Uvod, historijat, pojam i znaaj potanskog saobraaja POTA = lat. ponere-postaviti + posita-postavljena ( POST Marko Polo 12541325.

., srednji vijek). Potu kao drutveno-ekonomski subjekt opredjeljuje slijedee: pota kao organizacija za komuniciranje i razmjenu, pota u funkciji nacionalne i meunarodne povezanosti, pota kao faktor u ekonomici zemlje, pota kao faktor novanog prometa, tj. kao financijska institucija, pota kao faktor u funkciji koordiniranja kulture, prosvjete i informacija. Danas (savremenu) ulogu potanskog saobraaja karakterie vie faktora, kao: ostvarivanje brzine prijenosa potanskih poiljaka, kvalitet vrenja usluga uz primjenu savremene tehnologije i naune organizacije, poslovanje na ekonomskim osnovama u ukupnom tehnolokom procesu, racionalna organizacija rada uz zadovoljavajuu produktivnost i humanizaciju rada. A konkretno djelatnost potanskog saobraaja obuhvata: 1. prijenos razliitih vrsta potanskih poiljaka, i to: prijem, otpremu, transport na unutranjim i meunarodnim linijama i organizaciju tehnolokih procesa: prispijee poiljaka, uruenje primaocima i dostavu na razliite naine. 2. potansko-uputniki promet za unutranji i meunarodni saobraaj. 3. poslove za raun banaka po iro i tekuim raunima. 4. poslove za raun potanskih tedionica i potanskih banaka. 5. razliite usluge za privredne i druge organizacije, kao: prodaja novina, sreaka 6. izrada, distribucija i promet potanskih maraka u zemlji i inostranstvu za raun pote. 7. filatelistika djelatnost i njena povezanost na meunarodnom planu 8. otkup i zamjena stranih sredstava plaanja i mjenjaki poslovi Historijski razvoj 1. 2. 3. 4. 5. Period Otomanske imperije do 1878. godine Period utjecaja Austrougarske monarhije od 1878. do 1918. godine. Period 1918. - 1945. godine Period 1945. - 1992. godine Period 1992. do danas. Struktura organizacije potanskog saobraaja u Bosni i Hercegovini

Potanski saobraaj u Bosni i Hercegovini, u znaajnijem stepenu, vezan je za etatizaciju potanskog saobraaja, a to znai preuzimanje organizacije i eksploatacije pota od strane drave. Tako ve, u to doba (od Otomanske imperije), pota postaje monopol sa razliitim oblicima prijenosa vijesti i poiljaka. Osnovna karakteristika pote od vremena prelaska u ruke drave je: a) pota postaje javna ustanova, b) postaje organizovana na centralistikom sistemu vlasti, c) pota podmiruje prostu i proirenu reprodukciju putem drave. Tek u novije doba, oko 1920. godine, pota se poinje tretirati kao privredna organizacija, mada u sutini javna ustanova ostaje do danas. Bitni datumi : 1840. - (6. maj) Roland Hill uvodi potansku marku 1845. - Hill postaje generalni direktor pota V. Britanije i sproveo znaajne reforme 1874. osnovan Meunarodno Potanski Savez (Univeresal Postall Union UPU) 1961. prvi put se primjenjuje potanski broj ili kod. Strukturu potanskog saobraaja za obavljanje potanske djelatnosti ine: 1. jedinice potanske mree: pote, pomone pote, sabiralita, pokretne pote, samostalni alteri, potonoe sa zbirom raznovrsnih potanskih usluga 2. sredstva potanske mree: koveii, vrijednosnice, marke 3. osoblje potanske eksploatacije i koje uestvuju u tehnolokom procesu usklaujui potrebe korisnika Osnovna struktura organizacije potanskog saobraaja u BiH prikazana je na slijedei nain:

Potanski saobraaj kao podsistem saobraaja i perspektive u budunosti Potanski sistem zbog strukture svojih usluga i infrastrukture spada u poseban podsistem saobraaja, ali je u funkciji sa ostalim podsistemima (eljeznica, putevi, avio-prijevoz, plovni putevi) u okruenju u kom djeluje. Specifinosti potanskog saobraaja su: 1. iako je saobraajni sistem ne raspolae vlastitim saobraajnicama, 2. vri prijevoz ljudi i tereta, 3. ima kombinovani vozni park, 4. ima ogranien obim prijevoza, 5. zahtijeva neophodnu standardizaciju i tipizaciju poiljaka, u cilju obavljanja tehnolokog procesa, 6. potrebna je tipizacija i standardizacija opreme prilagoene poiljkama, 7. intenzivno angauje radnu snagu, 8. ima iroko razgranatu mreu potanskih jedinica, 9. obavezna je dostupnost za sve korisnike, neovisno o tome da li se radi o gradskom ili ruralnom podruju, 10. od posebnog je dravnog interesa, 11. zahtijeva poseban sistem organizacije i koordinacije procesa kao sloeni mehanizam, 12. jedinstvo teritorije na kome prua usluge u svjetskim razmjerama. Perspektiva potanskog saobraaja je da vie panje poklanja domaem i meunarodnom tritu u uslovima konkurencije i da sa svojim kvalifikovanim kadrom, razgranatom mreom, mogunosti prilaza u svako i najudaljenije mjesto i ponudom novih usluga krene u umjerenu ekspanziju koja e joj omoguiti, naravno, uz pomo dravnih institucija da obezbjedi pokrie trokova eksploatacije kroz naknadu za mnogobrojne usluge koje prua, naglaavajui poseban problem financiranja potanske infrastrukture. Infrastruktura potanske mree Sama rije INFRASTRUKTURA je latinskog porijekla, oznaava skup materijalnih uslova, elemenata i itavih sistema neophodnih za razvoj neke zemlje ili nekog regiona. Inae sadraj ovog pojma je razliit mada se sve ee prihvata znaenje koje polazi od podjele na osnovnu ili privrednu infrastrukturu tako da imamo: Infrastrukturu elektroenergetskog sistema Infrastrukturu vodovodnog sistema Infrastrukturu distribucije plina Infrastrukturu drumskog saobraaja
3

 Infrastrukturu eljeznikog saobraaja Infrastrukturu avio-saobraaja Infrastrukturu telekomunikacijskog saobraaja Jasno je to je vei razvoj infrastrukture jedne regije ili drave, vei je i nivo proizvodnog razvoja i standarda ljudi koji ive u toj regiji ili dravi. Potansku mreu sainjavaju sve jedinice, objekti, oprema potanske mree i transportna sredstva drugih i meusobna povezanost u jedinstveni tehnikotehnoloki i ekonomski sistem. Cjelovit sistem ovako prikazan ima za cilj prijenos potanskih poiljaka i obavljanje usluga pote u uem i irem okruenju, kao i u medjunarodnim razmjerama. Ilustrativno moemo prikazati globalnu strukturu potanske mree:

