Perspektywy Rozwoju Kluczowych Sektorów Województwa Warmińsko-Mazurskiego - PL

Projekt wspnansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Warmia i Mazury na lata 2007
2013
fot. Tomasz Raczyski
gospodarka
Perspektywy rozwoju kluczowych sektorw wojewdztwa warmisko-mazurskiego Raport z bada

www.invest.warmia.mazury.pl
1
Opracowanie: Urszula Tomczyk dr hab. Magorzata Juchniewicz, prof. UWM Dariusz led Tadeusz Toczyski Justyna Byczkowska-lzak Kierownik Projektu: dr Dariusz led Projekt dofinansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Warmia i Mazury na lata 2007 -2013.
Spis treci:
WPROWADZENIE................................................................................................5 1. METODOLOGIA BADANIA.............................................................................6 2. SPOECZNO-EKONOMICZNE UWARUNKOWANIA ROZWOJU WOJEWDZTWA.........................................................................8 2.1. Warunki naturalne. ................................................................................................. 8 2.2. Uwarunkowania demograficzne.......................................................................... 9 2.3. Spoeczne aspekty rozwoju................................................................................10 2.4. Ekonomiczne uwarunkowania sytuacji gospodarczej. .................................13 2.5. Infrastruktura transportowa. ..............................................................................17 3. SEKTORY KLUCZOWE I WYSOKIEJ SZANSY.................................................21 3.1. Sektor rolniczy: upraw rolin i hodowli zwierzt...........................................22 3.2. Sektor produkcji artykuw spoywczych.......................................................24 3.3. Sektor drzewno-meblarski..................................................................................25 3.4. Sektor produkcji wyrobw z gumy....................................................................27 3.5. Sektor produkcji maszyn i urzdze.................................................................28 3.6. Sektor budowlany.................................................................................................29 3.7. Sektor handlu i napraw pojazdw samochodowych.....................................30 3.8. Sektor turystyczny................................................................................................32 4. SEKTORY WYSOKIEJ SZANSY. .....................................................................34 4.1. Sektor rybactwa.....................................................................................................34 4.2. Sektor energetyczno-wodny. .............................................................................34 4.3. Sektor usug ICT.....................................................................................................36 4.4. Sektor usug doradztwa dla biznesu.................................................................37 4.5. Sektor usug medycznych i opieki spoecznej dla osb zalenych...........38 PODSUMOWANIE..............................................................................................39
Wprowadzenie
ozwj gospodarki wojewdztwa, wtym tych sektorw, ktre maj najbardziej sprzyjajce warunki prowadzenia dziaalnoci, zaley nie tylko od czynnikw wewntrznych, ale iglobalnych warunkw funkcjonowania rynkw. Proces integracji europejskiej, znaczne otwarcie gospodarek ipostpujca globalizacja, sprawiaj, i Polska wcoraz wikszym stopniu uzaleniona jest od koniunktury zewntrznej. Kryzys na wiatowych rynkach finansowych nie jest bez znaczenia dla gospodarki kraju, wic rwnie dla wojewdztwa warmisko-mazurskiego. Perspektywy rozwoju kluczowych sektorw Warmii iMazur okreli wic mona jedynie wpowizaniu zanaliz sytuacji zewntrznej. Dopiero pniej moliwe jest identyfikowanie ipodejmowanie dziaa wcelu jak najlepszego wykorzystania istniejcych zasobw, awrezultacie zwikszania konkurencyjnoci irozwoju wojewdztwa.
Pozytywne efekty dziaa nakierowanych na rozwj wojewdztwa powinny by widoczne nie tylko wsferze gospodarczej, ale ispoecznej. Bez tego nie mona mwi orozwoju, ajedynie owzrocie wartoci poszczeglnych wskanikw ekonomicznych. Wane jest wic takie inwestowanie wsektory kluczowe, ktre przyniesie wymierne efekty dla mieszkacw wojewdztwa da miejsca pracy atake zapewni odpowiedni jako infrastruktury spoecznej (wtym opieki zdrowotnej, pomocy spoecznej, edukacji, rekreacji ikultury) itechnicznej. Zdrugiej strony pamita naley, i istniejce zasoby gospodarcze ispoeczne, jako izaangaowanie kapitau ludzkiego determinuj zakres itempo realizacji dziaalnoci inwestycyjnej, awrezultacie rozwoju obszaru. Niniejsze opracowanie jest skrtem raportu (pena wersja raportu dostpna jest pod adresem www.invest. warmia.mazury.pl), ktry jest efektem realizacji zada badawczych prowadzonych przez Instytut Bada iAnaliz Grupa OSB na zlecenie Urzdu Marszakowskiego Wojewdztwa Warmisko-Mazurskiego w Olsztynie. Badania wzakresie perspektyw rozwojowych sektorw kluczowych iwysokiej szansy prowadzone byy wramach projektu dofinansowanego ze rodkw Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego pn. Spjny system obsugi inwestora na Warmii i Mazurach - profesjonalne oddziaywanie promocji gospodarczej. Celem jego bya identyfikacja sektorw kluczowych iwysokiej szansy wgospodarce wojewdztwa warmisko-mazurskiego. Ponadto przeprowadzona zostaa szczegowa analiza uwarunkowa funkcjonowania w poszczeglnych sektorach oraz czynnikw budujcych ich atrakcyjno. Wskazane zostay rwnie gwne determinanty oraz bariery rozwoju tych sektorw.
1. Metodologia Badania
ealizacja projektu badawczego oparta zostaa na podstawowych zasadach metodologii bada spoecznych i ekonomicznych. Podstawowymi zaoeniami byo przeprowadzenie badania wsposb umoliwiajcy realizacj celw, okrelonych przez Zamawiajcego.
Podstawowe zaoenia modelu badawczego analizy sektorowej powstay w oparciu o podstawy metodologii bada spoeczno-gospodarczych, ekonometrii oraz zaoenia klasycznych metod analizy sektorw i konkurentw Michaela E. Portera. Opracowany model stanowi narzdzie pomiaru, niezbdne do identyfikacji sektorw kluczowych oraz sektorw wysokiej szansy wgospodarce wojewdztwa warmisko-mazurskiego. Przeprowadzona zostaa rwnie ocena w zakresie atrakcyjnoci inwestycyjnej kluczowych sektorw, atake prognoza kierunkw ich rozwoju. Gwnymi obszarami analizy sektorw kluczowych bya charakterystyka rnych aspektw ich dziaalnoci oraz analiza ich atrakcyjnoci inwestycyjnej. Ponadto, na podstawie zebranego materiau przeprowadzona zostaa analiza strategiczna sektorw oraz opracowane zostay perspektywy iprognozy ich rozwoju. Gwnym zaoeniem analiz byo odniesienie si do 5 si konkurencyjnoci Portera: 1. wejcie 2. groba substytucji 3. sia przetargowa nabywcw 4. sia przetargowa dostawcw 5. rywalizacja obecnych konkurentw Wymienione siy wyznaczaj poziom natenia konkurencji wsektorze. Siy, ktre maj najwikszy wpyw na sytuacj sektora na rynku wyznaczaj kierunki dziaania strategicznego. Podkreli wtym miejscu naley, i konkurencj sektora stanowi nie tylko firmy dostarczajce ten sam rodzaj produktu/usugi, lecz rwnie odbiorcy inabywcy. Jest to szczeglnie istotne zperspektywy przyjcia wbadaniu kryteriw klasyfikacji sektorw. Zgodnie ze stanowiskiem Portera oraz innych przedstawicieli nauk ekonomicznych, granice sektora nie zawsze wyznacza dziedzina dziaalnoci, w ktrej przedsibiorstwo chce konkurowa. Okrelajc granice definicji sektora naley wzi pod uwag, i naturalnym i podanym zjawiskiem jest konkurowanie rwnie w grupach sektorw pokrewnych1. Przeprowadzenie analizy strukturalnej sektorw, rozumianych w pierwszym etapie badania jako dziedzin dziaalnoci (PKD 2007) pozwolio na operacyjne zdefiniowanie bran kluczowych w regionie. Analiza strukturalna obja,
opisan wyej, analiz 5 si konkurencyjnoci. Sektory kluczowe zidentyfikowane zostay na podstawie procedur badawczych opartych na analizie ekonometrycznej danych ze statystyki publicznej, analizie desk research danych statystycznych, dokumentw programowych iinnych rde atake woparciu owiedz ekspertw zzakresu gospodarki iekonomii. Nastpnie, na podstawie materiau zebranego w badaniach terenowych okrelone zostay grupy strategiczne, awdalszej kolejnoci opracowane granice ich definicji iuwarunkowa ich dziaalnoci wregionie. Sektory kluczowe to grupa przedsibiorstw prowadzcych dziaalno w obrbie wsplnej gazi gospodarki, budujcych istotnie jako zasobw spoeczno-gospodarczych regionu z uwagi na przynajmniej jeden zczynnikw: wysok produktywno, wysoki kapita wynikowy, innowacyjno (rozumiana rwnie jako nowo wsektorze), jako zasobw ludzkich lub znaczcy udzia wstrukturze pracujcych, znaczenie wpromocji regionu zuwagi na reklam uwarunkowa endogenicznych oraz charakterystycznych produktw, istotny wpyw na popraw jakoci ycia mieszkacw. Identyfikacja sektorw wysokiej szansy podlegaa podobnej procedurze, jaka zostaa zaplanowana do identyfikacji sektorw kluczowych. W oparciu o syntetyczny miernik, zbudowany zcech diagnostycznych tworzcych kapitay sektorw wytypowane zostay sektory wysokiej szansy. Wyliczenia opieraj si rwnie na zbiorze danych statystyki publicznej oraz ocenie ekspertw. Odmienny natomiast by schemat klasyfikowania sektorw do grupy wysokiej szansy. W tej typologii istotne znaczenie maj perspektywy rozwoju, ktrego funkcja wybranych cech charakteryzuje si liniowym trendem wzrostu (wokresie od 2005 r.) oraz niewielkimi wahaniami wczasie. Ponadto, istotnym jest, aby wbadaniu ankiet eksperck zauwaalny by wzrost rangi ocen przewidywanych szans wdroeniowych wodniesieniu do oceny stanu biecego. Wbadaniu zastosowano zasady weryfikacji wynikw przez grup ekspertw zaproszonych do badania. Sektory wysokiej szansy to grupa przedsibiorstw prowadzcych dziaalno wobrbie wsplnej gazi gospodarki, w stosunku do ktrych istniej wysoce prawdopodobne przesanki przewidywanego wzrostu poziomu rozwoju, oparte na przynajmniej jednym zczynnikw potencjau rozwojowego: wzrost wartoci wynikw zdziaalnoci,
1 Porter M.E., Strategia konkurencji. Metody analizy sektorw i konkurentw. Przekad Ehrlich A., Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Warszawa 1996, str. 49.
RYSUNEK 1. SCHEMAT POWIZA POMIDZY KLUCZOWYMI DZIAANIAMI ANALIZY SEKTOROWEJ ANALIZA SEKTOROWA Analiza PEST Wywiady SSI Analiza ekspercka
Wywiady FGI
Wywiady CATI
Wywiady IDI
SWSK, SWWS*
Analiza SWOT
Panele ekspertw
Identy kacja sektorw kluczowych i wysokiej szansy
Analiza atrakcyjnoci inwestycyjnej sektorw kluczowych
Perspektywy i prognozy rozwoju sektorw kluczowych i wysokiej szansy
Perspektywy rozwoju kluczowych sektorw... - RAPORT Z BADA

* SWSK syntetyczny wskanik pozycji rynkowej, SWWS syntetyczny wskanik sektorw wysokiej szansy. rdo: Opracowanie wasne.
infrastruktura techniczna, podnoszenie standardw jakoci produktu/usugi, przewidywany wzrost popytu na produkt, inicjatywy oddolne (w zakresie pozyskiwania instrumentw inarzdzi rozwoju), zdolnoci promocji regionu z uwagi na reklam uwarunkowa endogenicznych oraz charakterystycznych produktw. Kolejnym celem analizy strukturalnej bya charakterystyka poszczeglnych sektorw, analiza ich atrakcyjnoci inwestycyjnej oraz okrelenie perspektyw i prognoz rozwoju sektorw kluczowych. Wcelu uzyskania jak najbardziej wiarygodnych wynikw zaplanowana zostaa triangulacja metodologiczna, polegajca na wykorzystaniu w toku bada rnych metod,
technik oraz rde pozyskiwania informacji. Z uwagi na to, i procesy gospodarcze izalenoci pomidzy nimi s bardzo zoone, zastosowano rne metody itechniki badawcze. Pojedyncze procedury badawcze obejmuj nie tylko wybrane aspekty problematyki, ale rwnie zjawiska irrelewantne, z tego te wzgldu zastosowano badania terenowe o charakterze reaktywnym, jak rwnie metody niereaktywne, obejmujce badania rde zastanych: statystyki publicznej, strategii rozwoju, publikacji oraz opracowa naukowych (szczegowy opis procedur identyfikacji sektorw kluczowych iwysokiej szansy znajduje si w penej wersji Raportu, ktry jest dostpny na stronie www.invest.warmia.mazury.pl).
2. Spoeczno-ekonomiczne uwarunkowania rozwoju wojewdztwa
naliza sytuacji spoeczno-gospodarczej wojewdztwa pozwolia na zidentyfikowanie czynnikw kreujcych stan i kierunki zmian rozwoju poszczeglnych sektorw w regionie. Okrelone zostay te czynniki wewntrzne izewntrzne wpywajce na struktur podmiotow sektorw kluczowych oraz wysokiej szansy wgospodarce wojewdztwa warmisko-mazurskiego, pogrupowane wedug nastpujcych grup tematycznych: 1. warunki naturalne iocena zasobw naturalnych, 2. uwarunkowania demograficzne, 3. spoeczne aspekty rozwoju, 4. ekonomiczne uwarunkowania sytuacji gospodarczej, 5. infrastruktura transportowa.
pooonym orodkiem regionalnym Olsztynem idwoma duymi orodkami Elblgiem na zachodzie iEkiem na wschodzie oraz rwnomiernie rozmieszczonymi miastami powiatowymi uzupenionymi sieci maych orodkw pozwala na prawidowe zarzdzanie obszarem i sprawn obsug ludnoci3. Sie ta wykazuje cechy trwaoci, a rysujce si tendencje spoeczno-gospodarcze i prognozy demograficzne nie przewiduj znaczcych zmian wtym obszarze4. Miasta wojewdztwa maj istotne znaczenie dla otaczajcych je ukadw lokalnych idysponuj wwikszoci wysokimi walorami turystycznymi. Wymagaj one jednak wsparcia rozwoju infrastruktury komunalnej, przedsibiorczoci oraz rewitalizacji, zwaszcza terenw powojskowych ipoprzemysowych5. Wojewdztwo warmisko-mazurskie to jeden znajatrakcyjniejszych obszarw Polski, zarwno pod wzgldem krajobrazowym, jak iturystycznym. Walorami rodowiska naturalnego tego obszaru s: zrnicowane uksztatowanie powierzchni, rnorodna budowa geologiczna, obfito wd powierzchniowych, due kompleksy lene, bogata fauna i flora z unikalnymi wskali europejskiej gatunkami rolin izwierzt oraz liczne obszary chronionej przyrody. Tereny te nale do jednych zostatnich wEuropie obszarw odominujcym udziale naturalnych cech przyrodniczych, krajobrazowych ikulturowych. Wyjtkowe walory rodowiska przyrodniczego Warmii iMazur sprawiy, e tereny te znalazy si wgranicach funkcjonalnego obszaru Zielone Puca Polski. Ponadto znaczna cz terenw wojewdztwa warmisko-mazurskiego objta zostaa sieci NATURA 2000. Zgodnie zRozporzdzeniem Ministra rodowiska zdnia 21 lipca 2004 r. wsprawie Obszarw Specjalnej Ochrony Ptakw Natura 2000 (Dz. U. Nr 229, poz. 2313 zpn. zm.) na terenie wojewdztwa do sieci NATURA 2000 w 2009 r. zakwalifikowanych zostao 16 obszarw specjalnej ochrony ptakw (OSO) o powierzchni 574,1 tys. ha oraz 44 specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) opowierzchni 258,2 tys. ha, co stanowio cznie 34,4% powierzchni wojewdztwa warmisko-mazurskiego (wPolsce 29,8%). Prawie poowa wojewdztwa warmisko-mazurskiego (46,6%) to powierzchnia o szczeglnych walorach przyrodniczych - prawnie chroniona (wPolsce 32,4%). Tereny wojewdztwa warmisko-mazurskiego nale do najzasobniejszych w wody powierzchniowe obszarw wkraju. Sie wd powierzchniowych wojewdztwa skada si zlicznych jezior, oczek wodnych, rzek, kanaw oraz czci Zalewu Wilanego. Udzia gruntw pod wodami woglnej powierzchni wojewdztwa w2010 r. by ponad dwukrotnie wyszy ni rednia dla kraju. czna powierzchnia gruntw Warmii iMazur pod wodami wynosia 138,6 tys. ha, z tego 17,5 tys. ha stanowiy grunty
W poniszym rozdziale zaprezentowano jedynie wybrane aspekty poruszone wanalizie PEST, ktrej wersja pena znajduje si wRaporcie kocowym zbada dostpnym na stronie www.Invest.warmia.mazury.pl.
2.1. Warunki naturalne

Wojewdztwo warmisko-mazurskie usytuowane jest wpnocno-wschodniej czci kraju. Skada si zhistorycznych krain Warmii, Mazur iPowila. Od poudnia graniczy zwojewdztwem mazowieckim, od zachodu zwojewdztwami: kujawsko-pomorskim i pomorskim, od wschodu zwojewdztwem podlaskim, od pnocy za zObwodem Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej, stanowic jednoczenie zewntrzn granic Polski oraz Unii Europejskiej. Pooenie wojewdztwa wEuropie rodkowej na osi wschd-zachd, wregionie Batyku (poczenie przez Zalew Wilany) oraz bezporednim ssiedztwie zObwodem Kaliningradzkim sprawia, e wojewdztwo jest wanym obszarem weuropejskich powizaniach komunikacyjnych2. Oglna powierzchnia wojewdztwa warmisko-mazurskiego wynosi 24173 km2, co stanowi 7,7% powierzchni kraju. W podziale administracyjnym na jednostki terytorialne, zgodnie z wymogami statystyki regionalnej Unii Europejskiej, wwojewdztwie wydzielono: 3 podregiony: elblski, ecki oraz olsztyski; 19 powiatw: bartoszycki, braniewski, dziadowski, elblski, ecki, giycki, godapski, iawski, ktrzyski, lidzbarski, mrgowski, nidzicki, nowomiejski, olecki, olsztyski, ostrdzki, piski, szczycieski oraz wgorzewski; 2 miasta na prawach powiatu: Elblg iOlsztyn; 116 gmin, wtym: 16 gmin miejskich, 33 gminy miejskowiejskie oraz 67 gmin wiejskich. Dla zrwnowaonego rozwoju regionu niezwykle istotne znaczenie ma sie i rozmieszczenie miast. Sie osadnicza wojewdztwa warmisko-mazurskiego zcentralnie
2 Polska rozwj regionw prezentacja regionw wojewdztwo warmisko-mazurskie. Urzd Marszakowski Wojewdztwa Warmisko-Mazurskiego. Olsztyn 2008 r., s. 200.. 3 Regionalny Program Operacyjny Warmia i Mazury na lata 2007-2013. Dokument przyjty przez Zarzd Wojewdztwa Warmisko-Mazurskiego w dn. 14.11.2007 r. Olsztyn 2007 r., s. 32.
4 Tame, s. 8. 5 Tame, s. 9.
PODZIA ADMINISTRACYJNY WOJEWDZTWA WARMISKO-MAZURSKIEGO
Braniewo
Bartoszyce Lidzbark Warmiski Ktrzyn Wgorzewo
Godap
Elblg Giycko Olecko
OLSZTYN
Ostrda
Iawa
Mrgowo Pisz
Ek
Nowe Miasto Lubawskie Dziadowo
Szczytno
Nidzica
rdo: Opracowanie wasne.
pod wodami morskimi wewntrznymi (22,0% ogu gruntw pod wodami morskimi wewntrznymi wkraju), 117,5 tys. ha grunty pod wodami powierzchniowymi pyncymi (23,3% ogu gruntw pod wodami powierzchniowymi pyncymi w kraju) oraz 3,6 tys. ha grunty pod wodami powierzchniowymi stojcymi (5,8% ogu gruntw pod wodami powierzchniowymi stojcymi wkraju). Dziki temu, e na terenie wojewdztwa warmisko-mazurskiego znajduje si tak wiele stosunkowo duych zbiornikw wodnych, mona uczyni ztego zasobu jedn zsi rozwojowych regionu. Moe to sprzyja powstaniu nowych miejsc pracy w sektorze obsugujcym ruch turystyczny (szczeglnie wmaych przedsibiorstw gastronomicznych, pensjonatach czy gospodarstwach agroturystycznych). Jedn zwaniejszych atrakcji przyrodniczych atake turystycznych wojewdztwa warmisko-mazurskiego s tereny lene, ktre zajmuj 30,6% (wPolsce 29,2%) powierzchni. Rozmieszczenie lasw wregionie jest nierwnomierne. Najwiksze kompleksy lene to Puszcza Borecka, Lasy Iawskie, Lasy Napiwodzko-Romuckie, Puszcza Piska iLasy Taborskie6.
wielko istruktura populacji ludnoci, azwaszcza dynamika jej zmian kreuj sytuacj na lokalnym rynku pracy. Ponadto rozmieszczenie ludnoci, jej struktura, zmiany izachowania oraz migracje, wznacznym stopniu pomagaj w opracowywaniu prognoz i planowaniu rozwoju gospodarki danego regionu. Dziki takim badaniom mona przewidywa lub nawet ksztatowa rozwj zarwno owiaty i kierunkw ksztacenia zawodowego, jak i budownictwa mieszkaniowego oraz rozwj imodernizacj rnych gazi przemysu. Wnikliwe analizy przestrzennych zalenoci midzy tymi zagadnieniami s bardzo istotne w dziaaniach na rzecz koncentracji inwestycji iwzrostu gospodarczego. Wedug stanu na 31 XII 2010 r. wojewdztwo warmiskomazurskie zamieszkiwao ponad 1,4 mln osb. W latach 2005, 2007, 2009 i2010 populacja ludnoci na tym terenie utrzymywaa si na zblionym poziomie. Wedug prognoz demograficznych Gwnego Urzdu Statystycznego do 2035 r. liczba ludnoci wojewdztwa bdzie stopniowo malaa. Szacuje si, e do tego czasu w porwnaniu do 2010 r., liczba ludnoci zmniejszy si o8,3% iw2035 r. wyniesie 1,3 mln osb. Bezporedni przyczyn tego zjawiska, obserwowan ju od kilku lat, jest malejcy zroku na rok przyrost naturalny spowodowany przewag liczebn zgonw nad urodzeniami. Dodatkowym czynnikiem obniajcym dynamik liczebnoci populacji jest ujemne saldo migracji, ktre wznaczny sposb pomniejsza wielko zasobw pracy, atake potencja rozrodczy ludnoci.
2.2. Uwarunkowania demograficzne

