1

Yksek Gerilim Yaltm Malzemeleri dersi, Enerji alann seen renciler iin 7. Dnem
Semeli dersidir. Dersin amac yksek gerilim yaltm malzemelerinin tantlmas, yksek
gerilim tekniinde kullanlan yaltkanlardan oluabilecek problemlerin incelenmesidir.

Bu ders kapsamnda incelenecek konu balklar;

Dielektrik malzemelerin karakteristik zelliklerin tanmlanmas.
Gaz dielektriklerde iyonizasyon, deiyonizasyon prosesleri, gaz dielektriklerde delinme
teorilerinin tanmlanmas.
Hava yaltkannn delinme gerilimine etki eden faktrlerin verilmesi, Dzgn, Az dzgn ve
Dzgn olmayan elektrik alan altnda delinme davrannn verilmesi, koronann
tanmlanmas ve korona etkisi.
SF
6
gaznn genel zellikleri, delinme davran, kullanm yerlerinin tantlmas.
Sv dielektrikler, genel zelliklerinin verilmesi, sv dielektriklerde delinme teorileri ve
delinme gerilimine etki eden faktrlerin tanmlanmas
Kat dielektrikler, snflanmas, kat dieleketrik malzemelerin zelliklerinin verilmesi, kat
dielektriklerde bozulmann tanmlanmas ve trlerinin aklanmas.
Kompozit dielektrikler genel zelliklerinin tanmlanmas, kompozitlerde gzlenen delinme
trlerinin incelenmesi.
Vakum dielektrik, genel zellikleri, delinme gerilimine etki eden faktrlerin incelenmesi,
kullanm yerlerinin verilmesi.
olarak zetlenebilir.











2

Dielektrik malzemelerde yap iinde serbest elektron yoktur. Valans band ile iletim band
arasndaki enerji aral 4 eVtan byktr. Dielektrik malzemelerin elektriksel yaltkanlk
zellikleri iyidir. Elektrii iletmede elektriksel yaltkan olarak kullanlmaktadr. Yariletkenler
gibi ilave katklarla iletken klnamaz. Dielektrik malzemelerin zgl direnci 10
4
(ohm-m)nin
zerindedir. Elektrii iletmemelerine karn uygun elektrik alandan etkilenirler. Elektrik alan
etkisi ile atomlar ve elektronlar yer deitirirler ve dipoller oluur. Bu yer deitirme
sonucunda yk merkezleri kayd iin kutuplama (polarizasyon) oluur.
Dielektrik malzemeler elektrik g sistemlerinde olduka yaygn olarak kullanlmaktadr. yi
bir dielektrik malzemenin yksek delinme dayanmnn yan sra dk dielektrik kayp,
yksek mekanik dayanm ve sertlie sahip olmas, gaz katklar ve nem iermemesi, sl ve
kimyasal etkilemelere dayankl olmas istenir. Bunlarn yan sra kullanld blgedeki
ortam koullarndan etkilenmemeli, ozona, dk su emilimine ve radyasyona kar dayankl
olmal, higroskopik esneklie sahip olmal ve sv szdrmamas istenir. Dielektrik
snflandrma Tablo 1de grlmektedir.
Tablo 1: Dielektriklerin snflandrlmas. rnekler
Gazlar
Katlar
Svlar
Vakum
Kompozitler

Dielektrik zellikler :
Di elekt ri k mal zemeni n drt karakt eri st i k zel l i i vard r. Bu zel l ikl ere bal
ol arak da di el ekt ri k mal zeme farkl kul l an m al an bulmaktad r. Bu
karakt eri st i k zel l i kl er aa da veri l mi t i r.

* Dielektrik sabiti
* Kayp Faktr
* letkenlik
* Kompleks Dielektrik Katsays

Dielektrik Sabiti

Maddenin dielektrik geirgenliinin bir lsdr. Havann dielektrik geirgenlii
0
=8,86x10
-12
F/cm dir. Btn dielektrik
zellik gsterebilecek maddeler havaya gre deerlendirilerek dielektrik sabiti deeri bulunur. Dielektrik sabiti bir maddeyi
3
oluturan molekllerin polarizasyonunun fiziksel lmdr. Elektrik alan iine konulan bir dielektrik
malzeme alan etkisi ile elektriksel olarak kutuplar. Elektriksel kutuplama malzeme
yzeyinde elektriksel yk birikimine neden olur. Yzeyde biriken ykler bir kapasite
olumasna neden olur. Yzeydeki elektriksel yk younluu nedeni ile oluan kapasite C ile
yk miktar arasndaki iliki

V
Q
C = (1)
bants ile verilmektedir. Kapasitenin birimi Farad (F)tr.
Dier yandan aralarnda vakum olan paralel plakal bir kapasitede dielektrik geirgenlik -
kapasite ilikisini veren ifade ,

l
A
C
0
= (2)
(2) bants ile verilmektedir. ekil 1e paralel plakal bir kapasite ematik olarak
gsterilmitir. Metal plakalar arasnda hava ve dielektrik madde olmas durumunda yk
birikimi farkl olacaktr. Burada A plakalarn alann, l plakalar aras uzakl,
0
vakumun
(boluun) dielektrik geirgenliini (permittivity) gstermektedir.



ekil 1 Plakalar arasnda vakum ve dielektrik malzeme olmas durumunda yk birikiminin
ematik gsterimi.

Boluun dielektrik geirgenlik deeri 8.85x10
-12
F/m dir. Plakalar arasnda dielektrik
malzeme olduunda oluacak kapasitenin deeri ise

l
A
C = (3)

eitlii ile ifade edilmektedir. Burada () ortamn dielektrik geirgenliidir. Plakalar
arasndaki malzemenin dielektrik deeri vakumun dielektrik deerinden daha byktr.
4

Dielektrik maddenin dielektrik geirgenlii hakknda daha kolay fikir edinebilmek iin
maddenin dielektrik geirgenliinin (
m
) deerinin, boluun dielektrik geirgenlii (
0
)
deerine blnmesi ile elde edilen bykle bal (rlatif) dielektrik deerine dielektrik
sabiti denilmektedir ve
r
ile gsterilmektedir
r
= (
m
/
0
).

Bal dielektrik sabiti boyutsuz bir say olup scakla ve frekansa baldr. Tablo 1de baz
malzemelerin dielektrik zellikleri grlmektedir.

Tablo 1 Baz maddelerin dielektrik zellikleri

Malzeme Dielektrik
Sabiti
zgl Diren
(-m)
Dielektrik
Dayankllk
kV/mm
Polietilen 2,3 10
14
20
Teflon 2,1 10
12
-
PVC 7 10
14
-
Cam 7 10
13
10
Baryumtitanat 1700 - -
BaTiO
3
+PbTiO
3
6500 - -

Dielektrik sabitine etki eden faktrler

1. Polarizasyonun Dielektrik Sabitine Etkisi

Kayda deer bir ynlenme polarizasyonu ve hatta bozulma polarizasyonu gstermeyen
maddelerin dielektrik katsaylar 2 civarndadr. Buna rnek olarak birok simetrik kutupsuz
molekll termoplastik madde gsterilebilir.



ekil 2 : Dielektrik katsaysnn frekans bamll, elektroteknik ve optik asndan
polarizasyon kayplar.

Karmak ve daha kuvvetli kutuplanabilir molekle ve gruba sahip olan birok organik
yaltm maddesi ynlenme polarizasyonu sebebiyle yaklak
r
= 7 mertebesinde dielektrik
5
katsaysna sahiptirler. nemli rnekler olarak selloz, dkme reine ve bir dizi termoplastik
madde gsterilebilir. Sra d deerlere rnein suda (
r
= 81) veya gliserinde (
r
=40)
ulalr.

Bir ok anorganik yaltm maddesinde bozulma polarizasyonu olduka yksek olan dielektrik
katsaylar salar(
r
= 10 a kadar).

Enine yerletirilmi dielektriklerde (rnein kondansatrlerde veya yal transformatrlerde),
dolgu malzemeli yaltkan maddelerde (rnein kuartz tozlu epoksi reine) ve kark
dielektriklerde ksm kapasiteler arasnda farkl zaman sabitlerine / sahip snr yzeyler
meydana gelir. ok dk frekanslarda sadece daha yksek yaltan kapasiteler yklenir.
Bylece daha yksek bir kapasite deeri buna bal olarak da daha yksek bir dielektrik
katsays ortaya kar. Snr yzeylerinde younlaan ykten dolay snr yzey
polarizasyonundan bahsedilir.

2. Frekansn Dielektrik Sabitine Etkisi

Yukardaki ekilde dielektrik katsaysnn
r
nin temel davrann ve frekans karsndaki
kutuplama kaybn elektroteknik ve optik asndan gstermektedir. Yzey polarizasyonuna
sahip karma dielektriklerde (daha iyi yaltlm ksm kapasitelerin boalmas) artan frekansla
birlikte akm kayplar oluur, nk daha iyi izole eden ksmi kapasiteler iletkenlii daha
yksek olan ksmi kapasiteler zerinden boalrlar. Sonu olarak eer btn ksmi
kapasitelerde bu kapasitelerin seri balanmas alacak ekilde deplasman akm iletim
akmn zerine karsa, toplam kapasite, bunun sonucu olan toplam dielektrik katsays ve
kayplar tekrar artar.

Artan frekansla birlikte dipoller, alan herhangi bir direnle karlamadan takip edemezler ve
dielektrik katsays azalr. Dielektrik zellikler iyileir.

Polarizasyon mekanizmalar biimleri farkl frekanslarda ynlenme polarizasyonundan
bozulma polarizasyonuna oradan atom polarizasyonuna kadar basmak basamak ortaya kar.
zellikle ynlenme polarizasyonunun oluumu, kutuplanabilir molekl gruplarnn
byklklerine hareket yeteneklerine gre bir ok basamakta olabilir.

ok yksek frekanslarda frekans bamll frekansn bir fonksiyonu olarak dielektrik
katsays ile deil de optik byklerle krlma indisi n olacak ekilde dalga boyu ile ifade
edilir. ok yksek frekanslarda
r
= n
2
geerlidir.
rnek :
6
Su grnebilir k blgesinde n = 1,333 eklinde bir krlma indisine sahiptir. Bu
r
= n
2
=1,8
eklinde bir dielektrik katsaysna karlk gelir. Dk (elektroteknik) frekanslarda su
molekllerinin ok kolay ekil alan ynlenme polarizasyonu sayesinde
r
= 81 geerlidir.

3. Scakln Dielektrik Sabitine Etkisi

Dielektrik katsays
r
nin scaklkla deiimi temel olarak ynlenme polarizasyonu sebebi ile
olur. Artan scaklk ile birlikte ilk olarak hareketsiz olan dipoller ynlenme polarizasyonun
balamasna olanak salayacak ekilde hareketlenirler. Dielektrik katsays bir ok basamakta
farkl polarizasyom mekanizmalarna bal kalarak ykselir. Bu srada iletkenlik
yeteneklerinde deiimler ve snr yzey polarizasyonlar oluabilir.

Dielektrik katsaysnn basamak basamak art ssrasnda kayp faktr tan ortaya kar,
ancak toplam eride etkisi grnmeyecek kadar azdr. Yksek scaklklarda kuvvetli bir
ekilde artan iletkenliin etkisi n plandadr. Scaklk artnn devam etmesi durumunda s
hareketi dipollerin oluumunu etkiler ve
r
tekrar azalmaya balar. Maddenin halinin
dnmesi durumunda (rnein kristalleme scakl T
g
yaknnda) dielektrik katsaysnda
sk artlar grlr.
.

ekil 3 Camn ve polimerlerin dielektrik sabitinin scaklk ve frekansla deiimi

rnek :
T
g
nin zerindeki scaklklarda duroplastik epoksi reine, erimeden mekanik skln
kaybetmeye balar. Yumuama sonucunda polar molekl gruplar daha kolay hareket edebilir
hale gelirler,
r
aka artar. Epoksi reinenin tipine gre T
g
yaklak olarak 100 C nin
7
zerindedir. Scakln 20 Cden 80 Cye kmas srasnda bile dielektrik katsaysnda
%20lik art oluur.

4. Alan iddetinin Dielektrik Sabitine Etkisi

Birok durumda dielektrik katsays ve kayp faktr artan alan iddeti ile birlikte aka artar.
rnek olarak dolgusuz epoksi reinelerde 42 kV/mmde balayan alan iddetlerinde (delinme
alan gcnn %20 ila %50 sinde) dielektrik katsaysndaki artn %10 ila %12 civarnda
olduu gzlemlenmitir(T=20 C). 80 Cde bu deereler %15 ila %20 mertebesine kadar kar.
Dolgu malzemelerinin kullanmyla alan iddeti etkileri azaltlabilir.

5. Karma Dielektriklerde Dielektrik Sabiti

Tabakal dielektriklerde ve karma maddelerden meydana gelen dielektriklerde toplam
dielektrik katsays
r top
komponentlerin dielektrik katsaylarndan hesaplanabilir.

n adet yatay tabakal bir dielektrik iin
r top
u ekilde hesaplanr.

r top
=d/(d
1
/
1
+.+ d
n
/
n1
) (4)

karma maddelerde toplam dielektrik katsays ierdii hacimler oranna gre ampirik bir
formlle yaklak olarak hesaplanr.
ln
r top
= v
1.
ln
r1
+..+ v
n
. ln
n1
(5)

Not: bu eitliklerin yardmyla
r top
nin scaklk arpan da ierdii maddelerin scaklk
arpanlarndan hesaplanabilir. Art ve eksi scaklk arpanna sahip malzemeler seilerek
scaklk etkisine kar bir kompanzasyon yaplabilir. Buna scaklk karsnda kararl
kondansatrlerin yapmnda ihtiya duyulur.

(4) ve (5) eitlikleri etkin bir dielektrik deplasman alan etkisinin bulunduu gz nne
alnrsa geerlidir. Eer daha iyi ileten ksmi kapasiteler ksa devre olarak kabul edilirse, ok
yava deien olaylarda (iyi iletkenlie sahip yap paralarnda) daha yksek kapasiteler (daha
8
yksek toplam dielektrik katsaylar) oluur. Bu snr durumu (4) eitliinde
rk
alnarak
grlebilir. (5) eitliinde ise
rk
alndnda mantkl bir sonu elde edilmez.


KAYIP FAKTR

Alternatif gerilim altndaki bir yaltkanda akm (I) gerilimden (U) yaklak olarak tan =90
ileridedir ekil 4. polarizasyon ve iletkenlik yeteneindeki kayplar sebebiyle faz as , 90
den kayp as kadar sapma gsterir. Akm bileeni I

(iletme akm) U ile ayn fazdadr

ve yaltkanda dntrlen etki gcn dier bir deyile dielektrik kayp gc (P

) meydana
getirir. Akm bileeni I
c
, U ya gre 90 ileridedir ve kapasitif tepkin g Q
c
yi meydana
getirir.


ekil 4
Kayp as iin ekle gre
c
I
I

= tan (6)
geerlidir. G byklkleri ile

I U P . = (7)
ve
c c
I U Q . = (8)
sonu olarak
c
Q
P

= tan (9)
elde edilir.
Kayp faktr tan ek olarak bir yaltkandaki dielektrik kayp g P

ile kapasitif tepki gc
Q
c
ararsndaki ilikiyi de verir. Kapasitif tepki gc biliniyorsa kayp faktr yardmyla
dielektrik kayp gc hesaplamak mmkndr.
9
c
Q P ). (tan

= (10)
Kayp faktr tan materyale ait bir byklktr ve (10) eitliine gre polarizasyon kayplar
ve iletkenlik kayplar tarafndan belirlenir. Kayp faktrleri doru akm geirebilirlie gre
beklenenden daha byktr. Bunun sebebi alternatif akm geirebilme yeteneinin doru
akm geirebilme yeteneinin doru akm geirebilme yeteneine nazaran daha byk
olmasdr. Ayrca kayp faktr ek olarak ynlenme polarizasyonu yznden oluan
polarizasyon kayplarn da iermektedir.
Yksek gerilim yaltmlar iin genel olarak kayp faktr 10
-2
den kk malzemeler seilir.
Bu yzden termik problemler ortaya kabilir.
Yksek dielektrik katsaysna sahip malzemelerde (rnein PVC, poliamid, selloz, sert kat)
ynlenme polarizasyonu ile olduka yksek polarizasyon kayplar ortaya kar. Nem ok iyi
polarize olabilen su moleklleri ve iletkenlik yeteneini arttrc zellii ile kuvvetli bir kayp
arttrcdr. Bu nedenle neme kar hassas olan malzemelerde, rnein kat, mukavva,
poliamid ve kuvvetlendirilmi veya doldurulmu plastik malzemelerde kritik bir nem tar.
Frekans ve scaklk parametreleride kayplar zerinde kuvvetli etki yaratr. Kayp faktr,
iletkenlik ve buna bal olarak alan iddeti ile birlikte artar. Kuvvetli ksmi boalmalarda ani
bir kayp art meydana gelir.

KOMPLEKS DELEKTRK KATSAYISI

Bir malzeme iin, iletkenlik ve ynlenme polarizasyonu sebebi ile oluan kayplar ile birlikte,
elektrik alann E(t) zayflatc etkisi altndaki elektriksel polarizasyon iin aadaki eitlik
geerlidir.
)] ( .[
1
t P P
t
P
stat
=

(11)

relaksiyon zaman olan tek bir polarizasyon mekanizmas iin rnein ) ( ) ( t E t E
stat
=
eklindeki bir alan sramasnda, sabit son deer P
stat
iin aadaki gibi bir stel yaklam
elde edilir.
] 1 [ ) (
D
stat
e P t P = (12)
Not: Polarizasyon P, kayp g P

ile kartrmamaldr.
Elektriksel deiken alanda polarizasyon zayflamas elektrik alan E(t) buna bal olarak
gerilim u(t) ile deplasman younluu D(t) arasndaki faz kaymas eklinde kendini gsterir.
10
Bunun anlam kompleks bir vektr diyagramnda kompleks efektif deer D iin vektr, E nin
kompleks efektif deeri buna bal olarak U iin olan vektrden, daha ileridedir.
Not : homojen bir alan ele alndnda veya ok ufak alanlar incelendiinde alan byklkleri
E, D ve Inn vektrel karakterlerinin gz nne alnmasna gerek yoktur.


ekil 5:
Dnin geri kal E
r
'
0
ve E j
r
' '
0
eklinde iki vektr ile ifade edilebilir. Burada birinci
vektr varolan, faz kaymasna uramam deplasman younluuna tekabl eder. kinci vektr
j ile arpm sonucu -90 kadar geridedir. Aadaki eitlikten yola karak

E D
r
*
0
= (13)
faz kaymas bir kompleks dielektrik katsays ile ifade edilmi olur.
' ' ' *
r r r
j = (14)

Reel ksm
'
r
var olan (rlatif) dielektrik katsays
'
r
ye karlk gelirken, imajiner ksm
' '
r
,
akm younluu vektrel diyagramndan yola klarak polarizasyon kayplar ile
ilikilendirilebilir.
Dden 90 farkl olan deplasman akm younluu jwD , E j
r
'
0
nin saf kapasitif ksmndan
ve polarizasyon (kayp) akm younluu E
r
' '
0
den meydana gelir. Kayp g akm
younluu vektr E J = den toplama akm younluu J+jwD oluur.
Kayp faktr iin ekilden
) /( ) ( tan
'
0
' '
0 r r
+ =
(15)
pPol L
tan tan tan + =

11
geerlidir.

letkenlik ve polarizasyon kayplarndan meydana gelen kayp faktr ksmlar iin ayrca
) /( tan
'
0 r L
=
ve (16)
' ' '
/ tan
r r Pol
=
eitlikleri geerlidir.

ekil 6: Ynl Polarizasyona sahip bir yaltkan iin dielektrik katsays ve kayp faktrnn
scaklk ve frekansla deiimi
ekil 6de kayp faktr tan nn ve rlatif dielektrik katsays
'
r r
= nin frekans ve
scaklkla olan ilikisini ortaya koymaktadr. (10) eitliine bal olarak bir dipol zayflama
etkisinin varolduu kabul edilir ve analitik bir trev karlrsa
] ) ( 1 /[ ) (
2 '
+ + =
stat r

ve (17)
] ) ( 1 /[ ) .(
2 ' '
+ =
stat r

elde edilir.
Bunun iin
'
r
nin frekans ile azalmas grlebilmektedir. Kayplar belirleyen ksm
' '
r

maksimum deerine f=1/ frekansnda sahiptir.
12
Teorik bir trev yerine ortaya konan eriler fiziksel adan anlaml olacak ekilde
yaplmaldr.

Frekans etkileri
Dk frekanslarda dipoller elektrik alan pratikte engellenmeden takip ederler. Scakla
bal olarak statik dielektrik katsays
stat
ortaya kar. ekil (sol st). f=1/t frekansnn
zerinde dipoller abuk deien alan takip edemezler, dielektrik katsays

a der.
Polarizasyon kayplarnn f=1/t frekans blgesinde bir maksimum vardr, nk dipoller alan
hala takip edebilmektedir, ancak arpmalar ve dier deiken etkiler yznden bir zayflama
(faz kaymas) mevcuttur. Dk frekanslarda f<<1/t D ve E ararsnda bir faz kaymas
yoktur, yksek frekanslarda f>>1/t dipoller kesinlikle hareket edemezler. ekil (sol alt). Artan
scaklk ile birlikte dipoller daha kolay hareket edebilir hale gelirler,reaksiyon sresi t azalr
ve kaybn maksimumu daha yksek frekanslara kayar.
Polarizasyon kayplar iletkenlik kayplarnn zerinde olmaldr. kayp faktr
L
tan (17)
eitlii uyarnca artan frekans ile birlikte kuvvetli ekilde ykselir, nk kayp g-tepkin
g arasndaki oran 0 iin sonsuza gider.

Scaklk etkileri
Dielektrik katsays artan scaklkla birlikte ilk nce artar, nk dipoller daha kolay hareket
edebilir hale gelmilerdir. Artan frekans ile birlikte "donmu" dipolleri hareketli hale getirmek
iin scakln da artmas gereklidir. ekil (sa st). Scakln artmaya devam etmesi ile
birlikte scaklk hareketi dielektrik katsaysnn tekrar dmesine neden olacak ekilde
dipollerin ynn bozar. dipol hareketlerinin artt blgede polarizasyon kayplar
maksimuma ular. ekil (sa alt).

letkenlik yetenei kayplar (1) eitliine gre iletkenlik ) (T ile birlikte kayp faktrnn
scaklkla stel bir ekilde artmas sonucunu dourur. (17) eitliine gre dk frekanslarda
daha kuvvetli bir ykseli beklenmelidir.

Pratikte eriler
Pratikte eriler birok polarizasyon mekanizmasnn etkilerini tar. Bunun dnda farkl
materyaller ve materyal durumlar(rnein nem basn) ve farkl yaltkan yaplar (yzey
13
polarizasyonu) arasnda ok byk farklar vardr. Kayp maksimumu ve dielektrik katsaysn
oluturan basamaklar genellikle ok net bir biimde tanmlanamazlar.

YALITKANLARIN EDEER BALAMA EMALARI LE FADE EDLMES

Yaltkanlar edeer balama emalarnda direnler ve kapasiteler ile ancak ok eksik bir
biimde ifade edilebilirler.
Basit paralel ve seri balama emalar eer belli bir frekans yada frekans aral iin
snrlanrlarsa, hesaplar iin deerli bir yardm tekil ederler. Daha yksek mertebeden
edeer emalar daha iyi bir yaltm salayabilirler.

PARALEL VE SER EDEER BALAMA EMALARI

Paralel ve seri edeer balama emalarnn her biri bir edeer kapasite ve edeer direnten
oluur. Kayp faktrleri (8) eitliine gre etkin g ile (diren ile ifade edilen) tepkin g
(kapasite ile ifade edilen) arasndaki orandan elde edilir.


ekil 7: Paralel ve seri edeer ema.

paralel edeer ema iin
c
Q P / tan

=
[ ] [ ]
2 2
/ / U C R U
p p
=
) /( 1
p p
R C =
/ 1 (18)

14
eitliklerinden, kayp faktrnn frekansa kar olan fonksiyonu, hiperbolik formda ortaya
kar.

seri edeer devre iin
c
Q P / tan

=
[ ] [ ] ) /( /
2 2
s p
C I I R =

s s
R C =
(19)
eitliklerinden, kayp faktrnn frekansa kar olan fonksiyonu, lineer formda ortaya kar.

Her iki edeer ema da frekansn kayp faktr zerine etkisini doru olarak tanmlayacak
durumda deillerdir.
Buna ramen paralel edeer balama emas iletkenlik yetenei kayplarn fiziksel olarak
doru ifade etmeyi mmkn klmaktadr. Bu yzden ok dk frekanslar iin gerek
olaylarla rtmektedir.
Seri edeer balama emasnn fiziksel aklamas ideal bir kapasite ve buna seri bal
ihmale edilemeyecek bir direnten olumaktadr. zellikle ok yksek frekanslarda kapasite
empedans
s
C / 1 kuvvetli olarak azalmaktadr. R

skin efekti yznden artar ve ihmal

edilmesine izin verilmez.
Herhangi bir yaltkann kayplar sabit frekansta gerek seri gerekse paralel balama emalar
ile ifade edilebilir. Balama emalarnn elemanlar C
p
, R
p
, ve C
s
, R
s
'in deerleri ancak
incelenen frekans iin geerlidir. Bu elemanlar uygun bir ekilde deitirilmeden yaplacak
bir frekans deiiklii yanl sonulara varlmasna yol aar.
Belli bir w frekans iin bu elemanlarn kompleks empedanslar, [ ]
p p p
C j R Z + = / 1 ve
) /( 1
s s s
C j R Z + = den ve kayp faktr (18) ve (19) denklemlerinde yerine konarak
yeniden hesaplamalar mmkndr. Bu iki arttan edeer kapasiteler iin
) tan 1 /(
2
+ =
s p
C C
ve (20)
) tan 1 /(
2
+ =
p s
C C
edeer direnler iin
) tan /( 1
p p
C R =
15
ve (21)
) /( ) (tan
s s
C R =

eitlikleri geerlidir.
Edeer kapasiteler C
s
ve C
p
de tam olarak ayn deildir. Ancak kayp faktr tan<10
-1
olan
yaltkanlar iin pratikte bu fark ounlukla ihmal edilebilir.
Kayplar az olan bir yaltkanda paralel edeer diren R
p
, (18) eitliine gre ok byktr.
Seri edeer diren R
s
iin daha kk deerler elde edilir.
Bir yaltkann kayp gc P

hesaplanmak istendiinde bir ok iliki kullanlabilir.

