanmal, bunun yaplmas pratik olarak mmkn deilse yaylmalarn nleyecek baka uygun nlemler alnmaldr.

Resim 1. Havadaki Ar Gazlar in Havalandrma leminin Doru Dzenlenmesinin rnei

Resim 2. Toz Artklarnn Uzaklatrlmas Gaz Alarmlar letme civarndaki konsantrasyonlar, rnein gaz alarmlaryla, izlenebilir. Bu alarmlarn kullanm iin nemli ncelikler aadadr:

- Maddelerin muhtemel mevcudiyetinde, kaynan yeri, maksimum kaynak mukavemeti ve dalma artlar yeteri kadar bilinmelidir. - Cihazn cevap sresi(response time), alarm seviyesi ve apraz duyarllk gibi zelikleri kullanm artlarna uygun olmaldr. - nleme noktalarnn yerleri ve says beklenen karmlar hzl ve gvenilir ekilde alglanabilir olarak seilmelidir. - Cihazn etkili olmasyla koruyucu nlemler alnana kadar hangi alanlarn riskli olduu bilinmelidir. Bu acil alanlarda -yukardaki noktalara bal olarak-ateleme kaynaklarndan saknlmaldr. Ateleme kaynaklarnn patlayc ortam ile bir araya gelmesini nlemek Eer tehlikeli patlayc ortamn olumasn engellemek mmkn olmuyorsa, onun atelenmesi nlenmelidir. Bu, muhtemel ateleme kaynaklarnn azaltlmas veya patlayc ortam ile bir araya gelmesinin nlenmesi iin alnacak koruyucu tedbirlerle baarlabilir. Etkili tedbirler belirlemek iin, ateleme kaynaklarnn farkl tipleri ve onlara mdahale yollar bilinmek zorundadr. Muhtemel byle bir tehlikeli patlayc ortam ve ateleme kayna ayn anda bulunuyorsa ve yeri tahmin edilebiliyorsa, buna gre gerekli nlemlerin kapsam belirlenmelidir. Bu gerekli tedbirler aada tanmlanan blge(zone) sistemi baznda yaplr.

Resim 3. ok Yaygn Ateleme Kaynaklar rnekleri Tehlikeli Blgelerin Snflandrlmas Tehlike Blgeleri (Hazardous Area) patlayc hava-gaz karmnn bulunduu veya bulunma ihtimalinin olduu yerlerdir.

Patlamay nleme kurallarnn uygulanabilmesi iin; yanc gaz ve buharlarnn havaya karabilme ihtimalinin olduu sahalarn ve bu sahalar ierisinde yanc gaz ve buharlarnn bulunabilme ihtimallerinin bilinmesine ihtiya vardr. Bunun iin bu alanlar aadaki ekilde snflandrlmaldr: Blge 0: Gaz, buhar ve sis halindeki parlayc maddelerin hava ile karmndan oluan patlayc ortamn srekli olarak veya uzun sre ya da sk sk olutuu yerler. (Patlama limitlerinin altnda, patlama limitlerinde veya patlama limitlerinin zerinde devaml olarak veya uzun sreli periyotlarla bulunduu ya da bulunma ihtimalinin olduu sahalar. Gaz bulunma ihtimali: Pa= 1) Blge 1: Gaz, buhar ve sis halindeki parlayc maddelerin hava ile karmndan oluan patlayc ortamn normal alma artlarnda ara sra meydana gelme ihtimali olan yerler. (Patlayc karmn zaman zaman veya periyodik olarak oluabildii veya oluma ihtimalinin olduu sahalar. Gaz bulunma ihtimali: Pa ~ 1) Blge 2: Gaz, buhar ve sis halindeki parlayc maddelerin hava ile kararak normal alma artlarnda patlayc ortam oluturma ihtimali olmayan yerler ya da byle bir ihtimal olsa bile patlayc ortamn ok ksa bir sre iin kalc olduu yerler.( Patlayc karmn oluma ihtimalinin ok az olduu ortamlar. Gaz bulunma ihtimali:0 < Pa < 1) Blge 20: Havada bulut halinde bulunan yanc tozlarn, srekli olarak veya uzun sreli ya da sk sk patlayc ortam oluabilecek yerler. Blge 21: Normal alma artlarnda, havada bulut halinde bulunan yanc tozlarn ara sra patlayc ortam oluturabilecei yerler. Blge 22: Normal alma artlarnda, havada bulut halinde yanc tozlarn patlayc ortam oluturma ihtimali bulunmayan ancak byle bir ihtimal olsa bile yalnzca ok ksa bir sre iin geerli olduu yerlerdir.