Procesy demograficzne maj bardzo istotny wpyw na gospodark i zjawiska spoeczne zachodzce na danym terenie. Zpunktu widzenia poday zasobw pracy to wanie sytuacja ludnociowa danego regionu, a dokadniej
6 Program ochrony rodowiska, op. cit., s. 16..
Ludno wojewdztwa warmisko-mazurskiego jest stosunkowo moda. W2010 r. przecitny mczyzna mia 34,7 lat, akobieta 38,5. Dugo ycia ludnoci regionu stopniowo wydua si. Kobiety na tym terenie yj rednio o9 lat duej ni mczyni, adugo ich ycia wynosi 80,4 lata. Wojewdztwo warmisko-mazurskie jest najsabiej zaludnionym regionem w Polsce, redni wskanik zaludnienia w2010 r. wynosi 59 osb na km2. Na nisk warto tego wskanika ma wpyw mae zaludnienie obszarw wiejskich, gdzie na 1 km2 w 2010 r. przypaday zaledwie 24 osoby. Wmiastach wojewdztwa warmisko-mazurskiego w2010 r. mieszkao 852,7 tys. osb, co przeoyo si na warto wskanika urbanizacji demograficznej, ktry wynis 59,7%. Istotn informacj o ludnoci danego obszaru jest struktura populacji wedug ekonomicznych grup wieku wwieku przedprodukcyjnym (0-17 lat), produkcyjnym (mczyni 18-64 lata; kobiety 18-59 lat) ipoprodukcyjnym (mczyni 65 lat iwicej; kobiety 60 lat iwicej). Zmiany wstrukturze ludnoci dokonujce si wedug takiego ujcia s cile zwizane zwnioskami dla procesw podaowych rynku pracy. Wwojewdztwie warmisko-mazurskim w2010 r. odsetek ludnoci wwieku przedprodukcyjnym wynosi 20,0%, wwieku produkcyjnym 65,2%, awwieku poprodukcyjnym 14,8%. Struktury demograficzne ispoeczne oraz stosunki ludnociowe ulegaj do zasadniczym zmianom wnastpstwie ruchu migracyjnego ludnoci. Charakterystyczn cech migracji jest bowiem bezporednio i szybko oddziaywania na skady strukturalne irozmieszczenie przestrzenne ludnoci7. Wmiar pena obserwacja zjawiska migracji ludnoci, zarwno wewntrznych, jak izagranicznych, jest bardzo utrudniona (wrcz niemoliwa) poniewa oficjalna statystyka jest wstanie uchwyci tylko zarejestrowane formalnie przemieszczenia ludnoci wewntrz kraju iza granic. Mona zatem sdzi, e te statystycznie uchwytne migracje ludnoci s tylko niewielk czci rzeczywistych przemieszcze migracyjnych ludnoci Polski. Dlatego te, analizujc dane dotyczce migracji mona wskaza tylko na pewne kierunki przemieszcze ludnoci. Nie mona natomiast na podstawie takich rejestrowanych migracji oceni ilociowej skali badanego zjawiska. W wojewdztwie warmisko-mazurskim na przestrzeni ostatnich lat notowano ujemne saldo migracji staej, tzn. e liczba wymeldowa zpobytu staego przewyszaa liczb nowych zameldowa. Przewag odpywu ludnoci nad napywem rejestrowano zarwno wruchu midzywojewdzkim, jak i zagranicznym. W 2010 r. oglne saldo migracji w wojewdztwie warmisko-mazurskim przyjo warto ujemn iwynioso -2706 osb. Ujemn warto osigno take saldo migracji wewntrznych (-2721). Ointensywnoci ruchu wdrwkowego ludnoci mwi saldo migracji staej liczone na 1000 mieszkacw, ktre ksztatowao si na poziomie od -2,2 w2005 r. do -1,9 w2010 r.
2.3. Spoeczne aspekty rozwoju

Z punktu widzenia spoeczestwa rozwj kluczowych sektorw wojewdztwa oznacza powinien popraw sytuacji na rynku pracy, edukowanie wkierunkach, ktre s potrzebne na tym rynku, atake stworzenie sprzyjajcych warunkw do ycia wregionie. Jednoczenie zakres dostpnoci infrastruktury spoecznej ijej cechy jakociowe s jednym z elementw warunkujcych moliwoci rozwoju regionw, porednio rwnie prowadzenia dziaalnoci gospodarczej i aktywnoci spoeczno-ekonomicznej ludnoci. Wyposaenie w infrastruktur spoeczn wprzedszkola iszkoy rnych szczebli edukacji, mieszkania, obiekty ochrony zdrowia ipomocy spoecznej zjednej strony wiadczy opoziomie rozwoju, zdrugiej za stymuluje ten rozwj. Moe by elementem przycigajcym inwestorw do regionu, zachcajcym do osiedlenia si przez nowych mieszkacw, a take wyznacznikiem jakoci ycia. Dziaajce wwojewdztwie przedsibiorstwa postrzegane s jako strategiczny partner rynku pracy gwnie ze wzgldu na moliwoci tworzenia nowych miejsc pracy, co przy istniejcym poziomie bezrobocia nie pozostaje bez znaczenia. Praca jest rwnie tym aspektem aktywnoci spoeczestwa, ktry najsilniej wpywa na zmiany jakoci ycia oraz moliwoci przeksztace gospodarki wpodanym kierunku. Dostpne informacje oliczbie osb pracujcych pochodz z rnych rde, co w pewnym stopniu utrudnia analiz rynku pracy. Najpeniejsze dane uzyska mona znarodowych spisw powszechnych. Poniewa s one przeprowadzane na og co dziesi lat, istnieje potrzeba wykorzystania w analizie rynku pracy biecej sprawozdawczoci, mimo e nie obejmuje ona wszystkich kategorii pracujcych iuwzgldnia rne grupowania wewntrz populacji. Wwojewdztwie warmisko-mazurskim w2010 r. aktywnych zawodowo byo 627 tys. osb. Wspczynnik aktywnoci zawodowej mieszkacw Warmii iMazur w2010 r. wynis 53,5%. Mczyni wykazywali si wiksz aktywnoci zawodow (wspczynnik rwny 61,7%). Wspczynnik aktywnoci mieszkacw miast przewysza ten zanotowany dla zamieszkujcych wsie. Poniewa podstawow si rynku pracy s osoby wwieku produkcyjnym, niezwykle wany staje si stopie ich aktywnoci na rynku pracy. Wspczynnik aktywnoci zawodowej w2010 r. wynis 68,1% (dla mczyzn 72,6%, adla kobiet 63,1%). Wskanik zatrudnienia caej populacji wojewdztwa w2010 r. osign poziom 48,3%. Tak samo jak wprzypadku wspczynnika aktywnoci, wysz warto przyj dla mczyzn i mieszkacw miast. Najwyszy wskanik zatrudnienia zanotowano dla mczyzn wwieku 30-39 lat (83,5%). Wskanik zatrudnienia dla osb wwieku produkcyjnym wynis 61,5% (66,3% dla mczyzn i56,2% dla ko-
7 Prognoza liczby ludnoci na lata 2008-2035 opracowana przez Gwny Urzd Statystyczny. Warszawa 2008 r., s. 70..
10
biet). Warmisko-mazurskie charakteryzowao si jednym zniszych wskanikw zatrudnienia wkraju. Osoby pozostajce poza si robocz zakwalifikowane zostay do grupy biernych zawodowo. W2010 r. takich osb byo wwojewdztwie 546 tys. istanowiy one 45,6% ludnoci obszaru. Ich odsetek w ostatnich latach zmniejsza si. Poow nieaktywnych na rynku pracy stanowiy osoby zwyksztaceniem gimnazjalnym, podstawowym iniszym. Analiza sprawozdawczoci statystycznej wskazuje, i w2009 r. wgospodarce narodowej pracowao na Warmii iMazurach 412,0 tys. osb, wtym 54,1% wsektorze usugowym, 29,6% wprzemysowym i16,2% wrolniczym. Sekcjami, wktrych w2009 r. pracowaa najwiksza liczba osb byo przetwrstwo przemysowe (C), rolnictwo, lenictwo, owiectwo irybactwo (A) oraz handel; naprawa pojazdw samochodowych (G). Podmioty sektora publicznego skupiay wwojewdztwie 27,1% pracujcych. Wsektorze prywatnym znalazo si 72,9% posiadajcych prac. Przyrostowi liczby pracujcych wostatnich latach towarzyszy w warmisko-mazurskim spadek stopy bezrobocia, wostatnich dwch latach zanotowano jednak wyszy poziom wskanika ni w2008 r. Stopa bezrobocia rejestrowanego na Warmii iMazurach w2010 r. wyniosa 20,0% (przy redniej krajowej rwnej 12,3%) ibya najwysza wPolsce. Wwojewdztwie warmisko-mazurskim problem bezrobocia na rynku pracy jest powanym zjawiskiem spoecznym oraz ekonomicznym. W2010 r. pracy nie miao 105,9 tys. osb (wtym 53,0% to kobiety). Na rynku pracy w wojewdztwie warmisko-mazurskim zauway mona do duy udzia bezrobotnych modych, do 24 roku ycia (21,7%). Dominujc grup bezrobotnych w2010 r. stanowiy osoby wwieku 25-34 lata
(28,6%). Kobiety stanowiy 57,8% tej grupy wiekowej. Bezrobotni pozostawali bez pracy do krtko w ok. 72% przypadkw poniej roku (poniej 3 miesicy 35,6%, 3-6 miesicy 18,3%, 6-12 miesicy 18,0%). Osoby zarejestrowane wpowiatowych urzdach pracy, ktre nie znalazy zatrudnienia ponad 2 lata, stanowiy 11,5%. Wanym czynnikiem eliminujcym osoby z rynku pracy by brak stau pracy najczciej pracy nie miay osoby, ktre nigdy nie pracoway, bd te, ktre przepracoway do 5 lat. Rynek pracy w wojewdztwie warmisko-mazurskim w 2010 r. najmniej korzystny by dla osb z wyksztaceniem gimnazjalnym iniszym oraz zasadniczym zawodowym. Grupy te stanowiy cznie ponad 60% caej populacji bezrobotnych. Wporwnaniu z2005 r. udzia obu grup wliczbie osb pozostajcych bez pracy zmniejszy si, co jest pozytywnym zjawiskiem. Zaobserwowano natomiast wyszy odsetek bezrobotnych zwyksztaceniem wyszym irednim oglnoksztaccym. Analiza bezrobotnych wedug wyksztacenia i pci wskazuje na trudn sytuacj kobiet na rynku pracy lepsze wyksztacenie nie uchronio ich przed bezrobociem. Przyczyn tego moe by fakt, i w warunkach niskiego popytu na prac kobiety maj nierwne szanse wdostpie do pracy. Nie jest to jedynie specyfika Warmii iMazur zjawisko takie ma miejsce wcaym kraju. Podobnie jak wPolsce, wwojewdztwie wcoraz wikszej skali wystpuje te zjawisko bezrobocia wrd osb z wyksztaceniem wyszym. Jego przyczyny le zarwno po stronie popytowej (wynika to zmaych zdolnoci gospodarki do tworzenia miejsc pracy dla specjalistw), jak ipodaowej (skonnoci do podnoszenia poziomu wyksztacenia, ktrych wynikiem jest zwikszenie poday kadr wysoko wyspecjalizowanych, jednak wwielu wypadkach nie wtych kierunkach, ktre s podane przez rynek).
11
si administrowaniem idziaalnoci wspierajc oraz handlem inapraw pojazdw samochodowych. Dostp do infrastruktury edukacyjnej ijej jako, zwaszcza na wyszych poziomach ksztacenia, wpywa zarwno na tempo zmian, jak iksztat przyszego rynku pracy. Potrzeba inwestowania wwiedz iwjako kapitau ludzkiego podkrelana jest wkadym dokumencie dotyczcym rozwoju kraju, atworzenie warunkw dla wzrostu konkurencyjnoci gospodarki opartej na wiedzy uznawane jest za gwny cel strategiczny dokonywanych zmian. Zadania edukacyjne na poziomie wyszym w 2010 r. w wojewdztwie warmisko-mazurskim realizoway takie szkoy wysze, jak: Uniwersytet Warmisko-Mazurski wOlsztynie, Olsztyska Wysza Szkoa Informatyki iZarzdzania im. prof. Tadeusza Kotarbiskiego, Wysza Szkoa Informatyki iEkonomii Towarzystwa Wiedzy Powszechnej w Olsztynie, Wszechnica Mazurska w Olecku, Olsztyska Szkoa Wysza im. Jzefa Rusieckiego, Pastwowa Wysza Szkoa Zawodowa wElblgu, Prywatna Wysza Szkoa Zawodowa wGiycku, Elblska Uczelnia HumanistycznoEkonomiczna, Wszechnica Warmiska w Lidzbarku Warmiskim oraz Wysza Szkoa Policji wSzczytnie. W wojewdztwie funkcjonuj rwnie wydziay zamiejscowe czy filie uczelni wyszych, majcych swoje siedziby w innych wojewdztwach. S to m.in.: Szkoa Wysza im. Pawa Wodkowica w Pocku Filia w Iawie oraz Wysza Szkoa Finansw iZarzdzania wBiaymstoku Filia wEku, Szkoa Wysza im. Bogdana Jaskiego wWarszawie Wydzia Zamiejscowy w Elblgu, Wysza Szkoa Gospodarki wBydgoszczy Zamiejscowy Orodek Dydaktyczny wEku, Gdaska Wysza Szkoa Administracji Zamiejscowa Podstawowa Jednostka Organizacyjna wOlsztynie, Akademia Humanistyczno-Ekonomiczna w odzi Zamiejscowy Orodek Dydaktyczny wLidzbarku Warmiskim. Do szk wyszych9 wwojewdztwie uczszczao w2010 r. ok. 50,0 tys. osb (wtym 60,5% to kobiety). Studenci publicznych szk wyszych Warmii iMazur mieli do wyboru 18 kierunkw nauczania. Najwikszym zainteresowaniem cieszyy si ekonomia iadministracja, kierunki spoeczne oraz pedagogiczne. Na uczelniach niepastwowych zanotowano najwicej studentw na kierunkach pedagogicznych oraz ekonomii iadministracji. Jak wida zarwno na uczelniach publicznych, jak iprywatnych zainteresowaniem studentw cieszyy si podobne kierunki. Struktura ksztacenia na wybranych kierunkach w ostatnich latach ulega znacznym zmianom zanotowano wzrost odsetka studentw kierunkw spoecznych, architektury, budownictwa ibiologicznych wszkoach publicznych oraz pedagogicznych imedycznych wszkoach niepublicznych. Wystpi natomiast spadek udziau osb
W kontekcie moliwoci poprawy sytuacji spoecznogospodarczej wojewdztwa niezwykle wany jest rwnie taki aspekt rynku pracy, jak stopie wykorzystania istniejcych miejsc pracy (ktry wskazuje na poziom niedopasowania popytu i poday na prac). Z badania popytu na prac przeprowadzanego przez GUS wynika, i w2010 r. wwojewdztwie warmisko-mazurskim utworzono 17,9 tys. nowych miejsc pracy, z czego na koniec roku 1,9 tys. pozostawao wolnych. Cen za wykonywan przez zatrudnionych prac jest wynagrodzenie. Mechanizm rynkowy reguluje je midzy innymi w zalenoci od dostpnoci produktu tu od dostpnoci pracy. Przecitne miesiczne wynagrodzenie brutto8 wwojewdztwie w2010 r. wynioso 2879,97 z co jest jedn znajniszych wartoci wkraju. Poziom przecitnych wynagrodze wypacanych w wybranych sekcjach PKD daje dodatkowo obraz sytuacji ekonomiczno-finansowej przedsibiorstw (im wysze firma osiga zyski, tym wysze wynagrodzenia moe wypaca zatrudnionym pracownikom za wyjtkiem pac wsferze budetowej, gdzie s one ksztatowane na podstawie ustawodawstwa). Odnotowano, i w2009 r. na Warmii iMazurach duo wysze wynagrodzenie od redniego wwojewdztwie wypacano pracownikom zatrudnionym wpodmiotach sekcji: dziaalno finansowa iubezpieczeniowa, administracja publiczna iobrona narodowa, grnictwo iwydobywanie oraz wytwarzanie izaopatrywanie wenergi elektryczn. Najnisze pace otrzymywali zatrudnieni wpodmiotach zajmujcych
8 Dane nie obejmuj podmiotw gospodarczych o liczbie pracujcych do 9 osb.
9 Dane nie obejmuj szkoy resortu MSWiA, czyli Wyszej Szkoy Policji w Szczytnie; wczono informacje o orodkach zamiejscowych i filiach.
12
studiujcych na kierunkach: ekonomia i administracja, ochrona rodowiska i inynieryjno-technicznych (szkoy publiczne) oraz informatycznych, humanistycznych, ekonomii iadministracji (szkoy niepubliczne).
zuycia poredniego (o 39,4%), czyli rozchodw rachunku produkcji. Wolniej ni produkcja globalna rosy koszty zwizane zzatrudnieniem inominalne dochody wsektorze gospodarstw domowych. Dochody pierwotne brutto wzrosy o22,5%, natomiast dochody do dyspozycji o20,7%. Wporwnaniu z2005 r. wzrosa warto sprzeday detalicznej (o4,2%) ihurtowej (o6,9%). Wstrukturze sprzeday detalicznej przewaaa w 2009 r. sprzeda towarw nieywnociowych, stanowica ponad trzy czwarte jej wartoci. Sprzeda hurtowa przewyszaa detaliczn jedynie o 2,1%. W jej strukturze rwnie dominowaa sprzeda towarw nieywnociowych (74,3%).. Warto produkcji sprzedanej przemysu w2009 r. wyniosa 20321,7 mln z ibya o28,1% wysza ni w2005 r. Produkcja sprzedana przemysu na 1 mieszkaca bya rwna 14234 z, co ulokowao wojewdztwo na trzynastym miejscu wPolsce. Rwnie t sam lokat otrzymao wojewdztwo ze wzgldu na warto sprzeday produkcji budowlano-montaowej na 1 mieszkaca, rwnej 2725 z. Wyznacznikiem tempa izmian gospodarczych moe by po czci dynamika wskanikw cen towarw i usug konsumpcyjnych. W 2010 r. stopa inflacji w wojewdztwie wyniosa 3,1% i bya wysza od krajowej. W porwnaniu z 2005 r. ceny wwojewdztwie, jak iwcaej Polsce, rosy szybciej. Moliwoci dofinansowywania dziaa w regionie mog by okrelone poprzez analiz wielkoci dochodw, a zwaszcza wydatkw budetw jednostek samorzdu terytorialnego. W 2010 r. budety gmin w wojewdztwie otrzymay na realizacj swoich zada 3329,0 mln z (o56,8% wicej ni na pocztku badanego okresu), budety powiatw 1209,5 mln z (o62,8% wicej), miast na prawach powiatu 1153,0 mln z (o46,0% wicej), abudet wojewdztwa 520,4 mln z (co przewyszao kwot z2005 r. o125,0%).
2.4. Ekonomiczne uwarunkowania sytuacji gospodarczej Makroekonomiczne wyznaczniki sytuacji gospodarczej wojewdztwa
Zakres informacji, ktre mog posuy do analizy czynnikw wpywajcych na zmiany wgospodarce, tzn. na jej rozwj, charakter i struktur, jest bardzo szeroki. Wyniki bada spoecznych i ekonomicznych ujmuj zarwno syntetyczne wskaniki w ramach szacunkw rachunkw narodowych, jak idane dotyczce wielkoci oraz dynamiki dziaalnoci przemysowej, budowlanej, rolniczej i lenej, wielu dziedzin usug, infrastruktury spoecznej ikomunalnej, wynikw finansowych podmiotw, dziaalnoci inwestycyjnej iinnowacyjnej, badawczej itp. Kocowy rezultat dziaalnoci wszystkich podmiotw gospodarki narodowej obrazuje produkt krajowy brutto (PKB). W2008 r. jego warto dla wojewdztwa warmisko-mazurskiego wyniosa 35394 mln z. Warto PKB per capita wyniosa 24814 z, co stanowio jedynie 74,2% wielkoci tego wskanika dla Polski. Rosncy wskanik PKB przypadajcy na 1 mieszkaca potwierdza systematyczny rozwj gospodarki wojewdztwa, jednake rozwj ten jest wolniejszy ni wPolsce. Nowowytworzona warto dodana brutto w 2008 r. wynosia 30983 mln z iwzrosa wporwnaniu z2005 r. o 24,9%. Najwiksz warto dodan generoway usugi tj.: handel i naprawy; hotele i restauracje; transport, gospodarka magazynowa iczno. Do tworzenia wartoci dodanej brutto przyczyni si wnajwikszym stopniu sektor przedsibiorstw, nastpnie sektor gospodarstw domowych oraz instytucji rzdowych isamorzdowych. Wydajno pracy, mierzona wielkoci wartoci dodanej brutto przypadajcej na jednego pracujcego w 2008 r. wyniosa 70393 z i. Najwysz wydajno zanotowano w usugach rynkowych i w budownictwie, a najnisz wsektorze rolniczym. Wporwnaniu z2005 r. znaczcym przyrostem wydajnoci pracy wykazao si budownictwo, natomiast wydajno pracy wrolnictwie zmniejszya si. Od 2005 r. zauway mona znaczce wzrostowe zmiany wwielkociach charakteryzujcych stan rachunkw regionalnych wwojewdztwie, m. in. produkcji globalnej (o32,9%), stanowicej przychody rachunku produkcji, obejmujcego transakcje zwizane zdziaalnoci produkcyjn oraz wzrost
Stan i struktura podmiotowa gospodarki