Pota je sloen komunikacijski sistem i u cilju njenog boljeg razumijevanja upoznaemo konfiguraciju potanskog sistema sa slijedeim obiljejima i vezama (kao na slici): nivo usluivanja ili korisniki podsistem sa standardnim uslovima za korisnike koji, praktino, ini poseban segment u potanskoj tehnologija od izuzetnog znaaja, iz kog razloga e se i posebno tretirati u kasnijim poglavljima, nivo potansko-transportnog sistema, kao poseban segment za uspostavljanje koridora i prouavanje svih obiljeja. U ovaj nivo strukture mree ulaze, po pravilu, i proizvodne jedinice prerade kao glavni potanski centri i centri prerade u domaem i meunarodnom saobraaju, nivo potanskog upravljakog sistema u koji ulazi administracija u okviru najviih organizacionih nivoa kao glavne direkcije, menadment i

upravljanje cjelinom saobraaja u niim organizacionim jedinicama, a koji su obino usaglaseni sa politikom organizacijom drave. Meutim, potanski sistem ne mora da slijedi politiku strukturu organizacije ako je bolje i rentabilnije rjeenje u centralizaciji upravljanja i procesima rada i ljudskim resursima, za odnos sa korisnicima znaajan je prvi nivo koji ine tehniki, tehnoloki i organizacijski elementi sa kojima poinje i zavrava se potanska usluga. Ovdje je itav sistem otvoren za korisnike koji mogu dobiti eljenu uslugu, naravno, uz unaprijed definisane uslove za svaku pojedinanu uslugu. Sam proces izvrenja usluge se ostvaruje u ve poznatim fazama: PRIJEM => OTPREMA => PRIJEVOZ => PRISPJEE => URUENJE Komponente potanske mree Vane komponente potanske mree ine: potanski centri, potanske jedinice alteri, vozni park, pomou kojih je mogue obaviti cjelovit proces usluga a tu je obavezno postojanje upravnih organa. Znaajnije osobine pojedinih segmenata, tj. strukture proizvodnih jedinica potanske mree su: Glavni potanski centar, u pravilu se javlja kao organizator prijevoza poiljaka na linijama "Opeg reda prijevoza" i prekrcajnih manipulacija koje dolaze meunarodnim i magistralnim potanskim linijama. Glavni potanski centar se, u pravilu, organizuje u veim saobraajnim centrima, a to zavisi od cjelokupne organizacije pote u dravi. Paketski potanski centar ima za zadau da obezbjedi koncentraciju i difuziju paketa, posredovanja i prerade paketa i ostalih potanskih poiljaka tree kategorije hitnosti za podruje dva ili vie potanskih centara. Potanski centar prerade ima zadau koncentracije i difuzije potanskih poiljaka za nadleno podruje. Potanski centar pripreme objedinjuje rad potanskih jedinica svog podruja i ima zadatak da nanosi kodne oznake potanskog broja, odredine pote na adresnu stranu poiljke, a to ini za sve pote na svom podruju. Izmjenina pota obavlja funkcije u prispijeu i otpremi zakljuaka, kao i preradu potanskih poiljaka u meunarodnom potanskom, pomorskom i zranom saobraaju, a takoe i posredovanje meunarodnih zakljuaka u otvorenom tranzitu. Putujue pote na relacijama gdje danas funkcioniraju, u pravilu, ne bi trebale imati ulogu otvaranja zakljuaka, preuzimanje poiljaka, dijeljenje i usmjeravanje tokom putovanja.

Aero odjeljak ija je svrha i nadlenost posredovanje izmeu povrinskih i zranih potanskih veza. Pota carinjenja je poseban organizacijski dio potanskog centra koja obavlja poslove podnoenja potanskih poiljaka iz meunarodnog saobraaja na carinski pregled nadlenoj carinarnici. Inozemni odjeljak je posebni organizacijski dio potanskog centra koji se formira radi obavljanja poslova u meunarodnom saobraaju poiljaka za odgovarajue podruje. Centar za zatitu ima zadatak da obavlja sigurnosni pregled potanskih poiljaka iz meunarodnog, a po potrebi i unutranjeg saobraaja. Sigurnosni pregled ima za cilj i zatitu ljudi, poiljaka i imovine od moguih opasnih, eksplozivnih i zabranjenih sadraja koji mogu da budu u potanskim poiljkama. Pretovarni punkt je posebno mjesto u saobraajnoj mrei gdje se obavlja pretovar, tj. posredovanje potanskih zakljuaka za druge jedinice prerade potanskih poiljaka.

Slika 1. Kretanje poiljaka i zakljuaka Analiza infrastrukture potanske mree Daljom analizom, a kako smo ranije rekli, potanska mrea je sloen tehniko-tehnoloki sistem koga ine infrastrukturni objekti, oprema uslunih jedinica, postrojenja, transportna sredstva i linije otpreme i prijema poiljaka a sve zajedno omoguavaju integrisano obavljanje usluga u unutranjem i meunarodnom saobraaju. Na slijedeoj slici prikazana je detaljna infrastruktura potanske mree:

Prikazana ema odnosi se na tehnoloki sistem fizikog procesa potanskih poiljaka. Obavljanje drugih usluga kao platnog prometa vri se na istim uslunim mjestima i sa postojeim resursima osoblja i opreme ali esto ukljuivanjem posebnih sredstava opreme i tehnologije kao informacijskih, telekomunikacijskih, financijskih i drugih sredstava nunih za obavljanje tih procesa. Analizom infrastrukture potanske mree a posebno uslunih jedinica utvruje se pristupanost potanskih jedinica i sredstava korisniku, mogunost poboljanja i racionalizacije, prilagoenost postojeim potrebama kao i onima koje se oekuju. Svjetski Potanski Savez (UPU) utvrdio je iznose pokazatelja koji mogu posluiti u analizi razvijenosti potanske mree. Prema kriteriju pristupanosti utvrena je na bazi iskustva potreba korisnika, da na svakih 20 40km 2 povrine treba postaviti potansku jedinicu a usluivati 3000 6000 stanovnika ili jedan potanski alter trebao bi biti na raspolaganju za 2000 stanovnika. Pristupanost potanske mree ocjenjuje se nedovoljnom u BiH a takoer je uoljiv nedostatak tehnikih sredstava a naroito sredstava za samoposluivanje.
7

Planiranje potanske mree Planiranje potanske mree kao infrastrukturne osnove potanskog sistema definisano je sa vie razliitih faktora u koje moemo ubrajati osnovne: 1. postojee stanje potanskih jedinica u strukturi potanske mree 2. dostignuti stepen pristupanosti potanske mree kao mjerila kvaliteta usluivanja 3. tehnolokog i organizacijskog jedinstva potanske mree 4. meunarodne povezanosti u pruanju usluga i tehnolokom nivou prerade 5. strukturi usluga i njihovoj raznovrsnosti prema potranji 6. saobraajne frekvencije 7. obaveznosti pokrivenosti svih naseljenih mjesta

Slika 2. ematski prikaz makroorganizacije JP BH Pota Razvoj potanskog saobraaja polazi od nekih kljunih naela i pretpostavki kao: definisanje svrhe potanske mree, ciljeva razvoja i unapreenja vrste potanskih jedinica i kriterija njihova ostvarenja, tehnoloke integrisanosti sistema, podjele na saobraajna podruja, uslova tehnolokog procesa prijenosa potanskih poiljaka, kriterija za odreivanje kvaliteta prijenosa potanskih poiljaka, kriterija kontrole, ostale pretpostavke za unapreenje potanske mree.

