Obszary akademickiej wiedzy naukowej Pedagogika

Tematy do dyskusji na XXI wiek

Obszary akademickiej wiedzy naukowej

Pedagogika
Tematy do dyskusji na XXI wiek

REDAKCJA NAUKOWA

DOMINIKA CZAJKOWSKA-ZIOBROWSKA JANUSZ WINIEWSKI

Pozna 2011

Recenzje prof. dr hab. Kazimierz Wojnowski dr Piotr Ziobrowski

Korekta Magdalena Bukowska Projekt okadki Agnieszka Czajkowska Redaktor techniczny Agnieszka Czajkowska

Copyright 2011 by Altus sp. z o. o. All rights reserved ISBN: 978-83-932394-0-5

Akademicki Instytut Naukowo-Wydawniczy ALTUS sp. z o. o. ul. Grochowe ki 7a lok. 8 61-752 Pozna
e-mail:wydawnictwo@altus.org.pl www.altus.org.pl
Druk i oprawa: ESUS ul. Wierzbicice 35 61-558 Pozna

Wydanie pierwsze Druk ukoczono w czerwcu 2011

SPIS TRECI
Wstp Marta BA A AK POSTULOWANA SYLWETKA NAUCZYCIELA WSPCZESNEJ SZKOY Dominika CZAJKOWSKA-ZIOBROWSKA KRGI RODOWISKOWE W YCIU CZOWIEKA Kateryna DREK ROLA NAUCZYCIELA JAKO WYCHOWAWCY W PROCESIE NAUCZANIA UCZNIW Przemysaw GSIOREK DEMOKRATYZACJA EDUKACJI NA PRZYKADZIE REFORM SYSTEMU OWIATOWEGO SOWACJI W LATACH 19922004 Renata KOWAL, Eliza MAZUR MCZYZNA-OJCIEC, KOBIETA-MATKA SPOJRZENIE WSPCZESNOCI Katarzyna KRYGIER POSTAWY RODZICIELSKIE A WYCHOWANIE DZIECI Piotr MODZELEWSKI NAUCZYCIEL W ROLI TERAPEUTY I COACHA WOBEC PROBLEMW DZIECI I MODZIEY W XXI WIEKU Agnieszka OTTO METODA FONOGESTW JAKO SPOSB NABYWANIA KOMPETENCJI JZYKOWEJ DZIECI NIESYSZCYCH Marek PISKULSKI OPIEKA RODZICW NAD DZIECKIEM TRUDNYM W UJCIU ZABURZE PSYCHICZNYCH MODZIEY Dorota RONDALSKA ASPIRACJE EDUKACYJNE JAKO SUBIEKTYWNE PODOE UPOWSZECHNIANIA OWIATY Katarzyna TROJAN UCZE I NAUCZYCIEL W RODOWISKU WEB 2.0 CZYLI O MEDIACH SPOECZNOCIOWYCH W NAUCZANIU I UCZENIU SI JZYKW OBCYCH Ewa WYSOCKA MODE POKOLENIE WOBEC NIEGOCINNEJ RZECZYWISTOCI ANALIZA JAKOCI YCIA MODZIEY W PERSPEKTYWIE PEDAGOGICZNEJ 7

11

29

51

62

96

109

120

139

155

163

176

193

Przemysaw GSIOREK Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Wydzia Pedagogiczno-Artystyczny UAM DEMOKRATYZACJA EDUKACJI NA PRZYKADZIE REFORM SYSTEMU OWIATOWEGO SOWACJI W LATACH 19922004
Streszczenie Gwnym celem niniejszego artykuu byo ukazanie najwaniejszych obszarw i dynamiki zmiany w polityce owiatowej i praktyce edukacyjnej, jakie miay miejsce w Republice Sowackiej (od systemu totalitarnego do demokracji, od internacjonalizmu do globalizacji, od ideologicznego monizmu do pluralizmu, od jednoci do rnorodnoci itd.) Przedstawione tu zostay analizy zmian w systemie owiatowym w kontekcie poczonych z nimi zmian spoecznych. DEMOCRATIC REFORMS IN EDUCATIONAL SYSTEM BASED ON EXAMPLE OF SLOVAKIA (1992-2004) Summary The main purpose of this work is to present the most important circumstances, factors and dynamic of change in education policy and educational practice in Slovak Republic (from totalitarian system to democracy, from internationalism to globalisation, from ideological monism to pluralism, from unity to diversity etc.). It contains analysis of formal and organizational changes and their connections with broad social context.

Sowacja po upadku komunizmu zamiast wprowadzenia Reformy owiatowe wprowadzane na Sowacji w okresie istnienia pastwa federacyjnego (19891992) miay ten sam charakter i obejmoway te same obszary, co w Czechach. Za zmiany szkolne w federacji odpowiadaa Federalna Rada Owiatowa (Federlna kolsk rada), ktra dbaa o zachowanie jednolitego charakteru szkolnictwa w obu czciach pastwa. W Czecho-Sowacji obowizywao wic to samo prawo owiatowe, istniaa podobna struktura szkolna i zasady finansowania szkolnictwa1. Rozmroenie lodwki komunistycznej jak pisali M. Btora i Z. Btorov bar-

Slovensk kolstvo na kriovatke tiscro. Vvoj v rokoch 1989-1999, Bratislava 2000, s. 20.

63

dzo szybko ujawnio odmienny charakter obu spoeczestw i rne reakcje na zaproponowane zmiany spoeczne i owiatowe2. W przededniu aksamitnej rewolucji Sowacy nie przeywali tak bolenie jak Czesi okresu normalizacji (mwi si nawet o tak zwanej mikkiej normalizacji na Sowacji). Podczas gdy w okresie komunizmu na Sowacji w szybkim tempie rozwija si przemys (w duej czci za czeskie pienidze), gospodarka czeska tracia swj wysoki poziom rozwoju (przypomnijmy, e w okresie I Republiki by to jeden najlepiej z uprzemysowionych i najbogatszych krajw na wiecie). Wikszo spoeczestwa sowackiego wydawaa si by rwnie dobrze przystosowana do komunistycznych warunkw polityczno-gospodarczych. J. Mlynrik, historyk pracujcy na uniwersytecie w Bratysawie, wprost stwierdza, e rewolucja zostaa przyniesiona do Bratysawy z Pragi3. Na Sowacji praktycznie nie istniay polityczne i intelektualne elity dysydentw, ktre odegray tak znaczc rol w demokratyzacji ycia politycznego w spoeczestwie czeskim. Istniejce wrd Sowakw tendencje antykomunistyczne dotyczyy odmiennych kwestii: uregulowania kwestii narodowej i swobody w wyznawaniu wiary. Wyjania to peen dystansu stosunek Sowakw do szybkiego procesu demokratyzacji. Wikszo praktycznie nie uwiadamiaa sobie potrzeby dekomunizacji ycia spoecznego. Popularne byo wwczas powiedzenie: Najpierw federalizacja, pniej demokratyzacja, z kolei Czesi wyranie opowiadali si za odwrotnoci przemian4. W rd Sowakw sukcesem byo jak pisali M. Btora i Z. Btorov gdy zaczynao si mwi choby o perestrojce5.

M. Btora, Z. Btorov, Neznesiten ahkos rozchodu, [w:] Dlen eskoslovenska. Deset let pot, red. K. Vodika, Praha 2003. 3 J. Mlynrik, Histria esko-slovenskch vzthov, [w:] Dlen eskoslovenska. Deset let pot, op. cit., s. 28. 4 P. Phoda, Sociln-psychologick aspekty souit, [w:] Dlen eskoslovenska, op. cit., s. 3637. 5 M. Btora, Z. Btorov, Neznesiten..., op. cit., s. 74.

64

Rysunek nr 1. Czy jeste za czy przeciw socjalizmowi?

Cyt. za: K. Vodika, Piny rozdlen: souhrnn analza, [w:] Dlen eskoslovenska, op. cit., s. 219.

W owiacie rwnie nie dostrzegano negatywnych reminiscencji postkomunistycznych, w zwizku z czym nie tylko nie uwiadamiano sobie potrzeby zmian, ale jak pisaa wwczas E. Truneckova przeciwko ich wprowadzeniu wystpuje przede wszystkim wielu pedagogw, a szczeglnie kierowniczych pracownikw kuratorium6. Pracownikom administracji owiatowej, jak te i nauczycielom brakowao podstawowej wiedzy na temat rnic midzy edukacj komunistyczn, a formami ksztacenia stosowanymi w krajach demokratycznych. Przykadem tego moe by fakt, e bardzo czsto wwczas utosamiano szkoy alternatywne ze szkoami prywatnymi i wyznaniowymi. Wikszo z nich nie wprowadzaa do procesu nauczania adnych innowacyjnych elementw, gdy podstaw ich funkcjonowania by jednolity plan nauczania wyznaczony przez ministerstwo. W zwizku z powyszym ilo naprawd alternatywnie pracujcych nawet nie szk, ale klas, bya bardzo maa i gwnie na pierwszym stopniu szkoy podstawowej7.

E. Truneckova, Wychowanie fizyczne w nowych warunkach spoecznych Sowacji, [w:] Transformacja w edukacji - konieczno, moliwoci, realia i nadzieje. Materiay II Midzynarodowej Konferencji Naukowej z cyklu Szkoa i nauczyciel a integracja Europy. W Bydgoszczy w dniach 29.09.-1.10.1994 r., red. E. Podoska-Filipowicz, H. Baejowski, R. Gerlach, Bydgoszcz 1995, s. 507. 7 M. Fleskova, System ksztacenia nauczycieli w Sowacji w procesie zmian politycznych, ekonomicznych i spoecznych, [w:] Transformacja w edukacji..., op. cit., s. 157158.

65

Spoeczestwo sowackie wykazywao znacznie mniejsz inicjatyw i zaangaowanie w sprawy reformy owiaty, rwnie odpowied na nowo powstae moliwoci prawne nie bya tak dynamiczna, a jeeli dziaania zostay podejmowane, posiaday znaczco odmiennych charakter. Na Sowacji wolniej na przykad rozwijay si szkoy prywatne i mniej aktywne spoecznie byy pozarzdowe organizacje owiatowe. Odnotowano natomiast gwatowny i nieproporcjonalnie wikszy wzrost iloci szk wyznaniowych (gwnie szczebla podstawowego)8.

Rysunek nr 2. Opinie Czechw i Sowakw na temat prywatyzacji (rok 1992)

rdo: Sociologick aktuality 1992, nr 2, s. 13; Cyt. za: K. Vodika, Piny rozdlen: souhrnn analza, [w:] Dlen eskoslovenska, op. cit., s. 217.

Reformy wolnorynkowe bardzo szybko zweryfikoway jako komunistycznej industrializacji gospodarki sowackiej (oderwanej od realiw ekonomicznych). Odnotowano wic, znacznie wikszy ni w Czechach, spadek produkcji, szybszy wzrost bezrobocia i inflacji. Spoeczestwo sowackie z wiksz obaw ni czeskie spogldao w przyszo, znacznie bardziej

Structures of Education, Initial Training and Adult Education Systems in Europe, Slovakia 2003, s. 15; Zkladn koly - prloha 1, [w:] Slovensk kolstvo na kriovatke tiscro. Vvoj v rokoch 1989-1999, Bratislava 2000. Pierwsza prywatna szkoa podstawowa na Sowacji powstaa dopiero w 1993 r., a w 2002 r. odnotowano istnienie tylko dziesiciu tego typu placwek. Inn dynamik posiada natomiast rozwj szk wyznaniowych: w 1990 r. istniay dwie szkoy podstawowe, w 1993 r. byo ju osiemdziesit jeden instytucji tego typu i sto w 2002 r.