Lokalizacja wojewdztwa warmisko-mazurskiego wjednym znajczystszych ekologicznie regionw Polski, wrd duych kompleksw lenych ijezior, stanowio podstawowy atut na rzecz rozwoju na tym terenie produkcji zdrowej ywnoci, przemysu drzewnego, proekologicznej gospodarki lenej oraz (agro)turystyki. Istotne znaczenie dla regionu ma take produkcja opon, maszyn iurzdze do obrbki plastycznej metali, tarcicy iglastej oraz liciastej. Ponadto pooenie wojewdztwa przy granicy z Obwodem Kaliningradzkim powinno sprzyja podejmowaniu rnych inicjatyw gospodarczych. Wojewdztwo warmisko-mazurskie posiada niezwykle dogodne warunki do funkcjonowania przedsibiorstw zbrany drzewnej, tj. odpowiedni klimat, baz surowcw wasnych oraz ssiedztwo wojewdztw zduymi kompleksami lenymi pozwalajce na wspprac producentw ikooperantw,
13
ponadto rozwinit infrastruktur techniczn oraz kilkudziesicioletnie tradycje. Terytorialnie najwiksze skupiska firm przemysu meblarskiego koncentruj si wpowiatach: iawskim, dziadowskim, piskim, elblskim iolsztyskim10. W wojewdztwie due znaczenie posiada rwnie produkcja artykuw ywnociowych inapojw. Wskali kraju region dominuje wprodukcji misa drobiowego (przede wszystkim indyczego), woowego iwieprzowego, wdlin, masa oraz piwa. Wwojewdztwie produkowane s take soki owocowe i warzywne, mroonki, kasze, mki, przetwory mleczne, rybne oraz mid11. Wedug stanu na 31 XII 2010 r. wwojewdztwie warmisko-mazurskim do rejestru REGON wpisanych byo 119,0 tys. podmiotw gospodarki narodowej. Wporwnaniu do 2005 r. tempo wzrostu liczby podmiotw gospodarczych wynioso 8,1% iuksztatowao si na poziomie redniej krajowej. Spord ogu podmiotw ponad 95% naleao do sektora prywatnego. W sektorze publicznym, do ktrego zalicza si m.in. jednostki funkcjonujce w obrbie admi-
nistracji publicznej, edukacji oraz ochrony zdrowia, dziaao 4,6% jednostek. Biorc pod uwag dynamik rozwoju obu sektorw odnotowano, i wporwnaniu do 2005 r. nastpi spadek liczby podmiotw wsektorze publicznym (o17,5%), awzrost liczby podmiotw wsektorze prywatnym (o9,8%). Przestrzenne rozmieszczenie podmiotw gospodarczych w wojewdztwie warmisko-mazurskim jest nierwnomierne. Gwne skupiska podmiotw znajduj si wmiastach na prawach powiatu. cznie wOlsztynie iElblgu w 2010 r. zlokalizowanych byo prawie 30% ogu podmiotw wojewdztwa. Wpowiatach tych odnotowano take najwiksze zagszczenie podmiotw na 1000 ludnoci. Wpowiecie m. Olsztyn wynosio ono 125 firm, awpowiecie m. Elblg 101. Natomiast wrd powiatw ziemskich udzia podmiotw funkcjonujcych na ich terenie waha si od 1,4% wpowiecie wgorzewskim do 8,1% w powiecie olsztyskim. Z kolei najwysze wartoci wskanika przedsibiorczoci na 1000 ludnoci zanotowano wpowiatach: mrgowskim
Tabela 1. Produkt krajowy brutto i warto dodana brutto

WYSZCZEGLNIENIE Produkt krajowy brutto wmln z na 1 mieszkaca wz na 1 mieszkaca, Polska=100 Warto dodana brutto wmln z (wg PKD 2004) rolnictwo, owiectwo ilenictwo; rybactwo przemys wtym przetwrstwo przemysowe budownictwo handel inaprawy; hotele irestauracje; transport, gospodarka magazynowa iczno porednictwo finansowe, obsuga nieruchomoci ifirm pozostaa dziaalno usugowa Warto dodana brutto wedug sektorw instytucjonalnych wmln z sektor przedsibiorstw sektor instytucji rzdowych isamorzdowych sektor gospodarstw domowych Warto dodana brutto na 1 pracujcego wz rolnictwo, owiectwo ilenictwo; rybactwo przemys wtym przetwrstwo przemysowe budownictwo usugi ogem usugi rynkowe rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych GUS.
10 Polska rozwj regionw prezentacja regionw wojewdztwo warmisko-mazurskie. Urzd Marszakowski Wojewdztwa Warmisko-Mazurskiego. Olsztyn 2008 r., s. 206. 11 Tame, s. 206.
2005 28 153 19 709 76,5 24 804 2 115 5 449 1 321 6 178 4 043 5 698
2007 32 756 22 961 74,4 28 656 2 238 6 612 5 985 1 876 6 876 4 530 6 523
2008 ogem 35 394 24 814 74,2 30 983 2 045 6 864 6 123 2 332 7 645 4 980 7 118 2005=100 125,7 125,9 124,9 96,7 126,0 176,5 123,7 123,2 124,9
9 640 4 810 9 365 61 440 30 501 57 294 56 115 71 563 72 098 82 022
11 566 5 368 10 484 67 676 32 162 64 391 63 199 80 580 78 682 89 358
12 650 5 866 11 133 70 393 29 359 66 072 63 855 86 243 82 405 92 867
131,2 122,0 118,9 114,6 96,3 115,3 113,8 120,5 114,3 113,2
14
(93) igiyckim (92), co wgwnej mierze wynika zrozwinitych funkcji turystyki na tych obszarach. Przeprowadzona analiza struktury podmiotw wpisanych do rejestru REGON wedug liczby pracujcych wskazuje na dominacj podmiotw o liczbie pracujcych do 9 osb, ktre w2010 r. stanowiy ponad 94% ogu jednostek funkcjonujcych na terenie wojewdztwa. Ich liczba wporwnaniu do 2005 r. wzrosa o8,2%. Wikszo znich zajmowaa si handlem i naprawami, obsug nieruchomoci i firm oraz budownictwem. Podmioty o liczbie pracujcych od 10 do 49 osb stanowiy 4,6%, agwn domen ich dziaalnoci bya edukacja oraz handel inaprawy. Udzia podmiotw oliczbie pracujcych od 50 do 249 osb wynosi 0,9%, a podmiotw o liczbie pracujcych powyej 250 osb 0,1%. Podmioty te zajmoway si przede wszystkim dziaalnoci przemysow iedukacj. Analizujc podmioty gospodarki narodowej wpisane do rejestru REGON wedug wybranych form prawnych wzito pod uwag 7 najwaniejszych grup. W2010 r. wstrukturze podmiotw gospodarczych funkcjonujcych na terenie wojewdztwa warmisko-mazurskiego najliczniejsz grup reprezentoway osoby fizyczne prowadzce dziaalno gospodarcz, ktre stanowiy 73,7% (spadek o1,2 pp. wporwnaniu do 2005 r.), wnastpnej kolejnoci znalazy si: spki cywilne 5,5% (spadek o0,8 pp.), spki handlowe 5,1% (wzrost o0,5 pp.), towarzyszenia i organizacje spoeczne 3,4% (wzrost o0,6 pp.), spdzielnie 0,6% (spadek o0,1 pp.), fundacje 0,2% (ich udzia wobu latach pozostawa na identycznym poziomie). Pozytywnym zjawiskiem, zpunktu widzenia rozwoju gospodarczego danego regionu, obserwowanym na terenie
wojewdztwa warmisko-mazurskiego jest wzrost liczby spek handlowych, ktre posiadaj form organizacyjno-prawn najbardziej dostosowan do prowadzenia dziaalnoci na wiksz skal, a wskanik nasycenia tymi spkami na 10 tys. mieszkacw odzwierciedla poziom stabilnoci gospodarczej danego regionu. W2010 r. wwojewdztwie warmisko-mazurskim na 10 tys. ludnoci przypaday 42 spki handlowe. Obszarami onajwikszej wartoci tego wskanika byy miasta na prawach powiatu, aponadto powiaty: mrgowski (44) iolsztyski (39). Najmniejsz warto osign on wpowiatach: ktrzyskim (17) ipiskim (18). Z kolei poziom nasycenia obszaru spkami prawa handlowego z udziaem kapitau zagranicznego wiadczy okorzystnym lub niekorzystnym klimacie dla inwestorw iwarunkach inwestowania. Spki zkapitaem zagranicznym speniaj bowiem rol modernizacyjn dla gospodarki. Wedug stanu na 31.12.2010 r. na terenie wojewdztwa warmisko-mazurskiego funkcjonowao 945 takich spek, co w przeliczeniu na 10 tys. mieszkacw dao 7 jednostek. Wporwnaniu do 2005 r. ich liczba wzrosa o11,0%. Spki zudziaem kapitau zagranicznego w2010 r. funkcjonoway we wszystkich powiatach wojewdztwa, anajwicej na terenie powiatu m. Olsztyn, gdzie ich liczba stanowia 25,7% ogu tych spek wwojewdztwie. Biorc pod uwag liczb podmiotw wedug wybranych sekcji Polskiej Klasyfikacji Dziaalnoci (PKD 2007) naley stwierdzi, e ponad 50% jednostek funkcjonujcych na omawianym terenie w2010 r. naleao do czterech sekcji: handel hurtowy idetaliczny; naprawa pojazdw samochodowych, wczajc motocykle (29,1 tys.), budownictwo (14,1 tys.), dziaalno zwizana zobsug rynku nieruchomoci (10,0 tys.) oraz przetwrstwo przemysowe (9,8 tys.).
Tabela 2. Rachunki regionalne

WYSZCZEGLNIENIE Produkcja globalna wmln z Zuycie porednie wmln z Koszty zwizane zzatrudnieniem wmln z Nadwyka operacyjna brutto wmln z Dochody pierwotne brutto wsektorze gospodarstw domowych wmln z na 1 mieszkaca wz na 1 mieszkaca, Polska=100 Dochody do dyspozycji brutto wsektorze gospodarstw domowych wmln z na 1 mieszkaca wz na 1 mieszkaca, Polska=100
rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych GUS.
2005 54 913 30 109 10 055 14 732 20 255 14 179 81,3 20 943 14 661 85,4
2007 66 537 37 881 11 572 17 155 22 883 16 040 79,5 23 374 16 385 84,1
2008 ogem 72 953 41 970 13 194 17 865 24 818 17 399 79,6 25 270 17 716 84,1 2005=100 132,9 139,4 131,2 121,3 122,5 122,7 120,7 120,8 -
15
Tabela 3. Sprzeda detaliczna i hurtowa

WYSZCZEGLNIENIE Sprzeda detaliczna ogem wtys. z ywno inapoje bezalkoholowe napoje alkoholowe towary nieywnociowe na 1 mieszkaca wz Sprzeda hurtowa ogem wtys. z (wg PKD 2007) ywno napoje alkoholowe towary nieywnociowe
rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych GUS.
2005 4 988 951,9 1 376 685,7 291 388,4 3 320 877,8 7920 4 963 832,9 674 276,6 996 072,6 3 293 483,7
2007 5 594 300,4 1 583 090,5 261 440,6 3 749 769,3 8635 6 304 081,5 954 249,9 1 675 304,4 3 674 527,2
2009 ogem 5 198 752,0 1 026 742,9 227 856,5 3 944 152,6 8211 5 306 168,0 1 050 035,8 312 379,5 3 943 752,7 2005=100 104,2 74,6 78,2 118,8 103,7 106,9 155,7 31,4 119,7
Inwestycje
Skala inwestycji podmiotw zaley w duej mierze od wielkoci dochodw osiganych przez przedsibiorstwa, poniewa przewaajca cz nakadw inwestycyjnych przedsibiorstw finansowana jest ze rodkw wasnych. Warto nakadw inwestycyjnych w gospodarce narodowej w wojewdztwie warmisko-mazurskim w 2009 r. wyniosa 5854,5 mln z. Rozpatrujc ich wielko wedug sektorw wasnoci zanotowano, i udzia nakadw w sektorze publicznym i prywatnym utrzymywa si na zblionym poziomie. Warto nakadw w sektorze publicznym stanowia 47,4% ogu poniesionych nakadw inwestycyjnych wwojewdztwie warmisko-mazurskim, podczas gdy wsektorze prywatnym 52,6%.
W2009 r. wwojewdztwie warmisko-mazurskim ponad 65% nakadw inwestycyjnych w gospodarce narodowej koncentrowao si w 6 sekcjach PKD, a mianowicie wsekcjach: grnictwo iwydobywanie (B), przetwrstwo przemysowe (C), wytwarzanie izaopatrywanie wenergi elektryczn, gaz, par wodn, gorc wod ipowietrze do ukadw klimatyzacyjnych (D), dostawa wody; gospodarowanie ciekami i odpadami oraz dziaalno zwizana z rekultywacj (E), transport i gospodarka magazynowa (H) oraz dziaalno zwizana zobsug rynku nieruchomoci (L). Nakady inwestycyjne poniesione wsekcjach B, C, D i E stanowiy cznie 32,3% ogu nakadw poniesionych wwojewdztwie, wsekcji H 19,1%, awsekcji L 14,2%.
Tabela 4. Budety jednostek samorzdu terytorialnego

WYSZCZEGLNIENIE Dochody budetw gmin wz na 1 mieszkaca Wydatki budetw gmin wz na 1 mieszkaca Dochody budetw powiatw wz na 1 mieszkaca Wydatki budetw powiatw wz na 1 mieszkaca Dochody budetw miast na prawach powiatw wz na 1 mieszkaca Wydatki budetw miast na prawach powiatw wz na 1 mieszkaca Dochody budetu wojewdztwa wz na 1 mieszkaca Wydatki budetu wojewdztwa wz na 1 mieszkaca rdo: Opracowanie wasne na podstawie danych GUS. 2005 2 122 542 694 1883 2 911 847 496 2038 742 990 867 659 765 253 018 679 789 721 652 2622 791 244 117 2627 231 258 762 162 291 069 608 204 2007 2 644 397 453 2351 3 559 940 332 2495 864 098 364 768 856 862 115 762 994 972 496 3295 949 217 893 3143 435 838 769 306 440 382 704 309 2009 2 963 566 845 2635 4 367 931 132 3059 1 093 463 310 972 1 139 137 070 1013 1 067 955 558 3527 1 155 728 257 3817 785 243 024 550 811125580 568 2010 ogem 3 329 021 863 2960 5 123 180 543 3589 1 209 501 081 1075 1 258 629 352 1119 1 152 954 878 3806 1 314 791 668 4341 520 383 012 231 541412170 481 2005=100 156,8 157,2 175,9 176,1 162,8 163,2 164,5 164,8 146,0 145,2 166,2 165,2 225,0 142,9 186,0 236,3
16
WARMISKO-MAZURSKA SPECJALNA STREFA EKONOMICZNA

Piersele
Bartoszyce Olecko WARM MIS S KO O-MAZURSKIE Dobre Miasto Morg Ostrda Iawa Nowe Miasto Lubawskie
Nowa Osada Wielbark
Pask
Lidzbark Warmiski
Mrgowo Olsztynek
Korpele Piecki
Orzysz
Szczytno Nidzica Mawa Ostroka Ciechanw
MA AZOW WIE ECKIE

tereny na sprzeda tereny zajte przez inwestorw
rdo: www.wmsse.com.pl.
Wojewdztwo warmisko-mazurskie jest regionem otwartym na krajowych izagranicznych inwestorw. Wcelu przyspieszenia rozwoju gospodarczego regionu wadze lokalne stosuj system wsparcia i ulg inwestycyjnych, co stanowi du zacht dla inwestorw. Wadze lokalne oferuj przedsibiorcom atrakcyjne tereny inwestycyjne (m.in. na terenie wojewdztwa funkcjonuj dwie Specjalne Strefy Ekonomiczne, tj. Warmisko-Mazurska Specjalna Strefa Ekonomiczna oraz Suwalska Specjalna Strefa Ekonomiczna), pomoc publiczn oraz proinwestycyjn polityk. Przedsibiorcy dziaajcy na terenie wojewdztwa mog take liczy na wsparcie zwizane ztworzeniem nowych miejsc pracy ze strony urzdw pracy oraz mog ubiega si o wsparcie wramach funduszy strukturalnych (szczegowe informacje na temat ulg izwolnie dla inwestorw oraz moliwoci prowadzenia dziaalnoci gospodarczej na terenie Warmii iMazur znajduj si wpublikacjach dostpnych na stronie www.invest.warmia.mazury.pl Ulgi izwolnienia dla inwestorw wwojewdztwie warmisko-mazurskim wpodziale na gminy ispecjalne strefy ekonomiczne oraz Moliwoci prowadzenia dziaalnoci gospodarczej w wojewdztwie warmisko-mazurskim). Czonkostwo Polski w Unii Europejskiej stwarza dodatkowe moliwoci rozwoju tego regionu. Po pierwsze, daje to sposobno do skorzystania zlicznych funduszy pomocowych. Po drugie, pooenie regionu na wschodniej granicy UE stwarza
szanse na wspieranie dodatkowymi rodkami pomocowymi. Racjonalne wykorzystanie tych rodkw moe pozytywnie wpyn na dalszy wszechstronny rozwj wojewdztwa, atym samym na wzrost atrakcyjnoci konkurencyjnej iinwestycyjnej.
2.5. Infrastruktura transportowa

Wojewdztwo warmisko-mazurskie, z uwagi na swoje pooenie jest wanym obszarem weuropejskich powizaniach komunikacyjnych. Jednak ukad korytarzy transportowych przebiega po obrzeach wojewdztwa lub poza jego obszarem. Szans na popraw tego stanu jest planowany przebieg przez teren wojewdztwa, akonkretnie przez Ek, drogi ekspresowej S61 (tzw. trasy Via Baltica). Trasa Via Baltica peni rol najwaniejszego poczenia drogowego pomidzy krajami batyckimi wiodcego z Finlandii poprzez Litw, otw iEstoni do Warszawy. Przez obszar Warmii iMazur przebiegaj nastpujce korytarze transportowe (TEN-T): 1. Korytarz VI Gdask Katowice ilina, wktrym znajduj si: droga ekspresowa S7 Gdask Olsztynek Warszawa Krakw Budapeszt; linia kolejowa magistralna Gdynia Iawa Warszawa Zebrzydowice ilina. 2. Korytarz IA Ryga Kaliningrad Elblg Gdask, ktry jest odgazieniem korytarza I. Wkorytarzu IA znajduj si:
17
SUWALSKA SPECJALNA STREFA EKONOMICZNA