Genel olarak (10) eitlii uyarnca C C C
s p
= kabul edilerek,

tan
C
Q P =
tan
2
CU = (22)
edeer balama emalar (18)den kayp g iin
p
R
U
P
2
=

ve (23)
2
I R P
s
=

kayp g younluu iin (23) eitliinde sonsuz hacmin x A V = homojen bir alan
x
U
E

= ile incelenmesinden aadaki genel ifade elde edilir.

V
P
P

) / /( ) (tan ) )( / (
2 '
x A x E x A =
2 '
. tan E =
2 ' '
.E =







16
GAZ DELEKTRKLER


Gazlar en basit ve en yaygn kullanlan dielektriklerdir. Bu dielektriklerin en verimli ekilde
kullanlmas iin elektriksel davranlarn zellikle iyonizasyona neden olan ve farkl elektrot
sistemindeki delinme deerlerinin bilinmesi gerekir. Dearjn olutuu anda uygulanan
gerilimin maximum deerine dearj gerilimi denir.

SIFIR ELEKTRK ALAN ALTINDA GAZ DAVRANII
Elektrik alan olmad durumda gaz Boyle Yasasna uyar; formlle ifade edilirse,
PV=C (2.1)
olur. Burada P; gaz basnc, V; gazn hacmi, C; m ktlesine ve T scaklna bal bir sabittir.
V hacim deeri T scakl ile Gay Lussac Yasasna bal olarak deiir.
0 0
T
T
V
V
= (2.2)
(2.2) denkleminde V
0
ve T
0
balangtaki hacim ve scaklktr. ki ifade birletirilirse
PV=n
k
RT (2.3)
olur. Burada n
k
gazn kilomole olarak deeri, R ise gaz sabiti olup 8314 J/
o
K dir.
N
0
=6,02*1023 molekl/mol, N ise gaz younluk saysdr. N=gaz iindeki molekllerin
says ve N=N
v
diyelim. n
k
yerine N/N
0
ve N yerinede N
v
yazarsak eitlik

RT
N
N
RT
N
N
PV
v
0 0
'
= = (2.4)
olur. Buradan
P=N
v
kT (2.5)
yazlabilir.
Bantda k Boltzman sabiti olup deeri k=R/N
0
=1,3806*10-3
O
K dir. Buradan u sonuca
varlabilir. Gazn kinetik enerjisi, termal enerjisi ile ilikilidir.
kT mv
2
3
2
1
2
= (2.6)
Burada v molekler hzdr.
17

ekil 1 : Molekler bal hz iin Maxwell dalm Fonksiyonu
Elektrik alan olmad durumda gaz molekllerinin rasgele hzlar sfrdan sonsuza kadar
deien aralklarda olacaktr. Sabit bir gaz scakl iin Maxwell molekllerin hzlarn
dalm fonksiyonlarn veren forml u ekilde ifade edilir. (ekil 1)
) exp(
4
) (
2 2
r r r
v v v f =

(2.7)

Burada v
r
: relatif hz, v
p
: en sk olas hz, v :ortalama hz, ve v
eff
: efektif veya rms hz olmak
zere v
p
ile ilikisi u ekilde verilmitir:
v=1,128v
p
(2.8)
v
eff
=1,224v
p
(2.9)

ki arpma arasnda hi arpma gereklenmeden paracn ald yola serbest yol ()
denir. Serbest yollar birbirinden farkllk gsterecei iin ortalama serbest yol daha ( )
pratiktir.
Eer r
1
ve r
2
yarapl N
p
tane ift parack varsa

1
) (
1
2
2 1
=
+
=
p
N r r
(2.10)
: arpmann efektif deeri (effective collision cross section)
: ifadesi gazn scakl ile doru, basnc ile ters orantldr.

2.3 UYARILMI PARACIKLARIN OLUUMU
Yaltkan bir gaz tarafndan ayrlm iki elektrot arasna bir gerilim uygulandnda, eer
ortamda uyarlm bir paracklar varsa bir akm geer. Bu paracklar unlar ierebilir;
1. Elektron e
-
(Negatif deerli)
18
2. Pozitif yon (Bir elektronunu kaybetmi ntr atom) A+=A-e
-

3. Negatif yon (Dardan bir e alm ntr atom) A-=A+e
-

Gaz dearj srasnda ykl parack oluumu
A
-
e
-
e
-
ve A
+
Gaz ortamnda Katod yzeyinde Gaz ortamnda
Eklenme Fotoiyonizasyon Termal iyanizasyon
yon ifti oluumu Alan emisyonu Fotoiyonizasyon
Elektron arpmas arpma ile iyonizasyon
yon bombardman

Bu paracklar eitli ekilde oluabilir. (Tablo 1). Ancak bunlara gemeden nce atomik yap
ve enerji seviyelerini ieren Bohr Teorisini zetlemekte fayda vardr:

1. Elektronlar, nukleusun etrafnda ayr ve stabil orbitlerde enerji yaymadan bulunurlar. Bu
stabil yrngeler nukleusun merkezinden r kadar uzaklkta bulunurlar;
e e
v m
qh
r
2
= (2.11)
Burada q : kuantum says (Tam say),
h : Planck Sabiti (6,62*10-34 js),
v
e
: elektronun hz
m
e
: elektronun ktlesidir.

2. Bir atomun enerjisi W
1
den daha az olan W
2
ye deiirse, fazla enerji, frekans f
p
olan
radyasyon kuantum (foton) eklinde yaylr. Planck sabiti ile ilikilidir;
hf
p
=W
1
W
2
(2.12)
Serbest elektronlar, ntr atomlarn iyonizasyonu veya negatif iyonlarn ayrlmas
(detachment) sonucunda oluur. yonizasyon prosesi iin minimum bir enerjiye gereksinim
vardr. Eer atomun absorbe ettii enerji bu deerin altnda ise, bu uyarlmaya sebep
olacaktr. Bylece e atomdan ayrlmayacak fakat bir st enerji seviyesine kacaktr. Genelde
uyarlm durumlar stabil deildir ve atom ya daha fazla enerji olarak iyonize olacak veya
daha fazla enerjiyi saarak eski stabil durumuna dnecektir. yonizasyon trleri yle
sralanabilir.

19
2.3.1. ARPMA LE YONIZASYON
ki elektrot arasnda bir elektrik alan uygulandnda ve bolukta bir serbest elektron varsa bu
elektron anoda doru ilerlerken bir enerji kazanacaktr.
Eer elektronun enerjisi, iyonizasyon enerjisinden az ise elastik arpma gerekleir veya gaz
iindeki atomlar uyarlr. Eer elektronun enerjisi, iyonizasyon enerjisinden fazla ise inelastik
arpma olur ve gaz iindeki atom veya molekl uyarlr. Bu ekilde gerekleen inelastik
arpmalarda, her arpma sonucunda bir pozitif iyon ve extra bir elektron oluur. Bu proses
stabil bir durum oluana kadar devam eder.
+
+ + A e e A 2
+
+ + A e e A 2 4 2 2 (2.13)
gibi devam eder.

2.3.2. FOTOIYONIZASYON
Uyarlm bir atomun mr 10
-9
ile 10
-7
saniye arasndadr. Atom temel haline geri
dndnde foton eklinde fazla enerjisini yayar. Bu dk enerjili fotonlar iin iyonizasyon
u ekildedir:
p
hf A A +

+ + e B hf B
p
(2,14)
olur.
Burada A* A atomunun uyarlm hali, hf
p
B atomunun iyonizasyon enerjisinden daha fazla
enerjiye sahip A atomunun yayd fotonun enerjisidir.
X nlar, nkleer radyasyon veya kozmik nlarda molekllerde fotoiyonizasyona neden
olabilirler.
2.3.3. TERMAL YONIZASYON
Gaz scaklndaki art paracklarn daha hzl hareket etmesine ve arpma sonucunda
iyonizasyona neden olur. Termal enerji (Wt) nin kendisi ark ve alev srasndaki gibi yksek
scaklklarda iyonizasyona neden olabilir.

+ + e A W A
t
(2.15)

2.3.4. ELEKTRON AYRILMASI (DETACHMENT)
Negatif iyondan e ayrldnda

+ e A A (2.16)
20
olur. Bu durumda uyarlm parack says deimez, ayrlma iyonizasyon prosesi gibi
grlebilir. nk ar ve yava hareket eden negatif iyonlar yerini hafif ve hzl hareket eden
e
-
lar almtr. Bu sayede elektronlar, negatif iyonlardan daha efektif olarak iyonizasyon
salayacaklardr.

2.3.5. KATOT PROSESLERI
Uyarlm paracklar, elektrot yzeylerinden zellikle katottan da salanabilirler. Normal
durumda elektronlar kat elektroda elektrostatik kuvvetlerle baldr. Katottan ayrlan
elektron, malzemeye bal olan ve k ii olarak bilinen bir minimum enerjiye gereksinimi
vardr. Bu enerjinin kayna ise aada belirtilenlerin bir veya birkadr.

Pozitif yon ve Uyarlm Atom Bombardman
Pozitif yon katot yzeyine arptnda, katot k iine eit veya iki kat arpma enerjisine
sahip elektron serbest kalr. En az 2 e serbest kalr; biri pozitif iyonu ntrler, dieri gaz
ortamna geer. Ntr uyarlm atom ve molekllerin katodu bombardman etmesi ile de
elektron aa kar.

Fotoemisyon
Eer katot yzeyine arpan fotonun enerjisi katodun k iinden bykse katottan bir e
ayrlacaktr.

Termoiyonik Emisyon
Katodun scakl arttrlarak (2000 K) termal titreimle yzeyden e koparlr.

Alan Emisyon
Yksek elektrostatik alanlar elektron ve protonlarn birbirleri ile olan balarn koparr ve bir
veya daha fazla elektronun katottan ayrlmasn salar. 10-7_10-9 V/cm lik elektrik alanlar
olutuunda grlr. G sistem paralarnn ou daha alt seviyelerde strese tabi olurlar.
Faakat mikrohatalar ve kntlarda alann deeri bu seviyeler kabilir.
21

2.4. DEIYONIZASYON PROSESLERI
Deiyonizasyon gaz iinde uyarlm paracklarn zellikle elektronlarn azalmasdr. Bunlar
iyonizasyona zt olaylardr ve ark oluumu ve geliimi gibi uygulamalarda nemli yer
tutar. Ana deiyonizasyon prosesleri u ekilde zetlenebilir.

2.4.1. DIFZYON
Genel difzyon eitlii
n D J = (2.17)
J : ak younluu, n : konsantrasyon gradyenti, D : difzyon sabiti v : en yksek hz.
3
.v
D

= (2.18)
n D J
t
n
2
= =

(2.19)
olup n iyon younluundaki deiim orandr. Bu ifade (2.19) herhangi bir an ve noktadaki
iyon konsantrasyonunu verir. Eer bunu silindirik konsantrasyon iin ifadeyi tekrar yazarsak
Dt r
d
4 = (2.20)
olur.

2.4.2. TEKRAR BIRLEME (RECOMBINATION)
Pozitif ve negatif iyonlar ntr atom oluturmak iin birleirse;
p
hf AB B A + +
+
(2.21)
olur. Tekrar birleme oran negatif ve pozitif iyonlarn konsantrasyonu ile orantldr.
+
+
= = n n
dt
dn
dt
dn
(2.22)
burada : yeniden birleme katsaysdr. Genelde n n n = =
+
eklindedir. O halde
22

2
n
dt
dn
= (2.23)
eer bu ifadenin zamana gre integrali alnrsa, herhangi bir andaki yk younluu
t n
n
t n

0
0
1
) (
+
= (2.24)
bu ifadede n
0
: balangtaki iyon konsantrasyonu

2.4.3. ELEKTRON EKLENMESI (ELECTRON ATACHMENT)
Baz elektronegatif gazlar (rnein O2, CO2, SF6 gibi) yava hareket eden serbest
elektronlar alarak, ar negatif iyonlar olutururlar. Elektron eklenmesi, deiyonizasyon
prosesidir ve u ekilde yazlabilir.

+ A e A

2.5. DZGN ALANDA GAZ DELINMESI
Elektrot seimine bal olarak alan dzgn veya dzgn olmayandr. Dzgn alanda
iyonizasyon ve deiyonizasyon parametreleri sabittir. En ok kullanlan iki teori Townsend
Teorisi (1910)ve Kanal (Streamer) Teorisi (1940) dir.

ekil 2.3 : Gaz yaltkanlarda olas dearj prosesleri

2.5.1. TOWNSEND DELINME TEORISI
Townsend DC gerilim altnda delinme ve iyonizasyonu aratrm ve deneysel sonularn bir
teori ile aklamtr. n
0
tane elektronun ultraviyole ile bir saniyede katottan yayldn
23
dnelim. 1. iyonizasyon katsays, alan dorultusunda hareket eden e nun birim mesafe de
yapt iyonizasyon arpmas saysdr. Gaz basncna ve elektrik alana baldr. Katottan x
kadar uzaklktaki elektron says n
x
ve d uzaklndaki anoda erien elektron says n
d
olsun.

ekil 2.4 : Townsend dearj iin deney devresi

x
x
n
dx
dn
= (2.25)
ise ) exp(
0
x n n
x
= (2.26)
benzer olarak, n
d
, d kadar uzakla yerletirilmi anoda erien elektron says olmak zere;
) exp(
0
d n n
d
= (2.27)
ifade edilebilir. Katottan ayrlan her bir elektronun oluturduu ortalama yeni elektronun
says; 1 ) exp(
0
0
=

d
n
n n
d
dr. (2.28)
Bir saniyede dolaan elektron says ile orantl olarak, aralkta oluan ortalama akmn deeri
;
I=I
0
exp(d) (2.29)
Burada I
0
katottaki balang akmdr. Yukardaki ifadeler tek bir prosesini aklar. Fakat
prosesi boyunca alan ierisinde genileyen elektronlarn yan sra dier(ikincil) prosesler
yardm ile boluk ierisinde yeni elektronlar aa kacaktr. Oluan bu ikinci elektronlar da
kendi larn retecektir. kinci prosesler katotta pozitif iyon bombardman,
fotoiyonizasyon ve (detachment) ayrlma ile elektron aa karacaktr. , Townsend ikinci
iyonizasyon katsaysdr ve katottan ayrlan her bir elektronun oluturduu ikinci elektronlarn
24
net saysn tanmlar. , E/P nin bir fonksiyonu, ayn zamanda elektrod malzemesi gibi
parametrelere baldr. kincil proseslerin akmn deerine olan etkisi u ekilde ifade
edilebilir;
n
s
:katotta 1 saniyede oluturulan ikincil elektronlarn says,
s t
n n n + =
0
1 saniyede katottan ayrlan toplam elektron says olursa;
Anoda erien e
-
says ;
) exp( ) ( ) exp(
0
d n n d n n
s t d
+ = = (2.30)
olur. Yukardaki tanmdan ;
) (
t d s
n n n = (2.31)
olduundan
)] ( [
0 s d s
n n n n + = (2.32)
ve sonuta (2.30) ve (2.32) ifadelerinden yararlanarak toplam elektron says;
] 1 ) [exp( 1
) exp(
0

=
d
d n
n
d

(2.33)
olur. ve prosesleri sonrasnda akan akm;
] 1 ) [exp( 1
) exp(
0

=
d
d I
I

(2.34)
olur.
Delinmede I= olur, nk bu durumda akm sadece d devrenin direnci snrlar. Bu duruma
Townsend Delinme Kriteri denir ve u ekilde ifade edilir:
1 ] 1 ) [exp( = d (2.35)
ve normalde exp(d)>>1 dr. Bu durumda yukardaki ifade;
1 ) exp( = d (2.36)
ve prosesleri, E ve P deerine baldr, belirli bir d mesafesi iin Townsend Delinme
Kriterini salayan bir E ve V deeri vardr. Delinme kriteri V deerini salayan gerilime,
delinme (sparkover) gerilimi V
s
, d mesafesine ise atlama (sparking) mesafesi denir.
Elektronegatif gazlarda ve proseslerinin yan sra elektron eklenmesi de sz konusudur.
Bu nedenle akmn artn veren eitlikte eklenme katsays da gz nne alnmaldr. Bu
25
durumlar iin Townsend delinme kriteri deitirilmelidir. Townsend mekanizmas dk
basnlarda Pd<=1,5 bar-cm (hava iin) deeri iingeerlidir. Daha byk aralklarda ve daha
byk Pd deerlerinde gazlarda delinme kanal teorisi ile aklanr.


2.5.2. KANAL TEORISI

Townsend Teorisi deneysel almalar srasnda grlen kvlcm kanal boyunca yer alan
dallanmalar ve zigzaglar, ve ar gerilim veya yksek Pd deerlerine sahip aralklardaki ksa
sreli delinme srelerini aklamada yetersizdir. Bu ve dier snrlandrmalar kanal teorisinin
ortaya kmasna neden olmutur. Bu teaoriyi ksaca zetlersek;

1. Dzgn elektrik alanda bir ierisinde hzl hareket eden elektronlar ve yava hareket
eden pozitif iyonlar mevcuttur(ekil 2.5a). Bu nedenle ana alana ters, bir ykl alan
oluacaktr. Burada anot tarafndan elektronlar absorbe edilecek ve pozitif iyonlar
birikecektir. Bu sonrasnda arpmalar sonucunda uyarlm atomlarda oluacak ve bu
uyarlm atomlar fotonlar yayacaktr.

2. Bu fotonlar gaz atomlar tarafndan absorbe edilecekler ve dan eitli uzaklklarda gaz
iinde fotoelektronlar oluturacaklardr. Bu fotoelektronlar daha sonra uygun noktalardan
ikincil larn oluumuna neden olacaktr.

3. Yardmc larda olutuktan sonra daha ok sayda foton ve fotoelektronlar oluur.
Bylece nc kuak yardmc lar oluur(ekil 2.5b). Elektronlar uzun sre ana alan
izgisini, uzay yklerinin oluturduu alan nedeniyle takip edemez. Sonrasnda da
grlen zigzaglar ve dallanmalar oluur(ekil 2.5c). Bu dallanmalar pozitif iyonlarla
besleneceinden kendilerine bir sreklilik salar ve anottan katoda doru iyonize olmu
bir kanal oluur.

26
4. Bir bittiinde hemen onu besleyen yeni lar oluur. Ve bu proses devam ederse
sonuta anot ile katot arasnda delinmeyi gerekletirecek byklkte bir kanal oluur.
Oluan kanal ekil 2.5d de verilen tamamlanmam pek ok dala sahip bir kanala benzer.
Kanal bir kez olutuktan hemen sonra delinme gerekleecektir. Dzgn elektrik alan
altndaki aralklarda kanal delinme kriterini matematiksel olarak yle ifade edebiliriz.
c
d
n dx =

0
. (2.37)
Burada n
c
n kanala dnmesi iin da yer alabilecek kritik e
-
ve iyon saysdr.
Genelde hava ve dier gazlar iin n
c
10
8
kabul edilir.

2.5.3. PASCHEN YASASI

Townsend delinme kriterine bal olarak, delinme gerilimi V
s
ile, elektrotlar arasndaki d
mesafesi ile basncn arpm P arasnda bir iliki sz konusudur. Bu iliki u ekilde ifade
edilebilir.
ve proseslerinin her ikisi de, elektrik alan E ve gaz basnc Pye baldr.
|

\
|
=
P
E
f
P
1

ve
|

\
|
=
P
E
f
2
(2.38)
ve dzgn elektrik alanda,
d
V
E = ,
|

\
|
=
Pd
V
f
P
1

ve
|

\
|
=
Pd
V
f
2
(2.39)
(2.35) ifadesinde (2.39) da yer alan eitlikleri yerine yazarsak;
1 1 exp
1 2
=
(

)
`

\
|
|

\
|
Pd
V
Pdf
Pd
V
f (2.40)
olur. Burada belli bir P.d deeri iin bir adet V deeri vardr ve bu deer V
s
delinme gerilimi
deerine eittir.
27

ekil 2.6. Paschen Erisi (hava iin)
) (Pd f V
s
= (2.41)
(2.41) ifadesi Paschen Yasas olarak adlandrlr. ekil 2.6 da hava iin Paschen erisi
verilmitir. Bu eri belirli bir Pd deeri iin minimum V
s
deerlerini gstermektedir.















28

2.6. DZGN OLMAYAN ALANDA GAZ DELINMESI
Dzgn olmayan alanlarda, gazn dielektrik dayanmndan daha fazla stressin olduu
noktalarda delinme gerekleir ve blgesel delinme (Partial discharge, Pd) olarak bilinir.

KORONA OLUUMU
Korona oluumu iin gerekli kritik stres deerine korona balang alan denir. Korona
oluumunu aklamak iin aadaki bantlardan yararlanlr.

1) Topraktan yukarda tek bir iletkende stabil bir korona olumas iin kritik Ec alan vardr.
)
301 , 0
1 ( 30
r RAD
RAD m E
s c

+ = (kVpeak/cm) (2.42)
Burada r : iletkenin yarap,
RAD : rlatif hava younluu ve
m
s
: yzey dzgnszlk faktrdr.
H elektrotun yerden ykseklii ise
|

\
|
=
r
H
r E V
c c
2
ln (2.43)

2) yarap r
1
ve d yarap r
2
olan koaksiyel silindir iin
)
308 , 0
1 ( 31
r RAD
RAD m E
s c

+ = (2.44)
|
|

\
|
=
1
2
1
ln
r
r
r E V
c c
(2.45)
olur. P (mbar), T(K) olarak verildiinde
|

\
|
|

\
|
=
T
P
RAD
293
1013
(2.46)

29
2.6.2. KORONA DEARJI (DC VEYA - + YARIM DALGA AC)
Korona dearjlar en iyi kre (veya ubuk)- dzlem elektrod konfigrasyonlarnda gzlenirler.
Seilen kre (veya ubuk) yarap istenilen dzgn olmayan alana deerine gre
seilir.Uygulana gerilim ve elektrod ekline gre 6 farkl korona sz konusudur. Bunlarn
tanesi pozitif DC veya + yarm dalga AC ve tanesi negatif DC veya yar dalga AC
gerilimde gzlenir. Tablo 2.3 de Korona trleri zetlenmitir. ekil 2.7 de ise artan uygulanan
gerilim ile grlen farkl korona trleri verilmitir.
Pozitif ve negatif korona oluumu iin gerilim deerleri mutlak deer alndnda yaklak
olarak ayndr. Kullanlan ubuun apna ve elektrodlar aras mesafeye bal olarak bu
verilen korona oluumlarnn bazlar gzlenemeyebilir ya da her iki trde ayn anda
gzlenebilir.

Negatif Korona
Trichel Darbeleri
e lar zayf alan blgesine geldiinde, negatif iyonlar olutururlar. Uygulanan elektrostatik alan
E
0
ve yklere bal olan alan E
s
olarak kabul edilirse, desarj keskin elektrot zerinde (E
0
E
s
)
kritik deerinin altna indiinde biter.

ekil 2.9 : Negatif Korona akm (Trichel darbesi)

Negatif Glow
Dearjn srekli ve akan akmn darbesiz olduu durumdur.
Negatif nc Kanallar
Gerilimi arttrarak elektrotlar arsnda tam olmayan kanallar oluur.
Pozitif Korona
30
Onset Kanallar
Bunlar yava ykselme sreleri olan ve dk deerdeki darbeler oluur.
Pozitif Glow
Bu durumda srekli bir akm akabilir.
Pozitif ncl Delinme Kanallar
Delinmenin gereklenmesi iin gerilim arttrldnda tam olmayan kanallar oluur.

DZGN OLMAYAN ALANDA DELINME
Dzgn olmayan alanda ve sabit deildir. Eer alan faktr 5
max
p
ort
E
E
f = ise yar dzgn
(quasi uniform) elektrik alan denir ve dearj davran dzgn alandakine benzerdir. Eer f>5
ise alan, dzgn olmayan davran gsterir. Dzgn olmayan alanda korona, delinmenin
davran iin nemli rol oynar.
Korona baladnda, uygulanan elektrik alan, yklerden oluan alan nedeni ile daha
kompleks hale gelir.
Dzgn olmayan alanlarda negatif polariteye gre pozitif polaritenin delinme gerilimi daha
dktr.

2.7. DELINME SRESI
f s
t t t + = formlnde t
s
statistical sre, t
f
formative sredir(lk elektronun koptuu sre).
s i
V V V = formlnde ise Vi darbe delinme gerilimi , Vs delinme gerilimi olmak zere V
arttka t sresi azalr.

