mgr in. Piotr KASPRZAK ppk dr in.

Jacek BORKOWSKI Wojskowy Instytut Techniczny Uzbrojenia

POMIAR PRDKOCI DETONACJI WYBRANYCH PLASTYCZNYCH MATERIAW WYBUCHOWYCH

Streszczenie: w artykule przedstawiono dowiadczalne metody badania prdkoci detonacji materiaw wybuchowych metod czujnikw zwarciowych oraz metod cigego pomiaru detonacji. Porwnano wyniki pomiarw prdkoci detonacji wyznaczone za pomoc obu metod. Zbadano prdko detonacji wybranych plastycznych materiaw wybuchowych na bazie heksogenu (RDX) z rnymi dodatkami maowraliwych materiaw wybuchowych takich jak heksanitrostilben (HNS) i 3-nitro-1,2,4-triazol-5-on (NTO).

VELOCITY OF DETONATION MEASUREMENT FOR SOME PLASTIC BONDED EXPLOSIVES

Summary: experimental methods for velocity of detonation measurement were shown in article ionization probes method and continuous measurement method. Results of detonation velocity determined with both methods were compared. Velocity of detonation was measured for some plastic bonded explosives with insensitive compositions RDX/heksanitrostilbene and RDX/3-nitro-1,2,4triazole-5-one.

1.Wstp
Plastyczne materiay wybuchowe, ze wzgldu na bardzo korzystne waciwoci reologiczne oraz stosunkowo prosty proces produkcji, zyskay sobie popularno zarwno w przemyle zbrojeniowym jak i w technice cywilnej np. w metalurgii, grnictwie, procesach umacniania i toczenia metali. Przy ich zastosowaniu mona uzyska adunki o dowolnym ksztacie, wielkoci a take odpowiednio dobra waciwoci uytkowe i wybuchowe (poprzez zmian skadu). Ju na pocztku lat pidziesitych w USA prowadzono prace zwizane z zastpieniem flegmatyzatorw pochodzenia naturalnego (uywanych dotychczas w materiaach wybuchowych) tworzywami sztucznymi. Grup materiaw wybuchowych (MW) zawierajcych tworzywa sztuczne nazwano Plastic Bonded Explosives (PBX). Podstawowymi komponentami PBX-w s kruszce materiay wybuchowe (heksogen, oktogen, NTO, pentryt), lepiszcza (poliestry, poliuretany, kauczuki) i plastyfikatory (ftalan dioktylu, ftalan dibutylu, butylonitrofenyloamina). Plastyczne materiay wybuchowe maj bardzo wan zalet zwizan z bezpieczestwem ich stosowania, a mianowicie s mniej wraliwe ni kruszcy materia wybuchowy, z ktrego zostay wykonane. PMW stosowane s wszdzie tam, gdzie potrzebna jest dua energia wybuchu przy jednoczesnej niskiej wraliwoci na bodce zewntrzne. Inn zalet plastycznych materiaw wybuchowych jest

117

fakt niskiej toksycznoci, zarwno poszczeglnych skadnikw, jak rwnie gotowego produktu.[5] Prdko detonacji danego materiau wybuchowego jest podstawowym parametrem go charakteryzujcym. Jest ona staa dla konkretnego adunku MW uformowanego w powtarzalny sposb. Jej warto zaley od wielu czynnikw: gstoci, rednicy adunku, osony adunku, rozdrobnienia krysztaw, jak rwnie w przypadku mieszanin od zawartoci skadnikw oraz tekstury kompozycji. Metody okrelania prdkoci detonacji mona podzieli na teoretyczne (obliczeniowe) oraz dowiadczalne (eksperymentalne). W eksperymentalnych metodach wyznaczania prdkoci detonacji wykorzystuje si wyniki pomiaru czasu potrzebnego na pokonanie przez fal detonacyjn znanego odcinka w adunku badanego materiau wybuchowego. Celem bada byo dobranie najlepszej metody dowiadczalnej do okrelonego typu materiaw wybuchowych.