66

lkao si prywatyzacji i wolnego rynku. Jednoczenie Sowacy wykazywali mniejsz aktywno spoeczn, innowacyjno i inicjatyw gospodarcz. Brak wiadomoci potrzeby reform spoecznych (odejcia od antropologii homo sovieticus) oraz nieobecno opozycyjnych w stosunku do komunizmu elit intelektualnych i politycznych spowodoway, e w stosunkowo atwy sposb kontrol nad przebiegiem reform uzyska lewicowo i nacjonalistycznie nastawiony populista V. Meiar9. Zaufanie jakim obdarzyli go wyborcy nowo powstaego pastwa sowackiego bardzo szybko zacz wykorzystywa do koncentracji jak najwikszego zakresu wadzy we wasnych rkach. Zahamowano reformy we wszystkich obszarach ycia spoecznego, w tym rwnie w owiacie. Wprowadzono wiele niedemokratycznych przepisw prawnych, zaostrzono negatywne stosunki z mniejszociami narodowymi (szczeglnie z mniejszoci wgiersk) i utrudniono funkcjonowanie organizacjom obywatelskim. Demokratyczna reprezentacja jak zauwaaj wspomniani wczeniej M. Btora i Z. Btorov polityczna w takiej sytuacji wezwaaby wszystkich do wsppracy i staraa si zbudowa konsensus narodowy w sprawach reform. Partia posiadajca wadz tu po wyborach okazaa si by zamknita na wspdziaanie z innymi ugrupowaniami politycznymi, nie przestrzegaa zasad wolnoci mediw i swobd uczelni wyszych oraz dokonaa czystek personalnych w instytucjach pastwowych, szkolnictwie, pomocy spoecznej i opiece zdrowotnej10. Prace parlamentu nad reformami paralioway nieustanne konflikty polityczne i, jak podkrela znany badacz spoeczestwa sowackiego G. Mesanikov, nie chodzio w tym o klasyczny spr midzy wadz i opozycj, prowadzony wedug oglnie akceptowanych zasad, lecz by to spr dotyczcy bezporednio tych zasad, ktre s fundamentalne dla systemw demokratycznych. O ile wic system spoeczny i owiatowy w Czechach, pod wpywem rozwoju aktywnoci osb i organizacji, powoli ulega demo-

10

J. Mlynrik, Histria..., op. cit., s. 28. M. Btora, Z. Btorov, Neznesiten ahkos rozchodu, op. cit., s. 97.

67

kratyzacji w niepodlegej Republice Sowackiej zdaniem G. Mesanikova doszo do zaamania rozpocztej wczeniej transformacji11. Postkomunistyczna hybryda Przyczyn zahamowania, czy nawet regresu, reform edukacji w pierwszych latach istnienia Republiki Sowackiej, zdaniem E. Truneckovej, by fakt nie tyle nie zrozumienia idei humanizmu i demokracji, co raczej zego ich rozumienia. Podobnie jak w Czechach, tak na Sowacji, idee te byy w rwnym stopniu odczuwane jako podane oraz jako mgliste i wieloznaczne. Najprostsz metod ich oswojenia i ukonkretnienia w nowej rzeczywistoci sowackiej byo wpisanie znacze pochodzcych z odbijajcych si jeszcze echem komunistycznych deklaracji o humanizmie i demokracji. Postkomunistyczna hybryda powstaa wic w wyniku poczenia mentalnoci komunistycznej i uproszczonego rozumienia zasad demokracji, co ujawniaa w takich sformuowaniach, jak: skoro zostaem wybrany w demokratycznych wyborach to mog robi co chc lub, jak dosownie wyrazi si premier V. Meiar, macie wikszo w parlamencie to mnie odwoajcie12. Czste konflikty polityczne stay si powodem odsuwania problemw szkolnictwa na dalszy plan i braku jakiejkolwiek stabilnoci personalnej, koncepcyjnej i programowej zmian proponowanych przez kolejne wadze owiatowe. Przykadem tego moe by fakt, e w latach 19891996 na czele resortu owiaty stao omiu ministrw, przy czym rednia dugo piastowania tej funkcji nie przekroczya roku. Kady z innej perspektywy postrzega stan, problemy, moliwoci oraz potrzeby szkolnictwa. Nowy minister najczciej rozpoczyna sw prac od krytyki poprzednikw i zapewnie, e najwaniejsze jest podjcie pracy nad dalekosin koncepcj

11

G. Mesanikov, Desa rokov samostatnej SR, [w:] Dlen eskoslovenska, op. cit., s. 311; Zob. M.Leko, Meiar a meiarizmus. Politik bez krupl, politika bez zbran, Bratislava 1996, s. 237-238. 12 Zob. M. Leko, Meiar , op. cit. s. 112-114; E. Truneckova, Wychowanie, op. cit., s. 507.

68

rozwoju szkolnictwa13. Do 1996 roku kolejne wadze owiatowe opracoway kilka projektw reform owiaty midzy innymi takie jak: - Szkoa 2000 odnowa i rozwj systemu edukacji do roku 2000 (kola 2000 obnova a rozvoj vzdelvacieho systmu do roku 2000) z 1991 roku; - Konstantyn - narodowy program wychowania i ksztacenia w okresie 19952015 (Kontantn Nrodn program vchovy a vzdelvania na obdobie 1995-2015) z 1994 roku; - Transformacja szkolnictwa 1995 (Transformcia kolstva 1995) z 1995 roku; - Dalekosina koncepcja rozwoju systemu owiaty (Koncepcie rozvoja kolstva vo vetkch zlokch s dlhodobm vhadom) z 1996 roku. Nakrelay one midzy innymi podstawy ideologiczne, organizacyjne, spoeczne, prawne, ekonomiczne i personalne sowackiego systemu owiatowego. Ze wzgldu na nieustabilizowan sytuacj spoeczno-polityczn aden z powstaych projektw nie by przez og spoeczestwa dobrze poznany, ani te nie zosta oficjalnie przyjty i wprowadzony. Szczeglnie ambitne cele zdaniem czeskiego profesora J. Prchy zostay przedstawione w projekcie Konstantyn14: - zwikszenie iloci absolwentw szk rednich osiemnastoletniej populacji z 48% na 80%; - zwikszenie iloci przyj na uczelnie wysze w tej samej grupie wiekowej z 17% na 80%; - zmniejszenie iloci osb koczcych edukacj na szkole podstawowej; - zwikszenie wspczynnika oglnego wyksztacenia spoeczestwa sowackiego z 1,71 w roku 1991 na 1,89 w roku 2010, tzn. o 10,6%15.

J. Prcha, Vzdlvn a kolstv ve svt, Praha 1999, s. 294; Slovensk kolstvo na kriovatke, op. cit., s. 15; L. erych, Zvren zprva ze sympozia, [w:] Reformy kolstv ve Stedn a Vchodn Evrop: prbh a vsledky, Praha 1996, s. 124. 14 J. Prcha, Vzdlvn a kolstv ve svt, Praha 1999, s. 294. 15 M. Hrabinsk, Slovensko, [w:] Vzdlvac systmy v zahrani, red. V. Jekov, Praha 1996, s. 108; J. Prcha, Vzdlvn , op. cit., s. 294; Slovensk kolstvo na kriovatke, op. cit., s. 52.

13

69

Ze wzgldu na to, e nie prowadzono wwczas adnych bada nad owiat (wiele instytucji badawczych zlikwidowano), wszystkie projekty reform powstaway jedynie w oparciu o indywidualne refleksje specjalistw. Wprawdzie kada z koncepcji jak pisze M. Beo zawieraa stwierdzenia o potrzebie analizy stanu, problemw i jakoci edukacji, lecz w adnej z nich takiej rzetelnej analizy nie podjto [] projekty te zdaniem tego autora przedstawiaj romantyczn i nieprawdziw wizj rozwoju szkolnictwa, ktra nie ma adnego oparcia w rzeczywistym jego stanie. Badacz w uwaa, e przyczyn tego najprawdopodobniej by wyrany brak woli do poznania prawdy o szkolnictwie, strach przed zobaczeniem jego obiektywnego obrazu16. Tymczasem kontrola nad edukacj sowack zostaa ponownie mocno zcentralizowana i upolityczniona. O wyborze osb na stanowiska kierownicze w owiacie nie decydoway kryteria zwizane z profesjonalnymi kompetencjami lecz przynaleno partyjna, wierno, koleestwo. Zdaniem niektrych autorw wynikiem takiej polityki personalnej by amatorski sposb zarzdzania owiat zarwno na poziomie szk i uczelni, jak i ministerstwa, co ostatecznie, doprowadzio do powanego kryzysu w szkolnictwie sowackim17. Innym z przejaww centralizacji systemu owiaty byo cige funkcjonowanie komunistycznego resortyzmu, ktremu towarzyszyo gboko zakorzenione we wadzach owiatowych przewiadczenie, e projektowanie i realizacja reform szkolnych naley do zada ministerstwa. Wadze sowackie, jak niegdy komunici, werbalnie zapewniay, e d do poczenia szkoy ze spoeczestwem, lecz mechanizmy wprowadzanych przez nich reform u samych podstaw byy z tym stwierdzeniem sprzeczne. Do pracy nad tworzeniem koncepcji zapraszano stosunkowo niewiele osb z poza resortu owiaty i nie podejmowano adnych prb zainteresowania

16 17

M. Beo, Uitelia v procese transformcie, Pedagogick spektrum 2000, nr 7/8, s. 34. Koncepcia rozvoja vchovy a vzdelvania v Slovenskej republike na najblich 15 - 20 rokov (projekt Milnium), Bratislava 2001, s. 7.