2.8. NANOSECOND DARBE GERILIMINDE DEARJ
Elektrik alan varlnda elektronlar ) exp(
0
x n n
x
= formlne gre artar. n olumas iin
X
c
mesafesindeki e says 10
8
kadardr. n
0
=1 olduu durum n oluaca kritik mesafe;

c
c
n
X
ln
= (2.47)
31
Eer X
c
>d ise delinme gerekleir, eer X
c
<d ise delinmenin gereklemesi iin yeterince
fotonun iyonize olmas istenir.
e
c
e
V
n
T

ln
= (2.48)
d
n
X
c
c
p

ln
= ve
dex
e
c
e
T
V
n
T f

ln
= (2.49)
eklinde de formlle ifade edilebilir.
Bu koullar nanosaniye mertebesinde darbe gerilimi uyguland durumlar iin geerlidir. Bu
gerilim trnn avantaj dk enerji ile gereksinimidir. nk burada sadece elektronlar
hzlandrlmakta, gaz scakl dk olmaktadr.






















32
3. HAVA YALITKANI

Havann elektriksel olarak delinme davrannn bilinmesi yksek gerilim tasarmc ve
operatrleri iin olduka nemlidir. Hava yaltm amacyla iletim hatlarnda faz-faz ve faz-
toprak aras yaltmda kullanlr. Ayrca kesmede, kvlcm ve kullanlan hava aral
lmnde kullanlr. Yksek gerilim sistemlerinde gaz yaltkan olarak hava kullanlmasnn
nedenleri havann bol, ucuz ve delinmeden sonra kendi kendini onarabilmesidir.
Yksek gerilim sistemlerinde kullanlan hava yaltm iin nemli baz byklkler aada
tanmlanmaktadr.

Gerilim stresi
Yksek gerilim sistemleri anahtarlama hatalar veya atmosferik nedenlerle geici yksek
gerilimlere maruz kalrlar. Yaltm sisteminin llendirmesi yaplrken hava aralnn bir
yldrm darbesine yada standart anahtarlama darbeleri karsnda delinme davran
bilinmelidir. zellikle 300 kVun altndaki iletim hatlar iin yldrm darbeleri kritik neme
sahiptir. Bu nedenle hava yaltml bir eleman tasarm iin darbe delinme gerilimini bilmek
nemlidir.

Darbe gerilimi uygulanan elektrot sistemleri iin delinme olasl
Scakln sabit tutulduu dzgn bir elektrik alan altnda AC ve DC delinme gerilimi, gaz
basnc (P) ve elektrotlar aras mesafenin (d) bir fonksiyonu olduunu gaz yaltkanlar
blmnde grlmt. Eer elektrotlara arasnda alan dalm dzgn deil ise elektrotlar
arasndaki delinme gerilimi ayrca korona ve blgesel yklenmelerden de etkilenecektir.
Bylece asimetrik alan dalmna sahip elektrotlar arasnda delinme gerilimi polariteden de
etkilenmi olacaktr. Pozitif stres uygulanm elektrotlarn darbe gerilim deeri negatif stres
uygulanm elektrotun darbe gerilim deerinden daha dktr. Dolaysyla elektrotlara
uygulanan pozitif polariteli delinme gerilim deerinin bilinmesi daha nemlidir.
Sabit deerde bir darbe gerilimi elektrotlara uygulandnda belli bir zaman sonra delinme
gerekleecektir. Dolaysyla verilen bir elektrotlar aras mesafe iin delinme olasln veren
darbe gerilimi deerini bilmek nemlidir. Bunun iin baz parametreler bilinmelidir.

V
50
= %50 delinme gerilimi seviyesi (Delinmenin % 50 olaslkla gerekletii gerilim deeri)
V
0
= %0 delinme gerilimi seviyesi (Delinmenin gereklemedii maksimum gerilim deeri)
33
V
100
= %100 delinme gerilimi seviyesi (Delinmenin her uygulamada gerekletii en dk
gerilim deeri)
= delinme geriliminin standart sapmas
COV =
50
/ V = delinme gerilimindeki deime katsays
Hava kullanlan elektrotlar arasnda delinme gerilimi olasl genelde Gausian veya normal
olaslkl dalm gsterir. Bu nedenle gerilim ile delinme olasl arasndaki iliki dz bir
izgi eklindedir(ekil 3.1). Eer olaslk fonksiyonu dalm normal ise u ekilde
hesaplanr;
16 50 50 84
V V V V = =
Eer delinme gerilimi erisi normal dalml ise daha da ileri giderek yaklak olarak
3
50 0
V V ve
3
50
100
V
V yazabiliriz. Yaltkan olarak havann kullanld sistemlerde V
50

delinme gerilimi deerini bilmek nemlidir.


ekil 3.1 Normal delinme gerilimi olasl dalm

3.1. DELINME GERILIMI KARAKTERISTIKLERI

Pek ok uygulamada grlmtr ki hava yaltkanl elektrot sistemlerinde elektrik alan
dalm dzgn olarak gereklememektedir. Pratikte kullanlan hava yaltkanl yaltm
sistemlerinde delinme davrann simule etmek iin farkl elektrot konfigrasyonlarndan
yararlanlr. Fakat tek bana elektrot konfigrasyonu delinme davrann tanmlamakta
34
yeterli olmamakta bunu yan sra gerilimin dalga formu, gerilimin polaritesi, hava basnc,
scaklk rutubet ve atmosferik kirlilik gibi parametrelerinde gz nne alnmas gerektii
yaplan almalar ile grlmtr.

Kullanlan elektrot eitleri :

Kre-kre elektrotlar: Simetrik ve dzgn bir elektrik alan oluur. En yksek ortalama
delinme dayanm bu kre-kre elektrot sistemlerinde grlr. Delinme gerilimine etki eden
faktrler; kre ap, elektrotlar aras mesafe, gerilimin polaritesi ve dalga eklidir. (ekil3.2.a)

ubuk-ubuk elektrotlar : Simetrik fakat dzgn olmayan elektrik alan grlr. (ekil 3.2.b)

ubuk-dzlem elektrotlar : Asimetrik ve dzgn olmayan elektrik alan oluur. En dk
ortalama delinme gerilimi deeri bu elektrot sisteminde gzlenir. (ekil 3.2.c)

ekil 3.2 :eitli elektrot ekilleri (a) Kre-kre elektrotlar, (b) ubuk-ubuk elektrotlar, (c)
ubuk-dzlem elektrotlar. r : ubuk veya kre elektrot ap; d: elektrotlar aras mesafe.

ubuk-dzlem elektrot aralnda delinme gerilimi karakteristii
letim hatlarnda faz-faz, faz-direk aras mesafeler belirlenirken ubuk-dzlem elektrot
sistemlerinden elde edilen delinme gerilimi verilerinden yararlanlr. Orta ve yksek gerilim
hatlarnda delinme olmamas iin minimum hava aral mesafesi, AC gerilim stresi, korona
etkileri ve yldrm darbe gerilimi seviyesi ile belirlenirken, Ekstra yksek gerilim hatlarnda
minimum hava aral mesafesini belirlemede pozitif anahtarlama darbe gerilimi deeri kritik
nem kazanmaktadr. Bu nedenle ubuk-dzlem elektrot aralndaki pozitif anahtarlama
darbe gerilimleri nemlidir. V
50
delinme gerilimi deeri ve d hava aralnn uzunluu
35
arasndaki banty d<30 m iin pozitif anahtarlama gerilimlerinde veren ok sayda ampirik
forml aratrmaclar tarafndan ortaya atlmtr(Tablo 3.1). Bu formller ile kan sonular
ve deney sonular birbirine yakndr. d<30 m iin ortaya atlan formller belli bir elektrotlar
aras mesafe iin geerli olmakta 30 mye kadar olan akln tamam iin pozitif
anahtarlama darbe gerilimini veren tek bir ifade yaplan almalar arasnda yer almamaktadr.
d>30 m olan hava aralklar iin almalar ise srdrlmektedir.

ekil 3.3 : Hava yaltkan kullanlan farkl elektrot aklklarna sahip elektrot sistemleri iin
%50 delinme gerilimi seviyesi grafii
Yukardaki ekil 3.3 de kullanlan ampirik formller yledir;

Tablo 3.1 : ubuk-dzlem elektrotlar arasnda pozitif anahtarlama darbe ergilimi deerlerini
veren baz formller.
V
50
(kV) d (m) Referans Eri No
6 , 0
. 500 d
2d8 Paris 1
) / 8 1 /( 3400 d + d15 Gallet et al 2
[ ] ) ln ln( 33 , 1 1 450 d d +
d10 Lemke 3
[ ] 350 . 10 2 , 3 10 5 , 1
5 , 0
5 6
+ d x x
d20 Waters 4
[ ] ) / ( 1 tanh ) / ( 1 1260
1 5 , 0
d r d r


d20 Aleksandrov 5
1400+55d 13d30 Pigini et al 6
( ) ( ) [ ] [ ] 78 / 89 , 3 1 / 50 1556 + + + d d
d4 Rizk 7
) 1 46 , 0 ln( 1080 + d d25 Kishizima et al. 8

36
3.2. HAVA YALITKANIN DELINME GERILIMINE ETKI EDEN FAKTRLER

1. Elektrot eklinin etkisi
Paris yapt almalarda Hava yaltkan kullanlan bir elektrot sistemi iin V
50
deeri ile ayn
elektrotlar aras mesafeye sahip ubuk-dzlem elektrotun V
50
deeri arasnda aadaki ifade
de verildii gibi orantl olduunu gstermitir.
p r x
KV V

=
50 50

x
V
50
= bilinmeyen x hava aralna sahip sistemin V
50
deeri
p r
V

50
= ubuk-dzlem elektrot sisteminin ayn elektrotlar aras mesafe iin V
50
deeri
K = elektrotlar aras mesafeye bal bir faktr

Tablo 3.2: eitli elektrot konfigrasyonlar iin K faktr deerleri
Elektrotlar aras konfigrasyon K faktr
ubuk-dzlem 1
letken-dzlem 1,12-1,25 (dye bal olarak deiir)
Toprak zerinde yatay ubuk-ubuk 1,35-(d/H
1
-0,5 )
Topraktan H
1
kadar yksekte dikey ubuk-
ubuk
d H
H
+
+ 6 , 0 1
letken-ubuk (1,1den 1,15)exp[0,7H/(H/H+d)]
Paralel iletkenler 1,6-1,75 (dye bal olarak deiir)
H: topraklanan ubuun uzunluu, d : elektrotlar aras mesafe

Tablo 3.2de sk kullanlan elektrot konfigrasyonlar iin K deerleri verilmitir.
Elektrotlarn simetrisizlii arttka K deeri de artacaktr. K>1,6 olduu durumda negatif
polariteli anahtarlama darbe gerilim deerleri nem kazanacaktr.

2. Gerilimin dalga eklinin etkisi
Atlama gerilimi deeri uygulanan gerilimin dalga ekline baldr. nk delinme ncesi
dnemde yklerin birikip atlamann gerekleecei zamana kadar geecek sre gerilimin
dalga ekline baldr. Dearj ncesi aralkta biriken ykler hzlanr, aralktaki elektrik alan
37
dalmn deitirir ve atlama mekanizmasn etkiler. Elektrotlar aras aralktaki yklerin
davran uygulanan gerilimin dalga ekline baldr. ekil 3.3 ve ekil 3.4 te ubuk-dzlem,
ubuk-ubuk elektrot sistemleri iin delinme geriliminin dalga ekli ile elektrotlar aras
mesafe arasndaki iliki verilmitir. Ayn elektrotlar aras mesafeye sahip ubuk-dzlem
elektrot sistemi iin delinme gerilimi ubuk-ubuk elektrot sisteminden dktr. Ayn
ekilde pozitif darbe delinme gerilimi negatif darbe delinme geriliminden dktr. Baz zel
durumlarda (ortamda ar nem olmas gibi) negatif delinme gerilimi pozitif delinme
geriliminden dktr.


ekil 3.3 : ubuk-dzlem elektrot sistemi iin delinme gerilimi karakteristii

ekil 3.4den de grlecei zere ubuk dzlem elektrot sistemi iin darbenin n sresinin
arttrlmas ile delinme gerilimi kritik bir deere kadar azalr. Eer n sre biraz daha
arttrlrsa delinme gerilimi de artar. Dolaysyla delinme gerilimi ile darbe sresi arasndaki
iliki U eklindedir. Tipik U erileri ekil 3.6 da verilmitir.
38

ekil 3.5: ubuk-ubuk elektrot sistemi iin delinme gerilimi karakteristikleri

En dk delinme gerilimi deeri ubuk dzlem elektrot sistemine t
cr
ykselme sreli pozitif
anahtarlama darbe gerilimi uygulanmas durumunda elde edilir.
( ) [ ]d K t
cr
. 1 35 50 =
t
cr
ykselme sresi s ler mertebesinde olup elektrotlar aras mesafe ve elektrot ekline bal
olarak deiir.
EHV ve UHV hatlarda darbelerin ykselme sresi, t
cr
ye eittir.

39

ekil 3.6 : ubuk-dzlem elektrot sistemi iin darbe gerilimi ykselme sresinin pozitif
delinme gerilimine etkisi

3. Atmosferik parametrelerin etkisi
Scaklk, basn, nem, yamur(veya kar) ve rzgar gibi atmosferik parametreler delinme
gerilimini etkiler. Scakln (T) artmas srasnda gerekleen molekller arasnda mesafenin
artmas durumu basncn (P) azalmas srasnda da gzleneceini temel fizik yasalarndan
bilmekteyiz. Bu iki deikenin (P ve T) etkisi birlikte bal hava younluu (RAD : Relative
Air Density) ifadesinde u ekilde ifade edilir.
|
|

\
|
+
+
|

\
|
= |

\
|
|
|

\
|
=
0
0
0
273
20 273
1013 T
P
T
T
P
P
RAD
Burada P
0
: standart atmosferik basn deniz seviyesinde 1013 mbar;
T
0
: standart ortam scakl 293 K (20 C)

Bal hava younluu deerindeki art delinme gerilimini de arttrr. Rutubet dearj
parametreleri olan iyonizasyon ve iyon eklenme katsaylarn etkiler. Rutubet (Humidity)
2<H<25g/m
3
aralnn dnda delinme gerilimi artar. Bu art ayn zamanda alann
konfigrasyonuna, elektrotlar aras araln uzunluuna, gerilimin dalga ekline, uygulanan
gerilimin polaritesine ve H rutubet deerine baldr. Ayrca standartlarda verilen rutubet
dzeltme faktrne (k
h
) de baldr.
40
IEC 60-1 e bal olarak, standart olmayan atmosferik koullarda delinme gerilimlerine
aada verilen dzeltme faktrleri uygulanabilir.
1) Hava younluu dzeltme faktr
m
RAD k ) (
1
=
m : elektrot geometrisi, araln uzunluu ve uygulanan gerilimin dalga formuna bal bir
sttr.
2) Eer H=11 g/m
3
den daha farkl bir rutubet deeri ise aadaki rutubet dzeltme faktr
kullanlr. Rutubet dzeltme faktr
w
k k =
2
dr. Burada
(

=
1
1
RAD
H
A
k
A = 0,01 ; 0,012 ve 0,014 srasyla darbe, AC ve DC gerilimler iin katsay
) .( . . 500
50
RAD k d
V
g =
ekil 3.7 g fonksiyonuna bal m ve w deerlerini gstermektedir.


ekil 3.7 : m ve w deerlerinin g fonksiyonuna gre deiimi.

V
a
; hava aralndaki delinme gerilimi ile V
s
; standart atmosfer koullarndaki delinme
gerilimi deeri arasndaki bant ;
) (
2 1 1
k k V k V V
s a
= =

Rzgar delinme gerilimine ok az etkir fakat korona karakteristiklerini etkiler. Fakat rzgar
iletim hatlarn hareket edip birbirlerine yaklamasna neden olabilir. Bunun sonucunda da
delinme olasl artacaktr. Rzgar etkisi ile gerilim atlamalarn belirgin olarak azald
41
yaplan almalarda gzlenmitir. Dolaysyla hat tasarmnda iletim hatlarnn her birinin
direklere yerletirilmesi srasnda gz nne alnmas gereken bir parametredir.
Yamur ak havada elektrotlar arasndaki delinme karakteristiklerini etkiler. Ak havada
byk elektrot aklklarnda yamur delinme gerilimini azaltr. Yamur damlalar elektrot
yzeylerinde sivri ular olutururlar bu ular elektrot yzeyinde dzgn olmayan alanlarn
olumasna ve sonuta delinme geriliminin dmesine neden olur.

4. Kum/kir paracklarn etkisi

Kum ve kir partiklleri yaltkann ak havadaki davrann ciddi ekilde etkilemektedir. Bu
etkinin incelenmesi ilk yllarda pratik uygulamalardan ok uzak olan ksa aralklarda
yaplrken gnmzde H<11 g/m
3
iin 1000 kV 'luk yldrm darbeleri ve 850 kV'luk
anahtarlama darbelerinin etkisi ubuk-ubuk, ubuk-dzlem, kre-kre ve kre-dzlem
eklindeki elektrotlar iin almalar yaplabilmektedir.

4.a. ubuk -dzlem elektrot sistemleri
Kir ve kum partiklleri ubuk-dzlem elektrotlar arasnda pozitif darbe gerilimlerinin delinme
gerilimi deerini biraz azaltr. Yaplan almalarda pozitif darbe gerilimi iin en fazla azalma
deeri %3 olarak llmtr.
Buna karlk toz ve kir partiklleri negatif darbe gerilimi uygulanan ubuk-dzlem elektrot
sisteminde elektrotlar aras mesafe kk olduunda %35, elektrotlar aras mesafe mesafesi
orta uzunlukta ise %75 artrmaktadr. Fakat elektrotlar aras mesafe arttnda atmosferik
kirlilik delinme gerilimini azaltc ynde etki eder(ekil 3.8).

42

ekil 3.8 : Temiz ve kirli elektrotlarda elektrotlar aras mesafe ile V
50
delinme gerilimi
arasndaki iliki

Ayrca sonular gstermitir ki ar partikl kirlilii olan g hatlarnda negatif polaritedeki
delinme gerilimi, pozitif polaritedeki delinme geriliminden fazla veya yakn deerdedir.
Yalnzca ok az kirlilik olan elektrotlar arasnda negatif polarite delinme gerilimi, pozitif
polarite delinme geriliminden azdr. Ak havada kullanlacak elemanlarda korona etkilerini
azaltmak ve/veya gerilim dalmnn dzgn bir ekilde olmas iin geni yzeyli elektrotlar
kullanlr. Bu tr elektrotlarda (quasi-uniform) yar dzgn bir alan oluur ve ekilde
grld gibi kirlilik negatif polaritedeki delinme gerilimi seviyesini drr. Sonu olarak,
kirlenmi elemanlarda negatif polariteli delinme gerilimi deeri, pozitif polariteli delinme
gerilimlerinden daha dktr. Bu yzden ak havada kullanlacak olan elemanlarn
tasarmnda birincil olarak nemlidir. ekil 3.8de temiz ve kirli elektrotlarda elektrotlar aras
mesafe ile V
50
delinme gerilimi arasndaki iliki verilmitir.

4. b. ubuk-ubuk elektrot sistemleri
ubuk-ubuk elektrot sistemlerinde toz ve kirlilik delinme gerilimi deerini olduka
deitirmektedir. Bu etki gerilimin polaritesine, elektrot ekline ve araln uzunluuna
baldr. ekil 3.9 da ubuk-ubuk elektrot sistemlerinde temiz ve kirli elektrot yzeyleri iin
V
50
deerleri karlatrlmtr. ekil 3.9dan da grld gibi kirlilik etkisi elektrotlar aras
mesafenin geniliine gre 3 gruba ayrlabilir: Kk, orta, byk.
43

ekil 3.9 : ubuk-ubuk elektrot sistemlerinde temiz ve kirli elektrot yzeyleri iin V
50

deerleri.
Kirlilik kk elektrotlar aras aklkta V
50
deerini azaltmakta, orta seviyede elektrotlar
aras aklkta V
50
deerini arttrmakta ve geni elektrotlar aras aklkta kirliliin V
50

deerine bir etkisi olmamaktadr. Kirliliin olumsuz iddetli etkileri < 450 kV kadar olan
darbe gerilimleri ile snrldr. Dolaysyla 33 ve 66 kV 'luk orta gerilim iletme sistemlerinde
kirlilikten tr performans karakteristikleri sapmaktadr. Bu durum ayn ekilde kare kesimli
ubuk ve yar kre kesimli ubuk-ubuk elektrot sistemlerinde de grlebilir.
d/r>30 tutarak yaplan V
50
deeri iin T
b
delinme sresi kirli olan elektrot yzeyi ile temiz
olan elektrot yzeyi arasnda %10 eklindedir. Amerikan standartlarnda V
50
deerinin 20 ile
240 mm elektrotlara aras akla sahip ubuk-ubuk elektrotlar iin bu deer %8 olarak
verilmitir. Geni elektrotlar aras mesafeli ubuk-ubuk elektrot sistemleri iin delinme
gerilimi kirlilik nedeni ile %2 deiir ve bu deerde tasarm aamasnda gz nne alnmaz.

4.c. Kre-kre elektrot sistemleri
%3 yaklaklkla en yksek delinme gerilimini bulmada kullanlr. ekil 3.10 da (Vp/Vc)
nin d/D ye bal erisi verilmitir.
d :araln uzunluu
D : kre elektrotun ap
d/D 0,5 olduunda hava kirlilii kre-kre elektrot sisteminde delinme gerilimini
drmektedir. Bilindii zere %3 yaklakla delinme gerilimini elde etmek iin, kreler
44
arasndaki elektrotlar aras aklk mor tesi klarla aydnlatlr. Eer yeterli ultraviyole k
uygulanrsa toz ve kirin etkisi delinme gerilimini deitirmeyecektir. Aksi durumda V
50

delinme gerilimi deeri toz ve kir nedeni ile decektir.

ekil 3.10: Kre-kre elektrot sisteminde kirliliin, d/D deeri ile deiimi.

Gerilim zaman erisi ve yaltkan koordinasyonu
Bir yaltkanda delinmenin gerekleebilmesi iin u koullarn yerine getirilmesi
gerekmektedir.
1. yonizasyonun balayabilmesi iin en az bir adet serbest elektron olmaldr.
2. yonizasyonun ve oluumunun gereklemesi iin yeterli gerilim
3. Delinme ileminin tamamlanmas iin yeterli zaman
Delinme gerilimi deeri, delinmenin gerekletii zamanla orantldr. Bu ilikiye gerilim-
zaman karakteristii veya ksaca V-t erisi denir. Bu eri yaltkan malzemeye, gerilimin dalga
ekline ve elektrot ekline ek olarak basnca, neme, vs. baldr.
Ar gerilim koruma devrelerinin tasarmnda V-t erileri nemlidir. ekil 3.11 de basit bir
yksek gerilim koruma devresi verilmitir. Korunacak elemann nne konan koruyucu aygt
bir ubuk-ubuk elektrot sistemi gibi davranr. Bylece ar gerilimler karsnda daima daha
nce delinerek eleman korunabilir.

45

ekil 3.11 : Yksek gerilim koruma devresi modeli

Ar gerilim korumada elektrotlar aras mesafelerin seiminde, ubuk sonlu profilinin tr, u
ksmnn yarap, elektrot aralnn uzunluu ve aralk konfigrasyonun (tekil aralk veya
oklu aralk) ve dikey veya yatay elektrotlar aras mesafeler nemli tasarm parametreleridir.
ekil 3.12 den de grld gibi byk apl elektrot ve elektrotlar aras akln dar
olduu, kirli ve temiz elektrotlar iin uygulanan (+) ve (-) polariteli gerilimler sonucunda
ortaya kan delinme gerilimi deerleri verilmitir. Elde edilen sonular birbirinden olduka
farkldr. Sonuta ubuk-ubuk elektrot sistemlerinde kirliliin etkisini azaltmak ve bylece
ar gerilim koruma performansn arttrmak iin ubuk elektrotlarn yarap kk
tutulmaldr.

46

ekil 3.12: Elektrotlar arasnda havann kirli ve temiz olduu durumlar iin delinme gerilimi-
zaman erisi.

Tablo 3.5 de yar-kurak iklimlerde kullanlan transformatr buingler iin tipik koruma
aralklar deerleri verilmitir.