Resim 4. Zone (Blge) Snflandrmas iin bir rnek Koruyucu nlemlerin geniletilmesi Koruyucu nlemlerin geniletilmesi tehlikeli patlayc ortamn ortaya kma ihtimaline baldr ve bu yzden aadaki tabloya gre belirlenmelidir. Tablo 1. Patlayc Alanlar Blgelere Ayrma Blgeleme(Zoning) Ateleme nlenmesi 0 veya 20 1 veya 21 2 veya 22 Normal operasyonlarda(aksaklk yok) nceden grlebilir aksaklklar durumunda Nadir aksaklklar olduunda Normal operasyonlarda(aksaklk yok) nceden grlebilir aksaklklar durumunda Normal operasyonlarda(aksaklk yok) kaynaklarnn(*) gvenli bir ekilde

(*) 20, 21 ve 22nci blgelerde yn toz atelenme ihtimali gz nnde tutulmaldr.

Bu tablo btn ateleme kaynaklarna uygulanabilir.

Ateleme Kayna Tipleri Farkl tutuma kaynaklarndan ortaya kan tehlikeler kvlcm, alev, elektrik ark, yksek yzey scaklklar, akustik enerji, optik radyasyon, elektromanyetik dalga ve dier tutuma kaynaklar gibi muhtemel tutuma kaynaklar olumamaldr. Statik elektrikten kaynaklanan tehlikeler tehlikeli boalmalar (dearjlar), ortaya karabilecek elektrostatik ykler uygun tedbirlerle nlenmelidir. Endksiyon elektrii ve kaak akmlardan kaynaklanan tehlikeler iletken tehizat paralarnda, tutuma yaratabilecek rnein tehlikeli korozyona, yzeylerin ar snmasna ya da kvlcmlara yol aabilecek endksiyon elektrii ve kaak akmlar nlenmelidir. Ateleme, Deiik Kaynaklarla Salanabilir: Scak yzeyler Elektriksel srama ve kvlcmlar Elektrostatik boalm

Resim 5. Elektrostatik yklenmeye yol aabilecek yk ayrlmasna rnekler Atmosferik boalm (yldrm) Mekanik srtnme ya da arpmadan doan kvlcmlar Elektromanyetik yaylm Ultrasonik Sabit basn (ok dalgalar) yonlatrc yaylm Optik yaylm Kimyasal reaksiyonlar Ak alevler

Patlamalarn etkilerinin azaltlmas (azaltma nlemleri) Birok durumda tehlikeli ortam ve belli olan ateleme kaynaklarn engellemek mmkn deildir. O zaman nlemler kabul edilebilir apta bir patlamann etkisini snrlandrmaya ynelik alnmaldr. - patlamaya dayankl tasarm; - patlama rahatlamas; - patlamay bastrma; - patlama yaylmasn ve tutumay nleme. Bu nlemler genelde montajla balayp patlamalarn tehlikeli etkilerinin azaltlmas ile balantldr. Patlamaya dayankl ekipman letmenin paralar, rnein kaplar, kazanlar ve borular, yle bir ina edilmelidir ki bir dhili patlamada kopmakszn, krlmakszn ayakta kalabilmelidir. letmedeki paralarn balang basnc eer normal ortam basncndan farklysa bu da gz nnde tutulmaldr. Genelde, patlamaya dayankl tasarmlar arasnda bir fark vardr: - maksimum patlama ar basncna gre yaplanlar; - patlama rahatlamas veya bastrlmasna uygun azaltlm patlama ar basncna gre yaplanlar. Patlamaya dayankl tasarm Tehizat ve koruyucu sistemler, ngrlen mrleri boyunca emniyetli bir ekilde altrlabilmesi iin, patlamaya kar koruma hakkndaki teknolojik bilgi gerektii ekilde dikkate alnarak tasarlanmal ve imal edilmelidir. Tehizata ve koruyucu sistemlere dhil edilecek ya da tehizatta yedek para olarak kullanlacak paralar, reticinin talimatlarna uygun olarak monte edildiinde, patlamaya kar koruma amac dorultusunda emniyetli alacak ekilde tasarlanmal ve imal edilmelidir. Mahfazal yaplar ve kaaklarn nlenmesi yanc gaz ya da toz yayabilecek tehizatlar mmknse yalnzca mahfazal yapda olmaldr. Tehizatta delik, gevek ek yerleri bulunmas halinde, oluan gaz ya da tozlar mmkn olduunca tehizatn d ksmnda patlayc ortam oluturamayacak ekilde tasarlanmaldr.