70

reform pracodawcw oraz osb i instytucji, ktre w istotny sposb zwizane s ze szkolnictwem18. Ministerstwo kontrolowao funkcjonowanie szk za porednictwem istniejcych w terenie, cakowicie temu resortowi podlegych, urzdw szkolnych. Centralne zarzdzanie szkolnictwem izolowao wic szkoy od rzeczywistych potrzeb gmin oraz wojewdztw i odwrotnie. W zwizku z powyszym, jak stwierdzono w raporcie z 2000 roku o owiacie sowackiej niedostatecznie wykorzystywano istniejc w prawie moliwo do autonomicznego funkcjonowania szk19. Zmiana podziau administracyjnego kraju na wojewdztwa (kraj) i okrgi (okres), ktra nastpia po 1996 roku tylko pozornie poprawia sytuacj. W jej wyniku okrgom przydzielono przedszkola, szkoy podstawowe oraz instytucje pozaszkolne a wojewdztwom szkolnictwo rednie i specjalne. Zniesiono dziki temu odgrne sterowanie owiat, lecz nadal pozostaa ona w rkach urzdnikw pastwowych. Nowe jednostki terytorialne, ktrym zlecono przejcie odpowiedzialnoci za szkolnictwo nie miay charakteru samorzdowego. Niejasny podzia kompetencji sprawi, e rady szkolne, ktre powstay przy urzdach wojewdzkich i okrgowych, nie utrzymyway adnego kontaktu z ministerstwem, ani te nie wspdziaay miedzy sob20. Prawo wprowadzone jeszcze w okresie federacji Czecho-Sowackiej pozwolio szkoom na bardziej samorzdne funkcjonowanie dziki moliwoci uzyskania osobowoci prawnej, czy zaoenie rad szkolnych. Brak prawidowego zabezpieczenia dla demokratycznego funkcjonowania rad doprowadzi jednak do sytuacji, w ktrej wybr czonka rady mg by bardzo atwo zmanipulowany przez dyrektora szkoy. Dyrektorzy bowiem postrzegali rady szkoy jako niepodanego oponenta i organ kontrolny. Nauczyciele natomiast, ktrzy byli zainteresowani prac w ramach rady, szybko rezygnowali ze swych zamiarw, widzc, e w rzeczywistoci nie mog one w aden sposb wpywa na faktyczne funkcjonowanie szkoy. Decyzje podejmowane przez rad byy bowiem blokowane przez wadze instytucji

Slovensk kolstvo na kriovatke, op. cit., s. 1517, 112. Ibidem, s. 15. 20 Ibidem, s. 6364.
19

18

71

na terenie ktrej dziaaa. W rd nauczycieli byli rwnie i tacy, ktrzy negatywnie odnosili si do faktu obecnoci w radzie szkoy przedstawicieli rodzicw. Uznawali fakt, e rodzice s prawnymi opiekunami dzieci, lecz jako osoby bez profesjonalnego przygotowania nie mog kompetentnie rozstrzyga o kwestiach wychowania i ksztacenia w szkoach. Wyraali opr przed przyjciem tego, e jako wychowawcy dzieci, s rwnie rwnorzdnymi partnerami szkoy, a jako zainteresowani szko obywatele, maj prawo ustosunkowa si do dziaalnoci szkoy, jako instytucji publicznej i partycypowa w procesie kierowania ni. W zwizku z powyszym bardzo czsto decyzje rad nie byy akceptowane przez wadze szkoy, a ich istnienie miao charakter jedynie formalny21. Negatywna postawa osb pracujcych na wszystkich szczeblach owiaty do wspdziaania z rodzicami nie tylko nie sprzyjaa ich zainteresowaniu sprawami szkoy, ale powodowaa rwnie, e rodzice przerzucali ca odpowiedzialno za wychowanie i wyksztacenie swoich dzieci na nauczycieli. Zgodnie z wynikami bada przeprowadzonymi w 1994 roku tylko 6,6% rodzicw odpowiedziao, e maj prawo do wyboru i oceniania nauczycieli, 5,7% twierdzi, e maj prawo decydowania jakich przedmiotw maj si uczy ich dzieci, a 0,68 rodzicw chce decydowa o budecie szkoy22. Nauczyciele, ktrzy chcieli wsppracowa z rodzicami i rozwija swoje zawodowe kompetencje robili to w ramach swojego czasu wolnego i powicali na to wasne pienidze. Przekonywali do tego kolegw i wsppracownikw, zakadali grupy inicjatywne i stowarzyszenia. Dla tych celw poszukiwali take wsparcia finansowego w fundacjach zagranicznych, ktre nie znajc realiw sowackich odmawiay im pomocy z uzasadnieniem, e finansowanie owiaty to rzecz pastwa. Rzdowi i administracji owiatowej natomiast, nie tylko brakowao pienidzy na owiat, ale przede wszystkimi nie podejmoway one wsppracy z organizacjami pozarzdowymi. Pracownicy odpowiedzialni za funkcjonowanie owiaty nie potrafili doceni

21

. Mocko, Pohad z druhej strany (Reflexie o pedagogickej realite ttneho gymnzia), Pedagogick revue 1997, nr 7/8, s. 384385; Slovensk kolstvo na kriovatke..., op. cit., s. 63. 22 M. Fleskova, System ksztacenia nauczycieli..., op. cit., s. 157.

72

innowacji pedagogicznych, a dcym do nich nauczycielom i rodzicom brakowao konsekwencji, pewnoci siebie, ale te moliwoci i przestrzeni spoecznej, w ktrej mogliby broni swoich racji. Wynik tej konfrontacji by negatywny dla rodzcych si inicjatyw obywatelskich w obszarze owiaty i wiele rozpocztych na Sowacji innowacji pedagogicznych zostao zlikwidowanych23. Caoksztat sytuacji w owiacie, cechowa si tym, e niewielu nauczycieli rozpoczynao innowacyjne dziaania. Wiksza ich cz nie podejmowaa problemw, oczekiwaa na zmiany inicjowane odgrnie (syndrom pasywnego oczekiwania na reform), a jeszcze inni przeywali rozczarowanie obecnym stanem. Negatywny wpyw na aktywn postaw nauczycieli mia rwnie fakt, e im wicej si mwio o depolityzacji i deideologizacji szkolnictwa, tym bardziej szkolnictwo stawao si aren star politycznych. W wielu z nich powsta opr w stosunku do polityki w ogle, a szkolnej w szczeglnoci, w zwizku z tym do jakiegokolwiek dziaania spoecznego na szersz skal rwnie w obszarze owiaty. Zdaniem wspomnianych ju powyej autorw raportu o owiacie sowackiej u osb zaangaowanych w szkolnictwo troska i staranie o demokratyczn szko zmienia si w lk o jej przyszo24. Ponadto wadze nie dostrzegay w owiacie czynnika, powodujcego wzrost ekonomiczny. Na edukacj kierowano wic stosunkowo niewielkie rodki finansowe. Pace nauczycieli praktycznie nie wzrastay (przy jednoczenie duej inflacji), co spowodowao, e wiele zdolnych osb rezygnowao z pracy w owiacie, a ich miejsce zajmowali ludzie nie posiadajcy odpowiednich kwalifikacji. W 1996 roku wprowadzono prawo, ktre miao powstrzyma zatrudnianie w szkoach osb bez przygotowania pedagogicznego, jednak nie zdoao ono zahamowa wyej wspomnianej tendencji. Dowodem tego jest fakt, e jeszcze w roku szkolnym 1999/2000 tylko 70,68% nauczycieli w szkoach podstawowych i 68,96% w rednich posiadao odpowiednie kwalifikacje oraz jedynie 46,65% w szkoach specjalnych.

23

M. Matulkov, Program podpory pedagogickch inovci, Pedagogick revue 2001, nr 3, s. 261 262. 24 Slovensk kolstvo na kriovatke , op. cit., s. 1416.

73

W szkoach podstawowych natomiast 52,86% nauczycieli jzyka angielskiego byo przygotowanych do wykonywania zawodu i 58,78% nauczycieli jzyka niemieckiego25. Zdaniem M. Fleskovej rwnie wiele zastrzee mona mie do kompetencji i tych wykwalifikowanych nauczycieli. Absolwenci wydziaw pedagogicznych dobrze byli przygotowani do nauczania przedmiotw kierunkowych, nie potrafili natomiast pracowa z konkretnym uczniem, ksztatowa jego osobowoci, rozwija twrczoci i samodzielnoci, wprowadza pozytywnych relacji spoecznych na lekcji. Autorka ta w swym wystpieniu wygoszonym w 1994 roku podawaa, e ograniczono na studiach ilo zaj z pedagogiki i psychologii do 1020% oglnego czasu, co w konsekwencji doprowadzio do przedkadania realizacji programu nad wychowanie i sprowadzenia oceny pracy wychowawczej nauczyciela do umiejtnoci utrzymania dyscypliny. Wielu wczesnych absolwentw wydziaw pedagogicznych, ktrzy rozpoczynali prac podchodzio z entuzjazmem do nowych metod i form dydaktyczno-wychowawczych, ale ju w krtkim czasie jak pisaa M. Fleskova pod wpywem rodowiska schodz do metod tradycyjnych i stereotypowych26. Wedug opinii M. Pereszlnyi sytuacja ta nie zmienia si jeszcze w 2001 roku, poniewa studia pedagogiczne cigle s zorientowane na przedmioty, to znaczy na przygotowanie specjalistw od matematyki, sowackiego, historii [] a nie na przygotowanie nauczycieli [] absolwenci wiedz jak by dobrym matematykiem, historykiem [] ale nie potrafi nauczy swego przedmiotu, nie wiedz jak nim zainteresowa ucznia i jak rozwizywa problemy wychowawcze27. W poowie lat dziewidziesitych nauczyciele nadal prowadzili wic lekcje wedug materiaw metodycznych, nie rnicowali treci ksztacenia i nie indywidualizowali ich w zalenoci od moliwoci i zainteresowa ucznia czy klasy. Powoli zaczto wic stopniowo wprowadza do wszyst-

25 26

Koncepcia rozvoja vchovy a vzdelvania..., op. cit., s. 6. M. Fleskova, System ksztacenia nauczycieli w Sowacji, op. cit., s. 154. 27 . Mocko, Sasnos a perspektvy pedagogickej praxe psluchov pedagogickch faklt, Pedagogick revue 2000, nr 2, s. 175.

74

kich typw szk zliberalizowane w swej formie plany i programy nauczania, ktre obowizuj obecnie. Maj one form ramow i znacznie zredukowane obowizkowe treci nauczania, aby jak stwierdzaj jego wspautorzy nauczyciele mogli dostosowywa je do warunkw konkretnego regionu, szkoy, czy te uczniw. Jednoczenie ministerstwo zaczo stopniowo wprowadza dla kadego z przedmiotw standardy ksztacenia, ktre miay stanowi zabezpieczenie przed obnieniem jakoci wynikw nauczania28. W opinii nauczycieli, wbrew zapowiedziom politykw, podjte dziaania nie stanowiy w adnej mierze radykalnej reformy. Istniaa bowiem czasowa dysproporcja midzy planem nauczania a programem. Programy nauczania pozostay przepenione i w konsekwencji nadal nauczyciele zmuszeni s do przekazania uczniom, ich zdaniem, zbyt wielu treci w cigu jednej godziny lekcyjnej. Nauczyciele nie maj wic czasu, aby zrnicowa i zindywidualizowa nauczanie. Wprowadzono wprawdzie moliwo opuszczenia lub modyfikowania do 30% treci programu nauczania, jednak ze wzgldu na to, e nauczyciele nie posiadaj wystarczajcej wiedzy i umiejtnoci, co do tego jak indywidualizowa ksztacenie, redukcja ta czsto jest robiona mechanicznie lub w ogle nie jest wykorzystywana29. Nieskuteczno wprowadzanych reform szkolnych nie bya tylko wynikiem braku kompetencji zawodowych nauczycieli, ale take efektem ich fragmentarycznoci. Zmieniano wytyczne dla nauczycieli nie zapewniajc im jednoczenie jakichkolwiek pomocy dydaktycznych, materiaw uzupeniajcych, a przede wszystkim podrcznikw szkolnych, dziki ktrym mona byo dokona realnej transformacji w procesie nauczania. Rynek podrcznikw nie zosta uwolniony, jak to miao miejsce w Czechach, w zwizku z czym ich wydanie podrcznika cigle pozostawao pod kontrol wadz ministerstwa. Procedura konkursowa na ich wykonanie przebiega28

. Blint, K diferencicii poda zujmov a schopnost iakov 2. stupa zkladnej koly, Pedagogikc revue 1992, nr 4, s. 281283; E. Tomanov, Vzdelvacie tandardy pre gymnzi so tvorronm tdiom, Pedagogick spektrum 1996, nr 9/10, s. 6668; E. Tomanov, Transformcia gymnzia sasnos a perspektvy, Pedagogick revue 1997, nr 7/8, s. 311. 29 . Mocko, Pohad z druhej strany (Reflexie o pedagogickej realite ttneho gymnzia), Pedagogick revue 1997, nr 7/8, s. 384385; M. Pereszlnyi, Schulentwicklung in ausgewhlten europischen Lndern - Slowakische Republik, [w:] Aktuelle Trends im europischen Bildungswesen, red. R. Seebauer, Brno 2002, s. 81; M. Fleskova, System ksztacenia nauczycieli w Sowacji, op. cit., s. 155.