Koristei domaa i inostrana iskustva u mrei moemo uspostaviti neka osnovna naela koja treba dostii i planirati ih kao: a) U onim mjestima gdje se otvara vie uslunih jedinica potanske mree, po pravilu, pored potanskih jedinica univerzalnog tipa sa ukupnom strukturom i asortimanom usluga, otvarati alterske pote i izdvojene altere. Od tehnikih sredstava mree postaviti dovoljan broj ormaria, samouslunih aparata i potanskih automata. b) Potanske jedinice sa potpunim usluivanjem (Potanskotelekomunikacijske jedinice) otvarati na onim lokacijama koje imaju za to uslove, i to: odgovarajuu veliinu saobraaja, realne potrebe korisnika toga lokaliteta, potreba koordinacije rada i koritenje internih usluga ostalih bliskih pot. jedinica, tehnike uslove za telekomunikacijske usluge, ekonominost i rentabilnost poslovanja, ostale uslove za rad pota, kao: prostor, sredstva, itd. c) U mjestima gdje ne postoje uslovi za otvaranje primarne jedinice potanske mree treba otvarati pomone pote, ugovorne pote, sabiralita, rejone potonoa, postavljati potanske automate i samoposluge ili davati koncesije. d) Potanske ormarie na uem podruju pote postavljati, uzimajui u obzir slijedee kriterije: pristupanost korisnicima, transportnim sredstvima i potanskim saobraajnim tokovima, za definisani lokalitet treba obezbjediti dovoljno punjenja poiljaka izmeu pranjenja, da je mogue osigurati racionalno pranjenje, u saradnji sa vlasnicima objekata postaviti organizaciju prijema, a istovremeno i otpreme poiljaka. e) Na irem podruju pote, potanske ormarie postaviti u svakom selu sa vie od 500 stanovnika, na svakom sabiralitu i svakoj stanici da ima potonoa. U skladu sa navedenim pretpostavkama kod planiranja potanske mree potrebno je: 1. otkloniti disproporcije koje postoje meu pojedinim regijama. 2. obaveznost pokrivanja svih naseljenih mjesta jedinicama potanske mree prema uslovima i prema potrebama korisnika. 3. da se uskladi obim saobraaja okruenja sa veliinom jedinice potanske mree, u cilju rentabilnog i produktivnog poslovanja. 4. uvoenje onih vrsta jedinica potanske mree koje e najbolje udovoljiti zahtjeve i potrebe okruenja. 5. obuka i uee kadrova u izvrenju zadataka prema programu vie organizacione jedinice ili utvrenom planu. Navedeni preduslovi trebaju biti ukomponovani u planove i programe razvoja potanskog saobraaja.
9

Optimizacija potanske mree Optimizacija bi se sastojala u definisanju strategije kroz razvoj i dugoroni plan, uzimajui u obzir obradu i prednosti koje se mogu postii komparativnim metodama. Ovakvim kombinovanjem metoda moglo bi se doi do optimalnog koncepta razvoja potanske mree. Izborom parametara, u skladu sa postavljenim ciljevima, i uz zadana ogranienja, moemo optimirati znaajne osobine potanske mree i njenih segmenata. Bitne varijable za analizu i optimizaciju potanske mree su: topologija potanske mree kapaciteti prerade, transporta i razgranatog uslunog sistema primjene automatizacije u radnim procesima pristupanost korisnika u mreu obaveznost pruanja osnovnih usluga. Za makrostrukturu potanske mree moemo pretpostaviti nekoliko osnovnih skupova i parametara, pa imamo: a) topologija potanske mree {TMi} b) frekvencija saobraajnih tokova { i } c) kapaciteti podsistema {Ci} U definisanju problema optimizacije uzet emo standardne zahtjeve da se neki parametri svedu na najmanju moguu mjeru, kao npr. trokovi, a da se oni kriteriji koji zahtijevaju brzine kao to je prijenos poiljka i uruenje, postave kako su zahtijevani. Zahtjeve treba koncipirati tako da modeli budu rjeivi i praktino aplikativni. Prema tome, problem optimizacije emo svoditi na jednodimenzionalni, odnosno problem minimiziranja trokova mree ili brzine prijenosa poiljaka (prosjeno Tq). Na temelju navedenih pretpostavki moemo postaviti slijedee vrste optimizacijskih problema u funkciji planiranja mree: a) Izbor topologije mree. U ovome modelu mogue je analizirati kapacitete podsistema u mrei kao i saobraajne tokove koji su rasporeeni bilo po teritoriji mree ili interno unutar sistema. Uzimajui u obzir ove parametre uspostavi t emo odnose varijabli kako slijedi: Varijabilno: - tokovi saobraajnih grana { i } - kapaciteti podsistema {Ci} - topologija mree {TMi} U ovome sluaju treba minimizirati: - trokove, - predviene rokove prijenosa poiljaka, uz ogranienja, - obavezu prijema svih vrsta poiljaka po opim uslovima i ograniene investicije. b) Raspodjele saobraajnih tokova. U ovome modelu za potrebe planiranja uzeemo u obzir koncentraciju i difuziju poiljaka u potanskom centru i transport. U ovome sluaju poi emo od fiksnih parametara kao zadanih veliina u obradi, a to su:
10