Malzemelerin sokulduu ya da alnd noktalar mmkn olduunca, doldurma ya da boaltma srasnda yanc malzeme kaaklarn snrlayacak ekilde tasarlanmal ve tehiz edilmelidir. Ar snmadan kaynaklanan tehlikeler, rnein, dnerken ya da yabanc madde girmesiyle birbiri ile temas halindeki malzeme ya da paralar arasndaki srtnme ya da arpmadan kaynaklanan ar snma mmknse tasarm aamasnda nlenmelidir. Basn dengeleme (kompanzasyon) ilemlerinden kaynaklanan tehlikeler tehizat ve koruyucu sistemler, kendilerinden kaynaklanan basn dengelemeleri tutumaya yol aabilecek ok dalgalar ya da basklar oluturmayacak ekilde tasarlanmal ya da entegre l, kumanda ve reglasyon cihazlar ile tehiz edilmelidir. Patlama rahatlamas En geni bak asyla patlama rahatlamas balangta kapal olan iletmede patlama esnasnda patlamann bir dereceye kadar yaylmasna msaade edecek gvenli bir havalandrmaya yardm edecek aralarn hepsini kapsar. rnein patlama kaplar rahatlama aralar olarak kullanlabilir. Eer patlama rahatlamasndan sonra havaya yaylan rnler ahslar iin tehlike oluturuyor veya evreye zarar veriyorsa(rnein zehirli maddeler aa kyorsa), patlama rahatlamasna izin verilmez. Patlamay bastrma Patlamay bastrma sistemleri, patlamaya mmkn olan en erken aamada tepki verecek ve en etkili ekilde durduracak sistemlerdir ve bu ekilde planlanmal ve tasarlanmaldr. Patlamann yaylmasn nleme (explosion decoupling) letmenin bir blmnde meydana gelen patlama iletmenin her blmne yaylyorsa orada ciddi patlamalara sebep olabilir. Balant noktalar ve borularda yaylmann olay hzlandrmasyla patlamann etkileri iddetlenebilir. Patlama basnc ylesine geliebilir ki normal artlar altndaki maksimum patlama basncndan da byk olabilir ve iletmenin paralar patlama basncna dayankl yaplsalar bile onlara ciddi hasarlar verebilir. Bu yzden iletmenin hususi blmlerinde muhtemel patlamalarn snrlandrlmas ok nemlidir. Bu patlamann yaylmasn nlemekle baarlabilir.

Patlamann yaylmasn nlemek aada saylanlarla yaplabilir: - abuk harekete geen mekanik izolasyon; - dar azl alev sndrc; - alev tutucu; - szdrmaz kapaklar; - dner vanalar; Patlama tehlikesine neden olabilecek parlayc gazlar, buharlar, sisler veya yanc tozlarn isteyerek veya istemeyerek ortaya kmas halinde, bunlarn gvenli bir yere uygun ekilde ynlendirilmesi veya uzaklatrlmas salanacak, bunun yaplmas pratik olarak mmkn deilse yaylmalarn nleyecek baka uygun nlemler alnacaktr. Patlayc Ortam lmleri Bir maddenin yanabilmesi iin hava ile belirli oranda karmas gerekir. Bu oran her bir yanc madde iin farkldr ve bir alt ve st snr deeri iinde yani bir deer aral biiminde ifade edilir. Bir yanc maddenin hava iinde patlayabilecei en alt snra APS(Alt Patlama Snr) (LEL-Lower Explosion Limit) ve hacim iinde patlama zelliini srdrebilecei en st snra ise PS( st Patlama Snr) (UEL- Upper Explosion Limit) ad verilir. Literatrde bu tanmlar yanclk iinde kullanlr ve Alt Yanma Snr(LFL) ile st Yanma Snr(UFL) olarak tanmlanr. Deer ve kavram olarak bir farkllk iermedii iin LEL ve UEL daha yaygn kullanm alan bulmaktadr. Tablo 2. Baz kimyasallarn alt ve st patlama deerleri Madde Amonyak Aseton Asetilen Benzin Hekzan Hidrojen Slfr Alt Patlama Snr (LEL) % 16 2,6 3 1,3 1,1 4 st Patlama Snr (UEL) % 25 12,8 82 7,1 7,5 44