75

a od 1994 roku w sposb powolny, czego efektem jest fakt, e do dzi w wielu szkoach uywa si podrcznikw, ktre wprowadzono jeszcze w 1983 roku. Na pocztku lat dziewidziesitych, ze wzgldu na zrozumia konieczno zmiany treci ksztacenia niektrych przedmiotw (gwnie humanistycznych), ich miejsce zajy, pozbawione szaty graficznej, skrypty. Miay one suy uczniom tymczasowo, do momentu ukazania si nowych podrcznikw, jednake wiele z nich nadal jest wykorzystywanych w nauczaniu. Nowo opracowane podrczniki, jak to czsto si zdarza, nie pozbawione s wad, nauczyciele s jednak zmuszeni z nich korzysta, gdy brak dla nich wersji alternatywnych30. W sytuacji istnienia tak podstawowych brakw jak podrczniki czy pomoce dydaktyczne nie dziwi fakt, e ministerstwo nie przekazywao adnych funduszy na zakup komputerw do szk. Nauczyciele i uczniowie nie potrafili w zwizku z tym wykorzystywa w procesie nauczania nowych technologii, Internetu, czy elektronicznych rde informacji31. Istotn zmian w systemie owiaty sowackiej byo otwarcie w 1998 roku trzech uczelni wyszych: w Baskiej Bystrzycy, Trnavie i Trenczynie. Ich powstanie uzasadniono faktem wzrostu iloci kandydatw na studia w Bratysawie. Pracownicy ministerstwa twierdzili rwnie, e jest to prba osabienia tak zwanego Bratysawo-centryzmu, jak powszechnie na Sowacji okrela si prymat stolicy nad pozostaymi czciami kraju, i odpowied na potrzeby nowoczesnej gospodarki. Ponadto dziki temu najzdolniejsze osoby miay nie opuszcza swych regionw, gdzie s potrzebne. Pracownicy istniejcych ju uczelni wyszych uznali jednak zapowied ich otwarcia za przedwyborcz gr polityczn V. Meiara. Na otwarcie tych instytucji wydano z budetu pastwa 290 milionw koron, podczas gdy Uniwersytet Komeskiego, najstarsza i najlepsza uczelnia na Sowacji, kadego roku otrzymywa coraz mniej funduszy (271,4 milionw Sk w 1993 roku, a w roku 1997 ju tylko 185,6 milionw), natomiast ilo studiujcych wzrosa z 22 tys. do 25 tys., akademiki byy zniszczone i przepenione a nauczyciele

30

Slovensk kolstvo na kriovatke, op. cit., s. 17, 27; Educational System in Slovakia, op. cit., s. 16; M. Pereszlnyi, Schulentwicklung, op. cit., s. 81. 31 Slovensk kolstvo na kriovatke..., op. cit., s. 27.

76

akademiccy nisko opacani. wczesny rektor Uniwersytetu Komeskiego stwierdzi, e modzi ludzie i tak bd przyjeda do stolicy poniewa nie maj wyboru, s tu najlepsze uczelnie i atwiej znale prac. Niewielkie szanse na prac w Baskiej Bystrzycy maj natomiast absolwenci zaoonej tam akademii muzycznej. Dziki powstaniu nowych uniwersytetw rzeczywicie znaczco wzrosa ilo osb podejmujcych studia na Sowacji i z 25,5% populacji osiemnastolatkw w 1990 roku do okoo 50% w 1999 roku. Przyczyniy si one rwnie do spoeczno-kulturowego rozwoju wielu regionw Sowacji. Z drugiej strony jednak odnotowuje si brak odpowiedniej iloci pracownikw naukowo-dydaktycznych potrzebnych do prawidowego funkcjonowania uczelni. We wspomnianym raporcie o owiacie z 2000 roku jednoznacznie stwierdza si, e nie wykorzystano istniejcych moliwoci w postaci zakadania wyszych szk zawodowych, niektre kierunki studiw zostay rozmieszczone nieracjonalnie, a wielu osobom zatrudnionym na nowych uniwersytetach brak odpowiednich kwalifikacji32. Bardzo wanym problemem spoecznym i owiatowym na Sowacji w latach dziewidziesitych bya kwestia szkolnictwa prowadzonego przez mniejszoci narodowe, a szczeglnie przez mniejszo wgiersk (okoo 10% mieszkacw Sowacji). Tworzona przez V. Meiara propozycja sowackiej tosamoci narodowej konstytuowaa si bowiem w opozycji nie tylko do Czechw, ale rwnie w opozycji do Wgrw (w oparciu o prowadzon niegdy przez nich polityk madziaryzacyjn). Rzd przeciwstawia si wic uchwaleniu ustawy o moliwoci uywania pisowni imion i nazwisk w ich jzyku oraz doprowadzi do usunicia dwujzycznych nazw miejscowoci w gminach, w ktrych Wgrzy stanowi duy odsetek mieszkacw i zaprzestania wydawania uczniom wiadectw w dwch jzykach. W odniesieniu do tej ostatniej kwestii naley podkreli, e bya to tradycja sigajca 1921 roku, ktrej nie zmienili nawet nacjonalici sowaccy w czasie rzdw ks. Tiso. W reakcji na ten fakt mniejszo wgierska wspierana przez wadze W gier i Rad Europy rozpocza starania o przywrcenie zagwarantowanych im w konstytucji praw. Im bardziej jednak Wgrzy gono
32

Slovensk kolstvo na kriovatke, op. cit., s. 52; Koncepcia rozvoja vchovy, op. cit., s. 8-9.

77

przeciwstawiali si polityce Meiara, tym bardziej rozbudza on w Sowakach nastroje nacjonalistyczne poprzez wysuwanie oskare o rozpoczcie kolejnego procesu madziaryzacji kraju. Miay one niewtpliwie skrajny charakter, faktem jednak jest, e prowadzona przez mniejszo wgiersk polityka, prowadzona jest w kierunku utworzenia na poudniu Sowacji (gdzie s wikszoci etniczn) regionu autonomicznego (czemu sprzyja rzd w Budapeszcie)33.
Tabela nr 1. Zmiany w szkolnictwie mniejszoci wgierskiej na Sowacji z jzykiem wgierskim 1989 1994 przedszkola 344 297 szkoy podstawowe 245 307 gimnazja 10 13 rednie techniczne 3 5 rednie zawodowe 6 6 specjalne 22 z jzykiem sowackim i wgierskim przedszkola 0 106 szkoy podstawowe 0 31 gimnazja 8 8 rednie techniczne 16 22 rednie zawodowe 19 30 specjalne 18
rdo: Educational System in Slovakia, Bratislava 2002, s. 28.

2001 277 262 17 9 9 15 102 35 8 19 25 21

W drugiej poowie lat dziewidziesitych coraz bardziej byy widoczne rnice midzy Sowacj a pozostaymi postkomunistycznymi krajami Europy rodkowo-Wschodniej w postpach poczynionych w rnych obszarach ycia spoecznego (polityce, gospodarce, owiacie itd.). Coraz odwaniejsze opinie krytyczne zaczy pojawia si na amach prasy o reformach (czy raczej ich braku) w edukacji. W jednym z waniejszych periodykw pedagogicznych Pedagogick revue Viera i Marin Lapitka pisali: Wikszo zmian owiatowych (takich jak: zmiana w treciach nauczania: jzyki

33

A. Niewiadowski, Batalia o wiadectwa szkolne, Rzeczpospolita" 1997, 4 lutego, nr 29; T. Makowiak, Wojna jzykowa z Wgrami?, Gazeta Wyborcza" 1997, 2 lipca, nr 2.

78

obce, wychowanie obywatelskie, historia; powstanie szkolnictwa prywatnego i alternatywnego, nowych rodzajw szk rednich), wprowadzono w krtkim czasie po roku 1989, lecz w kolejnych latach proces transformacji straci na intensywnoci i spjnoci. W kontekcie debat nad czeskim szkolnictwem, ktre wywoane zostay ekspertyzami inspektorw OECD, ci sami autorzy stwierdzaj: moemy przypuszcza, e tak samo krytyczn ocen by wystawiono i naszej owiacie, przy czym ju teraz moemy z alem stwierdzi, e wielu profesjonalistw ju kilka lat temu miao tego wiadomo34. Wyraniej rwnie zaczto artykuowa potrzeb tworzenia projektw reform szkolnych w oparciu o debaty publiczne35. W rd pracownikw owiaty oraz innych osb ni zainteresowanych coraz wyraniejsza stawaa si wiadomo tego, e zmiany miay charakter jedynie pozorny, praktyka pedagogiczna bowiem wrcia do stanu z przed 1989 roku36. Demokratyzacja owiaty Po zrealizowaniu potrzeb narodowych i religijnych Sowakw artykuowanych na przeomie lat osiemdziesitych i dziewidziesitych niedemokratyczne postpowanie rzdu Meiara przyczynio si wic do wzrostu wiadomoci, co do koniecznoci dekomunizacji ycia spoecznego. Wybory parlamentarne z 1998 roku zainicjoway proces oywienia dziaalnoci ruchw spoecznych i organizacji pozarzdowych. Zwycistwo ugrupowa politycznych, ktre opowiaday si za demokratycznymi przemianami, stao si kolejn aksamitn w swym charakterze zmian na Sowacji37.

V. Lapitkov, M. Lapitka, Transformcia zkladnho a strednho kolstva na Slovensku a jej problmy, Pedagogick revue 1997, nr 7/8, s. 308; . Mocko, Pohad z druhej strany, op. cit., s. 384 385. 35 S. Matov, Reforma vzdelvania a pedagogick vskum: nov podnety na prepojenie vskumu, informanch a rozhodovacch procesov (1 as), Pedagogick spektrum 1996, nr 3, s. 1729; Reforma vzdelvania a pedagogick vskum: nov podnety na prepojenie vskumu, informanch a rozhodovacch procesov (2 as), Pedagogick spektrum 1996, nr 4, s. 112; Z. Baurkov, Transformcia materskej koly v eurpskom kontexte, Pedagogick revue 1997, nr 9/10, s. 409417. 36 V. Cabanov, Vzah upevovania nrodnej kultry a vzdelvania v kontexte k eurpskej integrcii, [w:] Vzkum koly a uitele: 10. vron mezinrodn konference APV: Sbornk refert [CD-ROM], Praha 2002. 37 Kto? Preo? Ako? Slovensk voby 98, red. M. Btora, G. Mesenikov, Z. Btorov, Bratislava 1999.