2. Pomiar prdkoci detonacji

Pierwsze pomiary prdkoci detonacji staych materiaw wybuchowych przeprowadzili Berthelot i Vieille w 1885 roku. Pomiar prdkoci detonacji odbywa si na ciece materiau wybuchowego o dugoci 200 m przy uyciu chronografu. Aby wyeliminowa uywanie drogich i precyzyjnych aparatw pomiarowych Dautriche w 1906 roku zaproponowa inn metod. Jest to metoda poredniego pomiaru prdkoci detonacji a charakteryzuje si prostot wykonania. Aby przeprowadzi badania t metod potrzebne s: adunek materiau wybuchowego o dugoci co najmniej 0,3 m, lont detonujcy dugoci ok. 2 m o znanej staej prdkoci detonacji, zapalniki elektryczne, rura metalowa, pytka oowiana. W badany materia wybuchowy wprowadzi naley koce lontu detonujcego tak, aby rozsunite byy na maksymalnie du, moliw do uzyskania odlego. Badany materia wybuchowy pobudza si na jednym kocu przy uyciu zapalnika elektrycznego. Detonacja adunku zainicjuje detonacj lontu niejednoczenie w obu jego odgazieniach. Pierwszy zostanie zainicjowany koniec lontu detonujcego pooony bliej zapalnika, nastpnie w toku przebiegu detonacji w adunku zainicjowany zostanie drugi koniec lontu. Obie fale detonacyjne przebiegajce w loncie spotkaj si w punkcie, ktry przesunity bdzie w kierunku pniej pobudzonego koca lontu o pewien odcinek. Na podstawie dugoci tego odcinka, zaznaczonego na oowianej pycie, wyliczana jest prdko detonacji. Innym sposobem pomiaru prdkoci detonacji jest metoda zwarciowa. W tym przypadku czas potrzebny do pokonania przez front fali detonacyjnej znanej odlegoci midzy czujnikami rejestrowany jest za pomoc licznika elektronicznego. W adunku MW, w znanych odlegociach od siebie umieszczane s czujniki, ktre ze wzgldu na sposb dziaania mona podzieli na jonizacyjne lub zwarciowe (elektrokontaktowe). W czujnikach jonizacyjnych wykorzystywane jest zjawisko przewodzenia prdu elektrycznego przez zjonizowane produkty detonacji. Docierajca do czujnika fala detonacyjna umoliwia zamknicie obwodu elektrycznego. To umoliwia z kolei rozadowanie kondensatora, a zwizany z tym sygna elektryczny wcza lub wycza urzdzenie zliczajce. Natomiast w czujnikach zwarciowych zamknicie lub przerwanie obwodu elektrycznego spowodowane jest dziaaniem cinienia fali detonacyjnej. W tym badaniu wane jest aby dystans miedzy czujnikami by jak najwikszy i aby odlego ta bya moliwie najdokadniej zmierzona (zmniejsza to bd pomiaru). Pierwszy czujnik powinien by umieszczony w takiej odlegoci od miejsca pobudzenia detonacji aby zapewni rozwinicie i ustabilizowanie procesu detonacji. Kolejn metod pomiaru prdkoci jest metoda ciga. Czujniki tego samego typu co w metodzie zwarciowej tzn. jonizacyjne lub elektronokontaktowe stosowane s rwnie do cigego pomiaru prdkoci detonacji. W tym przypadku badana jest zmiana oporu 118

elektrycznego czujnikw umieszczonych wzdu adunku. Rejestruje si j w sposb cigy za pomoc oscyloskopu. Zmian oporu powoduje zwieranie czujnika przez przesuwajc si w adunku fal detonacyjn. Czujnik w tym pomiarze musi by zasilany prdem staym. W czasie przebiegu procesu detonacji propagujca si fala zamyka obwd elektryczny, dugo czujnika w sposb cigy ulega skrceniu, powoduje to zmian jego oporu a co za tym idzie i napicia w obwodzie. Zmiana ta rejestrowana jest na oscyloskopie w funkcji czasu. Na podstawie otrzymanego oscylogramu moliwe jest okrelenie prdkoci detonacji w kadej czci adunku. Jest to o tyle wane, e w odrnieniu od innych metod mona zaobserwowa jak detonacja rozwija si, stabilizuje i jak ulega wygaszeniu. Przy uyciu innych omwionych wczeniej sposobw pomiaru prdkoci detonacji moliwe jest okrelenie tylko redniej jej wartoci.