Gdask
Suwaki Grajewo Makinia Grna Biaystok Grajewo
ROSJA
Godap
LITWA BIAORU
Godap Ek
Suwaki
Biaystok
Makinia Grna
Warszawa
rdo: : www.paiz.gov.pl/strefa_inwestora/sse/suwalki.
DROGI KRAJOWE WOJEWDZTWA WARMISKO-MAZURSKIEGO
Braniewo Bartoszyce Lidzbark Warmiski Ktrzyn Giycko Wgorzewo
Godap
Elblg
Olecko
OLSZTYN
Ostrda
Iawa
Mrgowo Pisz
Ek
Szczytno
Nidzica
18
LINIE KOLEJOWE WOJEWDZTWA WARMISKO-MAZURSKIEGO
Braniewo Bartoszyce Elblg Lidzbark Warmiski Ktrzyn Giycko Wgorzewo
Godap
Olecko
OLSZTYN
Mrgowo
Ek Pisz
Iawa
Ostrda Szczytno
Nidzica
droga ekspresowa S 22 Elblg Grzechotki (Kaliningrad); linia kolejowa I-rzdna Malbork Braniewo (Kaliningrad - Ryga); trasa wodna rdldowa (Berlin) Bydgoszcz Elblg (Kaliningrad). Wbezporednim ssiedztwie wojewdztwa znajduj si: 1. Korytarz IHelsinki Ryga Kowno Warszawa (Via Baltica), wktrym przebiegaj : droga ekspresowa S8 Warszawa Biaystok Helsinki; linia kolejowa magistralna Warszawa Biaystok Trakiszki (Ryga Tallin Helsinki). 2. Korytarz VI Gdask Katowice ilina, w ktrym znajduje si projektowana autostrada A-1 Gdask-ilina. Powizania midzynarodowe stanowi rwnie: midzynarodowy port lotniczy wSzymanach k. Szczytna, midzynarodowy port morski wElblgu, midzynarodowe przejcia graniczne (drogowe wBezledach, Godapi, Gronowie i Grzechotkach, kolejowe wBraniewie iSkandawie, morskie wElblgu iFromborku, lotnicze wSzymanach)12. Wobec braku autostrad idrg ekspresowych, drogi krajowe maj najwiksze znaczenie dla transportu midzynarodowego ikrajowego wic wojewdztwo zkrajowym ieuropejskim systemem komunikacyjnym. Do najwaniejszych drg krajowych przebiegajcych przez teren wojewdztwa nale:
12 Tame, s. 29.
Nr 7 relacji Gdask Olsztynek Nidzica Warszawa a do granicy ze Sowacj wChynem; Nr 16 relacji Olsztynek Olsztyn Ek do przejcia granicznego zLitw wOgrodnikach; Nr 51 Olsztynek Olsztyn Bartoszyce do granicy zObwodem Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej wBezledach; Nr 65 od granicy pastwa zFederacj Rosyjsk przez Godap Olecko Ek Biaystok do granicy zBiaorusi. Podstawowa sie drg uksztatowana jest prawidowo, zapewniajc moliwoci powiza wewntrzregionalnych. czna dugo drg przebiegajcych przez teren wojewdztwa warmisko-mazurskiego w2010 r. wynosia 22569,0 km. W 2010 r. przez obszar wojewdztwa przebiegao 1207 km linii kolejowych, przy czym wszystkie s to linie kolejowe normalnotorowe. Ich sie zapewnia dobra poczenia pomidzy najwikszymi miastami regionu. Do obsugi ruchu pasaerskiego wprowadzono nowoczesne szynobusy. Ponadto przez Elblg iBraniewo przebiega poczenie zObwodem Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej. Oglna dugo drg wodnych rdldowych w wojewdztwie warmisko-mazurskim wynosi 352 km przy czym do najwaniejszych zalicza si: Kana Elblski, jezioro Jeziorak oraz Miomyn Szelg, rzek Pis oraz szlak Wielkich Jezior Mazurskich. Najwiksze porty rdldowe mieszcz si wOstrdzie, Giycku, Mikoajkach iWgorzewie. Wewntrzne drogi morskie wojewdztwa znajdujce
19
PRZEJCIA GRANICZNE ORAZ GWNE PORTY WOJEWDZTWA WARMISKO-MAZURSKIEGO

GRONOWO BRANIEWO GRZECHOTKI BEZLEDY
GOMNO
SKANDAWA
Braniewo Bartoszyce Lidzbark Warmiski Ktrzyn Giycko Wgorzewo
GODAP Godap
Elblg
Olecko
OLSZTYN
Ostrda
Iawa
Mikoajki Mrgowo Pisz Ek
Szczytno
Nidzica
przejcie graniczne drogowe przejcie graniczne kolejowe port morski port rdldowy
si na Zalewie Wilanym posiadaj poczenie zMorzem Batyckim oraz portami morskimi nad Zatok Gdask Gdaskiem iGdyni. Wze drg wodnych morskich irdldowych stanowi Elblg posiadajcy dobr infrastruktur portow (elewatory zboowe, bocznice kolejowe, stocznie remontowe, liczne bazy eglarskie). Ruch statkw na Zalewie odbywa si wyznaczonymi torami wodnymi. Gwny tor wodny prowadzi przez rodek Zalewu zElblga do granicy zRosj, aod niego prowadz odgazienia do portw iprzystani. Wczci Zalewu nalecej do wojewdztwa warmisko-mazurskiego znajduj si 3 porty: Tolkmicko, Frombork, Nowa Paska, 2 przystanie: Suchacz, Kamienica Elblska oraz 4 porty rybackie: Suchacz, Tolkmicko, Frombork, Nowa Paska13. WSzymanach koo Szczytna pooony jest Port Lotniczy Mazury. Operacje lotnicze wporcie s obecnie zawieszone. W Wilamowie koo Ktrzyna dziaaj Aeroklub Krainy Jezior iWydzia Lotniczy Warmisko-Mazurskiego Oddziau Stray Granicznej. Obecnie lotnisko obsuguje samoloty sportowe, turystyczne i menaderskie. Olsztyskie lotnisko na Dajtkach to cywilno-sportowy port lotniczy, usytuowany ok. 4,5 km od centrum Olsztyna. Z lotniska korzysta Lotnicze Pogotowie Ratunkowe.
13 Tame, s. 34.
W wojewdztwie warmisko-mazurskim obecnie funkcjonuje ok. 23 ldowisk. Do najszybciej rozwijajcych si mona zaliczy ldowiska znajdujce si wGiycku oraz Grylinach. Wojewdztwo warmisko-mazurskie ssiaduje zObwodem Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej. Ponad dwustukilometrowy odcinek polsko-rosyjskiej granicy jest zewntrzn granic Unii Europejskiej. Znajduje si na niej siedem przej granicznych: drogowe wBezledach, Gronowie, Godapi, Grzechotkach i kolejowe w Braniewie, Gomnie, Skandawie. W2009 r. przejcia graniczne w wojewdztwie warmisko-mazurskim przekroczyo 1263,6 tys. osb, zarwno obywateli Polski jak i cudzoziemcw.
20
3. Sektory kluczowe i wysokiej szansy
naliza sektorw kluczowych iwysokiej szansy wojewdztwa warmisko-mazurskiego podzielona zostaa na dwa etapy badawcze. Etap pierwszy stanowi proces zintegrowanych czynnoci badawczych, ktrych celem bya identyfikacja sektorw kluczowych iwysokiej szansy w gospodarce regionu. Rezultatami kolejnego, drugiego etapu badania byo okrelenie strukturalnych wyznacznikw konkurencyjnoci badanych sektorw oraz skonstruowanie scenariuszy rozwoju do roku 2020.
mu rozwoju wszystkich sekcji dziaalnoci podmiotw gospodarki narodowej wojewdztwa warmisko-mazurskiego zgodnie z klasyfikacj PKD 2007. Dane charakteryzujce podmioty gospodarki narodowej wojewdztwa warmisko-mazurskiego pochodziy zzasobw statystyki regionalnej, banku danych lokalnych oraz wniezbdnym do badania zakresie zostay przeliczone przez Urzd Statystyczny wOlsztynie wg obowizujcej obecnie klasyfikacji PKD 2007. Z kolei w przypadku bada terenowych, zebrany materia pozwoli okreli brane, ktre w sposb znaczcy wpywaj na rozwj gospodarczy powiatw w regionie. Objcie badaniem przedstawicieli powiatowych jednostek samorzdu terytorialnego wynikao zrealizacji przez nie zada okrelonych wUstawie zdnia 5 czerwca 1998 r. osamorzdzie powiatowym. Odmienny charakter miay natomiast badania przeprowadzone technik ankiety eksperckiej. Zaproszeni do badania eksperci, zrnicowani zuwagi na wiedz wynikajc z penionych rl zawodowych, zapewnili szerokie spektrum informacji na temat oceny wytypowanych przez siebie sektorw kluczowych iwysokiej szansy wwojewdztwie warmisko-mazurskim. Kocowym etapem identyfikacji sektorw kluczowych i wysokiej szansy byy spotkania zekspertami wramach zogniskowanych wywiadw grupowych (FGI). Spotkania powicone zostay analizie i ocenie materiau zebranego w opisanych powyej badaniach. Rezultatem trzech spotka z ekspertami byo wytypowanie sektorw kluczowych iwysokiej szansy wwojewdztwie warmiskomazurskim.
Osignicie rezultatw projektu wduym stopniu zaleao od wynikw prac prowadzonych wpierwszym etapie badania. Fundamentalnym zaoeniem, przyjtym wprocedurze identyfikacji sektorw kluczowych i wysokiej szansy byo zastosowanie triangulacji metodologicznej. Pragmatyzm tego zaoenia polega na uzyskaniu informacji oznaczeniu ipozycji sektorw wgospodarce regionu zwielu rde, woparciu oodmienne techniki inarzdzia badawcze, a take opinie grup ekspertw reprezentujcych rnorodn przedmiotowo kategori wiedzy. Przyjte w badaniu procedury identyfikacji obejmoway wieloaspektowe ujcie badanego zjawiska. Do badania zaproszono przedstawicieli jednostek samorzdu terytorialnego, ekspertw reprezentujcych rne zakresy wiedzy spoeczno-ekonomicznej oraz w szerokim zakresie przeprowadzona zostaa analiza materiaw zastanych. Proces identyfikacji rozpocz etap gromadzenia danych ze statystyki publicznej GUS, informacji zawartych wdokumentach strategicznych i programowych wojewdztwa warmisko-mazurskiego oraz kraju. Zgromadzony materia stanowi podstaw opracowania wynikw analizy PEST oraz obliczenia syntetycznego wskanika pozio-
RYSUNEK 2. SCHEMAT POWIZA POMIDZY TECHNIKAMI W PROCESIE IDENTYFIKACJI SEKTORW KLUCZOWYCH I WYSOKIEJ SZANSY Analiza PEST Syntetyczny wskanik
sektorw kluczowych i wysokiej szansy
(badanie materiaw zastanych)
WYWIADY FGI spotkanie z ekspertami
Ankieta ekspercka
(zebranie opinii ekspertw)
Identy kacja sektorw kluczowych i wysokiej szansy w wojewdztwie warmisko-mazurskim
(wywiady z reprezentacjami samorzdw powiatowych)
Wywiady SSI
21
Wprocesie identyfikacji wwojewdztwie warmisko-mazurskim wyonionych zostao osiem sektorw kluczowych dla rozwoju gospodarki oraz 13, ktre maj due szanse wzrostu znaczenia wrozwoju spoeczno-gospodarczym regionu.
3.1. Sektor rolniczy: upraw rolin i hodowli zwierzt

Sektor rolniczy w wojewdztwie warmisko-mazurskim warunkowany jest tradycj oraz szczeglnym udziaem wpromocji regionu. Rynek rolnictwa znaczco wpywa na sytuacj spoeczn regionu. Zajmuje on znaczc pozycj w strukturze pracujcych w kraju (15,9%), co oznacza, i sektor ten istotnie ksztatuje poziom ycia jako gwne rdo utrzymania znaczcej czci mieszkacw. Przecitne zatrudnienie wsektorze wlatach 2005-2009 zmniejszyo si ijednoczenie wokresie tym nastpi wyrany wzrost wartoci sprzeday towarw i materiaw przypadajcy na 1 osob przecitnie zatrudnion. Dynamika zmiany tych wartoci wskazuje nie tylko na kluczowe znaczenie rolnictwa, lecz rwnie na wzrost znaczenia sektora wgospodarce regionu. Przedstawiciele sektora rolniczego, uczestniczcy w badaniu reprezentowali najczciej podmioty prywatne (96,3%). Ponad poowa z nich prowadzia dziaalno o charakterze produkcyjnym (55,6%), a mniejszym stopniu rwnie handlow (11,1%), usugow (7,4%) oraz usugowo-produkcyjn (7,4%). Wrd uczestnikw wywiadw dominowali reprezentanci podmiotw zatrudniajcych do 9 osb (51,9%) oraz od 10 do 49 pracownikw (44,4%). Produktem badanych podmiotw bya uprawa zb oraz hodowla drobiu, byda itrzody chlewnej. Konkurencyjno dbr wytworzonych wwyniku pracy tych jednostek zwizana bya gwnie z wysok jakoci i jednoczenie nisk cen sprzeday. Wopinii badanych relacja ceny do jakoci jest bardzo korzystna pozwalajc w ten sposb wyrni produkt spord innych oferowanych przez konkurencj. Jako i cena produktw warmisko-mazurskich gospodarstw rolnych, stanowi gwne rdo budowania konkurencyjnej pozycji. Jak wynika zbada, zasig rynku zbytu niemal poowy podmiotw obejmuje ca Polsk. Pozostaa grupa przedstawicieli rolnictwa konkurencyjn pozycj buduje gwnie na terenie regionu oraz na rynku lokalnym. Jako zasobw pracy stanowi jeden z bardzo cennych zasobw konkurencyjnoci przedsibiorstw. Jego warto ksztatuje struktura zatrudnienia wg formy zawieranej umowy oprac, wyksztacenie oraz aktywno proedukacyjna. Dominujc form zatrudnienia pracownikw w badanych podmiotach jest umowa o prac. Najwikszy odsetek pracodawcw zawiera je gwnie na czas nieokrelony oraz okrelony. Najczciej pracodawcy zatrudniaj osoby z wyksztaceniem rednim oglnoksztaccym i technicznym. Pozostae podmioty potencja ludzki kreuj woparciu oosoby legitymujce si wiadectwem ukoczenia szk: zasadniczej zawodowej, gimnazjalnej, podstawowej i bez wyksztacenia. Tylko nieliczni respondenci zadeklarowali, i zatrudniaj gwnie osoby zwyksztaceniem wyszym.
Tabela 5. Sektory kluczowe i wysokiej szansy wojewdztwa warmisko-mazurskiego

Sekcja PKD SEKTORY: SEKTOR ROLNICZY: UPRAW ROLIN IHODOWLI ZWIERZT SEKTOR RYBACTWA SEKTOR PRODUKCJI ARTYKUW SPOYWCZYCH C SEKTOR DRZEWNO-MEBLARSKI SEKTOR PRODUKCJI WYROBW ZGUMY SEKTOR PRODUKCJI MASZYN IURZDZE D F G J M SEKTOR ENERGETYCZNO-WODNY SEKTOR BUDOWLANY SEKTOR HANDLU INAPRAW POJAZDW SAMOCHODOWYCH SEKTOR USUG ICT SEKTOR USUG DORADZTWA DLA BIZNESU SEKTOR USUG MEDYCZNYCH ORAZ POMOCY SPOECZNEJ DLA OSB ZALENYCH SEKTOR TURYSTYCZNY Kluczowe Wysokiej szansy
Q I; R; N
Po przeprowadzonym procesie identyfikacji sektorw kluczowych iwysokiej szansy rozpocza si realizacja etapu drugiego. Wtej czci procesu badawczego przeprowadzony zosta pomiar zmiennych charakteryzujcych strukturalne uwarunkowania konkurencyjnoci sektorw. Nastpnie, woparciu opanele ekspertw zebrane zostay dane jakociowe na temat czynnikw warunkujcych rozwj sektorw oraz ich perspektyw rozwojowych. Wszystkie wyrnione sektory kluczowe zostay zaklasyfikowane rwnie do sektorw wysokiej szansy. Zuwagi na to, i problematyka badania sektorw wysokiej szansy zawiera si w caoci w zakresie zagadnie sektorw kluczowych poniej przedstawiony opis czy analiz dla tych dwch kategorii sektorw.
22
W wikszoci pracodawcy nie maj problemw z tworzeniem zasobw kadrowych oodpowiednich kwalifikacjach. Natomiast pozostae podmioty rekrutujc pracownikw napotykaj na trudnoci zwizane zwymaganiami pacowymi kandydatw, z zatrudnieniem osb o odpowiednich kwalifikacjach oraz umiejtnociach idowiadczeniu zawodowym. Jako zasobw ludzkich, jako jeden zaktyww niematerialnych przedsibiorstw wduym stopniu warunkuje stopie rozwoju iefektywno wykorzystania kapitau materialnego oraz osiganie dodatnich wynikw finansowych. Specjalistyczne zasoby kadrowe posiada tylko co 3 badane gospodarstwo. Ponadto poowa ztej grupy badanych wrd specyficznych zasobw wyrnia specjalistyczne wyksztacenie, pozostali respondenci wskazali, i obsuga maszyn iurzdze tworzy charakterystyczny zasb firmy. Deklaracje na temat dostpnoci podzieliy badanych na dwie istotne grupy. Pierwsza, nieco liczniejsza, w ktrej respondenci ocenili dostpno tych zasobw jako atw oraz druga, ktra dowiadczya problemu zdostpnoci do specyficznych zasobw. Aktywno innowacyjna wsektorze rolniczym dzieli badanych na dwie niemal rwnorzdne grupy. Pierwsz stanowi podmioty, ktre nie wprowadziy wokresie ostatnich dwch lat zmian ocharakterze innowacyjnym. Wgrupie pozostaych podmiotw, najczciej wprowadzane byy innowacje produktowe: doskonalenia produktu oraz wprowadzenia zpowodzeniem na rynek nowego. Kluczowe wyznaczniki oceny natenia konkurencji zwizane s gwnie z instrumentami rywalizacji oraz barie-
rami wejcia i wyjcia. Konkurencyjna pozycja na rynku wsektorze rolniczym budowana jest gwnie w oparciu oatrakcyjn relacj jakoci produktu do ceny. Rynek sektora rolniczego, w opinii wikszoci badanych, charakteryzuje si du liczb konkurentw, wysokim tempem wzrostu popytu wbrany oraz wysokimi kosztami staymi. Due natenie konkurencji wystpuje wzakresie wyrnienia produktw przez ich wysok jako. Bariery wejcia iwyjcia wduym stopniu powizane s z si i kierunkami natenia konkurencji oraz specyficznymi zasobami sektora rolniczego. Znaczco dua liczba konkurentw, wysoka jako oferowanych produktw oraz konieczno poniesienia nakadw na rodki trwae tworz uwarunkowania wejcia na rynek oraz wyjcia zniego. Wejcie lub podniesienie konkurencyjnoci podmiotw wsektorze rolniczym wniskim stopniu zwizane s zidentyfikacj marki ilojalnoci nabywcw, dostpnoci zaopatrzenia oraz barierami administracyjno-prawnymi, spoecznymi ipolitycznymi. Uwarunkowania te, zuwagi na nisk rang nadan przez badanych nie stanowi take przeszkody wyjcia zrynku. Gwni dostawcy podmiotw sektora rolniczego nie posiadaj wysokiej siy przetargowej. Ponadto, jak wynika z bada, dostawcy sektora rolniczego s w znaczcym stopniu hurtownikami - jest ich wielu imoliwy jest wybr warunkw zakupu. Deklaracje uczestnikw wywiadw na temat dziaa, jakie podejmowane s wfirmach, aby uzyska korzystny (dodatni) wynik finansowy, koresponduj w wysokim stopniu ze stosowanymi przez te podmioty strategiami. Naj-
fot. Wojciech Wjcik/fotowojcik.pl
23
czciej podmioty sektora rolniczego korzystny wynik finansowy wypracowuj przez zwikszenie poziomu sprzeday oraz ograniczenie kosztw prowadzenia dziaalnoci. Cena sprzeday jest jednak znacznie czciej zwikszana ni zmniejszana. Atrakcyjno inwestycyjna sektora rolniczego uprawy zb ihodowli zwierzt zwizana jest przede wszystkim zzapotrzebowaniem na produkty, ktre zaspokajaj podstawowe potrzeby ludnoci zwizane z wyywieniem. Duy potencja rozwojowy wsektorze tworzy zdaniem respondentw rwnie moliwo zdobycia rodkw strukturalnych z Unii Europejskiej na dofinansowanie dziaalnoci. Inne uwarunkowania sprzyjajce ponoszeniu nakadw inwestycyjnych zwizane s zwysok dostpnoci do niezbdnych specyficznych zasobw pracowniczych, surowcw, materiaw lub pfabrykatw, atake infrastruktury technicznej. Zkolei wniskim stopniu sprzyjajcy klimat inwestycyjny tworz przepisy prawne, oglna sytuacja gospodarcza wkraju oraz konkurencja krajowa izagraniczna.
Produktem badanych podmiotw sektora produkcji spoywczej bya produkcja rnego rodzaju wyrobw mcznych icukierniczych, przetworw zmleka imisa np. wdlin oraz innych artykuw spoywczych. Najwiksz rynkow wartoci produktu sektora produkcji artykuw spoywczych jest przede wszystkim jako oferty iatrakcyjna cena. Konkurencyjna cenowo iwysokiej jakoci oferta znajduje wielu nabywcw na rynku zagranicznym. Niezbdne do produkcji zasoby dostarczane s przez polskich kontrahentw, incydentalnie natomiast przez firmy zagraniczne. Ponadto, uwarunkowania przewag konkurencyjnoci przedsibiorstw wyznaczane s przez polskie podmioty okrajowym zasigu dziaania. Jako zasobw pracy stanowi jeden zbardzo cennych zasobw konkurencyjnoci przedsibiorstw. Jego warto ksztatuje struktura zatrudnienia wg formy zawieranej umowy o prac, wyksztacenie oraz aktywno proedukacyjna. Zasoby pracy sektora spoywczego charakteryzuj si, jak wynika zbada, gwnie wyksztaceniem rednim oglnoksztaccym/technicznym oraz zasadniczym zawodowym. Niematerialne zasoby pracy tworz pracownicy, ktrych najwysz wartoci s umiejtnoci idowiadczenie zawodowe. Jak wynika zdeklaracji respondentw, umowy oprac zawierane s gwnie na czas nieokrelony jednake pomimo utrzymania wwikszoci podmiotw poziomu zatrudnienia, wgrupie pozostaych nastpiy tendencje spadkowe. Specyficzne zasoby w sektorze produkcji artykuw spoywczych tworz gwnie maszyny iurzdzenia oraz technologie i surowce w postaci podw rolnych oraz innych pproduktw ywnociowych. Ich dostpno na rynku respondenci ocenili jako du. Zasoby wiedzy kreowane s przede wszystkim woparciu obazy klientw ikontrahentw, wmniejszym stopniu przez wykorzystanie patentw oraz nowoczesnych rozwiza organizacyjnych. Zkolei rdem kreowania zasobw wiedzy wprzedsibiorstwach s przede wszystkim bazy klientw ikontrahentw oraz nowoczesne rozwizania wtechnologii produkcji. Dziaania innowacyjne wsektorze produkcji artykuw spoywczych, jak wynika zbada, prowadzone s przez blisko poow przedsibiorstw. Zuwagi na produkcyjny charakter sektora, udoskonalenia dotycz gwnie produktw iprocesw produkcyjnych. Aktywno w kreowaniu zasobw wiedzy innowacyjnej wyrnia przedsibiorstwa z uwagi na posiadane wasne zaplecze naukowo-badawcze. Rywalizacja pomidzy konkurentami wsektorze produkcji artykuw spoywczych przebiega w najwikszym stopniu na paszczynie wyrnienia wyrobw przez jako. Produkt na rynku jest natomiast wzgldnie zrnicowany z uwagi na unikatowo. Wysokie tempo wzrostu popytu na produkty spoywcze idua liczba firm oferujcych tego rodzaju produkty wiadczy oumiarkowanym nateniu konkurencji womawianym sektorze.
3.2. Sektor produkcji artykuw spoywczych