34

79

M. Dzurinda, ktry stan na czele nowych wadz jeszcze w 1998 roku w swym wystpieniu podkreli, e rzd Republiki Sowackiej uwaa wychowanie i ksztacenie za jeden z priorytetowych obszarw swoich dziaa. Najwaniejszym zadaniem, jakie rzd wwczas sobie postawi byo powstrzymanie upadku i stopniowe rozwijanie wychowania i ksztacenia. W wystpieniu tym znajduje si rwnie wyrane stwierdzenie, e celw tych nie mona zrealizowa bez wsparcia spoecznego, bez pomocy profesjonalistw i organizacji pozarzdowych. Pierwszym krokiem, ktry zrobiono w kierunku stworzenia szerokiego konsensusu spoecznego w kwestii reform owiatowych, byo zainicjowanie prac nad projektem dalekosinego rozwoju edukacji. Rzd pragn, aby spoeczne negocjacje stay si podstaw nie tylko jego dziaa, ale te i kolejnych gabinetw majcych obj wadz38. Prowadzenie polityki spoecznej, w oparciu o partycypacj i kooperacj rozpoczto od ustanowienia komisji, w skad ktrej weszli wybrani przez ministerstwo eksperci owiatowi. Opracowaa ona w grudniu 1999 roku Projekt koncepcji rozwoju wychowania i ksztacenia w SR (Projekt MILNIUM) 39. Jego autorzy, uprzedzajc krytyk, zaznaczyli na amach prasy pedagogicznej, e mieli mao czasu na jego przygotowanie. Podkrelili rwnie, e s wiadomi, e tego rodzaju projekty w innych krajach (przywoujc Czechy) opracowuje si kilka lat przy zaangaowaniu wikszej iloci osb i rodkw. Ilo zaniedba jakie istniej i zada jakie naley zrealizowa wymagaa ich zdaniem przyspieszenia prac. Projekt tej koncepcji oparto wic o dotychczas stworzone dokumenty majce na celu reform owiaty sowackiej w tym przede wszystkim o projekt Konstantyn z 1994 roku. Jego podstaw byy rwnie najnowsze teoretyczne prace, praktyka i badania przeprowadzone przez pedagogw i psychologw, wiedza z zakresu zarzdzania, dowiadczenia reform przeprowadzanych w krajach rozwinitych, innych analiz i dokumentw statystycznych. Autorzy nie oszczdzaj przy tym krytyki poprzednim wadzom

V. Rosa, I. Turek, M. Zelina, Nvrh koncepcie rozvoja vchovy a vzdelvania v Slovenskej republike (projekt Milnium), Pedagogick spektrum 2000, nr 1/2, s. 2930. 39 Slovensk kolstvo na kriovatke, op. cit., s. 1415.

38

80

owiatowym, stwierdzajc, e owiata bya dotychczas zabawk w rkach politycznych amatorw, wprowadzone zmiany nazywaj anarchistyczn swawol a ich twrcw awanturujcymi si laikami40. Obwiniaj ich za to, e nie wykorzystali moliwoci, jakie istniay: Sny i marzenia przez ostatnich dziesi lat si nie zrealizoway, tak jak mylelimy i w co wierzylimy41. Projekt dokonuje bilansu zmian owiatowych dokonanych w ostatniej dekadzie. Wyrnione s wic tam zarwno zmiany pozytywne, jak i to co jest negatywne i pozostaje do zrobienia. Za punkt wyjcia obecnych reform autorzy przyjli oglnospoeczne zjawiska, zwane przez J. Naisbitta megatrendami42. Na ich podstawie wyznaczono pi gwnych obszarw, w ktrych istnieje potrzeba podjcia zmian: - filozofia wychowania i ksztacenia: od tradycyjnego jej pojcia naley przej do koncepcji twrczo-humanistycznej; w tym obszarze naley odpowiedzie na pytanie DLACZEGO ksztaci; - treci ksztacenia: naley zmniejszy ilo niepotrzebnych, niefunkcjonalnych informacji i zastpi je treciami uytecznymi, kluczowymi kompetencjami, wypracowa wraz z tym midzy innymi nowe programy nauczania i podrczniki; w tym obszarze naley odpowiedzie na pytanie CZEGO naucza; - przygotowanie pracownikw pedagogicznych, nauczycieli: przejcie od przygotowywania wsko wyspecjalizowanych przedmiotowcw do rozwijania w nauczycielach osobowoci pedagoga, ktry potrafi wpywa na rozwj czowieka; w tym obszarze naley odpowiedzie na pytanie KTO ma by wykonawc zmian; - metody, sposoby, technologie ksztacenia i wychowania: naley przej od metod dyrektywnych, niedemokratycznych i totalitarnych do demokracji, wspomagania, heurystyki, wychowania i ksztacenia alternatywnego oraz do technologii multimedialnych; w tym obszarze naley odpowiedzie na pytanie JAK realizowa ksztacenie i wychowanie;

40 41

V. Rosa, I. Turek, M. Zelina, op. cit., s. 3031. Koncepcia rozvoja vchovy, op. cit., s. 4. 42 Zob. J. Naisbitt, Megatrendy. Dziesi nowych kierunkw zmieniajcych nasze ycie, Pozna 2001.

81

- kierowanie owiat: naley dokona decentralizacji w administracji i finansowaniu, w wikszym stopniu zaufa dziaaniom podejmowanym przez szkoy, instytucje owiatowe, dyrektorw, spoecznoci lokalne, rady szkolne, rodzicw i pedagogw; w tym obszarze naley odpowiedzie na pytanie KTO I JAK MA KIEROWA owiat43. W przeoeniu na konkretne rozwizania wedug autorw projektu naley midzy innymi: - stworzy warunki dla rozwoju szkolnictwa alternatywnego; - umoliwi 70% uczniom z kadego rocznika przystpienie do egzaminu maturalnego; - zapewni 50% uczniw z kadego rocznika moliwo podjcia studiw; - zredukowa liczb gimnazjw omioletnich; - dokona nowego podziau szkoy podstawowej (pierwszy stopie klasy 15, drugi stopie klasy 69); - wprowadzi nauk jzyka obcego najpniej w trzeciej klasie szkoy podstawowej; - zaoy wysze szkoy zawodowe; - wystandaryzowa egzamin maturalny; - powoa niezalen Pastwow Inspekcj Szkoln; - przenie zarzdzanie owiat na nisze szczeble administracji samorzdowej; - podnie do 6% PKB finansowanie owiaty; - zaoy rad do spraw programu nauczania oraz instytut zajmujcy si kwesti standardw ksztacenia; - powoa instytucje zajmujce si badaniami nad owiat44. Kolejnym krokiem podjtym w pracy nad projektem byo przedoenie go do dyskusji spoecznej. Szczeglne zaproszenie do wsppracy skierowano do stowarzysze, twrcw inicjatyw owiatowych, profesjonalistw z rnych dziedzin i obszarw spoecznych, a take osb odpowiedzialnych

43 44

Ibidem, s. 1213. V. Rosa, I. Turek, M. Zelina, op. cit., s. 69.

82

za rnego rodzaju instytucje owiatowe. Powoano kilka grup specjalistw, ktre ledziy, oceniay i opracowyway wyniki debat spoecznych45. Zarwno autorzy projektu Milnium, jak i ministerstwo w wydanym w 2000 roku raporcie Szkolnictwo sowackie na przeomie tysicleci. Rozwj w latach 19891999 przyznaje si do popiechu zarwno w tworzeniu projektu, jak i pozostaych reform. Uzasadnia to fakt, e opnienia Sowacji w obszarze owiaty byy stosunkowo due w porwnaniu z pozostaymi krajami Grupy Wyszehradzkiej. Ponadto sytuacja spoeczno-polityczna Sowacji nadal nie bya wystarczajco stabilna (partia V. Meiara cigle posiadaa znaczn ilo mandatw w parlamencie, co w przypadku wygrania przez niego kolejnych wyborw powstrzymaoby proces reform). Ministerstwo usprawiedliwiao si rwnie tym, e cigle niewystarczajce jest zainteresowanie reformami owiatowymi ze strony innych resortw oraz rodowisk i grup spoecznych. W adze owiatowe wyraziy przy tym wiadomo tego, e bez demokratycznego udziau przedstawicieli szerokiego grona spoeczestwa projekt kadej reformy szybko okae si nieadekwatny w stosunku do rzeczywistych potrzeb. Uznano wic to za sytuacj przejciow, a projekt Milnium za cigle otwarty46. Oglny odbir projektu przez spoeczestwo by pozytywny, cho rwnie skierowano wiele uwag do poszczeglnych fragmentw i sposobu tworzenia. Zarzuca si, e zosta stworzony przez bardzo wskie grono autorw, a czas jaki dano na kierowanie uwag by relatywnie krtki. Oficjalnie debaty dotyczce projektu zakoczono bowiem w maju 2000 roku, czyli po szeciu miesicach od jego powstania. Brako wic wystarczajco czasu na wymian myli na jego temat w szerszym gronie odbiorcw, na przykad za porednictwem periodykw pedagogicznych47. Twrcy norm prawnych i pedagodzy teoretycy podkrelaj natomiast, e brak byo w projekcie wyranie sformuowanej koncepcji ksztacenia na poszczeglnych szczeblach edukacji. Bez zaznaczenia konkretnych kie-

M. Zelina, K Milniu takmer 700 pripomienok (1), Uitesk noviny 2001, nr 1, s. 3. Slovensk kolstvo na kriovatke, op. cit., s. 112. 47 Z. Obdrlek, M. Harga, J. Brunovsk, Rozvoj vchovy a vzdelvania je pre Slovensko zleitos celospoloensk a prioritn, Pedagogick revue 2000, nr 2, s. 170; M. Zelina, K Milniu..., op. cit., s.3.
46

45

83

runkw rozwiza dla kadego poziomu w projekcie, ich zdaniem, bez debaty spoecznej bdzie to trudne do zrobienia nawet jeeli bd to specjalici. Naley przy tym szczeglnie zadba o to jak pisz Z. Obdrlek, M. Harga, J. Brunovsk aby w tak wanym dokumencie jakim jest Projekt koncepcji rozwoju wychowania i ksztacenia w SR, dowiadczony nauczyciel [] nie odnalaz fragmentw, ktre s niezgodne z rzeczywistoci, niemoliwe do zrealizowania i nasycone populizmem48. Cz nauczycieli z niepokojem bowiem spogldaa na zawarty w projekcie program reform. Ich zdaniem jest on potrzebny, jednak obawiaj si, czy zostanie prawidowo zrealizowany. Dotychczasowe dowiadczenia pokazuj, e praca ministerstwa i Pastwowego Instytutu Pedagogicznego prowadzona jest bez namysu i czsto chaotycznie, w zwizku z czym jak pisz nauczyciele brak nam wiary w to, e te instytucje s w stanie zrealizowa tak rozlegy i koncepcyjnie gboki projekt, jakim jest Milnium49. Podobne uwagi do projektu zgosia M. Pereszlnyi, wedug ktrej w zatwierdzonym przez rzd projekcie Milnium zosta postawiony szereg celw do osignicia, ale nadal nie podano jakie specyficzne sposoby dziaania naley podj, aby przenie teori do praktyki. Oznacza to, e edukacja sowacka cigle nie posiada wyranej koncepcji zmian w owiacie, ktra byaby zgodna z najnowszymi trendami spoecznymi. Nauczyciele natomiast nie s w stanie podoa nowym wyzwaniom zawodowym50. Inne uwagi w stosunku do projektu dotyczyy niedostatecznej analizy aktualnego stanu owiaty, nieobecnoci odwoa do demokratycznych tradycji szkolnictwa z czasw I Republiki Czechosowackiej, jak te do historii najbliszej. Niewystarczajco dobrze zostay zdefiniowane w kontekcie owiaty pojcia demokratyzacji, decentralizacji, racjonalizacji i humanizacji i co si z tym czy nie nakrelono drogi budowania konsensusu w polityce owiatowej51.