- kapaciteti uslunog sistema za korisnike {Ci} - topologija mree {TMi} Varijabilni parametar su: - saobraajni tokovi po granama { i } Treba minimizirati: - trokove ili rokove u prijenosu poiljaka c) Izbor i dimenzioniranje potanskih kapaciteta. U ovome modelu imamo zadane fiksne parametre, i to: - Oekivani tokovi saobraaja { i } - Topologija mree {TMi} Varijabilne veliine su: - Kapaciteti prijema poiljaka {Ci} Treba postii minimum za slijedee: - Vrijeme ekanja, - Trokove, a ogranienja su u tome da je nuno obaviti sve usluge koje su predviene zakonom ili opim uslovima, neovisno o njihovoj rentabilnosti. Broj pota u naseljenim mjestima (gradovima) ovisan je o vie faktora meu kojima su: - broj stanovnika i raspodjela naseljenosti po pojedinim dijelovima mjesta (grada), - struktura stanovnitava sa stepenom obrazovanja i imovinskih uslova, - osobine regije u pogledu privrednih djelatnosti ili samo stanovnitvo, - obiljeja podruja sa znaenjem da li se radi o centru sa velikom gustoom naseljenosti i trgovakih centara ili je to periferija, - planirani obim i struktura usluga koje prua pota, - postojei usluni kapaciteti pote, - srednji radijus usluivanja potanskih jedinica, - drugi utjecaji relevantni za to podruje i mreu. Potreban broj pota ili plan potanskih jedinica na nekom naseljenom podruju moemo utvrditi preko izraza:
Si Ni = K R

Ni = potreban broj pota na posmatranom podruju prema prosjenim uslovima za koritenje usluga, Si = povrina posmatranog podruja u kvadratnim kilometrima, R = srednji radijus opsluivanja za to naselje, K = empirijski utvren koeficijent koji je za: priblino kvadratni oblik podruja K = 0.53 kruni oblik podruja K = 0.32 Kod ovoga postupka potrebno je analitikim putem, uz struno znanje i iskustvo tehnologa, doi do optimalnog rjeenja. Naseljenost, razmjetaj
11

industrijskih kapaciteta, materijalni i kulturni nivo stanovnitva, gradsko ili seosko podruje su faktori koji se moraju uzeti u obzir kod odreivanja broja pota na nekom podruju. Statistiki podaci, npr. o broju poiljaka, o broju usluga, broju jedinica, trokovima, prihodima, i dr. mogu se veoma korisno upotrijebiti za analize saobraaja u mrei. Tu se, prije svega, misli na pokazatelje intenziteta saobraaja, srednjih vrijednosti, varijanse, standardne devijacije, saobraajnih tokova i drugih veliina koje primjenjuje deskriptivna statistika u potanskom sistemu. U sistemu i postupku analize vano je odabrati odgovarajue parametre, neke uzeti kao fiksne, a drugima dati promjenljivi karakter. Na bazi ovako postavljenog sistema i cilja koji se eli postii diferencirat emo nekoliko modela koji su relevantni za potansku mreu, odnosno iz koje proizlaze: a) saobraajno optereenje Ovaj saobraajni pokazatelj se izvodi iz injenica da u sistem usluivan-ja dolaze korisnici po sluajnim varijacijama. Na osnovu teoretskih pretpostavki moemo postaviti model kako slijedi:
Ap = =

ili = ili Ap = Ts Cp

Ts =

1 1 = Ts

Ap = = saobraajno optereenje = prosjean intenzitet dolaska zahtjeva korisnika = prosjean intenzitet usluivanja korisnika Ts = prosjeno vrijeme usluge = srednja vrijednost toka poiljaka Cp = kapacitet b) Tok poiljaka Ova kategorija treba da nam pokae tokove poiljaka kojih ima vie u mrei i na razliitim granama. Kako saobraajnih tokova ima vie, a njihovo zbrajanje zbog razliitih osobina nije mogue potrebno se posluiti nekim sistemom ponderisanja u cilju dobivanja podataka koji se mogu uvrtavati u obraun. Moemo napisati izraz:
=
j =1 k

Qij T

gdje je: = oekivana vrijednost toka saobraaja Qij = koliina poiljaka J-te kategorije koja se prenose na liniji "i" T = tehnoloko vrijeme na kapacitetu ili vezi koja je u obraunu J = (1, 2, 3, , K)
12

c) Usmjeravanje poiljaka Ova kategorija je dio tehnolokog procesa prerade poiljaka i ima za cilj da odredi pravac i tokove poiljke do destinacije i uruenja. Shodno tom tehnolokom procesu, formira se nekoliko parametara iz kojih moemo dobiti izraz kako slijedi za pravila usmjeravanja koja su ustvari skupine procesa rada i njihovih algoritama. Pa imamo: Pu = {Sp, Op, Rp, T} Gdje je: Pu = pravila usmjerenja Sp = struktura poiljaka Op = adresa odredita poiljke - smjer Rp = red prijevoza ili opi red prijevoza poiljaka T = tehnoloko vrijeme za operaciju analize koja se tretira. Osnovne i posebne karakteristike saobraajnog modeliranja potanskog sistema U opem smislu, model ini skup objekata, procesa ili pojava preslikan u njihove stvarne odnose. Koristei model moe se usmjeravati budue ponaanje postavljenog sistema. Modeliranje, prema tome, predstavlja nain reprodukcije nekog procesa ili pojave u cilju postizanja konanog rjeenja. Kada se radi o modelima koji se primjenjuju u saobraajnoj analizi potanskog sistema i njihove aplikacije na praktina rjeenja, posebno kod sainjavanja algoritma istraivanja, mogli bi se uzeti kao najprihvatljiviji modeli sa strukturom i obiljejima kako slijedi: a) Matematiki model koji predstavlja najvii nivo apstrakcije u modeliranju, a sainjava ga identifikacija varijabli i parametara realnog sistema. b) Ekonometrijski modeli ukljuuju matematiku interpretaciju ekonomskih kategorija, sa ciljem da se projiciraju budua kretanja. Kao varijable se uzimaju trokovi, prihodi, proizvodi i usluge u vremenskoj dinamici. c) Matrino modeliranje se koristi za predstavljanje ulaza i izlaza u neki model, to ini sutinu input-output analize. U ovome sluaju, posmatrani parametri i determinante koje ulaze, odnosno kao izlazne, se analiziraju i predstavljaju predmet zakljuivanja. d) Simulacijsko modeliranje predstavlja odreivanje takvih modela koji u osnovi imaju algoritamski opis procesa funkcionisanja sistema. Za rjeenje algoritma danas se koriste aplikativni raunarski programi.