Karbonmonoksit LPG Metan Metil Alkol

12,5 2 5 7,3

74 9 15 36

Tablo

2de

ortam

havas

iinde

bulunan

yanc

madde

buharlarnn

yanabilecekleri(patlayabilecekleri) aralklar gsteriyor. Bu deerler elbette sabit deil deikendirler, yanclk snrlar zerinde etkili olan en nemli etken ise ortamdaki scaklklardr. Yangn ve patlama gvenliinin salanabilmesi iin ortamdaki yanc madde buharlarnn APS(LEL) deerlerinin altnda olmas gerektii ak bir ekilde grlebilir. Kapal ortamlardaki yanc madde varln lmek iin kullanlan gaz lm detektrleri de bu APS(LEL) deerini belirli kesirlere blerek lm yapmakta( rnein 0 100 APS) ve ortamdaki yanc maddenin yanclk snrna ne kadar yakn olduu hakknda bilgi vermektedir. Bu cihazlar ortamdaki muhtemel maddelere gre kalibre edilmektedir( rnein metan, yaygn kullanlan alkol veya solventler gibi). Snrlandrlm alan almalarnda ideal durum, lm yaplan cihazlarda APS(LEL) deerinin sfr 0 olarak okunmasdr. Bu durumda ieride scak ve/veya ateli alma izni verilebilir. Cihazn zerinde herhangi bir APS(LEL) deeri okunduunda giri izni verilmeden nce mutlak surette havalandrma yaplmal ve yanc maddelerin ortamdan uzaklatrlmas salanmaldr. Ortamda yanc madde varken alma yaplmas zorunlu ise Tablo 3. de verilen deer ve neriler dikkate alnmaldr. Tablo 3. APS(LEL) Deerleri ve Giri Kriterleri Seviye Faaliyet Giri izni verilir. Kvlcm karan iler yaplabilir. lmeye devam edin, kvlcm karan tm faaliyetleri durdurun. Kvlcm karmayan almalar yaplabilir.

%(0-5)

%( 5- 10)

%10-%25 LEL

Olaanst dikkat gerektiren durum. Giri izni verilmez. Patlama tehlikesine yaklaldn gsterir. alma alan havalandrlr ve gerekiyorsa terk edilir.

%25

Birok madde iin tutuma snr deerleri eitli kaynaklarda hazr tablolar halinde bulunmaktadr. Ancak bir gaz karm sz konusu olduunda bu gaz karmn oluturan bileenlerin konsantrasyon ve tutuma snrlar biliniyorsa bu karmn alt ve st snr deerleri Le Chatelier denklemine gre hesaplanr. Zk= 100 / ( X1/Z1+X2/Z2++ Xi Zi) Burada Xi saf karm iindeki bileenin hacim yzdesi, Zi ise alt veya st tutuma snrdr. Tutuma snrlarn veren dier bir ampirik ifade buhar fazndaki parafinler, parafin karmlar ve doal gaz iin: Z1= 8 / n + 0,5 ( ALT SINIR) Z2= 63 / N + 3,5 (ST SINIR) eklindedir. n genel forml CnH2n+2 den ortalama karbon atomu saysdr. eitli bileenler ieren doalgaz iin n yakt gaz toplam hacimdir. Patlamadan Korunma in Organizasyon nlemleri Eer bir iyerinde potansiyel patlama riski varsa, bu alma organizasyonunun belli ihtiyalar karlama zorunluluunu gsterir. Organizasyon nlemleri teknik nlemlerin tek bana kfi gelmedii yerlerde ve patlamadan korunmann devam ettirilemedii iyerinde alnmak zorundadr. Pratikte, alma ortam teknik ve organizasyon nlemlerinin kombinasyonu ile de gvenli hale getirilebilir. Organizasyon nlemleri yle dzenli bir alma prosedr olmaldr ki bir patlama esnasnda alanlar zarar grmemelidir. Dzenlemeler teknik nlemlerin ilediinden emin olmak iin yaplan inceleme, hizmet ve onarmla belirlenmek zorundadr. Organizasyon nlemlerinde alma prosedr ve patlanmadan korunma nlemeleri arasndaki muhtemel etkileimde gz nnde tutulmaldr. Bu birlemi patlamadan korunma nlemleri alanlara,