Produkcja artykuw spoywczych, z uwagi na rolniczy charakter wojewdztwa warmisko-mazurskiego stanowi jedn zkluczowych gazi gospodarki. Przetwrstwo spoywcze, zgodnie zPolsk Klasyfikacj Dziaalnoci, zaliczane jest do przetwrstwa przemysowego, ktre charakteryzuje si wregionie dynamik wzrostu poziomu rozwoju. Warto sprzedanych towarw imateriaw wprzemyle wzrosa od 2005 r. blisko o30,5%. Womawianym okresie nastpi rwnie wzrost poziomu: przecitnego zatrudnienia (1,4%), wynagrodze (23,%) oraz wartoci brutto rodkw trwaych (37,46%). Wszyscy przedstawiciele sektora produkcji artykuw spoywczych, uczestniczcy wbadaniu reprezentowali prywatn form wasnoci, najczciej byy to spki zo.o. (37,2%) oraz spki handlowe i osoby fizyczne prowadzce dziaalno (po 11,1%). Najmniej licznie reprezentowane byy spki cywilne (9,3%) oraz spdzielnie (2,3%). Podstawowa aktywno gospodarcza, prowadzona przez przedsibiorstwa objte badaniem obejmowaa przede wszystkim dziaalno produkcyjn (39,5%), produkcyjno-handlowo-usugow (27,9%) oraz produkcyjno-usugow (25,6%). Wrd uczestnikw wywiadw dominowali reprezentanci podmiotw maych, zatrudniajcych od 10 do 49 pracownikw (41,9%) oraz firm mikro zatrudniajcy od 0 do 9 osb (27,9%) irednich zatrudniajcy od 50 do 249 osb (25,6%). W badaniu nielicznie uczestniczyli przedstawiciele duych przedsibiorstw, wktrych zatrudnienie wynosi 250999 osb (4,7%).
24
Bariery wejcia iwyjcia wduym stopniu powizane s zsi ikierunkami natenia konkurencji oraz charakterem zasobw i produktw sektora produkcji artykuw spoywczych. Znaczco dua liczba konkurentw, wysoka jako produktw oraz wysoka finansowa warto rodkw trwaych itechnologii tworz bardzo wysokie bariery wejcia na rynek jak rwnie i wyjcia z niego. Bardzo due znaczenie odgrywa rwnie efekt dowiadczenia i wypracowana marka. Nie osabia ich nawet wysokie tempo wzrostu popytu na wytwarzane produkty. Dostawcy towarw dla podmiotw sektora produkcji artykuw spoywczych posiadaj wysok si przetargow. Wynika to zograniczonej liczby dostawcw na rynku oraz znaczenia jakoci dostaw dla produktu. Jako dostaw jest bardzo wanym elementem konkurowania w produkcji ywnoci. Ponadto oduych moliwociach ustanawiania warunkw transakcji przez dostawcw wiadczy umiarkowany wpyw obecnoci substytucyjnych produktw na rynku. Wymienione czynniki, jak wynika zbada, tworz relacje dostawcw zbadanymi przedsibiorstwami. Stosowane rodzaje strategii przez przedsibiorstwa produkcji artykuw spoywczych wduym stopniu powizane s ze specyfik prowadzonej dziaalnoci. Zuwagi na du liczb konkurentw, liczn grup odbiorcw bdcych hurtownikami oraz niski stopie zrnicowania produktu na rynku najczciej stosowan strategi bya strategia obniania kosztw przez inwestycje w maszyny iurzdzenia, gromadzenie informacji orynku oraz nadzorowanie wysokoci kosztw dziaalnoci firmy. Strategia koncentracji, realizowana wnastpnej kolejnoci, opieraa si na poszukiwaniu nowego terytorium dla produkowanych wyrobw, nowych grup odbiorcw oraz rozszerzeniu oferty onowy produkt wysokiej jakoci. Atrakcyjno inwestycyjna sektora produkcji artykuw spoywczych wynika wduym stopniu zpoziomu popytu na rynku krajowym oraz wmniejszym, na rynku zagranicznym. Zasig popytu na produkty sprzyja wymianie handlowej powodujc, i znaczcy odsetek przedsibiorstw eksportuje swoje wyroby poza granice kraju. Inwestycjom nie sprzyjaj jednak uwarunkowania prawne np.: koncesje, limity, ulgi podatkowe, jak rwnie dostpno surowcw, materiaw i pfabrykatw oraz moliwoci pozyskania rodkw zUnii Europejskiej. Dziaaniami, prowadzonymi najczciej przez analizowane firmy wcelu umocnienia pozycji na rynku jest obnianie kosztw przez znajomo rynku ijego praw, zdobycie nowej grupy odbiorcw, wejcie na nowy rynek geograficzny oraz inwestycje w urzdzenia (park maszynowy). Do instrumentw konkurowania na rynku zaliczane s specyficzne zasoby. W przypadku produkcji artykuw spoywczych przez grup firm maych znaczenie wyspecjalizowanych zaso-
bw jest due. Specyficzny zasb tworzy m.in. warto kapitau. Szczeglne znaczenie przypisane jest zuwagi na wysoki poziom specjalizacji firm rednich i duych oraz szerokie wykorzystanie technologii produkcyjnych.
3.3. Sektor drzewno-meblarski

Przetwrstwo drewna w wojewdztwie warmisko-mazurskim posiada bogate tradycje wgospodarce regionu. Jego znaczenie wduym stopniu warunkowane jest dostpnoci surowcw oraz szczeglnym udziaem wpromocji i budowaniu pozycji regionu w gospodarce kraju oraz na rynkach zagranicznych. Sektor drzewno-meblarski, utworzyy w badaniu dziay: produkcja mebli, produkcja wyrobw zdrewna, korka, somy imateriaw uywanych do wyplatania oraz produkcja wyrobw tartacznych. Przedstawiciele sektora drzewno-meblarskiego, wszyscy uczestniczcy wbadaniu reprezentowali prywatn form wasnoci, najczciej byy to osoby fizyczne prowadzce dziaalno gospodarcz (44,9%), spki handlowe (29,0%) oraz spki cywilne (14,5%). Blisko poowa znich prowadzia dziaalno o charakterze produkcyjnym (47,8%), a w mniejszym stopniu usugowo-produkcyjn (36,2%) oraz produkcyjno-handlowo-usugow (10,1%). Wrd uczestnikw wywiadw dominowali reprezentanci podmiotw zatrudniajcych do 9 osb (39,1%) oraz zatrudniajcy od 10 do 49 pracownikw (36,2%). Licznie reprezentowane byy rwnie przedsibiorstwa zatrudniajce: od 50 do 249 pracownikw (13,0%), od 250 do 999 osb (10,1%) oraz 1000 pracownikw iwicej (1,4%). Produktem badanych podmiotw sektora drzewno-meblarskiego bya produkcja rnego rodzaju mebli (np. kuchennych, azienkowych ibiurowych), okien, drzwi oraz krzese. W badaniu uczestniczyli rwnie producenci wyrobw tartacznych oraz stelay do mebli. Najwiksz rynkow wartoci produktu sektora drzewno-meblarskiego jest przede wszystkim jako. Konkurencyjna cenowo, wysokiej jakoci oferta znajduje nabywcw gwnie na rynku krajowym, jednake posiada rwnie znaczc grup zagranicznych klientw. Jak wynika z bada zasoby pracy sektora drzewno-meblarskiego charakteryzuj si gwnie zasadniczym zawodowym irednim oglnoksztaccym wyksztaceniem, wysokim stopniem umiejtnoci obsugi maszyn i urzdze oraz dowiadczeniem zawodowym. Z deklaracji respondentw umowy o prac zawierane s gwnie na czas nieokrelony jednake pomimo utrzymania wwikszoci podmiotw staego poziomu zatrudnienia, liczba zatrudnionych zmniejszya si wostatnim okresie czasu.
25
Specyficzne zasoby wsektorze drzewnym tworz gwnie maszyny iurzdzenia oraz surowce wpostaci drewna, ktrych dostpno respondenci ocenili jako du. Zasoby wiedzy kreowane s przede wszystkim woparciu obazy klientw i kontrahentw, w mniejszym stopniu poprzez wykorzystanie wzorw uytkowych, patenty oraz wynalazki. Zkolei, mona okreli jako incydentalne kreowanie zasobw przedsibiorstw przez nowoczesne rozwizania organizacyjne imarketingowe. Dziaania innowacyjne w sektorze drzewno-meblarskim, jak wynika z bada, prowadzone s przez wikszo przedsibiorstw. Wprowadzanym przez przedsibiorstwa udoskonaleniom produktowym i marketingowym towarzyszya wysoka aktywno w kreowaniu wiedzy sprzyjajcej zdolnoci innowacyjnej. rdami wiedzy przedsibiorstw s gwnie czasopisma ipublikacje naukowe/ techniczne/handlowe oraz udzia w konferencjach, targach lub wystawach. Internet stanowi cenne rdo informacji wprzypadku tylko co 3 firmy drzewno-meblarskiej. Rywalizacja pomidzy konkurentami w sektorze drzewno-meblarskim przebiega w najwikszym stopniu na paszczynie wyrnienia wyrobw przez jako. O sile konkurencji wiadczy dua liczba firm konkurujcych na rynku przy jednoczesnym niskim tempie wzrostu popytu na produkty drzewno-meblarskie. Bariery wejcia/wyjcia w przypadku sektora drzewnomeblarskiego zwizane s gwnie zniematerialnymi aktywami przedsibiorstw. Dominujce znaczenie ma efekt dowiadczenia, dostpno zaopatrzenia, marka i lojalno firmy. Ponadto, duy wpyw na konkurencyjno
firm ma dostp do nowoczesnych technologii oraz zasig dziaania firmy. Umiarkowane bariery zwizane s zposiadanymi zasobami kapitau finansowego, specjalistycznymi urzdzeniami i maszynami oraz kanaami dystrybucji izwizane zkosztem zmiany dostawcy. Dostawcy towarw dla podmiotw sektora drzewnomeblarskiego posiadaj umiarkowanie wysok si przetargow, dostp do oferowanych przez nich produktw na rynku jest wduym stopniu ograniczony, jednake na wybr dostawcy wpywa przede wszystkim jako dostaw idostpno oferty substytucyjnej. Stosowane rodzaje strategii przez przedsibiorstwa drzewno-meblarskie wduym stopniu powizane s ze specyfik produktu oraz cechami odbiorcw. Zuwagi na oczekiwan przez nabywcw wysok jako produktw oraz pojawiajce si na rynku naladownictwo idu dostpno substytutw najczciej stosowan strategi jest strategia obniania kosztw przez inwestycje wmaszyny urzdzenia, atym samym podnoszenie jakoci procesu produkcji. Strategia wyrnienia produktu realizowana jest przez pozyskanie lojalnoci klientw. Najmniej popularna jest strategia koncentracji przez zajcie niszy rynkowej. Przedsibiorstwa, ktre woparciu oni buduj konkurencyjn pozycj, najczciej koncentruj si na jakoci oraz grupach odbiorcw. Uwarunkowania atrakcyjnoci inwestycyjnej sektora drzewno-meblarskiego wynikaj wduym stopniu zpoziomu popytu na rynku krajowym oraz wmniejszym, lecz stosunkowo wysokim, na rynku zagranicznym. Zasig popytu na produkty sprzyja wymianie handlowej powo-
26
dujc, i znaczcy odsetek przedsibiorstw drzewno-meblarskich eksportuje swoje wyroby poza granice kraju. Ponadto, istotnym walorem dziaalnoci wtym sektorze jest dua dostpno surowcw na rynku.
3.4. Sektor produkcji wyrobw z gumy

Produkcja wyrobw zgumy, zuwagi tradycj, dowiadczenie, mark, zasig dziaania oraz wpyw na promocj regionu stanowi wany element gospodarki wojewdztwa warmisko-mazurskiego. Omawiany sektor utworzy wbadaniu dzia wyoniony w procesie identyfikacji sektorw kluczowych i wysokiej szansy: produkcja wyrobw z gumy (produkcja opon idtek zgumy; bienikowanie iregenerowanie opon zgumy, produkcja pozostaych wyrobw zgumy). Wszyscy przedstawiciele analizowanego sektora, uczestniczcy wbadaniu, reprezentowali prywatn form wasnoci. Najczciej byy to osoby fizyczne prowadzce dziaalno gospodarcz oraz reprezentujce: spki handlowe izo.o. Aktywno gospodarcza, prowadzona przez badane przedsibiorstwa, obejmowaa dziaalno produkcyjno-handlowo-usugow. Uczestnikami wywiadw byli reprezentanci podmiotw mikro - zatrudniajcy od 0 do 9 osb, maych - zatrudniajcych od 10 do 49 pracownikw oraz firm rednich zatrudniajcy od 50 do 249 osb. Oferta produktowa badanych podmiotw obejmowaa peen zakres usug zwizanych z regeneracj i bienikowaniem opon oraz wytwarzanie pozostaych wyrobw zgumy. Zuwagi na odmow wzicia udziau wbadaniach Michelin Polska S.A., oferta produktowa sektora nie obejmuje produkcji opon. Najwiksz rynkow wartoci produktu sektora produkcji wyrobw zgumy jest przede wszystkim jako oferty, atrakcyjna wstosunku do jakoci cena oraz rozpoznawalno marki. Odbiorcami wysokiej jakoci oferty s klienci krajowi, produkt znajduje jednak wielu nabywcw take na rynku zagranicznym. Niezbdne do produkcji zasoby dostarczane s gwnie przez polskich kontrahentw, lecz firmy zagraniczne take stanowi znaczcych partnerw handlowych. Wprzypadku konkurencyjnoci terytorialnej produktu badanych przedsibiorstw osign on poziom odpowiadajcy poziomowi konkurencji. Dominujc form zatrudnienia pracownikw w sektorze produkcji wyrobw zgumy jest umowa oprac na czas nieokrelony oraz okrelony. Najczciej pracodawcy zatrudniaj osoby z wyksztaceniem rednim oglnoksztaccym/technicznym oraz zasadniczym zawodowym. Posiadane przez nich specyficzne kwalifikacje zwizane s zobsug maszyn iurzdze (np. stolarskich), uprawnieniami tapicerskimi iBHP. Wwikszoci nie s one bezporednio zwizane zprodukcj wyrobw z gumy, co wskazuje na niski stopie wymaga wzakresie specjalizacji pracownikw. Wopinii badanych istot-
n warto przedsibiorstwa tworz osoby posiadajce umiejtnoci idowiadczenie zwizane zprac wbrany. Zuwagi na brak oczekiwa wobec specyficznych kwalifikacji kandydatw, pracodawcy nie maj problemu zzatrudnieniem odpowiedniej kadry. Problemy, pojawiajce si wprocesie rekrutacji dotycz gwnie braku na rynku pracy osb oodpowiednich umiejtnociach idowiadczeniu zawodowym. Dynamika stanu zatrudnienia wostatnim roku wrd badanych przedsibiorstw wskazuje, i poziom zatrudnienia wwikszoci przedsibiorstw utrzyma stay poziom. Wpodmiotach, wktrych zmiany nastpiy pracodawcy zwikszyli liczb zatrudnionych. Niematerialne zasoby pracy tworz pracownicy, ktrych najwysz wartoci s umiejtnoci idowiadczenie zawodowe. Specyficzne zasoby, jakimi dysponuj badane przedsibiorstwa to gwnie rodki trwae oraz wysokie rezerwy gotwki, niezbdne do rozpoczcia ikontynuacji procesu produkcji. Aktywno innowacyjna, kreujca zarwno zasoby materialne jak i niematerialne, nie tworzy wysokiego potencjau omawianego sektora w postaci specyficznych zasobw. Wrd przedsibiorstw produkujcych wyroby zgumy, ktrzy uczestniczyli wbadaniu, ponad poowa nie wykazaa wokresie ostatnich dwch lat aktywnoci innowacyjnej. Wpozostaych firmach nowatorskie rozwizania podnosiy jako produktu iprocesw produkcji. Najwiksze znaczenie w budowaniu konkurencyjnej pozycji na rynku reprezentantw sektora produkcji wyrobw zgumy tworz systemy sprawnego zarzdzania oraz w mniejszym stopniu systemy jakoci oraz organizacja pracy. Umiarkowana rywalizacja pomidzy konkurentami produkujcymi wyroby z gumy, jak wynika z bada, przebiega na paszczynie wyrnienia wyrobw przez jako i mark. Zbliony poziom pozostaych czynnikw budowania przewag konkurencyjnych wiadczy oniskim nateniu konkurencji wrd badanych przedsibiorstw. Bariery wejcia iwyjcia powizane s zsi ikierunkami natenia konkurencji oraz charakterem zasobw i produktw. Pomimo niewielkiej liczby czynnikw warunkujcych sukces, bariery wejcia na rynek s due. Podmioty rozpoczynajce dziaalno powinny posiada wysokie zasoby kapitaowe. Silniejsze oddziaywanie na sukces firmy na rynku maj jednak czynniki stanowice niematerialne aktywa przedsibiorstw: dowiadczenie, marka oraz lojalno klientw. Wprzypadku zakoczenia lub zmiany specjalizacji dziaalnoci, poniesione wysokie nakady na technologie oraz dowiadczenie ikapita kliencki uwarunkowany lojalnoci wobec marki, utrudniaj zbycie posiadanych zasobw lub te zmian specjalizacji dziaalnoci. Odbiorcami uczestniczcych w badaniu przedsibiorstw jest najczciej staa grupa klientw, oczekujcych wyso-
27
kiej jakoci produktu. Wwikszym stopniu s oni rozdrobnieni i niezdolni do skoordynowania swoich zakupw, wmniejszym stanowi zorganizowan grup dokonujc wsplnie zakupu. Czsto mog nabywa wyrb wcenach hurtowych. Zalenoci charakteryzujce relacje pomidzy badanymi przedsibiorstwami aodbiorcami ich wyrobw wskazuj, i ksztatowane s wnajwikszym stopniu przez liczb wanych klientw, znaczenie produktu dla odbiorcy oraz dochd nabywcy. Dostawcy towarw dla podmiotw z sektora produkcji wyrobw z gumy posiadaj wysok si przetargow. Wynika to zograniczonej liczby dostawcw na rynku oraz znaczenia jakoci dostaw dla produktu. wiadczy o tym rwnie brak lub niewielki wpyw substytucyjnych produktw na wybr dostawcy. Budowanie konkurencyjnej pozycji na rynku przez objte badaniem podmioty produkujce wyroby z gumy opiera si na taktyce wykorzystujcej instrumenty rnych strategii. Najczciej stosowane s strategia kosztowa oraz wyrnienia. Wduo mniejszym stopniu badani przedsibiorcy budowali pozycj w oparciu o strategi koncentracji, czyli zajcie niszy rynkowej. Najwaniejsza bariera w rozwoju badanych przedsibiorstw, jak wynika z deklaracji respondentw, zwizana jest z sytuacj gospodarki w kraju i na wiecie. Wzrost kosztw dziaania firmy wwyniku inflacji utrudnia wnajwyszym stopniu ich rozwj. Dziaania, jakie podejmowane s w przez firmy dziaajce w badanym sektorze, aby uzyska korzystny wynik finansowy, dostosowane s w wysokim stopniu do stosowanych strategii. Najczciej dodatni wynik finansowy wypracowuj przez zwikszenie poziomu sprzeday, ograniczenie kosztw prowadzenia dziaalnoci oraz wiksze rnicowanie struktury asortymentu sprzeday. Stosowane przez badane przedsibiorstwa rodzaje strategii wduym stopniu powizane s zuwarunkowaniami konkurencyjnoci wsektorze produkcji wyrobw zgumy. Umiarkowane tempo wzrostu wbrany, stosunkowo wysokie znaczenie zasigu dziaania firm oraz wysoka lojalno klientw i rozpoznawalno marki powoduj, i badane przedsibiorstwa podejmuj aktywno na tych obszarach, ktre s paszczyzn najwikszego natenia rywalizacji. Osignicie wysokich rezultatw realizacji przyjtych strategii warunkowa moe sukces tych firm na rynku. Atrakcyjno inwestycyjna sektora produkcji wyrobw z gumy, jak wynika z opinii badanych, zwizana jest przede wszystkim z zapotrzebowaniem na produkty na rynku krajowym. Uwarunkowania atrakcyjnoci inwestycyjnej stanowi take konkurencja krajowa i zagraniczna,
tworzca kierunek isi rywalizacji. Paszczyzny natenia konkurencji wskazuj, i najczciej przebiega na polu wyrnienia wyrobw przez jako imark. Istnieje zatem wiele niezagospodarowanych obszarw, ktre stanowi mog atrakcyjne terytorium dla inwestorw.
3.5. Sektor produkcji maszyn i urzdze