3. Przedmiot bada
Zbadano prdko detonacji krystalicznego heksogenu oraz plastycznych materiaw wybuchowych na jego bazie. Ich skady podano w tabeli 1. Prdko detonacji wyznaczono za pomoc dwch metod: zwarciowej oraz cigej. Lepiszcze badanych PMW skadao si z kauczuku butadienowo-styrenowego plastyfikowanego adypinianem dioktylu i olejem.
Tabela 1. Skady i gstoci badanych PMW L.p. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Skad 100 % RDX 84% RDX, 16% lepiszcze 74% RDX, 10% HNS, 16% lepiszcze 64% RDX, 20% HNS, 16% lepiszcze 64% RDX, 20% NTO, 16% lepiszcze 44% RDX, 40% NTO, 16% lepiszcze Gsto [g/cm3] 1,10 1,50 1,50 1,55 1,50 1,60

Podana w tabeli 1, warto gstoci zostaa wyznaczona za pomoc piknometru gazowego i jest redni z trzech pomiarw. Jej warto jest obarczona bdem 0,05 g/cm3. W pomiarach prdkoci detonacji krystalicznego RDX zastosowano adunki w osonie PCV, za adunki PMW stosowano bez adnych oson. Masa adunkw wynosia 0,25-0,35 kg.

4. Wyniki pomiarw
4.1. Pomiar prdkoci detonacji heksogenu Na rysunku 1 przedstawiono wyniki pomiarw prdkoci detonacji heksogenu krystalicznego wykonane metod zwarciow. W przeprowadzonych eksperymentach pokazano wpyw rozbiegu detonacji na jej pomiar.

119

6600
prdko detonacji [m\s]

6530 6270 6380 6320 6360 6350

6500 6400 6300 6200 6100 6000 5900 5800 5700 5600 1 2 5960

kolejny pomiar

Rysunek 1. Wyniki pomiarw prdkoci detonacji RDX metod zwarciow

Rozbieg nie moe by za krtki, gdy otrzymane czasy z baz pomiarowych, a take wartoci prdkoci detonacji nie bd powtarzalne. Notuje si, w tym przypadku znaczne odchylenia, zarwno w obrbie trzech baz dla jednego pomiaru, jak i dla prdkoci rednich z kilku pomiarw. Dla duszego detonatora poredniego wyniki s porwnywalne zarwno w obrbie jednego dowiadczenia (3 bazy) jak i wyznaczone prdkoci rednie dla kilku dowiadcze s porwnywalne. Aby bardziej uwidoczni rnice otrzymane dla kolejnych pomiarw uzyskane wyniki przedstawiono na rysunku 1. Dla krtkiego detonatora poredniego wykonano pomiary 1 - 3. rednie prdkoci detonacji rni si o 570 m/s. Dla pomiarw 4-6 zastosowano duszy detonator poredni i rozbienoci midzy prdkociami rednimi wynosz 60 m/s a wic s prawie dziesiciokrotnie mniejsze. Zielona prosta to rednia z trzech ostatnich pomiarw (6350m/s). Przy pomiarze prdkoci detonacji metod cig stwierdzono, e z zanotowanego pomiaru napicia w funkcji czasu daje si w prosty sposb wyznaczy prdko detonacji. Uzyskane wyniki przedstawiono na rysunku 2. Wyniki z dwch pierwszych pomiarw s sobie bliskie poniewa zakcenia byy nieznaczne. Natomiast w trzecim pomiarze uzyskana prdko detonacji ma warto nisz od dwch pozostaych. Zakcenia pomiaru (otrzymane na wykresie zalenoci napicia w funkcji czasu) byy zdecydowanie wiksze. Zielon prost na rysunku 2 zaznaczono prdko redni (6210 m/s).