13

Potanske usluge Nomenklatura, u optem smislu, predstavlja skup naziva koji se upotrebljavaju u nekoj grani nauke. U potanskom sistemu, nomenklatura je normativni akt (dokument) koji utvruje potanska uprava ili operator za cjelinu drave, prema organizaciji potanskog saobraaja, radi obezbjeenja pravilnog i nesmetanog funkcionisanja potanskog saobraaja kao jedinstvenog tehnikog i tehnolokog sistema. Nomenklaturom potanskih usluga definiu se sve vrste potanskih usluga, rasponi teina potanskih poiljaka, zone udaljenosti, skale vrijednosti za vrijednosne poiljke i usluge blagajnikih slubi (uplate i isplate), nain utvrivanja i odreivanja cijena za pojedine usluge u unutranjem i meunarodnom potanskom saobraaju. Nomenklatura potanskih usluga je osnov za definisanje brojnih drugih obiljeja u potanskom sistemu, meu kojima su: strukture usluga, cijena, tarifa, potanskih kodova, automatizacije prerade i alterskog poslovanja, bar - kodiranja, i dr. Primjer nomenklature za neke usluge: 1. Pismo I stopa do 20 grama II stopa preko 20 do 100 grama IIIstopa preko 150 do 250 grama IV stopa preko 250 do 500 grama Vstopa preko 500 do 1000 grama I dalje prema stopama teine do konana rjeenja. 2. Telegrami 2.1. Unutranji saobraaj 2.2. Meunarodni saobraaj 3. Paketi 4. Uputnice 5. Telekomunikacijske usluge preko pote 6. Bankarske usluge preko pote 7. Nove potanske usluge kao: - kartino poslovanje - Internet
14

- potanske prodaje, itd. - postnet - postop Potanske usluge su radnje potanskog operatora koje obuhvataju prijem i uruenje pismonosnih poiljaka, paketa, potanskih i telegrafskih uputnica, zatim posebnih, dopunskih i ostalih usluga koje se potrauju na tritu.

Strukturu, definisanje i opis usluga, kao i tehnoloke procese moemo postaviti i kao: Osnovne potanske usluge, koje moemo nazvati klasine i javljaju se gotovo u svim nomenklaturama i dokumentima Meunarodne potanske unije su slijedee: - pisma, - dopisnice, - tiskovine (novine i asopisi), - sekogrami, - mali paketi, -knjiene pismonosne poiljke (preporuene poiljke, vrijednosna pisma, paketi, uputnice) Posebne kategorije potanskih usluga: osobine ovih vrsta usluga su posebni postupci koji se zahtijevaju, a razliiti su od postupaka u obavljanju i tehnolokom procesu za osnovne usluge. U ovu kategoriju usluga spadaju: dostava poiljaka po hitnom postupku, dostava poiljaka avionom, uruenje poiljaka preko "poste-restant" altera, poiljke sa plaanjem otkupnog iznosa, vrlo hitni transport poiljaka, - izdvajanje paketa od ostalih poiljaka za preradu zbog nekih specifinih osobina poiljke poiljke sa povratnicom, izdvojeni paket, poiljka predana u posljednjem trenutku, poiljke koje se moraju uruiti lino primaocu, telekomunikacijske usluge preko pote, trgovake usluge preko pote (prodaja putem kataloga) meunarodna ubrzana pota (EMS) europaket prioritetna pota
15

tiskovine bez adrese elektronska pota

Dopunske potanske usluge: ovu vrstu usluga karakterie poseban zahtjev korisnika u odnosu na osnovnu ili posebnu kategoriju potanskih usluga, a u skladu sa pravilnikom o vrenju usluga i moguim tehnolokim procesima. Navodimo neke od dopunskih kategorija usluga koje se ee javljaju u praksi: promjena ili dopuna u adresi, slanje poiljke koja se posebno prati do primaoca, promjena u visini otkupnog iznosa ako je takva poiljka, da se otkupnina uplati hitnim telegramom, - da se post - restant poiljka dostavlja u stan ili u poslovne prostorije ili osobi koju odredi poiljalac ili primalac, da se uputniki iznos poalje hitno na drugo podruje. Pored ovih, u dopunske potanske usluge mogu se ubrojati i usluge koje su tehnoloki u nekoj vezi sa uruenjem i prijenosom poiljke, kao: potraivanje poiljaka, izdvajanje potvrde o prijemu knjiene poiljke, upotreba potanskog pretinca (fah), learina prispjele poiljke, prepakiranje paketa, i sl. Ugovorne potanske usluge: ova vrsta usluga se najee javlja u oblasti novanog prometa, i to: tedne slube, tekui i iro-rauni, naroita vrsta novanih knjiica, platni promet, naplata radio i televizijske pretplate, prodaja i isplata sreaka, prodaja i prijevoz novina i asopisa, otkup i zamjena stranih sredstava plaanja, naplata razliitih vrsta komunalnih rauna,npr. za struju,vodu,stanarinu,i sl Nove potanske usluge kao osnov potanske reforme: u koje spadaju: Ekspres prijenos poiljaka Kataloka prodaja Industrijski paket Dostava lijekova Usluge po ugovoru Post-restant prodaja

16

Potanski adresari Samousluna pota Elektronska pota Hibridna pota Oglaavanja u poti Igre na sreu u okviru potanskog sistema Poslovna saradnja sa novim korisnicima Usluge graanima za vrijeme odsutnosti Razliita deponovanja za potrebe graana Internet usluge Prodaja u potama (post hop) Elektronska trgovina (e- commerce) Elektronsko bankarstvo (internet banking) Elektronski novac (e- cash ) Mobilna elektronska trgovina (m. commerce)) pediterske usluge Struktura potanskih usluga u odnosu na tehnoloki proces

Tehnoloki proces u oblasti potanskog saobraaja ini skup radnih operacija koji proistiu iz sistema pruanja usluga razliitih vrsta i kategorija potanskih poiljaka. Kako ima vie vrsta potanskih poiljaka, postoji vie proizvodnih faza za odgovarajue vrste, kao: pismonosne poiljke, paketske, novani promet, i dr. Obrazovanje samostalnih proizvodnih ciklusa zavisi od potrebnog rada i rada koji e se utroiti za odreenu koliinu poiljaka. U proizvodne cikluse su ukljuene faze proizvodnje u prijenosu poiljaka od poiljaoca do primaoca. Kada se radi o manjem obimu poiljaka istovremeno su zastupljeni svi proizvodni procesi i sve vrste potanskih poiljaka. Kod veeg obima poiljaka, obrazuju se proizvodni procesi po vrstama usluga, npr. poseban tehnoloki proces za pismonosne poiljke, poseban za potanske pakete, ali se proizvodni proces objedinjuje u jedinstven tok na odreenom stepenu proizvodnog ciklusa. U fazi transporta, po pravilu, sve vrste poiljaka se objedinjuju.