Produkcja maszyn i urzdze w wojewdztwie warmisko-mazurskim posiada bogate tradycje wieloletniej obecnoci na rynku krajowym i rynkach zagranicznych. Wyroby regionalnych producentw ciesz si dobr opini nabywcw oraz posiadaj wyrniajc si mark. Przedstawiciele sektora produkcji maszyn i urzdze, uczestniczcy w badaniu reprezentowali prywatn form wasnoci (96,6%). Najczciej byy to osoby fizyczne prowadzce dziaalno gospodarcz (38,5%), spki handlowe (35,9%), spki zo.o. (20,5%), spki cywilne (2,6%) oraz spdzielnie (2,6%). Aktywno gospodarcza, prowadzona przez badane przedsibiorstwa gwnie obejmowaa dziaalno produkcyjn (52,5%), produkcyjno-usugow (22,5%) oraz produkcyjno-handlowo-usugow (12,5%). Uczestnikami wywiadw byli reprezentanci podmiotw rednich, zatrudniajcy od 50-249 pracownikw (37,5%), mikro zatrudniajcy od 0 do 9 osb (32,5%) oraz przedsibiorstw maych, zatrudniajcych od 10 do 49 pracownikw (30,0%). Przedsibiorstwa sektora produkcji maszyn iurzdze oferuj na rynku maszyny: rolnicze, czyszczce, do obrbki drewna, przemysowe ipneumatyczne oraz maszyny iurzdzenia dla przemysu: rybnego, spoywczego, transportowego. Rynkow warto dbr sprzedawanych wsektorze produkcji maszyn i urzdze tworzy wysoka zdolno konkurowania na rynkach krajowym iwduym stopniu na rynkach zagranicznych. Zasig sprzeday wytwarzanych dbr wskazuje, i konkurencyjno badanych firm ma charakter ponadregionalny. Zasoby pracy wsektorze produkcji maszyn iurzdze wyposaone s wspecyficzne kwalifikacje iumiejtnoci zawodowe. Zatrudnieni pracownicy posiadaj szeroki zakres wiedzy iumiejtnoci technicznych, ktre zwizane s zprocesem produkcji. Rynek pracy posiada ograniczone moliwoci zaspokojenia potrzeb kadrowych pracodawcw sektora produkcji maszyn i urzdze, co z kolei wpywa na liczn grup przedsibiorstw, wktrych pracownicy dostosowuj swoje kwalifikacje uczestniczc wkursach iszkoleniach. Stan zatrudnienia prawie poowy przedsibiorstw nie zmieni si wostatnim czasie. Pozostali pracodawcy czciej zwikszali zatrudnienie ni dokonywali redukcji etatw. Warto specyficznych zasobw: rodkw trwaych, surowcw, informacji oraz wiedzy chronionej stanowi najwaniejsze narzdzie budowania przewag konkurencyjnych w sektorze produkcji maszyn i urzdze. Najwaniejszym specyficznym zasobem sektora produkcji
28
maszyn iurzdze jest infrastruktura techniczna oraz nieruchomoci. Nie bez znaczenia jest posiadanie wysokich rezerw gotwki, ktre w przypadku produkcji pozwalaj utrzyma rwnowag finansow i zabezpieczy regulowanie kosztw inalenoci firmy. Zasoby wiedzy chronionej, wnajwikszym stopniu kreuj bazy klientw ikontrahentw oraz nowoczesne rozwizania technologiczne. Poziom prowadzonych dziaa innowacyjnych wsektorze produkcji maszyn iurzdze, na tle innych sektorw, wskazuje na stosunkowo wysok ich aktywno wzakresie wdraania nowoczesnych zmian. Najczciej wdraane innowacje podnosiy jako produktu. Najliczniej przedsibiorstwa wprowadzay nowy lub ulepszony produkt. Kierunek iskala aktywnoci innowacyjnej wskazuje na due natenie rywalizacji na paszczynie jakoci produkowanych maszyn i urzdze. Z kolei niedoceniane jest znaczenie innowacji procesowych, marketingowych iorganizacyjnych. Natenie konkurencji w sektorze produkcji maszyn i urzdze wskazuje na bardzo siln rywalizacj z uwagi na jako oferowanych na rynku produktw. Pomimo wzrastajcego popytu na maszyny iurzdzenia, odczucie obecnoci konkurencji jest wysokie adziaania przedsibiorstw s silnie uzalenione od taktyki konkurencji. Wejcie na rynek wsektorze produkcji maszyn iurzdze zwizane jest przede wszystkim z rywalizacj z wieloma technicznymi, ekonomicznymi i strategicznymi wyznacznikami konkurencyjnoci. Konkurencyjna pozycja przedsibiorstw w najwikszym stopniu warunkowana jest dostpem do nowoczesnych technologii, mark, dowiadczeniem oraz stopniem zrnicowania produktu. Bardzo istotne jest rwnie posiadanie wysokiego kapitau, wtym rwnie pocztkowego oraz niezalenoci dziaania od strategii stosowanych przez konkurencj. Wprzypadku zakoczenia lub zmiany specjalizacji dziaalnoci, poniesione wysokie nakady na wyspecjalizowane zasoby, zdobyte dowiadczenie oraz kapita kliencki uwarunkowany lojalnoci wobec marki, utrudniaj zbycie posiadanych zasobw lub te zmian specjalizacji dziaalnoci. Znaczc si przetargow w relacji: kupujcy dostawca wsektorze produkcji maszyn iurzdze posiadaj dostawcy. rdem zdolnoci wpywu na warunki umowy jest przede wszystkim ograniczona na rynku liczba hurtownikw oraz wprzypadku wielu przedsibiorstw wysoki koszt zwizany ze zmian dostawcy. Rodzaje strategii, stosowane przez badane przedsibiorstwa wduym stopniu powizane s zuwarunkowaniami konkurencyjnoci w sektorze. Dua liczba konkurentw na rynku, znaczenie wpywu na warunki umowy zarwno ze strony odbiorcw jak idostawcw oraz pojawiajce si substytuty i naladownictwo powoduje, i przedsibior-
stwa wtym sektorze konkurencyjno buduj najczciej woparciu ostrategi kosztow. Najczciej zwikszaj wydajno procesu produkcji poprzez ponoszenie nakadw na maszyny iurzdzenia oraz pozyskanie iwykorzystanie wiedzy na temat rynku iobowizujcych na nim praw. Atrakcyjno inwestycyjna sektora produkcji maszyn i urzdze, jak wynika z opinii badanych, zwizana jest przede wszystkim z popytem na rynku krajowym i zagranicznym. Kierunek wymiany handlowej z zagranic wskazuje, i wiksza jest aktywno eksportowa ni prowadzony import. Jest to czynnik, ktry w najwikszym stopniu sprzyja atrakcyjnoci inwestycyjnej sektora. Szeroka dostpno zasobw pracy, posiadajcych specyficzne kwalifikacje oraz umiejtnoci rwnie s walorem zachcajcym do lokowania kapitau wprodukcj maszyn iurzdze.
3.6. Sektor budowlany

Jedn zdynamicznie rozwijajcych si gazi gospodarki w wojewdztwie warmisko-mazurskim jest budownictwo. Jest to sektor, wktrym wlatach 2005-2009 nastpi wyrany wzrost poziomu rozwoju. Warto sprzedanych towarw i materiaw w sekcji w omawianym okresie zwikszya si o41,7%. Przecitne zatrudnienie wbudownictwie w tym czasie zwikszyo si o 29,3%, natomiast przecitne wynagrodzenie o24,6%. W oparciu o przeprowadzony w badaniu proces identyfikacji sektorw kluczowych iwysokiej szansy dziaalno budownictwa uznana zostaa za kluczow ijednoczenie wysokiej szansy ga gospodarki. Przedstawiciele sektora budowlanego, uczestniczcy w badaniu reprezentowali prywatn form wasnoci (75,1%) oraz jednostki publiczne (24,9%). Najczciej byy to osoby fizyczne prowadzce dziaalno gospodarcz (35,4%), spki z o.o. (33,1%), spki handlowe (14,4%), spki cywilne (12,7%) oraz spdzielnie (3,9%). Aktywno gospodarcza, prowadzona przez badane przedsibiorstwa obejmowaa gwnie dziaalno usugow (73,5%), usugowo-produkcyjn (11,6%) iprodukcyjno-handlowousugow (6,6%). Uczestnicy reprezentowali podmioty mikro - zatrudniajce od 0 do 9 osb (37,0%), przedsibiorstwa mae - zatrudniajce od 10 do 49 pracownikw (po 39,8%), rednie zatrudniajce od 50 do 249 pracownikw (22,1%) oraz nielicznie firmy due (1,1%). Oferta produktowa badanych podmiotw obejmowaa peen zakres usug zwizanych zusugami budowlanymi. Badane przedsibiorstwa oferoway na rynku usugi zwizane zbudow drg imostw, budow sieci telekomunikacyjnych ibudow domw, wtym rwnie zdrewna oraz wykonanie elewacji oraz prace dekarskie ibrukarskie.
29
rdem konkurencyjnoci usug budowlanych w wojewdztwie warmisko-mazurskim jest przede wszystkim niska cena, jako i jednoczenie cena atrakcyjna w stosunku do jakoci. Wiele firm posiada rozpoznawaln mark, nieliczne opieraj sw dziaalno na naladownictwie znanych marek. Odbiorcami konkurencyjnej cenowo iwysokiej jakoci usug s niemal wrwnym stopniu klienci krajowi, lokalni, jak i regionalni. Oferta przedsibiorstw znajduje odbiorcw rwnie poza granicami kraju. Niezbdne do wykonania usugi zasoby dostarczane s przez kontrahentw krajowych, lokalnych, regionalnych oraz mniej licznie zagranicznych. Najwaniejszymi konkurentami badanych przedsibiorstw s podmioty dziaajce na terenie caego kraju. Zasoby pracy w sektorze budowlanym to cenne niematerialne aktywa przedsibiorstw. Pracownicy posiadaj bardzo zrnicowany poziom wyksztacenia i wysoko wyspecjalizowane kwalifikacje zawodowe. Charakteryzuj si wysokim dowiadczeniem, ktre pracodawcy uznali za specyficzny wprzedsibiorstwach zasb. Wokresie ostatniego roku nie nastpiy znaczce zmiany wpoziomie zatrudnienia. Stay poziom utrzyma si wwikszoci badanych przedsibiorstw. Pozostali pracodawcy znacznie czciej zatrudniali nowych pracownikw ni redukowali miejsca pracy. Wysoki poziom wykorzystania w dziaalnoci rodkw trwaych, wymaga wysokich nakadw kapitau, przede wszystkim pocztkowego. Dostpno do specyficznych zasobw: rodkw trwaych, surowcw, informacji nie rnicuje szans budowania przewag konkurencyjnych wsektorze. Tworzone przez przedsibiorstwa zasoby wiedzy chronionej: bazy klientw, nowoczesne rozwizania technologiczne oraz wynalazki, wzory uytkowe ipatenty
wytyczaj natomiast kierunek rywalizacji wsektorze. Aktywno innowacyjna w sektorze budowlanym wskazuje na wystpujce silne natenie rywalizacji wzakresie jakoci i zakresu oferowanych na rynku usug. wiadcz otym wprowadzane zmiany wzakresie produktw iprocesw. Niedostrzegane jest znaczenie innowacji marketingowych i organizacyjnych, ktre wdraane byy przez nieliczn grup przedsibiorstw. Rywalizacja pomidzy konkurentami wsektorze budowlanym, jak wynika zbada, przebiega na paszczynie jakoci. Pomimo zblionego poziomu pozostaych czynnikw budowania przewag konkurencyjnych natenie konkurencji wrd badanych przedsibiorstw jest wysokie. Silne natenie konkurencji tworzy dua liczba konkurentw na rynku oraz wysoka zaleno taktyki dziaania badanych przedsibiorstw od strategii stosowanych przez konkurencj. Wejcie na rynek wsektorze budowlanym zwizane jest zefektem dowiadczenia, lojalnoci klientw wobec dobrej marki oraz posiadaniem wysokiego kapitau. Najwiksz barier wzbudowaniu konkurencyjnej pozycji na rynku jest rywalizacja zkonkurencj, ktra oferujc wysokiej jakoci usug posiada grup lojalnych klientw. Wprzypadku zakoczenia lub zmiany specjalizacji dziaalnoci, dowiadczenie oraz kapita kliencki uwarunkowany lojalnoci wobec marki, stanowice niewymiern warto finansow firmy, utrudniaj zbycie posiadanych zasobw lub te zmian specjalizacji dziaalnoci. Jak wynika z bada sia przetargowa nabywcw usug budowlanych jest wysoka. Na rynku funkcjonuje wiele firm,
30
natomiast tempo wzrostu popytu na usugi nie jest wysokie. Nabywcy czsto stanowi sta grup klientw oczekujcych wysokiej jakoci usugi. Pomimo, i wniemal rwnym stopniu stanowi grup rozdrobnionych nabywcw jak te skoordynowanych maj oni du moliwo wyboru wykonawcy. Dostawcy produktw dla podmiotw budowlanych nie maj duej siy przetargowej. Jest ich wielu ioferuj podobne produkty. Wybr dostawcy nie jest uzaleniony znaczco od moliwoci negocjowania korzystnych warunkw zakupu lecz od liczby znaczcych odbiorcw. Wypracowane zdostawcami relacje s jednak cennym zasobem firm, gdy koszty wyboru dostawcy atake jego zmiany stanowi wysoki koszt przedsibiorstwa. Sia przetargowa dostawcw zagroona jest utrat klientw, wsytuacji ich integracji. Rodzaje strategii, stosowane przez badane przedsibiorstwa wduym stopniu powizane s zuwarunkowaniami konkurencyjnoci w sektorze budowlanym. Umiarkowane tempo wzrostu popytu, liczna konkurencja oraz wysokie znaczenie liczby wanych odbiorcw powoduj, i badane przedsibiorstwa najczciej stosuj strategie kosztow. Strategia zrnicowania ikoncentracji stosowana jest znacznie rzadziej. Atrakcyjno inwestycyjna sektora budowlanego, jak wynika z opinii badanych, zwizana jest przede wszystkim zpopytem na rynku krajowym oraz kierunkami rozwoju wyznaczonymi wstrategiach przez jednostki samorzdu terytorialnego. Inwestycjom sprzyja rwnie dostpno zasobw pracy posiadajcych specyficzne kwalifikacje. Na rynku funkcjonuje wielu dostawcw idostpno niezbdnych do wykonania usugi materiaw i produktw jest bardzo dua. Odbiorcy s klientami zarwno niezorganizowanymi jak i stanowicymi grup zintegrowan w zakupie usug. Ich wpyw na warunki umowy wynika przede wszystkim zosiganego dochodu.
Warto sprzedanych towarw imateriaw, pomimo kryzysu gospodarczego, w omawianym okresie zwikszya si o5,52%. Rwnie warto rzeczowego majtku przedsibiorstw (warto brutto rodkw trwaych) zwikszya o 37% majtek firm. Pomimo spadku poziomu przecitnego zatrudnienia o0,3%, wzrosy wynagrodzenia pracujcych o24,7%. Przedstawiciele sektora handlu i napraw pojazdw samochodowych, uczestniczcy wbadaniu reprezentowali gwnie prywatn form wasnoci (96,6%). Najczciej byy to osoby fizyczne prowadzce dziaalno gospodarcz (45,2%), spki zo.o. (24,3%), spki handlowe (13,7%), spki cywilne (9,1%) oraz spdzielnie (7,6%). Aktywno gospodarcza, prowadzona przez badane przedsibiorstwa to gwnie dziaalno handlowa (52,9%), handlowousugowa (20,9%) oraz inne dziaalnoci wice handel zprodukcj iusugami (25,5%). Uczestnikami wywiadw byli reprezentanci podmiotw mikro - zatrudniajcy od 0 do 9 osb (52,7%), przedsibiorstw maych - zatrudniajcych od 10 do 49 pracownikw ( 37,0%). Udzia wbadaniu wzili rwnie przedstawiciele firm rednich, zatrudniajcych od 50 do 249 pracownikw (6,9%) oraz duych zatrudniajcych od 250 do 999 osb (3,4%). Produktem sektora handlu i napraw pojazdw samochodowych (dalej zwanym handlowym) jest sprzeda rnorodnych dbr konsumpcyjnych: artykuw spoywczych, mebli, sprztu AGD, prasy, artykuw chemicznych, przemysowych, pojazdw samochodowych, artykuw instalacyjno-grzewczych, stolarki budowlanej oraz wielu innych. Zasoby pracy w sektorze handlowym wyposaone s wrnorodne kwalifikacje iumiejtnoci zawodowe. Specyfika dziaalnoci handlowej dzieli przedsibiorstwa na dwie kategorie. Liczniejsz, ktra zatrudnia pracownikw o duej dostpnoci wymaganego wyksztacenia i kwalifikacji zawodowych oraz mniej liczn, zatrudniajcych sprzedawcw wysoko wyspecjalizowanych produktw, ktrzy napotykaj na bariery wrekrutacji niezbdnych zasobw pracy. Wokresie ostatniego roku, wwikszoci firm nie nastpiy znaczce zmiany w poziomie zatrudnienia. Pozostali pracodawcy czciej zwikszali liczb etatw. Najwaniejszym specyficznym zasobem sektora handlowego jest infrastruktura techniczna oraz nieruchomoci. Nie bez znaczenia jest posiadanie wysokich rezerw gotwki, ktre w przypadku obrotu dobrami pozwalaj na zakup asortymentu sprzeday oraz zabezpieczaj koszty stae wcyklicznych wahaniach poziomu popytu. Chronione zasoby wiedzy, charakterystyczne wsektorze handlowym to gwnie bazy klientw. Tworzone s przez ponad poow przedsibiorstw. Posiadane przez badane przedsibiorstwa specyficzne zasoby stanowi najwaniejsze narzdzie budowania przewag konkurencyjnych.
3.7. Sektor handlu i napraw pojazdw samochodowych

Handel jest jedn z kluczowych gazi gospodarek wszystkich pastw. Due znaczenie wynika z funkcji, jak peni wsystemie spoecznym. Reguluje stosunki wymiany, pozwala zaspokoi potrzeby jednostek iorganizacji oraz warunkuje poziom transferu wiedzy, kultury izasobw materialnych pomidzy spoecznociami, narodami ipastwami. Sekcja G handel hurtowy idetaliczny; naprawa pojazdw samochodowych, wczajc motocykle jest paszczyzn wymiany rnorodnych dbr konsumpcyjnych. Zalicza si do niej m.in. napraw rodkw transportu, ktra jest potn paszczyzn transakcji handlowych np. sprzeday czci zamiennych. Wyniki finansowe z dziaalnoci przedsibiorstw handlowych wykazay w latach 2005-2009 tendencje wzrostu.
31
Poziom prowadzonych dziaa innowacyjnych, na tle innych sektorw, wskazuje na nisk aktywno przedsibiorstw sektora handlowego w zakresie wdraania nowoczesnych rozwiza. Najliczniej wprowadzane zmiany wzakresie nowych lub ulepszonych produktw wskazuj na wystpujce natenie rywalizacji na paszczynie zwikszenia poziomu popytu na rynku. Niedoceniane natomiast jest znaczenie innowacji procesowych, marketingowych iorganizacyjnych. Firmy handlowe wwikszoci bdc porednikami pomidzy producentem iodbiorcami ostatecznymi nie kreuj jakoci towarw, lecz jedynie mog podnosi poziom jakoci sprzeday. Brak zrnicowania poziomu narzdzi budowania przewag konkurencyjnych wrd badanych przedsibiorstw wskazuje, i wsektorze tym natenie konkurencji tworzy wysokie moliwoci wejcia na rynek. Wejcie na rynek w sektorze handlu zwizane jest przede wszystkim zrywalizacj z firmami posiadajcymi dowiadczenie, czyli grup lojalnych nabywcw oraz wypracowane relacje zdostawcami. Bardzo istotne jest rwnie posiadanie wysokiego kapitau, w tym rwnie pocztkowego. Zakoczenie dziaalnoci handlowej utrudniaj gwnie nakady poniesione na zakup wyposaenia, asortymentu sprzeday oraz rezultaty efektu dowiadczenia: kapita klientw idostawcw. Nie s to jednak silne bariery. Jak wynika z opinii przedsibiorcw handlowych, moliwoci oddziaywania nabywcw na warunki sprzeday s niewielkie. Cen sprzeday w wysokim stopniu ksztatuje poziom zamonoci konsumentw oraz liczba wanych odbiorcw. Relacje zklientami kreuje jeden znajwaniejszych czynnikw przetargowych: koszt zmiany sprzedawcy, ktry znacznie czciej charakteryzuje odbiorcw ni brak znaczenia wyboru sprzedawcy. Relacja ta wskazuje na nisk si przetargow. Sia przetargowa wrelacji: przedsibiorstwo handlowe dostawca wskazuje na dominujce znaczenie dostawcw. Wynika to znakadw ikosztw, jakie firmy ponosz tworzc sie dostaw towarw imateriaw oraz braku ich dostpnoci, zadeklarowanej przez znaczcy odsetek badanych. Rodzaje strategii, stosowane przez badane przedsibiorstwa wduym stopniu powizane s zuwarunkowaniami konkurencyjnoci w sektorze handlowym. Zagroenie produktami substytucyjnymi powoduje, i czsto stosuj strategie koncentracji oraz wyrnienia, czyli objcie dziaaniem rynku, na ktrym uzyskaj lojalno staej grupy klientw. Strategia kosztowa opiera si na poszerzaniu wiedzy orynku iprawach na nim obowizujcych. Atrakcyjno inwestycyjna sektora handlowego, jak wynika z opinii badanych, zwizana jest przede wszystkim zpopytem na rynku krajowym, wzgldnie niskimi barierami wejcia oraz kierunkami rozwoju wyznaczonymi przez jednostki samorzdu terytorialnego w strategiach.
Rozwj sektora handlowego pozostaje wcisej zalenoci zrozwojem innych dziedzin gospodarki. Jego atrakcyjno naley rozpatrywa jako zaleno wielu czynnikw, np. dochd ludnoci oraz kierunki rozwoju wyznaczone przez samorzdy. Niemniej jednak, zuwagi na to, i dziki firmom handlowym zaspokajane s potrzeby spoeczestwa, od tych podstawowych do wyszego rzdu, sektor ten posiada du zdolno przycigania inwestycji.
3.8. Sektor turystyczny