Tablo 3.5 : Yar-Kuru iklimlerde kullanlacak transformatr buingleri iin tavsiye edilen
elektrotlar aras aklk ve delinme gerilimi arasndaki iliki
Nominal
sistem
gerilimi
(kV)


BIL
(kV)
Tavsiye edilen
tekil elektrotlara
aras aklk
(cm)
Maksimum
delinme
gerilimi
aral
(kV)
Tavsiye edilen
oklu ubuklar
arasndaki
mesafe
(cm)
Maksimum
delinme
gerilimi
aral
(kV)
13,8 95 6,5 58-83 1,5+1,5 64-86
33 170 16 106-145 5,5+5,5 110-150


3.3 FAZ-FAZ DELINME KARAKTERISTIKLERI

UHV hatlarn tasarmnda ilk zamanlarda faz-faz aras mesafeler belirlenirken yalnzca
korona etkisi gz nne alnr ve hatlardaki gerilim atlamalar ihmal edilirdi. Yksek gerilim
hatlarnn tasarmnda faz-faz aras iletken mesafesinin yan sra aralkta yer alan havann
47
zellikleri de nem kazanmaktadr. Yksek gerilim hattnn davran ksa ve orta uzunlukta
iletken mesafelerine sahip hatlardan olduka farkl davranlar sergilemektedir.
Pratikte ska kullanlan hatlar aras geometrik dizilimlerde pozitif polariteli anahtarlama
darbelerinin davrann elektrotlar aras mesafenin uzun tutulduu durum iin 3 admda
incelenebilir;
Korona oluumu, nc geliimi ve Son atlama

Genelde korona oluumu gerilim seviyesi, delinme gerilimi seviyesi deerinden daha
dktr. Korona oluumundan sonra ortaya kan dearj ykleri, elektrotlar aras hava
aralnda elektrik alan deerini etkiler. Uygulanan gerilimin dalga ekline bal olarak,
iyonizasyon bir zaman sonra tamamlanr(karanlk periyot) ve bu periyodun sonunda ikincil
koronalar oluur. Pozitif elektrotta koronadan sonra genelde ok yksek iyonize olmu bir
kanal oluur ve buna nc denir. ncnn davran elektrotlarn geometrisine ve uygulanan
gerilimin ekline baldr. Eer gerilim seviyesi yeterli deil ise ncnn geliimi durur ve
aralkta delinme gereklemez. Benzer olarak eer uygulanan gerilim o elektrotlar aras
mesafede ncnn geliimini salayabilecek kadar yksek ise elektrotlar arsndaki ncnn
genilemesi ile elektrotlar aras temas son atlama ile tamamlanr. Delinme gerekletii bu
ana kadar geen sre
cr
t son atlamaya kadar olan ncnn geliimi sresi ile ilikilidir.
+
) ( ) (
cr cr
t t p olmasnn nedeni negatif nc yaylma hzn pozitif nc yaylma hzndan
daha hzl olmasdr. Ayrca
cr
t deeri elektrotlar aras mesafenin uzunluu ile artar ve
kullanlan elektrot eklinden zellikle katodun elektrot eklinden etkilenir.
Genelde pozitif anahtarlama geriliminin elektrotlar aras mesafenin uzun olduu durumlardaki
delinme olasl normal dalml bir fonksiyon ile belirlenebilir. Fakat pek ok durumda
delinme srasnda iki yada daha ok sayda koulun bir arada bulunmas nedeni ile delinme
olaslk dalmn normal olmayan eriler ile ifade etme yoluna gidilir. nc geliiminin
etkin olduu uzun aralkl sistemler iin delinme sresi (T
BD
) normal dalm gsterir. nc
korona balang sresinin, delinme gerilimi sresine orannn belirgin olduu d<5 m olan
elektrotlar aras mesafelerde normal olmayan dalm gzlenir.
Faz-faz arasndaki delinme davran faz-toprak aras delinme davranndan daha
komplekstir. Bunun nedeni iki faz arasndaki yeri ve zaman belli olmayan dalgalanmalardr.
Faz-faz arasndaki yaltkann dayanm, fazlar arasndaki ve faz-toprak arasndaki gerilimlerin
toplamnn bir fonksiyonudur. Faz-toprak aras delinme gerilimi faz-faz aras delinme
geriliminden her zaman yksektir. Bunun nedeni faz-toprak aras mesafenin fazlar aras
48
mesafeden daha uzundur. Bunun yan sra faz-faz arasnda grlen ar gerilimlerin faz-
toprak arasnda grlen ar gerilimlerden 1,4-1,8 kat kadar byktr.
Faz-faz arasndaki delinme gerilimini incelerken, iki fazdaki
+
V pozitif ve

V negatif darbe
gerilimlerinin bal deerleri bilinmelidir. Bu iki darbe gerilimi deeri ile delinme gerilimi
arasnda yaklak olarak deeri kadar senkronize artlarn gerekletiini kabul edelim.
+

+
=
V V
V

deer olarak 0,3 ile 0,7 arasnda deiir, fakat pratikte bu deer 0,3 ile 0,5 arasnda tutulur.
nk 0,5 olduu durumda
+
V V olur ve bu deer tasarmclar
+

50 50
V V olduu iin
ilgilendirmez.

Ark dearjlar
Yaltkan bir gaz tarafndan ayrlm iki elektrot arasnda kpr vazifesi gren plazma kanala
kvlcm denir. Eer bu kvlcm srekli olursa buna ark dearj ad verilir. G sistemlerinde
arklar, koullara bal olarak snflanr.
1. Yksek ksa devre akm arklar
2. Ksa elektrotlar aras mesafeli ark, burada ark stunu elektrotlara baldr.
3. Uzun elektrotlar aras mesafeli ark, burada ark elektrotlardan bamszdr (yldrm gibi).
Ark tanmlama yollar; ark direnci R, endktans L, ve geri gerilim E, arkn uzunluuna arkn
akmna ve zamana bal akmdaki deiim oranna baldr. (ekil 3.12)

3.4. KORONANIN ISTENMEYEN ETKILERI

KORONA KAYIPLARI
Kk yarapl elektrotlarda grnen tam olmayan fakat kendi kendini besleyen dearja
korana dearj denir.
letim hatlarnda bakr kayplar (I
2
R) 20 ile 200 kW/km aralndadr. yi havalarda korona
kayplar %10 kadardr ve yk akmndan bamsz olarak tasarlanr. Kirli havalarda korona
kayplar iyi havalara oranla en az 10 kat fazladr. Havann etkisi yan sra korona iin
balang gerilimi; Vc ye etki eden faktrler, iletmedeki gerilimler arasndaki farklar(veya
dalgalanmalar)n yan sra, , iletken yzey eimi, iletkenin yzey dzgnl, sistem frekans
ve iletkenin boyutlardr. letken eimi az ise korona kayplar ihmal edilebilir ve iletkenlerin
kabul edilebilir grltleri vardr.
49
UHV aralndaki 3 fazl (kW/km) sistem iin kirli havadaki toplam blgesel korona kaybn,
P
L
veren ifade u ekilde tanmlanmtr.

5
1
2
) 10 1 ln( . . .
3
i
n
i
FW L
E R r J
V
P P

=
(

+ + =

Burada P
FW
= 3 fazn iyi havalardaki toplam korona kayb (kW, km)
V =rms hat gerilimi (kV)
J =kayp akm sabiti (400 kV un zeri hatlar iin 7,04x10
-10

500-700 kV aras hatlar iin 5,35x10
-10
)
r = iletken yarap (cm)
n =hat destesindeki toplam iletken says
E
i
=iletkendeki i'nin maksimum eimi
R =yamur oran (mm/h)

DUYULABILIR GRLT (Audible Noise, AN)
Genelde iyi havalarda iletim hatlarndaki grlt ihmal edilebilir. Fakat ar ya olduu
durumda grlt iletim hatt yaknnda 60 dB'e kar ve bu ar rahatsz edicidir. Bu deer
pratikte 52 dB civarnda tutulmaya allmaktadr. Aadaki ampirik forml 3 fazl demet
iletkenli hattn yal havada grltsn hesaplamada kullanlr. Bu formlde grlt dB
olarak bulunur.
(

+ + + + =
D
D
n B A D D K E D n AN
s
n N lm lm n s
) 1 ( 9 , 22 02 , 0 log 10 / 665 log 44 log 20
n = demetteki iletken says
D
s
= demetteki iletkenin ap
D = demetin ap
E = iletkenin yzey eimi
D
lm
= hatla llen uzaklk arasndaki mesafe
K
n
= (n=1 iin 7,5); (n=2 iin 2,6); (n3 iin 0)
A
N
= (n=1 iin75,2); (n=2 iin75,2) ; (n3 iin 67,9)
B
n
= (n=1 iin 0); (n3 iin 1)



50
4. SF
6
YALITKANI

Periyodik cetvelde 7.grupta yer alan ar gazlarn, havaya nazaran daha yksek bir dielektrik
dayanm olduu ayn koullarda yaplan deneylerde grlmtr. Serbest elektronlar
yakalayp bu ekilde ar negatif iyonlar haline gelmeleri ile yksek delinme dayanm
kazanrlar. Bu zelliklere sahip gazlara elektronegatif gazlar denir. Bunlarn iinde SF
6
kimyasal stabilitesi ve yksek delinme dayanm ile en nemlilerindendir.

4.1 SF
6
'nn Genel zellikleri

Kkrt hekzaflorr(SF
6
) gaz, endstride slfr ve florun dorudan birletirilmesiyle elde
edilir. rn iindeki oksijen, azot, karbon tetraflorr gibi yabanc maddelerin temizlenmesi
iin SF
6
nn sktrlarak sv hale getirilmesi gerekmektedir. SF
6
nn zellikleri IEC
60376ya uygun olmaldr. SF
6
gaz iinde bulunmasna izin verilen yabanc maddeler
maksimum deerleri Tablo 4.1 de verilmitir.

Tablo 4.1: SF
6
inde bulunmasna izin verilen yabanc maddeler
Yabanc Madde zin verilen en byk ktlesel younluk
Karbon tetraflorr
Hava (Oksijen + Azot)
Su
Asit (HF)
Suda zlebilen florlar (HF ile ifade edilen )
Madeni ya
0,05 %
0,05%
15 ppm
0,3 ppm
1 ppm
10 ppm

SF
6
renksiz, kokusuz, toksik almayan, alev almayan ve inert bir gazdr. Baz zellikleri Tablo
4.2'de verilmitir. SF
6
0 C'de svlar, ayn ekilde 3,5 barda -40 C'de svlar. Yksek gaz
basnc gerektiren noktalar da ar souk koullar altnda SF
6
gaznn svlamas nemli
problemdir.




51
Tablo 4.2: SF
6
gaznn fiziksel ve kimyasal zellikleri
Molekl arl
Ergime scakl
Kaynama scakl
Kritik scaklk
Younluk at 21,1
0
C, 1 atm
146,06 g/mol
222,35
0
K
205,05
0
K
318,15
0
K
6,139 g/L
Kritik Basn
Kritik younluk (sv halde)
20
0
C de younluk (gaz halde)
Bal dielektrik katsays
(760 mmHg, 19,4
0
C )
Isl iletkenlik
yonizasyon gerilimi
zgl s
36,75 g/mol
0,79 g/ cm
3

6,15 g/ dm
3

1,0021

18,8. 10
-3
W/
0
K.m
15,9 V
633 J/kg.
0
K

SF
6
atmosferik basnta 500 C'ye kadar stabildir. Daha yksek scaklklarda, eitli paralara
ayrlr. Gazn kendisi inerttir ve elektrik ekipmanlarnda kullanlan metallere (bakr,
alminyum ve elik) iletme scaklnda korozyona neden olmaz. Fakat SF
6
, bir elektrik
dearj srasnda ortamda oksijen ve su buhar bulunmas halinde kimyasal olarak
dekomposizyona ve oxidasyona urar. SF
6
'nn dekomposizyonu ile ortaya kan rnlerin
bazlar ar toksik veya korozyona yatkndr ve sisteminin gvenirliini ve gvenliini
etkiler. Fakat SF
6
elektrik dearj ile paralandktan sonra oluan rnler hzla yeniden SF
6

oluturmaya balarlar.te bu yzden SF
6
iyi bir ark-sndrc ortamdr. Tablo 4.3'de SF
6
'nn,
oksijenin ve su buharnn ortamda bulunmas halinde bir elektrik dearjnda ortaya kan
rnleri verilmitir.
Tablo 4.3 : SF
6
'nn olas reaksiyonlar sonucu ortaya kabilecek rnler
SF
6
+ e SF
4
+ 2F + e
SF
6
+ e SF
2
+ 4F + e
SF
6
+ e SF
5
+ F + e
SF
5
+ SF
5
S
2
F
10

SF
4
+ H
2
O SOF
2
+ 2HF
SF
4
+ O SOF
4

SOF
2
+ H
2
O SO
2
+ 2HF
52

Camili ve Champman, iki saat sre ile %80 SF
6
, %20 O
2
karmna maruz kalan farelerin
gazdan etkilenmediklerini gzlemlemitir. Ancak SF
6
gaz iinde meydana gelen elektriksel
bir boalma sonucunda zehirli bir bileen olan kkrt dekafflorr (S
2
F
10
) aa kar. SF
6

gaz ok youn olduu iin alak kesimlerde yer alr. Atmosferde SF
6
'nn rnleri toksiktir ve
atmosferde belirli pp mikron zerine ktnda tehlikelidir. Belli bir sre kullanlan SF
6
gaz
zehirli rnler ierebilir, dikkat edilmelidir. Ortamdan oksijen ve rutubet uzak tutulursa, SF
6

gaznn iinde bulunan metalin, metal floridlerinin (dearj balatan rnlerdir) SF
6
'ya bir
etkisi yoktur denir. Ayrca SF
6
'ya sodalime ve alumina gibi kimyasal katklar katlarak, oluan
dearj rnlerinin gaza olan etkisi azaltlmaya allmaktadr..

SF
6
'nn s transfer karakteristikleri olduka iyidir. SF
6
'nn spesifik scakl, termal
iletkenlii, molekler arl ve hz gz nne alndnda, s dalm havadan 4 kat daha
iyidir. Ayrca SF
6
da ark olutuktan sonraki souma karakteristii olduka iyidir.
SF
6
gaznn delinme dayanmnn yksek ve dolaysyla iyonlatrma saysnn havannkine
oranla ok kk olmasnn nedeni; elektrik alan iinde hzlanan gaz molekllerinin,
iyonizasyon sonucu ortaya kan serbest elektronlar yakalamas ve bylece meydana gelen
negatif iyonlarn byk ktleye sahip olmas nedeniyle hz kazanamamalardr. Dolaysyla
bunlar arpma suretiyle iyonizasyona neden olamazlar.

Howard ile Malik ve Qureshi, SF
6
gazndaki iyonizasyon ileminin birka trnn aadaki
gibi olabileceini ileri srmlerdir.

SF
6
+ e SF
5
+
+ F
-
+ 2e

SF
6
da, dk enerjili elektronlar, ntr faz moleklleri tarafndan yakalanr ve negatif iyonlar
oluur ve bu da ya elektronun,

SF
6
+ e SF
6
-
eklinde dorudan gaz molekllerine balanmas ile; veya gaz moleklnn
bir serbest elektronu yakalamas sonucu molekln,

SF
6
+ e SF
5
+ F
-
eklinde ayrmas sonucunda , elektronun molekl elementlerinden bir
tanesine balanmas ile olur.

53
Yukarda sz edilen iyonizasyon ileminin elektron saysnda meydana getirecei art,
ancak serbest elektronlarn enerjilerinin, iyonizasyon enerjisine eit veya daha byk
olmalarna baldr. SF
6
moleklnn elektronlara doymu olmas ve F atomlarnn
kararllklar nedeniyle elektron saysnn oluumuna kadar art glemektedir. SF
6
gaz
lkemizde retilmemekte olup, Avrupada Almanya ngiltere, talyada uluslararas pazara
gre retim yaplmaktadr.

4.1.1 Kapasitif Akmlarda SF
6
Gaznn Davran

SF
6
gazl kesiciler ama kapama srasnda kendi kendini besleyemeyen boalma veya
oklu yeniden tutuma yaamazlar. Dolaysyla kendi kendini besleyemeyen boalma veya
oklu yeniden tutumann yaratt ar gerilimler bu teknolojide sz konusu deildir. Bu
yzden kapasitif akmlar bal olduklar sistemleri zarar vermeksizin ve ar gerilimler iin
gerekli ilave parafudurlar kullanlmakszn kesilirler.

4.1.2. Endktif Akmlarda SF
6
Gaznn Davran

Yine SF
6
gazl teknoloji, dk akmlarda oluan arklarn kararszlnn yaratt darbe
akmlarn ok dk seviyelerde eker. Dolaysyla bu akmlarn yaratt ar gerilimler
ihmal edilebilir dzeydedir.

4.1.3. Ksa Devre Akmlarnda SF
6
Gaznn Davran

Kesme hcresindeki ark sresinin ksa olmas ve SF
6
dielektrik zelliklerinin hzla geri
kazanlmas sayesinde 50kA seviyesinde akmlar kesilebilmektedir.

4.2. SF
6
'da Delinme Prosesi

Dier gazlarda olduu gibi birincil iyonizasyon prosesi elektron/gaz moleklleri arpmas
54
ile gerekleir ve Townsend'in birinci iyonizasyon katsays ile tanmlanr. SF
6
'daki nemli
ikincil prosesler gazn fotoiyonizasyonu, elektrodlardan fotoemisyon ve ark durumunda
termal iyonizasyondur. SF
6
'da negatif iyonlar, direkt ve direkt olmayan eklenme prosesleriyle
oluur. Eklenme prosesleri elektron ekleme kat says tarafndan tanmlanr. ve
katsaylarnn her ikisi de uygulanan E elektik alana P gaz basncna baldr. Net iyonizasyon
katsays =
_
dir. yle tanmlanr.

(

\
|
=

=

crit
_
P
E
P
E
K
P P
(cm kPa)
-1
(4.1)


Burada K=27 ve (E/P)
crit.
= 877.5 V (cm kPa)
-1

E
crit
kritik veya limit alan dayanmdr. Eer E>E
crit
ve >ise gaz iyonizasyonu dearja
doru gerekleir. Dier yandan E<E
crit
ve < ise iyonizasyon ve dearj gereklemez.
Elektrik alann E
crit
=(E/P)
crit
.P'den az olan deerlerinde SF
6
'da delinme olmaz.. 1 bar'da
SF
6
'nn dielektrik dayanm 90 kV/cm ve 3,5 barda dayanm 300kV/cm' den fazladr.SF
6

daki elektriksel delinme kanal(streamer) formasyonunun bir sonucudur. Kanal
mekanizmasnda tek elektron nn gelimesinin anoda varmadan nceye kadar deiken
olduu varsaylr. Kanaldaki alan deeri yaklak olarak E
crit
delinme kriterini veren eitlik,
( ) M ) N ln( dx
c
x
0
c
= =

(4.2)
N
c
=X
c
mesafesine kadar giden daki iyonlarn kritik says
X
c
=kritik says
M=10 ila 20 arasndaki bir sabit

Bir n gelierek kanal olduu gaz hacmine, kritik hacim denir. Denklem 2.14 deki ifade
kanal oluumu ve delinmenin gereklemesini aklar.Kritik analiz gsterir ki denklem 2.14
ile 0.6P
d
100 kPa cm aralnda iyi dorulukla dzgn alan boluunda llen delinme
gerilimi tahmin edilebilir.

55
4.2.1. Dzgn Olmayan Elektrik Alannda Delinme

Keskin olan elektrodun yaknndaki alan deeri aralktaki alan deerinden daha yksektir.
Dzgn olmayan aralklarda, kanal delinme kriteri, korona oluum deerini yksek dzgn
olmayan alan boluklarnda verir. .Bu tip delinmeye korona tabanl delinme denir.

ekil 4.1: SF6 gaz basncnn doru gerilim altnda delinme gerilimine olan etkisi
Gaz basnc arttka, delinmenin modu deiir ve belirli bir basn deerinde, oluan ilk ,
yeterince byk bir kanala dnr ve stabil bir korona olmadan delinme gerekleir. Bu tr
delinmeye direkt veya korona tabansz delinme denir.Bu fenomen lineer olmayan sivri u
elektrottan etkilenen V-P karakteristiklerine neden olur. ekil 4.1. bize delinme ve korona
delinme karakteristikleri pozitif ve negatif direk gerilim altndaki durumunu gsterir. Darbe
ve AC gerilimler lineer olmayan gerilim-basn karakteristikleri retir. Belirli deneysel
durumlarda korona-tabanldan korona-tabansz delinmeye gei aniden olur. Geiin olutuu
basn deeri gaz niteliinden olduka etkilenir. Dzgn olmayan alandaki delinme
karakteristiini etkileyen bir baka faktr ise gerilim dalga eklidir. Bylece pratik
sistemlerdeki delinme gerilimi karakteristikleri birok parametreden etkilenir ve gaz
basncndaki art her zaman delinme gerilimini arttrmaz.
56

4.2.3. Delinme Gerilimine Etki Eden Faktrler

4.2.3.1. Kirlilik
SF
6
gaznda bulunan herhangi karm veya serbest metal partiklleri SF
6
'nn korona oluum
ve delinme gerilimini drr. Delinme gerilimi paracn ekline, boyutu malzemesine,
yerine, hareketine, gaz basncna ve uygulanan gerilimin ekline baldr.

Yaltkan paracklarn rnein cam ve fiberin, delinme gerilimine nemli bir etkisi yoktur.
Fakat toz (dust) paracklar delinme gerilimini %30 kadar azaltabilir. Bu etki AC gerilimde
grlr. nk burada toz paracklar SF
6
'nn yaltmn ok etkiler. Serbest iletken
partikllerin, dielektrik dayanma etkisi hafifletmek iin iletkenlerin yzeyi yaltkanla
kaplanr.

4.2.3.2 Elektrot Faktr
Elektrot yzeyinin malzemesi, alan ve durumu, SF
6
'nn dielektrik dayanmn etkiler.
Uygulanan alann deeri 100 kV' un zerine ktnda , delinme dayanm, artan elektrot
alan ile azalr.nk elektrodun alan bydke yzeydeki zayf noktalar artacak bu da
dayanm azaltacaktr.Yaplan deneyler gstermitir ki yarap R olan bir yarmkre elektrot
yzey przll, PR<0,4 kPa cm iin delinmenin eik deerine etkimez. PR deeri arttka,
ortalama delinme gerilimi, temiz ve dzgn olana gre %30 kadar azaltr.

Paschen yasasnn geerli olduu deerlerde dielektrik dayanma, elektrot malzemesi etkimez.
Elektrot malzemesi dielektrik dayanma, yksek basnlarda uygulanan gerilim 200 kV' un
zerine ktnda etkir. Bu koullarda bakr yerine paslanmaz elikten elektrot kullanmak
dielektrik dayanm asndan daha iyidir. Elektrodun malzemesi ve alan,dzgn alanlarda
dielektrik dayanm bulmada nemlidir

57

4.2.3.3. Gazn Safl
Gaz Safl SF
6
nn kimyasal ve biyolojik zelliklerinden etkilenir., SF
6
nn CO
2
ve N
2
O ile
olan karmlarndaki delinme gerilimindeki deiim benzerdir. Hava, N
2
ve CO
2
kk
oranlarda SF
6
'ya kartrlrsa dielektrik dayanm fazla etkilenmez.

4.2.3.4. Gazn Scakl
SF
6
yaltml aletler ok yksek yada ok dk ortam scaklklarna maruz kalabilir. Baz d
aletler -50
0
C nin altndaki scakllara maruz kalabilir. Bu nedenle SF
6
nn dk scaklk
delinme davranlar olduka nemlidir.

SF
6
gaz normal basnta -50
0
C' de svlaabilir. ve bu dk scaklkta SF
6
kullanm iin
olduka nemlidir. 20 ila 50
0
C aralnda gazn younluu sabit olduu srece dielektrik
dayanmna sabittir. Scaklk 50 ila 325
0
C arasnda younluk (N), SF
6
nn kritik alan
dayanmn azaltr. (E/N)
crit
oran %10 kadar artar. Bu art yksek scaklklarda elektron
eklenmesinin artmasna balanr. Dier bir alma dk scaklklardaki SF
6
yaltm
sistemlerindeki DC delinmeyi -50
0
C den 24
0
C ye kadar incelemitir. Dzgn olmayan
delinme etkilenmese de, SF
6
yaltm sistemlerinde dzgn alanda delinme gerilimi scakla
baldr ve scaklk azalrken %10 kadar azalr. Bu dme -25 ve - 30
0
C balar ve -50
0
C ye
kadar sabit kalr.

Minimum Dearj Geriliminin Hesaplanmas

Dearj gerilimi hesaplama metotlar iki kategoriye ayrlr. Kanal delinme teorisine dayananlar
ve kritik olan dayanmna bal olanlar
Kanal teorisi, boluktaki alann dzgnlk derecesine bal olarak grlen, yaltkanda
blgesel veya tam dearjlara neden olan kanal oluumunu aklar. SF
6
'l yaltkan sistemlerde
minimum delinme dearj gerilimini veren ifade;

V
b
=0,8775 M
f
S
f
C
f
P
f

M
f
=olan dzgnlk faktr P=gaz basnc (kP
a
) d=boluun uzunluu (cm) S
f
>1 elektrotun
58
yzeyinin przszlk faktr (iletkenin yzeyine ve gaz basnca baldr, deneylerde
tanmlanabilir.)

4.3. SF
6
Gaznn Kullanld Yerler
4.3.1 SF
6
Gazl Kesicilerin Yaps (Gas Insulated Switchgear : GIS)

Orta gerilimden 800 kV kadar olan aralkta metalle temas eden gaz yaltkanl anahtarlarda SF
6

kullanlmaktadr. SF
6
Gazl kesicileri kullanldnda kesici yamur, kar, atmosferik kirlenme,
kimyasallar gibi etkilerden modler bir yapya sahip olduu iin tam olarak korunur. Gvenli,
grltsz, gvenilirdir.
GIS' de srekli olarak gaz takip edilmeli, basncna dikkat edilmelidir. SF
6
'nn dielektrik
dayanmnn hassasl nedeniyle retimde, yerletirilmesinde ve kullanmnda ok fazla
dikkat gerektirir.
Genel Tasarm

GIS, iki farkl trde tasarlanr.200 kV'un altndaki gerilim seviyelerinde hatlarn 9'u bir arada
yaltlr ve daha yksek gerilim seviyelerinde her bir hat tek bana yaltlr.
Her bir eleman normal ve arza koullarnda, elektriksel, termal ve mekaniksel streslere
dayanacak ekilde tasarlanr.
Tm kesiciler gibi SF
6
gazl kesiciler de iki ana blmden oluur: Kontaklarn ve ark
sndrme hcresinin iinde bulunduu kutup ksm ve ama-kapama mekanizmas. SF
6
gazl
kesicilerde ark sndrme hcresi SF
6
gazyla doldurulmutur. Ama-kapama mekanizmas ise
yayl veya eitli elektro mekanik sistemler olabilir(ekil 4.2).

59


ekil 4.2: SF
6
gazl kesicilerin yaps
ekil 4.2 de genel olarak verilen SF
6
gazl kesicisinin paralar ekil 4.3 de ayrntl olarak
gsterilmitir.