17

Slika 3. Proizvodni ciklus prijenosa potanskih poiljaka Uoavamo da se u proizvodnom procesu pojavljuju faze prerade, i to: Prva faza, kao poetna, u prijemu potanskih poiljaka, Druga faza predstavlja preradu primljenih poiljaka koje se preraene otpremaju u pravcu odredita. Trea faza u tehnolokom procesu je transport potanskih poiljaka do odredine pote. etvrta faza je prispijee poiljaka u mjesto odredita poiljke sa proizvodnim procesima karakteristinim za ovu fazu. Peta faza je priprema poiljka za uruenje, odnosno uruenje poiljaka. U ukupnom ciklusu tokova poiljaka nalaze se polazne, dolazne i transportne poiljke, i to: - polazne poiljke su one koje se primaju u potama, - dolazne poiljke su one koje su prispjele u odreenu jedinicu potanske mree i koje trebaju da se urue primaocu. - tranzitne poiljke u jedinici potanske mree koja ih je primila, a treba ih otpremiti u pravcu odredine pote. Kapaciteti moraju biti usaglaeni prema obimu i strukturi usluga. U cilju unapreenja tehnolokog procesa odnosno unapreenja postojeih usluga kao i uvoenje novih, kljunu ulogu ima razvoj i izgradnja raunarske mree koja e omoguiti razmjenu informacija Informatizacija i automatizacija koje provode potanski sistemi u razvoju ide u nekoliko pravaca: a) - Kooperacija u obavljanju usluga posebno sa bankarskim sistemom za novane usluge i druga plaanja, - Agentski poslovi za povezanost sa integratorima u procesu tehnologije prijema, prijenosa i uruenja poiljaka, - Integracija i povezanost sa ostalim privrednim subjektima,
18

b) Elektronsko kartovanje poiljaka pomou kojeg je mogue: -usmjeravati poiljke, -oblikovati informacije o poiljkama kao, pravce i cijeli saobraajni tok, -praenje poiljke od prijema do uruenja, -usaglaavanje svih obiljeja poiljke u odnosu na prijem i uruenje. c) Integracija informacionog automatizovanog sistema potanske tehnologije u poslovni sistem. d) File - transfer o zaduenju i razduenju dostavnih pota za obine i telegrafske uputnice u domaem i meunarodnom saobraaju, kao i telefonskih i drugih vrsta rauna. e) Prijem poiljaka knjienih i obinih od velikih korisnika tehnologijom prijenosa podataka ili file-transfera. f) Elektronska razmjena podataka (EDI) kao nova tehnologija informatizacije i automatizacije. Meunarodna potanska unija (UPU) organizovano prikuplja podatke o potanskim uslugama, uposlenicima, opremi pota i cjeloj potanskoj infrastrukturi, potanskoj mrei, kao i financijskim pokazateljima Svi podaci o potanskom saobraaju se statistiki obrauju i publikuju godinje u Potanskoj statistici (Postal statistic- Universal Postal Union). Statistika usluga po strukturi oblikuje se po sistemu: a)Ukupan broj pismonosnih poiljaka - unutranji promet - meunarodni promet - otprema - prijem - prosjean broj poiljaka po stanovniku zemlje b) Poiljke grupe LC - unutranji promet - meunarodni promet - otprema - prijem c) Poiljke grupe AO - unutranji promet - meunarodni promet - prijem - otprema d) Poiljke sa posebnim rukovanjem - unutranji promet - meunarodni promet - prijem - otprema
19

e) Potanski paketi - obine paketske poiljke - unutranji promet - meunarodni promet - paketi sa oznaenom vrijednou f) Meunarodni promet - prijem - otprema. Koristei ovu statistiku i analizirajui razvijenost potanske mree, svaka zemlja moe da koncipira adekvatan sistem razvoja i reformi za svoje okruenje. Analiza uee i moguih uteda pojedinih dijelova potanske mree u ukupnoj cijeni potanske usluge, s posebnim osvrtom na infrastrukturne dijelove i eksploataciju. Tendencija u smanjenju infrastrukturnih komponenti U ranijem periodu razvoj potanske mree imao je obiljeje da se pokrije teritorija cijele drave neovisno o trokovima za svaku pojedinanu uslugu, jedinicu potanske mree ili infrastrukturu u cjelini. Pri tome nije imalo veeg znaaja da li je takav poslovni sistem rentabilan. Meutim, novi prilaz potanskoj mrei podrazumijeva da pokrije trokove obavljanja usluga na svakoj mikrolokaciji, tj. svakoj jedinici mree, a takoe i da ostvari pozitivan financijski dio za investicije u nove tehnologije i razvoj. U procesu formiranje potanskih operatora kao samostalnih javnih preduzea, potanske slube se nee financirati kroz budet drave, to znai da pota kroz postupak transformacije svojih usluga treba da uspostavi sistem rentabilnog poslovanja i da izae na trite sa svim uslugama u konkurentskom o kruenju. U analizi strukture potanske mree uoljivo je da mrea kao cjelina tehnolokog procesa, od prijema poiljke do njenog uruenja, obuhvata najvei dio, moglo bi se rei i do 80 % svih trokova ako se posmatra cjelokupna struktura, tj. infrastruktura sa tehnikim sredstvima, transportom i radnom snagom. U trokovnom smislu ostaje jedino jo dio menadmenta i druge administracije potanskog operatora. U svakoj jedinici potanske mree obavljaju se usluge za korisnike, stvaraju prihodi, ali su to takoe i mjesta nastanka trokova. Drugi je sluaj ako se radi o proizvodnim jedinicama, prerade, tu postoje direktni trokovi u kontinuitetu procesa rada. Trokove svake jedinice potanske mree sainjavaju i proistiu iz osnova kao: a)

20

oprema, radna snaga, zgrade, materijal, odravanje, opti trokovi, ostali razni trokovi, b) trokovi proizvodnog procesa prerade, kao indirektni trokovi, c) trokovi administracije operatora sa cjelinom fiksnih i varijabilnih trokova. U teoriji i praksi se kreiralo vie rjeenja rasporeda zajednikih trokova na proizvodne subjekte, a proces analize bi trebalo vriti po slijedeem: Usmjeravanje i obraun direktnih trokova za pojedine vrste usluga, Usmjeravanje i obraun direktnih trokova na pojedine jedinice potanske mree, Usmjeravanje i raspored zajednikih trokova prema produktivnosti jedinice, Usmjeravanje i raspored zajednikih trokova prema obimu usluga, - Usmjeravanje i raspored zajednikih trokova prema strukturi usluga u odnosu na rentabilnost svake usluge. Na bazi praktinog iskustva, teoretskog znanja i primjenom informacionih tehnologija mogue je formirati dobar sistem za raspodjelu trokova i prihoda i na toj osnovi definirati realnu kalkulaciju, cijene, produktivnost i rentabilnost svake usluge i svake jedinice potanske mree. Ako analiza pokae daje neka jedinica mree ili neka usluga nerentabilna potanski operator ima vie alternativa za rjeavanje tog problema, a naveemo neka od rjeenja: a) ukinuti takvu jedinicu, a pokrivenost mree obaviti na drugi nain, b) smanjiti broj alterskih radnih mjesta do nivoa rentabilnosti, c) smanjiti vrijeme rada i uestalost dostave poiljaka, d) organizovati neki oblik sekundarnih jedinica mree, e) uvesti sistem putujuih jedinica potanske mree koje e imati krae radno vrijeme i opsluivati veu teritoriju, f) uspostaviti novi sistem kombinovanog vlasnitva u kombinaciji vlasnik-pota i davati koncesije privatnicima za obavljanje usluga pote. Poseban aspekt i znaaj imaju transportni trokovi tako da oni imaju nekoliko obiljeja: a)transportni trokovi u ukupnim trokovima obavljanja usluga su visoki. b)transport zavisi od programiranja funkcija potanskog saobraaja u cjelini procesa od koncentracije, difuzije, prerade i uruenja krajnjem korisniku, c)osposobljavanje potanskog transporta za konkurentsku utakmicu sa
21