120

6300

6280

6250

prdko detonacji [m/s]

6220

6210
6200

6150

6130

6100

6050 1 2 3

kolejny pomiar

Rysunek 2. Wyniki pomiarw prdkoci detonacji RDX metod cig

4.2. Pomiar prdkoci detonacji PMW na bazie RDX Uzyskane wyniki z bada plastycznego materiau wybuchowego na bazie heksogenu dla pomiarw wykonanych metod zwarciow przedstawia rysunek 3. Numerami 1 5 oznaczono kolejne dowiadczenia. Na kade z nich skaday si po trzy pomiary. Symbolem O oznaczono brak pomiaru w danym dowiadczeniu. Obliczona rednia prdko detonacji wynosi 7250 m/s (zielona prosta). Przy jej obliczaniu odrzucone zostay wyniki zaznaczone kolorem tym na wykresie. Rnica pomidzy wartoci redni, a wartoci najbardziej od niej oddalon wynosi 120 m/s a wic 1,67 %. Na tak wielko bdu pomiarowego najwikszy wpyw ma pomiar dugoci bazy, ktry w przypadku plastycznych materiaw wybuchowych nie jest zbyt dokadny. Na podstawie uzyskanych wynikw przy pomiarze prdkoci detonacji metod cig mona stwierdzi, i. prdkoci detonacji uzyskane dla pomiaru 10 i 12 rni si w znaczny sposb od pozostaych (kolor ty na rysunku 4), wic zostay odrzucone. W obliczeniu redniej prdkoci detonacji posuono si trzynastoma wynikami (kolor niebieski na rysunku 4). Obliczona rednia prdko detonacji wynosi 7740 m/s (zielona prosta na rysunku 4), a rnica midzy t wartoci a najbardziej odleg wynosi 40 m/s, a wic okoo 0,5 % .

121

10500

10000

9500

prdko detonacji [m/s]

8610 8500 7340 7250 7320 7300 7320

7500

7160 7150

7130

7250

6500

5500 0 4500 1 2 3 4 5 0 0 0 0

kolejny pomiar

Rysunek 3. Wyniki pomiarw prdkoci detonacji PMW na bazie RDX metod zwarciow
8200 8160

8100

prdko detonacji [m/s]

8000

7900 7780 7730 7700 7610 7600 7740 7750 7720 7700 7700 7780 7770 7740 7740 7710 7780 7740

7800

7500 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15

kolejny pomiar

Rysunek 4. Wyniki pomiarw prdkoci detonacji PMW na bazie RDX metod cig

4.3. Pomiar prdkoci detonacji PMW na bazie RDX z dodatkiem HNS Do obliczenia redniej prdkoci detonacji (metod cig) plastycznego materiau wybuchowego na bazie RDX-u z 10% dodatkiem HNS-u, posuono si czterema uzyskanymi wynikami. Obliczona rednia prdko detonacji Dr = 7700m/s (zielona prosta na wykresie) jest oddalona od najdalszej wartoci tylko o 60 m/s czyli o okoo 0,8 %. 122

8900 8600

8790

prdko detonacji [m/s]

8300 8000 7700 7700 7400 7100 6860 6800 6500 1 2 3 4 5 6 7700 7750 7640 7700

kolejny pomiar

Rysunek 5. Wyniki pomiarw prdkoci detonacji PMW z 10 % dodatkiem HNS

7650

7610
7600

prdko detonacji [m/s]

7560
7550

7500

7470 7450 7450

7508

7450

7400

7350 1 2 3 4 5

kolejny pomiar

Rysunek 6. Wyniki pomiarw prdkoci detonacji PMW z 20 % dodatkiem HNS

Do wyznaczenia redniej prdkoci detonacji plastycznego materiau wybuchowego na bazie RDX-u z 20% dodatkiem HNS-u posuono si picioma wynikami. Obliczona Dr wynosi 7508 m/s, a rnica midzy t wartoci a najbardziej odleg wynosi 102 m/s a wic okoo 1,4 %. 4.4. Pomiar prdkoci detonacji PMW na bazie RDX z dodatkiem NTO Wyniki pomiaru prdkoci detonacji metod cig plastycznego materiau wybuchowego na bazie RDX-u z 20% dodatkiem NTO przedstawiono na rysunku 7. Dwa pierwsze pomiary przeprowadzone byy w pocztkowej fazie eksperymentw, gdy metodyka pomiaru nie bya jeszcze dopracowana i jak wida odbiegaj one od pozostaych. Do wyznaczenia redniej prdkoci detonacji posuono si czterema pozostaymi wynikami 123