1. Yardmc alter 11. W-Otomat 21. Ama Yay
2. El Kurma Kolu Yata 12. Motor 22. Mekanik Kilit
3. Kurma Grubu 13. Ama Bobini 23. Antipompaj Rle
Kilitleme Anahtar
Operasyon Sayc
Kapama Yay
Pompalama Rlesi
Terminal
Ama Bobini Kapama Bobini Motor Yardmc Dme
60
4. ase 14. Kapama Butonu ve Soketi
5. Teker 15. Ama Butonu 24. Kutup
6. Numaratr 16. Kapama Bobini 25. Yere Montaj Paras
7. Kapama Yay 17. Hareket Sonu anahtar 26. Ama Trna Ayar
8. Gsterge Plakas 18. O-I Gsterge Civatas
9. Redktr 19. Ama Kilit Yata 27. Kol Pimi
10. Klemens-Terminal 20. Kapama Yay Konum 28. O.G. teminali
anahtar
ekil 4.3: SF
6
gazl kesicilerin paralar
Tahrik mekanizmas, kurulabilen ama ve kapama yaylar ile donatlmtr. Mekanizma,
elektrik motoru ile veya elle kurulabilir. Kurulan kapama yaylar, zerlerinde enerji depolar
ve bu enerjiyi kapama kumandas ile hareket iletim kollar vastasyla kutuplara iletir. Kapama
yay, kapama yaparken ayn anda ama yayn da kurar. Ama yay da zerinde depolanan
enerjiyi hareket iletim kollar vastasyla kutuplara iletir. Kesici kumandas yakndan kumanda
da, butonlara basarak, uzaktan kumanda da, ama ve kapama bobinleri ile yaplr.


Tahrik mekanizmas 3 ana blmden olumaktadr.
1. Kapama Yay Kurma Sistemi
2. Ama Kapama Sistemi
3. Elektrik Donanm



ekil 4.4: SF
6
gazl kesicilerin tahrik mekanizmas
61
Kapama Yay Kurma Sistemi: Mekanizma gvdesinin her iki yanna monte edilmitir.
Elektrik motoru (12) ile veya bir kol yardmyla elle kurulur. Herhangi bir nedenle gerilimi
kesilse bile kapama yay (7) kol yardmyla elle kurulabilir. Ama yay (21) kesici gvdesine
bal olup kapama ilemi tamamlandnda kendiliinden kurulur. Kapama ilemi
tamamlandnda boalan kapama yay motor tarafndan tekrar kurulur. Bu durumda,
mekanizma ama-kapama-ama yapabilecek pozisyondadr.

Ama Kapama Sistemi: Mekanizma gvdesine mekanik trnak ve buna kumanda eden
mekanik kollardan ibarettir. zerinde uzaktan kapama (16) Ama (13) bobinler vardr.
Ayrca yakndan mekanik olarak kendi aralarnda kilitlenmitir. Kesici ama esnasnda
kapama kumandas almaz.

Elektrik Donanm: Tahrik mekanizmasnn kapama yaylarn kurmak iin anzman grubunu
altran bir adet seri motor (12) vardr. Buna bal olarak hareket sonu anahtar (17), ama
ve kapama bobinleri yardmc alter (1) ve antipompaj (23) rlesinden olumaktadr.

Elektrik Motoru (12) : Tahrik mekanizmasnn kapama yayn kurar.

Hareket Sonu Anahtar (17) : Motorun kurma ilemi bitince durmasn salar, ayrca yayn
kurulmas esnasnda mekanizmaya kapama kumandas verilmesini (Elektriki olarak) nler

Ama Kapama Bobinleri (13,16) : Kesicinin uzaktan ama ve kapama yapmasn salar.

Anti-pompaj rlesi (23) : letmede meydana gelen arzi amalarda tekrar kapama rlesinin
arza zerine bir defadan fazla kapama yaptrmasn nler.

SF
6
Gazl kesicileri Test Etme
Darbe Gerilim Testi
245 kV altnda yldrm darbe ve AC gerilim testleri yaplr.Eer GIS gerilim seviyesi 300 kV
bykse bu testlerin yan sra anahtarlama darbe testleri yaplr.
Ayrca GIS'de kullanlan elemanlar (kesici, izolatr, topraklama direnci...vs.) iin sreklilik,
dayanm ve gerilim dm testleri yaplr. Ayrca yksek gerilim ve blgesel dearj (Partial
discharge, PD) testleri de yaplabilir.

62
Yksek Frekansl Geici Gerilimler

Yksek frekansl geici gerilimlerde SF
6
gaznda delinme ok hzldr. Bu
delinmelerde gerilim 4-15 ns arasnda ykselir ve bir ka yz milisaniyede
sonlanr. Bu gerilimlerin ykselme oran 200 kV/ns' dir.

Ar Gerilim Korumas

Hatlarda ama kapama ve arza durumlarnda ortaya kan ar gerilimler SF
6
gaz ile
yaltlan sistemlerde delinmelere yol aabilir. Bu sebeple ar gerilimleri azaltmak iin diren
eklemesi ve anahtar konulmas uygundur. Fakat SF
6
'l kesicilerde, diren eklenmesi
durumunda ortaya kan kesici hem daha pahal hem de daha az gvenilir olur. Bunun iin
anahtarlama srasnda oluan ar gerilimleri azaltmada metal oksit dalga yakalayc (MOA)
kullanlmas uygundur. Bylece sistemde gvenirlik artar ve ekonomik olur.


4.5. SF
6
Gaz Yaltkanl Kablolar

SF
6
yaltkanl kablolar 1000-5000 MVA'lk iletim potansiyeline sahiptir. SF
6
yaltkanl
kablolar;

1-) Dk kapasitesi, dk arj akm ve reaktif gc vardr.
2-) Dk direnci ve dielektrik kayb vardr. Is transferi ve termal performans iyidir.
3-) Akmn bir fonksiyonu olarak MVAR kayplar oluur. Toplam reaktif g kayb, g
faktrnn uygun bir deer seilmesiyle sfrlanabilir.
4-) Kablonun iletimdeki gerilim seviyesi, gazn basnc arttrlarak, arttrlabilir. Dier
elemanlarn deimesi gerekmez.

Kablolar tek fazl veya 3 faz ayn ortamda olacak ekilde tasarlanr. Kullanm alanlar dier
kablolara gre daha fazladr.
63

SF
6
Gaznn Dier Uygulamalar

Yksek gerilim gaz yaltkanl kapasiteler, hzl hareket eden yksek gerilim anahtarlar, g
transformatrleri, Van de Graff jeneratrleri, yar iletken endstrisi

SF
6
Gaznn Kontrol

Gazn dk saklama basnc onun gvenilir bir ekilde saklanmas ve maliyeti azalmaktadr.
SF
6
'nn kendisi toksik deildir. Fakat yan rnleri toksiktir. Bunun iinde bu yan rnleri
emmesi iin gaz arlnn %10 kadar arlka 50-50 soda-lime (Na OH +CaO) ve almina
gazla temas halinde tutulmas uygundur. Aksi halde gazla temas edebilecek ahslara uygun
elbise, maske ve solunum aygt verilmelidir.
SF
6
'daki su buhar oran 1 kg SF
6
iin=300 mg' dr. Fazlas olduunda yaltkanda iz oluumu
ve delinme gerekleir
SF
6
, GIS ve kablolardan szabilir, bunun iin szan gaz tespitte tracer gazlar kullanlr. En ok
tracer gazlar, hidrojen gazlardr. (Freon), Helyum veya baz radyoaktif gazlardr.

















64
5. Sv Dielektrik Malzemeler

Sv dielektrik malzemeler yada yaltkan yalar daha ok transformatrde, yksek gerilim
kesicilerinde, yksek gerilim kablolarnda, yksek gerilim kondansatrlerinde kullanlr. Sv
dielektrikler tek olarak veya kat yaltkanlarla birlikte cihazlar ve cihazlarn birbirlerine kar
yaltlmas amacyla kullanlabilir. Sv dielektrikler elektrik endstrisinde soutma
zelliklerinden, kompozit dielektriklerdeki boluklar doldurmak iin, ince kat yaltkanlarn
yaltkanlnn artmas iin katlara emdirilerek, yksek gerilim anahtar/devre kesicilerinde
ark oluumunu kontrol etmek gibi eitli amalarla yaygn olarak kullanlmaktadr. Elektrik
endstrisinde kullanlan yaltkan yalar, mineral yalarn damtlmas ile elde edilen sv
dielektriklerdir. Ortalama molekl arlklar 300 civarndadr.

5.1 Yaygn Kullanlan Yaltm Yalar ve zellikleri

Yaltkan yalar iki madeni, reineli, klorlu, silikonlu, florrl yalar olarak ok eitlidir.
Kullanma yerine ve amacna gre seilirler.. En yaygn kullanlan sv dielektrik malzeme
organik madeni yalardr.

Madeni Yalar: Rafinasyon metodu vastasyla ham petrolden elde edilir. Madeni yalar
daima aromatik, parafinik ve naftanik hidrokarbonlardan oluur.
Aromatik hidrokarbonlar, C
n
H
2n-6
eklinde gsterilen doymam hidrokarbonlardr ve
izolasyon yanda %10 civarnda olmas tercih edilir. Gaz absorblama zellii ve yan
stabilitesi ynnden arzu edilirse de baz kimyasal zellikleri nedeniyle yan izolasyon
zelliklerini zayflattndan pek istenmez. ekil 5.1de aromatik ve naftanik yaa rnek
grlmektedir.

ekil 5.1 (a): Benzen (Aromatik) (b): Siklenoksan (Naftanik)
65
Parafinik hidrokarbonlar, doymu hidrokarbonlardandr. Kapal formlleri C
n
H
2n+2

eklindedir. Kararl bileiklerden olduundan kimyasal reaksiyonlara ilgisizdirler. Yksek
oranda vaxlar ihtiva ederler.
Naftanik hidrokarbonlar, tek bal kararl bileiklerlerdendir. Kapal formlleri C
n
H
2n

eklindedir.

Madeni yan iinde bulunan aromatik, parafinik ve naftanik hidrokarbonlar, bulunduklar
yzdelere gre madeni yalar, Parafinik Madeni Yalar ve Naftanik Madeni Yalar eklinde
ikiye ayrlrlar.

1925 ylna dek yaltkan ya olarak parafinik yalar kullanlmaktayd. Fakat bu yan baz
dezavantajlar karsnda naftanik yalar kullanlmaya baland. Parafinik ve naftanik yalar
arasndaki belirgin farkllklar Tablo 7.3de verilmitir:

Tablo 5.1 Naftanik ve Parafinik yalarn baz zellikleri

Karakteristik Naftanik Parafinik
Asit Etkili Zararsz
Maksimum asit says 0,1mg KOH/gr 1,0 mg KOH/gr
amurlamadan nce Yumuak Kat
amurlar Erir Erimez andrr
Akma noktas -40 C -10 C


Reineli Yalar: Bunlar kolofonyum ad verilen bir maddenin damtlmasyla elde edilir ve
olduka kaln yalardr. Bu nedenle kablolarda madeni yalarla birlikte kullanlr. Bir kablo
yanda reineli ya, madeni yan yaklak 1/3' kadardr. Elektriksel dayanmlar yksek
olan bu yalarn, s iletimleri ok dk olduundan trafo ve kesicilerde pek kullanlmazlar.

Klorlu Yalar (Askareller): Transformatr ve kesicilerde kullanlan madeni yalarn okside
olmaya msait ve yanabilirlik zelliinden dolay klorlu yalar nem kazanmtr. Klorlu
yalar daha uzun mrldr ve yanma noktalar ok yksektir. Dielektrik sabiteleri madeni
yalara oranla 2-2.5 kat daha fazladr. Bu sebeple kondansatrlerde kapasiteyi bytmek
66
amacyla kullanlr. Yksek dielektrik sabiti ve aleve kar dayankll nemli avantajlardr.
ok uzun mrl olmalarna ramen, klorlu yalar insan sal ve evre kirlenmesi asndan
baz problemlere sebebiyet verirler. Dolaysyla tamir ve bakm gerektiren baz tehizatlarda
(transformatr, kesici vb.) pek kullanlmazlar.

Silikonlu Yalar: Klorlu yalara alternatif olarak kullanlabilirler, fakat maliyetleri olduka
yksektir. Havann bulunduu ortamlarda 150
o
Cden daha fazla bir s dayanm vardr.
Yangna kar madeni yalara oranla ok daha emniyetlidir.
Ayr ca yanma sonucu ortaya kan rnl eri n zehi rl i ol mad t espi t edi l mi t ir.
Si l i konl u yal arn g t ut uma zel l i i nedeniyl e, l okomoti f
transformat rleri nde ve byk yerl eim merkezl eri ndeki konut l ar n dat m
transformat rleri nde kul l an l mas yol una gi di l mi t ir.
Silikonlu yalarn kayp faktr, delinme gerilimi, dielektrik sabitesi dier ya eitlerine
gre yksektir. Silikonlu yalarn kayp faktr frekans ve scaklktan bamszdr. Ayrca
iine su almama zellii yksektir. Pek ok kimyasala kar dayankldr.
Silikonlu yalarn genleme katsays dier yalara oranla daha byk olduundan bu ya
barndran tehizatlarda genleme kab %30 daha byktr. Bu yalarn yalanma
dayanmlarnn iyi oluu nedeniyle dier yalar barndran transformatrler gibi bakm
gerektirmez.

Florrl Yalar: Hemen hemen klorlu yan zelliklerini tamaktadr. Is iletimi madeni
yalara oranla pek iyi deildir. Bu sebepten tr kayp faktr tan yksektir. En nemli
zellii yanc olmamasdr.

Transformatr yalarnn genel zellikleri ve salad yararlar
Elektriksel delinme gerilimi yksektir. Bakr iletkenlerden ve nveden aa kan sy
absorbe edip soutucu yzeylere ileten ve oralarda harcanmasn salayan iyi bir soutma
elemandr. Sv olma zelliinden dolay kat yaltkan maddeleri hava ve nemin tahrip edici
tesirlerinden korur. Ark sndrc bir ortam olarak vazife grr. Darbe gerilimlerine kar
byk bir delinme dayanm gsterir. Yukarda belirtilen faydalar yannda transformatr
yalarnn iki nemli sakncas vardr; iinde nemi barndrr, yanc bir maddedir.

67
5.2. Sv Dielektriklerde Delinme Teorileri
Yaltkan yalardaki delinme olay gazlardakine benzer ekildedir. Tpk
gazlarda olduu gibi alan iddetinin belirli deerine ulamas sonucunda,
elektrotlar arasnda ilk nce bir nlama ve bunu takip eden yzeysel
boalmalar olur. Bu boalmalarn balangcndan itibaren elektrik alannn
daha da artmas sistemi delinmeye gtrr.

Sv yaltkanlarn delinmesinin birok halleri son birka on ylda aratrlmtr. Fakat sv
yaltkanlar iin uygulanabilir genel bir teori ortaya koymak iin birok aratrc ve bilim
adamlarnn yapm olduu incelemeler farkl ve birbiriyle tamamen zt bulgular ortaya
karmtr. Bu durumun asl nedeni sv durumunun fiziksel temellerini ieren geni kapsaml
bir teorinin eksikliidir. Benzer bulgular birarada toplarsak delinme teorilerini ana grupta
inceleyebiliriz:

Termik Delinme Teorisi: Yaltkan sv ierisinde hemen hemen daima su buhar, toz, is,
elyafl parack ve benzeri yabanc maddeler bulunduundan, bir elektrik alann etkisi altnda
bu paracklar polarize olurlar ve elektrik alannn byk olduu blgede iletken bir kpr
tekil ederek yaltkan svnn kolaylkla delinmesine neden olurlar. Doru ve alternatif
gerilimde yaltkan svlarn 1 dakikalk delinme dayanmlarnn tayininde en ok meydana
gelen delinme olay termik delinmedir. Termik delinmede yan kendi fiziksel zelliklerinden
ok yabanc maddelerin cinsi, miktar, byklkleri vb. rol oynar.

Mekanik Delinme Teorisi: Yaltkan sv ierisinde gaz habbecikleri ve hava boluklar
olduu zaman, dearj olay daha ok mekanik delinme teorisiyle aklanabilir.

Bu teori, svnn delinme dayanmnn svya uygulanan hidrostatik basnla sk bir ilikisi
olduunu ortaya karmtr.

Elektrotlara bir gerilim uygulanmad srece yaltkan sv elektrotlara P
D
-P
H
basnc ile
etkir. Buradaki P
D
d basn, P
H
ise gaz habbeciklerinin basncdr. Ayrca yaltkan svnn
elektrotlara olan yapma basncn da hesaba katarsak elektrotlara bir gerilim uygulanmad
srece yaltkan svnn elektrotlara ykledii toplam basn P
D
+P
A
-P
H
dr.
68

Elektrotlara herhangi bir gerilim uygulandnda elektrotlar aras ekme kuvvetinden dolay
bir basn sz konusudur. Bu da;

2
2
1
E P = [N/m
2
] (5.1)

eklinde ifade edilir. Delinmenin olabilmesi iin:

H D A
P P P P + + (5.2)

koulunun gereklemesi gerekir.

2
2
1
E P P P P
H D A
= = + + (5.3)

formlnden yola karsak,

P
E
2
= (V/m) (5.4)

deerini buluruz. Bu da delinmenin balad elektriksel alandr.

Elektriksel Delinme Teorisi: Sv iine giren elektronlarn elektriksel alan iinde iyonize olup
bir oluturmas ve bu n elektrotlar arasnda bir iletken kpr kurmasna dayanan bir
teoridir (ekil 5.2).



ekil 5.2. Elektrotlar arasndaki n olumas
69

Elektriksel delinme, kayp faktr kk olan saf yaltkan malzemelerde rnein gazlarda
grlr. Bunlarda gerilimin tesir sresinin etkisi azdr.
5.2.1. Svlarda delinme dayanmna etki eden faktrler

Nem: Bir yaltm yann delinme dayanm, yan nemliliine bal olarak ok der.
rnein %0.01 mertebesindeki su buhar yaltkan svnn delinme dayanmn 300 kV/cmden
30 kV/cmye indirebilmektedir. Ayrca neme ilaveten svnn iinde yabanc maddelerde
mevcut ise (toz, is, elyafl paracklar, vb.) svnn delinme dayanm daha da dmektedir.
Bundan dolay transformatr yalarnn kurutulmas ve szlerek yabanc maddelerden
arndrlmas gerekmektedir. ekil 5.3te yadaki su miktar ile delinme dayanm arasndaki
deiim grlmektedir.


ekil 5.3 : Delinme dayanmnn yan nemi ile olan deiimi

Su miktar: Su miktarn dren dier nemli bir faktr de yada suyun bulunmasdr. Bir
yada %0.05 orannda su bulunmas halinde delinme dayanm %20 dmektedir. Ayrca ya
iinde bulunan toz, is, elyafl paracklar vb.yabanc maddelerin bulunmas halinde su miktar
daha da etkili olmaktadr. Bu cisimler yadaki suyu emmekte ve yksek alan iddetleri
oluturarak delinmeyi kolaylatrmaktadr. Suyun ya iindeki ya scaklna bal olarak
maksimum znebilirlii ekil 5.4de grlmektedir.

70
0
100
200
300
400
500
600
-10 0 10 20 30 40 50 60 70 80
Yan Scakl
g
r
/
t
o
n

y
a

ekil 5.4 Suyun ya ierisinde ya scaklna bal olarak maksimum eriyebilirlii

Gaz Habbecikleri ve Hava Boluklar: Ya iinde bulunan elektrotlara ykseke bir gerilim
uygulanmsa yabanc maddeler daha nce akland gibi elektrik alannn en byk olduu
blgede iletken bir kpr tekil ederler ve joule kanununa gre snrlar. Eer devrenin direnci
byk deilse, bu srada iletken kprden byk akm geer. Bu akm yan kpr oluturan
blgesinde kuvvetle snmasna neden olur ve dolaysyla kpr paralanr. Bu olay
sonucunda ya iinde gaz habbecikleri oluur ve korona dearj balar. Korona dearj, kk
yarapl elektrotlarda grlen, tam olmayan fakat kendi kendini besleyen bir boalma
olaydr. Koronann balamasndan sonra eer gerilim ykseltilirse ancak o zaman tam
anlamyla delinme meydana gelebilir. Korona dearj, gaz habbecikleri ve hava
boluklarndan baka elektrotlarn biri tarafndan emilmi olan bir gaz tabakasnda veya
zerinde elektrik ykleri bulunan serbest bir gaz habbeciinde de meydana gelebilir.

Basn: Basn arttka delinme dayanm artmaktadr. Daha nce de anlatld gibi basnla
delinme dayanmndaki art yadaki gaz miktarn azaltmaktadr. ekil 5.5de eitli elektrot
ekilleri ile basncn delinme gerilimine etkisi incelenmitir.

71
0
10
20
30
40
50
60
70
80
0 1 2 3 4 5 6 7 8
Yksek Basn kg/cm
D
e
l
i
n
m
e

G
e
r
i
l
i
m
i

k
V
sivri ulu elektrot
kresel elektrot

ekil 5.5. Sv yaltkanlarda (Transformatr yalar) farkl elektrotlarda basn-delinme
gerilimi ilikisi

Scaklk: Yaplan deneyler sonucu yaltkan svlarn delinme dayanmna byk bir etkisi
olmad grlmtr. Transformatr yalar iin izin verilen maksimum scaklk 90-95

Cdir. Yksek scaklkla oksijen ile ya reaksiyona girmekte, delinme dayanmn dren
kat, sv, gaz eklinde maddeler ortaya karmaktadr. Yan kaynama noktasna yakn
scaklklarda delinme dayanm ok fazla dmektedir.

Frekans: Delinme gerilimi frekansn ykselmesi ile artar. Birka yz Hz'de maksimuma
eriir. 0 ile 50 Hz arasndaki fark ancak %1 ka mertebesindedir. Maksimum delinme
geriliminden sonra delinme gerilimi azalr (ekil 5.6).

F r e k a n s ( H z )
D
e
l
i
n
m
e

G
e
r
i
l
i
m
i


(
k
V
)

72
ekil 5.6 Farkl frekanslar iin delinme gerilimin deiimi

Elektrot ekilleri ve elektrotlar arasndaki aklk: Yaltkan svlarda delinme dayanm
elektrot ekillerine ve elektrotlar arasndaki akla baldr. Dzgn olmayan bir elektrik
alanda farkl elektrotlar iin elektrotlar arasndaki aklk ile delinme gerilimi artar.

Gerilimin uygulanma ekli ve sresi: Bir yaltkan svnn delinme dayanm, gerilimin
uygulanma sresine ve ekline baldr. Gerilimin yava ve hzl ykselmesi arasnda %30
delinme dayanm fark vardr. Gerilim ykseltme hz yavalatlrsa delinme maksimum
deerde olur. Delinme dayanmnn llmesinde 2 kV/slik bir ykselme hz tavsiye
edilmektedir. ekil 5.7de delinme dayanmnn gerilimin uygulanma sresine bal olarak
deiimi gsterilmitir:


ekil 5.7 Delinme dayanmnn gerilimin uygulanma sresine bal olarak deiimi

Yaplan aratrmalar sonucunda gerilimin uygulanma sresi arttka delinme dayanmnn
a
d
t E E

=
formlne gre kld tespit edilmitir. Burada,
E
d
; geril i mi n ok kk srede uygul anmas hal i ndeki deli nme dayanm ,
E; gerilimin t sresince uygulanmas halindeki delinme dayanm,
a; yan temizliine bal bir sabitedir.




73
6. KATI DELEKTRKLER

Kat yaltkan malzemeler elektrik g sistemlerinde olduka yaygn olarak kullanlmaktadr.
Kat dielektriklerin delinme dayanm sv ve gazlara oranla daha yksektir. yi bir dielektrik
malzemenin yksek delinme dayanmnn yan sra dk dielektrik kayp, yksek mekanik
dayanm ve sertlie sahip olmas, gaz katklar ve nem iermemesi, sl ve kimyasal
etkilemelere dayankl olmas istenir. Bunlarn yan sra kullanld blgedeki ortam
koullarndan etkilenmemeli, ozona, dk su emilimine ve radyasyona kar dayankl
olmal, higroskopik esneklie sahip olmal ve sv szdrmamas istenir. Kat yaltkanlar en
kolay kimyasal kompozisyonlarna gre snflandrlr. Bu snflandrma Tablo 6.1de
grlmektedir.
Tablo 6.1: Kat yaltkanlarn snflandrlmas.
norganik Organik Sentetik Polimerler
Termoplastik Termoset
Seramik Kehribar Perspeks Epoksi Reine
Cam Kat Polietilen Fenolikler
Mika Mukavva Polipropilen Melamin
Fiberglas Kauuk Polisitren refermaldehid
Seramik Tahta Polivinilklorr (PVC) XLPE
Alminyum
oksit
Reine Poliamid Elastomerler
Magnezyum
oksit
Polikarbonat
Emaye


6.1.1 norganik Kat Yaltkan Malzemeler

norganik malzemeler 650C ye kadar elektriksel ve mekanik zelliklerini yitirmeden
kullanlabilen malzemelerdir. Kompakt yaplar nedeniyle ya ve vernii emmezler. norganik
kat yaltkanlarn retimi ok g olmasna karn genelde olduka iyi yaltm salarlar ve
elektrik endstrisinde kullanlan ilk yaltkan seramik malzemelerdir. Bu grubun en yaygn
kullanlan elemanlar cam, seramik ve porselendir.
74

6.1.1.1 Seramik

Seramik inorganik malzemeler, yksek scaklkta monolitik yaplara mineral katlmas ile
gerekletirilir. Dielektrik sabitlerine gre iki gruba ayrlrlar,
r
<16 olanlar dk
geirgenlikli seramiklerdir, kk deerde yaltm amal kullanlr.
r
>16 olanlar ise yksek
geirgenlikli seramiklerdir, kapasitelerde ve alglayclarda kullanlr.


ekil 6.1: Havai hatlarda kullanlan seramik izolatrler

6.1.1.2. Alminyum oksit

Aluminyum oksit inorganik kat dielektrik malzemedir. Yksek mekanik dayanm, iyi yaltm
zellikleri ve sl iletkenlii nedeniyle yaygn olarak tercih edilirler. Alminyum oksit
vakumlu yksek akm kesicilerinde ve eitli elektriksel seramik paralarn yapmnda
kullanlr. Toz hali eitli kompozit yaltkan ve zrhlarn yapmnda kullanlr. Gnmzde
alminyum oksit tabanl porselenler olduka yaygn bir ekilde gecikmeli tip yaltkanlarda,
istasyon tipi yaltkanlarda ve yksek mekanik dayankllk gerektiren tm yaltm
malzemelerinde kullanlrlar. Plastiklerin sl iletkenlii 0.15 0.3 W/mK , porselen ve
camlarn sl iletkenlii ise 1.6 - 1.7 W/mK arasnda deiirken alminyum oksitte bu deer
35 W/mK dir. Kayp faktr 1 MHz iin 0.0006 deeri ile seramiklerdeki en dk
deerdir. Bu deer dier dielektrik malzemeler ierisinde de en dk deerdir.