onlarn saln ve gvenliini tehlikeye atmakszn tahsis edilen ilerini yapabilmeyi temin etmelidir. Aadaki organizasyon nlemeleri uygulanmaldr: - patlamadan koruma dokmanyla belirtilen yerlerde yazl iletme talimatlar oluturulmal; - alanlar patlamadan korunma hususunda eitilmeli; - alanlarn yeteri kadar ehliyetli olduklarndan emin olunmal; - patlamadan koruma dokmanyla belirtilen tehlikeli ilerde alma izni sistemi (permit-towork system) uygulanmal; - bakm yaplmal; - inceleme ve tefti yaplmal; - gerekli yerlerde tehlikeli alanlar iaretlenmeli.

lme Bakm

Tehlikeli alanlarn iaretlenmesi

letme talimatlar

Talimatlar Resim 6. Patlamadan Korunma in Organizasyon nlemlerine rnekler

letme talimatlar letme talimatlar iveren tarafndan alanlara yazl olarak verilen iyerinde uyulmas gereken davran kurallarn ieren ve balaycl olan dokmanlardr. letme talimatlar iveren veya bu grevi yapmak iin tayin edilen ehil bir ahs tarafndan yaplr. letme talimatlarnn konular arasnda iyerinde patlayc ortam riskinin nerede olaca, patlama riski tehlikesinin mevcudiyeti, nerede hareketli alma tehizatnn kullanlaca, zel kiisel koruyucu donanmn giyilip giyilmeyecei vb. konular yer alr. i ehliyeti Her bir iyerinde, kendisine tahsis edilen patlamadan korunma grevlerini yerine getirebilecek gerekli tecrbe ve eitime sahip yeteri kadar alan bulunmaldr. alanlarn eitimi Patlayc ortam oluabilen yerlerde alanlara, patlamadan korunma konusunda yeterli ve uygun eitim salanmaldr. Bu eitim patlama tehlikesinin nasl meydana kaca ve iyerinin hangi blmlerinde mevcut olduunu iermelidir. alanlar aadaki durumlarda eitim almak zorundadr: - oryantasyon (ie balamadan nce); - i deiiklii veya baka bir ie transfer edildiinde; - alma tehizatn ilk kez kullandnda veya deitirdiinde; - yeni teknoloji kullandnda, alanlarn eitimi uygun aralklarla tekrarlanmaldr, rnein ylda bir kez. Ayrca eitim tamamlandnda, ne renildiini kontrol etmek faydal olabilir. alma izni sistemi (permit-to-work system) Eer iletmede yaplacak herhangi bir almann, tehlikeli blgede veya yaknnda bir patlamaya sebep olma ihtimali varsa, iletmede bu almay yerine getirmek iin o almay yapacak kiiye yetki vermek zorundadr. Bu birbirini etkileyen tehlikeye sebeb olacak baka almalara da uygulanr. alma izni sistemi byle durumlarda en kullanl sistemdir. Bu btn ifadeleri kapsayan bir alma izni sistemi formuyla uygulanabilir. rnek: bir permits-to-formu(alma izni formu) aadaki detaylar iermelidir: - almann tam olarak nerede yapldn; - stlenilen almann ak tanm; - tehlikenin tanmlanmas;