Z. Obdrlek, M. Harga, J. Brunovsk, op. cit., s. 170-173. Cyt. za: M. Zelina, K Milniu, op. cit., s. 3. 50 M. Pereszlnyi, Schulentwicklung, op. cit., s. 80. 51 Z. Obdrlek, M. Harga, J. Brunovsk, op. cit., s. 173.
49

48

84

Po zamkniciu debaty spoecznej nad projektem Milenium i analizie zebranych podczas niej uwag, opracowano Narodowy program wychowania i ksztacenia w Republice Sowackiej (Nrodn program vchovy a vzdelvania v Slovenskej republike), zwany rwnie Bia ksig. Poza licznymi uwagami dotyczcymi poprawy funkcjonowania kadego ze szczebli owiaty zawiera on dwanacie celw, ktre naley osign w najbliszych dwudziestu latach: 1) zaznaczy sw obecno w wiecie, w Europie, przez nowoczesne badania, nauk i jednoczenie nie zatraci wasnej tosamoci narodowej; 2) wprowadzi do praktyki szkolnej twrcze i humanistyczne wychowanie; 3) zmieni treci nauczania, zredukowa, uczyni je bardziej funkcjonalnym, moliwym do skontrolowania i bliszym yciu; 4) zrnicowa cieki, sposoby, metody i formy ksztacenia i wychowania; 5) sprofesjonalizowa i zdecentralizowa kierowanie owiat; 6) stworzy warunki podnoszce jako pracy i pozycj nauczyciela; 7) stworzy finansowe zaplecze dla nowoczesnego systemu edukacji; 8) powoa instytucje wspierajce szkolnictwo; 9) wprowadzi do szk nowe technologie informacyjne; 10) umoliwi uczniom jak najwczeniejsze opanowanie jzykw obcych; 11) podnie jako ksztacenia zawodowego i ustawicznego; 12) stworzy i zabezpieczy warunki dalszej transformacji szkolnictwa52. W oparciu o oba opracowane dokumenty (projekt Milnium i Narodowy program) ministerstwo rozpoczo przygotowanie i nowelizacj ustaw i rozporzdze wprowadzajcych w ycie nakrelone tam cele. Jednym z pierwszych krokw byo powoanie jeszcze w 1999 roku niezalenej Pastwowej Inspekcji Szkolnej. Zgodnie z wytycznymi zawartymi w powyszych dokumentach zalecono jej wic nie tyle gromadzenie danych ilocio52

Nrodn program vchovy a vzdelvania v Slovenskej republike. Witryna internetowa: http://www.education.gov.sk/.

85

wych, ile przede wszystkim dokonywanie jakociowej analizy zarwno wynikw ksztacenia, jak i uwarunkowa procesu edukacji. Do dotychczasowych kryteriw oceny doczono midzy innymi takie kwestie jak klimat, ktry panuje w danej instytucji owiatowej oraz charakter jej relacji z najbliszym otoczeniem (rodzicami, gmin). Podstawowym problemem, ktry wyoni si ju na pocztku tak skonstruowanego dziaania inspektoratu by brak kompetentnych osb i instrumentw badawczych. Pojawia si jednoczenie, suszna z reszt, obawa, e w skutek tego, moe doj do zbytniego formalizmu w ocenie szk i nieadekwatnoci analiz jakoci ksztacenia53. Pierwsze raporty roczne, zdaniem M. Pereszlnyi, potwierdziy te obawy, poniewa nie ma rnic w funkcjonowaniu obecnej inspekcji i tej, ktra istniaa pitnacie lat wczeniej54. Badania przeprowadzone przez M. Beo na duej grupie nauczycieli sowackich pokazay rwnie, e nie bez podstawne s niepokoje wyraone przez krytykw projektw rzdowych, co do gotowoci nauczycieli do wprowadzania nakrelonych tam zmian. Pracownicy szk z lkiem spogldaj na proces demokratyzacji owiaty, czc go ze spadkiem dyscypliny u dzieci, wzrostem agresywnoci i brakiem poszanowania dla autorytetu. Wielu nauczycieli, szczeglnie tych duej pracujcych w zawodzie, jest przywizana do autorytatywnego stylu nauczania, i nie potrafi inaczej komunikowa si z dziemi, ni przy uyciu zakazw i nakazw. Denia rodzicw do zmiany stylu nauczania na bardziej partnerski postrzegaj natomiast jako atak na swoj osob, autorytet i prawa. Ponadto rozszerzanie praw rodzicw i wzrost ich wpywu na kierowanie szko w mniemaniu nauczycieli osabi poczucie ich odpowiedzialno za edukacj dzieci i przyczyni si do przerzucania jej na szko55. Brak gotowoci do demokratycznego funkcjonowania w systemie szkolnym ujawniaj nie tylko nauczyciele, ale rwnie i osoby administrujce systemem szkolnym w wojewdztwach i gminach. Przesunicie kompe-

53 54

Slovensk kolstvo na kriovatke..., op. cit., s. 84. M. Pereszlnyi, Schulentwicklung , op. cit., s. 80. Zob. ttna kolsk inpekcia, Vron sprva za rok 2000, Bratislava 2001; Vron sprva za rok 2001, Bratislava 2002; Vron sprva za rok 2002, Bratislava 2003. Witryna internetowa: http://www.education.gov.sk/. 55 M. Beo, Uitelia v procese..., op. cit., s. 23.

86

tencji na szczebel lokalny okazao si by nie zawsze, jak zakadano, korzystne dla procesu wzmacniania samorzdnoci, gdy czsto urzdy miejscowe staway si tak samo, a nawet bardziej autorytarne i zbiurokratyzowane ni instytucje szczebla centralnego. Wielu nauczycieli, rodzicw i obywateli ze smutkiem stwierdza, e lokalna [] tyrania jest boleniejsza, surowsza i bardziej bezwzgldna anieli centralna56. Aktywna postawa obywatelska i zawodowa przynosi im czciej negatywne ni pozytywne skutki. Nie maj wic do odwagi, aby gono artykuowa swoje potrzeby, zgasza uwagi, sprzeciwia si zmianom niedemokratycznym czy antydemokratycznym. Zdaniem M. Beo nauczyciele nie znaleli jeszcze zorganizowanego sposobu oddziaywania na wadz57. Przeamanie wzajemnej nieufnoci istniejcej midzy wszystkimi stronami (wadzami na szczeblu centralnym, lokalnym, nauczycielami, rodzicami i uczniami) zaangaowanymi w proces zmiany w owiacie bdzie niewtpliwie wymagao czasu. Widoczne s jednak stopniowe prby tworzenia wsplnych inicjatyw w niektrych obszarach edukacji. Jednym z przykadw moe by powstay z inicjatywy obywatelskiej w 1998 roku projekt usprawnienia informatyzacji szk sowackich do ktrego zaproszono rwnie urzdnikw pastwowych i politykw. Organizacja pozarzdowa o nazwie Stowarzyszenie Projektu Infovek, ktra od pocztku koordynuje wszystkie dziaania, zorganizowaa konferencj, gdzie zaproszono przedstawicieli rnych resortw, parlamentu, przedsibiorstw i instytucji finansowych. Wsplnie postanowiono, e w cigu piciu lat kada szkoa podstawowa i rednia zostanie wyposaona w komputery i czno z Internetem. Dzi strony internetowe tego projektu stanowi wirtualn przestrze, gdzie mona midzy innymi odnale wiele informacji na temat funkcjonowania owiaty sowackiej, zapozna si z podstawowymi dokumentami szkolnymi, takimi jak plany i programy nauczania, z propozycjami konspektw lekcji, podzieli si informacjami z innymi pracownikami owiaty. Optymistycznie wyznaczony plan nie zostanie zgodnie z zamierzeniem zrealizowany, jednake to, co do dzi osignito w kwestii nowych technologii

56 57

Slovensk kolstvo na kriovatke..., op. cit., s. 108109; M. Beo, Uitelia v procese, op. cit., s. 28. M. Beo, Uitelia v procese, op. cit., s. 22.

87

w owiacie, przekonao Sowakw o potrzebie podejmowania inicjatyw integrujcych jak najwicej rodowisk58. Podobne dziaania podj Pastwowy Instytut Pedagogiczny (ttny pedagogick stav), ktry we wsppracy z Instytutem Otwartego Spoeczestwa (Open Society Institute) i Bankiem wiatowym stworzy w 2001 roku projekt o nazwie Polityka Republiki Sowackiej w sprawie podrcznikw szkolnych. W oparciu o liczne konsultacje spoeczne podjto prace nad budowaniem midzy innymi teorii tworzenia podrcznikw, ich finansowania, wolnego rynku wydawnictw i ksztacenia nauczycieli. Stworzono plan dziaa, w ktrym zakada si, e do 2005 roku zostan wydane wszystkie brakujce podrczniki szkolne59. Debata jak podjto w ramach tego projektu pokazaa skal niezadowolenia nauczycieli i uczniw z istniejcego stanu rzeczy, jak te i wielko rzeczywistych potrzeb: Zamawiamy podrczniki rok wczeniej jak stwierdza jedna z nauczycielek i bardzo czsto zdarza si, e zamiast we wrzeniu otrzymujemy je dopiero w kwietniu lub w maju nastpnego roku. Wydawnictwa zgaszaj ministerstwu moliwo wprowadzania za jego zgod nowych podrcznikw, nic na razie nie zrobiono jednak w celu likwidacji pastwowego monopolu w tym obszarze. Nadal jeszcze chtni musz czeka na ogoszenie konkursu, w ktrym wygrywa tylko jedna lub dwie oferty. Nie stwarza si przy tym nauczycielom moliwoci wpywu na ksztat pomocy naukowych. Na pocztku roku szkolnego 2003/2004 dyrektorzy szk twierdzili, e nadal wydano niewiele podrcznikw, a pienidze, ktre dostajemy na zakup tych dostpnych, stanowi jedynie 60% potrzebnej kwoty60. W celu monitorowania i oceny wynikw procesu reform w edukacji oraz poszukiwanie rodkw na dalsze zmiany, ministerstwo edukacji ustanowio w maju 2002 roku Narodowe Forum Owiatowe. W jego skad wchodz

58

Slovensk kolstvo na kriovatke, op. cit., s. 136141; A. Hambalk, Problmy a perspektvy multimedilnej vuby v ttoch EU a na Slovensku, [w:] Vzdlvn brna k evropsk integraci. Sbornik z mezinrodn konference, Brno 2000, s. 122126. 59 Sprva z pracovnho seminra Uebnicov politika, PU, Bratislava 2001; Uebnicov politika v Slovenskej republike. Projekt, PU, Bratislava 2001. Witryna internetowa: http://www.spu.sanet.sk/ 60 Ministerstvo si uebnice stri hoci na ne doplca, Sme 2003, 4 wrzenia. Witryna internetowa: http://www.sme.sk/