75
6.1.1.3. Porselen

Porselenler, iinde gaz habbecikleri bulundurmama zellii, korozyona dayankllk ve tm
alkalilere ve asitlerin pek ouna kar kimyasal olarak reaksiyona girmemeleri ve evresel
kirliliklere kar dayankllklar ile bilinirler. Yksek mekanik dayanmlar ve dk
dielektrik geirgenlikleri ile elektronik malzemelerin yapm iin de uygundurlar. Porselen,
Alminyum silikatn (3Al
6
O
3
-6SiO
3
) mulit fazna dnene kadar stlmasyla elde edilen
ok fazl bir seramik malzemedir. Porselenin yzeyi gzenekli olduundan yzeyi cilalanr,
ok kullanl bir malzemedir.



ekil 6.2: Havai hatlarda kullanlan porselen izolatr


ekil 6.3: Elektrik porselen iin dielektrik sabiti-scaklk erisi.


76
6.1.1.4.Magnezyum Oksit

Magnezyum oksit yaygn olarak kullanlan inorganik izolasyon malzemesidir. Isl geirgenlii
yksektir. norganik malzemeler ierisinde 60 Hz frekansta dielektrik sabiti en yksek
malzemedir. 1 MHz frekansta kayp faktr 0.03 ve dielektrik sabiti 5.4 tr.

6.1.1.5. Cam

Bilinen en eski yaltm malzemesidir. Katlatrma srasnda kristallemez. Yzey akmlar
dktr ve yksek scaklklarda gne n geirdii iin sya kar dayankldr. Camn
dielektrik sabiti 3.7 ila 10 arasnda ve younluu 6.6 ila 6 gr/cm
3
arasnda deiir. Oda
scaklnda direnci 10
14
10
66
m arasndadr. Camn dielektrik kayp faktr frekansa bal
olarak 0.004 ile 0.06 arasnda deiir. Dk frekanslarda kayplar minimuma inmektedir.
Camlarn dielektrik dayanm 3 ila 5 MV/cm arasnda deiir ve artan scaklkla dayanm
der, 100C civarnda yar deerine iner. Gnmzde en yaygn uygulama alan fiberglass
yapmdr. Havai hat izolatrlerinde, transformatrlerde, kapasite ve devre kesicilerinde
kullanlmaktadr.

Yaltm amacyla kullanlan kat formundaki camlar mikro fiberlerden oluurlar ve 538C ye
kadar sl stabilitesini korurlar. Yksek sl iletkenlii, dk miktarda nemlenmesi ve iyi
kimyasal rezistans gibi zellikleri vardr.

6.1.1.6. Mika

Doal inorganik malzemeler snfna aittir. Kristal yaps itibariyle ince tabakalar haline
dntrlebilmektedir, st ste getirilen bu tabakalar hava boluklarn ve dolaysyla ksmi
boalmalar nlerler, oda scaklnda 1000 kV/mmye kadar yksek dielektrik dayanma
sahiptir. Dielektrik kayp deeri olduka dk bir deere sahiptir 0.001, yksek scaklklara
dayanm 650C (sentetik mika iin bu deer 980C ) ve iyi mekanik dayankllk gibi
zellikleri vardr. Yksek scaklklarn yer ald ortamlarda gvenle yaltkan olarak
kullanlrlar. Mika ve mika tozu rotorlu dner makinalarda stator izolasyonunda,
77
transformatr sarglarnda, devre kesicilerde, anahtarlarda, ark bariyerlerinde ve fincanlarda
kullanlrlar.

Tablo 6.2 : norganik kat yaltkan malzemelerin dielektrik zellikleri
norganik kat
yaltkan
Dielektrik sabiti Kayp faktr Scaklk dayanm
(
o
C max)
Seramik 6 -20 (1 MHz) 0,035(1 MHz) 650
Porselen 8,5 (1 MHz) 0,005 1200
Aluminyum oksit 10,1 (1 MHz) 0,0002 2200
Magnezyum oksit 5,4 (1 MHz) <0,0003 (1 MHz) 1700
Cam 3,7-10 0,004-0,06 ---
Mika (doal) 6,5-8,7 (1 MHz) 0,001 540


ekil 6.4 : Kat dielektrikler iin kayp faktrnn scaklkla deiimi (f=50 Hz, AC gerilim)
6.1.2. Organik Kat Yaltkan Malzemeler
Organik kat yaltkan malzemeler bitkisel veya hayvansal kkenli malzemelerdir. yi yaltm
zelliklerine sahip olmalarna karn 100Cnin zerindeki alma scaklklarnda bu
zelliklerini yitirirler. Ya emdirilmi kat yaltkan ve mukavvalar kablolar, kapasiteler,
transformatrler ve panellerde kullanlrlar.

6.1.2.1. Kat ve Mukavvalar

78
Kat ve mukavva arasndaki en nemli fark tam olarak belirtilemese de 8 mm den dk
kalnlktaki malzemelere kat ve 8 mm den fazla kalnlktaki malzemelere mukavva ad
verilir. 6 mmnin zerindeki kalnlk iin mukavvalar st ste konarak istenen kalnlk elde
edilir.

Yaltkan amal kullanlan katlar, genelde Kraft kad olarak tanmlanmaktadr. Kalnl
ve younluu uygulanacak yere gre farkllk gsterir. Dk younluklu katlar (0,8
gr/cm
3
) yksek frekans kapasite ve kablolarnda kullanlrlar. Orta younluklu katlar g
kapasitelerinde, yksek younluklu katlar ise enerji depolama kapasitelerinde ve DC
makinelerin yaltmnda kullanlmaktadrlar.

ekil 6.5: Ya emdirilmi kat yaltkanlar iin su orannn kayp faktrne etkisi.
Kat sv emme zelliine sahip bir malzemedir. Bu nedenle kurutulmal ve mineral ya,
sentetik ya veya bitkisel yalar emdirilerek kullanlmaldr. Ya emdirilmi kadn bal
dilektrik sabiti, onun yapld sellozun ve emdirilen yan geirgenliine ve kadn
younluuna baldr. Katlar sert katlar ve yumuak katlar olarak retilirler. Sert
katlar, kadn epoksi ve fenolik reinelerle kompres yaplmasyla elde edilirler. Malzemeyi
desteklemek veya yaltkan bariyer olarak kullanlrlar. Yumuak katlar, emdirme ileminden
sonra trafolarda ve fincanlarda kullanlrlar.
79


ekil 6.6 : Ya emdirilmi kat dielektrikler iin darbe delinme dayanmnn katn kalnl
ile deiimi
6.1.2.2. Tahta
Tahta kolay ilenebilen ve mekanik dayanm yksek olan bir yaltkan maddedir. Kurutulmu,
laklanm ve ya emdirilmi olarak kullanlrlar.
6.1.3. Sentetik Polimer Kat Yaltkan Malzemeler
Sentetik polimerler endstride kullanlan tm polimerik malzemeleri ierirler. Polimerler
genelde iki grupta incelenirler. Termoplastikler ve termosetler. Erime scaklklar dktr
(100160C) buna karn esnek olmalar sebebi ile erime scaklklarnn altndaki scaklklarda
kalplanabilir ve ilenebilirler. Bu zellikleri nedeniyle termoplastikler yksek gerilim
kablolarnn yaltmnda kullanlrlar. Termoset polimerler ise s ile bir kez ekil alrlar ve
ekil aldktan sonra ilenemezler. Mekanik dayanmlar ve sertlikleri termoplastiklere gre
daha iyidir. Epoksi 1947 de yaltkan olarak kullanlmaya balanmtr. Fenoliklerle
kombinasyonlar epoksileri daha kullanl termoset bileikleri haline getirmitir. 1950 de
mkemmel dielektrik zellikleri ve korona dayanm ile polikarbonat kullanlmaya
balanmtr. 1973 ylnda polieterslfon reineler 180C ye kadar olan alma scakl (bu
deer termoplastikler iin en yksek deerdir) ile yaltmda kullanlan dielektrik malzemeler
arasna girmitir. 1980 ylnda poliakrilat ve polietereterketon (PEEK) ieren 600C ye kadar
olan alma scakl ve su geirgenliine kar yksek dayanmlar ile zel reineler
kullanlmaya balanmtr.

80
6.1.3.1. Polietilen (PE)

Polietilenler kablo endstrisinde yaygn olarak kullanlan termoplastik polimerlerdir. Etilenin
(C
6
H
4
) polimerizasyonu ile elde edilirler. Uzun zincir halindeki polietilen moleklleri
birbirleri ile kimyasal olarak bal deildirler. Bu nedenle oda scaklnda sert, fakat daha
yksek scaklklarda akkan sv haldedirler. %95 kristallenmeye sahip amorf katdrlar.
Kristallenmenin artmas ile ekme dayanmlar, rijitlikleri, kimyasal dayanmlar artar.
Polietilenin zellikleri eitli katklayclar ve dolgu malzemeleri kullanlarak deitirilebilir.
Bunlar aminler, fenoller ve fosfitlerdir. Kablolarda kullanlan polietilenler kabloda yer alan
iletken ksm ile temas halinde olduu iin polietilenin metalle reaksiyona girmesini nleyen
katk maddeleri ierirler. Bylece bakr iletken ve ekranla temas halideki polietilenin
reaksiyona girmesi nlenir. Alev nleyici zelliklerini arttrmak amac ile antimonoksit,
alminyumtrihidrat ve halojen bileikler katk maddesi olarak kullanlr. Reaksiyon
proseslerine bal olarak polietilenler dk younluklu polietilen (LDPE) veya yksek
younluklu polietilen (HDPE) olarak retilirler. LDPE nin tipik kristallenmesi %45 55
arasnda gerekleirken bu deer HDPE iin %70-80 arasndadr. HDPE nin delinme
dayanm ve dielektrik sabiti LDPE den daha yksektir. nce film halindeki HDPE iin
delinme dayanm seviyesi 600 KV/mm den daha fazladr.

PE polar gruplar iermedii iin dielektrik sabiti dktr ve kayp faktr de olduka
dktr. Direnci 10
14
m dir ve alma scakl -50C 75C arasndadr.

6.1.3.2. apraz Bal Polietilen (XLPE)

Polietilenin molekllerinin apraz balanmasyla elde edilir. 165C ye kadar alma
scaklna sahiptirler. Yksek akm tayan kablolarn yapmnda kullanlrlar. 650C
civarnda zelliklerini yitirirler. Polietilene nazaran anmaya kar daha dayankldrlar.
Polietilenden bir dier fark da fiziksel zelliklerini yitirmeden daha fazla oranda katk
yaplabilir. Blgesel dearjlara kar daha dayankl ve uzun mrldrler. retim aamas
srasnda 1-30 m boyutlarndaki boluklarn olumas kanlmazdr ve grlen blgesel
dearjlarn oluma sebebi de bunlardr.

81
6.1.3.3. Polivinilklorr (PVC)

PVCler, 1930lu yllardan beri kablo yaltkan olarak ve son dnemde de dolgu malzemesi
olarak kullanlmaktadr. Vinilklorrn polimerizasyonu ile elde edilirler. PVC nin tipik olarak
%56.8i klorr ierir ve bu deer % 67ye kadar kartlabilir. PVC nin elektriksel endstride
kullanlan trnde %50 PVC, %65-35 aras plastikler ve kalan ksm da katklayclardan
oluur. alma scakl 105Cye kadar uygundur ve delinme dayanm 30 kV/mmden
kktr. Oda scaklnda kayp faktr kullanlan katklaycya bal olarak 0.006-0.1
arasnda deiir. Bu zayf karakteristik zellii nedeniyle PVC orta gerilim kablo
yaltkanlarnda 10 KV mertebesinde uygulama alan bulmutur. Bna karn 1 KV alma
geriliminin altndaki deerlerde olduka yaygn olarak kullanlmakatadr. Bunlarn yansra
yksek gerilim kablolarnda da i ve d koruyucu zrh olarak ta kullanlan trleri vardr.


ekil 6.7: XLPE ve EPR iin dielektrik sabitinin scaklkla deiimi (f=60 Hz)

6.1.3.4. Elastomerler

Elastomerler kauua benzer elastik zellikler gsteren polimerik malzemelerdir. G
sistemlerinde en ok kullanlanlar silikon kauuk, Etilen Propilen Kauuk (EPR), Etilen
Propilen Dien Monomer (EPDM)dir. Dier bir elastomer olan silikon kauuk yksek gerilim
yaltkanlarnda ve kablolarnda yksek scaklk yaltkan olarak kullanlrlar. Silkon kauuka
silika gibi dolgu malzemeleri kullanlarak fiziksel zellikleri arttrlabilir. Silikon kauuk
55C ile 600C arasndaki alma scaklklarnda gvenle kullanlabilirler. Ozona koronoya
82
ve hava koullarna kar olduka iyi bir dayanm vardr. Ayrca alkollere, alkalilere, tuzlara
ve hemen hemen btn ya ve wax lara kar dayankldrlar. Buna karn halojen
hidrokarbonlar konsantire asitler ve aromatik zeltilere kar zayftrlar .

Kablo yaltkanlar olmasnn yan sra HTV silikon kauuklar d yksek gerilim hatlarnda
seramik yaltkanlarn zerine klf olarak konurlar ve bylece yaltkann kirli havalardaki
performansn arttrrlar. Silikon kauuk klf kullanlarak retilen fiberglaslar 765 kV AC ve
500 kV DC gerilime dayanabilirler.

Bir baka tr silikon kauuk ta oda scaklnda vulkanize edilen (RTV) silikon kauuktur.
Genelde seramik yaltkanlarn zerinde koruyucu tabaka olarak kaplama yaplr. Ticari RTV
kaplamalarnda Polidimetilsiloksan (PDMS) polimeri, silika ve alminyumtrihidrat (ATH)
kullanlr. Bunlarn en karakteristik zellii hidrofobik zellikleridir ki bu sayede ortamda
kirlilik ve rutubet olmas durumunda dahi olduka yksek bir yzey dayanm elde ederler.

Etilenpropilen kauuk, orta ve yksek gerilim kablolarnda kullanlr, olduka iyi elektriksel
zellikler ve slak elektriksel kararlla sahiptir, esnektir, su aalarna ve koronaya kar
olduka dayankl bir malzemedir. Gnmzde hat ba elektriksel yaltkan olarak tip EPR
kullanlr. Bunlar etilenpropilenmonomer (EPM), etilenpropilendienmonomer (EPDM) ve
kopolimer olarak etilenpropilen ve silikon ieren (ESP)dir. Datm ve iletim snfndaki
yaltkanlarda 765 kVa kadar gvenle kullanlabilirler.

83
ekil 6.8: XLPE ve EPR iin kayp faktrnn scaklkla deiimi

6.1.3.5. Epoksi Reineler
Epoksi reineler termoset polimerler snfnda yer alrlar, suya kar dayanmlar olduka
iyidir. Uzun zincirleri ve apraz bal yaplar nedeni ile yksek mekanik dayankllk
gsterirler. Sktrc, hzlandrc, doldurucu, renklendirici ve esnekletirici dolgu
malzemeleri karmn %50sini oluturur. 130C civarnda gvenli bir ekilde
altrlabilirler, fakat cam dolgu malzemesi kullanlarak bu alma scakl 650Cye kadar
ykseltilebilir. Epoksi polimerlerin su emmeleri % 0.05 0.5 arasnda deiir ve bu deer
olduka dktr. Bal dielektrik sabitleri 3.5 5 arasndadr. Cam katkl epoksilerde bu
deer 4-8 arasnda deiir. Kayp faktrleri scaklkla artarlar ve genelde 130C civarnda bir
dme grlr, bu d yap ierisindeki dipol ynlenmesine balanr. Genelde yksek
mekanik dayanmlar ve kullanlacak malzemeye ve metale olduka iyi yapmas, rutubete
kar dayankll nedeniyle epoksi reineler tercih edilirler. Gnmzde 69 kV altndaki
gerilim seviyelerinde kullanlrlar. Normal atmosfer koullarnda uzun sreli performanslar
olduka iyidir, fakat kirli atmosferik koullarda performanslar olduka ktdr.



ekil 6.9: Epoksi Reine kullanlarak izole edilmi bir akm transformatr

84
6.1.3.6. Polyesterler

Polyesterler genellikle bir dialkoln bir diesterle reaksiyonu sonucu elde edilirler. grupta
incelenirler; esnek yapya sahip olan sentetik kauuklar, bunlar kolay ekil deitirebilirler.
Dk erime scaklna sahip (100 160C) termoplastikler, soukta kristalize olabilen ve
olamayan olmak zere iki alt grupa ayrlrlar. Termosetler ise sya dayankl malzemeler olup
mekanik darbelere kar dayankldrlar. Elektrik endstrisinde termoset polyester olan
alkidler kullanlr. Elektrik yaltm malzemesi olarak kullanlan polyester bileikleri aadaki
gibidir.

MAG Tipi mineral katkl bileiklerdir, dielektrik zellikleri iyidir ve ark
dayankllklar istenilen dzeydedir.
MAI-60 Tipi cam-fiber katkl bileiklerdir, yksek darbe dayanm,iyi dielektrik
zellikleri ve ark dayanmlar mevcuttur.
MAT-30 Tipi sya dayankl, iz oluumuna dayankl, aleve dayankl, yksek
darbelere dayankl, cam dolgulu mineral katkl bileiklerdir.
MAI-30 Tipi mineral katkl, cam-fiber katkl bileiklerdir. Mkemmel ekil alma ve
kalplanma zellikleri mevcuttur. Elektriksel arka, aleve, sya ve yksek darbelere
kar dayankl olan bu bileikler bunlarn yan sra olduka iyi mekanik ve elektriksel
zelliklere sahiptirler.

MAI-60 Tipi polyesterin 1 MHz te dielektrik sabiti
r
=4.6 kayp faktr 0.06 ve oda
scaklnda direnci 1x 10
13
cm olarak llmtr.

ElektrikElektronik endstrisinde polyesterler devre kesicilerde, rlelerde, anahtarlarda,
konnektrlerde ve panolarda kullanlrlar.

85

ekil 6.10: Polyester izolatr
Tablo 6.3 : Sentetik polimer kat yaltkan malzemelerin dielektrik zellikleri
Sentetik Polimer
kat yaltkan
Dielektrik sabiti Kayp faktr Kullanm scakl
(
o
C max)
PE 2,28 (1 MHz) 0,0005(1 MHz) 80
XLPE 2,3 (1 MHz) 0,0003 (1 MHz) 165
PVC 6,2 (1 MHz) -- 60-105
Elastomerler 2,5-3,5 (1 MHz) 0,007(1 MHz) 177
Epoksi reine 4,6(1 MHz) 0,01(1 MHz) 204
Polyester 5,6 (1 MHz) 0,02 204

6.2. KATI YALITKANLARDA BOZULMA
Kat yaltkanlarda bozulma, svlardan ve gazlardan farkldr. Gazlar bozulma gerekletikten
sonra tamamen eski hallerine dnebilirler. Svlar bozulma olduktan sonra bir ksm eski
haline dnebilir, katlar ise eski haline geri dnemezler. Katlarda delinme, yaltkana
uygulanan stresin sresine baldr.

86

ekil 6.11: Kat yaltkanlarda bozulma

Katlarda bozulma elektronik bozulma mekanizmalar, sl bozulma mekanizmalar ve
elektromekanik bozulma mekanizmalar olarak farkl grupta gerekleirler. Bozulma olay
bu proseslerin her birine ve/veya toplu olarak etkimesi sonucu oluur.

Kat yaltkanlarda bozulma malzemenin molekler yapsna ve morfolojisine bal olduu
kadar, malzemenin geometrisine, scaklna ve eitli evresel faktrlere de baldr. Kat
yaltkanlarda bozulma yaplar birbiri ile ilikilidir.

6.2.1. Yalanma
Tm yaltkanlar kullanm sreleri boyunca eitli elektriksel, termal ve mekanik streslerin
yan sra ar akm ve gerilimlere maruz kalrlar. Nem, sl deiiklik, gne n UV etkisi,
mekaniksel gerilmeler ve benzeri evresel faktrler yaltkanlarda yalanmay
hzlandrmaktadr. Bunlarn yan sra izolatrlerde titreim etkisi de izolatr zerinde
mekaniksel ve elektriksel bozukluklar oluturur. Yalanma yksek gerilim izolatrlerinde
kanal oluumu, ksmi dearjlar ve snma gibi olumsuz etkileri ile yaltkann kullanm mrn
ksaltr. Balca yalanma deneyleri drt grup altnda gerekleir. Bunlar:

Gerilim yalanmas: Bu deneyler orta gerilim kablolarnn ve alak gerilim
kablolarnn mr srelerini kestirmek amacyla yaltkana uygulanan gerilim
seviyesi ve sresi gz nne alnarak yaplan yalandrma testidir.
87
Frekans yalanmas: Burada yaltkana uygulanan gerilim sabit tutularak kaynan
frekans deitirilip rnekteki blgesel dearjlar gzlenir ve buradan yola karak
frekans yalanmas gerekletirilir.
Termal yalanma: Yaltkan belirli gerilim seviyesinde iken ortamn scakl
deitirilerek her bir scaklk durumu iin kullanm mr tespit edilir. Genel olarak
kablo yaltkanlar iin her 8-10K lik scaklk art iin kablo yaltkannn
mrnn yar yarya azald dnlr.
ok faktrl stres yalandrmas: Burada ayn anda elektriksel, termal, mekanik ve
kimyasal etkilere maruz braklan yaltkann deitirilen koullar karsndaki
mr tespit edilerek mr analizi gerekletirilir.

6.2.2. Ksmi Dearj (Korona)
Korona, tam olmayan fakat kendi kendini besleyen dearja denir. zolasyonun ksmi delinmesi
olarak ta tanmlanabilir. biimde olumaktadr.
zolatrdeki sivri ulu elektrotta oluan elektriksel alann oluturduu bozulma,
Farkl izolasyon malzemelerinden olumu izolatrlerde bileenlerden bir
tanesinde meydana gelen bozulma,
Yksek alann meydana getirdii bozulma.
Bunlarn dnda malzemenin iinde oluan hava boluklarnda gerekleen, koronolar ve
yzeyde meydana gelen dearjlar da bu tanmn iine katlabilir. Polimerik yaltkanlar, iinde
hava boluu olmakszn retmek mmkn deildir. retim esnasnda poyesterin iine
yerleen ve dielektrik geirgenlii polyesterden daha az olan, hava kabarcklar, gaz basncna
ve dier faktrlere bal kalarak bir yksek alan oluturmaktadr. Bu alan boluktaki gazn
iyonize olmasna ve bolukta balayan dearjlara ve hatta delinmelere neden olmaktadr. Bu
tr dearjlar izolatrn bozulmasna hemen etki etmezler, fakat servis mrn ksaltrlar.

6.2.3. Kanal Oluumu
Kat yaltkanlarda kanal oluumu, elektriksel n boalma olay ile aklanabilir. Kontrol
altnda hazrlanm rnek ierisine tam olarak gmlm elektrotlar ile tek bir n
geiinden sonra delinme tamamlanabilir. Katottan yaltkann iletim bandna giren bir
elektron alann etkisi ile arpmalar yaparak enerji kazanr ve bu enerjiyi anoda ilerleyerek
88
kullanr. Ortaya kan baka serbest elektronlarla da birlikte bu ilem srer ve bir elektron
oluur, bu eer belirli bir kritik boyu aarsa delinme gerekelir.

6.2.4. Termik Delinme
Elektrik ve elektronik elemanlar zerinde grlen termal etki, ar akm yklenmesi ve
ortam scaklnn artmas nedeniyle tahribat gerekleir. Bunun nedeni, termal etkiye tabi
tutulan yaltkann polarizasyona bal olarak oluan akm ve dielektrik kayplarna balanr.
Herbir malzeme iin belirli scaklk dzeyinin zerine kld zaman kimyasal ve fiziksel
bozunma hzlanr. Bir yaltkana oda scaklnda iken bir alan uygulanrsa iletim akm
genellikle dktr fakat bunun deeri ortamn scaklnn artmas ile iletkenlii de artar. Bu
srada akm tarafndan retilen s ksmen evreye verilip atlrken ksmen de yaltkan iinde
yutulup bu scakl reten akm, dolaysyla da scakl arttrr. Eer yaltkan iinde
herhangi bir noktada retilen s o yaltkan iin belirli bir deeri aarsa kararsz bir durum
ortaya kar ve yaltkan rnek termik delinme ile bozulur. Malzeme, iinde kalan hava
bolular nedeniyle snr. Bu boluklarda oluan dearjlar i scakl arttrmaktadr. Yzey
alan A olan bir dielektrik kpte s ak ekil 6.6da gsterildii gibi x dorultusunda
olduunda, termal delinmeyi ifade eden denklem aadadr.


ekil 6.12: Is giri kn bulmada kullanlan blok diagram

89
Yzeyinden s ak
dx
dT
KA = (6.1)
Burada K, malzemenin termal iletkenlii.
Yzeyinden s ak x
dx
dT
dx
d
KA
dx
dT
K |

\
|
= (6.2)
(6.2) nolu eitlikteki ikinci terim dielektrik blok ierisine doru s giriini ifade eder. Buradan
hareketle;
Is ak hz / hacim ) (KgradT div
dx
dT
dx
d
K = |

\
|
= (6.3)
Enerjinin korunumu yasasna gre elemann iine giren s miktar, malzemenin ilettii s
miktar art malzemenin iindeki scakl ykseltmek iin harcanan s miktar eklinde veya
retilen s = yutulan s + kaybedilen s
) (
2
KgradT div
dx
dT
C E
v
+ = (6.4)
Burada C
v
dielektriin termal kapasitesini, elektriksel iletkenlik T son scakl t, snn
uygulanma sresi.