Turystyka wwojewdztwie warmisko-mazurskim to obszar dziaania wielu dziedzin gospodarki przy czym gwnymi, zwizanymi zruchem turystycznym, s hotele, pola kempingowe, bary oraz restauracje. Wymienione dziaalnoci nie tworz jednak caego pakietu usug zwizanych zwypoczynkiem. Wane jest rwnie dziaanie placwek kulturalnych oraz organizatorw turystyki.Wyniki finansowe zdziaalnoci przedsibiorstw tworzcych jedn sekcj dziaalnoci PKD (2007) Zakwaterowanie i gastronomia, oferujcych podstawowe usugi turystyczne, wykazay wlatach 2005-2009 tendencje wzrostu. Warto sprzedanych towarw imateriaw wsekcji womawianym okresie zwikszya si o19,4%. Rwnie warto rzeczowego majtku przedsibiorstw (warto brutto rodkw trwaych) zwikszya o45,8% majtek firm. Znaczenie turystyki w gospodarce wojewdztwa to nie tylko wartoci wynikw finansowych tworzone przez podmioty bezporednio obsugujce ruch turystyczny, lecz rwnie wzmoona aktywno gospodarcza handlu, usug medycznych iwielu innych gazi gospodarki. Nie bez znaczenia jest spoeczny aspekt rozwoju turystyki wregionie ijej wpywu na rynek pracy ipoziom ycia ludnoci. W latach 2005-2009 przecitne zatrudnienie wsekcji zakwaterowanie igastronomia wzroso o11,8%, natomiast wynagrodzenia pracujcych o24,8%. Przedstawiciele sektora turystycznego uczestniczcy w badaniu reprezentowali prywatn form wasnoci (67,4%), fundacje istowarzyszenia (20,2%) oraz jednostki publiczne (12,4%). Najczciej byy to osoby fizyczne prowadzce dziaalno gospodarcz (41,4%), stowarzyszenia iorganizacje spoeczne (26,7%), spki zo.o. (15,6%), spki cywilne (8,9%) oraz spdzielnie (3,3%). Aktywno gospodarcza, prowadzona przez badane przedsibiorstwa to gwnie dziaalno usugowa (69,7%), handlowo-usugowa (12,4%) oraz produkcyjno-handlowo-usugowa (7,9%). Uczestnikami wywiadw byli reprezentanci podmiotw mikro - zatrudniajcy od 0 do 9 osb oraz przedsibiorstw maych - zatrudniajcych od 10 do 49 pracownikw (po 48,3%). Nielicznie udzia wbadaniu wzili przedstawiciele firm rednich (3,4%). Oferta produktowa badanych podmiotw obejmowaa peen zakres usug zwizanych znoclegami, wyywieniem, rozrywk ikultur.
32
Najwiksz rynkow wartoci produktu sektora turystycznego jest przede wszystkim jako, atrakcyjna cena oraz rozpoznawalna marka. Gwnymi odbiorcami wysokiej jakoci oferty s klienci krajowi. Du popularnoci usugi turystyczne ciesz si wrd lokalnej spoecznoci oraz turystw zagranicznych. Niezbdne w dziaalnoci zasoby dostarczane s gwnie przez lokalnych i regionalnych kontrahentw. Wysoki stopie wykorzystania zasobw wojewdztwa warmisko-mazurskiego w dziaalnoci sektora turystycznego wpywa na pobudzenie iwyniki finansowe wielu innych dziedzin dziaalnoci. Najwaniejszymi konkurentami produktu badanych przedsibiorstw s podmioty dziaajce na terenie wojewdztwa. Jak wynika zbada zasoby pracy wsektorze turystycznym to cenne niematerialne zasoby przedsibiorstw. Pracownicy posiadaj wysoki poziom wyksztacenia i kwalifikacji zawodowych oraz charakteryzuj si wysokimi predyspozycjami osobowociowymi do pracy w turystyce. W okresie ostatniego roku nie nastpiy znaczce zmiany w poziomie zatrudnienia. Stay poziom utrzyma si wwikszoci badanych przedsibiorstw. Pozostali pracodawcy znacznie czciej zatrudniali nowych pracownikw ni redukowali miejsca pracy. Wysoki poziom wykorzystania w dziaalnoci rodkw trwaych, wymaga wysokich nakadw kapitau, przede wszystkim pocztkowego. Pomimo duej dostpnoci surowcw oraz szerokiego dostpu do informacji, specyficzne zasoby wsektorze turystyki tworz jeden zczynnikw warunkujcych kierunek inatenie konkurencji. Tworzone przez niemal poow przedsibiorstw zasoby wiedzy chronionej: bazy klientw oraz nowoczesne rozwizania marketingowe stanowi wsektorze turystycznym wane narzdzie budowania przewag konkurencyjnych. Poziom prowadzonych dziaa innowacyjnych, na tle innych sektorw, wskazuje na du aktywno przedsibiorstw turystycznych w zakresie wdraania nowoczesnych rozwiza. Najliczniej wprowadzane zmiany wzakresie produktw iprocesw wiadcz oduym nateniu rywalizacji na paszczynie podniesienia lub zdobycia poziomu popytu na rynku. Niedoceniane natomiast jest znaczenie innowacji marketingowych i organizacyjnych w formie promocji, reklamy ibada, ktre wpowizaniu zproduktowymi iprocesowymi znacznie skuteczniej pozwoliyby na rozszerzenie zasigu dziaania woparciu oprodukt, odbiorc iterytorium. Rywalizacja pomidzy konkurentami w sektorze turystycznym, jak wynika zbada przebiega na paszczynie jakoci, marki i wizerunku. Pomimo zblionego poziomu pozostaych czynnikw budowania przewag konkurencyjnych natenie konkurencji wrd badanych przedsibiorstw jest wysokie. Silne natenie konkurencji tworzy dua liczba konku-
rentw na rynku oraz wysoka zaleno taktyki dziaania badanych przedsibiorstw od strategii stosowanych przez konkurencj. Wejcie na rynek w sektorze turystycznym zwizane jest z posiadaniem wysokiego kapitau. Silniejsze jednak oddziaywanie na sukces firmy na rynku maj czynniki, stanowice niematerialne aktywa przedsibiorstw: dowiadczenie, zasig dziaania, marka, lojalno klientw oraz uwarunkowania administracyjno-prawne, spoeczne ipolityczne. Nie bez znaczenia jest poznanie izmierzenie si ztaktyk dziaania firm konkurencyjnych. Wprzypadku zakoczenia lub zmiany specjalizacji dziaalnoci, poniesione wysokie nakady na wyspecjalizowane zasoby, zdobyte dowiadczenie oraz kapita kliencki uwarunkowany lojalnoci wobec marki, utrudniaj zbycie posiadanych zasobw lub te zmian specjalizacji dziaalnoci. Opinie przedsibiorcw oferujcych produkt turystyczny wiadcz o niewielkiej moliwoci oddziaywania nabywcw na warunki sprzeday. Cen sprzeday wniskim stopniu ksztatuje dostpno substytutw oraz natenie konkurencji wsektorze. Zmiana dostawcy nie wpywa, zdaniem badanych na relacje z nabywcami usug. Znaczenie sprawcze przypisane zostao takim czynnikom jak: znaczenie produktu dla nabywcy, dochd nabywcy oraz liczba wanych odbiorcw. Dostawcy produktw dla podmiotw turystycznych zuwagi na wysokie koszty wyboru dostawcy atake jego zmiany wwysokim stopniu wpywaj na warunki realizacji transakcji sprzeday. Sia przetargowa dostawcw zagroona jest jednak utrat klientw, ktrzy si integruj. Rodzaje strategii, stosowane przez badane przedsibiorstwa wduym stopniu powizane s zuwarunkowaniami konkurencyjnoci wsektorze turystycznym. Wysokie tempo wzrostu popytu, wysokie znaczenie liczby odbiorcw, marki, jakoci iwizerunku powoduje, i badane przedsibiorstwa najczciej stosuj strategie koncentracji iwyrnienia. Strategia kosztowa, stosowana jest znacznie rzadziej, jest natomiast najczciej stosowanym narzdziem poprawy wynikw finansowych firmy. Atrakcyjno inwestycyjna sektora turystycznego, jak wynika z opinii badanych, zwizana jest przede wszystkim z kierunkami rozwoju wyznaczonymi przez jednostki samorzdu terytorialnego w strategiach. Ponadto, przedsibiorcy maj du moliwo pozyskania rodkw na rozwj zfunduszy strukturalnych Unii Europejskiej.
33
4. Sektory wysokiej szansy
trakcie identyfikacji sektorw kluczowych iwysokiej szansy wyodrbniono 5 sektorw, ktre na obecnym etapie nie zostay zaklasyfikowane do kluczowych ale wperspektywie najbliszych lat mog one odegra znaczc rol wrozwoju wojewdztwa warmisko-mazurskiego.
4.1. Sektor rybactwa

Tereny wojewdztwa warmisko-mazurskiego nale do najzasobniejszych wwody powierzchniowe obszarw kraju, a to przede wszystkim warunkuje dynamiczny rozwj sektora. Ponadto rozwj rybowstwa zwizany jest wduej mierze ze stanem jakociowym wd oraz zasobw ryb wtyche wodach. Zuwagi na walory przyrodnicze idue zasoby wodne wwojewdztwie warmisko mazurskim, rybactwo ma szans sta si kluczowe dla rozwoju gospodarki wojewdztwa. Uczestniczcy w badaniu przedstawiciele sektora rybactwa, reprezentowali prywatn form wasnoci Najczciej byy to spki zo.o., osoby fizyczne prowadzce dziaalno gospodarcz oraz stowarzyszenia iorganizacje spoeczne. Prowadzona przez badane podmioty aktywno miaa charakter produkcyjny oraz produkcyjno-handlowo-usugowy. Uczestnikami wywiadw byli reprezentanci sektora MSP: podmiotw mikro - zatrudniajcy od 0 do 9 osb, przedsibiorstw maych - zatrudniajcych od 10 do 49 pracownikw oraz firm rednich. Produktem uczestniczcych w badaniu reprezentantw sektora jest zarybianie zbiornikw wodnych, pow ryb oraz sprzeda wyhodowanych ryb. Najwaniejszym walorem sprzedawanego produktu jest jako, unikatowy charakter na rynku oraz powszechnie znana marka. Produkt sprzedawany jest gwnie na rynku lokalnym oraz regionalnym. Wniewielkim stopniu jest konkurencyjny na rynku krajowym, natomiast, jak wynika zdeklaracji badanych nie jest sprzedawany na rynkach zagranicznych. Najwikszymi konkurentami produktu sektora rybactwa s firmy lokalne iregionalne. Dominujc form zatrudnienia pracownikw w sektorze rybactwa jest umowa o prac na czas nieokrelony oraz okrelony, jednake niemal co 5 podmiot nie zatrudnia pracownikw. Dominujcym poziomem wyksztacenia pracownikw wsektorze rybactwa jest wyksztacenie rednie oglnoksztacce/techniczne. Zkolei, co 5 podmiot zatrudnia pracownikw najczciej z wyksztaceniem wyszym i zasadniczym zawodowym. Pracownicy wyposaeni s wspecyficzne kwalifikacje techniczne, rybackie oraz czsto posiadaj wyksztacenie ekonomiczne. Pomimo wysokiej specjalizacji sektora rybactwa, pracodawcy nie maj problemw zzatrudnieniem niezbdnych zasobw pracy.
Specyficzne zasoby w sektorze rybactwa tworz przede wszystkim rodki trwae: budynki isprzt rybacki. Zasoby informacji to wopinii badanych rwnie cenny zasb jak rodki trwae. rdem gromadzenia informacji s najczciej atwo dostpne statystyki, cenniki, gazetki informacyjne oraz informacje zamieszczone na stronach www. Zkolei surowcami, ktre respondenci uznali za charakterystyczne dla ich dziaalnoci s artykuy spoywcze, drewno i pasze. Przedsibiorcy nie napotykaj na problemy w pozyskaniu wymienionych specyficznych dla sektora rybactwa zasobw, gdy s one dostpne na rynku. Rynek rybactwa charakteryzuje si umiarkowanie du liczb konkurentw, wysokim tempem wzrostu popytu, wysokimi kosztami staymi oraz nieduym zrnicowaniem produktw midzy konkurencj. Podmioty charakteryzuj si wysokim ujednoliceniem poziomu stosowanych instrumentw konkurowania. Najwaniejszymi instrumentami konkurowania w sektorze rybactwa s: jako iwizerunek firmy. Wopinii respondentw, badane przedsibiorstwa dysponuj wysz jakoci oferowanych produktw oraz lepszym wizerunkiem ni konkurencja. Zkolei, wopinii wikszoci przedsibiorcw ich firmy dysponuj takim samym poziomem ceny wstosunku do konkurencji, marki, warunkw patnoci, czstotliwoci wprowadzania nowych produktw, terminowoci, dogodnej dla klientw sieci dystrybucji, reklamy ipromocji sprzeday, zakresu ijakoci usug posprzedanych oraz obsugi klienta. Najwaniejszym czynnikiem sprzyjajcym inwestycjom wsektorze jest dostp do odpowiednio wykwalifikowanej kadry oraz infrastruktury technicznej. Zdaniem przedsibiorcw popyt, zuwagi na wzrost poziomu jest kolejnym czynnikiem sprzyjajcym nowym inwestycjom. Sektor rybactwa to rynek, ktry nie stawia wysokich wymogw zwizanych zbudowaniem przewag konkurencyjnych. Jako i wizerunek stanowi najsilniejsze narzdzie budowania przewagi na rynku. Natenie konkurencji, wynikajce zliczebnoci firm rywalizujcych na rynku jest umiarkowane, natomiast wzrost popytu na produkty sektora ronie. Dostpno specyficznych zasobw jest dua, ajedynie wysokie koszty stae prowadzenia dziaalnoci stanowi mog barier wrozwoju badanych przedsibiorstw. Sprzyjajce rozwojowi s rwnie uwarunkowania zwizane zpooeniem geograficznym oraz uksztatowaniem terenu wojewdztwa warmisko- mazurskiego.
4.2. Sektor energetyczno-wodny

Rosnce ceny prdu oraz przestarzae technologie iniewydolne sieci przesyowe zmuszaj do poszukiwania al-
34
ternatywnych rde energii. Alternatyw dla tradycyjnych rde energii jest energia wodna. Rozwj tego sektora wwojewdztwie warmisko mazurskim jest moliwy gwnie ze wzgldu na gst sie maych ciekw wodnych, umoliwiajcych budowanie maych elektrowni. Uczestniczcy w badaniu przedstawiciele sektora energetyczno-wodnego, reprezentowali gwnie podmioty z przewag publicznej formy wasnoci. Form prawn uczestniczcych w badaniu podmiotw reprezentoway: spki cywilne, osoby fizyczne prowadzce dziaalno gospodarcz, spki handlowe, w tym spki zo.o. Prowadzona przez badane podmioty aktywno miaa charakter usugowy. Uczestnikami wywiadw byli reprezentanci podmiotw mikro - zatrudniajcy od 0 do 9 osb, przedsibiorstw maych - zatrudniajcych od 10 do 49 pracownikw oraz firm rednich, zatrudniajcych od 50 do 249 pracownikw. Energia jest produktem, ktrego sprzeda jest zoonym procesem. Wytwrcy, sprzedawcy oraz dystrybutorzy energii to odrbne gospodarczo podmioty. Elektrownie sprzedaj wytworzon energi sprzedawcy. Odbiorca podpisuje umow na dostarczenie energii ze sprzedawc, jednak jego wybr jest wduym stopniu ograniczony zuwagi na posiadan przez dystrybutora infrastruktur techniczn. Wytwarzanie energii elektrycznej, jest bardzo istotnym aspektem zrwnowaonego rozwoju. Temat ten podejmowany jest czsto na forum debat midzynarodowych. Zgodnie zprzyjt wmarcu 2006 r. tzw. Zielon Ksig Europejskiej strategii na rzecz zrwnowaonej, konkurencyjnej ibezpiecznej energii (ang. Green Paper towards aEu-
ropean strategy for energy security) podstawowymi priorytetowymi dziaaniami wobrbie UE bdzie: 1. zwikszenie bezpieczestwa dostaw poprzez zwikszenie solidarnoci pastw czonkowskich, 2. denie do zrnicowanej iefektywnej struktury pozyskiwania energii, 3. zintegrowane podejcie do zmian klimatycznych, 4. dokoczenie budowy europejskich rynkw wewntrznych energii elektrycznej i gazu poprzez przyspieszenie liberalizacji, 5. rozwj innowacyjnych technologii energetycznych, 6. spjna zewntrzna polityka energetyczna14. Dominujc form zatrudnienia pracownikw w omawianym sektorze jest umowa oprac na czas nieokrelony oraz okrelony. W badanych podmiotach dominuje wrd pracownikw wyksztacenie oglnoksztacce/techniczne oraz wysze. Wnielicznych podmiotach wrd pracownikw dominuje wyksztacenie zasadnicze zawodowe. Pracownicy wyposaeni s w specyficzne uprawnienia oraz certyfikaty eksperckie. We wszystkich badanych przedsibiorstwach pracownicy uczestniczyli w kursach i szkoleniach. Udzia wkursach iszkoleniach finansowany jest ze rodkw strukturalnych Unii Europejskiej oraz przez pracodawcw. Specyficzne zasoby wsektorze tworz przede wszystkim rodki trwae: transportowe, sprzt budowlany, piece, koty grzewcze, turbiny iinne maszyny oraz urzdzenia specjalistyczne. Zarwno rodki trwae jak isurowce s atwo dostpne na rynku. Rynek energetyczno-wodny charakteryzuje si ma liczb konkurentw, wysokim tempem wzrostu popytu, wy-
14 Polska polityka energetyczna wczoraj, dzi, jutro, Prezes Urzdu Regulacji Energetyki, Warszawa 2010, s. 10.
35
sokimi kosztami staymi oraz brakiem zrnicowania produktw midzy konkurencj. Podmioty charakteryzuj si wysokim ujednoliceniem poziomu stosowanych instrumentw konkurowania. Wopinii wikszoci firmy dysponuj takim samym poziomem ceny wstosunku do konkurencji, jakoci, wizerunku firmy, marki, warunkw patnoci, czstotliwoci wprowadzania nowych produktw, terminowoci, dogodnej dla klientw sieci dystrybucji, reklamy ipromocji sprzeday, zakresu ijakoci usug posprzedanych oraz obsugi klienta. Najwaniejszym czynnikiem sprzyjajcym inwestycjom wsektorze jest dostp do infrastruktury technicznej, zgodno zkierunkami rozwoju wyznaczonymi wstrategiach przez jednostki samorzdu terytorialnego oraz wysoka dostpno na rynku pracy pracownikw posiadajcych specyficzne kwalifikacje. Sektor energetyczno-wodny to rynek, ktry nie stawia wysokich wymogw zwizanych z budowaniem przewag konkurencyjnych. Dziaalno jest wduym stopniu regulowana aktami prawnymi oraz umowami Specyficzne dla sektora zasoby s atwo dostpne na rynku. Wopinii badanych na rynku funkcjonuje maa liczba konkurentw, lecz tempo popytu na usugi ronie. Jest to jednak obszar, ktry zgodnie zzasadami zrwnowaonego rozwoju ulega bdzie przeksztaceniom w kierunku gospodarki przyjaznej rodowisku. Z uwagi na walory rodowiska naturalnego oraz rolniczo-turystyczny charakter wojewdztwa warmisko-mazurskiego rozwj sektora wkierunku wykorzystania alternatywnych rde energii stanowi wysok szans podniesienia konkurencyjnoci regionalnej gospodarki.
do technologii teleinformatycznych, moe wpywa na niwelowanie skali zjawiska wykluczenia spoecznego oraz wyludniania si regionu, ktre s spowodowane peryferyjnym pooeniem wojewdztwa warmisko-mazurskiego. Rozwj wiadomoci spoecznej na temat korzyci pyncych z wykorzystywania nowoczesnych rozwiza teleinformatycznych pozytywnie wpynie na rozwj brany, anowe inwestycje wtej dziedzinie, propagowanie powszechnego stosowania narzdzi ICT oraz bezpieczny dostp do technologii przyczyni sie przede wszystkim do wzmocnienia spjnoci terytorialnej wojewdztwa, jak rwnie spoecznej integracji. Uczestniczcy wbadaniu przedstawiciele sektora ICT, reprezentowali gwnie prywatn form wasnoci. Najczciej byy to osoby fizyczne prowadzce dziaalno gospodarcz, spki zo.o., spki cywilne oraz stowarzyszenia iorganizacje spoeczne. Prowadzona przez badane podmioty aktywno miaa najczciej charakter usugowy, usugowo-handlowy oraz usugowoprodukcyjny. Uczestnicy wywiadw reprezentowali podmioty mikro - zatrudniajce od 0 do 9 osb (68,8%), przedsibiorstwa mae - zatrudniajce od 10 do 49 pracownikw (18,8%), firmy rednie, zatrudniajce od 50 do 249 pracownikw oraz due, zatrudniajce od 250 do 999 pracownikw (po 6,3%). Produktem uczestniczcych wbadaniu reprezentantw sektora usug ICT s usugi wzakresie informacji itelekomunikacji. Najwaniejszym walorem sprzedawanego produktu jest przede wszystkim jako oraz konkurencyjna cena. Produkt sprzedawany jest gwnie na rynku krajowym, regionalnym oraz lokalnym. Wniewielkim stopniu jest konkurencyjny na rynku ponadkrajowym. Najwiksz konkurencj oferowanych usug stanowi firmy dziaajce na terenie kraju. Dominujc form zatrudnienia pracownikw wsektorze ICT jest umowa oprac na czas okrelony oraz nieokrelo-
4.3. Sektor usug ICT