88

przedstawiciele rnych organizacji, stowarzysze, zwizkw nauczycielskich, kociow, instytutw naukowych, uczelni wyszych, ministerstw, ktrzy zajmuj si szkolnictwem podstawowym. Jest to wic kontynuacja prac, dcych do poszukiwania szerokiego konsensusu spoecznego w kwestii owiaty, podjtego wczeniej na nieco mniejsz skal przy opracowaniu projektu Milnium. Zadaniem Forum jest bowiem podtrzymywanie i rozwijanie kontaktw partnerskich (midzy rzdem, spoeczestwem, organizacjami pozarzdowymi, instytucjami) na zasadzie dialogu, wsppracy i koordynacji dziaa61. Ostatnie wybory na Sowacji przyniosy kolejne zwycistwo ugrupowaniom demokratycznym, dziki czemu ministerstwo owiaty mogo kontynuowa podjte wczeniej reformy. Jednym z najbardziej kontrowersyjnych dziaa jest nowelizacja ustawy o szkolnictwie wyszym, a w tym midzy innymi nad wprowadzeniem zapowiedzianej w Biaej ksidze odpatnoci za studia. Od roku akademickiego 2004/2005 kada uczelnia ma pobiera od 10% do 20% kwoty przecitnie wydatkowanej na jednego studenta; przewiduje si, e minimalna opata za studia bdzie wynosi 7300 koron (ok. 730 z.), maksymalna za 14600 koron (ok. 1460 z.). Nie wniesienie opaty jest rwnoznaczne z wykluczeniem ze studiw, przy czym przepis zezwala rektorom jedynie na przesunicie terminu patnoci o dwa miesice, nie mog oni jednak jej anulowa62. Rektorzy sprzeciwiaj si proponowanej przez rzd formie opat za studia, gdy uwaaj, e korzystniejsze byoby wprowadzenie zakresu opat: od 0% do 20% ponoszonych wydatkw na studenta. Dziki temu uczelnie mogyby zrezygnowa z ich pobierania od tych, ktrzy zdecyduj si na studia na mniej atrakcyjnych kierunkach63. Fakt wprowadzenia opat za studia wywoa jednoczenie liczne debaty nad jakoci ksztacenia na uczelniach wyszych. Oywio to aktywno

61

. imkov, Vznik Nrodnho fra vzdelvania pre vetkch v Slovenskej republike, Pedagogick spektrum 2002, nr 7/8, s. 7578. 62 Dvodom na vylenie vysokokolka zo koly bude aj nezaplatenie kolnho, Sme 2003, 6 lipca. Witryna internetowa: http://www.sme.sk/ 63 Rektori chc viac zmien ako ministerstvo, Sme 2003, 7 kwietnia. Witryna internetowa: http://www.sme.sk/; cyt. za: Med-In Alfa, witryna internetowa: http://www.mia.sk/

89

publiczn studentw, ktrzy za porednictwem pikiet, wywiadw udzielanych mediom wyraali swoje oburzenie tym, e maj paci za niskiej jakoci ksztacenie, charakteryzujce si nieadekwatnoci przekazywanych treci do wymaga spoecznych: Paci za to co tu dostaj? [] Przekazuj nam sam teori, ktra nie przydaje nam si w trakcie zaj praktycznych. Wykadowcy wcale nas nie ucz ka nam tylko pisa referaty i prace seminaryjne64. Opinie te podziela rwnie ministerstwo owiaty, co wyrazio zarwno w projekcie Milnium, jak i w powstaej w 2000 roku Koncepcji dalszego rozwoju szkolnictwa wyszego65. Zdaniem J. efrnka i V. Rosy, autorw wizji rozwoju owiaty sowackiej, sporzdzonej na zlecenie organizacji pozarzdowej, przyczyn obnienia jakoci ksztacenia na uniwersytetach naley dopatrywa si przede wszystkim w tym, e wiele z nich to tylko uniwersytety z nazwy. Ich zdaniem w rzeczywistoci funkcjonuj na poziomie zwykego gimnazjum. Autorzy ci obwiniaj za powstanie tego stanu rzeczy Komisj Akredytacyjn i Rad Szk Wyszych, ktre powstrzymuj progresywne zmiany na uczelniach. Uwaaj ponadto, e spoeczno akademicka preferuje, w wyborze na swych przedstawicieli, osoby ktre milcz i nie komplikuj obecnej sytuacji zbytecznymi inicjatywami i projektami radykalnych zmian [] istnieje tendencja do zachowania tak wiele jak tylko si da z dotychczasowego stanu, przy czym jednoczenie da si od wadz moliwie jak najwicej rodkw finansowych. Zdaniem J. efrnka i V. Rosy pracownicy uczelni nie dbaj rwnie o stworzenie atmosfery sprzyjajcej pracy naukowej oraz rzeczywistej i sprawiedliwej konkurencji przy rozdzielaniu grantw badawczych66.

tudenti si bud viac vybera, Sme 2003, 7 kwietnia. Witryna internetowa: http://www.sme.sk/. Nvrh koncepcie alieho rozvoja vysokho kolstva na Slovensku pre 21. storoie, Bratislava 2000, s. 4; Koncepcia rozvoja vchovy a vzdelvania, op. cit., s. 89. W 1997 r. uczelnie wysze otrzymyway na jednego studenta kwot rwnowan 38% wartoci tego, co dostaway w 1990 r.. Zob. D. Bartkov, Faktory vplvajce na zmeny vo vzdelvacch systmoch a hlavn tendencie vzdelvacej politiky vysokch kl, [w:] Vzdlvn brna k evropsk integraci. Sbornik z mezinrodn konference, Brno 2000, s. 134. 66 J. efrnek, V. Rosa, Vzdelanie, [w:] Vzia vvoja Slovenskej republiky do roku 2020, red. F. Gl, G. Mesenikov, M. Kollr, Bratislava 2003, s. 173, 177.
65

64

90

Kolejna reforma, nad ktr pracuje ministerstwo owiaty dotyczy oglnego finansowania szkolnictwa. Zgodnie z projektem jednostki samorzdowe bd otrzymywa pienidze w systemie per capita, a nie jak dotychczas proporcjonalnie do iloci szk istniejcych na danym terenie i pracujcych w nich nauczycieli. Dyrektorzy szk maj nadziej jak pisze M.Pereszlnyi na wiksz sprawiedliwo przy rozdzielaniu rodkw finansowych, e nie bdzie si to dokonywao tak jak dotychczas zgodnie z upodobaniem. Nauczyciele, jak rwnie rodzice, spodziewaj si, e wyeliminuje si tak nienormaln sytuacj, gdy na jednego ucznia pastwo daje 15 000 koron a na drugiego, kilka kilometrw dalej, ponad 60 000 koron67. Zmiana w systemie finansowania ma ponadto przyczyni si do stworzenia bardziej racjonalnego ksztatu sieci szk. Wyranie widoczny jest bowiem w ostatnich latach nieproporcjonalny stosunek tempa zmniejszania si populacji dzieci do ilo likwidowanych instytucji szkolnych. W zwizku z powyszym ministerstwo ma nadziej, e nowy system finansowania zmusi gminy (obce) do likwidacji wielu istniejcych niepotrzebnie klas lub szk (szczeglnie na poziomie podstawowym). Wraz z wejciem w ycie nowych przepisw moliwe bdzie rwnie czenie instytucji szkolnych (na przykad przedszkola, szkoy podstawowej i gimnazjum)68. Prace nad t reform trway podczas wakacji w 2003 roku, w zwizku z czym dyrektorzy szk i nauczyciele mieli niewiele czasu na wyraenie swoich opinii na jej temat. Obawiaj si oni przede wszystkim tego, e samorzdy bd prboway poprawi stan swojego budetu kosztem szkolnictwa i w konsekwencji likwidacja wielu instytucji szkolnych spowodowana rozliczeniami per capita wcale nie doprowadzi do poprawy sytuacji finansowej tych, ktre pozostan69.

S. Rebrov, Systm financovania kl sa radiklne zmen, Sme 2003, 4 sierpnia. Witryna internetowa: http://www.sme.sk/ 68 M. Pereszlnyi, Schulentwicklung, op. cit., s. 79; M. Glikov, Rodiia zatia prv zmeny nepoctia, Sme 2003, 2 wrzenia; Z je idelne rui zaiatkom septembra 2004, Sme 2003, 23 czerwca. Witryna internetowa: http://www.sme.sk/ 69 Riaditelia sa ptaj: bude normatv relny?, Sme 2003, 4 sierpnia. Witryna internetowa: http://www.sme.sk/

67

91

Po wyborach w 1998 roku znaczco zmieni si rwnie stosunek wadz sowackich do kwestii mniejszoci. Nowy gabinet zacz propagowa ide bogactwa spoecznego, wynikajcego z rnorodnoci, za ktr szy konkretne dziaania w stron dialogu z Madziarami (w skad koalicji rzdzcej wesza partia wgiersk) oraz tworzenie eksperymentalnych programw integracyjnych dla Romw. Pierwszym krokiem na gruncie owiaty byo utworzenie w 2001 roku wydziau wgierskiego na uniwersytecie w Nitrze, co wywoao burzliw debat spoeczn, w ktrej znaczcy udzia miaa Eva Slavkovsk (minister edukacji w poprzednim rzdzie i czonek nacjonalistycznej partii). Widziaa ona w tym fakcie zagroenie madziaryzacji uniwersytetu, osabienia pozycji jzyka narodowego i uprzywilejowanie Wgrw w stosunku do Sowakw. Umiarkowani przeciwnicy pytali: A co z naszym szkolnictwem, ktre chyli si ku upadkowi?, finansowanie owiaty dla mniejszoci w takiej sytuacji byo dla nich niesprawiedliwoci spoeczn. Natomiast skrajnie negatywnie nastawione grupy spoeczne uwaay, e utworzenie wydziau wgierskiego rwnoznaczne jest ze zdrad ojczyzny70. Obecny rzd planuje otwarcie odrbnego uniwersytetu wgierskiego w Komarnie, co wywouje rwnie wiele emocji jak dwa lata wczeniejsza decyzja o powstaniu wydziau dla tej mniejszoci. W obliczu niewiele zmienionej oglnej sytuacji owiaty podobnie negatywnie reaguje spoeczestwo sowackie, dla ktrego jest to kolejne spenienie wgierskiego snu za sowackie korony podczas gdy w caym kraju nauczyciele protestuj przeciw niskim pacom a budynki szkolne sypi si uczniom na gowy71.