velikim svjetskim korporacijama u prijevozu ekspres poiljaka. Takoe poseban aspekt su trokovi radne snage, jer u ovom trenutku ukupni trokovi radne snage (plate i naknade za plate) kod potanskih operatora u BiH ine 50 60% ukupnih trokova, dakle rashoda, tako da je neophodno rekonstruiranje i optimizacija kadrovskog potencijala. Npr. mnoge potanske uprave i pojedinani operatori u konceptu mree zauzeli su stav da se ona mora reorganizirati, tako da je: - pota Finske reducirala u postupku racionalizacije potanskih jedinica sa 4800 na 2000 i na taj nain stvorila osnovu za bolje poslovanje (bolji rezultat), - pota vedske racionalizaciju sprovodi uvodei model potanskih usluga sa maloprodajnom mreom za ostale robe, - u potama Novog Zelanda utvreno je da od 1244 jedinice potanske mree, njih 600 je nerentabilno. U poetku je drava preuzela da financira ove jedinice ali ih je nakon toga zatvorila, - pota Francuske integrie potansku mreu i bankarsku aktivnost i uvodi druge racionalizacije, Potanski operatori u BiH primjenjuju djelomino svaka od ovih iskustava.

Sredstva potanske mree Pod sredstvima potanske mree podrazumijeva se tipizirana oprema, ureaji i transportna sredstva posredstvom kojih se obavljaju faze prijema, prijenosa, uruenja i zatite potanskih poiljaka. U ova sredstva spadaju: sredstva za samoposluivanje korisnika, sredstva za rad na alterima, sredstva za pripremu i preradu potanskih poiljaka, sredstva za unutranji transport, sredstva za spoljanji (meunarodni) transport, sredstva za uruenje, sredstva za zatitu, sredstva za obuhvat i primarnu obradu podataka. Pod sredstvima za samoposluivanje korisnika podrazumijevaju se oprema i ureaji posredstvom kojih se obavlja prijem ili uruenje poiljaka ili se pruaju druge usluge korisnicima putem samoposluivanja, tj. bez posredstva potanskog radnika. U ova sredstva spadaju: - potanski koveii, - zbirni potanski koveii, - kuni koveii, - potanski pregradci,

22

- potanski automati. Pod sredstvima za rad na alterima podrazumijevaju se maine i ureaji posredstvom kojih se obavljaju poslovi alterskog radnika, a u ova sredstva spadaju: - maine i ureaji za obavljanje novanog poslovanja, - maine za prijem pismonosnih poiljaka, - maine za prijem paketa, - pismonosne vage, - maine za igosanje i - raunarske maine. Pod sredstvima za pripremu i preradu potanskih poiljaka podrazumijeva se oprema, maine i ureaji namijenjeni za rad u jedinicama za preradu potanskih poiljaka, a u ova sredstva spadaju: maine za igosanje potanskih poiljaka, maine za otiskivanje kodnih oznaka potanskog broja, maine za odvajanje pismonosnih poiljaka po gabaritu i vrstoi, maine za okretanje na adresiranu stranu pismonosnih poiljaka, maine za automatsko dijeljenje i usmjeravanje pismonosnih poiljaka, maine za automatsko pakovanje svenjeva potanskih poiljaka u plastinu foliju, ureaji za automatsko dijeljenje i usmjeravanje malih paketa i pismonosnih svenjeva (svenjeva pismonosnih poiljaka), ureaji za automatsko pranjenje kontejnera potanskih poiljaka, stolovi za otvaranje i pranjenje potanskih vrea, luni ramovi za vree, ormari sa pregradcima za manuelno dijeljenje i usmjeravanje pismonosnih poiljaka, ureaji za ispranjavanje potanskih vrea i druga oprema. Pod sredstvima za unutranji transport podrazumijevaju se ona sredstva kojima se omoguava transport potanskih poiljaka unutar jedinice potanske mree a u cilju njihove prerade, a u ova sredstva spadaju: - runa kolica, - kontejneri, - transportne trake, - konvejeri, - motorna kolica, - viljukari. Pod sredstvima za spoljanji (meunarodni) transport podrazumijeva se: bicikli, motocikli,
23

putniki automobili, kamioni, autobusi, potanski vagoni, avioni, brodovi.

Pod tehnikim sredstvima za zatitu potanskog saobraaja podrazumijevaju se ureaji i druga sredstva za zatitu posredstvom kojih se vri zatita potanskih objekata, potanskih radnika, transportnih sredstava i samih poiljaka od napada ili ugroavanja. U ova sredstva spadaju: - ureaji za otkrivanje eksploziva i drugih opasnih materija u potanskim poiljkama, - signalnosigurnosni ureaji za radne prostorije u potanskim objektima, - alarmni ureaji za potansku torbu, - alarmni ureaji za potanska transportna sredstva, - ureaji za radio vezu s transportnim sredstvima, - ureaji za otkrivanje falsifikata. Pod sredstvima za uruenje podrazumijevaju se: - potanska torba, - potanski dekoi, - ureaji za isporuku i dostavu potanskih poiljaka. Pod sredstvima za obuhvat i primarnu obradu podataka podrazumijevamo: - raunarsku opremu, - komunikacijsku opremu i - raunare namijenjene za obradu podataka obuhvaenih alterskim terminalima. Tehniki uvjeti za objekte i prostorije Osnovni uslovi za objekte i prostorije potanskih jedinica su: prostornost, komunikativnost i namjenska upotrebljivost. Pod prostornou podrazumijevamo unutranji raspored i veliinu prostorija s kojim moe raspolagati potanska eksploatacija, bilo da se radi o projektovanju i dizajniranju nove zgrade, bilo da se radi o adaptaciji ve postojee zgrade za potrebe potanske jedinice. U vezi s elementom prostornosti svaka potanska zgrada mora zadovoljavati slijedea naela: - da je ispred i iza zgrade obezbjeen dovoljan prostor za manevrisanje vozila,