- gerekli tedbirler, bu tedbirleri stlenen ahs bu tedbirleri aldn gsteren bir dokman imzalamaldr; - kiisel koruyucu donanm ihtiyalar; - almann ne zaman balad ve ne zaman bitmesi beklendii; - kabul, onayn bilinmesi; - iletmenin testte hazr olmas; - alma boyunca anormal durumlarn rapor edilmesi. Bu alma bittiinde iletmede gvenliin devam edip etmedii kontrol edilmelidir. Bakm ve onarm Tehlikeli blgelerdeki tehizatn gvenlii iin dzenli bakm gerekmektedir. Bu eit bakm ve onarm yapan personel patlamaya kar koruma uzmannn rehberlii altnda almal ve dikkate deer tehlikelerle ilgili bilgilendirilmelidir. Herhangi bir deiiklik ya da onarm yaplmadan nce alma esnasnda patlama tehlikesinin olmad tespit edilmelidir. Bunun iin normal olarak resmi yazl izin belgesi irket ynetiminden alnmaldr. almann tamamlanmasndan sonra hangi iin yapld kaydedilmeli ve tm ilgili dzenlemenin incelenmi olduu dorulanmaldr. Ehil bir uzman patlamaya kar koruma zerinde olumsuz etkiye sahip olabilen kapsaml deiiklikleri kontrol etmelidir. Eer ilgilenilen cihazn reticisi deiiklikleri yapmsa bahsedilen durum gerekli deildir. Paralar veya tamamen birletirilmi cihazlar deitirirken, patlamaya kar korumal cihazla ilgili karakteristik veriler not edilmelidir. Sadece reticiden gelen orijinal paralar kullanlmaldr.

Resim 7.Srayan Kvlcmlara sebep olan bir almada perdeleme rnei

Denetleme ve kontrol Bir iyerinde tehlikeli patlayc ortam oluabilecek yerler kullanlmadan nce, patlamayla ilgili btn gvenlik nlemleri kontrol edilip onaylanmaldr. letmede etkili patlamadan korunma nlemleri alnd dzenli aralklarla kontrol edilmelidir. Bu kontrollerin skl alnan nlemin tipine baldr. Btn bu kontroller yalnzca ehliyetli kiiler tarafndan yaplmaldr. Ehliyetli ahslar aldklar profesyonel eitim, tecrbe ve gncel profesyonel faaliyetlerin sonucu olarak patlamadan korunma hususunda ayrntl bilgiye sahip ahslardr. Tehlikeli Alanlarn aretlenmesi Patlayc ortam oluabilecek yerler iin uyar iareti aada belirtilen ekil ve renklerde olacaktr;

Uyar iaretinin belirleyici zellikleri; gen eklinde, Siyah kenarlar ve sar zemin zerine siyah yaz, Sar zemin iaret alannn en az %50si kadar olmaldr. Sonular yerlerinde oluabilecek patlayc ortamlarn tehlikelerinden alanlarn salk ve gvenliini korumak iin patlamadan korunma nlemlerini uygulamak gerekir. Patlayc, parlayc ve yanc gaz, toz ve buhar ile almak veya bu maddeleri ilemek zorunda olan i yerlerinde alnmas gereken ilk ve en nemli tedbir, patlayc ortam olumasn nlemektir. Bu konuda meslek kurulularnn tavsiyeleri olduu gibi i sal ve gvenlii ile ilgili mevzuatn zorlayc yaptrm artlar da mevcuttur. Patlayc ortam