(kolor niebieski na rysunku 7). Obliczona Dr wynosi 7490 m/s, a rnica midzy t wartoci, a najbardziej odleg wynosi 60 m/s a wic okoo 0,8 %.
7800 7710 7700

prdko detonacji [m/s]

7600 7500 7400 7310 7300 7200 7100 1 2 3 4

7550

7540 7490

7440

7430

kolejny pomiar

Rysunek 7. Wyniki pomiarw prdkoci detonacji PMW z 20 % dodatkiem NTO

7500 pr dko detonacji [m/s] 7470 7420 7400 7320 7300 7490 7450 7460

7200 1 2 3 kolejne pomiary 4 5

Rysunek 8. Wyniki pomiarw prdkoci detonacji PMW z 40 % dodatkiem NTO

Wyniki pomiaru prdkoci detonacji metod cig plastycznego materiau wybuchowego na bazie RDX-u z 40% dodatkiem NTO przedstawiono na rysunku 8. W zasadzie uzyskane wyniki, poza 4 (kolor ty na rysunku 8) s sobie bliskie. Uredniajc uzyskane wyniki (poza 4) otrzymano Dr rwn 7460 m/s. Rnica midzy t wartoci, a najbardziej od niej odleg wynosi 30 m/s a wic okoo 0,4%.

5. Podsumowanie
W tabeli 2 zebrano rednie wartoci prdkoci detonacji badanych plastycznych materiaw wybuchowych. Uzyskane wartoci prdkoci detonacji dla heksogenu

124

krystalicznego s zgodne z danymi literaturowymi - 6000-6330 m/s dla gstoci 1,00 1,10 g/cm3 [11],.
Tabela 2. rednie prdkoci detonacji badanych materiaw wybuchowych L.p. 1. 2. 3. 4. 5. 6. Skad 100 % RDX 84% RDX, 16% lepiszcze 74% RDX, 10% HNS, 16% lepiszcze 64% RDX, 20% HNS, 16% lepiszcze 64% RDX, 20% NTO, 16% lepiszcze 44% RDX, 40% NTO, 16% lepiszcze D [m/s] - metoda D [m/s] - metoda zwarciowa ciga

6350 30 7250 120

-

6210 70 7740 40 7700 60 7480 70 7490 60 7460 30

Dla krystalicznych materiaw wybuchowych metoda zwarciowa oraz metoda ciga pomiaru prdkoci detonacji s porwnywalne pod warunkiem dobrania waciwego rozbiegu detonacji. Bd uzyskany metod zwarciowa (dla trzech pomiarw) wynosi ok. 0,5%, podczas gdy dla metody cigej ok. 1 %. Nie jest to duo, jeeli pod uwag wemie si fakt, e wykonanie adunkw MW jest obarczone duym bdem zarwno pod wzgldem rozkadu gstoci MW w badanym adunku jak i niedokadnoci wykonywanych pomiarw baz i czujnikw. Ze wzgldu na metodyk wykonywania pomiarw metod korzystniejsz w przypadku krystalicznych materiaw wybuchowych jest metoda zwarciowa: - umieszczenie czujnika zwarciowego w adunku jest prostsze, - w przypadku uszkodzenia czujnik wymienia si atwo i do szybko, - uzyskane t metod wyniki s do siebie bardzo zblione, i nie ma zakce. W przypadku metody cigej zarwno umieszczenie czujnika w adunku krystalicznego materiau wybuchowego, jak i jego wymiana jest trudna i czasochonna, a uzyskane wyniki maj wikszy rozrzut. W przypadku wynikw uzyskanych dla pomiarw PMW rozrzut wynikw dla obu metod jest bardzo znaczcy. Rnica pomidzy wartociami uzyskanymi dla pomiaru zwarciowego i cigego siga prawie piciuset metrw na sekund. Zdecydowanie pewniejszym wynikiem jest ten uzyskany dla pomiaru cigego poniewa: - przeprowadzono 15 prb, a wyniki pominite byy tylko dwukrotnie (dua powtarzalno), - atwo zaobserwowa przebieg zjawiska detonacji dla okrelonego materiau, - nie ma trudnoci przy zamocowaniu czujnika czy jego wymianie, Przy pomiarze prdkoci detonacji metod zwarciow dla plastycznego materiau wybuchowego na 27 pomiarw przygotowanych zmierzono 14. Zwizane to byo z problemami z zamocowaniem czujnika w PMW. W trakcie bada oceniono wpyw dodatku HNS na prdko detonacji PMW. Zwikszenie iloci dodanego heksanitrostilbenu zmniejszyo prdko detonacji. Nie zaobserwowano adnych trudnoci z pobudzeniem adunkw, za zachodzca przemiana bya cakowita. Wraz ze zmian iloci NTO prdko detonacji PMW nie zmienia si w sposb znaczcy, gdy rnic rzdu 30 m/s mona uzna za mieszczc si w granicach bdu pomiarowego.