Deneysel almalar gstermitir ki, termal delinme malzemeye uygulanan gerilimin sresine
de ayn oranda baldr.

6.2.5. Elektromekaniksel Delinme
Yaltkan malzemenin kiyasal birleim konfigrasyonlar, retim teknikleri, merkezka
kuvvetleri ve vibrasyon nedeni ile malzemenin fiziksel adan etkilenmesi ile grlen
bozulma trdr.

Oksidasyon, ozon, radyasyon, nem ve kimyasallar yaltkann mrn fiziksel olarak bozan
etmenler arasndadr. Yaltm malzemelerinin birok kimyasallara kar direnleri ok iyi
kaydedilmi ve bylece yaltm malzemelerinin karlalabilecekleri kimyasal maddelere
kar direnleri arttrlmaya allmtr. Fiziksel bozulmaya yol aan malzemelerden olan
90
rutubet, su formunda veya yksek nem olarak karmza kar. En byk etkisi yaltm
sisteminin dielektrik zelliklerini drmesi veya dielektrik arzaya yol amasdr. Baz
yaltm malzemeleri, zellikle kat yaltkanlar ve organik bazllar nem emici zelliktedir ve
yksek oranda rutubet gzlenen evre artlarndaki elektriksel yaltm sistemlerinde yalnz
olarak kullanlmaya msait deillerdir. Rutubet bu malzemenin liflerinin imesine sebep olur
ve malzemenin kalnln arttrarak daha fazla yer kaplamasna neden olur. Bununla birlikte
%6 orannda rutubet bu malzemelerin ideal mekanik zelliklerini gsterebilmesi iin gerekli
bir dzeydir. Bu malzemelerin herbiri kritik su ieriine sahiptir ve bu ieriin altna
dldnde kullanllklar hzla bozulur bu sebeple kullanmdan nce tamamen
kurutulmazlar. Genellikle bu malzemelere yaltkan svlar veya cilalar emdirilerek veya
kaplanarak rutubete kar direnci arttrlr.

Rutubeti ekme zellii katlar ve organik retimlerle ayn derecede olmasa da baz
plastikler dierlerine oranla rutubeti daha kolay emer. rnek olarak poliamidler (naylonlar),
poliimidler, akrilikler, polislfonlar ve baz poliretanlar gsterilebilir. Bir dereceye kadar
dk dielektrik zellikleri ou durumda bunlarn kullanmn engellemez.

Rutubet direnli malzemelerin yzeyinde, iletken bir yol olarak ekillenir. Bu hareket yzeyde
iletken kirliliin bulunduu durumlarda daha da iddetlenir. ounlukla enerji nakil hatt
yaltkanlarnda gzlenir.

Belirli koullarda ve yksek scaklklarda rutubet baz polimerleri zellikle poliretanlar
aktive eder ve kimyasal bozunmaya neden olur. Bu ekilde dielektrik zelliini bozar. Bu
hidrolize olma eilimi daha az yaltkan olan polimerlerle kartrlarak veya katklanarak
kontrol edilebilir.

Yaltm malzemesindeki boluklar ve kirlilik dier evre koullarnda olduu gibi
malzemenin fiziksel olarak bozulmasna neden olur.

6.2.6. Erozyon
Elektriksel malzemelerde kullanm srasnda zellikle yksek gerilim kablolarndaki balca
bozulma nedenlerinden biridir. Malzemenin retimi srasnda iinde kalan boluk ve hava
kanallarnda elektriksel dearjlarn olumas sonucu gerekleir. Genelde bu boluk ve
91
kanallarn iindeki hava veya dier gazlarn dielektrik dayanm kat yaltkann dayanmndan
daha az olmas nedeniyle boluktaki veya kanaldaki elektrik alann deeri ykselir ve bunun
sonucunda yaltkanda erozyon grnr. ekil 6.7de iinde disk ekilli bir boluk bulunan
dielektrik bir malzeme verilmitir, burada malzeme E
d
elektrik alanna maruz braklmtr. Bu
durumda boluktaki elektrik alan deerini hesaplamak istersek
d
c
d
c
E E

=
(6.5)

ekil 6.13: inde disk eklinde bir boluk bulunan yaltkan malzeme

fadesinden yararlanlr. Burada srasyla
d
ve
c
dielektriin ve boluun geirgenliidir.
Hava iin
c
1 ve pekok kat yaltkan malzeme iin
d
6 ile 3 arasnda deiir. Yukardaki
ifadeden grlecei zere boluktaki alan deeri dielektrie uygulanan alan deerinden daha
fazla olaca iin boluktaki alan deeri havann delinme deeri seviyesine geldiinde dearj
oluur ve alternatif akmn her sfrdan geiinde bu tekrarlanr. Tekrarlanan dearjlar
sonucunda boluun yzeyinde erozyon ve kimyasal bir bozulma gerekleir.

Boluklardan kaynakl sorunlar genelde kat dielektrik kablolarn en nemli problemidir.
Polimerik yaltkanlarn retimi aamasnda bu boluklarn (1 30 m) nne geilemedii
iin ticari polimerik kablo yaltkanlar 138 kV ile ve ya emdirilmi polimer katkl kablo
yaltkanlar 400 kV ile snrldr.
6.2.7. Yzey Anm (Surface Tracking)
Yzey anm daha ok polimerik izolatrlerde gzlemlenen bir bozulma biimidir. Yzey
anm sonucunda, izolatrn yzeyi yanmaya bal olarak karbonlar ve o blgede bir iz
meydana gelir. Yzeyde oluan iz ve oluum sresi, izolatrde kullanlan polimerin molekler
92
yapsna, uygulanan gerilime, elektrot tipine, test srasnda yzeyden akan suyun ak hzna
baldr. Yzey anm olduka karmak bir yapya sahiptir(ekil 6.8).


ekil 6.14: Yzey anmnn (surface tracking) mekanizmalar

Kat yaltkanlardaki yzeyde oluan kaak akm, yzeydeki nem ve kirlilikten
kaynaklanmaktadr. Bu da doal olarak yzeyin bozulmasna ve bir karbonize yolun
olumasna neden olmaktadr. Bu olaya yzey anm veya yzey i oluumu denir.
Karbonize yol toprak elektrottan yksek gerilim elektrotuna dorudur. Bu yolun
tamamlanmasyla bozulma tamamen gereklemi olur.

93
Yzey anm, dk iddetli dearjlarn oluumu ile balar. Bu dearjlar yzeyden akan
suyun iyonize bir tabaka oluturmasndan meydana gelmektedir.

6.3. KOMPOZT DELEKTRKLER

letim hatlarnda ve g sistemlerinde tek malzemeden retilmi yaltkan malzemelere nadir
olarak rastlanr. 2 veya daha fazla sayda yaltm malzemesinin birlikte kullanlmas ise
yaplan tasarmn veya retim srasnda oluacak pratik zorluklar gz nne alnarak
gereklenir. Bu malzemeler birbirine paralel hava-kat yaltkan veya ya-mukavva gibi
olabilir. Laminantlarda olduu gibi birbirine seri de olabilir. Bunlarn dnda epoksi reine
veya emdirilmi katlarda olduu gibi iki farkl granl haldeki malzemenin karmnda veya
polietilen karmnda olduu gibi mikroskopik hacimlerde farkl fazlar ieren katklanm
(doldurulmu) veya desteklenmi yaltkan malzemelerde bu snfta yer alrlar.
Kompozit yaltkan sistemlerin davranlar baz durumlarda bileenlerin zelliklerinde
bulunabilecei gibi genelde sistemin btn olarak gz nne alnmas daha salkl verilerin
elde edilmesi iin gereklidir. Kompozit sistemlerin zellikleri u faktrler incelenerek
kartlabilir.
(1) Yaltkan malzemelerin farkl noktalarndaki stres dalm
(2) Kompozit malzemenin snr noktalarna stres uygulandnda yzeyde gzlenecek delinme
karakteristii
(3) Blgesel dearj (partial discharge) ve/veya yalanma sonras kompozitte yer alan bir
bileenin dier bileen ile reaksiyona girmesi ile oluan rnler (PVC, HCl gibi).

Kompozit sistemlerin ekonomik mr de gz nne alnmaldr. nk uzun sreli
kullanmdan sonra eitli bozulma mekanizmalar (elektronik, elektromekanik veya termal
bozulma mekanizmalarnn yan sra elektriksel polarizasyon, molekler polarizasyon, yksek
gerilim altndaki sl kayplar gibi bozucu etkiler) bir arada veya ayr ayr etkili olacaktr.

6.3.1. KOMPOZTLERN DELEKTRK ZELLKLER

AC elektrik alan uygulanan iki katmanl bir dielektrik malzemede, dielektriklerin birbirine
etkimediini ve kompozit sistemde nem ve gaz katklarn olmad durumda, bu iki
tabakadaki elektrik alan dalm bu iki farkl malzemenin dielektrik sabiti ile ters orantldr.
2 2 1 1
E E =
94
Benzer olarak kompozite gerilim uygulandnda bu iki katman arasndaki alan dalm
resistiviteleri ile deiir. ekilde grlen kompozit sistem birbirine birbirine seri balanm
kapasite gibi dnlebilir. bu durumda gerilim dalm, d
1
kalnlndaki malzeme iin
(

+
=
) / ( 1
1 2 2 1
1
d d
V
V

[6.1.1]
Burada V, uygulanan toplam gerilim
d
2
, dier bileenin kalnldr.

ekil 6.15 : ki tabakal kompozit dielektrik
Bir dier ska kullanlan kompozit tr ise fiber katkl reineler veya inorganik katkl
polimer matrislerinde olduu gibi iki fazl karmlardr. bu sistemlerde retim srasnda olas
yetersizlikler rnein kk boluklar yer alabilir. Bylece her boluk ve her katk partikl
veya fiberin etrafnda bir ara yzey oluur. Karmdaki bileenlerin her birinin hacimce
bzlme ve termal genileme katsaylar farkl olduundan boluklar oluur. Katkl
malzemelerin nem emme eilimleri fazladr. Eer bu katlar arasnda kimyasal ba yoksa, su
moleklleri rahata difze olur ve su katmanlarn oluturur. Su katmanlar dielektrik
dayanm ve DC resistiviteyi azaltrken kompozitin dielektrik sabitini yavaca arttrr. Buna
karlk kayp faktr hatr saylr miktarda artar. Buradan hareketle kompozitin dielektrik
zelliklerinin lm yaplan zaman aralnda partikllerin davranlarna baldr diyebiliriz.

ekil 6.16 : Kompozit karmlarn i balar (a) mika dzlemleri (b) fibarglass paralel
ubuklar
95
Kompozitin dielektrik sabitinin, iindeki bileenlerin dielektrik sabitlerine ve hacimce
oranlarna bal olduu grlmektedir. Eer bir kompozit iki bileenden oluuyorsa bu
bileenlerin hibiri dierinin zelliklerini etkilemiyorsa ve bu kompozit nem, gaz katklar
veya benzeri faktrlerden etkilenmiyorsa, kompozitin ve tan deerleri u ekilde
hesaplanabilir.
1 2 2 1
2 1
v v

+
= [6.1.2]
) / ( 1
tan ). / ( tan
tan
1 2 2 1
2 1 2 2 1 1
v v
v v

+
+
= [6.1.3]

6.3.2. KOMPOZTLERDE ARAYZEY POLARZASYONU

Eer bir yaltkan malzeme iki veya daha fazla sayda farkl malzemeden oluuyorsa, bu
malzemelerin ierdii dank mikroskopik safszlk blgelerinde, iletkenlik ve permitivite
farkllklarndan dolay malzemeye bir elektrik alan uygulandnda mikroskopik
arayzeylerde bir blgesel yklenme olumas ile sonulanr. Buna arayzey (interfacial)
polarizasyonu denir. Bu durum dielektrik kayplarn artmasna ve malzemede alan
dzgnszlne neden olur.

ekil 6.17 : Kompozit dielektrikte arayzey polarizasyonu
Kompozitteki bileenlerin birinin iyonik iletkenlii fazla ise, bu hareketli (mobile) ykler
(genellikle safszlk iyonlar) uygulanan elektrik alan etkisi altnda iletken blgeden daha az
iletken olan arayzeye doru difze olurlar. Bu yeni arayzeyde ykler kalr ve yzey
yklenmesine neden olur. Bu etki alternatif gerilimde, alann ynnn deimesi ile kalkar.
DC gerilimde ve uzun sreli stress uygulamasndan sonra burada yzey ykleri birikir ve
kk bir akmn akmasna neden olur. Bu tip polarizasyonlara yaltkanlarda olduka yaygn
96
olarak rastlanr. nk yapda bu tr arayzeyler dank olarak yer almaktadr. Yakn
zamanda yaplan bir almada DC gerilim testi yaplan polimerik kablolarn mrlerinin
ksald bunun nedeninin ok sayda faktrden kaynakland ve bunlardan en nemlisinin
apraz bal polietilenin yar-kristal yapda oluan yzey ykleri olduu grlmtr. Bu
testler sonras kristal-amorf arayzeyde yksek konsantrasyonlarda tuzaklar(traps)
bulunmutur.

6.3.3. U DELNMES (EDGE BREAKDOWN)

ekil 6.18 : U etkisi ile kat dielektriin delinmesi

Pratik uygulamalarda baz durumlarda elektrotlar yaltkan yzeyine ekildeki gibi temas
ederler. Burada elektrotlarn temas ettii noktada d ortam ve kat yaltkan beraber bir
kompozit gibi davranr. Elektrotlara U gerilimi uygulandna, yzeyin dA alanna sahip
olduunu dnrsek elektrottan x kadar mesafe uzakta havada U
1
kadar bir potansiyel
llebilir. Enerji sistemlerinde kullanlan katlarn dielektrik sabiti
r
= 2-3 arasndadr.
Buradan grlecei zere hava ortamnn etkisi ihmal edilmemelidir. x mesafesinin deeri
azaldka stress deeri artacaktr. d
1
yeterince kldnde dk gerilim deerlerinde de
hava ortamnda delinme gerekleecektir. Elektrot ucunda meydana gelen boalmalar elektrot
yzeyinde dzgn olmayan bir alan oluturacaktr. Bunun sonucunda kat yaltkan yzeyinde
elektrottan kat yaltkan yzeyi boyunca bir dearj kanal oluacaktr. Bu da yaltkan
yzeyinde erozyona neden olur. Bu tr delinme kanallar sonuta yaltkann iinde bir
aalanmaya neden olurlar ve yaltkan delinir. Aaca benzer delinmeler sadece u
delinmesinde gzlenmez ayn ekilde dier bozulma mekanizmalarnda da gzlenebilir.

6.3.4. BOLUK DELNMES
Kat yaltkan ve sv dielektriklerin bir ksmnda, d ortamda elektrot ve dielektrik arasnda
ve dielektrik ierisinde, boluk veya habbeciklere rastlanr. rnek olarak amorf polimerde
97
molekller arasnda boluk hacmi (free space) ad verilen boluk ve delikler (holes) yer
almaktadr.


ekil 6.19 : Dielektrik ierisindeki boluk ve edeer devresi

Polietilende cams gei scaklnn altnda (Tg) boluk hacmi, toplam hacmin %2,5 'u
kadardr. T
g
scaklnn zerinde scaklk arttka bu boluk hacmide artar. Epoksi reine
kompozitlerde ok sayda katk kullanlr ve bunlarda genelde arayzeyde kimyasal veya yar-
kimyasal bir (adsorption-type bonding) toplama-tipi balanma grlr. Bu duruma retim
srasnda dikkat edilmezse pek ok arayzeyde kimyasal ba olumaz ve boluk hacmi artar.
Bu boluklar dielektrie gre daha dk dielektrik dayanma ve dielektrik sabitine sahiptir.
Dolaysyla normal alma koullarnda bu boluklar delinmenin daha kolay gereklemesine
neden olurlar.
ekilde d kalnlndaki bir dielektrik ierisindeki t kalnlnda disk eklinde bir boluk
olduunu dnelim. Boluun abc edeer devresi ekildeki gibidir. Cc boluun, Cb
dielektriin, Ca da dielektriin tamamnn kapasitesini gstermektedir. t<<d olduu durumda
boluunda gaz dolu olduunu dnelim, bu durumda Cc zerindeki alan dalm Ecxxxxx
olur. Burada
r
dielektriin bal dielektrik geirgenliidir. Gaz dolu boluun kapasitesini
dielektrik salam ksmnn kapasitesi ile seri bal olduunu dnrsek
t d
A
C
r
b

=

0

t
A
C
c
0

=
Boluktan geen gerilim;
|

\
|
+
=
+
=
1
1
1
t
d
V
V
C C
C
V
r
b c
b
c

Bolukta dearjn balamas iin dielektrie uygulanmas gereken gerilim
V
i
boluun delinmesi iin gerekli elektrik alan deeri
98
)
`

\
|
+ = 1
1
1
t
d
t E V
r
cb i

[6.1.4]
Boluun kresel olduu durumda boluun ierisindeki elektrik alan deeri;
r rc
r
c
E
E

2
3
+
= [6.1.5]
ile hesaplanr.
bu ifadede boluun dielektrik sabiti
E : dielektrikteki ortalama alan deeridir.
rc r
ff ise bu ifade E E
c
2 / 3 olarak kullanlabilir. Grld gibi boluktaki alan deeri
dielektrie uygulanan alann 1,5 kat kadar fazladr.
Boluktaki gaz delindiinde yaltkann yzeyi katot ve anot gibi davranr. Anoda ulaan baz
elektronlar yaltkan yzeyindeki kimyasal balar koparacak kadar enerjiye sahiptir. Benzer
olarak katodun pozitif iyon bombardmanna tabi tutulmas ile de boluun i yzeyi yzey
scaklnn artmas ve blgesel sl dengesizlikler yaratlmas ile zarar grr. Bunlara ilave
olarak havada oluan O
3
veya NO
2
gibi aktif dearj rnleri, kimyasal bozulma ile yaltkana
zarar verir. Zarar veren etki hangisi olursa olsun sonuta kat yaltkanda bir erozyon gzlenir
ve kat yaltkann kalnl azalr. Blgesel dearjlarda (Pd) yaltkana zarar veren bir etkendir.
Boluun ap arttka sadece ok dk gerilimlerde dearjlar gereklenmez ayn zamanda
daha fazla enerji aa kar ve yaltkan daha hzl olarak bozulur. Yksek gerilim kablo
yaltkanlarnda boluk ap >50 m den bykse bu delinme sl nedenlidir.

EROZYON VE Z OLUUMUNA BALI DELNME

Polimerik kat yaltkanlar, retimlerinin kolayl, ekil verilebilmesi, tok olmalar, hafif
olmalar ve ok iyi dielektrik zellikleri nedeni ile uygulamalarnda erozyon ve iz oluumuna
bal olarak kullanm mrleri olduka ksalmaktadr. Yaltkan yzeyinde dearjlar
grlmeye baladnda, erozyon olduka geni bir alanda etkin olmaya balar.
Erozyon yzeyi przl hale getirir ve ukurlarn (pitting) olumasna ve bu nedenle yzeyde
kirlilik birikmesine ve en sonunda iz oluumuna yol aar. Erozyon ve ukurlarn olumas
daha nce anlatlan u mekanizmasna bal olarak ilerler.
Srekli dearjlar ve erozyona bal olarak yaltkan yzeyinde oluan genellikle karbon yapda
iletken yolun oluumuna "iz oluumu" denir. Kullanmlar srasnda yaltkan yzeyleri
kirlenir. Biriken kirler atmosferdeki nemi tutar ve bu slak kirli tabaka yksek gerilimi
99
elektrotu ile toprak arasnda srekli ve iletken bir yol oluturur. Nem ve kirliliin olduu
durumda yzey direnci azalr. Dk diren ise yzey kaak akmlarnn ykselmesine ve
kayp faktrnn artmasna; bu da yzeydeki nemin azalmasna neden olur. Bu azalma
dzgn olarak gereklemez ve yaltkan yzeyinde kuru bantlarn olumasna neden olur.
Kuru bant olutuunda yzeyden akan kaak akm kesilir. Sistemin endktans yksek gerilim
dalgalanmalar retir ve bu etki kontaklardaki devre kesildii andaki durumun ayndr. Bu
kuru bantlar ve elektriksel dearjlar yaltkan yzeyinde ark noktalarnda scakln blgesel
olarak artmasna, dolaysyla erozyonun gereklemesine ve karbonlu kalntlarn olumasna
neden olur. letken karbon yol olutuunda yaltkan tam olarak bozulur.
z oluumu dayanmn veren ok sayda uluslar aras standart test metodu mevcuttur.
Gnmzde en yaygn olarak kullanlanlar IEC 587 ve ASTM D2303'dr. IEC metodunda iz
oluumu sresini belirlemek iin iki prosedr nerilir; (1) sabit gerilim altnda (2) adm adm
artan gerilim kullanlarak IEC metodu tercih edilir. nk burada ayn iz oluumu gerilimine
sahip farkl iz oluumu dayanm olan malzemeler iin farkl iz oluumu sreleri elde edilir.
Bir dier metot olan ASTM D495'de ise herhangi bir sv ak olmadan iki tungsten elektrot
kullanlarak gerilim uygulanr.
z oluumunun balad gerilime "iz oluumu indisi (tracking index)" denir ve dielektriin
yzey zelliklerini belirtir.

KMYASAL VE ELEKTROKMYASAL BOZULMA VE DELNME

Yaltkan malzemeler birden fazla malzemenin bir araya gelmesi ile oluurlar veya farkl
yapda malzemelerle temas halindedir. Bu da bu farkl malzemeler arasnda kimyasal
reaksiyonlarn gelimesini kanlmaz hale getirmektedir. Srekli elektrik stres uygulanmas
yksek scaklnda katalizr gibi davranmas ile kimyasal reaksiyonlarn saysn arttrr.
Kimyasal olarak bozulan kompozitin elektrik ve mekanik dayanmn azaltmaktadr. En byk
bozucu etkiler ise O
2
'nin olduu durumda ultravioyle ma olmas ve nem /suyla temas gibi.
Hava (O
2
) olduu durumda, kauuk ve PE oksidasyona urar, yzey atlaklarn olumas
hzlanr. Havadaki elektrik dearj srasnda NO oluur ve nemin bulunduu ortamlarda da
nitrikoksitin (HNO
3
) olumasna neden olur ki bu da dielektrii bozar. Benzer olarak
rutubetin olduu ortamlarda kat, selloz, gibi yaltkanlar hidrolizise bal olarak bozulurlar.
rnein iki farkl malzemenin karm ile kompozitte malzemelerin termal genileme
katsaylar farkl olduu durumda scakln artmas ile ara yzeydeki kimyasal balar kopar
ve burada mikroatlak ve boluklarn olumasna neden olur. Pek ok katk malzemesinin de
100
su emme yetenei fazla olduundan su moleklleri bu boluk ve katmanlar szar ve
elektrokimyasal bozluma hzlanr. Elektriksel iletkenlik ve dielektrik kayplar artar. (epoksi
ierisindeki fiberler gibi)
ELEKTRIK ENDSTRISINDE KULLANILAN KOMPOZIT DIELEKTRIKLER

Sv kat film etkileimleri
Sv kat film etkileimlerinde svnn kat ierisine difzyonu katnn yzeysel gerginlik
kuvveti (surface tension force) ile snrldr. Svy emdirme ilemine etki eden faktrler
emdirilen svnn viskositesi, yzey gerginlii(surfece tension) ve dielektrikle temas asdr.
Kk temas as svnn yaltkan kat ierisindeki deliklerden hzl bir ekilde emilmesini
salar. Yzey gerginlik kuvveti cos ile tanmlanr. Burada , svnn yzey gerginlik
deeridir ve kullanlan svya baldr. Sv-kat film etkileimleri kat ierisindeki deliklerin
doldurulmas asndan olduka nemlidir ve kat ierisindeki delikleirn bykl ve
kullanlan svnn emilme zellii ile dorudan etkilenir. Ar miktarda svnn emilmesinin
de eitli sakncalar vardr. rnein mekanik dayanmn zayflamas ve eleketrik dayanmn
ani olarak dmesi gibi.
Kat ve sv dielektrik arasnda kimyasal reaksiyonlarn gereklemesi kanlmazdr. Kat
dielektrikten kopan dk molekler arla sahip kirlilikler veya iyonik bileikler sv
dielektriin iletkenliinin veya kayp faktrnn artmasna neden olur(ekil 8.6). bu da AC
gerilim kullanlan elemanlarda sl snrlamalar neden olacaktr.