Technologie informacyjno-komunikacyjne (ICT) stanowi jeden zkluczowych czynnikw warunkujcych rozwj regionu oraz wzrost jego konkurencyjnoci. Powszechny dostp
36
ny, jednake niemal co 3 podmiot nie zatrudnia pracownikw. Dominujcym poziomem wyksztacenia pracownikw wsektorze ICT jest wyksztacenie wysze oraz rednie oglnoksztacce/techniczne. Pracownicy wyposaeni s wspecyficzne kwalifikacje zwizane zusugami informacyjnymi oraz telekomunikacyjnymi. Najliczniejsza grupa przedsibiorstw ICT nie napotyka na problemy prowadzc rekrutacj pracownikw. Ponad poowa przedsibiorstw ICT zatrudnia pracownikw, ktrzy uczestnicz wustawicznym ksztaceniu. Specyficzne zasoby wsektorze ICT tworz przede wszystkim rodki trwae: rodki transportu, sprzt biurowy oraz specjalistyczne maszyny i urzdzenia. Zasoby informacji, wopinii badanych to rwnie cenny zasb. rdem gromadzenia informacji s najczciej statystyki, komunikaty, cenniki, reklamy iogoszenia oraz informacje zamieszczone na stronach www. Istotnym zasobem, ktry jest niezbdny wdziaalnoci firmy to rwnie due rezerwy gotwki. Rynek ICT charakteryzuje si du liczb konkurentw, wysokim tempem wzrostu popytu, umiarkowanie wysokimi kosztami staymi oraz wysokim zrnicowaniem produktw midzy konkurencj. Podmioty charakteryzuj si wysokim ujednoliceniem poziomu stosowanych instrumentw konkurowania. W opinii badanych, reprezentowane przez nich przedsibiorstwa dysponuj takim samym poziomem ceny wstosunku do konkurencji, jakoci, wizerunku, marki, warunkw patnoci, czstotliwoci wprowadzania nowych produktw, terminowoci, dogodnej dla klientw sieci dystrybucji, reklamy ipromocji sprzeday, zakresu ijakoci usug posprzedanych oraz obsugi klienta. Najwaniejszym czynnikiem sprzyjajcym inwestycjom wsektorze jest popyt na usugi informacyjne, ktry wykazuje tendencje wzrostu. Rwnie jednorodno narzdzi budowania przewag konkurencji krajowej izagranicznej oraz kwalifikacje pracownikw zachcaj do inwestowania wsektor.
oraz spdzielnie. Prowadzona dziaalno miaa charakter gwnie usugowy oraz usugowo-handlowy. Uczestnicy wywiadw reprezentowali podmioty mikro, zatrudniajce od 0 do 9 osb oraz przedsibiorstwa mae, zatrudniajce od 10 do 49 pracownikw. Produktem uczestniczcych w badaniu reprezentantw sektora usug doradztwa dla biznesu s usugi wiadczone dla firm zwizane zdoradztwem podatkowym, zarzdzaniem, prowadzeniem rachunkowoci oraz spraw kadrowych. Najwaniejszym walorem wiadczonych usug jest przede wszystkim jako, atrakcyjna cena wstosunku do jakoci oraz konkurencyjna, niska cena. Liczne firmy, zuwagi na wiadczon usug s znane na rynku iposiadaj rozpoznawaln mark. Unikatowo usug jest cech bardzo niewielu firm. Z usug badanych firm korzystaj wniemal rwnym stopniu firmy lokalne, krajowe oraz regionalne. Usugi badanych firm sprzedawane s rwnie na rynku ponadkrajowym. Najwiksz konkurencj oferowanych usug stanowi firmy lokalne oraz, krajowe. Dominujc form zatrudnienia pracownikw w sektorze doradztwa dla biznesu jest umowa o prac na czas nieokrelony oraz okrelony, jednake poowa firm nie zatrudnia pracownikw. Dominujcym poziomem wyksztacenia pracownikw w sektorze jest wyksztacenie wysze oraz rednie oglnoksztacce/techniczne. Pracownicy wyposaeni s wspecyficzne kwalifikacje kierunkowe zwizane zcharakterem usug wiadczonych dla firm. Najczciej s to ekonomici, architekci lub graficy. Najliczniejsza grupa przedsibiorstw wiadczca usugi dla biznesu nie napotyka na problemy prowadzc rekrutacj pracownikw, jednake ponad 1/3 pracodawcw zadeklarowaa, i na rynku pracy brak jest osb oodpowiednich kwalifikacjach, umiejtnociach oraz dowiadczeniu zawodowym oraz kandydaci maj zbyt due oczekiwania pacowe. Specyficzne zasoby wsektorze doradztwa dla biznesu tworz przede wszystkim rodki trwae: rodki transportu, maszyny isprzt biurowy oraz sprzt mierniczy, ktre s wopinii badanych atwo dostpne na rynku. Zasoby informacji, wopinii badanych to rwnie cenny zasb wfirmie. rdem gromadzenia informacji s oglnodostpne: statystyki, cenniki, reklamy iogoszenia, oprogramowanie komputerowe oraz informacje zamieszczone na stronach www. Niewielka liczba przedsibiorstw wskazaa jako istotny zasb due rezerwy gotwki. Rynek usug dla biznesu charakteryzuje si du liczb konkurentw. Podzielone opinie respondenci wyrazili na temat: tempa wzrostu popytu, wysokoci kosztw staych oraz zrnicowania produktw midzy konkurencj, przyznajc tym samym wymienionym czynnikom umiarkowany poziom. Wniewielkim stopniu firmy wiadczce usugi dla biznesu zrnicowane s zuwagi na poziom stosowanych instrumentw budowania konkurencyjnej przewagi na rynku.
4.4. Sektor usug doradztwa dla biznesu

Wysoka stopa bezrobocia oraz problemy ze znalezieniem zatrudnienia, szczeglnie wprzypadku modych osb, skutkowa mog podejmowaniem decyzji ozaoeniu wasnej dziaalnoci gospodarczej. Wchwili obecnej osoby planujce zaoenie wasnej firmy korzysta mog zrnego typu form dofinansowania oraz preferencyjnych kredytw. Rozwj przedsibiorczoci stymulowa bdzie popyt na usugi doradcze, atym samym wpywa na dochodowo sektora. Uczestniczcy w badaniu przedstawiciele sektora usug doradztwa dla biznesu, reprezentowali prywatn form wasnoci. Najczciej byy to osoby fizyczne prowadzce dziaalno gospodarcz, spki z o.o., spki cywilne
37
Jedynie ocena prowadzonej reklamy ipromocji sprzeday oraz poziom obsugi klienta wporwnaniu zkonkurencj zrnicowa opinie badanych, jednake nie pozwalajc wyrni dominujcej opinii. Najwaniejszym czynnikiem sprzyjajcym inwestycjom w sektorze jest popyt na usugi informacyjne. Zdaniem badanych, istnieje moliwo pozyskania rodkw zUnii Europejskiej na dziaalno firmy. Z kolei, w opinii co 3 respondenta sektor usug doradztwa dla biznesu nie jest atrakcyjny inwestycyjnie.
z wyksztaceniem wyszym oraz rednim oglnoksztaccym/technicznym. Posiadane przez nich specyficzne kwalifikacje zwizane s zwieloma aspektami prowadzenia usug medycznych iopieki spoecznej. Pracownicy wyposaeni s wwiadectwa icertyfikaty zzakresu: integracji sensorycznej, pracy socjalnej, uprawnie pedagogicznych, resocjalizacji i rne inne zwizane z prac w subie zdrowia i opiece spoecznej. Wysokiej rnorodnoci ispecyficznym kwalifikacjom pracownikw badanych podmiotw towarzyszy wysoka aktywno proedukacyjna. Niemal wszystkie zatrudniaj pracownikw uczestniczcych wustawicznym ksztaceniu. Dostpno specyficznych kwalifikacji na rynku pracy, w opinii najliczniejszej grupy badanych nie powoduje problemw wprocesie rekrutacji. Specyficzne zasoby podmiotw w sektorze medycznym ipomocy spoecznej kreuj gwnie rodki trwae: budynki i lokale, rodki transportu, sprzt biurowy oraz sprzt medyczny. Innym specyficznym zasobem gromadzonym przez badane przedsibiorstwa s zasoby informacyjne w postaci cennikw, informacji zamieszczonych na stronach www oraz informacje zamieszczane przez klientw w testach psychologicznych. Jak wynika z deklaracji nielicznej grupy badanych dziaalno wymaga posiadania wfirmie duych rezerw gotwki. Wiksza grupa badanych zadeklarowaa, i specyficzne zasoby s dostpne na rynku. Rynek, na ktrym dziaaj badane przedsibiorstwa charakteryzuje si du liczb konkurentw, wysokim tempem wzrostu, wysokimi kosztami staymi, duym zrnicowaniem produktw midzy konkurencj oraz duym znaczeniem strategii wdziaalnoci firmy. W sektorze usug medycznych podmioty charakteryzuj si wysokim ujednoliceniem poziomu stosowanych instrumentw konkurowania. Taktyka osignicia korzystnego wyniku finansowego z dziaalnoci, realizowana jest w przewaajcej grupie badanych podmiotw poprzez ograniczanie wielkoci kosztw prowadzonej dziaalnoci. Ponadto liczna grupa podmiotw kapita wynikowy intensyfikuje poprzez podnoszenie jakoci organizacji pracy, pozyskiwanie rodkw finansowych, wspprac z innymi podmiotami oraz zatrudnienie wykwalifikowanej kadry pracowniczej. Sektor usug medycznych i opieki zdrowotnej to rynek, ktry nie stawia wysokich wymogw zwizanych zbudowaniem przewag konkurencyjnych. Wopinii badanych na rynku funkcjonuje dua liczba konkurentw, lecz tempo popytu na usugi ronie.
4.5. Sektor usug medycznych i opieki spoecznej dla osb zalenych

Pooenie wojewdztwa warmisko-mazurskiego, dua liczba lasw, jezior irzek sprzyja rozwojowi sektora opieki medycznej. Ponadto czynniki takie jak starzenie si spoeczestwa, wyduenie trwania ycia, jak rwnie wzrost zamonoci spoeczestwa, wtym osb starszych, wpywa bdzie na wzrost popytu na rnego typu usugi medyczne irehabilitacyjne. Tego typu trendy utrzymywa si bd wwikszoci krajw na wiecie, wzwizku zczym omawiany obszar ma szanse sta si kluczowy dla rozwoju gospodarki wojewdztwa warmisko-mazurskiego. Uczestniczcy w badaniu przedstawiciele sektora usug medycznych i opieki spoecznej dla osb zalenych, reprezentowali gwnie publiczn form wasnoci. Form prawn uczestniczcych wbadaniu podmiotw prywatnych reprezentoway osoby fizyczne prowadzce dziaalno gospodarcz oraz spki cywilne. Uczestnikami wywiadw byli reprezentanci podmiotw mikro - zatrudniajcy od 0 do 9 osb (43,1%), przedsibiorstw maych - zatrudniajcych od 10 do 49 pracownikw (40,4%), firm rednich - zatrudniajcych od 50 do 249 pracownikw (15,6%) oraz duych - zatrudniajcych od 250 do 999 osb (0,9%). Produktem sektora usug medycznych i opieki spoecznej jest wiadczenie usug wzakresie: psychoterapii, stomatologii, dietetyki i dietoterapii, psychologii, pomocy socjalnej, rehabilitacji, w tym niepenosprawnych, bez zakwaterowania oraz opieki nad osobami starszymi zzakwaterowaniem i bez zakwaterowania. Wszyscy badani szczegln wag przykadaj do jakoci wiadczonych usug, wprzypadku usug prywatnych s one konkurencyjne cenowo iunikatowe na rynku. Usuga sektora medycznego iopieki spoecznej konkurencyjna jest gwnie na rynku lokalnym. Pomimo popularnoci usug medycznych oraz paramedycznych wrd turystw zagranicznych w badaniu nie uczestniczyy podmioty wiadczce usugi tej kategorii odbiorcom. Dominujc form zatrudnienia pracownikw w sektorze medycznym i pomocy spoecznej jest umowa o prac na czas nieokrelony. Pracodawcy zatrudniaj gwnie osoby
38
Podsumowanie
rowadzenie skutecznej polityki prorozwojowej na poziomie regionu zwizane jest zkoniecznoci wyboru okrelonej strategii dziaania. Zasadnicz osi, wok ktrej maj si koncentrowa wysiki administracji publicznej jest opracowanie katalogu dziaa, ktre umoliwi skuteczne zarzdzanie zmian spoeczno-gospodarcz. Na tak okrelony problem skada si zoony system zrnicowanych elementw umoliwiajcych osignicie zakadanych celw. Szczeglne znaczenie ma tutaj stworzenie prorozwojowych mechanizmw dla procesu zarzdzania zmian gospodarcz wpolityce rozwoju regionalnego. Przygotowanie takiego mechanizmu wymaga okrelonego kompleksowego podejcia samorzdu wojewdztwa, uwzgldniajcego rwnolege dziaania wwielu sferach. Poszczeglne etapy zrealizowanego projektu miay na celu poszukiwanie korelatw zmiany wobszarach uznanych za kluczowe zpunktu widzenia rozwoju gospodarczego wojewdztwa warmisko-mazurskiego. Zaprezentowana analiza wskazuje na gwne obszary problemowe zasadniczo zwizane s one zniszym ni krajowy poziomem rozwoju gospodarczego, uwidaczniajcym si zwaszcza wnewralgicznych obszarach ycia gospodarczego. Jednake ocena perspektyw rozwojowych wojewdztwa nie jest jednoznaczna. Zuzyskanych danych wynika, e przy zachowaniu obecnych tendencji wpewnych obszarach zagroenia nadal bd narasta, mona jednake wskaza rwnie te sfery, wktrych oczekiwana jest poprawa sytuacji. Szereg obserwowanych zjawisk jest pochodn wystpujcych trendw makrospoecznych imakrogospodarczych, trudno jest im zapobiega, mona jedynie prowadzi dziaania neutralizujce, zpunktu widzenia oddziaywania tych czynnikw na rozwj gospodarczy.
Ze specyfiki dziaalnoci przedsibiorczej na obszarze wojewdztwa wynikaj moliwe obszary, w ktrych skuteczna interwencja poprawiaby stan gospodarki regionalnej. Powanym problemem jest niska konkurencyjno firm, przejawiajca si zarwno poprzez prowadzenie przedsibiorstwa wramach indywidualnej dziaalnoci gospodarczej, niewielki udzia firm, ktre prowadz wymian zzagranic, ograniczone moliwoci inwestowania, stosunkowo niewielki udzia firm zaangaowanych wprzedsiwzicia innowacyjne oraz ograniczanie nakadw na B+R wokresie zagroenia kryzysem. Kluczowe znaczenie maj tutaj do spenienia instytucje samorzdowe. Przede wszystkim od ich efektywnoci, skutecznoci ikompetencji zaley poziom uzyskanego wsparcia ze rodkw zewntrznych. Jednake rola samorzdw nie ogranicza si tylko do pozyskiwania rodkw finansowych. Sprawno administracyjna iorganizacyjna przekada si na skuteczniejsze rozwizywanie pojawiajcych si problemw oraz sprawniejsze zarzdzanie zasobami, jakie maj do dyspozycji samorzdowcy. Badanie zrealizowane w ramach omawianego w tej publikacji projektu winno by tylko jednym z etapw dziaa majcych na celu popraw stanu gospodarki ispoeczestwa wojewdztwa warmisko-mazurskiego, zuwzgldnieniem dajcych si wskaza wdniu dzisiejszym perspektyw zmian zachodzcych wobszarach uznanych za kluczowe dla dalszego rozwoju regionu. Powinno by ono rwnie jednym zetapw budowania systemu zarzdzania zmian spoeczno-gospodarcz. Jednoczenie naley podkreli, e prace analityczne s tylko wstpem do przeksztace instytucjonalnych, gdy ostatecznym celem realizowanych dziaa jest implementacja praktycznych rozwiza, polegajcych na budowie sprawnie funkcjonujcej infrastruktury instytucjonalnej oraz integracji dziaa na rzecz rozwoju regionu oraz wchodzcych wjego skad spoecznoci lokalnych. Poniewa wyciu spoecznym zmiana jest naturalnym zjawiskiem, szczeglnie wwarunkach dynamicznie przebiegajcej globalizacji, skuteczniejsze okazuj si by postawy polegajce na aktywnym wczaniu si wpojawiajce si wyzwania, poszukiwanie zmiany oraz jej skuteczne wykorzystywanie co wformie zinstytucjonalizowanej przyjmuje form systemu zarzdzania zmianami.
39
egzemplarz bezpatny
URZD MARSZAKOWSKI WOJEWDZTWA WARMISKO-MAZURSKIEGO W OLSZTYNIE 1 10-562 Olsztyn, ul. Emilii Plater 1 T: +48 89 521 91 70 E: biuropromocji@warmia.mazury.pl W: www.warmia.mazury.pl

Perspektywy Rozwoju Kluczowych Sektorów Województwa Warmińsko-Mazurskiego - PL

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Perspektywy Rozwoju Kluczowych Sektorów Województwa Warmińsko-Mazurskiego - PL

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Projekt wspnansowany ze rodkw Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Warmia i Mazury na lata 2007

fot. Tomasz Raczyski

Perspektywy rozwoju kluczowych sektorw wojewdztwa warmisko-mazurskiego Raport z bada

Identy kacja sektorw kluczowych i wysokiej szansy

Analiza atrakcyjnoci inwestycyjnej sektorw kluczowych

Perspektywy i prognozy rozwoju sektorw kluczowych i wysokiej szansy

Perspektywy rozwoju kluczowych sektorw... - RAPORT Z BADA

2. Spoeczno-ekonomiczne uwarunkowania rozwoju wojewdztwa

2.1. Warunki naturalne

PODZIA ADMINISTRACYJNY WOJEWDZTWA WARMISKO-MAZURSKIEGO

Bartoszyce Lidzbark Warmiski Ktrzyn Wgorzewo

Elblg Giycko Olecko

Nowe Miasto Lubawskie Dziadowo

rdo: Opracowanie wasne.

2.2. Uwarunkowania demograficzne

2.3. Spoeczne aspekty rozwoju

fot. Tomasz Raczyski

fot. Tomasz Raczyski

Stan i struktura podmiotowa gospodarki

Tabela 1. Produkt krajowy brutto i warto dodana brutto

Tabela 2. Rachunki regionalne

Tabela 3. Sprzeda detaliczna i hurtowa

Tabela 4. Budety jednostek samorzdu terytorialnego

WARMISKO-MAZURSKA SPECJALNA STREFA EKONOMICZNA

Szczytno Nidzica Mawa Ostroka Ciechanw

MA AZOW WIE ECKIE

2.5. Infrastruktura transportowa

SUWALSKA SPECJALNA STREFA EKONOMICZNA

DROGI KRAJOWE WOJEWDZTWA WARMISKO-MAZURSKIEGO

Braniewo Bartoszyce Lidzbark Warmiski Ktrzyn Giycko Wgorzewo

Nowe Miasto Lubawskie Dziadowo

rdo: Opracowanie wasne.

LINIE KOLEJOWE WOJEWDZTWA WARMISKO-MAZURSKIEGO

Braniewo Bartoszyce Elblg Lidzbark Warmiski Ktrzyn Giycko Wgorzewo

Nowe Miasto Lubawskie Dziadowo

rdo: Opracowanie wasne.

PRZEJCIA GRANICZNE ORAZ GWNE PORTY WOJEWDZTWA WARMISKO-MAZURSKIEGO

Braniewo Bartoszyce Lidzbark Warmiski Ktrzyn Giycko Wgorzewo

Mikoajki Mrgowo Pisz Ek

Nowe Miasto Lubawskie Dziadowo

rdo: Opracowanie wasne.

3. Sektory kluczowe i wysokiej szansy

(badanie materiaw zastanych)

WYWIADY FGI spotkanie z ekspertami

Identy kacja sektorw kluczowych i wysokiej szansy w wojewdztwie warmisko-mazurskim

(wywiady z reprezentacjami samorzdw powiatowych)

3.1. Sektor rolniczy: upraw rolin i hodowli zwierzt

Tabela 5. Sektory kluczowe i wysokiej szansy wojewdztwa warmisko-mazurskiego

rdo: Opracowanie wasne.

fot. Wojciech Wjcik/fotowojcik.pl

3.2. Sektor produkcji artykuw spoywczych

3.3. Sektor drzewno-meblarski

fot. Tomasz Raczyski

3.4. Sektor produkcji wyrobw z gumy

3.5. Sektor produkcji maszyn i urzdze

3.6. Sektor budowlany

fot. Tomasz Raczyski

3.7. Sektor handlu i napraw pojazdw samochodowych

3.8. Sektor turystyczny

4. Sektory wysokiej szansy

4.1. Sektor rybactwa

4.2. Sektor energetyczno-wodny

4.3. Sektor usug ICT