125

6. Wnioski
Na podstawie przeprowadzonych bada stwierdzono, e w zalenoci od rodzaju materiau wybuchowego wygodne jest stosowanie rnych czujnikw do pomiaru prdkoci detonacji. Dla plastycznych materiaw wybuchowych zdecydowanie lepszym rozwizaniem jest pomiar metod cig poniewa nie wystpuj problemy zwizane z umocowaniem czujnika a powtarzalno wynikw jest dua. Dla krystalicznych materiaw kruszcych dobre wyniki daje metoda zwarciowa, co nie znaczy, e wyniki otrzymane metod cig s niewiarygodne. Jednake pomiar zwarciowy, w tym przypadku, jest atwiejszy do przygotowania jak i wykonania. Nie bez znaczenia praktycznego s rwnie skady PMW zaproponowane w pracy, gdy uzyskiwane wyniki s bardzo obiecujce, zwaszcza jeli chodzi o dodatek NTO. Nie uzyskano w zasadzie duego obnienia prdkoci detonacji w porwnaniu z plastycznym heksogenem (obnienie o 250 m/s). Co ciekawe, bez wzgldu na to czy stosujemy dodatek 20% czy 40% NTO prdko nie zmienia si. Przy dodatku heksanitrostilbenu do plastycznego materiau wybuchowego zaobserwowano zmiany prdkoci detonacji wraz ze zmian iloci dodatku. Spowodowane jest to zapewne zbyt maym procentowym udziaem dodatku.

Literatura
[1] D. Smoleski, Detonacja materiaw wybuchowych, Wyd. MON, Warszawa 1981, [2] A. Maranda, S. Cudzio, J. Nowaczewski, R. Trbiski, W. Trzciski Wojskowe materiay wybuchowe, Wyd. Politechniki Czstochowskiej, Czstochowa 2000, [3] Z. Onderka Praktyczne aspekty detonacji materiaw wybuchowych, Mat. Konf. Technika strzelnicza w grnictwie, Jaszowiec 2001, [4] J. Majzlik, V. Dusik, Detpar the detonation parameters, Pardubice 2002, [5] M. Sueska, Test methods for explosives, Springer, New York 1995, [6] S. Cudzio, J. Paszula, R. Trbiski, W. Trzciski, E. Wodarczyk, Badania waciwoci detonacyjnych plastycznego materiau wybuchowego z dodatkiem BN, Biuletyn WAT, 6/1991, [7] J. Kohler, R. Meyer, Explosives, VCH Verlagsgesellschaft, Weinhem 1993, [8] PN-C-86027 Materiay wybuchowe Oznaczanie prdkoci detonacji, [9] PN-C-86030 Materiay wybuchowe Oznaczanie zdolnoci przenoszenia detonacji.

126