101

ekil 6.20 : Kat ve eitli sentetik polimerler iin kayp faktrnn scaklkla deiimi



















102
7. VAKUM DELEKTRKLER

Dier dielektrik malzemelerle karlatrldnda, ideal bir vakum, en yksek olas dielektrik
dayanma sahip olmaldr. nk ierisinde akm iletken tayclar yer almaktadr. Vakumda
basncn 0.01 Padan ve ierisinde 3x10
-12
molekl/cm
3
den daha az molekl bulunmal ve
serbest yolun uzunluu metreler mertebesinde olmaldr. Byle bir vakumda elektrotlar
arasndaki bir elektron hibir arpma yaanmadan birka cm ilerleyebilir. arpma
proseslerinin gereklemedii iin vakum ideal bir yaltkan gibi davranr.Buna karn pratikte
vakumda metalik ve yaltkan yzeyler ve tutulan gaz ve ya buhar vakumu kirletir. Vakumun
bir delinme eii mevcuttur nk elektrotlardan kopan ve kirlilik nedeni ile oluan
tayclar, elektrik alanla hzla artarlar ve vakumu delerler. Buna karn iyi bir tasarm
yaplarak vakumun delinme dayanm dier dielektrikler arasnda yinede olduka yksek
noktalarda tutulabilirler. te bu nedenle vakumlar hala daha ok yksek elektrik alanlarn yer
ald uygulamalarda olduka yaygn olarak kullanlmaktadr.

ekil 7.1 : eitli dielektriklere uygulanan gerilimle zaman arasndaki iliki.

Vakumun yaltkan olarak uygulamada kullanld yerler, elektron mikroskoplar, X- n
tpleri, parack hzlandrclar, ve elektriksel yaltkan olarak kullanlmaktadr. En nemli ve
yaygn kullanm alan g sistemlerinde vakum devre kesicilerinde kullanlan vakum
kesicilerdir.

Vakumdaki elektron emisyonu ile ncl delinme ok kk bir aralkta (<2mm) srekli bir
ekilde vakuma uygulanan gerilim arttrlrsa, ortamdaki elektronlarn hareketi ile kk bir
akm akmaya balar. Daha byk aralklarda (>10mm) kk akmlarn yan sra
microcoulomb seviyesinde darbe akmlar da grlr. Gerilim seviyesi biraz daha arttrlrsa
103
bu mikro dearjlar kaybolur ve srekli bir akm akmaya balar. Hem kk hem de byk
aralklarda geriliminde sonradan oluan bir artma vakumun delinmesine neden olur. 2-10 mm
aralndaki elektrotlarda delinme ncl delinme etkisiyle veya ayr ayr etkir.
Uzun yllar yaplan almalarn sonucunda ncl delinmenin elektrot yzeyinde bulunan
metalik sivri ulardan balad ve akm belli deeri atktan sonrada delinmeye neden olduu
grlmtr. Fakat son yllardaki deneysel almalar bu sivri ularn yan sra elektrot
yzeyine yapm kirlilik veya yaltkan yzey oksitlerinin oluturduu elektron emisyonu da
delinmeye neden olduu gzlenmitir. Burada ayn ekilde ncl delinmeyi aklamak iin bir
nonmetalik emisyon mekanizmas da kullanlmaktadr.

7.1 METALK YZEYLERDEN ELEKTRON EMSYONU MEKANZMASI

Metalik yzeylerden elektron emisyonuna sebep olan pek ok mekanizma mevcuttur. Bunlar
termoiyonik emisyon, Schottky emisyonu foeler souk alan emisyonu, foto elektron
emisyonu, ikincil elektron emisyonu mekanizmalar gibi. Gnmzde en yaygn kabul gren
model Fowler ve Nordheim tarafndan bulunan souk alan emisyonu modelidir. Bu modele
gre E elektrik alann bir fonksiyonu olan sivri elektrottaki akm younluu J kabul edersek
keskin ulu elektrottaki akm younluu
(

=
E
y v B
AE J
) (
exp
5 , 1
2

[7.1] A/m
2

Burada [ ] ) ( / ) 10 54 , 1 (
2 2
y t x A

=

9
10 831 , 6 x B = ve = metale bal olarak deien k iidir.
t(y) ve v(y) ifadeleri ok yava deien fonksiyonlardr ve sabit olarak alnabilirler. Bu halde
yukardaki ifade u hale gelir;
3026 , 2
) / 1 )( ( 1
log log
5 , 1
2 ' 2
E y v B
A A V
J

=
(

[7.2]
A, ve v(y) sabit alnr. LogJ/E, Eye gre izdirildiinde negatif eimli bir doru elde
edilir. Elde edilen bu doru deneysel sonularn Fowler-Nordheim bantsna uygulanabilir
olduunu grmede kullanlr. Fakat geni alanl elektrotlarda bu sivri noktalar zorluk
karmaktadr. Bu zorluklar gze alarak Albert yukardaki ifadeyi u hale getirmitir.

3026 , 2
) / )( ( 1
log log
5 , 1
2 ' 2
V d y v B
A A V
J

=
(

[7.3]
104
Burada A elektrot yzeyi d elektrotlar aras mesafedir. Yzey przllnden kaynaklanan
elektrik alan deeri iin (enhancement) faktr beta yeterince bykse vakum delinir.
Elektron emisyonunun dier kaynaklar, katod yzeyindeki yapm partikller, oksit filmler,
pozitif yzey ykleri blgesel scak noktalar ve dk k iine sahip blgelerden alan
etkisinde termoiyonik emisyon ve katod mikro projeksiyonlardr.

7.2. METAL OLMAYAN YZEYLERDE ELEKTRON EMISYONU
MEKANIZMALARI
Elektronik akm ve darbe ncl delinme mekanizmalar nadir olarak metal olmayan
yzeylerden kaynaklanrlar. Bunlar yzeydeki yaltkan yar iletken oksit tabakalar veya
safszlk konsantrasyonu ile ilikilidir. Elektrot yzeyinde yer alan mikro katklar ok yksek
elektron emisyonuna neden olabilirler ve buda vakumun delinme seviyesini olduka drr.
Byk yzeyli elektrotlara sahip vakumlarda oksitler, yapm partikle ve kirlilie
kanlmazdr.vakumda oksidasyon normal basncn altnda bir basnca sahip olduu iin daha
hzl yaylr. 0,0001 Pa da elektrot yzeyindeki oksit tabakas 60ms de oluur.yaplan
almalarda vakumlarda elektrot yzeyinde 5nm kalnlnda oksit tabakas ve 10nm
kalnlnda yapm elemanlar bulunduu gsterilmitir. Yksek elektrik alan altnda bu
tabakalar kimyasal deiime urar ve vakum delinir. Elektrot yzeyindeki yapm elemanlar
eitli gazlarla ve ya buharlarna ait atom ve molekllerdir. En sk grlenler H2, He , O2,
N2 , CO/N2 ,H2O ,CO2 ve eitli hidro karbonlardr. Yksek elektrik alan altnda bu
partikller mikro dearj ad verilen zayf bir dearjn olumasna neden olurlar.

7.3. MKRODEARJLAR
Daha ncede belirttiimiz gibi katot yzeyindeki przler veya metal olmayan kirliliklerdeki
elektrik alan nedeniyle elektron emisyonu gereklemekte idi. Bu ncl delinme alan
akmlarnn yan sra mikro dearj ad verilen uzun aralkl elektrot yzeylerinde grlen
dk gl darbelerde delinmeye etki eder. Bu darbelerin sreleri 0,1 ila 100ms , frekanslar
0,1 ila 100s
-1
ve genlikleri 10 mA den daha kktr.
Mikrodearjlar elektrod kirliliine bal olarak bir gerilim eik deerinden sonra gzlenir.
Sabit basn altnda gerilim arttka mikrodearjlarn grlme skl da artar.

7.4. VAKUMDAK DELNME GERLMNE ETK EDEN FAKTRLER
Vakumun elektrik dayanm pek ok farkl yolla tanmlanabilir. Vakum yaltkanl bir
anahtarda delinmeye etki eden ilk ve en nemli parametre uygulana gerilimin iddetidir.
105

ekil 7.1 : d=3 mm elektrod aklna sahip b.r vakum dielektrikte kvlcm says ile
delinme geriliminin deiimi.

7.4.1. Elektrotlar aras mesafenin etkisi
<2mm den kk aralklarda, ok temiz elektrot yzeyine sahip vakumlarda delinme gerilimi
Vb araln d uzakln bir fonksiyonudur.
Vb=kd (7.4)
burada k bir sabittir. Bu tr mesafelerde delinme gerilimi 10
8
V/cmin katlardr ve olduka
yksektir. Burada elektronlarn alan emisyonlar delinme prosesinde etkilidir.
>1cmden uzun mesafeye sahip vakumlarda alan emisyon akmlar dktr. Blgesel
kvlcm kanallaryla delinme gerekleir. Delinme 10
4
V/cmin katlardr ve dktr. Non
lineer bir ifade kullanlr.
Vb=kd (7.5)
k ve n , d mesafesine bal olarak deien sabitleredir. Bu durumda delinme gerilimine
elektrod yzeyi zerinde yer alan mikroboyutlardaki yaplarn dominant etkiye sahip olduu
sylenebilir.
106

ekil 7.2 : Farkl dielektrikler iin darbe delinme gerilimi ile elektrotlar arasndaki mesafe
arasndaki iliki

7.4.2 Elektrot malzemesinin etkisi

Kontak metalinin fiziksel zellikleri ve mikro kayplar vakum yaltkanlarnn delinme
dayanmn ciddi anlamda etkiler. Tablo 7.1 de 1mm aralkl elektrotlarn malzemelere bal
delinme gerilimleri verilmitir.

Tablo 7.1 : 1 mm aralkl vakum elektrotlarda deneysel olarak llen delinme geriliminin
kullanlan malzemeye gre deiimi
Elektrod malzemesi Gerilim (kV)
Paslanmaz elik 179
Krom kapl bakr (500 C piirilmi) 143
Krom kapl bakr (piirilmemi) 89,4
Nikel 89,5
Alminyum 57
Gm 27

107
Elektrotun, ekli ve boyutlar da delinme dayanmna nemli lde etkir. En byk alanl
elektrotun delinme seviyesi en azdr. Ayn ekilde farkl malzemelerden oluan elektrotlarda
da polarite etkisi grlr.

7.4.3 Basncn etkisi
Gaz basncnn delinme dayanmna etkisi elektrotlar aras akln bir fonksiyonudur. Kk
aralklarda 10
-2
Pan altnda delinme dayanmna fazla etki etmez. Uzun aralklarda basn
olduka etkindir. nceleri basn art ile delinme dayanm artar ve belli bir deerden sonra
keskin bir ekilde azalmaktadr.

elil 7.3 : Vakum ortamnda paslanmaz elikten yaplm kre dzlem elektrot sisteminde
basncn delinme gerilimine etkisi

7.4.4 Gerilimin dalga formuna etkisi

Geni alanl elektrotlar ve uzun aralklara sahip vakum kesicilersistemlerinde
kullanlmaktadr. AC ve yldrm darbeleri ile olduka az alma olmasna karn AC
gerilimde her bir yarm dalgada grlen davran ayn polariteli Dc gerilimdeki davrann
aynsn gstermektedir. Buna karn 1,5 cm aralkl vakumda 1,2/50mikrosaniue darbe
geriliminin delinme dayanm AC gerilim dayanmnn %30-40 fazlasdr.
108

ekil 7.4 : Paslanmaz elikten yaplm elektrotlar aras aklkta delinme gerilimine AC ve
darbe gerilimlerin etkisi

7.5. VAKUM DEVRE KESCLER
Vakumlu kesicilerde elektrik kontaklar d ortama temas olmad iin kullanm sreleri
boyunca kontak direnci ok az deiir. Dier yandan SF6 l kesicilerde ark sonras oluan
rnler i elemanlarla reaksiyona girer. Vakumlu kesiciler zehirsizdir. Vakumlu kesiciler gaz
veya ya dolumu gerektirmez. Ek bir gaz veya ya doldurma dzeneine ihtiya duyulmaz.
Uzun sreli kullanmda vakumlu kesiciler daha ekonomiktir. Patlama ve toksik rn sznts
riski yoktur. Sessiz alrlar. Kontak erozyonu ok azdr. Normal akmlar 30000 kez keser.
Vakumlu devre kesicilerde vakum zellii bozulduktan sonra tamir yaplamaz. Vakumlu
devre kesicinin her bir fazna paralel ek bir kaak akm yakalayc koymak gerekir.













109
SORULAR :
1. ekilde verilen 4 tabakal dzlemsel elektrot sistemine U = 180 kV gerilim
uygulanmaktadr.
a) Sistemin toplam dielektrik geirgenliini hesaplaynz.
b) Tabakadaki gerilimleri ve elektrik alanlar hesaplaynz.
c) Sistemin delinip delinmeyeceini belirleyiniz
d) Hibir tabakada delinme olmakszn uygulanabilecek maksimum gerilim deerini
hesaplaynz. (
0
=8,854x10
-12
F/m)



2. a) Dzgn alanda gazlarn delinmesi ne ekilde gerekleir?
b) Paschen Yasasn ekil izerek aklaynz.

3. Schering kprsnde elektriksel edeer devresi seri diren ve kapasite ile gsterilen bir
deney dzeneinde C
n
=1400pF (hava
r
=1) olan bir deney cismi iin denge durumunda
C
2
=1000 pF olup kprnn bu kolundaki alak gerilim kapasitesi C
4
=185 nF alak gerilim
direnci R
4
=25 ve kprnn dier kolundaki alak gerilim direnci R
3
=10 olarak
belirlenmitir. Deney cismi yerinden karlarak et kalnl bilinmeyen ve ap 10 cm olan bir
yksek gerilim kablo numunesi yerletirilmitir.
a) Kablo numunesinin direncini ve kapasitesini veren eitlikleri ve deerlerini bulunuz.
b) Kablo numunesinin dielektrik sabitini ve kayp faktrn ve bulunuz.
c) Numunenin et kalnln bulunuz.
d) Byle bir numuneyi zerinden maksimum 400 uC geecek ekilde delmeden test
edebilmek iin uygulanmas gereken maksimum gerilimin deerini bulunuz.
Hesaplarda iletme frekansn 50 Hz alnz.
110
4. Darbe gerilimi uygulanan elektrot sistemi iin delinme olasln ekil izerek aklaynz.

5. Aadaki grafikte A=6 cm
2
elektrot yzey alanna sahip bir dzlemsel elektrotta elektrotlar
aras aklk (d) ile delinme gerilimi (U) arasndaki deney sonular verilmitir. Bu yaltkann
d=2 mm olduu durum iin kapasitesi 27 pF olarak lldne gre



6. Yksek gerilim sistemlerinde kullanlan elektrotlar ksaca anlatnz. Elektrot seimi neden
nemlidir? Aklaynz.

7. ekil 1de verilen tabakal dzlemsel elektrot sisteminde V=200 kV;

8. Yzey alan 33 cm
2
ve elektrotlar aras akl 6 mm olan bir dzlemsel elektrot sisteminin
dielektrik sabiti 2 ve kayp faktr 4x10
-5
olduuna gre;
a) Sistemin seri edeer devresi iin C
s
ve R
s
deerlerini hesaplaynz.
b) Ayn sistemin paralel edeer devresi iin C
p
ve R
p
deerini hesaplaynz.

9. Bir iyerinde 45 C scaklk, 21 g/m rutubet ve 1200 mbar basn altnda kullanlan d=20 cm
akla sahip kre-kre elektrot sistemine sahip bir yaltm dzenei fabrikada gerilim
a) Dielektrik geirgenliini hesaplaynz.
b) Elektriksel ykn hesaplaynz.
c) Elektrik alan iddetini hesaplaynz.
d) Elektriksel ak younluunu hesaplaynz.
e) Yzeysel yk younluunu hesaplaynz
a) Tabakalardaki gerilimleri ve
alan iddetlerini hesaplaynz.
Sistemin delinip delinmeyeceini
belirleyiniz.
b) Sistemin delinme dayanmn
belirleyiniz. ( =8,854x10
-12
F/m)
111
seviyesi 400 kV olan baka bir noktada kullanlmak isteniyor. Fakat dzenee ait katalog
parametreleri okunamad iin sistem devreye alnamamaktadr. ekil 2de m ve w
deerlerinin g fonksiyonuna gre deiimi verilmitir.

10.Havann delinmesine gerilim etkisini ekil izerek aklaynz.

11. Yaltkanlardaki delinme davrann veren temel delinme teorilerini ksaca anlatnz.
12. SF
6
nn yaltkan olarak genel zellikleri nelerdir? aklaynz. SF
6
gaznn kapasitif,
endktif ve ar akmlar karsnda davran nasldr?
13. Yarap 2 cm olan dairesel kesitli bir iletken, yarap 6 cm olan metal bir borunun iine
e eksenli olarak yerletirilmitir. Metal boru ile iletken malzeme aras yaltlmak
istenmektedir. Bu amala kullanlacak olan yaltkann dielektrik zellikleri Schering kprs
yntemi ile belirlenecektir. Bunun iin 6x5 cm
2
yzey ve 2 mm kalnlkta bir rnek
kullanlmtr. Kullanlan yaltkann seri edeer devresi iin denge koulu salanan kprde
C
n
=4000 pF (etalon kondansatr) , R
4
=300 ohm, C
2
=800 pF, R
3
=10 ohm ve C
4
=90 pF olarak
llmtr.
a) Yaltkann dielektrik karakteristikleri C
x
, R
x
,
rx
ve tan
x
deerlerini hesaplaynz.
(Hesaplarda metal borunun et kalnln ihmal edilecektir.)

c) Oluturduunuz bu yeni sisteme 50 Hz frekansa sahip 10 kVluk bir alternatif gerilim
uygulanrsa b kknda bulduunuz uzunluk iin hatta oluacak dielektrik kayp ka Wattr?
14. Havann delinmesine etki eden faktrler nelerdir? Bunlardan herhangi birini ekil izerek
aklaynz
a) Katalogdan okunabilen parametreler
m=w=0,5 ise V
50
deerini hesaplaynz.
b) Buna gre bu dzenek yeni yerinde
kullanlabilir mi?

b) Elimizde bu dielektrik malzemeden 250 m
3

olduuna gre bu sistem iin ka kmlik yaltm
salarz?
112
15. Aada ekli verilen 3 fazl bir demet iletkende her bir iletkenin ap 2,5 mm ve hattn
eimi 11 olarak verilmitir. Yal hava koullar iin bu hatta korona nedeni ile oluan
duyulabilir grlty hattan 2,5 m uzaklktaki bir nokta iin hesaplaynz. Elde ettiiniz
grlt seviyesinin standartlara uyup uymadn belirtiniz.




16. Dielektrik olarak mika ve polipropilen kullanlan bir elektrod sisteminde sistemin
kapasitesi 0,2 F, uygulanan gerilim 1,25 kV depolanan enerji
2
2
1
CV W = [J] ve
dielektrik dayankllk srasyla 50x10
6
V/m ve 7x10
6
V/m olduuna gre;
a) Mikann ve Polipropilenin kalnln bulunuz.
b) Mika ve Polipropilen plakalarn alann bulunuz.
c) Mikada ve Polipropilende oluan enerjiyi bulnuz.
d) Mikada ve Polipropilende 3 sde aa kan gc bulunuz.
e) aklaynz. 100 N/m
2
basnta 30 kV/mm lik elektrik alanda kullanlmak istenen
yan dielektrik sabitini bulunuz.

17. Termoset ve termoplastik kavramlarn aklaynz. Birer rnek veriniz.

18. Bir kat dielektrik 5 mm
2
yzey alanna sahip olsun, plakalar arasndaki mesafe 1 m
olduu durumda 20 kV luk bir gerilim uygularsak plakalar zerindeki yzey yk
younluunu, kapasitesini ve polarizasyonu hasaplaynz. Kat yaltkann
r
= 2,3

0
=8.86x10
-12
F/m.

19. Vakumdaki ark nasl gerekleir, zetle yaznz.

20. Dielektrik geirgenlii 2,1 olan 3 mm kalnlnda bir dielektrik ile dielektrik
geirgenlii 2,6 olan 2 mm kalnlndaki iki dielektrik arasnda hava boluu
kalmayacak ekilde st ste yerletiriliyor. 10 kVluk bir gerilim uygulanyor oluan
Hatrlatma :
(

+ + + + =
D
D
n B A D D K E D n AN
s
n N lm lm n s
) 1 ( 9 , 22 02 , 0 log 10 / 665 log 44 log 20

K
n
= (n=1 iin 7,5); (n=2 iin 2,6); (n3 iin 0)
A
N
= (n=1 iin75,2); (n=2 iin75,2) ; (n3 iin 67,9)
113
yeni malzemenin her bir katmanndaki gerilim dalmn bulunuz. Oluan yeni
malzemenin dielektrik geirgenliini bulunuz.

21. Kompozitlerin avantajlar ve dezavantajlarn nelerdir? Ksaca zetleyiniz.

22. 10 mm kalnlnda bir yaltkana 5 kV gerilim uygulanyor ve yaltkann ierisinde bir
gaz habbecii tespit ediliyor. Ve bu habbecik zerindeki gerilim 4 kV olarak
llyor. Yaltkann bal dielektrik geirgenlii 3 olduuna gre genleme katsays
A=25x10
-6
m/
o
C olduuna gre boluun apn bulunuz.
(Boluun dielektrik geirgenlii
0
= 8.86x10
-12
F/m.)

t d
A
C
r 0
b

=
t
A
C
0
c

= V
C C
C
V
b c
b
c
+
= .

23. a) Gaz ve SF
6
yaltkanlarda scakln ve basncn dielektrik zelliklere etkisini ekil
izerek aklaynz.
b) Sv dielektriklerde mekanik delinme teorisini aklaynz. 120 N basnta 3 kV/mm
lik elektrik alanda kullanlmak istenen yan dielektrik sabitini hesaplaynz.

24. a) Kompozitlerin avantajlar ve dezavantajlarn nelerdir? Ksaca zetleyiniz.
b) Ortam scaklnn ortalama 60 C olduu bir noktaya 10 A ve zeri akmlar
kesmek zere bir kesici satn alnmak isteniyor? Ar nem ve su buharnn olduu
iletmenin bu noktas iin alnmas gereken kesicinin i yaltm malzemesi ne
olmaldr? Nedenlerini ksaca aklaynz.

25. Schering kprsnde elektriksel edeer devresi paralel diren ve kapasite ile
gsterilen bir deney dzeneinde C
n
=1600pF (hava
r
=1) olan bir deney cismi iin
denge durumunda C
2
=1000 pF olup kprnn bu kolundaki alak gerilim kapasitesi
C
4
=1 mF alak gerilim direnci R
4
=360 ve kprnn dier kolundaki alak gerilim
direnci R
3
=80 olarak belirlenmitir. Deney cismi yerinden karlarak et kalnl
bilinmeyen ve ap 10 cm olan bir yksek gerilim kablo numunesi yerletirilmitir.
a) Kablo numunesinin direncini ve kapasitesini veren eitlikleri ve deerlerini
bulunuz.
b) Kablo numunesinin dielektrik sabitini ve kayp faktrn ve bulunuz.
c) Numunenin et kalnln bulunuz.
114
d) Byle bir numuneyi zerinden maksimum 400 uC geecek ekilde delmeden test
edebilmek iin uygulanmas gereken maksimum gerilimin deerini bulunuz.
Hesaplarda iletme frekansn 50 Hz alnz.
26. Bir yksek gerilim yaltkan iin scaklkla dielektrik sabiti ve scaklkla kayp faktr tan
ne ekilde deiir? Grafik izerek gsteriniz.
27. 8 mm kalnlnda bir yaltkanda 2 m apnda bir gaz habbecii saptanyor. Yaltkann
bal dielektrik geirgenlii 3 ve genleme katsays A=25x10
-6
m/
o
C olduuna gre
a) Yaltkana 180 kV gerilim uygulandnda habbecik zerindeki gerilim ne kadardr?
b) Gaz habbeciinin ierisinde hava olduunu gz nne alarak habbeciin delinmesi iin
yaltkana uygulanmas gereken gerilim ne kadardr? Hesaplaynz.
Hatrlatma: Boluun dielektrik geirgenlii
0
= 8.86x10
-12
F/m. Havann delinme
dayanm 80 kV/cm olarak alnz.
t d
A
C
r 0
b

=
t
A
C
0
c

= V
C C
C
V
b c
b
c
+
=
28. Bal dielektrik sabiti 3 olan bir malzeme elektrot yzey alan 400 cm
2
olan bir dzlemsel
elektrot sistemine yerletiriliyor. Elektrotlara 1 kV gerilim uygulanyor. Elektrotlar aras
akln 10 mm olduu bu sistem iin;
a) Sistemin kapasitesini, biriken elektrik ykn, elektriksel deplasman ve elektrik alan
deerini hesaplaynz.
b) Elektrotlar aras mesafe 20 mmye karldnda ve 5 mm ye indirildiinde oluan yeni
sistem iin sistemin kapasitesini, biriken elektrik ykn, elektriksel deplasman ve elektrik
alan deerini hesaplaynz ve elde ettiiniz sonular elektrotlara aras akln deiimi ile
yorumlaynz.
29. a) Gazlar iin delinme dayanmnn basnla deiimini ne ekilde gerekleir? Grafik
izerek aklaynz.
b) Vakum ortamn SF
6
gazl ortamla yaltm bakmndan karlatrnz. Grafik izerek
aklaynz.
c) ekilde verilen 3 tabakal dzlemsel elektrot sistemine U= 130kV gerilim
uygulanmaktadr.
d) Sistemin toplam dielektrik geirgenliini hesaplaynz.
e) Tabakadaki gerilimleri ve elektrik alanlar hesaplaynz.
f) Sistemin delinip delinmeyeceini belirleyiniz
g) Hibir tabakada delinme olmakszn uygulanabilecek maksimum gerilim deerini
hesaplaynz. (
0
=8,854x10
-12
F/m)
115