24

- da je u unutranjosti zgrade obezbjeen dovoljan prostor za korisnike usluga, - da je obezbjeen dovoljan prostor za rad potanskih radnika i - da je obezbjeen dovoljan prostor za smjetaj neophodnih sredstava potanske mree. Zahtjev komunikativnosti proistie iz same djelatnosti pote tako da uslovljava unutranji raspored prostorija koji mora omoguiti: - lak, - brz i - neometan saobraaj odnosno komunikaciju izmeu korisnika i radnika pote. Namjenska upotrebljivost objekata projektna rjeenja zgrade su u zavisnosti od njene namjene i zavisnosti da li su opeg tipa ili specijalizovanog tipa. Specijalizovane zgrade rjeavaju se na poseban nain i uglavnom je kod njih vie zastupljena horizontalna komunikativnost. Potrebno je izvesti zakljuak: potanski objekat i prostorija koji je optimalno projektantski rijeen treba da zadovolji slijedei zahtjev: brzinu usluivanja i organizaciju, to je bolje prilagoena korisniku potanska usluga i vrednovanje ljudskog faktora odnosno rada kroz humanizaciju i najbolje uslove rada. Kapaciteti u potanskom saobraaju. Uloga i podjela potanskih kapaciteta. Modernizacija potanskih kapaciteta i razvoj novih usluga. Kapaciteti u funkciji postizanja efikasnog i ekonominog poslovanja. Kapaciteti u potanskom saobraaju se projektuju, izgrauju prema potrebama i zahtjevima korisnika, stanovnika i privrednih subjekata odreene mikrolokacije. Realizacija i izgradnja odreenog potanskog kapaciteta odvija se u nekoliko karakteristinih faza i nije dopustivo preskakanje bilo koje faze jer se odrava na manje ili vie negativno optimalno eksploataciono rjeenje, kvalitet radova, financijsku konstrukciju i vremensku dinamiku realizacije. Te faze su slijedee: a) Donoenje odluke nadlenog organa koja se odnosi na izradu projekta objekta, njegovu izgradnju, financiranje kao i odreivanje investitora. b) Donoenje odluke nadlenog organa mjesta kojom se odreuje ua lokacija objekta i dobivanje urbanistike saglasnosti. c) Izrada elaborata za projektovanje objekta a kao obavezan sadraj elaborata za projektovanje potanskih kapaciteta smatra se: drutveni i privredni znaaj objekta kao i njegova uloga pri vrenju potanskih usluga u unutranjem i meunarodnom saobraaju namjena tj. njegova osnovna funkcija
25

 utvrivanje normi prostornih povrina na osnovu perspektivnog prometa i vrste potanskih usluga koje e se raditi u objektu utvrivanje broja radnika i radnih mjesta na osnovu perspektivnog prometa i usluga utvrivanje funkcionalnih odnosa izmeu prostornih povrina i proizvodno tehnolokih elemenata zastupljenost automatizacije i informatizacije utvrivanje drugih elemenata specifinih za potansku djelatnost, tehnologiju rada i arhitektonska rjeenja objekta. d) Izrada skice objekta na osnovu elaborata za projektovanje koju izrauje projektna organizacija. e) Izrada idejnog rjeenja f) Izrada investicionog programa koji se dodaje elaboratu sa odreenim ekonomsko-financijskim elementima u vezi s realizacijom programskog zadatka. g) Zavrnica prethodnih poslova je izrada glavnog projekta kod projektne organizacije. A opi elementi projektovanja potanskog kapaciteta zahtijevaju utvrivanje svih elemenata koji proistiu iz proizvodnog procesa i tehnologije rada: a) precizan raspored sredstava za rad i opreme u konkretno utvrenim prostornim povrinama. b) utvrivanje funkcionalnih odnosa izmeu virtualnih povrina i onih povrina koje su namijenjene unutranjoj cirkulaciji osoblja i poiljaka odnosno internim transportnim sredstvima. c) utvrivanje recipronih odnosa od kojih zavisi najpovoljnije prirodno osvjetljenje internih prostora i radnih mjesta. d) podjela globalnih enterijera objekta prema horizontalnim i vertikalnim elementima. e) smanjenje komunikacija na najpotrebniju funkcionalnu mjeru. f) fiksiranje kapaciteta radne sredine kao prirodnog i vjetakog osvjetljenja, zagrijavanja, ventilacije, sanitarija i drugo, sa oznaavanjem taaka napajanja elektro, hidro i drugih tokova i vodova. g) utvrivanje drugih elemenata koji proistiu iz namjene objekta i tehnolokih procesa koji e u objektu biti zastupljeni. U kapacitete potanske mree spadaju: kapaciteti za pruanje usluga korisnicima kapaciteti za preradu potanskih poiljaka kapaciteti za nove usluge. Nove usluge su uglavnom na bazi elektronike, informatizacije i automatizacije i one se ostvaruju uglavnom pomou visoko softificirane opreme za iji smjetaj i rad su potrebni posebni uslovi odnosno specijalni kapaciteti koji omoguuju traene uslove. Metamorfoza promjena potanskog sistema od klasikog do
26

savremenog naina obavljanja potanskih usluga koja treba da bude usaglaena sa zahtjevima korisnika, praktino se odvija kroz: 1. promjenu tehnologije i masovnu primjenu tehnikih sredstava 2. promjenu asortimana usluga odnosno pored klasinih, uvoenje i novih usluga 3. promjena organizacije obavljanja usluga i u tehnikim procesima 4. promjene interne i zakonske regulative 5. obezbjeenje vee poslovne aktivnosti. Takoe moe se rei da se novim i klasinim uslugama strukturna uloga pote moe poboljati kroz: - transformaciju potanskih usluga, - supstitucija starih usluga novim - uvoenjem potpuno novih usluga, - uvoenje razliitih pogodnosti za korisnike, kooperantskim odnosima sa drugim netipinim potanskim operatorima. Globalna ocjena loeg uea potanskih uprava u dinaminom tritu prijenosa poiljaka i komunikacija objanjava se neinventivnou i neprilagoenom tj. netrinom ponaanju javnih potanskih operatora. Njihove aktivnosti su uglavnom usmjerene u administrativnom konceptu koji je u osnovi destimulativan. Zbog svega ovoga neophodno je definisati prioritetne ciljeve od kojih navodimo: bolje poznavanje trita u njihovim razliitim komponentama, elaboriranje i primjena poslovnih strategija usmjerenih klijentu, prilagoavanje strukture i funkcionalne organizacije potrebama trita, uvoenje programa poslovnih odnosa sa klijentom, promjena politike potpune kvalitete usluge, poboljanje sigurnosti u svim fazama potanskih aktivnosti, primjena telekomunikacijskih sistema koji poboljavaju efikasnost potanske mree, kontrola trokova i poboljanje produktivnosti operacija, postizanje autonomije upravljanja i komercijalizacije jasno definisanje monopola i obaveza javnih potanskih operatera i razvoj kadrovskih potencijala u poti.

27