70

B. Krivokov, Fakulta = vlastizdrada, Nov de 2001, 3 marca, s. 10; O. Vali, Hrozi pomaarenie univerzity?, Prca 2000, 19 sierpnia, s. 2; J. ucha, Zaplatili maarskou fakultou, Nov de 2001, 25 stycznia, s. 13; R. Juri, Exministerka Slavkovsk: Maarsk fakulta v Nitre zni dve slovensk, Sme 2001, 29 stycznia, s. 2; V. Urbanov, Univerzita v politickom zovret, Nov de 2001, 19 lutego; cyt. za: Med-In Alfa, witryna internetowa: http://www.mia.sk/ 71 Cyt. za: Med-In Alfa, witryna internetowa: http://www.mia.sk/

92

Podsumowanie Na podstawie powyszego opisu reform przeprowadzanych w owiacie sowackiej wyranie wyodrbni mona trzy etapy zmian rnice si pod wzgldem przyczyn, treci, form realizacji i wynikw. Na pierwszym etapie, wadze Federacji Czecho-Sowackiej, wprowadziy lub znowelizoway prawo owiatowe stwarzajc tym samym moliwoci do demokratycznego funkcjonowania instytucji szkolnych. Reformy te miay charakter modernizacyjny i strukturalny i nie obejmoway zmiany caego paradygmatu edukacyjnego, co w przypadku sowackiej czci federacji sprzyjao nie tyle ujawnianiu si oddolnych inicjatyw spoecznych, ile dao moliwo utrzymania si przystosowanych do systemu komunistycznego postaw spoecznych. Koncentracja ycia spoecznego na kwestiach narodowych i religijnych uniemoliwiaa dostrzeenie koniecznoci dekomunizacji mentalnoci spoeczestwa sowackiego. Brak teje wiadomoci wprowadzi Sowakw (po rozpadzie pastwa Czecho-Sowackiego) w nowy etap, w trakcie ktrego ujawniaa si coraz wyraniej niezdolno do demokratycznego tworzenia i realizowania zmian spoecznych i owiatowych. Przeksztacenia miay charakter powierzchowny i raczej deklaratywny, std ten etap zmian trudno okreli mianem progresywnych. By to raczej czas stagnacji, co w przypadku spoeczestw postkomunistycznych moe oznacza (i oznacza) jedynie regres powrt do zachowa spoecznych i owiatowych utrwalonych w okresie komunizmu. Owiata znalaza si pod kontrol niewielkiej grupy spoecznej zasiadajcej w rzdzie, ktra dya do ponownego zcentralizowania wadzy nad systemem szkolnym i ograniczenia wczeniej powstaych demokratycznych przeksztace. Na zmian sytuacji miaa wpyw coraz powszechniej podzielana wrd Sowakw potrzeba demokratyzacji ycia spoecznego, a co za tym idzie zmiany wadzy. Dao to rwnie pocztek dynamicznym i wielopoziomowym zmianom w edukacji. Proces ten przybiera wyrany ksztat modelu przyrostu, co wida w sposobie konstruowania reform, w tworzeniu przestrzeni na artykuowanie i realizowanie potrzeb owiatowych rnych grup spoecznych.

93

Bibliografia: efrnek J., Rosa V., Vzdelanie, [w:] Vzia vvoja Slovenskej republiky do roku 2020, red. F. Gl, G.Mesenikov, M. Kollr, Bratislava 2003. erych L., Zvren zprva ze sympozia, [w:] Reformy kolstv ve Stedn a Vchodn Evrop: prbh a vsledky, Praha 1996. imkov ., Vznik Nrodnho fra vzdelvania pre vetkch v Slovenskej republike, Pedagogick spektrum 2002, nr 7/8. ttna kolsk inpekcia, Vron sprva za rok 2000, Bratislava 2001. Witryna internetowa: http://www.education.gov.sk/. tudenti si bud viac vybera, Sme 2003, 7 kwietnia, Witryna internetowa: http://www.sme.sk/ ucha J., Zaplatili maarskou fakultou, Nov de 2001, 25 stycznia. Blint ., K diferencicii poda zujmov a schopnost iakov 2. stupa zkladnej koly, Pedagogikc revue 1992, nr 4. Btora M., Btorov Z., Neznesiten ahkos rozchodu, [w:] Dlen eskoslovenska. Deset let pot, red. K. Vodika, Praha 2003. Baurkov Z., Transformcia materskej koly v eurpskom kontexte, Pedagogick revue 1997, nr 9/10. Bartkov D., Faktory vplvajce na zmeny vo vzdelvacch systmoch a hlavn tendencie vzdelvacej politiky vysokch kl, [w:] Vzdlvn brna k evropsk integraci. Sbornik z mezinrodn konference, Brno 2000. Beo M., Uitelia v procese transformcie, Pedagogick spektrum 2000, nr 7/8. Cabanov Z., Vzah upevovania nrodnej kultry a vzdelvania v kontexte k eurpskej integrcii, [w:] Vzkum koly a uitele: 10. vron mezinrodn konference APV: Sbornk refert [CD-ROM], Praha 2002. Dvodom na vylenie vysokokolka zo koly bude aj nezaplatenie kolnho, Sme 2003, 6 lipca, Witryna internetowa: http://www.sme.sk/ Fleskova M., System ksztacenia nauczycieli w Sowacji w procesie zmian politycznych, ekonomicznych i spoecznych, [w:] Transformacja w edukacji - konieczno, moliwoci, realia i nadzieje. Materiay II Midzynarodowej Konferencji Naukowej z cyklu Szkoa i nauczyciel a integracja Europy. W Bydgoszczy w dniach 29.09.-1.10.1994 r., red. E. Podoska-Filipowicz, H. Baejowski, R. Gerlach, Bydgoszcz 1995. Glikov M., Rodiia zatia prv zmeny nepoctia, Sme 2003, 2 wrzenia. Hambalk A., Problmy a perspektvy multimedilnej vuby v ttoch EU a na Slovensku, [w:] Vzdlvn brna k evropsk integraci. Sbornik z mezinrodn konference, Brno 2000. Hrabinsk M., Slovensko, [w:] Vzdlvac systmy v zahrani, red. V. Jekov, Praha 1996. Juri R., Exministerka Slavkovsk: Maarsk fakulta v Nitre zni dve slovensk, Sme 2001, 29 stycznia. Koncepcia rozvoja vchovy a vzdelvania v Slovenskej republike na najblich 15 - 20 rokov (projekt Milnium), Bratislava 2001. Krivokov B., Fakulta = vlastizdrada, Nov de 2001, 3 marca. Kto? Preo? Ako? Slovensk voby 98, red. M. Btora, G. Mesenikov, Z. Btorov, Bratislava 1999. Lapitkov V., Lapitka M., Transformcia zkladnho a strednho kolstva na Slovensku a jej problmy, Pedagogick revue 1997, nr 7/8. Leko M., Meiar a meiarizmus. Politik bez krupl, politika bez zbran, Bratislava 1996. Makowiak T., Wojna jzykowa z Wgrami?, Gazeta Wyborcza" 1997, 2 lipca, nr 2. Matov S., Reforma vzdelvania a pedagogick vskum: nov podnety na prepojenie vskumu, informanch a rozhodovacch procesov (1 as), Pedagogick spektrum1996, nr 3. Matulkov M., Program podpory pedagogickch inovci, Pedagogick revue 2001, nr 3.

94

Mesanikov G., Desa rokov samostatnej SR, [w:] Dlen eskoslovenska. Deset let pot, red. K.Vodika, Praha 2003. Ministerstvo si uebnice stri hoci na ne doplca, Sme 2003, 4 wrzenia. Witryna internetowa: http://www.sme.sk/ Mlynrik J., Histria esko-slovenskch vzthov, [w:] Dlen eskoslovenska. Deset let pot, red. K.Vodika, Praha 2003. Mocko ., Pohad z druhej strany (Reflexie o pedagogickej realite ttneho gymnzia), Pedagogick revue 1997, nr 7/8. Mocko ., Pohad z druhej strany (Reflexie o pedagogickej realite ttneho gymnzia), Pedagogick revue 1997, nr 7/8. Mocko ., Sasnos a perspektvy pedagogickej praxe psluchov pedagogickch faklt, Pedagogick revue 2000, nr 2. Nrodn program vchovy a vzdelvania v Slovenskej republike. Witryna internetowa: http://www.education.gov.sk/. Nvrh koncepcie alieho rozvoja vysokho kolstva na Slovensku pre 21. storoie, Bratislava 2000. Naisbitt J., Megatrendy. Dziesi nowych kierunkw zmieniajcych nasze ycie, Pozna 2001. Niewiadowski A., Batalia o wiadectwa szkolne, Rzeczpospolita" 1997, 4 lutego, nr 29. Obdrlek Z., Harga M., Brunovsk J., Rozvoj vchovy a vzdelvania je pre Slovensko zleitos celospoloensk a prioritn, Pedagogick revue 2000, nr 2. Phoda P., Sociln-psychologick aspekty souit, [w:] Dlen eskoslovenska, Deset let pot, red. K. Vodika, Praha 2003. Pereszlnyi M., Schulentwicklung in ausgewhlten europischen Lndern - Slowakische Republik, [w:] Aktuelle Trends im europischen Bildungswesen, red. R. Seebauer, Brno 2002. Prcha J., Vzdlvn a kolstv ve svt, Praha 1999. Rebrov S., Systm financovania kl sa radiklne zmen, Sme 2003, 4 sierpnia. Witryna internetowa: http://www.sme.sk/ Reforma vzdelvania a pedagogick vskum: nov podnety na prepojenie vskumu, informanch a rozhodovacch procesov (2 as), Pedagogick spektrum 1996, nr 4. Rektori chc viac zmien ako ministerstvo, Sme 2003, 7 kwietnia. Witryna internetowa: http://www.sme.sk/ Riaditelia sa ptaj: bude normatv relny?, Sme 2003, 4 sierpnia. Witryna internetowa: http://www.sme.sk/ Rosa V., Turek I., Zelina M., Nvrh koncepcie rozvoja vchovy a vzdelvania v Slovenskej republike (projekt Milnium), Pedagogick spektrum 2000, nr 1/2. Slovensk kolstvo na kriovatke tiscro. Vvoj v rokoch 1989-1999, Bratislava 2000. Sprva z pracovnho seminra Uebnicov politika, PU, Bratislava 2001. Structures of Education, Initial Training and Adult Education Systems in Europe, Slovakia 2003. Zkladn koly - prloha 1, [w:] Slovensk kolstvo na kriovatke tiscro. Vvoj v rokoch 1989-1999, Bratislava 2000. Tomanov E., Transformcia gymnzia - sasnos a perspektvy, Pedagogick revue 1997, nr 7/8. Tomanov E., Vzdelvacie tandardy pre gymnzi so tvorronm tdiom, Pedagogick spektrum 1996, nr 9/10. Truneckova E., Wychowanie fizyczne w nowych warunkach spoecznych Sowacji, [w:] Transformacja w edukacji - konieczno, moliwoci, realia i nadzieje. Materiay II Midzynarodowej Konferencji Naukowej z cyklu Szkoa i nauczyciel a integracja Europy. W Bydgoszczy w dniach 29.09.-1.10.1994 r., red. E. Podoska-Filipowicz, H. Baejowski, R. Gerlach, Bydgoszcz 1995. Uebnicov politika v Slovenskej republike. Projekt, PU, Bratislava 2001. Witryna internetowa: http://www.spu.sanet.sk/ Ubreiov H., Maarsk sen za vea slovenskch korn, Nov de 2003, 21 sierpnia.

95

Urbanov V., Univerzita v politickom zovret, Nov de 2001, 19 lutego. Vron sprva za rok 2001, Bratislava 2002. Witryna internetowa: http://www.education.gov.sk/. Vron sprva za rok 2002, Bratislava 2003. Witryna internetowa: http://www.education.gov.sk/. Vali O., Hrozi pomaarenie univerzity?, Prca 2000, 19 sierpnia, s. 2. Z je idelne rui zaiatkom septembra 2004, Sme 2003, 23 czerwca. Witryna internetowa: http://www.sme.sk/ Zelina M., K Milniu takmer 700 pripomienok (1), Uitesk noviny 2001, nr 1.