olumasn nlemek iin alnan tedbirler iki blmde incelenmekte olup en ncelikli ve en nemli olan Birincil Tedbirler dir. Hedef, patlayc ortam olumasn nlemektir. Dier bir ifade ile patlama genindeki A=patlayc madde ve B=oksijen ayaklarn bertaraf etmektir. Patlamadan korunma iin gerekli alet kullanmndan nce, patlayc ortamlarla ilgili olarak yaplmas gereken ilk ve en nemli tedbir Birincil nlemleri almaktr. Kullanlan sanayi prosesine gre alnacak tedbirler ok eitli ve deikendir. En ok kullanlan, yaygn yntemler, ana balklar ile aada izah edilmektedir. 1. En ok kullanlan yntem, genin Enerji ayan (C) patlayc ortamdan uzak tutmaktr. rnein transformatr ve alt merkezleri gibi tesisler, patlayc ortam oluan veya oluma ihtimali olan yerlerden ok daha uzaa monte edilirler. Petrol ve kimya sanayinde ok uygulanan bir yntemdir. Prensip, ateleme kaynan patlayc ortamdan uzak tutmaktr. 2. Havann oksijenini bir ekilde azaltarak, patlama noktasnn altna drmek de mmkndr. Bir ad da inertising olan bu yntem baz proseslerde uygulanabilmekte ve ortama, prosesi etkilemeyen bir nevi l gaz (inert gaz) pompalanarak, patlayc ortam olumas nlenebilmektedir. rnein azot gaz, karbon monoksit veya su buhar pompalanarak oksijen oran drlmektedir. Genelde, havadaki oksijen oran %10un altna dtnde patlama ihtimali kalmamaktadr. 3. Kullanlan patlayc madde orannn alt patlama snrnn altnda veya st patlama snrn yukarsnda tutulmas baz proseslerde mmkndr. Bu tip proseslerde benzeri bir nlem alnmas ok faydal olabilmektedir. 4. Havalandrma yaplarak patlayc gaz veya buharn uzaklamas salanabilir veya patlayc ortam olumas nlenebilir. Prosesin durumuna gre havalandrma kendiliinden tabii bir ekilde olabilecei gibi havalandrma sistemleri ile havalandrma yaplarak da patlayc ortam olumas nlenebilir. Havalandrma grizulu kmr madenlerinde zorunlu olan bir uygulama yntemidir. Madenler, hem alanlarn oksijen ihtiyac ve hem de oluan metan gaznn dar atlmas iin havalandrlmak zorundadr. 5. Baz patlayc ve yanc svlarn iersine ilave madde katlarak patlama noktas (flash point) ykseltilmekte ve bylece patlayc buhar olumas nlenmektedir.

6. Patlamaya dayankl veya patlama tahribatn nleyici tasarm ile de nlem alnabilir. Bu tip nlemler patlamay tamamen nlemek iin deil, tahribatn azaltmak iin yaplr. - basn tahliye vanalar (relief valve) ile patlama annda oluan basncn tehlikesiz sahaya ynlendirilmesi salanabilir. - patlamay bastrma (explosion suppression) tertibatlar ile patlama enerjisini soutmak ve ilerlemesini nlemek mmkndr. Bilhassa toz patlamasna kar uygulama alan bulmaktadr. 7. Patlayc gaz veya buhar olumas buhar bariyeri denilen zel tertibatlarla nlenmektedir. Bu yntem sv yaktlarda yaygn olarak kullanlmaktadr. Birincil nlemler alnamyor veya bu nlemlere ramen patlayc ortam ihtimali halen mevcut ise, kincil nlemlere bavurulur yani tehlikeli patlayc ortamlarn atelenmesini engellemek gerekir. Bu iki yolda mmkn olmuyorsa patlamalarn etkisini azaltc nlemler alnmaldr. Bu koruyucu nlemleri almann birbiriyle balantl birok aamas vardr.(rnein tasarm, uygun tehizat ve kiisel koruyucu donanm kullanm, vb.) Patlamadan korunma nlemleri sadece maddi birtakm tedbirlerin alnmasyla etkili olmas beklenemez. Bu koruyucu nlemelerin etkili olabilmesi iin iveren ve alanlarn sorumluluklarn tam manasyla yerine getirmesi ve sorumluluk bilincinin gelimesi iinde patlamadan korunma nlemleriyle ilgili hem iverenin hem de alanlarn periyodik aralklarla eitim almas gerekir. Kaynaklar 1. Arme stisnai Eitim ve Danmanlk Hiz. Ltd. ti.Snrlandrlm alanlarda gvenli alma nlem dergisi 2008; 3: 47-51. 2. Sar M. K., Patlayc Ortamlarda Kullanlan Elektrik Aygtlar ve Patlayc Ortamlar Hakknda Genel Bilgi. E.M.O. 3. European Commission Directorate-General for Employment, Social Affairs and Equal Opportunities Unit D.4, Non-binding guide to good practice for implementing Directive 1999/92/EC ATEX (explosive atmospheres), (April 2003)

4. T.C. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl, Patlayc Ortamlarn Tehlikelerinden alanlarn Korunmas Hakknda Ynetmelik, 26 Aralk 2003 tarih ve 25328 sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr.