Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Arkeoloji Anabilim Dal

SELUK VE BODRUM SUALTI ARKEOLOJ MZELERNDEK ARKAK VE KLASK DNEMLERE AT TAKILAR

Sena Sn

Yksek Lisans Tezi

Ankara, 2007

SELUK VE BODRUM SUALTI ARKEOLOJ MZELERNDEK ARKAK VE KLASK DNEMLERE AT TAKILAR

Sena Sn

Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Arkeoloji Anabilim Dal

Yksek Lisans Tezi

Ankara, 2007

BLDRM

Hazrladm tezin tamamen kendi almam olduunu ve her alntya kaynak gsterdiimi taahht eder, tezimin kat ve elektronik kopyalarnn Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits arivlerinde aada belirttiim koullarda saklanmasna izin verdiimi onaylarm:

Tezimin tamam her yerden eriime alabilir.

Tezim sadece Hacettepe niversitesi yerlekelerinden eriime alabilir. Tezimin yl sreyle eriime almasn istemiyorum. Bu srenin sonunda uzatma iin bavuruda bulunmadm takdirde, tezimin/raporumun tamam her yerden eriime alabilir.

30.04.2007 Sena Sn

TEEKKR

Bu tezin konusu olan Seluk ve Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesindeki Arkaik ve Klasik Dnemlere ait Taklar almam iin fikir veren, almalarm esnasnda beni ynlendiren ve bana yol gsteren Blm Bakanmz Prof. Dr. Sayn Armaan Erkanala, desteklerinden dolay Prof. Dr. Sevin Gnele ve Prof. Dr. Fikri Kulakoluna, referans ynlendirmeleri ile katk salayan Do. Dr. Halime Hrylmaza, bilgilerini esirgemeyen ve deerli zamann ayran danmanm Yrd. Do Dr. Nazl nardalKaraaslana ve yardmlarndan dolay Yrd. Do. Bora Uysala ok teekkr ederim. Mze almalarmda yardmc olan Seluk Mzesi ve Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesi Mdrlerine ve zellikle Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinden Arkeolog Bahadr Berkkaya ve Peyzaj Mimar Nurten ncye teekkr ederim. Ayrca almalarmda benden arkadalarma teekkr ederim. desteklerini esirgemeyen aileme ve

ii ZET SIN Sena. Seluk ve Bodrum Sualt Arkeoloji Mzelerindeki Arkaik ve Klasik Dneme ait Taklar, Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2007. Bu almann amac, Seluk ve Bodrum Sualt Arkeoloji Mzelerindeki Arkaik ve Klasik Dnemlere ait taklarn saptanmas, incelenmesi ve karlatrlmasdr. ncelenen zaman arl M.. 700- M. 350 yllarn kapsayan zaman dilimidir. Bu dneme ait ad geen mzelerdeki tak ve tak sanatnn geliimi ile ilgili tm hususlar ve ulalabilen eserler incelenmeye allmtr. lgili alma, malzeme asndan yon ya Blgesindeki yerleimlerinden Efes ve Klarosu, Karya yerleimlerinden ise Halikarnassosu kapsamaktadr. yonya ve Karya Blgelerinin Arkaik ve Klasik dnemlerine ait taklarn malzemeleri, teknikleri, gsterdii eitlilik, etkilendikleri dier kltrler ve buna bal geliim gsteren sanat akmlarn deerlendirilmesine allmtr.

Anahtar Szckler Seluk, Bodrum, Mze, Halikarnassos, Efes Artemision, Arkaik, Klasik, tak, malzeme ve tekniktir.

iii ABSTRACT SIN Sena. The jewelries of the Archaic and Classical Period at the Seluk and Bodrum Underwater Archaeology Museums, Postgraduate Thesis (Master), Ankara 2007. The purpose of this study is to determine, analyze and to compare the jewelries of the Archaic and Classical Periods at the Seluk and Bodrum Underwater Archaeology Museums. The time period of interest covers the time interval 700-300 B.C. It has been attempted to study every particularity and accessible work of art regarding the jewelries and the development of the art of jewelry for the time period, at the above mentioned museums. Regarding the materials of interest, the related study covers Ephesus and Claros of the Ionian settlements, and Halicarnassos of the Carian settlements. It is attempt to evaluate the used materials, techniques, variety, influences of other civilizations and art movements regarding the jewelries of the Archaic and Classical periods in the Ionian and Carian region.

Key Words Seluk, Bodrum, Museum, Halicarnassos, Ephesus Artemision, Archaic, Classical, jewellery, material, tecniques.

iv

TEEKKR ZET ABSTRACT NDEKLER HARTALAR DZN GRAFKLER DZN LEVHALAR DZN TABLO DZN

Sayfa No i ii iii iv-vii viii x x-xiii xiv

1. Giri 1.1. Konu 1.2. Kapsam 1.3. Ama 1.4. alma Yntemi 1-5 5 6 6-7

2. Arkaik ve Klasik Dnemlerde Seluk ve Bodrum Sualt Arkeoloji Mzelerindeki Taklarn Yapmnda Kullanlan Malzemeler ve Teknikler 2.1. Tak Yapmnda Kullanlan Malzeme eitleri 2.1.1. Madeni Malzeme eitleri 2.1.1.1. Altn 2.1.1.2. Bronz 2.1.1.3. Gm 2.1.2. Ta ve Benzeri Malzeme eitleri 2.1.2.1. Akik 2.1.2.2. Kalsedon 2.1.2.3. Da Kristali (Kuvars) 2.1.2.4. Amber 2.1.3. Cam ve Benzeri Malzeme eitleri 2.1.3.1. Cam 2.1.3.2. Fayans 2.1.4. Pimi Toprak 2.1.5. Kemik ve Benzeri Malzeme eitleri

8 8-9 10 10-11 11 11-12 12 12-13 14 14-15 15-16 16-17 17

v 2.1.6. Deerlendirme 2.2. Tak Yapmnda Kullanlan Teknikler 2.2.1. Yapm Teknikleri 2.2.1.1. Metal Levha 2.2.1.1.1. Kakma 2.2.1.1.2. Kalp Bask 2.2.1.1.3. Kalba akma 2.2.1.1.4. Svama 2.2.1.2. Dkm Teknii 2.2.1.3. Tel Hazrlama Teknii 2.2.2. Ssleme Teknikleri 2.2.2.1. Konstrksiyon 2.2.2.1.1. Telkari 2.2.2.1.2. Granlasyon (Gverse) 2.2.2.1.3. Kk Sslerin Tutturulmas 2.2.2.2. Metale Ta Ekleme 2.2.2.2.1. Mine i 2.2.2.2.2. Ta Kakma 2.2.3. Kesme Teknikleri 2.2.3.1. Kazma 2.2.3.2. Oyma 2.2.3.3. Delik i 2.2.4. Kaplama ve Yaldzlama Teknikleri 2.2.4.1. Altn Kaplama 2.2.4.2. Gm Kaplama 2.2.4.3. Yaldzlama 2.2.5. Lehim ve Kaynak 2.2.6. Bitirme lemleri 2.2.6.1. Salamlatrma 2.2.6.2. Cilalama 2.2.7. Deerlendirme 18

18-19 19 19-20 20 20-21 21-22 22-23 23 23 23-24 24 24 25 25 26 26 26 26 27 27 27 28 28 28 29

3. Blgelere gre Arkaik ve Klasik Dnemlerde Seluk ve Bodrum Sualt Arkeoloji Mzelerindeki Taklarn Kronolojik ve Tipolojik Deerlendirilmesi 3.1. yonya Blgesi 3.1.1. Efes Artemision Kazlarndan Aa kartlan Taklar 30-32 32

vi 3.1.1.1. Kpe 3.1.1.2. Boncuk 3.1.1.3. Amulet 3.1.1.4. Pendant 3.1.1.5. Fibula 3.1.1.6. Aplik 3.1.1.7. Kemer tokas 33-34 34-35 35-36 36-37 37 37-38

38 3.1.2. Klaros Kazlarndan Aa karlan Taklar 39-40 3.1.2.1. Sa ss 40 3.1.2.2. Madalyon 40 3.1.2.3. Boncuk 40 3.1.3. Hibe ve Satn Alma 41 3.1.3.1. Kpeler 41 3.1.3.2. Fibula 42 3.1.3.3. ne 43 3.2. Karya Blgesi 43-44 3.2.1. Halikarnasos 44-45 3.2.1.1. Nekropol (Kralie Adann mezarndan bulunan taklar) 46 3.2.1.1.1. Ta 46-48 3.2.1.1.2. Kolye 48-49 3.2.1.1.3. Elbise ss 49-51 3.2.1.1.4. Bilezik 51-52 3.2.1.1.5. Yzk 52-54 3.2.2. Satn Alma 3.2.2.1. Bilezik 55-56 3.2.2.2. Boncuk 56 3.3. Karlatrmal Deerlendirilmesi 3.3.1. Talar 57 3.3.2. Sa ssleri 57 3.3.3. Kpler 57-58 3.3.4. Kolyeler 58 3.3.5. Amuletler 58-59 3.3.6. Elbise Ssleri 59 3.3.7. Bilezikler 59-60 3.3.8. Yzkler 61 4. Sonu 61-65 5. Kaynaka 66-73 6. Katolog 74-80

vii

Ek 1: Haritalar Ek 2: Grafikler Ek 3: Levhalar Ek 4: Tablolar

viii Haritalar Dizini : 12345yonya haritas Efes Artemision Karya Blgesinde Antik Dneme ait yerleimler Halikarnassos Haritas Pimi Toprak retim yerlerinin haritas

ix

Grafikler Dizini :

1- Seluk Mzesine Efes Artemision kazlarndan gelen metal eserlerin grafii 2- Seluk Mzesine Klaros kazlarndan gelen metal eserlerin grafii 3- Seluk Mzesine hibe / satn alma ile gelen metal eserlerin grafii 4- Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesi taklarnda kullanlan metal malzemeler 5- Seluk Mzesinde dier malzemeler kullanlarak yaplan taklar 6- Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde dier malzemeler kullanlarak yaplan taklar 7- Seluk Mzesinde yer alan dier tak eitleri 8- Seluk Mzesinde Efes Artemis, Klaros ve satn alma Arkaik dnem taklar 9- Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde yer alan dier tak eitleri 10- Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde Klasik dneme ait altn aplik formlar 11- Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde Klasik dneme ait cam aplik formlar 12- Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde Klasik ve Arkaik dneme ait altn taklar 13- Seluk ve Bodrum Sualt Arkeoloji Mzelerindeki altn eserler 14- Seluk ve Bodrum Sualt Arkeoloji Mzelerindeki gm eserler 15- Seluk ve Bodrum Sualt Arkeoloji Mzelerindeki bronz eserler

Levha Dizini: Levha:1 a- Deniz kabuklar ile yaplm ilk tak rnekleri b- Altnn sadeletirilmesi c- Kalba bask teknii Levha: 2 a- Kalba akma teknii b- Granlasyon teknii Levha: 3 a- Filigre teknii b- Mine teknii Levha: 4 a- Kazma teknii b- Oyma teknii Levha: 5 a- Gnmzde kazma teknii b- Gnmzde kazma teknii Levha: 6 a- Gnmzde kazma teknii b- Gnmzde oyma teknii Levha:7 a- Metal levha inceltme b- Is ile yumuatlp inceltilmesi Levha:8 a- Metal (bakr) levha ve fiberglass kalp b- Fiberglass meyva motifli kalp

xi Levha: 9 a- Bakr levhann fiber zerindeki motifin karlmas iin ekilenmesi b- Metal levhann zarar grmemesi iin araya deri koyulmas ilemi Levha: 10 a- Deri ile ekilenmesi b- Motifin dii ksmnn levha zerindeki bezemesi Levha:11 a- lkel tak malzemelerinin gnmz versiyonlar b- Bilgisayar program ile motif izilmesi Levha:12 a- izilen motifin modern aletlerle fiber zerine izilmesi b- izilen motifin modern aletlerle fiber zerine izilmesi Levha:13 a- Fiber zerinde motifin son hali b- Motifin metal levha zerine karlmas Levha:14 a- Motifin metal levha zerine karlmas b- Bezemeli levha Levha:15 a- Levhann temizlenmesi iin tuz ruhu b- Bakrn temizlenmi hali Levha:16 a- Parlatma ilemi b- Bakr levhann son hali Levha:17 a- Efes Artemis Heykeli b- Altn hilal kpe Levha: 18

xii a- Kehribar, fayans ve da kristali boncuklar Levha:19 a- Kehribar boncuk dizini b- Fayans ve da kristali boncuk dizini Levha:20 a- Ay dii Amulet b- Altn ahin formlu pendant Levha:21 a- Efes Artemisionda bulunan fildii eserlerin yerleri b- Fildii pendant Levha:22 a- Altn fibulalar b- Fibulann kullanm Levha:23 a- Hilal biimli aplik b- Bronz kemer Levha:24 a- Bronz kemer b-Artemis kemerli heykeli Levha:25 a- Gm Kpe b- Gm kpe c- Gm kpe Levha:26 a- Bronz ku formlu fibula b1-b2- Bronz ine Levha:27 a- Kralie Adann el taklarnn duruu b- Kralie Adann Tac

xiii

Levha:28 a- Philp IInin Tac b- Tekirda Naip Tmls Mezarndan bulunan ta Levha:29 a- Kralie Adann Kolyesi b- Kralie Adann fibulalar Levha:30 a- Kralie Adann aplikleri b- Kralie Adann aplikleri Levha:31 a- Kralie Adann bilezikleri b- Kralie Adann akik tal yz c- Kralie Adann kalsedon tal yz d- Kralie Adann altn yz Levha:32 a- Bronz hayvan bal bilezik b- Pimi toprak boncuklar c- Pimi toprak boncuklar

xiv

Tablo Dizini: 1- Efes Artemis kpe eitleri 2- Seluk ve Bodrum Sualt Arkeoloji Mzelerinin Karlatrlmas

1.GR
1.1. KONU

Kullanm ok eski dnemlerden gnmze dein uzanan ve konumuzu oluturan taklar, genel anlamda insanlarn giysilerini zenginletirmek ve gzelletirmek amacyla kulland eyay ifade etmektedir. Ayrca taklarn sadece sslenme dncesiyle deil nazardan, byden korunma veya kiinin sosyal, politik, ekonomik ve dini konumunu gstermesi amacyla kullanm grd de bilinmektedir. Zaman ierisinde sembolizmi en iyi ifade eden aralardan biri haline gelen tak, sosyalleme ve stat gsterme amacn da yklenince kltrlerin vazgeilmez unsurlarndan biri olmutur. lk taknn, gnmzden yaklak 30 bin yl nce st Paleolitik ada, Gney Afrikada deniz kabuklar, hayvan dileri ve eitli yumuak talarn kullanlmasyla yapld kabul edilmekteydi (Tre 2005: 15). Hatta Fransadaki La Quina yerleiminde M.. 38.000 yllarna tarihlendirilen mamut, fil, kurt ve tilki gibi hayvanlarn dilerinden yaplm pandantif rnekleri bilinmektedir (Dubin 1987:1819,21). Cezayir ve srailde yaplan son aratrmalar kapsamnda gnmzden 100.000 yl ncesine tarihlendirilen Orta Paleolitik Dneme ait eitli deniz kabuklarnn kullanm ile yaplm taklar bulunmutur1 (Levha:1a). zellikle tak denilince akla gelen ve bir kadnn hayatnn vazgeilmez paralarndan olan mcevherler antik alardan beri nemlerini korumaktadr. Ayrca taklarn erkekler tarafndan sevilerek kullanldna dair rnekler antik dnemlerden gnmze dein uzanan bir izgi ierisinde yerini almaktadr. Bunun yan sra mezarlara braklan hediyeler ise insanlarn kullandklar, statlerinin gstergesi olarak grdkleri kiisel taklar ve ldkten sonra da zerlerinde bulunan giysilerini ssleyen taklardr. Bunlarn dnda ele alnan d,er taklar ise l gmme gelenekleri erevesinde karmza kan gruplardan olumaktadr. Bunlar arasnda eitli ta ve madenlerin yan sra baz hayvanlarn
1

Paul Rincon, BBC Haberler, 22 Haziran 2006

di, boynuz ve kemikleri ile deniz kabuklarndan yaplm boncuk, kpe, bilezik, yzk ve kolye gibi eitli taklar saylabilir. Anadolu'da bilinen en erken taklar M. 7000 ile 5000 yllar arasnda tarihlendirilen ayn, atal Hyk, Akl Hyk ve Kk Hyk kazlarnda ele gemitir (Meriboyu 1991:1). . Kuyumculuk ise M.. 3. binde Mezopotamya ve Msrda da olduu gibi Anadoluda da ok gelimi olarak karmza kmaktadr (Tre-Savan 2002:9). Troya, Eskiyapar ve Alacahyk mezarlarndan bulunan altn taklar, M.. 26002000 yllar arasna tarihlenmekte ve bu taklar, kuyumculuk teknii ile tasarmlardaki gelimiliin en gzel rneklerini temsil etmektedir (Meriboyu 1991:19). Anadolu nemli maden yataklarna sahip olduundan, kuyumculuk gelimi, yerli atlyeler ve zanaatkarlar retimlerini Anadolu dna kadar gtrmlerdir (Meriboyu 1991:19). yle tak rnekleri vardr ki, gerek iilik gerekse karakter olarak Anadoluya zgdr ve zellikle antik alarda Anadolu kadnlarnn boyun, kol ve giysilerini sslemitir. Anadoluda tak sanatnn ve zanaatkarlarnn gerek anlamda olgunlua ulamalar Erken Bronz anda karmza kmaktadr. Sz konusu dnemde Karaz, Beycesultan, Semayk, Kuruay, Kusura, Demircihyk, Polatl, Karaolan, Karahyk, Aslantepe, Gzlkule, Tilmenhyk, Gedikli, Pulur, Noruntepe ve Tepecik yerleimlerinden ele geen eitli buluntular bu duruma rnek tekil etmektedir (Bingl 1999: 13). Anadoluda M.. 2. binde ise Hitit egemenliinde geni bir tak yelpazesi grlmektedir. Bu dnemde Hititler Mezopotamya ve Msr kltrnden etkilenmiler ve bu etki taklarna da yansmtr (Tre-Savan 2002: 58). M.. 1. binde ise bu blgede Ge-Hitit, Urartu, Frig, Lidya, yonya ve Karya gibi krallklar dnemi yaanmtr (Bingl 1999: 15). M. 7. yzyldan itibaren, zellikle Anadolu'nun batsnda ele geen taklar ok daha fazladr ve Lydia'nn bakenti Sardes kuyumculuun merkezi saylabilecek kadar bu konuda gelimitir (Meriboyu 1991:2). .

Lidya Krallnnn bakenti Sardesin yerli kuyumcu atlyelerinin imalat olan kolye, bilezik, yzk ve kpeler M.. 5. yzyln nemli paralar arasndadr (Renda 1993:184). Ayrca M. 6. yzylda Anadoluda Pers egemenlii balam ve bu blgedeki sanat ile birleerek kendine zg bir tarz ortaya kmtr (Bingl 1999:17). Bu dnemde yar deerli talarn kullanm artm ve taklarda ok renklilik yaylmtr. Byk skender'in M. 330 ylnda Pers Devleti'ni ortadan kaldrp Msr ve Hindistan'a kadar ilerlemesi sonucunda, Helen kltr Dou kltrleriyle harmanlanm; Helenistik olarak isimlendirilen yeni kltrde, yeni tak biimleri ortaya kmtr (Bingl 1999:17). Bu dnemde ular hayvan ve mitolojik figrl halka kpeler yaplm ve yaygn olarak kullanlmtr (Meriboyu 1991:20). Pers eleri tek tek alnp Helen anlayna uygun yeni taklar retilmitir. Bu dnemin en nemli atlyesi Lampsakos'tadr (Lapseki) ve bir sre sonra Antiokhia (Antakya) ile Aleksandriada (skenderiye) faaliyete gemitir. Helenistik dnem ile birlikte Herakles dm, sis-Hathor gibi yeni motifler ortaya km bunlarla birlikte ak ve sevgiyi simgeleyen Aphrodite taklarn balca konusu olmutur. Dier tanr ve tanralara ait kutsal aalardan mee Zeus ile, defne Apollon ile, sarmak Dionysos ile ve zeytin Athena ile zdelemitir. Bu dnemin taklarnda Dou etkisiyle birlikte yar deerli ta kullanmna balanm ve tak biimleri de eitlenmitir. Kpe, elenk ve diademler, sa ineleri, gerdanlklar, bilezik ve yzklerin yannda gs ss ve sa filesi gibi zel taklar da yaplr (Meriboyu 1991:20). M. 2. yzyln ortalarnda balayan, birinci yzylda younlaan ekonomik sknt az masrafl tak retimini de beraberinde getirmi ve bu zorunluluk Roma dnemi kuyumculuuna geii salamtr. Bu dnemde Anadolu, Roma'ya bal bir eyalettir. Anlan dnemde zengin ve grkemli taklar imparatorluun merkezi Roma'da retilmi, eyaletlerde ise daha basit tarzda taklar yaplmtr. Kpeler ve yzklerin tipleri ok eitlenmi, gerdanlk ve yzklerde imparatorun sikkesi veya madalyonu kullanlmtr. Mitolojik betimli madalyon sarkalar bu dnemi simgeleyen taklar arasnda en gze arpandr (Bingl 1999:17).

Tek tanrl dinin egemen olduu Bizans dneminde ise dier merkez atlyeler kapanm, bakent Konstantinopolis'teki (stanbul) merkez atlyeler imparatorluktaki retimi tek bana ynlendirmitir (Meriboyu 1991: 20). Bizans dneminde taklarn zelliklerinin ounu mozaik duvar boyamalar ve ikonalardan renmekteyiz. (Bingl 1999: 17). Seluklu Dneminde de tak sanatnda altn, gm ve bronz madenlerin kullanm younluklu olarak grlmektedir (Erginsoy 2001: 381), ancak dnemin tak sanat ile ilgili fazla bir bilgi bulunmamaktadr. te yandan, Konya, Mardin, Hasankeyf, Diyarbakr, Cizre, Siirt, Harput, Erzurum ve Erzincanda dnemin tannm atlyelerinde kap kacak retiminin yan sra taknn da yapld dnlmektedir. Altn stat simgesi olarak daha ok Seluklu Sultanlar ve dier soylular tarafndan kullanlm, bunun yan sra halk arasnda bronzdan yaplm taklar tercih edilmitir (Erginsoy 2001: 382). Seluk taklarnda altn, gm ve bronz metallerinden baka yakut, firuze ve inci kullanlmtr. Taklara deiik isimler verilmitir. Burgulu bilezie bilmi, savatllara kabara, tel eklindeki bileziklere seve, boncuk dizisindeki dizilere tor-yandm, manet eklindeki geni bilekliklere kolba veya kolak denmitir (Krolu 2004: 50). Hilal ve halka formlu kpeler M. 1.binde olduu gibi bayanlar arasnda ok poplerdi. Hayvan figrleri ile ssl taklarn ran atlyelerinde retilmi olabilecei deerlendirilmektedir (Krolu 2004: 50). Seluklu taklarnn birou dkm teknii ile yaplmtr. Niello, delik ii, mine ii, kabartma, kazma, filigre ve granle teknikleri ile de sslenmitir (Krolu 2004: 50-52). Osmanl mparatorluunda tm sanat dallarnda olduu gibi takya da yn veren gcn saray olduu grlmektedir ve Ehli Hiref olarak adlandrlan tekilatn iinde kuyumcu ustalarnn da olduu bilinmektedir (repolu 1996: 23). Osmanl mparatorlar tarafndan da tak desteklenmi ve Osmanl sanatnn en nemli alanlarndan biri mcevhercilik olmutur. 16. yzyl, Osmanl kuyumculuunun en parlak dnemidir (repolu 1996: 24) ve stanbul, Trabzon, Van, Erzincan, Erzurum, Gmhane, Bitlis, Diyarbakr, Mardin, Midyat, am, Halep, Kbrs ve Prizrende Osmanl kuyumcu atlyeleri kurulmutur (Krolu 2004: 54).

Osmanl tak sanatna genel olarak bakldnda Trk-slam Medeniyetlerinden ve Anadolunun gemi uygarlklarndan gelen bir sentez vardr. Ayrca, mparatorluun yayld ktann yerel kltrlerinden, Ortadou ve uzak doudan da etkilenilmi olduu mcevherlerden anlalmaktadr. Yedi yzyl aan tarihi boyunca Osmanl taklarnda Bizans, Seluklu, ran, Arap, in, Rus ve Bat etkileri de gz ard edilemez (repolu 1996: 31). Anadolu tak sanatnn geliimi ierisinde Arkaik ve Klasik dnemlere ait taklarn yeri ok byktr. Bu tezin konusunu da Seluk ve Bodrum Sualt Arkeoloji Mzelerindeki Arkaik ve Klasik Dnemlere ait taklar yani M. 7. yzyl ile M. 4. yzyl arasnda yonya ve Karya blgesinden ele geirilen buluntular oluturmaktadr.

1.2. KAPSAM Tez kapsamnda incelenen taklar, Arkaik ve Klasik Dnemlere ait, Seluk Mzesi ve Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesine kazlar, aratrmalar, satn alma veya hibe yoluyla gelen buluntu gruplarndan olumaktadr. Bu kapsamda incelen taklar insann fiziki yaps ile ilikili olarak ortaya kan - Baa taklan (diadem, ta, kpe, sa taklar), - Boyuna taklan (kolye, pandantif, boyunluk), - Ele ve kola taklan (yzk, bilezik) -Giysiye taklan (aplik, bro, ine, dme) balklar altnda ele alnarak gruplandrlmtr. Ayrca, bu taklarn tipolojileri, etkileim alanlar, tak teknikleri, malzemeleri ve bu malzemelerin kaynaklar aratrldktan sonra dier merkezlerle karlatrlmtr.

1.3. AMA Arkaik ve Klasik Dnemlerde Seluk ve Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesindeki sergilenen eserlere bakldnda seramikler, mimari unsurlar, heykeller ve sikkeler gibi buluntularn yan sra taklarn da nemli bir grubu oluturduu grlmektedir. alma kapsamnda ele alnan bu eserler arasnda talar, diademler, sa taklar, kpeler, kolyeler, pandantifler, yzkler, bilezikler, aplikler, brolar, dmeler ve kemerler kendi ierisinde de gerek malzeme-teknik gerekse stil asndan zengin bir eitlilik gstermektedirler.

Tez almas ile; incelenen tak rneklerinin ncelikle kendi ierisinde malzeme, teknik ve stil kritii ayrntl bir ekilde ele alnarak, bir yandan bunlarn tanmlanmasna gidilmitir. Dier taraftan ise tipolojik ve kronolojik deerlendirilmesi yaplarak dier blgelere ve dnemlerle karlatrmalar yaplmtr. Bu balamda Karya ve yonya Blgelerinin tak ve tak sanat tarznn ortaya konulmas ve buna bal olarak bir takm sonulara ulalmas hedeflenmitir.

1.4. ALIMA YNTEM Tez almasnda ncelikle ele alnan malzemenin teknik ve tipolojik asndan tanmlanmas metodu izlenmitir. Her bir parann malzemesi ve bunlarn yapmnda, sslemesinde, kaplamasnda, lehimlemesinde ve bitirilmesinde kullanlan teknikler ve dier nitelikleri ele alnmtr. Bunlarn kullanm amalar, bulunduu merkez asndan da incelenmitir. Tm bu bilgiler, bir katalog almasnda yer almtr. Eserlere ait fotoraflar levhalar blmnde, yaplan istatistiksel deerlendirmeler grafikler ksmnda verilmitir. Yaplan almalar kapsamnda, Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesi ve Seluk Mzesine ait eserler incelenmi bunlarn envanter belgeleri, mze yaynlar

blgedeki kaz almalarnn sonular ve sreli yaynlar titizlikle kullanlmaya allmtr. Ancak mzelerdeki eleman eksikliinden ve malzemelerin bir ksmnn yaynnn olmamasndan dolay eserlerin hepsine ulalamamtr. Sz konusu tezin aratrmalar srasnda ngiliz Arkeoloji Enstits Ktphanesi, Amerikan Aratrma Enstits Ktphanesi, Bilkent niversitesi Ktphanesi, Trk Tarih Kurumu Ktphanesi, T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdrl Ktphanesi, Seluk Mzesi ve Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesi Ktphanelerinden yararlanlmtr.

2. ARKAK VE KLASK DNEMLERE GRE TAKI YAPIMINDA KULLANILAN MALZEMELER VE TEKNKLER

2.1. TAKI YAPIMINDA KULLANILAN MALZEME ETLER

2.1.1. Madeni Malzeme eitleri Birok uygarln beii olan Anadoluda yeralt kaynaklarnn kullanm M. 8. ile 7. binlere dayanmaktadr (Gm 1979:4). Tak yapmnda kullanlan eski madenler kurun ve bakrdr. Bu dnemde ayn ve atalhykte sz konusu madenlerden eitli boncuklar ve ineler yaplmtr (Sava 2006: 18). Anadoluda maden teknolojisinin geliimi drt aamada incelenebilir. Birinci aama, minerallerin talardan ayrt edilemedii ve bir ta olarak grld aamadr, ikinci aama, bakr, altn, gm ve demirin dvme, kesme gibi ilemlere tabi tutulduu aamadr, nc aama, karmn ilk etmen olduu, madenin ilendii, maden aamasdr ve son aama dkme demir ve elii ilemenin temel etmen olduu aamadr (Sava 2006: 14-15). alar boyunca tak yapmnda kullanlan malzemelere bakldnda altnn n planda olduunu grmekteyiz. Altn gm ve bronz takip etmektedir. Bu tezin ieriini oluturan Arkaik ve Klasik Dnemlere ait Seluk ve Bodrum Sualt Arkeoloji Mzelerinde yer alan madeni taklar altn, bronz ve gmten yaplm olduu grlmektedir.

2.1.1.1. Altn Kimyada sembol Au olan Altn, yumuak, ok kolay ekil alabilen, dvlebilen, olduka ar parlak sar renkte metalik bir elementtir (Tmer 1993: 1). Yal kayalar arasna girmi altn ierikli kuvars damarlarn yzeye yakn ksmlar ok uzun bir zaman ierisinde jeolojik hareketler ve doal koullar nedeniyle ayrr ve

bunun sonucunda aa kan altn tanecikleri akarsular boyunca dzlklere tanr. Altn paracklar ar olduklar iin akntnn ve suyun tama gcnn dt dnemelerde birikip sedimanter altn yataklarn oluturur. Bunun sonucunda akarsu yataklarnda veya vadilerde ikincil altn madenleri ortaya kar (Rudolf 1971: II). Bunlar alvyal ya da plaser yataklardr ve nadir olarak, rmak yataklarnda altn kleleri mevcuttur (Tre-Savan 2000: 11). Altn rengi, asitlere kar dayankll, tabiatta serbest halde bulunabilmesi ve kolay ilenebilmesi gibi zellikleri ile antik dnemden gnmze kadar nemli bir tak malzemesi olmutur (Tmer 1993:1). Arkeolojik buluntular gstermektedir ki, altn ilk olarak Anadoluda ilenmi ve Anadolunun yan sra eski alarda kullanlan altnn byk bir blm Msr, Gney Amerika ve Hindistandan karlmtr (Bingl 1999: 19). Efsaneler, duvar resimleri, kabartmalar, antik a yazarlar, eski madencilerin altn nasl elde ettiklerini ve nasl saflatrdklarn anlatmaktadr (Tre 2004: 31) (Levha:1b). Tipolojik adan taklar incelendiinde, malzeme olarak altnn ok nemli bir yeri olduu, zellikle dini amal ya da tanrlara adak olarak sunulan taklarda younlukla kullanld grlmektedir. Bu da altnn tanrlarla zdeletirilecek kadar mkemmel bir maden olduunu sergilemektedir (Chourmoyziades 2000: 14). Her dneme ait mitoloji ve efsanelerde altnn yksek deeri vurgulanmaktadr. Buna rnek olarak, Troya Savan, Argo Gemisi ile Altn Postun ardna den Argonautlarn, zenginlii dillere destan Lydia hkmdar Kroisosun, agzl kral Midasn ve daha biroklarnn yaadklarndan da anlalabilecei gibi, mutlulukla mutsuzluu birlikte getirmi ve altn yerli yerinde kullanmay bugne dein yalnzca, akl almaz zariflikte ve ekicilikte yaptlar yaratm olan insanolunun gzellik zlemi baarmtr. Bu deerli maden, en byk mutluluu sanatn gc araclyla taklarla vermitir (Chourmoyziades 2000:7). Seluk Mzesinde altn aplikler, ve pandantif; Bodrum Sualt Arkeolji Mzesinde altn ta, kpe, aplik, pandantifler, bilezikler ve yzkler bulunmaktadr.

10

2.1.1.2. Bronz Bronz, tarihi bir neme sahip olduu bilinen en eski alamlardandr. lk alarda bakr ve kalaydan meydana gelen bakr alamlarna bronz denilmekteydi (Rudolf 1971:VI). Bununla birlikte bronz terimi modern kullanmda bakrn bakr-nikel, bakr-berilyum ve bakr-inko alam dndaki btn alamlar iin kullanlmaktadr. Eldeki tarihi bilgilere gre ilk defa M.. 3500 yllarnda Ortadou da imal edilmi, ancak yaygn bir ekilde kullanm M.. 1000 yllarnda balamtr (Sava 2006: 9). Bronz, ine, bro, yzk, kpe, muska, bilezik ve zincir gibi taklarn yapmnda kullanlmtr. Bunlara ilaveten bronz taklar gm ya da altn ile kaplanmtr (Bingl 1999:19). Bu erevede bronz, imitasyon mcevherler ve daha ok halk tarafndan kullanlan bir tak malzemesi olarak karmza kmaktadr. Seluk Mzesinde bronzdan yaplm kemer, fibula, ve ine vardr. Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde Arkaik ya da Klasik dneme ait bronzdan yaplm herhangi bir tak bulunmamaktadr.

2.1.1.3. Gm Ag ile simgelendirilen gm sudan ve oksijenden etkilenmektedir ve ozonla kararak okside olan bir metaldir (Tmer 1993:16). Gm son derece snek, parlak, paslanmaz ve deerli beyaz renkte bir madendir (Sava 2006:5). Parlak bir soy metal olan gm, ilk a kuyumculuunda altn kadar yaygn kullanlm (Rudolf 1971:II) ancak oksitlenip bozulabildii iin gnmze daha az sayda gm tak ulaabilmitir (Tre 2004:34). Gm de altn gibi kolay ilenebilme zelliliine sahiptir (Malik 1932:195). te yandan, yosun dallarna benzer kristal ylmalar olan doal saf gm, altna nazaran doada daha ender bulunmaktadr (Tre-Savan 2000:18). lk alarda gmn temel kayna galen kristaldir. Bu dnemlerde parlak ve yanstc olma zellikleri ile gmn kem gz ve ktlkleri uzaklatran, lts

11

ile ans ve mutluluk getiren uurlu bir metal olduu dnlmektedir (Tre 2004: 34). Antik yazarlara gre M.. 3.bin balarnda gmn saflatrlmas yntemi, Anadoluda bulunmu ve buradan yaylmtr. Saflatrma ilemi; gml galenin krlp ykanarak ak kavurma yoluyla slfrden ayrtrlarak yaplmasdr (Tre 2004:35). Anadoluda, antik ada iletilen 26 gm madeni olduu belirlenmitir (Atasoy 1980:31). Seluk Mzesinde gm madeninden Arkaik Dneme ait kpeler bulunmaktadr. Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde Arkaik dneme ait gm bir bilezik bulunmaktadr.

2.1.2. Ta ve Benzeri Malzeme eitleri Binlerce yldr ta malzeme kullanlarak yaplan taklar insanlarn estetik duygusuyla birlemi ve farkl ekillerdeki kullanmyla karmza kmtr. nsanlar tanrnn verdii gzellikle yetinmemi her zaman daha fazlasn istemiler ve bunun sonucunda da farkl tiplerde taklar kullanmlardr. Ta da farkl tipleri ve renkleri, parlakl, ekicilii ile taklarn vazgeilmez malzemelerinden biri haline gelmitir (Niharika 1993:2).

2.1.2.1. Akik Kalseduan kuvarsnn bir tr olan akik, trl renklerde zellikle kahverengi, sar ya da krmzms sar renkte, yar saydam, parlak ve deerli bir ta olup, tabakalarnn diziliine gre zel isimler alr (Malik 1932:95). Mohs leine gre sertlik derecesi 7'dir2. Akik ta eski uygarlklarda en ok ilenen ve tak yapmnda kullanlan talardan bir tanesidir (Moorey 1994: 95). zellikle, Klasik ve Roma dnemlerinde yzk ta ve mhr gibi taklarn yapmnda younlukla kullanlmtr (Konuk ve Arslan 2000: 67).
2

Minerallerin sertlii Avusturyal mineralog Friedrich Mohs tarafndan 1812 de ortaya konulan ve Mohs sertlik dizisi ad verilen bir lek yardmyla nisbi olarak llr.

12

Akik Hindistan, Kafkaslar, Orta Asya, Arabistan ve Msrda younluklu olarak bulunmaktadr ve Hindistandan Mezopotamyaya getirildii bilinmektedir (Moorey 1994:94). Akad ve Smer yazl metinlerinde akiin ktlkten ve byden koruduu belirtilmektedir (Haussperger 1991:276). Ayrca halk arsnda hastalklara iyi geldii ve bereketi arttrdna da inanlmaktadr. Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde Klasik dneme ait akik tal bir yzk bulunmaktadr. Seluk Mzesinde ise akik tandan her iki dneme de ait bir tak bulunmamaktadr.

2.1.2.2. Kalsedon Kuvars mineralinin kripto kristalin eitlerinden biri olan kalsedon yams bir parlakla sahiptir. Saf kalsedon ok ince tabakalar halinde dizilmi ok ince kuvars liflerinden oluur. Saf kalsedonun rengi yar effaf gri veya beyazdr (Schumann 1994:36). Grimsi mavi veya kahverengi glgeli hatta siyahms olanlar da vardr. Safszlklar sebebiyle eritlerde farkl renk ve desenler olumaktadr (Malik 1932:94). Hititlerden itibaren kalsedon Anadoludan zellikle Eskiehir blgesindeki yataklardan elde edilmekteydi. Eski alarda en popler kalsedon yataklar bugnk Kadky ve Yunanistann Calcedon kentidir (Szer 2004:25). Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde Klasik dneme ait kalsedon tal altn bir yzk bulunmaktadr. Seluk Mzesinde ise kalsedon tandan her iki dneme ait bir tak bulunmamaktadr.

13

2.1.2.3. Da Kristali (Kuvars) Kuvars, olduka saf silis (SiO2) kristallerine verilen isimdir (Canav 1985:14). Kristallerin iindeki farkl mineraller da kristallerinin farkl renklerde olmasn salar. Heksagonal sistemde (Dora 1975:49) kristalleen kuvars, doada kristal ya da amorf yani biimsiz halde bulunur. Adn Yunanca buz anlamna gelen krystallos szcnden alan ve uzun sre talam buz olduuna inanlan da kristali; Antik alardan itibaren kutsal bir ta olarak kabul edilmitir (Szer 2004:27;Tre 2004:112). Da kristali ta olarak ok byk bir corafyada bulunmasna karlk zor ilendii iin eski dnemlerde tak malzemesi olarak daha az kullanlmtr. Smer yazl metinlerinde da kristalinin tpta kullanld ve tayan kiiyi kt ruhlardan koruduu bildirilmektedir (Haussperger 1991:273). Seluk Mzesi buluntular arasnda eitli tiplerden da kristalinden boncuklar yer almaktadr. Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde ise her iki dneme ait herhangi bir da kristali takya rastlanmamtr.

2.1.2.4. Amber Amber, ovma ve srtme sonucu hafif cisimleri ekmek zelliini kazanan fosillemi veya yar fosillemi bir reine olup, hemen hemen effaf, rengi ak sardan yakut krmzsna kadar deien kolay krlabilir bir maddedir (Dubin 1987: 291). Byk bir olaslkla amber gem amal kullanlan ilk malzemedir (Dubin 1987: 291) ve yazl kaynaklarda ilk defa M. 700de Homerin Odysseyinde amberden bahsedilmektedir (Dubin 1987: 292). Seluk Mzesinde amber boncuklar vardr, hatta bu amber boncuklar yukarda geen da kristali boncuklarla bir arada kullanlmlardr. Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde ise her iki dneme de ait amber bir tak bulunmamaktadr.

14

2.1.3. Cam Ve Benzeri Malzeme eitleri

2.1.3.1. Cam Mezopotamyada M.. 3. binde ilk kez cam retildii arkeolojik veriler araclyla bilinmektedir (Yac 1998:29). M. 3. bine tarihlendirilen ve Tell Asmar kazlarndan bulunan ak mavi renkteki cam ubuk camdan yaplm en eski objelerden biridir (Yac 1998: 29). Ancak, cam esas olarak M.. 2. bin ortalarnda gelimitir (Ogden 1992:39). lk cam kaplar Huri-Mitanni blgesinde yaplan kazlardan bulunmutur (zet 1998: 6). M.. 2. bin ortalarna tarihlenen bu preform yaptlar, scak camn i kalplama yntemiyle yani; ubuun ucundaki beze sarl kum kalbn erimi cam dolu potaya batrlmas veya scak pudra eklindeki cam tozu zerinde yuvarlanmas ya da bir aletle kalp zerine cam hamuru srlp ve erimi cam topa sert bir yzey zerinde seri olarak yuvarlanarak cam eperine istenilen incelik ve biimin verilmesiyle yaplmtr. (zet 1998:179). Ana gvdenin stlmasn mteakip; az, kulplar ve kaide eklenir. Ardndan bezeme iin eitli renklerdeki cam lifleri kabn etrafna sarlr ve daha sonra taranr. Son aamada ise ubuun cam yapttan sklmesi ve kabn iindeki kalb oluturan kum ya da kilin boaltlmas yntemiyle cam biimlendirilir (zet 1998:179) Cam, bilezik, yzk ve pandantiflerde genellikle kakma teknii uygulanarak kullanlmtr (Ogden 1992:39). Cam daha ok antik dnemlerde deerli doal yzk talarnn yerine kullanlrd. Baz cam talar, yzk talar gibi, ayn ekilde dorudan doruya ilenirdi, bazlar ise gerek oyma ve kabartma olan doal yzk talardan alnm pimi topraktan kalplara dklrd. Eer sonu tamamen tatmin edici olmazsa, cam zerindeki bask, daha keskin kenarlar vermek iin tralanrd (Konuk-Arslan 2000:15). M.. 2. binin ikinci yarsna tarihlenen Ka Uluburun Bat cam kleleri ve Miken boncuklar, o an hammaddesi ve ilenmi cam olarak retimin ve ticar ilikilerin gzler nne serilmesinde byk rol oynamtr (zet 1998:7).

15

M.. 1. bin balarnda cam retimi durmu gibi grnmektedir (zet 1998: 7). M. 9. yzylda cam endstrisinde Rnesans Bat Anadolu, Levant ve Akdeniz dnyasnda gereklemitir. Byk boyutlardaki camlar kakma yntemi ile uygulanmtr (Tait 1991: 38). Cam eserlerin hl ok nadir olduu M.. 5 ve 4. yzyllarda i kalp tekniinde yaplm Grotesk pandantiflerin dinsel amal kullanld dnlmektedir (zet 1998:9). Bunlarn daha ok Kuzey Afrikadaki Kartacada ve Suriye Filistin evresinde yapld bilinmektedir. Arkaik ve Klasik Dnemlerde Persepolisteki Akamenid saraylarnda kurulmu atlyelerde yaplm birok cam eya vardr. Bu da Kuzey Mezopotamyada olduu gibi cam ileyicilerinin saray himayesinde altn gsterir (zet 1998: 9). Anadolu iin retimle ilgili en nemli bulu Sardiste bir Lidya evinde ortaya km M.. 6. yy.a ait bir cam retim atlyesidir. (Lightfoot 1992: 9). Seluk Mzesinde Arkaik dneme ait cam boncuklar, Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde ise Klasik dneme ait camdan yaplm aplikler bulunmaktadr.

2.1.3.2. Fayans Fayans srlanm kilsiz seramik maddesidir (Nicholson 1998:50). Toz halindeki kuvarsn veya kumun, az miktarda kil ya da tabii sodyum karbonat veya bitki kllerinin birlemesinden meydana gelir (Nicholson 1998:50). Fayans (Faience), Msr ve ndus Vadi Uygarlnda M. 4000e ait srlanm seramik boncuklarn terminolojisi iin kullanlmtr (Nicholson 1998:50). Bu anlamda gnmzden yaklak 6000 yl nce bulunan fayans en eski yapma (suni) maddedir ve cam retilmeden yaklak bin yl nce Msrllar tarafndan kullanlmaya balanmtr (Aldred 1978,:28). Msr fayans killi deil kuvarsl seramikten yaplmtr (Friedman 1998, 50). Msr fayansn ekici klan bakr ile elde edilen genellikle mavi-yeil renkteki srlardr (Friedman 1998:50).

16

Karneol krmzs, limon sars, kobalt mavisi ve meneke renklerindeki fayanslar bir sonraki bin ylda elde edilmitir ve her bir rengin farkl bir anlam vardr (Friedman 1998:50). Bu srlar piirilmeden nce, objenin kmr amuruna batrlmasyla veya toz haline getirilmi sr ile kaplanmasyla elde edilmi olabilir (Friedman 1998:51). Fayans genellikle deerli ya da lapis ve turkuaz gibi yar deerli talarn yerine kullanlan pahal olmayan bir madde olarak karakterize olmutur (Friedman 1998:50). Buna ramen Msrllar iin fayans, yeniden douun gcn simgeleyen ve kta renk veren sihirli bir maddedir (Friedman 1998:51). Tak yapmnda fayans genellikle yzk ta, amulet ve en sk olarak da boncuk yapmnda kullanlmtr. Ancak, zamanla cam fayansn yerini almaya balamtr (Aldred 1978, 29). Seluk Mzesinde Arkaik dneme ait fayans boncuk dizini vardr. Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde ise Arkaik ya da Klasik dnemlere ait fayanstan yaplm tak bulunmamaktadr.

2.1.4. Pimi Toprak Daha nceleri ilevsel amal tula ve mutfak gerelerinin yapmnda kullanlan pimi topran3 ilk defa sanatsal anlatm arac olarak kullanmn M. 6. binde eski Msrda heykelcik ve vazolarn yapmnda, Mezopotamya ile randa renkli yer karolarnda, Orta Asya ve inde vazo yapmnda grmekteyiz. Yunanistan ve Adalarda ise pimi toprak rneklerini Orta-Ge Neolitik Dnemde grmekteyiz (Higgins 1967: 6). Pimi toprak yapmann ilk aamas kilin hazrlanmasdr. Bir sonraki aama ise bu kilin ekillendirilmesidir. Elle, kalpla, mleki ark veya bunlarn birden fazlasnn bir arada kullanlmas metoduyla kil ekillendirilir. Elle ekil verilmesi
3

Terrecotta; talyanca bir kelimedir. Terra:Toprak, cotta:pimi.

17

bunlarn arasnda en ilkel yntemdir, bu yntemlerin arasnda en ok kullanlan ise kalp metodudur ve sz konusu yntem ile seri retim yaplmas ok daha kolaydr. Bir sonraki aama kilin frnlanmasdr. Frnn zerinde tane hava delii bulunmaktadr, biri altnda, biri yannda dieri ise dumann kmas iin frnn zerindedir. Pimi toprak iin gerekli olan s derecesi 750C ile 950Cdir. Pimi toprak yapmnn son aamas dekorasyondur, hemen hemen baz arkaik paralar hari btn pimi topraklar frnlandktan sonra renklendirilmitir. Renklendirilirken kullanlan pigmentler byk bir ihtimalle organik maddelerdir (Higgins 1967: 3-7). Pimi toprak uzun sreli kullanm, suya ve atee dayankll, zerine rahatlkla bezeme yaplabilmesi ve estetik grnm zellikleri ile ok ynl ve yaygndr. Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde yer alan ve M.. 54. yzyllara ait olduklar dnlen pimi topraktan yaplm iek tomurcuu ve lotus iei formundaki boncuklar bu malzemeden yaplm taklara gzel bir rnektir.

2.1.5. Kemik ve Benzeri Malzeme eitleri Hayvan kemiklerinin dekoratif bir materyal olarak kullanlmas M..38.000 yllarna kadar dayanmaktadr (Maskel 1986: 22). Yapsal bakmdan olduka sert bir madde olan kemik farkl ekillerde tralanp kesilerek biimlendirilir ( Maskel 1986: 22). Eski alarda kemik yada diten bir eser yaplrken bir dilgi yardmyla yarklar almakta ve kazma yntemiyle zerinde dekor yaplacak blmler karlmaktadr. Elde edilen paralar nce dzeltilip daha sonra genellikle bir ta ile srtlerek perdahlanmaktadr. Fil dii gibi hayvan kemiklerinden yaplan malzemeler ta ve maden ile kyaslandnda daha yumuak ve daha kolay ulalabilir bir malzemedir (Donaldson 1979:139-141). Seluk Mzesinde hayvan kemiklerinden yaplan Arkaik dneme ait Artemision kazlarndan bulunmu iki adet tak bulunmaktadr, bir tanesi fildiinden yaplm bir pandantif bir dieri de ay diinden yaplm bir amulettir.

18

2.1.6. Deerlendirme Seluk ve Bodrum Sualt Arkeoloji Mzelerinde yer alan Arkaik ve Klasik dnemlere ait taklar malzeme asndan incelendiinde arlk olarak bata altn kullanm dikkat ekmektedir. Bunun yan sra bronz ve gmten yaplm taklar nadir olarak grlmektedir. (Grafik:14 ) Arkaik dnem ile Klasik dnem karlatrldnda, Klasik dnemde yar deerli talarn ve bunlarn taklitlerinin kullanmnn artt, taklarda bu anlamda ok renkliliin yaygnlat grlmektedir. Her iki dnemde de akik/kalsedon talarnn taklar zerinde kullanm dikkat ekmektedir. (Grafik:5 ) Seluk Mzesi ve Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesindeki Arkaik ve Klasik dnemlere ait cam ve fayans taklar deerlendirildiinde Seluk Mzesinin sz konusu malzemeler asndan daha zengin olduu grlmektedir. Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde bu dnemlere ait fayans eserlere rastlanlmamtr, cam malzeme kullanlarak yaplan taklara rnek ise Kralie Adann kyafetinin zerinde aplik olarak ilenmi boncuklardr. Kemik ve benzeri malzemeler kullanlarak yaplan taklar da yine Seluk Mzesinde bulunmaktadr. Bunlar fildiinden ve ay kemiinden yaplan taklardr.

2.2. ARKAK VE KLASK KULLANILAN TEKNKLER

DNEMLERDE

TAKI

YAPIMINDA

2.2.1. Yapm Teknikleri

2.2.1.1. Metal Levha Metal levha, yuvarlak azl eki ile metal klenin rs zerinde kolay ilenebilecek duruma getirilene kadar tavlanarak dvlmesi ile elde edilir (Meriboyu 2001:28). Metal sert ve krlgan olduu zaman, ustalar tarafndan kor

19

atee konur ve daha sonra suyu daldrlr. Bu yntemle ekileme ya da dier herhangi bir mekanik ileme srasnda metal kristal yapsndaki deformasyonlarn tavlanarak normale dnmesi ve bylelikle ilenebilir yumuakl kazanmas salanr (Higgins 1961:8-9). Metal levha istenilen kalnla getirildikten sonra grecei ileme bal olarak levhaya; kakma, kalp bask, svama, darp ve kalba akma, tekniklerinden biri uygulanr.

2.2.1.1.1. Kakma (rpousse) Kakma teknii, M.. 5. yzylda Phidias ve Polyclitus tarafndan eserlerin kabartma tekniinde ilenmesi sonucunda ortaya kmtr (Hill 1944:87). Kakma bir dier adyla repousse metal levha zerinde eki ve ular kullanlarak hem tak yapmnda hem de kabartma yapmnda kullanlan nemli bir tekniktir. Bu teknik, metal levhann arkasna uygulandnda kabartma, n yzne uygulandnda ileme denilmektedir ve daha detayl almalar iin genelde her iki yntem birlikte kullanlmaktadr. ki yntem iinde kullanlan ular kt olup, kabartma yapmnda kaln, ileme yapmnda ise ince ular kullanlmaktadr (Higgins 1961:9). Alak kabartmalar iin en temiz ve kolay yntem olarak ahap veya kurun yatak kullanlmaktadr. Metal levha zerinde yaplan en kolay ilem noktalar ve izgilerdir (Meriboyu 2001:28). Kakma, tak yapmnn tm aamalar ve dekorasyona uyumluluu asndan en uygun ilemlerden bir tanesidir. Ancak, eski alarda dier yntemlerle kyaslandnda daha nadir kullanlmtr (Higgins 1961:10). . 2.2.1.1.2. Kalp Bask Kalp bask kakma teknii, standardn koruyan otomatik bir yntemidir. Eski dnemlerde, temel ekiller ve ssleme detaylar yapmak iin kullanlmaktayd.

20

Motifin kolay bir ekilde tekrarlanmasn salayan bir yntemdir (Higgins 1961: 10). Bu teknikte model, kaln bir metal klenin i yzeyine oyulmak suretiyle ilenir. Bu model baka bir metal ktle zerine kabartma olarak tekrar yaplr. nce metal levha her iki kalbn arasna yerletirilir ve eki darbesiyle pozitif ve negatife kalplar birbirinin iine gmlerek aradaki levha ezilir ve modelin istenilen formu almasn salar (Tre-Savan 2000:35) (Levha:1c). Bu yntem sadece metallere deil, cam hamuru boncuklara ve pimi toprak zerine kabartma yapmakta da kullanlmaktadr. Bulunan en eski kalplar M.. 6. yzyl sonlarna ait olup, Greko-Pers dnemine aittir (zgen-ztrk 1996:61).

2.2.1.1.3. Kalba akma Metal levhann kalp zerinde ekilenmesi ile yaplan bir dier tekrarlama metodudur. lem srasnda kalbn zerine yerletirilen altn, eki darbelerinden zarar grmemesi iin dorudan deil, araya genellikle ince kurun bir levha konularak ekilenir (Higgins 1961:11)(Levha:2a).

Bu yntem gnmzde de yaygn olarak kullanlmaktadr. Bu kalplardan gnmze kadar ulaanlar daha ok bronzdur (Higgins 1961:11). Ahap kalplarn da kullanld dnlmektedir, ancak gnmze ulaan herhangi bir ahap rnei bulunmamaktadr (Higgins 1961:11). M.. 8. ve 7. yzyllara ait l taklarnn bu yntem ile yapld kesinlik kazanmtr (Higgins 1961:11).

2.2.1.1.4. Svama Bu yntem ahap kalp zerine uygulanmaya balam daha sonralar metal bronz zerine yaplmtr. Ahap kalp zerine yapld zaman kalp ieride kalmaktadr ancak, bronz kalpta ilem sonrasnda metal tekrar karlmaktadr. Yksek

21

kabartmalarda metal istenilen ekli alana kadar ekilenir ve daha sonra kalp yerletirilir. Rlyef ve benzer objelerin yapmnda ilem herhangi bir zorluk getirmemekte olup, yuvarlak objelerde iki blm halinde ilem yaplmakta ve bu iki para daha sonra birletirilmektedir. Rlyef byk ise yine iki para ilem grmektedir. Bu paralardan biri ana figr dieri fonu oluturmaktadr (Higgins 1961:11). Hayvan ve insan bal figrlerden oluan bilezikler, sarmal kpeler ve bst madalyonlar gibi yksek kabartmal taklar bu yntem ile yaplmaktadr (Meriboyu 2001:32). Boncuk yapmnda ise altn levha ekilenerek ya da bal mumu, kurun gibi yumuak bir madde ile kalba bastrlarak veya itilerek elde edilir. lem tekrarlandktan sonra alan ip delikleri iki para lehim ile birletirilir. lem mevcut kusurlar giderilene kadar tekrarlanr ve detaylandrlacaksa kakma yntemi de kullanlr.

2.2.1.2. Dkm Teknii Plastisitesi ve erimi durumundaki akkanl bronzdan ok daha fazla olan altn ve gm dkm tekniine ok uygun olmasna ramen bu metallerden yaplan taklara ok nadir olarak rastlanlmaktadr. Altnn erimesi iin 1063 dereceye gmn erimesi iin ise 961 derece ihtiya duyulmaktadr (Higgins 1961:16). Yine de bu teknik ile yaplm altn ve gm ineler, brolar, kpeler ve yzkler yonya ve Karyadan bulunmutur. Bu teknikte, eritilen metal, iine dkld kalbn biiminde katlar. ki eit dkm teknii vardr. Birincisi mum giderme4 yoluyla dkm tekniidir Bunda taknn nceden balmumundan bir modeli yaplr, bu modelin uygun bir ksmna dkm kanal olmas iin tekrar balmumundan bir yolluk ( tij) yerletirilir
4

Trke tak terimleri yeterli ve de baz terimler tam oturmam olduu iin evirilerde farkllklara rastlanmaktadr.

22

ve model kil ile kaplanr, kurutulur ve daha sonra frnlanarak iindeki mumun yanmas salanr. Kalp scakken dkm kanalndan ergimi metal dklr. Souduktan sonra kalp krlarak ilem tamamlanr. Bu teknik sayesinde elde uygun malzemeden yaplm bir model olduu srece ok karmak metal dkmler yksek hassasiyet ve yzey kalitesi ile yaplabilmektedir5. Dier bir teknik ise mrekkep bal kemiine (Sbye) dkmdr. Mrekkep balnn i kemiinin yumuak dokulu i ksmnn yzeyi iyice dzeltildikten sonra karlkl gelecek iki para hazrlanr, figr bu paralarn birinin yzeyine oyularak ilendikten sonra bir dkm kanal alr. Kalbn iki paras birletirilip balandktan sonra dkm uygulanr. Bu tekniin, bir dier yntemi ise kalb alnacak taknn iki mrekkep bal kabuunun arasna yerletirilmesi suretiyle uygulanmasdr. Kabuklarn arasna yerletirilen tak elle sktrlr ve taknn yumuak doku iine gmlmesi salanr ve daha sonra model karlr, bir dkm kanal oluturularak yeniden paralar birletirilir ve dkm ilemi yaplarak prosedr tamamlanr. (Tre-Savan 2000: 37).

2.2.1.3. Tel Hazrlama Teknii Tel, tak yapmnda alar boyunca ok eitli amalarla kullanlmtr. Bu teknik, metal levhalarn ince eritler halinde kesilmesi ve bu ince eritlerin silindir eklinde ta ya da bronz tabaka zerine ekilenerek yaplmasdr (Ogden 1992:46). Tel ayrca esnetilerek de inceltilebilir. M. 4. yzyldan itibaren grlen bir dier yntem ise tel haddesi yntemi olup, bir dizi, kalndan inceye konik deliklerin sraland dikdrtgen biimindeki kaln metal levhadan oluan bir alettir. Konik deliin geni olan giriinden sokulan, uca doru ekilenerek ve eelenerek kesiti inceltilmi tel konik deliin kndan bir ara yardmyla ekilerek inceltilir (Ogden 1992: 46). Bu yntem ile istenen incelikte tel elde edilir. Bunun yan sra, ii bo tel yapmak iin metal erit levhalar ahap ya da metal bloklarn zerindeki oluklara yerletirilerek ekilenir ve bir silindir ya da tp oluturacak biimde ular birletirilir. Ayrca, metal erit genellikle bakr bir telin
Tak tasarmcs ve danman Krat nan ile 15-17 Mart 2007 tarihleri arasnda yaplan karlkl grmeler sonucunda elde edilen bilgilere dayanmaktadr.
5

23

zerine sarlp, bir oluun zerine yerletirilerek ve sonra tel ekerek ya da asitler araclyla eritilerek ii bo tel elde edilebilir. Telden, eski dnem taklarnda byk yeri olan, kolye ve pandantif tamada kullanlan zincirin yapmnda da faydalanlmtr. Basit tarzdaki zincirler her dnemde kullanlmaktadr. Bunlar bir para telin, nceki halkaya sokularak ularn birletirilmesiyle oluturulur. ou zaman zinciri oluturan halkalar S biiminde olup, daha ssl zincir yapmnda U biimli baklalar kullanlmtr. rlm teller ile yaplan eritlerin tak yapmnda kullanm M. 7. yzylda Anadoluda balamtr (Marshall 1911: 57). Tel yzk, ine, fibula, toka, kpe ve kolyeler ile birlikte zincirler, telkariler ve bantlar tamamlayc olarak kullanlmtr (Higgins 1961:14).

2.2.2. Ssleme Teknikleri Tak yapmnda farkl ssleme yntemleri vardr ve bu farkl ssleme yntemleri bulunan taklarn dnemlerini belirlemede byk lde yol gsterici olmaktadr (Higgins 1961:15).

2.2.2.1. Konstrksiyon6 Bu teknik ierisinde telkari (filigre), gverse (granlasyon) ve kk sslerin tutturulmas yntemleri yer almaktadr. 2.2.2.1.1. Telkari Telkari yntemi, altn, gm ve bakr gibi yumuak metallerden eitli biim ve kalptaki tellerin kvrlmas veya bir tel yzeyine kaynak yaplmasdr. Telkari yntemine en eski rnekler M.. 3 bin yla ait olup, Mezopotamya ve Msrda bulunmutur (Levha:2b).Youn olarak bkme ve boncuklu tel kullanlmtr.
6

Bu konudaki bilgiler tak tasarmcs ve danman Krat nan tarafndan bildirilmitir.

24

2.2.2.1.2. Granlasyon (Gverse) Kmr tabakas zerinde alan minicik ukurlarn iine serpilen altn krntlarnn stlp yumuadklarnda kre eklini almasyla, tanecikler boyutlarna gre ayrlr. Gverse imdiki adyla granlasyon ile motiflerin iine dolgu ssleme yaplmaktadr (Maxwell-Hyslop 1971:36) (Levha:3a). Teknik adan bakr ve gm ile gverse yaplabilir ancak, altn bu yntem iin ideal metaldir (Meriboyu 2001:47). Eski dnemlerde bu ilemin tam olarak nasl yapld artk bilinmektedir. ou aratrmaclara gre (koloid) sert lehim yani ayn veya farkl metallerin kendileri ergimeden, 450Cnin zerinde ergiyen bir ilave metal (sert lehim alam) ile birletirilmesi yntemiyle bu tekniin kullanld dnlmektedir. Birletirilecek paralar st ste, aln alna veya i ie geer ekilde bir dizaynda ise, sert lehim alam birletirme blgesine kapiler olarak akarak, salam ve szdrmaz bir birletirme salar7. Bu sert lehim yntemine kapiler lehimleme ad verilir.

2.2.2.1.3. Kk Sslerin Tutturulmas iek, yaprak, tahl taneleri gibi kk ekler, dier ilemler tamamlandktan sonra lehimle sabitletirilmektedir. Bu tarz ssler taklar daha gsterili yapmaktadr (Maxwell-Hyslop 1971:36). Efes Artemis Tapna adak buluntular arasnda bu teknikle yaplm ok sayda tak bulunmutur (Meriboyu 2001:47).

Tak tasarmcs ve danman Krat nan ile yaplan grmelerden szkonusu bilgiler edinilmitir.

25

2.2.2.2. Metale Baka Madde Ekleme

2.2.2.2.1. Mine i Bu sslemenin ana maddesi genelde cam olup, ss tann tak yzeyine yerletirmenin en basit yntemidir. Ege Blgesinde kullanm M.. 5. yzylda bu tekniin yaylmasyla ortaya kmtr. Bu teknikte, mine yapm srasnda hazrlanan yuvalara renkli cam tozlar konulmakta olup, 650-850 derecede eriyen cam tozu metalle kaynamaktadr (Levha:3b). Mine iinin erken devirlerden beri en sk kullanlan yntemi erit yuval (cloisonne= klozan) olandr. Dier yntemleri ise; telkari yuval, gmme yuval ve daldrmadr.

2.2.2.2.2. Ta Kakma Bu sslemenin grnts mine iine benzemektedir. Ta kakmada yuvalarn iine kesilmi renkli talar yerletirilirken mine de ise cam tozu konulmaktadr. Bu teknikte minik minik kesilmi talar bir araya getirilerek yuvalarn iine yaptrma suretiyle yerletirilir. Bu ta dolgu zerinde renkli talarla basit desenler de yaplabilir. Mine iinde olduu gibi ta kakmada da yuvalar tel erit veya boncuklu tel ile evrilir (Meriboyu 2001:37).

2.2.3. Kesme Teknikleri 2.2.3.1. Kazma lem ta kesme ynteminde olduu gibi, bir keski ile altn zerinde alarak yaplr. Desen metalin n yzeyine kazlarak elde edilir. Motifin yar deerli bir ta zerine kaznmasna ise intaglio ad verilir (Bingl 1991:28) (Levha:4a).

26

2.2.3.2. Oyma Ge Minos dneminden itibaren kullanlmaya balanan bir tekniktir. Gm ve altn yzklerde bu teknik ok kullanlmaktayd (Bingl 1991:28). Yzklerde altn levha zerine kakma ilemi yapldktan sonra detaylar iin oyma teknii kullanlmaktayd (Higgins 1961:31). Bronz anda oyma ilemi daha ok obsidyen ve bakr malzeme zerine uygulanmaktayd. Demir anda ise ilem demir malzeme zerine uygulanmtr (Levha:4b).

2.2.3.3. Delik i (Delme) M.. 3 bin yldan beri kullanlan ve Roma devrinde en st seviyeye erierek kullanm yaygnlaan bu yntemde keski ile metal objenin yzeyi kesilerek motifler oluturulmaktadr. Bu ilem daha ok kolye ve kenar ss yapmnda kullanlmtr (Maxwell-Hyslop 1971:38).

2.2.4. Kaplama ve Yaldzlama Teknikleri

2.2.4.1. Altn Kaplama Altn kaplama, daha az deerli baka bir dier metal kalbn zerine altn varak bastrlarak yaplmaktadr (Hoffmann-Davidson 1966: 42). Zeminin gm ya da bronz gibi metalik olmas durumunda altn onun stne ekilenebilir. Cam gibi maddelerin stnde ise sadece eilmektedir. ok eski olan bu yntem daha sonralar kullanlmamtr.

2.2.4.2. Gm Kaplama Bu yntem de tpk altn kaplama yntemi gibi uygulanmaktadr (HoffmannDavidson 1966:43).

27

2.2.4.3.Yaldzlama Kaplamadan daha dayankl olan bu yntem iin eski dnemlerde iki yol kullanlmaktayd. Bunlar; metal ve terracotta yzeylerin stne altn yapra yaptrma ve bronz ile gm yzeyleri kaplama metotlardr. Altn tozu eit arlktaki cva ile yorulur, bileim metalin stne yaylr ve 300 derece civarnda stlarak cva buharlatrlr.

2.2.5. Lehim - Kaynak Tak paralarnn birbirine balamak iin kullanlan esas ynteme lehim veya kaynak ilemi denir. lk alarda kuyumcu ustalar saf altnn lehimi iin elektrum kullanmlardr. Gme yaplacak lehim ilemi iin ise gm ve bakr alam kullanlmtr. Lehim srasnda ortaya kan akmalar nlemek iin Teophilos yanm arap tortusunu, Plinius ise natronu nermitir (Higgins 1961:32). Lehimde kullanlan malzeme, erime derecesi yksek bir metal veya metal alamdr (Hoffmann 1966:41). Bu ilem yksek derecede scaklk istemesine ramen ok salam bir birleme salad iin tercih edilmektedir. Bu ilemde nemli olan kaynak olarak kullanlan metalin renginin tak paralarna uygun olmas ve kaynak ileminin bylelikle dikkati ekmemesidir. Kaynak herhangi bir baka alam kullanmadan birletirilecek metal paralarnn blgesel stma yoluyla bir alanda ergime scaklna ykseltilmesi (HoffmannDavidson 1966:44) ve sonra soumaya braklmas ile oluan balama tekniidir (Higgins 1961:32).

28

2.2.6. Bitirme lemleri Taklarn yapmnn ardndan son ilemlere balanmaktadr (Rudolf 1971, V). lk olarak tak zerindeki alet izleri, lehim fazlal ve dier kt grntler ortadan kaldrlr (Higgins 1961:32). Bu ilem iin baz kimyasal yntemler uygulanmaktadr. Antik kaynaklar incelendiinde, sirke (asetik asit), ap, salamura ve idrarn (re Asiti) bu amala kulland bilinmektedir (Higgins 1961:32).

2.2.6.1. Salamlatrma Birbirine birletirilen iki metal parann daha salam (ince plakalar ie doru kebileceinden) ve ar olmas amacyla lehim iine dier maddeler kullanlmtr (Higgins 1961:32). rnein, Mikenler altn elbise sslerini doldurmak iin magnetit kumu kullanmlardr. Tapnak buluntular iin balmumu, toprak ve reine, kpeler iin de zift kullanld kaynaklarda yer almaktadr.

2.2.6.2.Cilalama Cilalama ilemi iin farkl maddeler kullanlmtr. Bu maddeler yapkan reine ile kartrlarak elde edilmitir (Hoffmann 1966:48). Bu maddeler objenin zerine kk bir ahap paras veya sert bir fra ile srlr ve daha sonra da parlatlr. Parlatma ilemi iin hematit veya perdah tozu kullanlr. Parlatma ileminde kullanlan bir dier yntem ise kaolin ve keramik tozudur (Higgins 1961:33). Gm parlatm iin tuzlu suya batrlm koyun yn yntemi, doal tebeir tozu, mangal kmr ve kln kullanld antik yazarlarn kaynaklarnda bilinmektedir(Higgins 1961:33). Baka bir metal parlatma maddesi ise kumdur. Metal malzemeden yaplan taklar, kaln taneli kum ile yar deerli ta yzeyler ile geni yzeyli metaller ise ince taneli kum ile parlatlmtr (Higgins 1961:33).

29

2.2.7. Deerlendirme Bu tez erevesinde incelenen Arkaik ve Klasik Dnem taklarnda metal levhaya ilikin tekniklerin yan sra dkm teknii de arlkl olarak kullanlmtr. Ssleme teknii olarak ise filigre ve granlasyondan faydalanlmtr. Delik ii ise Klasik dnem Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesindeki altn yzkte grlmektedir. Her iki dnem arasnda yapm, ssleme, lehim, bitirme ve cilalama teknikleri arasnda farkllk grlmemektedir. Taknn btn geliimi incelendiinde bile tekniklerde ok byk farkllk ya da byk anlamda bir geliim gzlenmemektedir. Gnmzde bile (Levha:10-21) ayn teknikler ilkel aletlerin ada benzerleri kullanlarak yaplmaktadr (Levha:22). Tabii ki gnmz takclar modern dnyann getirisi olan teknolojiden de yararlanmaktadrlar (Levha 5a-16b).

30

3. BLGELERE GRE ARKAK VE KLASK DNEMLERDE SELUK VE BODRUM SUALTI ARKEOLOJ MZELERNDEK TAKILARIN KRONOLOJK VE TPOLOJK DEERLENDRLMES

3.1. YONYA BLGES Bat Anadolu kysnn Foa ve Bergylia krfezleri arasnda bulunan merkez blm, Sisam ve Sakz adalaryla birlikte yonya olarak tanmlanan blgeyi oluturmaktadr (Cook 1946:67) (Harita:1). Herodota gre, Panionnionda toplanan yonyallar, kentlerini bizim bildiimiz en gzel gkyz altnda ve en gzel iklimde kurmulardr eklinde tantmaktadr (Herodot I:142). Herodot tarafndan yukarda verilen tanma uyan on iki tane yon kenti bulunmakta olup, bunlar; Milet, Myus, Priene, Efes, Kolophon, Teos, Lebedos, Erythrai, Klazomenai, Phokaia, Sisam Adas ve Sakz Adasdr. Eski kaynaklara gre yon kolonizasyonu M. 10. yzyla kadar devam etmitir (Bayhan 1990:9). Sz konusu 12 kentin oluturduu yonya Konfederasyonunun bakenti olan Panionionda (Gzelaml) kurulduu ilk gnden balayarak yon kentlerinin gelimesini salayan merkezi bir rgt yaratlmtr (Bayhan 1990: 9). Bu birlik sayesinde yonya'llar yalnz Dnya Tarihindeki en parlak kltrlerinden birini yaratmakla kalmam, ayn zamanda politik birlemelerini de salayarak yerleme blgelerini ve etki alanlarn geniletmilerdir (Bayhan 1990: 9). Arkaik dnemde Yunan uygar kentsel yaama en iyi rnek yonyadr ve M. 7. ve 6. yzyllarda ikinci Yunan Kolonizasyonu ile birlikte Priene, Efes ve hepsinin tesinde Milette yon ykselii antik hayatn her blmnde grlmtr (Papaioannou 1988: 547.) Ayrca, Arkaik dnemde yonyada Tiranlar dnemi yaand bilinmektedir (Mansel 1971:179). Ancak yon Tiranlarna ilikin ok fazla bir bilgi yoktur (Mansel 1971:179; Williams 1993: 96). Ticaretle zenginleen yon kentleri, Fenike, Msr, Urartu ve Ge Hitit gibi dou kkenli sanat rnlerinin yansra Kta Yunanistan ve talyadan da etkilenmilerdir. Dou mitolojisinin rnleri olarak kabul edilen sfenks ile grifon motifleri, fildii

31

oymalar, bronz heykelcikler, Urartu ve Ge Hitit dnemlerine ait mimari ssleme unsurlar ve eitli taklar yon sanatna farkllklar ve yenilikler getirmitir. yonya M..7. ve 6. yzyllarda Doudan sanatna aktard slupla Bat dnyasnn nderi olmu ve yaklak 1500 yl dnyann sanatsal ncln stlenmi olan Mezapotamya ve Msrn egemenliine son vermitir. M..6. yzylda Lidya devletinin Persler tarafndan yklmasndan sonra yon kentleri de Pers mparatorluuna balanmtr. Bunun sonucunda yonyal filozoflar, bilim adamalar ve sanatlar Yunanistan ve talyadaki kolonilere g ederek yon kltrnn gittikleri yerlerde yaylmasn salamlar ve bugnk Bat kltrnn temellerini oluturmulardr. M.. 8. yzyl sonuyla 7. yzyl banda zellikle doulu motiflerin kullanld deerli metal ve fildii taklar ortaya kmtr. M..7. yzyldan sonraki dnemlere ait buluntular daha zengindir. Bu taklar deerli ta ve metaller kullanlarak yaplm ve bu dnem kuyumculuk zanaatnn dorua ulat yzyllar olarak kabul edilmitir. Saf ya da safa yakn ayarda altnla yaplan taklarda dkm, rpousse, filigre, granlasyon gibi birok kuyumculuk teknii bir arada kullanlmtr. yon kltrne ait Efes Artemis tapna adak ukurundan yani Artemisiondan ele geirilen taklar buna en yetkin rneklerdir. (Boardman 1999:101). Ana tanra Artemis tapna, dnemin tak sanatn da biimlendirmi ve evrensel, uygarln koruyucusu, doann yneticisi ve arlarn kraliesi tanrann farkl karakteri, taklarda grlen ar, hilal ve atmaca motiflerinde anlatmn bulmutur. Kpelerde, apliklerde, brolarda ve ine topuzlarnda ar; kpeler ve sarkalarda hilal; bro ve sarkalarda ise atmaca kullanlmtr (Meriboyu 2001:6). Efes Artemision kazlarndan ele geirilen taklar British Museum, stanbul Arkeoloji ve zmir Arkeoloji Mzelerinin yan sra Seluk Mzesinde de bulunmaktadr. Ancak, Seluk Mzesinde henz sergilenmemekte olup bu taklarn birounun yayn da henz tamamlanmamtr. Seluk Mzesinde Klaros kazlarndan bulunan baz taklarda yer almaktadr. Ancak bunlarn hibirinin yayn henz yaplmamtr ve bir yksek lisans rencisinin tez konusu olduu iin Seluk Mzesinde bulunmalarna ramen bu tez almas ierisinde sadece bu taklarn cinslerinin neler olduu belirtilmitir.

32

Kazlarda gelen taklarn yan sra Seluk Mzesinde Arkaik dneme ait zmirin Tire ilesinde bulunan 5 paradan oluan bir tak grubu da yer almaktadr (Grafik:8). Bu grup 3 adet gm kpe, 1 adet ine ve 1 adet fibuladan olumaktadr (Grafik: 7). Arkaik tak eitleri asndan olduka zengin bir mze olan (Grafik: 7) Seluk Mzesinde Klasik dneme ait herhangi bir tak bulunmamaktadr.

3.1.1. Efes Artemision Kazlarnda Aa kartlan Taklar Bizansl Philon "Babil'in asma bahelerini, Olimpos'taki Zeus Heykelini, Rodos Kolossusu'nu, yksek piramitlerin kudretli iiliini ve Mausollosun mezarn grdm. Ama bulutlara doru ykselen Efes'teki tapna grdmde, dierlerinin tmnn glgede kaldn hissettim." diye yazmt. Tanra Artemis adna ilk tapnak M..800'l yllarda Efes'teki nehrin yaknndaki bataklk kyya yaplmt. Bazen Diana diye de adlandrlan Efes tanras Artemis, Yunan Artemis ile ayn deildir. Yunan Artemis'i av tanrasyd. Efes Artemis'i ise belinden omuzlarna kadar birok gsle resmedildii gibi verimlilik, bereket ve dourganlk tanras olarak bilinmekteydi. (Meriboyu 2001: 46) (Levha:17a) Efes Artemision Tapnann ilk kazlar 1869 ylnda ngiliz mhendis John Turtle tarafndan balatlmtr, 1904 ylnda David G. Hogart tarafndan srdrlm ve daha sonra Avusturya kaz ekibince stlenilen kazlar halen devem ettirilmektedir. Yaplan bu kazlardan ele geirilen buluntularn nemli bir ksmn taklar oluturmaktadr. Bu taklara ilikin aratrma ve yaynlar Avusturyal arkeolog Anton Bammer tarafndan yaplm olup, Avusturya Arkeoloji Enstitsnn yllk yaynlarnda yer almtr (Harita:2). . . Efes Artemision Tapnandan bulunan taklar Dou ve Erken Arkaik dnem olarak tarihlendirilir. Bu dnemlere tarihlendirilmi olan tak grubunu fibulalar, brolar, kpeler, topuzlu ineler ve elbise ssleri oluturmaktadr ve bunlar arasnda en dikkat ekici grup fibulalardr. Genel olarak bakldnda taklarn dounun kuyumculuunu yanstt grlmektedir. .

33

3.1.1.1. Kpeler Efes Artemis tak buluntularnn en byk grubunu oluturan kpeler gruba ayrlmaktadr. lk grubu hilal kpeler, ikinci grubu sandal kpeler, nc grubu ise sarmal sarka kpeler oluturmaktadr. Altn ve elektrumdan yaplm olan hilal kpeler de kendi iinde e ayrlmaktadr. Birinci grup hilal kpeler dkm tekniiyle retilmitir ve ince formdaki hilallerin bir ucu tel eklinde inceltilerek kpe engeli oluturulmutur. kinci grup hilal kpelerde genellikle iki ucunda dz ya da boncuk telden birer halka bulunmaktadr. nc grupta ise hem iki u tarafta halka ile bitirilmi hem de hilalin ortasna taklan boncuk tel bir halka ile sslenerek zenginletirilmitir (Meriboyu 2001: 47). Sandal kpeler de hilal kpeler gibi Efes Artemisin ay tanras ynn simgelemektedir. Bu sandal kpeler M.. 9. ve 7. yzyl Asur etkilerini tamaktadr. Gvdeleri kalp bask yntemiyle ekillendirilmi ve bazen stteki i bkey boluu dz bir levhayla kapatlmtr (Meriboyu 2001: 47). Genellikle kaynak yerleri boncuk tel bordrleriyle gizlenmi veya granlasyon bezemelerle sslenmitir (Meriboyu 2001: 47). Efes Artemis kpelerinde nc grubu oluturan sarmal sarkal kpelere, M..7. yzyln ikinci yarsndan itibaren rastlanmaktadr. Kendi iinde de ikiye ayrlan bu kpelerin birinci grubunu omega yani, st halka ksm ksa olan sarmal kpe sarkalar ikinci grubunu ise kpe halkas uzun ve alttan apraz yapldktan sonra yukar doru kvrlan ulara sahip sarmal sarkal kpeler oluturmaktadr (Tablo:1). Seluk Mzesinde M..7. yzyl sonlarna ait, tek para olarak dkm tekniiyle, yaplm 0,90 santim apnda ve 0,50 gram arlnda (Seluk Mzesi Envanter Defteri) olan Efes Artemis birinci kpe grubuna giren altn hilal formunda bir kpe rnei bulunmaktadr (Levha:17b). Bu tarz kpeler, M. 3. binde ilk defa Mezapotamyada daha sonralar yaygn olarak Anadoluda grlmtr (Meriboyu

34

2001: 48). Hilal kpeler ile sandal kpeleri birbirinden ayrmak ok zordur. Ayn forma sahip kpeler iin farkl kaynaklar ayr ekillerde adlandrmlardr.8

3.1.1.2. Boncuklar (Levha:18a) Seluk Mzesinde, Efes Artemisden kartlm M..7. ve 6. yzyllara tarihlendirilen kehribar (amber) boncuklarla yaplm bir kolye dizisi bulunmaktadr. Kehribar dier boncuk malzemelerine gre daha rahat ilenebilme zelliine sahiptir ve genellikle yuvarlak ekilde olmas boncuk yapmn kolaylatrmaktadr (Strong 1966: 12). Seluk Mzesindeki rnekte de kehribarlarn doal formda olduklar gzlemlenmektedir (Levha: 19a). zerinde yer alan deliklerin kk bir yayl matkap yardmyla ald dnlmektedir. Kehribar Mezopotamyada neolitik dnemde kullanlmtr (Moore 1994: 79). Msrda kehribarn boncuk olarak kullanm ise Yeni Krallk Dnemine rastlamaktadr (Moore 1994: 79). Anadoluya bakldnda ise bu malzemenin boncuk yapm amacyla yaygn olarak kullanlmad anlalmaktadr. M.. 7 ve 6. yzyllara ait toz halindeki kuvarsn veya kumun, yine az miktarda kil, tabii sodyum karbonat veya bitki kllerinin birlemesinden meydana gelen fayans ile (Nicholson 1998, 50) kutsal bir ta olarak kabul edilen ve zor ilendii iin ok nadir olarak kullanlan da kristalinden yaplm bir boncuk dizini Seluk Mzesinde yar almaktadr (Levha: 19b). Fayans boncuklar ilk olarak Msrda hanedanlar ncesi dnemde grlmeye balanmtr (Grose 1989:29). Mezopotamyada III.Ur Dnemi metinlerinde fayans boncuklardan sklkla olarak bahsedilmektedir. Bu fayans boncuklarn yapm ile ilgili farkl grler bulunmaktadr. Konu ile ilgili ilk gr, bitki saplar gibi ince bir organik malzemeye sarlm hamurun istenilen boyutta kesilmesinden sonra frnlanarak elde edildii eklindedir, ayrca bu yntemde piirme ilemi srasnda orta ksmda bulunan organik malzeme yanarak kaybolmaktadr ve bunun sonucunda fayans boncuun delik ksm olumaktadr. Konuya ait dier gr ise,
8

lknur zgen ve Jean ztrkn kitab sayfa 164 levha 113teki altn kpe, Altan Trenin Taknn yks adl kitabnn 101. sayfas VI. Levhadaki kpe ile ayn formda olmasna ramen biri sandal formlu dieri hilal formlu kpe olarak betimlenmitir.

35

rulo haline getirilen hamurun istenilen ekilde kesilip frnlanmasdr (Moorey 1994: 79). Da kristalinin boncuk haline getirilmesi iin nce dzeltilmesi gerekmektedir. Bu aamadan sonra, da kristali hafif aletler kullanlarak yongalama9 ilemi ile biimlendirilir ve delinme aamasna geilir. Bu aamada delme ileminin kolaylamas iin kum tanecikleri delinecek blgeye aktlr ve yayl matkap ile her iki taraftan delikler alr. Da kristali boncuk delindikten sonra trpleme yaplarak son ekli verilir. Her iki boncuk dizininde de boncuklar irili ufakl ve farkl formdadrlar. Bu grubun ou kre ya da silindir eklinde ve bezemesizdir. Bu boncuklar kadn mcevherleri olarak sunulmaktadr. Uzun tesbih trnde, ardarda ipe dizilmi bu boncuklarn uzun zincir olarak sralanmas dnem iinde nemli yer tutmaktadr (Bammer 1991: 22-23). Bunun sralanm bir mcevherden ziyade o zamann kltr olarak yanstlan ve yal Xananona atfedilen bir stil olduu dnlmektedir. (Bammer 1991: 22-23). Batdaki Msr ve Fenike buluntular ile ters karakteristik zellik gstermekte olan fayans kresel ve gen biimli boncuklarn says olduka azdr (Bammer 1990:28).

3.1.1.3. Amuletler Mitoloji ve riteller din eleri saylmamalarna ramen bu unsurlar olmadan Yunan dini de olamazd. Mitolojiler aklanabilir teoriler ile efsanelemi, ortak bir mantk zerine kurulmu ve karlkl ilikiler ierisinde olumutur. Bu erevede arkeolojinin en zor grev alanlarndan bir tanesi resmedilen veya simgelenen bu mitolojileri aratrmak ve zmektir. Arkaik Dnemin tapnak ve altarlarnda mitolojik resim ve oyma ya da kabartma gruplar bulunmaktadr. En byk problem bu gruplarn sosyal yada kltrel sistem ierisinde aklanmasdr (Bammer 1992: 29).
9

Kesilen, yontulan veya rendelenen bir eyden kan para

36

Baz aratrmaclar bu eserlerin ahslarla zaman ierisinde ilikilendirilemeyeceini sylemektedir ve kullanm alanlar ile ilgili olarak bu objelerin lmyaam, kadnerkek, lanet- dnyevi, tabiat- kltr olarak iki boyutta ilikilendirilmesi gerektiini belirtmitir (Bammer 1990: 29,32). Seluk Mzesinde bulunan ay diinden yaplm amulet- muska olarak kullanlan formlardaki objeler rituel anlamda sanatsal eser olarak deerlendirilmektedir. Efes Artemisden bulunan hayvan kalntlarndan retilmi materyaller grupta toplanmakta ve en enteresan olan; Seluk Mzesinde bulunan ve amulet olarak kullanlan ay dilerinin iki taraf delinmi ve bir taraf daha keskin ekillendirilmitir (Levha: 20a). Ay diinden yaplm amuletlere ok fazla rastlanmamakta olup, zellikle Arkaik dnem ve Iyonya blgesi iin zel bir rnektir denilebilir.

3.1.1.4. Pandantifler Efes Artemis buluntular arasnda farkl tiplerde pandantifler bulunmaktadr ve hepsi koruyucu muska amal kullanlmtr. Seluk Mzesinde bulunan altn ahin veya kartal formlu pandantif farkl tiplerdeki pandantiflere en nemli rnek olarak gsterilir. Bu ahin; repouse teknii ile altn tabakasndan yaplmtr. Detaylar granlasyonla ilenen ine altn sanatna gzel bir rnektir. Daha nceden Efes Artemisde bulunan oturan kartal figrl pandnatif ile benzerlik gstermektedir (Bammer 1990:41). Bu altn ahin formlu pandantif Naos duvarnn i ksmnda bulunmu olup, M..7-6.yy. balarna tarihlendirilmektedir. (Bammer 1990: 42) (Levha:20b). Seluk Mzesinde ykseklii 2.7 cm boyutunda fildiinden yaplm bir dier pandantif da aslan ba formundadr (Levha:21a-b). Bu tak dikdrtgen bir delikle arkadan birletirilmi ve bu ynyle pandantif olarak kullanlm olduu dnlmtr (Bammer 1998:186). Efes Artemisde ele geen fildii buluntularn, Sardis atlyelerinin rnleri olduklar kabul edilir ve taklar iin kesin imalat merkezi tanmlanamad iin, Lidya-yonya kuyumculuk eserleri ifadesi kullanlr. Bu taklar, tanraya adak olarak sunulmak zere yapldndan gnlk kullanma

37

ynelik gsterili paralar deildir. En nemli zellikleri, Efes Artemis kltnn dinsel simgelerinin form ve bezemelerde n planda olmasdr (Bammer 1998:186). Efes Artemis bulunan pandantifler bazen aslann ba olarak tasvir edilmektedir. Bu tarz tasvirler Anadoludan bulunan fildilerinde de vardr (Bammer 1998:186). Bu tarza gzel bir rnekte Artemisiondaki Hekatompedonun kuzey kesinde bulunmutur. 3.1.1.5. Fibulalar Efes Artemision taklar ierisinde elektron ve altndan yaplm fibulalar nemli bir grubu oluturmaktadr (Meriboyu 2001:67). Bu fibulalarn bir ounun boyutunun kk olmasndan, paktoral tarzndaki taklarn giysilere taklmak veya daha byk fibulalarn zerine ss gibi aslmak zere yapldklar dnlmektedir (Tre 2005:106). Ayrca, fibulalar yapldklar blgelere gre farkllklar gstermektedir ve Anadolu, Adalar ile Suriye-Filistin tiplerindeki fibulalar kendilerinde zg biimlere sahiptir. Seluk Mzesinde M. 7. veya 6. yzyla ait olduu dnlen 3.2 cm eninde bir ift altn fibula bulunmaktadr (Levha: 22a). Sz konusu fibulalar Anadolu tipinde olup yay ksmlar yarm daire ve kilit plakalar el biiminde, ayrca bu fibulalar beer adet ift makara ile bezenmi olup, st evreleri boncuk tellerle dekore edilmitir. Tanra Artemisin kutsal kuu olan atmaca biimindeki bu bir ift fibula repousse teknii ile st bezemesi ise granlasyon teknii ile yaplmtr (TreSavan 2002:88). Bu tarz fibulalarn gm, bronz ve elektrumdan yaplm rneklerine Lidya hazinelerinde de rastlanmakta, bunlarn da zerleri 5 adet makara ile bezenmi ve Efes rnei gibi giysinin sa ve sol ksmlarna taklmak iin ift olarak yaplmlardr (zgen-ztrk 1996:200-201) (Levha: 22b).

38

3.1.1.6. Aplikler M. 2. binde Mikenler tarafndan kullanlan, deerli madenlerden yaplm, ince levhalardan kesilen kk paralar zerine stampa teknii ile desen veya figrler basarak giysileri sslemek amacyla oluturulan elbise aplikleri bulunmaktadr (Tre 2005: 107). Bu tarz altn elbise aplikleri Efes Artemision kazlarnda ok sayda bulunmutur, bunlarn adak olarak tanraya sunulan deerli giysilere ait olduu dnlmektedir (Tre 2005: 107). Bu aplikler yuvarlak, kare veya yldz biimli olup dier Artemision buluntular ile benzer Artemis kltnn simgeleri ile bezenmitir. Seluk Mzesinde hilal biimli altn elbise aplikelerine bir rnek bulunmaktadr (Levha: 23a). Arkaik Dneme ait bu aplik 4 cm. uzunluunda 1,5 cm. geniliindedir. Hilal biimindeki bu aplik altn varaktan ilemi, kenarlar izgilerle belirtilmi ve zeri konsantrik dairelerle bezenmitir ( Renda 1993:147). 3.1.1.7. Kemer Efes Artemisiondan bulunan ve Seluk Mzesinde yer alan bronz kemer blmden olumaktadr (Bammer 1991: 37) (Levha: 23b-24a). Blm a: Kemerin tokas Blm b: Dili Blm c: Gvde Tokann formu kapal kr taraf ile Frig tarz fibulalarla benzerlik gstermektedir. Tokann kancas erken dnem trapezoidan tokann ierisinden kartlmtr. Toka yuvarlak dekorlarla evrelenmi, eritlerle bezenmitir. Dili yuvarlak az ile bir kolla birletirilmitir. Kemerin kendisi ise dikdrtgen eklinde bir balaycdan olumu ve eit mesafelerde delinmi, keli ve yatay izgilerle bezenmitir. Dikdrtgen eklindeki merkez blmde kanca iin yuvarlak delik almtr. Fibula tarz kemer tokalar aslan figrleri ile bitmektedir (Bammer 1991/92:37-38). Seluk Mzesinde bulunan Roma dnemine ait Efes Artemis Heykelinin kemerinin

39

arka tokas Arkaik dneme ait olan kemer tokalar ile benzerlik gstermektedir (Levha: 24b) (Bammer 1991: 42).

3.1.2. Klaros Kazlarndan Aa kartlan Taklar Klarosun tam kurulu tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber, M..7 ve 6 yzyl banda Kolophonun ba tanrs Apollo adna ina edildii dnlmektedir (Umar 1979, 16). Klaros szc Hellen dilinde ksmet ekimi veya arazi anlamna gelmekte olup, asl kkeninin Luwi dilindeki ky veya iskele olan Kalaradan geldiini belirtilmektedir. Klaros Kolophona bal bir kehanet merkezidir. Bu yzden 12 yon ehri arasnda kabul edilmemektedir (Umar 1979, 17). M.. 12 yzylda kuruluundan M.S. 4. yzylda terk ediliine dein bir Bilicilik Merkezi olarak ilev yapm olan Kutsal Alann lokalizasyonu C. Schuchhardt tarafndan 1886 ylnda yaplmtr. Schuchhardtn ardndan Ales vadisindeki aratrmalar 1904 ylnda Th. Macridy Bey tarafndan balatlmtr. Th. Macridy Bey, 1907 ylnda Kutsal Alanda alvyal dolgudan yzeyde kalabilen tek stunun anm yzeyinden, kutsal alan saptam ve sondaj yaparak kantlamtr. Ancak Klarosdaki ilk bilimsel kaz Th. Macridy ve Ch. Picard tarafndan 1913 ylnda balam ve bu kaz dneminde Gneydeki Propylon ve dousundaki byk eksedra ile 125 yazt bulunmutur. Birinci Dnya Savann balamas nedeni ile kaz terk edilmitir10. Klarosun ikinci dnem kazlar 1950 ylnda epigraf L. Robert tarafndan balatlm, 1961 ylna dein devam eden kazlarda, bugn ayakta olan Apollon Klarios, Artemis Klaria Tapnaklar ve Apollon, Artemis ve Letonun antsal klt heykelleri ile doudaki sunaklar, kutsal yolun batsnda yer alan onur yaztlar, gne saati ve koltuk gn na karlmtr11. Kutsal Alandaki nc dnem kazlar J. de la Genire tarafndan 1988 ylnda balatlmtr. Bu dnemde mimari eserler olarak Apollon ve Artemise adanm
10

Prof. Dr. Nuran ahinin www.edebiyat.ege.edu.tr. internet aderesinin Klasik Arkeoloji Projeler blmnde Klaros Kazlarna ilikin almasndan alnmtr.
11

Prof. Dr. Nuran ahinin www.edebiyat.ege.edu.tr. internet aderesinin Klasik Arkeoloji Projeler blmnde Klaros Kazlarna ilikin almasndan alnmtr.

40

olan erken Arkaik, ge Arkaik ve Hellenistik sunaklar ok zengin sunularla 1500 adet pimi toprak figrin ortaya karlmtr. Ayrca ender eserlerden olan iki mermer Arkaik Kuros heykeli, Hellenistik dneme tarihlenen birok mermer heykel balar ve nik eser olan yz adet hayvan balama bloklar Hekatomb bulunmutur12. Klaros kazlarnda ele geen Arkaik Dnem buluntular arasnda yer alan eitli taklar nemli bir grup oluturmaktadr13. 3.1.2.1. Sa ss Bronzdan yaplm 2001 yl Klaros Kazsndan 2.7 x 2.6 cm boyutlarnda, 38 /3/01 numaras ile Seluk Mzesi envanter defterine kaytl spiral biimde, ylanlarn kvrlmas ile oluturulmu 1 adet sa ss ele gemitir.

3.1.2.2. Madalyon Mzede 4/21/03 numaral Defne elenkli Apollon Ba bezemeli 19 mm apnda gm bir madalyon Klaros Kazlarnda bulunmu olup, Seluk Mzesinde yer almaktadr.

3.1.2.3. Boncuklar Klaros Kazlarnda bulunan 17/22/02 numaral bir adet 6 mm apnda 0.4 gr arlnda altn boncuk, 5 adet 12 mm yksekliinde 18/22/02, 19/22/02, 58/10/03, 65/10/03, 66/10/03 envanter numaralar ile kaydedilmi cam boncuklar ve 17 mm x 10 mm boyutlarnda ta boncuk Seluk Mzesi envanter defterinde kaytl eserler arasnda yer almaktadr.
12

Prof. Dr. Nuran ahinin www.edebiyat.ege.edu.tr. internet aderesinin Klasik Arkeoloji Projeler blmnde Klaros Kazlarna ilikin almasndan alnmtr.
13

Klaros tak grubuna ilikin herhangi bir yayn bulunmamaktadr. Sz konusu taklarn aratrma ve incelemeleri Klaros Kaz Grubundan bir yksek lisans rencisinin tez konusu olarak yaplmaktadr.

41

3.1.3. Hibe ve Satn Alma Satn alma yoluyla Seluk Mzesine kazandrlm Arkaik Dneme ait zmir Tireden bulunan bir tak grubu bulunmaktadr. 3.1.3.1. Kpeler Tire Tak Grubuna giren 3 adet gm kpe bulunmaktadr. 111/5/96 envanter numaral kpenin ap 9 mm kalnl 3 mm dir (Levha: 25a), 116/5/96 envanter numaral gm kpenin ap 10 mm kalnl 3 mm dir (Levha: 25b) ve 16/9/95 envanter numaral son gm kpenin ap 9mm kalnl ise 3 mm dir (Levha: 25c). Her kpe de masif hilal forma sahip eserlerdir. Hilal eklindeki gvde, gittike incelen ember ile bitmitir. Bu kpeler dkme teknii ile yaplmtr. Bu tip kpelerin balangc Smer Kltrne kadar inmekte, daha yaygn olarak Erken Bronz anda kullanlmtr. Belirtilen tarzdaki kpeler tadklar dinsel anlamlar nedeniyle btn Ortadou ve Akdeniz Kltrleri tarafndan kullanlmlardr. Bu tarz kpelerin erkekler tarafndan da kullanld Urartu ve Asur resimli belgelerinden bilinmektedir (Merhav 1991:188). Ayrca, hilal biimli kpeler Arkaik ve Klasik Dnemlerde iki ince levhann bombeletirilerek birletirilmesi teknii ile de yapld bilinmektedir (Ergil 1983:6). M. 7. yzyla ait Tell Migne-Ekrondan bulunmu gm taklar arasnda da younluklu olarak hilal formlu kpeler bulunmutur (Golani-Sass 1998:64). Her iki gruptaki gm hilal formlu kpeler dkm teknii ile yaplmtr. Bu tipteki kpelerin altn versiyonlar Arkaik dnemde Lidya ve Efes Artemisde ok yaygndr. Sonu olarak hilal eklindeki bu kpeler sz konusu dnemde Mezopotamyada, Anadoluda ve Ege Blgesinde ok youn olarak kullanlmtr. Hem altn hem de gmten yaygn bir ekilde yaplm olmas da toplumun her kesimi tarafndan beenilerek kullanldn gstermektedir.

42

3.1.3.2. Fibula Mzede 25/23/95 envanter numaral Fibula bronzdan yaplmtr (Levha:26a). Roma dneminde grlen zoomorfik fibulalarla benzerlik gstermekte olup, Arkaik dnem fibulalaryla benzerlik gstermemektedir. yonya blgesinde younluklu olarak Anadolu tipi fibulalar kullanlmtr. Bu fibulann gvde ksm tamamen ku/rdekten olumu olup ine ksm arkasndadr ve motiften dolay gzkmemektedir. zerinde hayvan motifi olan bir baka grup fibula da adalar tipi olarak adlandrlmaktadr (Blinkenberg 1926:89). Bu tip fibulalar Geometrik ve Arkaik dnemlere aittirler ve kk form deiiklikleriyle Yunan ve Dou fibulalarndan ayrlmaktadrlar (Blinkenberg 1926:90). Makedonyada benzerlerine rastlanmaktadr ancak onlarn da ithal oldu dnlmektedir (Blinkenberg 1926:90).

3.1.3.3. ne Mzede 12/9/95 envanter numaral inenin malzemesi bronz olup (Levha: 261-2), ine ksm tepeye doru genilemekte ve tepeye yakn noktasnda bir delik bulunmaktadr. Bu tarz inelerde iki eit yapm teknii kullanlm olup, bunlardan ilki masif dkm yaplanlardr. kincisi ise iki para halinde gvdesi yine dkm teknii ile yaplm ancak ba ksm repousse teknii ile ilenmi inelerdir (TreSavan 2002:69). Tire rneinde masif dkm teknii kullanlmtr. Arkeolojik aratrmalara gre bu tarz ineler genellikle mezarlarda kadnlarn ba ksmlarnda bulunduu iin firkete olarak da kullanld dnlmektedir. stanbul Arkeoloji Mzesinde bulunan Efes Artemis altn ine rneklerinin ba ksmlar sz konusu ineye benzese de bu rneklerin tepeye yakn noktalarnda delik bulunmamaktadr. Tire inesi bu zellii ile Urartu bronz ine rnekleri ile byk benzerlik gstermektedir (Merhav 1991: 138). Urartunun yan sra daha nceleri Hititler dnemine ait Gordion mezar buluntular arasnda yer alan taklar ierisinde bu tipte bronz ineler bulunmutur (Mellink 1956: 110).

43

M.. 547den itibaren Pers egemenliine giren Anadoluda bir kez daha Dou ve Bat kltrnn etkileri bir arada grlmektedir. Bu dneme ait taklar Pers etkisinde bir slupla dikkat ekmitir. Anadolunun hemen her yerine yaylan dnemin taklarnn en arpc zellii, zerlerindeki yar deerli talarn ve bunlarn cam taklitlerinin kullanmlarnn ok artm olduu, ayrca taklarn renk nansna sahip olduu grlmektedir. Dnemin kuyumculuk merkezleri Sardes ve anakkale Boaz zerindeki Lampsakosta biimlenen taklarda zellikle gen, baklava motifi ve gen piramit sslemeler arlkl olarak kullanlmtr (TreSavan 2002: 69).

3.2. Karya Karya, Anadolunun gneybat kysnda yer alan ve yonya, Frigya ve Likya tarafndan evrilmi dalk blgeye verilen addr (Akurgal 1997: 295) (Harita:3). Blge adn Anadolu'nun yerli halk Karlar'dan almtr. Karlar M. II. bine ait Hitit ve Msr metinlerinde, KARKA yada KARAKA olarak anlmaktadrlar. M. I. Binde ise Pers arivlerinde KARKA adyla anlmaktadrlar (Kkeren 2002: 18). Karyallarn eski bir Yunan inanna gre Ege Adalarnda yaayan ve sonra Asya ktasna gen bir topluluk olduuna inanlmaktadr (Bean 2000:1). Heredota gre ise Karyallar Lelegler olarak bilinen ve Girit Kral Minosun hkmdarl altnda yaayan bir topluluk olup daha sonradan Dor ve yon istilalaryla Ege kylarna yerlemek zorunda kalmlardr (Herodot I:146). Homeros, lyada destannda Karyalllar Anadolunun yerli halk olduklarn, Karyallarn Mysia ve Lidyal'larla karde olduklarn iddia ettiklerini anlatr ve Troyallarla birlikte Anadoluyu Yunanllara kar savunduundan bahseder ( Homeros II:867-871). Btn bunlarn yan sra, Karyallarn kendileri anakarada yaadklarn ve hep Karyal olarak bilindiklerini sylemilerdir (Bean 2000:1). Peloponnesos yarmadasndan M.. 19. yzylda gelen Dorlar Data ve Bodrum yarmadasna yerlemiler ve zamanla yerli halka karmlardr. M. 4. yzylda Byk Pers mparatorluu satraplk denilen blgelere ayrlmt. Yerli hanedann ve Pers satrapnn yaad en nemli ehri Halikarnassos (Bodrum) olmu, dier nemli yerleimleri arasnda Herakleia (Kapkr/Bafa

44

Gl), Antiocheia (Yalva), Mindos (Gmlk), Laodikeia (Denizli) ve Alabanda (ine) yer almtr. Karya'nn ilk satrap Mylasal Hyssaldomos'yu, olu Hekatomnos ve M. 377 ylnda torunu Mousolos izledi. Mousolos, bakentini Mylasa'dan Halikarnassos'a tad (Akurgal 1997: 295). Ancak daha sonra, Karyallarda yonyallar gibi Perslere kar ayaklanmlardr (Heredot V:117). M. 334 ylnda skenderin Pers hakimiyetindeki Karyaya yapt fetihler hzla devam etmi, Halikarnassos ve bir ka yerleim yerinde ilk nceleri zorlukla karlam, o ehirleri de ele geirdikte sonra arkada Kralie Aday Karyann bana geirmitir (Bean 2000: 7-8). Karya Blgesinin sanatnn genel zelliklerine bakldnda, blgedeki dier kltrlerden de ok farkl olmadklar gze arpmaktadr (Perrot 1977: 325). Frig ve Lidya sanatlarndan ok etkilendikleri blgede yaplan kazlardan bulunan eserlerde ok belirgin olarak grlmektedir (Perrot 1977: 329). Gnmze kadar Karya blgesinin nekropol alanlarnda kaz yaplmadndan ve Kralie Adaya ait olduu dnlen mezar dnda herhangi bir mezar bulunmadndan blgenin arkaik ve klasik dnemlerine ait taklar ile ilgili ok fazla bilgi yoktur (Kkeren 2002: 28).

3.2.1. Halikarnassos Halikarnassos Kos adasn (stanky) ve asos krfezlerini ayran yarmadann gney ksmnda yeralmaktadr (Papaioannou 1988: 555) (Harita:4). Halikarnassosdan Hellen kaynaklarnda, Alikarnassos olarak bahsedilmektedir. Bu kelimenin Hellen dilinde herhangi bir anlam yoktur (Umar 1999: 112). Alikarnassosun Luwi dilinden ya da Karia dilinden geldii bilinmektedir (Umar 1999: 112). Sz konusu kelimenin assos eki yerleim anlamna gelen assadan tremi, Ali-K(uwa)- Arna-(a)ssa denizin-kutku-pnar havuzu-kenti anlamna gelmektedir (Umar 1999: 112).

45

Halikarnassos M. 1100 yllarnda, Troya Savalarndan hemen sonra kurulmutur (Bean 2000: 95). ehir ilk nceleri Dor Heksapolisinin bir yesi olmu ve Arkaik dnemde de Dor Heksapolisinin bakenti olmutur (Papaioannou 1988: 555). Ancak daha sonra Halikarnassoslu bir vatandan olumsuz davranlarndan dolay Dor Heksapolisinin yeliinden kartlmtr (Bean 2000: 96). Perslerin M. 547 ylnda Lydia Krallna son vermesi ve Bat Anadoluda glenmesi ile Halikarnassos da Pers hakimiyetine girmitir. Ancak, Persler kentin Karyal bir aileden gelen krallarca ynetilmesine izin vermitir. Halikarnnassos Kraliesi Artemisia (byk ya da yal) Pers Hkmdar Xerxes ile birlikte kendi gemisinin komutan olarak M. 480 ylnda Yunanistan seferine katlmtr (Umar 1999: 115). Halikarnassos ehrinin en parlak dnemi M. 4. yzylda Satrap Maussollos tarafndan ynetildii dnemdir. Bu dnemde Karyan bakenti olan ehir antik kaynaklara gre 70.000 nfusa sahip nemli bir liman ve ayn zamanda zengin bir ticaret ve kltr merkezidir (Kkeren 2002: 138). Maussollos, kendi ve ei iin dnyann Yedi Harikasndan biri saylan ant mezar Maussolleionu inaa ettirmitir. Maussollosun lmnden sonra kzkardei ve ei Artemisia (gen) Halikarnassos kentini 3 yl ynetmi, Artemisia, kenti Rodos saldrlarna kar korumu ve Rodos donanmasn byk bir yenilgiye uratmtr. Artemisiann lmnden sonra yerine kk erkek kardei drieus gemitir. drieus da kardei Ada ile evlenmi ancak, drieusun lmnden sonra Ada kardei Pixadoras tarafndan kentten uzaklatrlmtr (Umar 1999: 120). M. 334 ylnda Halikarnassos skender tarafndan ele geirilmi ve Kariann tm ynetimini Kralie Adaya brakmtr. Halikarnassos Hellenistik ve Roma dnemlerinde nemini yitirmitir (Papaioannou 1988: 555). Halikarnassostan bulunan tek tak rnekleri Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde Karyal Prenses salonunda sergilenmekte olan ve ehrin nekropol alanndaki bir mezardan bulunanlardr.

46

3.2.1.1. Nekropol Halikarnassos kentinin nekropol alannda yaplan temel almalar srasnda doubat ynnde sralanm yedi adet kesme uzun ta blok bulunmu ve Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesi tarafndan kurtarma kazlarna balanlmtr (zet 1992: 101). Yaplan kaz sonucunda, kesme talarla rlm bir mezar odas ve bu odann iinde ta bir lahit bulunmutur (zet 1992: 101). Lahidin iinde, altn ve mavi camdan farkl ekil ve dizaynl apliklerle bezenmi elbise iinde kollar karn blgesinde apraz durumda bir kadn iskeleti (zgen-ztrk 1996: 58) ve kafatasnn yannda bir ta, (Levha:27a) bileklerde iki adet bilezik, parmaklarnda adet yzk, boyunda ayn kolyeye ait paralar ve tm iskelet evresinde farkl byklk ve eitlerde elbise aplikleri bulunmutur (zet 1992: 102). ngilterede yaplan aratrmalar sonucunda, 40 yalarnda bir kadna ait olduu belirlenen bu mezarn buluntular incelendiinde, M. 4. yzyln ilk yarsna tarihlendirilmitir (zet 1992: 102). Mezar odas 2.47 m. uzunluunda, 1.17 metre eninde olup, i ksm dzgn yzeyli talarla harsz olarak rlmtr. Odann derinlii 1.35 mdir ve iinde kapa semerdam biiminde 1.13m yksekliinde 2.20 m. x 0.91 m. boyutlarnda tek para tatan yaplm, mezar odasnn tam ortasna yerletirilmi bir lahit bulunmutur (zet 1992: 102). Lahidin iinde iskelete ait bir adet ta, bir adet gerdanlk, iki adet bilezik, adet yzk aplikler ve pandantifler bulunmutur. Taklarn hepsi altn olup, iki adet yzkte kalsedon ve akik talar kullanlmtr.

3.2.1.1.1. Ta Yukarda ele alnan lahidde bulunan tacn malzemesi altndr (Levha: 27b). Ta, 22 cm. apndaki bir embere altn tellerle balanm mersin yapra, iei ve meyvesinden me ydana gelmitir (zet 1994: 90). Bu ember uzun altn bir borunun kvrlmas ve ularnn birbirlerine altn tellerle balanmasndan olumutur. Mersin

47

yapraklar boy olup, sadece orta eksenleri ilenmitir. Mersin iekleri de farkl boyda ve alt deiik tiptedirler. Meyveler ise geni karnl tomurcuk eklindedirler. Tacn aln ksmnda i ie gemi be farkl paradan oluan bir kokart yer almaktadr. 4.1 cm byklnde 10 adet yuvarlak yaprakl bir para tacn en dnda, 12 adet 3.2 cm byklnde yuvarlak yaprakl bir para bu parann iinde, 2.3 cm byklnde 12 tane sivri anak yapraktan oluan para ise dier parann iinde yer almaktadr. 10 adet sivri-yuvarlak anak yaprakl ksm dtan 4. paray oluturmakta ve en i ksmda ortada kabara bal bir ine tm paralarn ortasndan geerek tm paralar birbirine tutturmaktadr (Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesi Envanter Defteri 20.09.1989-160). Bu taca benzer tarzda yaplm bir rnek, Selanik yaknlarnda ki Verginada yaplan kazlar sonucunda ele gemitir (Lehmann 1982: 437). Sz konusu eser kral mezarlarnn arasnda en nemlisi olan ve M. 4. yzyla tarihlenen Philip IIye ait mezarda bulunan tatr (Lehmann 1982: 437). Bu ta da , Bodrumda bulanan ta gibi mersin yapraklarndan yaplmtr (Calder 1983: 102) (Levha: 28a). Her iki ta arasndaki stil ve teknik benzerlii ayn dnemlere ait olduklarn gstermektedir (zet 1994: 90). Bununla birlikte, Tekirda Naip Tmls Mezar odasndaki kline zerinde bulunan altndan defne yapra biimine yaplm ta da Kralie Adann tac ile benzerlik gstermektedir. Kralie Adann tacnda olduu gibi bu tata yuvarlak kesitli altn borudan olumaktadr. Borunun zeri eit aralklarla delinmitir ve bu deliklere altn varaktan kesilen ve orta damarlar belirginletirilen kk yapraklar ve ince dallar yerletirilmitir (Delemen 2004: 53). Bu ynleriyle Kralie Adaya ait altn ta ile benzerlik gstermesine ramen daha sadedir (Levha: 28b). Ayrca sz konusu eser ile benzerlik ierisinde olan bir dier rnek, Amisos buluntular arasndandr. Amisos M.. 7. yzylda Grek asll Miletos kolonistleri tarafndan bugnk Samsunda kurulmutur. Miletoslular, Kta Yunanistan kolonistlerinden daha sonra kalonizasyon hareketlerine balamtr. Ege Blgesini igal edilmi olduundan Marmara ve Karadeniz kylarnda ticaret ve balklk merkezi olmaya uygun yerlere yerlemilerdir ve bu yerleme yerlerinin nemlilerinden biri de Amisos olmutur (Akkaya 1997: 1).

48

Amisos Hazinesi M.. IV. yzyla; kentin ynetiminde baarya ve berekete kavutuu dneme tarihlendirdii cam, mermer, madeni ve pimi toprak eserler ile M.. I. yzyla tarihlenen altn ss eyalarndan oluan 64 paradan oluan bir hazinedir (Akkaya 1997: 2). Bu hazinenin yaklak %80ninin som altndan (24 ayar) ss eyalarn oluturulmaktadr (Akkaya 1997: 3). Hazinenin nemli paralarndan bir tanesi de yuvarlak kesitli altn borudan yaplm ve altn varak yapraklarla sslenmi tatr. Bu ta Kralie Adann tacndan yaklak yzyl sonraya tarihlendirilmesine ramen ayn tarz ve ayn teknik ile yaplm olup, bu talara dier rnektir. Arada ok zaman farknn olmasna ramen bu teknik ve bezemede yaplm rneklerin uzun sreli kullanm bir tercih ve beeniyi yansttn gstermektedir. Ayrca Trakya Tmlsleri arasnda Vize A mezarnn kefi ok nemli bir yer tutmaktadr. Sistemli bir ekilde aratrlm olmas, tarihlenmesi ve deerlendirilmesi asndan Vize A tmls Trakya Tmlsleri arasnda bir dayanak noktas tekil etmektedir. Bu tmls M.S. 45 ylnda ldrlen Trakya Kral Rhoimetalkes III n mezardr (Onurkan 1988: 15). Tmlste bulunan eserler arasnda Kralie Adann tac ile ayn teknik ve stilde yaplm altndan yaplm bir ta bulunmutur.

3.2.1.1.2. Kolye Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesi Karya Prensesi Sergi Salonunda sergilenmekte olan bir dier tak paras da kre bal 22 adet tomurcuk ekilli boncuk ve 21 adet kresel biimli boncuktan oluan altn kolyedir (zet 1994: 93). Kolyenin her iki bitiinde konik eklinde altn paralar bulunmaktadr. Tomurcuklarn zeri yaprak motifleri ile dekore edilmitir (Levha:29a). Lidya Hazineleri ad altnda Uak Mzesinde sergilenmekte olan ve M.. 6. yzyla tarihlendirilen eserlerden Mee palamudu sallamal altn ve renkli tatan yaplma kolye de Kralie Adaya ait kolyeye form bakamndan byk benzerlik gstermektedir (zgen-ztrk 1998: 155). Bu rnekte altn ve cam bir arada kullanlmtr. Ancak Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde sergilenen ve yaklak

49

iki yzyl sonraya tarihlendirilen rnekte ise sadece altn kullanlm mee palamutlarnn zerleri daha detayl olarak sslenmitir. Dier taraftan aradaki tomurcuk ekilli altn boncuklarn dekorasyonlar ayndr. Her ikisi de ikili alt-ta yaprak ile sslenmitir (zgen-ztrk 1998: 155). M.. 6. yzyla ait Gordion A tmlsnden bulunan mee palamudu formlu sallamal altn boncuklardan yaplm ve aralarna konik eklinde altn boncuklar dizilerek yaplan kolye yine bu tarza gzel bir rnektir (Bingl 1999: 114). Bu rneklerin yan sra Gelibolu Yarmadas Madytos Antik kentinden bulunan M.. 4. yzyla ait gerdanlk, dizayn ve iilii ile bu yzyln kuyumculukta ulat baary en iyi ekilde yanstmakta, hem de yzeyleri granlasyonlarla bezenmi mee palamudu kozalarndan oluan alt sarka dizisi ile Kralie Adaya ait kolye ile dizayn olarak benzerlik gstermektedir (Tre-Savan 2002: 103).

3.2.1.1.3. Elbise Ssleri Kralie Adann iskeletinin gs blgesinde omuzlara yakn blmnde iki adet fibula bulunmutur (zet 1994: 93). Fibulalar altndan yaplmtr. Her fibula birbirine birletirilmi iki paradan yaplm ve ortada delik oluturacak ekilde spirallerden olumutur. Alt ve st taraftaki geni yuvarlak dzey rlyef eklinde yuvarlaklarla dekore edilmitir. Bu fibulalar Anadolu tarz fibula olarak gemektedir ve tm dnemlerde grlmektedir (zet 1994: 93) (Levha:29b). Bu tarz fibulaya ok yakn rneklerden drt tanesi Lidya Hazinleri Toptepeden bulunmutur. ekil olarak bu rnekler Kralie Adaya ait fibuladan farkldr ama yzeylerinde ayn konsantre halkalara sahiptirler. Bu rnekte fibulalar ibkeydir. (zgen-ztrk 1998: 168). Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesi Karya Prensesi Sergi Salonunda sergilenmekte olan dier bir elbise ssleri grubunu da aplikler oluturmaktadr. Bu paralarn her birinin tepesinde delikler bulunmaktadr (zet 1992: 103) (Grafik:10).

50

lk grup aplikler boru biimli paralardan olumakta ve 163 adettir. skeletin omuz ve kol evrelerinde ele gemitir. 2,5 cm, 1 cm uzunluunda tekli paralarla 1 cm uzunluunda iftli paralardan olumaktadr. kinci grup aplikler kubbe biimli paralardan olumaktadr ve 198 adet olup ift ip deliklidir. Sz konusu aplikler skeletin ayak bilekleri hizasnda ele gemitir. nc grup altn iek biimli paralar, 24 adet olup, 5 anak yaprakl tek para altn levhadan keserek yaplmlardr. Ortalar yarm kre biiminde kabark, orta yuvarlan evresi noktalarla sslenmi, arkalar ift ip oluklu rozetlerdir. skeletin gs evresinde bulunmulardr (Levha:30a). Dier aplik grubu iek biimli paralardan olumu ve 8 adettirler. Bunlar 8 anak yaprakl tek para levhadan kesilmedirler. Ortalar yarm kre biiminde kabartlm, evresi noktalarla sslenmitir. anak yapraklarn diplerinde karlkl 4 aplike delii bulunmaktadr. Elbisenin n tarafnn ssleri olma olasl ok fazladr. nk iskeletin gs kemikleri zerinde ele gemitir. i bo rozet biimli aplikler 18 adet altn paradan olumutur ve ortas bo yuvarlak bir gbek etrafnda noktalar sralanarak bezenmitir. Bu gbek yine ortalar bo 7 adet anak yaprakla evrelenmitir. anak yapraklar arasnda kk sivri uzantlar bulunmaktadr. skeletin kala kemii altnda ve zerinde bulunmutur. Etek beline ait sslemeler olmas olasdr. Dier bir grup aplikleri gen biimliler oluturmaktadr ve bunlardan 174 adet bulunmutur. Ekenar bir gen biiminde olan tanelerin ksa kenarnda, zeri eik kabartma izgilerle bezenmi ipin geecei borular bulunmaktadr. genlerin kenarlar kabartma olarak belirtilmi olup sivri ucunda elbiseye tutturulmak iin bir delik yaplmtr. skeletin kaval kemii zerinde bulunmu olup etek ucuna ait ssler olabilir. skeletin n ksmnda karn hizasnda bulunan 95 paralk altn dizinin 66 tanesi ak kemii biiminde, 22 tanesi arpa tanesi biiminde ve 7 tanesi de an biimindedir. an biiminde olanlarn tepesinde ak kemii ve arpa tanesi biiminde olanlarn ortasnda ip delii bulunmaktadr. an biiminde olanlarn gvdesi boyuna kabartma yivlerle sslenmi olup ann aznda onar tane knt bulunmaktadr (Levha:30b). Bir dier 50 paralk altn dizini iskeletin srt

51

kesiminde ele gemitir. 24 adet dz yuvarlak kabara bal, rozet biiminde gvdeli, rozetin altndaki halkaya takl kanatl ok ucu biimli sivri sallantl para, 22 adet palmet yapraklarndan olumu kelebek ekilli, rozet biiminde gvdeli, rozetin altndaki halkaya takl kanatl ok ucu biimli sivri sallantl para, iki adet zeri telkari ilemeleri gen biimli para ve gene zeri telkari ilemeli yrek biimli iki paradan olumaktadr. Bu paralarn her birinin arkasnda ifte ip delikleri bulunmaktadr. Kralie Adann mezarnda bulunan bir dier aplik malzemesi ise camdr (Grafik:11). Cam aplike paralar ak kemii ve arpa tanesi biiminde mavi camdan yaplm olup 30 adettir. Bunlardan 22 adedi ak kemii, 8 adedi arpa tanesi biimindedir. Ortalarnda ipin geecei delikler bulunmaktadr. Bunlar iskeletin n tarafndan karn evresinde bulunmulardr.

3.2.1.1.4. Bilezikler Sz konusu iskeletin her sa ve sol bileklerinde birer adet elips biiminde ular antilop bal iki adet bilezik bulunmutur (zet 1994: 91) (Levha:31a). Bilezikler iki altn ubuun eilerek elips ekli verilmesi ile yaplm ve ubuklarn ular antilop balar ile sslenerek bitirilmitir (zet 1994: 91). Bu tarz bilezikler Arkaik ve Oryantalizan dnemlerine ait bir moda akmnn devam olarak klasik dnemde de kullanlmtr (Tre-Savan 2002: 104). M. 4. yzylda bu tarz bileziklerin boyun ksmlarn granlasyon ve telkari bantlarla sslenerek daha detaylandrld grlmektedir (Tre-Savan 2002:104). Ancak, Kralie Adann antilop bal altn bileziklerinde bu tarz sslemelere rastlanmamaktadr. M. 4. yzyla tarihlendirilen ve 1988 ylnda Oxus Nehrinin kysnda ki Takht-i Kuwaddan bulunan Oxus Hazineleri ve 1902 ylnda ayn dneme ait Susa mezarlarndan bulunan hayvan balkl bilezikler, Pers altn ilemeceliinin ve Akamenid tarz taklarn bilinen ilk rnekleridir (Dalton 1970: 340). Oxus rneinde altn bilezik kanatl griphon sonlanmakta (Roaf 1998: 220) Susadan bulunan rnekte ise altn bilezik aslan ba ile sonlanmaktadr (zgen-ztrk 1996:

52

59). Her iki rnekte Kralie Adann antilop bal altn bilezikleri gibi bbrek biimli diye adlandrlan formdadr. M. 1. yzyla tarihlendirilmi olan Amisos hazinelerinde de elips ekilli ular hayvan bayla biten bileziklere bir rnek yer almaktadr. Ancak bu bileziin elips ksm bir borudan deil gverselerle birletirilen tellerin bklmesi ile yaplmtr.

3.2.1.1.5. Yzkler . Ad geen mezarda iskeletin sa el parmana takl olarak bulunmu olan yzklerden biri altn halkal kal bir skarabedir (Levha: 31b). Yzn halkas altndan yaplm ift sra rg biimli, ular oval tabak (patera) ekillidir, ta ise mhr olarak kullanlmak amacyla ortas boydan boya delik, madeni halkal dner sistemlidir. Koyu krmz renkli bir tr akik olan ve Anadoluda da elde edilen quartz cinsi bir tatan yaplmtr. Oval bombeli yzk Msrn kutsal bcei olan skarabaeus biimi verilerek ilenmitir. Bu bombeli srt zerinde, yan kenar izgisi, srt izgisi ve bcein yz izgileri insize hatlarla belirtilmi, bcek grnm verilmitir. Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesi Karya Prensesi Sergi Salonunda sergilenen ve Kralie Adaya ait skarabe biimli yzk kann mhr olarak kullanlan oval biimli, dz yznde Lidya blgesi Tmlslerinde ele geirilen yzk kalarnda olduu gibi zincir tarz bir ereve iinde profilden bir ba oyma yntemiyle ilenmitir (zet 2001: 83). Bu figrn salar tepeden balamak zere radyal izgiler eklinde alarak, aa doru iner, aln zerinde rulo eklinde kvrlr ve ensede ise salar topuz biimi yukar doru toplanmtr. Keskin hatlarla belirtilen yz ciddi ifadelidir. Figrn burnu uzun ve dz, kaln dudakl, uzunca eneli ve gz bebekleri belirtilmitir. Kulandaki kpe st yuvarlak alt gen sarkal biimlidir. Boynunda halka biimli bir kolye bulunmaktadr (zet 2001: 84). Daha nceden Mavsolosun sikkelerinin zerinde de betimlendii gibi bu portrenin de Apolloya ait olduu dnlmektedir (zet 1994: 92). Karyal Prenses yzk ka zerindeki bu ba genel izgileri bakmndan sert slup heykel tra iini anmsatmaktadr (zet 2001: 83).

53

Kralieye ait bu skarabeus yzk kann ortasnda boydan boya bir delik almtr. Buraya geirilmi ubuk uzants yzk halkasna kvrlarak sarlm bylece tan salamlatrlmas salanmtr (zet 2001: 84). Bu yzn ift rgl altn halkasnn ok anm olmas yzn uzun zaman kullanldn gstermektedir (zet 2001: 84). Bu tarz yzkler ss eyas olmasnn tesinde mhr olarak kullanlmaktadr (Konuk-Arslan 2000: 11) ve yzk talar zerine oyulan desenler o gnn portresini yanstmaktadr (Konuk-Arslan 2000: 12), tpk bu yzkte Apollon bann kullanlmas gibi.

Mezardan bulunmu ikinci yzk kalsedon tal bir skaraboiddir (Grafik:6) (Levha:31c) (zet 1994, 91). M.. 5. yzyl mhrclnde skarabeuslarn yerini zamanla skaraboidler almaya balar (Boardman 1968: 15). Skaraboid genel tanm olarak dz yaln srtl kaln yzk talardr (Boardman 1968: 15). Bu kalsedon ta bu skaraboid tal yzk de mhr olarak kullanlmak amacyla yaplmtr(zet 2001: 84). Erken yzk ka yapmlarnda kullanldn bildiimiz ufak kristalli bir kuvars eidi olan kalsedon tann st beyaz, mavimsi gri, sar ve kahverengi trleri olup, Anadoluda Frigya ve Kapadokyadan elde edilmekteydi (zet 2001. 84). Youn olarak Frigya-Bilecik evresinden elde edilen kalsedon kalkhedona getirilip buradan deniz yolu ile datld iin bu ismi alm olmaldr. Kralie Adaya ait bu skaraboid tal yzk ka olduka kaln olduu iin nce bir zvana yuvas yaplm ve ular sivriltilmi olan maden engeller bu yuvaya geirilmitir. Ta bylece bir eksen evresinde dnebilmektedir. O halde bu yzk daha sonraki dnemlerde uygulanan engelleri kalarn evresine kaynatlm, dolaysyla daha hafifletilmi yapmlardan nceye aittir (zet 2001: 84). Bu kalsedon tan dz yzne kazma yntemiyle bir Pers savas ilenmitir (zet 1994: 91). Bu sava sol eli ile mzrana dayanm, sa elini beline dayam bir erkek figrdr. Bu Pers askerinin bandaki balk bir tiaradr. Bir eit Med bal olan yumuak deri veya kumatan yaplm olan tiara Anadoluda ok

54

yaygn olarak kullanlrd (zet 2001: 84). Pers eyaletlerinde satraplar, askeri yneticiler ve idarecilerin tercih ettii bu balkta enseye doru bamsz bir uzant yer alyordu ve bu yanak klapalarndan arkaya evrilerek balandktan sonra kullanlrd. zerinde kimi zaman bir elenk ya da diyadem bulunurdu. Kralie Adaya ait kalsedon yzk ka zerindeki Pers canlandrmasnda olduu gibi tm Greko-Pers yzk kalar zerindeki betimler, Pers yaantsnn ve giyim tarznn iyi bilindiini gstermektedir (zet 2001: 84). Ayrca sava burada bir taban izgisine basmaktadr. Bu saray stilinin n grd geleneksel duru motifinin ilenme zorunluluuna karn sanatnn baz detaylar deitirebildiinin bir gstergesidir (zet 2001: 84). Ayn mezarda bulunmu bu iki yzn Anadoluda Pers egemenlii srasnda yapld ve M.. 4. yzyl zellikleri tadklar bilinmektedir. Bunlardan skaraboid yzk Pers soylular iin byk bir olaslkla Halikarnassosta gezginci ta oymaclar tarafndan sipari zerine yaplm olmaldr (zet 2001: 84). Skarabaeus yzk ise Bat Anadolu atlyelerinde imal edilmi olabilir. Bu yzklerin Lampsakosta imal edildii de ileri srlmektedir (zet 2001: 84). ok eski bir Msr inanna gre, ebedi hayat sembol olan Skarabeuslar teki dnyada llere yol gstermekte ve yeniden dirilie yol amaktadr (zet 2001: 85) ve bu nedenle Kralie Ada ldkten sonra bu yzn parmana taklmasn istemi olmaldr (zet 2001: 85). Kralie Adann mezarndan bulunan ve Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesi Karya Prensesi Sergi Salonundaki nc yzk altn bir yzktr. Bu yzn yzk tada altndan yaplmtr ve yumurta eklindedir. Yzn iki taraf da palmet yapraklar ve oriyantal bitki motifleri ile bezenmitir (zet 1994: 93) ve granlasyonlarla erevelenmitir. Bu altn gem ift rgl altn halka ile yzk formunu almtr (Levha: 31d). Kralie Adann mezar buluntular dini anlama sahiptirler. Aphroditenin kutsal aac olan Mersin aac rnek alnarak yaplm ta, halkas omega biimli ceylan bal bilezikler, mersin iei aplikler hep Aphrodite ile ilgilidir. Genel olarak

55

mezarlarda mersin ile ilgili bir ss eyas bulunduunda mezarn bir kadna ait olduu ve bu kadnn Aphrodite tapna rahibesi olabilecei ileri srlmtr (zet 2001: 85). Kralie Adaya ait bu tak grubu hem Yunan hem de Dou karakterlerini sergilmektedir. Bu buluntular M.. 5. yzyla tarihlendirilebilecei gibi genellikle 4. yzyl olarak kabul edilmektedir (zgen-ztrk 1998: 58). Anadoluda M.. 6. yzyl ortalarnda balayan Pers etkinlii, Perslerin Anadoludan kmalarndan sonra da devam etmi ve Roma mparatorluk dneminde dahi etkisi devam etmitir (zkan 1991: 131). Bu dnemin tak eyalar stn iilikleri ve gsterileriyle dikkat ekmektedir. Bu taklardaki zellikler Pers mparatorluunun hakimiyeti altna giren tm blgelerde retilen tak eyalar ile paralellik gstermektedir(zkan 1991, 131). Bunun nedeni, Pers Satraplklarnn srekli bir merkezi denetimleri altnda bulundurmalar ve gelenekleri olan ballklar ile aklanabilir (zkan 1991, 133). Greko Pers yada Akhamenit olarak da adlandrabileceimiz bu tarz tak eyalarnda hayvan figrleri n plandadr. Ayrca bu tarzn bileziklerinde stilizasyonun n plana kt grlmektedir(zkan 1991, 132).

3.2.2. Satn Alma Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde Mustafa Gmenden satn alnarak kazandrlan Arkaik dneme ait bir adet bronz bilezik ve 17 adet pimi topraktan yaplm boncuklar grubu vardr.

3.2.2.1. Bilezik Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesi Envanter defterine 1.7.94 numarayla kaydedilmi bronzdan yaplm Arkaik dneme ait bileziin ap 7.6cm, ba ykseklii 1.1cm ve genilii 1.3cmdir. ki ucu hayvan bal bronz bilezik kalba dkm olarak

56

yaplm perdahl balarla birlikte dklm, hayvan balar olaslkla pars, yuvarlak gzl, arkaya dnk kulakl, byk ve az alt tyleri sivri kalemle dik hatlar eklinde ilenmi bilezik kesiti yuvarlaktr (Levha:32a). Mze Aratrmaclarna gre sz konusu bilezik bir kadna ait gm armaandr. Bileziin iki ucundaki hayvan balar Lidya/yonya stilinde ilenmi olup, Lydia ve Karyadan bulunan altn rneklerinin yan sra Gordion A tmlsnden bulunan gm bilezik ile de benzerlik gstermektedir (Tre 2005:103).

3.2.2.2. Boncuklar Uzun sreli kullanm, suya ve atee dayankll, zerine rahatlkla bezeme yaplabilmesi ve estetik grnm zellikleri ile ok ynl ve yaygn olan pimi topraktan (Harita:5) yaplm boncuklar iki gruba ayrlmtr. Birinci grup, Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesi Envanter defterine 2.7.94 numarayla kaydedilmitir ve 10 adet olup, ykseklikleri 1.5cm, genilii 0.08cmdir. (Levha: 32b). iek tomurcuu biimli boncuklar, dikey ip delikli, st halkalar krk ve noksan s kenarlar konkav ba ksmn takiben tomurcuklar balar. Tomorcuklar birbiri st yerletirilmi 3 sra yaparak altna gvde ortasndan dibe kadar dikey dilimlidir, boncuklar dibe doru incelir. Bunlar gl tomurcuu biimli, ie formlu stte beyaz astar izi olan bir dizi kolyeye ait boncuklardr. kinci grup (Levha: 32c) pimi toprak boncuklarda kendi ilerinde ekil ve boyutlarna gre ikiye ayrlmlardr. a) ykseklii 1.3 cm ve genilii 0.05 cm b) ykseklii 1.1 cm ve ap 1cm llerinde dizi oluturan birbirinden farkl pimi toprak boncuklar stte ve altta ift ip deliklidir. a alt grubu 4 adettir ve karlkl yerletirilmi lotus iei biimli boncuklar eski bir gelenee dayanmakta ortada lotus kk bir rozetle birletirilmi.bler ise st yuvarlak boncuk gvdesi disk biimli etraf bezemeli, halka iinde ortas rozetli 8 adet iek yapraklarndan olumaktadr ve boncuklar deve ty hamurlu zeri bembeyaz boyaldr.

57

Milet, Priene ve Sardis gibi Halikarnassosda Yunan dnyas iin nemli bir pimi toprak retim merkezidir (Harita: 7)

3.3. KARILATIRMALI DEERLENDIRME

3.3.1. Talar Tez kapsamna giren materyal zerinde yaplan almalar Arkaik dneme ait ta yoktur. Klasik dnemde taklar ierisinde talarn dikkat ekici olduu grlmektedir. zellikle ii balmumu veya reine gibi dolgu maddesi ile desteklenmi iki ucu kapal ince altn borunun zeri mersin, defne, zeytin, mee gibi kutsal olduu dnlen aa yapraklar ile sslenmi olan talar ok poplerdir.

3.3.2. Sa ssleri Arkaik ve Klasik dnemlerde sa ssleri yok denecek kadar azdr. Bu tez erevesinde bir (1) adet Klaros kazlarndan bulunmu Arkaik dneme ait spiral biimde ylanlarn kvrlmas ile olumu bronz bir sa ss vardr. Bu tarz sa ssleri daha ok Erken Bronz Dnemi Alaca Hyk mezarlarnda bulunmutur. Ayrca Arkaik dneme ait Tirede bulunmu bronz inenin de sa ss amal olarak kullanld deerlendirilmektedir. Her iki tipteki sa ss de, Arkaik dneme ait olmalarna ramen ok farkl form ve tiptedirler. Ancak her ikisinin de ortak zellii Bronz ada Anadoluda bu tip rneklerin yaygn olmasdr.

3.3.3. Kpeler Arkaik ve Klasik Dnemlerde spiral, disk ve hilal formlu kpeler grlmektedir. Spiral kpeler klasik dnemde granlasyon ile yaplm iek ve gen bezemelerle sslenmitir.

58

Arkaik dnemde sandal ekilli ember kpeler ok yaygndr. Bu kpelerin zerleri filigre ve granlasyon teknikleri ile sslenmitir. Bu tarz kpelerin daha detayl olarak sslenmi rnekleri Klasik Dnemde de grlmektedir. Bat Anadolu Arkaik dneme ait kpe buluntular ok eitlilik gstermez. Spiral formlu ve hilal formlu olmak zere iki grupta incelenebilir. Bunlardan en zengin grubu Efes Artemis buluntular oluturur. Fakat bu eserler stanbul Arkeoloji Mzesinde sergilenmektedir. Klasik dnemde disk ad verilen yuvarlak formlu kpeler ve kozalak ya da grifon balar ile sslenmi omega kpeler yaygndr. Seluk Mzesinde Arkaik dneme ait Tirede bulunan adet gm hilal formlu kpe bulunmaktadr. Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde ise, Arkaik ya da Klasik Dneme ait kpe yer almaktadr. Her iki dnem kpe formlar karlatrldnda ok byk farkllklar yoktur ancak, klasik dnem kpeleri daha detayl olarak bezenmitir.

3.3.4. Kolyeler Arkaik dnemde yatay delikli altn boncuklarn arasna, dikey ask halkal altn top ve zellikle kozalak, nar ve mee palamudu sarkalar taklm kolye dizileri Klasik dnemde daha detayl almalarla gelitirilmitir. Seluk Mzesinde kolye olarak Arkaik ve Klasik dnemlere ait bir buluntu yoktur. Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde ise Kralie Adaya ait her iki dnemde de ok popler olan ve Klasik dneme tarihlendirilen mee palamudu sarkal altn bir kolye bulunmaktadr.

59

3.3.5. Amuletler Yaklak 30.000 yldr kullanmyla amuletler en eski taklardan bir tanesidir. lk kullanm insann korktuu ve kendi zarar vereceini dnd negatifliklere kar balamtr ve gnmze kadar koruyucu gleri veya ans getirdiine inanlan objelerin tak olarak kullanm sre gelmitir. Gnmzdeki buna en gzel rnek nazar boncuklardr. Arkaik ve Klasik dnemlerde de amuletler tak amal zel glerinden dolay kadn ve erkekler tarafndan tanmaktayd. Seluk Mzesinde bulunan ay diinden yaplm amulet kullanlanm amac ile rituel anlamda sanatsal eser olarak deerlendirilmektedir. ok primitif aletlerle yaplm bu amuletin her iki dneme ait baka bir rnei her iki mzede de bulunmamaktadr.

3.3.6. Pandantifler Pandantif genellikle kolye ya da kpe ucuna taklan sarkalara verilen addr ve dolaysyla ok geni bir yelpazeye sahip bir takdr. Efes Artemisden bulunan pandnatiflerin amulet amal kullanld dnlmektedir. Seluk Mzesinde bulunan altn ahin (kartal) formlu pandantif bu amala kullanlan pandantiflere en nemli rnek olarak gsterilir ve bir dier rnei stanbul Arkeoloji Mzesinde sergilenmektedir. Seluk mzesinden baka bir pandantif rnei de fildiinden yaplm olan aslan badr. Her ikisi de Arkaik dneme tarihlendirilmitir ve Seluk Mzesinde Klasik dnem rnekleri bulunmamaktadr. Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesindeki pandnatiflere bakldnda onlar direkt kolye ya da elbise sslerinin bir paras olarak dekoratif amal kullanlmlardr. Stil form ya da teknik bakmdan hibir benzerlik gstermezler.

3.3.7. Elbise Ssleri Elbise ssleri aplik ve fibulalar iermektedir. Aplikler, M. 2.bin ylnda Mikenler tarafndan kullanlan ve deerli madenlerden yaplm, ince levhalardan kesilen kk paralar stampa teknii ile desen veya figrler basarak giysileri ssleme amacyla yaplm taklar olup, bu tarz altn elbise aplikleri Efes Artemisde ok

60

sayda bulunmutur. Bunlarn bir ihtimalle tanraya adak olarak sunulan deerli giysilere ait olduu sanlmaktadr. Bu aplikler yuvarlak, kare veya yldz biimli olup dier Artemis kltnn simgeleri ile bezenmitir. Bodrum Arkeoloji Mzesinde Karya Prensesinin Sergi Salonunda sergilenmekte olan altn ve cam aplikler eitli form ve boyutlarda olup, zerlerinde elbiseye tutturulmas iin alm delikleri vardr. Fibulalarda Arkaik ve Klasik dnemde ok yaygn olarak kullanlan bir dier elbise ss grubunu oluturmaktadr. Seluk Mzesinde 7. veya 6. yzyla ait Efes Artemisiondan karlm Frig stili bir ift altn fibula ve yine Arkaik dneme ait Tireden bulunmu zoomorfik stilde bronz bir fibula daha bulunmaktadr. Bodrum arkeoloji Mzesinde de birbirine birletirilmi iki paradan yaplm ve ortada delik oluturacak ekilde spirallerden olumu Seluk Mzesindeki rneklerden ok farkl bir stile sahip olan fibula rnekleri vardr. Efes Artemisden karlm Frig stili fibula ve Kralie Adaya ait fibulalar bu dnemde Lidyada younluklu olarak kullanlmtr.

3.3.8. Bilezikler Seluk Mzesinde Arkaik veya Klasik dnemlere ait bilezik rnekleri bulunmamaktadr. Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde biri arkaik dneme ait bronz bir bilezik ve Klasik dneme ait altn hayvan ba stilinde bilezikler vardr. Bu tarz bilezikler Arkaik ve Oryantalizan dnemlerden gelen bir modann devam olarak klasik ve zengin stil dnemlerinde de kullanlmtr. M.. 4. yzyldan itibaren bileziklerdeki hayvan balarnn boyun ksmlar granlasyonla bordrler ve telkari eritlerle sslenerek daha dekoratif bir hale getirilmitir. Bu tarz bileziklerin halkalar altn, gm, bronz kaplama veya ok nadir olarak kuvarsdan yaplmtr. Halkalar, sarmal borular ya da bklm altn eritlerden yaplabildii gibi genellikle dz olarak kullanlmtr. Bileziklerin ap boylarndaki farkllklar kol veya bilee takldklarn gstermektedir.

61

3.3.9. Yzkler M..5. yzylda tak olarak yze nadir olarak rastlanlmaktadr. nk yzk tama hakk bu dnemde soylu ve zengin snfna verilmitir. Klasik dnemde skabere ve skraboit tarzda yzkler yaygn olarak kullanlm, genellikle akit ve karsedon ta kullanlmtr. Oval ya da yuvarlak ekilde yar deerli talar zerlerine figrler oyulmu ve mhr olarak kullanlmlardr. Seluk Mzesinde yzk taksna rnek bulunmamakla birlikte, Bodrum Su Alt mzesinde kralie adann kurtarma kazsndan kartlan adet Klasik dnem yz bulunmutur. Bunlardan iki tanesi yar deerli talardan yaplm ve zerlerine mitolojik konu ile gnlk hayattan alnm sahneler ilenmitir. Pers savasnn betimlendii kalsedon yzk M.. 4. yzylda grlmeye balayan taban izgisi ile desteklenmitir.

62

4. SONU
Bu tez kapsam erevesinde, Seluk ve Bodrum Sualt Arkeoloji Mzelerinde yer alan Arkaik ve Klasik dnemlere ait taklar malzeme, teknik, kronoloji ve tipoloji alarndan incelenmitir (Tablo:2). Sz konusu taklar ilk olarak malzeme ynnden deerlendirmitir. Ad geen mzelerde yer alan buluntularda arlkl olarak altnn kullanm dikkat ekmektedir. Dier taraftan, bronz ve gmten yaplm taklarn altn taklar ile karlatrldnda ok az sayda olduu gzlemlenmektedir. Metal dndaki dier malzemelerin kullanmlarna bakldnda; Klasik dnemde yar deerli talarn Arkaik dneme gre daha ok artt grlmektedir. Seluk Mzesindeki eserlerde yar deerli talarn kullanmnn boncuk amal olduu, Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde ise yzk ta olarak kullanld belirlenmitir. Bununla birlikte cam ve fayanstan yaplm taklar incelendiinde, Seluk Mzesinin sz konusu malzemeler asndan daha zengin olduu grlmektedir. Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde bu dnemlere ait fayans eserlere rastlanlmamtr, cam malzeme kullanlarak yaplan taklara rnek ise Kralie Adann kyafetinin zerinde aplik olarak ilenmi boncuklardr. Kemik ve benzeri malzemeden yaplm eserler sz konusu olduunda, Seluk Mzesi Efes Artemisden bulunan ay dii ve fildii eserleri ile Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinden daha zengindir. Seluk ve Bodrum Sualt Arkeoloji Mzeleri sahip olduklar Arkaik ve Klasik dnem taklarnda metal levha tekniklerinin yan sra dkm tekniinin de arlkl olarak kullanld grlmektedir. Ayrca ssleme teknii olarak da filigre ve granlasyondan faydalanlmtr (Meriboyu 2001: 38). Delik ii ise Klasik dnem Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesindeki altn yzkte kullanlmtr (Higgins 1961: 31). Her iki dnem arasnda yapm, ssleme, lehim, bitirme ve cilalama teknikleri arasnda farkllk yok denecek kadar azdr (Hoffmann 1966: 44). Her iki mze dnemsel zellikler asndan karlatrldnda, Seluk Mzesinde Klasik dneme ait herhangi bir tak bulunmamakla birlikte, Arkaik dneme ait olarak, Efes Artemision ve Klaros kazlarndan bulunan taklar ile Tireden satn alma yoluyla Seluk Mzesine kazandrlan kpe, sa ss ve ineden oluan tak grubu yer almaktadr. Dier taraftan, Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesindeki

63

taklarn Klasik dnem arlkl olduu, Arkaik dneme ait satn alma yoluyla kazandrlm gm bir bilezik ve pimi topraktan yaplm boncuklardan oluan bir tak grubun bulunduu grlmektedir. Sz konusu mzede Klasik dneme ait tak grubunu Greko-Pers stiline sahip, Halikarnassosun Nekrapolnden bulunan ve Kralie Ada ile zdetirilen eserler oluturmaktadr. Bu eserler Greko-Pers stiline nemli bir grup oluturmalarnn yan sra esas nemleri Karya Blgesinin taklarna tek rnek olmalarna dayanmaktadr. Karya Blgesine ait denilebilecek ve bizi bu konuda aydnlatp yol gsterecek bu mzede veya dier bir mzede baka herhangi bir eser yer almamaktadr. Tez kapsamndaki taklar tipolojik olarak incelendiinde, ilk tak grubunda bir ta yer almaktadr. Seluk ve Bodrum Sualt Arkeoloji Mzelerinde Arkaik dneme ait ta yoktur. Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde ise Klasik dnem taklar ierisinde Kralie Adann tacnn dikkat ekici olduu grlmektedir. Bu tacn ii balmumu veya reine gibi dolgu maddesi ile desteklenmi iki ucu kapal ince altn borunun zeri mersin, defne, zeytin, mee gibi kutsal olduu dnlen aa yapraklar ile sslenmitir (zet 1994: 90). Bu mzelerdeki dier tak grubunu sa ssleri oluturmaktadr. Her iki mzede de Arkaik ve Klasik dnemlerde sa ssleri yok denecek kadar azdr. Seluk Mzesinde bir adet Klaros kazlarnda bulunmu Arkaik dneme ait spiral biimde ylanlarn kvrlmas ile olumu bronz bir sa ss vardr. Bu tarz sa ssleri daha ok Erken Bronz a Alaca Hyk mezarlarnda grlmektedir. Ayrca yine Seluk Mzesinde yer alan, Arkaik dneme ait Tireden bulunmu bronz inenin de sa ss amal olarak kullanld ynnde deerlendirilmektedir. Her iki tipteki sa ss de Arkaik dneme ait olmalarna ramen ok farkl form ve tiptedirler. Ancak her ikisinin de ortak zellii Bronz a Anadolusunda rneklerinin yaygn olmasdr. Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde ise sa ssleri bulunmamaktadr. nc grup olan kpelere bakldnda, Arkaik ve Klasik dnemlerde spiral, disk ve hilal formlu kpeler grlmektedir. Bat Anadolu Arkaik dneme ait kpe buluntular bakmndan ok eitlilik gstermemektedir. Spiral formlu ve hilal formlu olmak zere iki grupta incelenebilir. Bunlardan en zengin grubu Efes Artemis buluntular oluturmaktadr ve Seluk Mzesinde ad geen yerden bulunmu bir adet altn hilal kpe bulunmaktadr. Bunun yan sra Seluk

64

Mzesinde Tireden bulunan adet gm hilal formlu kpe daha vardr. Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde ise Arkaik dneme ya da Klasik dnemde zengin bir eitlilik gsteren Kralie Adaya ait tak grubunda herhangi bir kpe bulunmamaktadr. Bir dier tak grubunu kolyeler oluturmaktadr. Arkaik dnemde yatay delikli altn boncuklarn arasna, dikey ask halkal altn top ve zellikle kozalak, nar ve mee palamudu sarkalar taklm kolye dizileri Klasik dnemde daha detayl almalarla gelitirilmitir. Seluk Mzesinde kolye olarak Arkaik ve Klasik dnemlere ait bir buluntu yoktur, te yandan Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde ise Kralie Adaya ait her iki dnemde de ok popler olan ve Klasik dneme tarihlendirilen mee palamudu sarkal altn bir kolye bulunmaktadr (zet 1994: 93). Baka bir tak grubu ise amuletlerdir. Arkaik ve Klasik dnemlerde de amuletler tak amal zel glerinden dolay kadn ve erkekler tarafndan tanmaktadr. Seluk Mzesinde bulunan ay diinden yaplm amulet kullanm amac ile rituel anlamda sanatsal eser olarak deerlendirilmektedir (Bammer 1992: 29) . ok primitif aletlerle yaplm bu amuletin her iki dneme ait baka birer rnei her iki mzede de bulunmamaktadr. Pandantif genellikle kolye ya da kpe ucuna taklan sarkalara verilen isimdir ve Seluk Mzesi ile Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesindeki dier bir tak grubunu oluturmaktadr. Seluk Mzesinde yer alan ve Efes Artemisden bulunan pandantiflerin amulet amal kullanld dnlmektedir. Altn ahin formlu pandnatif bu amala kullanlan pandantiflere nemli bir rnek olarak gsterilmektedir. Seluk Mzesinden baka bir pandantif rnei de fildiinden yaplm olan aslan badr (Bammer 1998: 186). Her ikisi de Arkaik dneme tarihlendirilmitir. Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesindeki pandantiflere bakldnda onlarn direkt kolye ya da elbise sslerinin bir paras olarak dekoratif amal kullanld grlmemektedir. Stil, form ya da teknik bakmdan hibir benzerlik gstermemektedirler. Seluk ve Bodrum Sualt Arkeoloji Mzelerindeki yedinci grubu oluturan elbise ssleri aplik ve fibulalar iermektedir. Aplikler, ince levhalardan kesilen kk

65

paralar stampa teknii ile desen veya figrler basarak giysileri ssleme amacyla yaplm taklar olup, bu tarz altn elbise aplikleri Efes Artemisden ok sayda bulunmutur (Tre-Savan 2002: 88). Bunlarn byk bir ihtimalle tanraya adak olarak sunulan deerli giysilere ait olduu sanlmaktadr. Bu aplikler yuvarlak, kare veya yldz biimli olup dier Artemis kltnn simgeleri ile bezenmitir. Bodrum Arkeoloji Mzesinde Karya Prensesi Sergi Salonunda sergilenmekte olan altn ve cam aplikler eitli form ve boyutlarda olup, zerlerinde elbiseye tutturulmas iin alm delikler vardr. Fibulalarda Arkaik ve Klasik dnemde ok yaygn olarak kullanlan bir dier elbise ss grubunu oluturmaktadr. Seluk Mzesinde 7. veya 6. yzyla ait Efes Artemisde karlm Frig stili bir ift altn fibula (zgen-ztrk 1996:200) ve yine Arkaik dneme ait Tirede bulunmu zoomorfik stilde bronz bir fibula daha bulunmaktadr. Bodrum Arkeoloji Mzesinde de birbirine birletirilmi iki paradan yaplm ve ortada delik oluturacak ekilde spirallerden olumu Seluk Mzesindeki rneklerden ok farkl bir stile sahip olan fibula rnekleri vardr. Efes Artemisden karlm Frig stili fibula ve Kralie Adaya ait fibulalar bu dnemde Lidyada younluklu olarak kullanlmtr. Tak tiplerinden bileziklere bakldnda ise, Seluk Mzesinde Arkaik veya Klasik dnemlere ait bu tarz eserler bulunmamaktadr. Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde biri Arkaik dneme ait bronz bir bilezik ve Klasik dneme ait altn hayvan ba stilinde bilezik vardr. Bu tarz bilezikler Arkaik ve Oryantalizan dnemlerden gelen bir modann devam olarak klasik ve zengin stil dnemlerinde de kullanlmtr (Tre-Savan 2002: 104). M.. 4. yzyldan itibaren bileziklerdeki hayvan balarnn boyun ksmlar granlasyonla bordrler ve telkari eritlerle sslenerek daha dekoratif bir hale getirilmitir. Bu tarz bileziklerin halkalar altn, gm, bronz kaplama veya ok nadir olarak kuvarsdan yaplmtr. Halkalar, sarmal borular ya da bklm altn eritlerden yaplabildii gibi, genellikle dz olarak kullanlmtr. Bileziklerin ap boylarndaki farkllklar kol veya bilee takldklarn gstermektedir. Seluk ve Bodrum Sualt Arkeoloji Mzelerindeki son tak grubunu yzkler oluturmaktadr. Seluk Mzesinde yzk taksna rnek bulunmamakla birlikte, Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesinde Kralie Adann kurtarma kazsndan

66

kartlan adet klasik dnem yz bulunmutur. Bunlardan iki tanesi yar deerli talardan yaplm ve zerlerine mitolojik konu ile gnlk hayattan alnm sahneler ilenmitir. Pers savasnn betimlendii kalsedon yzk M..4. yzylda grlmeye balayan taban izgisi ile desteklenmitir (zet 2001: 84). Yukarda verilen tm bilgiler incelendiinde, Arkaik ve Klasik dnemlerde kullanlan taklarn yaln olmalarna karn etkileyici bir grnme sahip olduklar deerlendirilmektedir. Sz konusu dnemlerde zellikle metal levha, dkm, telkari ve mineleme tekniklerinin son derece yaygn olarak kullanlmas dikkat ekicidir. Bu taklarda kullanlan bitkisel motifler de nar, mee palamudu ve hayvan motiflerin de ise; aslan ve pars gibi hayvan balar ilenmektedir. Seluk Mzesi sahip olduu taklar asndan Arkaik dnem yonya Blgesi asndan zellikle Efes Artemis buluntular ile nemli eserleri barndrrken, Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesi ise Klasik dnem Karya taklar ile nemli bir mze zelliine sahip olmutur. Her iki Mzedeki satn alma yoluyla kazandrlan taklar Arkaik dneme aittirler ama stil bakmndan benzerlik gstermemektedirler (Grafik:13,14,15).

67

KAYNAKA

Akkaya, M. (1997). Akurgal, E. (1989). Akurgal, E. (1993). Vakf.

Amisos Hazineleri. Samsun: Ko Holding. Anadolu Uygarlklar. stanbul: Net. Eski ada Ege ve zmir. zmir: Yaar Eitim ve Kltr

Akurgal, E. (1993). The Aegean : Birthplace of Western Civilization : History of East Greek Art and Culture 1050-333 BC. zmir: Bykehir Belediyesi. Akurgal, E. (1997). Anadolu Kltr Tarihi. Ankara: Tbitak

The development of Ancient Egyptian Art: From 3200 to Aldred, M. (1978). 1315 BC. London: Alce Tiranti Ltd. Andrews, C. (1990). Publications. Ancient Egyptian Jewellery. London: British Museum

Andro, M. (1993). Vergina the Royal Tombs and the Ancient City. Athens: Ekdotike Athenon S.A. Arkell, A.J. (1936). Atasoy, A. (1980). Bammer, A. (1991). Museum. Cambay and Bead Trade. Antiquity 10, 270-298. Trkiye Maden Envanteri. Ankara: MTA. Ivories from the Artemision at Ephesus. London:British

Bammer, A. (1992). Zur archaeologie von griechischen Mythen und Ritualen. Volksfrmmigkeit von der Antike bis zum 18, 29-67. Bammer, A. (1993). Neue weibliche statuetten aus dem Artemision von Ephesos. Aus den Jahresheften des sterreichischen archaeologischen Institutes 56, 39-58.

68

Bammer, A. (1998). Neue Grabungen an der Zentralbasis des Artemision von Ephesos. Sonderdruck Aus den Jahresheften des sterreichischen archaeologischen Institutes 58, 2-31. Barag, D. (1970). Catalogue of Western Asiatic Glass in the British Museum. London: British Museum. Bayhan, S. (1990). Bean, G E. (1966). Benn. Priene.Miletus.Didyma. Ankara: Son Saat. Aegean Turkey: An Archaeological Guide. London: Ernest

Bean, G.E. (1989). Turkey Beyond The Meander: An Archaeological Guide. London: Ernest Benn Bean, G. E. (2000). Eskiada Ege Blgesi. Arion: stanbul.

Bingl, I. (1999). Museum of Ancient Anatolian Civilizations Ancient Jewellery. Ankara: Dnmez. Blinkenberg, C. (1926). Fred Her. Boardman, J. (1968). Fibulas Grecques et Orientales. Kobenhaun:Andres

Engraved Gems. Evanston:Northwestern Universty Press.

Boardman, J. ve M.L. Vollenweider (1978). Catalogue of the Engraved Gems and Finger Rings. Oxford: Clarendon Press. Boardman, J. (1980). The Greek Overseas: The Early Colonies& Trade. London: Thames ve Hudson. Bradford, E. D. (1963). Collins. The Companion Guide To: The Greek Islands. New York:

Budanur, G. (1977). M.T.A. Enstitsnce Bilinen Trkiye Yeralt Kaynaklar Envanteri. Ankara: M.T.A.

69

Calder, W.M. (1983). 87/1, 102-103. Canav, . (1985). A..

Golden Diadems. American Journal of Archaeology

Ancient Glass Collection. stanbul: Trkiye ie Fabrikas

Carol, D.L. (1970). A Group of Asymmetrical Spiral-Form Earrings. American Journal of Archaeology 74/1, 37-42. Carol, D.L. (1983). On Granulation in Ancient Metalwork. American Journal of ARchaelolgy 87/4, 55-554. Chourmoyziades, C.H. (2000). Coles, J. (1990). Efsanevi Maden Altn. PSanat 20, 6-20.

The Book of Beads. New York: Simon ve Schuster.

Cook, R.M. (1946). Ionian and Greece in the Eight and Seventh Centuries B.C.. The Journal of Hellenic Studies 66, 67-98 Cook, J. M. (1962). Hudson. Cutler, A. (1985). The Greeks: In Ionia and the East. London: Thames ve

The Craft of Ivory. Washington: Dumbarton Oaks.

Dalton, O.M. (1970). The Treasure of the Oxus with Other Examples of Early Oriental Metalwork. Journal of American Oriental Society 90/2, 340-343. Daniela, M. (1990). Dedeolu, J. (1993). Delemen, . (2004). Dora, .O. (1975). Dubin, L.S. (1987). Earrings from Antiquity o the Present. New York: Rizzoli. zmir Arkeoloji Mzesi. Istanbul: A Turizm. Tekirda Naip Tmls. stanbul: Ege Yaynlar. Mineraloji. Bornova: Ege niversitesi. The History of Beads. London: Thames ve Hudson.

70

Ergil, T. (1983). Yaynlar. Ergnsoy, . (2001). Falkiner, R. (1968). Frank, S. (1982).

Kpeler:stanbul Arkeoloji Mzesi. stanbul: Sandoz

Seluklu anda Anadolu Sanat. stanbul. Investing In The Antiques Jewellery. London: Transworld. Glass and Archaeology. London: Academic Press.

Friedman, F.D. (1998). Gifts of the Nile:Ancient Egyptian Faince. Rhode Island: Museum of Art. Guralnik (1987). Gm, A. (1979). Sardis: Twenty Seven Years of Discovery. Chicago. Metalik Maden Yataklar. stanbul:alayan Basmevi.

Golani, A. ve Sass, B. (1998). Three Seventh-Century B.C.E. Hoards of Silver Jewellery from Tell Migne-Ekran. BASOR 311, 57-81. Grose, D.F. (1989). Herodotus (1991). Higgins, R.A. (1954). Higgins, R.A. (1961). Higgins, R. A. (1963). 105/727, 455. Higgins, R. A. (1965). Higgins, R.A. (1967). Higgins, R. A. (1979). Hill, D.K. (1944). Early Ancient Glass. New York: Hudson Hill Press. Herodot Tarihi. stanbul:Remzi. Catalogue of the Terrecottas. London:British Museum. Greek and Roman Jewellery. London: Methuen. Greek and Roman Jewellery. The Burlington Magazine,

Jewellery from Classical Lands. London: Trustees. Greek Terrecottas. London:Methuen. The Aegina Treasure. London:Trustees More About Ancient Metal Reliefs. Hesperia 13/1,87-89.

71

Hoffmann, H. ve Davidson P.F. (1966). Alexander. Boston. Homeros (1984). repolu, G. (1996). 32.

Greek gold; Jewellery from the age of

lyada. stanbul:Can Yaynlar Osmanl Saraynda Mcevher. Sanatsal Mozaik 14, 22-

Konuk, K. ve Arslan, M. (2000). Ankara:Dnmez Ofset.

Anadolu Antik Yzk Talar ve Yzkleri.

Krolu, G. (2004). Anadolu Uygarlklarnda Tak. stanbul: Trk Eskia Bilimleri Enstits. Kuban, D. (2002). Yaynlar. Kkeren, C. (2002). Matbaa. Seluklu anda Anadolu Sanat. stanbul: Yap Kredi

Egede bir Anadolu Uygarl Karya. stanbul: Ekin

Lehmann, P.W. (1982). The Royal graves at Vergina The so-called Tomb of Philip II. American Journal of Archaeology 86/3, 437-442. Lightfoot, C.S. (1992). Malik, S. (1932). Mansel, M.A. (1971). Anadolu Antik Camlar-zel Bir Koleksiyon. Ankara.

Mineroloji ve Jeoloji. stanbul: Devlet Matbaas. Ege ve Yunan Tarihi. Ankara: TTK.

Marazov, I. (1998). Ancient gold : the wealth of the Thracians : treasures from the Republic of Bulgaria. New York : Harry N. Abrams. Marshall, F.H. (1911). BMCJ, 244-246. Maskell, A. (1986). Catalogue of the Finger Rings in the British Museum.

Ivories. Tokyo: Charle E. Tuttle

72

Maxwell-Hyslop, K.R. (1971). LTD. Melisa (1979).

Western Asiatic Jewellery. London: Methuen&Co

Greek Traditional Jewelry. Athens. Hittite Cementery at Gordion. Philadelphia.

Mellink, M.J. (1956).

Merhav, R. (1991). Urartu a Metalworking Center in the First Millenium B.C.E. Jerusalem:Israel Museum. Meriboyu, Y. A.(2001). Meriboyu, Y. A.(2001). Antikada Anadolu Taklar. stanbul:Akbank. Ancient Anatolian Jewellery. Skylife, 19, 15-18.

From The Past To The Future: Anatolian Ministry of Culture. (1993). Handicrafts: Jewellery. Ankara:Dsim. Moorey, P.R.S. (1994). Oxford: Claredon. Muscarella, O.W. (1967). Quaritch. Muscarella, O.W. (1971). Studies 307/1, 49-63. Ancient Mesopotamian Materials and Industries.

Phyrigian Fibulae from Gordion. London:Bernard

Phrygian or Lydian?. Journal of Near Eastern

Nicholson, P.T. (1998). Materials and Technology, in: Gifts of the Nile Ancient Egyptian Faince. London: Dunn Friedman. Niharika (1993). A Study of Syone Beads in Ancient India. India.

Ik, B. (1999). Museum of Anatolian Civilizations Ancient Jewellery. Ankara: Ministry of Culture. Ogden, Jack. (1992). Onen, U.(1989). Istanbul: Net. Ancient Jewellery. London:British Museum Press. Caria : Southern section of the Western coast of Turkey.

73

Onurkan, S. (1988). Osborne, R. (1996).

Dou Trakya Tmlsleri Maden Eserleri. Ankara:TTK. Greece in the Making, 1200-479 BC. London: Routledge.

zet, A. M. (1994). The Tomb of A Noble Women from the Hekatomnid Period. Halicarnassian Studies 1, 89-96. zet, A. M. (1993). zet, A. (1998). Sualt Arkeoloji Mzesi. Ankara:Dnmez Ofset. Dipten Gelen Parlt. Ankara:Dnmez Ofset.

zet, A. (2001). Bodrum Sualt Arkeolji Mzesi Yzk Kalar. Trk Arkeoloji ve Etnografya Dergisi 2, 83-94. zkan, T. (1991). Lydiada Ele Geen Bir Greko-Pers Buluntu Grubu. Arkeoloji Dergisi I, 131-135. zgen, . ve ztrk J. (1996). Papaoannou, K. (1998). The Lydian Treasury. stanbul:Ana Basm.

The Art of Greece. New York: Abrams.

Perrot, G. (1977). History of Art in Phrygia Lydia, Caria and Lycia. Boston:Longwood Press. Phillips, C. (1996). and Hudson. Pierides, A. (1971). Hudson Renda, G. (1993). Roaf, M. (1998). Jewelry: From Antiquity to the Present. London: Thames

Jewellery in the Cyprus Museum. London:Thames and

alarboyu Anadoluda Kadn. stanbul: Mas. Cultural Atlas of Mesopotamia. Oxfordshire: Facts on File. Ancient Jewellery from the Collection of Burton.

Rudolf, W.E. (1971). Indiana:Y.Berty.

74

Sava, . S. (2006). ivi Yazl Belgeler Inda Anadoluda (.. 2.Bin Ylnda) Madencilik ve maden Kullanm. Ankara: TTK. Scarisbrick, D. (1989). Jewellery: makers, motifs, history, techniques. London: Thames and Hudson. Sciama, L.D. (1998). Beads and Baed Maker. Oxford: Berg. Ancient & Historic Metals. The Getty

Scott, A.D ve Podany, J. (1991). Conservation Institute.

Scott, A. D. (1991). Metallography and Microstructure of Ancient Historic Metals. The Getty Conservation Institute. Szer, N. (2004). Talarn Gizli Gc. stanbul: Snrtesi Yaynlar.

Strong, D.E. (1966). Catalogue of the Carved Amber in the Department of Greek and Roman Anti. London: British Museum Publish. Tait, H. (1986). Tait, H. (1991). Seven Thousand Years of Jewellery. London: British Museum. Five Thousand Years of Glass. London: British Museum The Role of Metals in Ancient Greek History. Leiden:E.J.

Treister, M.Y. (1996). Brill.

Tre, A. ve Savan, Y. (2000). Tre, A. ve Savan, Y. (2002). Tre, A. (2005). Tre, A. (2004). Umar, B. (1999). Umar, B. (1999).

Kuyumculuun Douu. stanbul: Golda. Anadolu Antik Taklar. stanbul: Golda.

Taknn yks. stanbul: Golda. Taklar ve Ss Talarnda Sembollerin Dili. stanbul: Golda. Ionia. stanbul: AK yaynlar. Karia. stanbul: AK yaynlar.

75

Unger, E. (1971). Fayance. Reallexikon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archaologie 3, 29-31. Untracht, O. (1982). Jewelry Concepts and Technology. London:Doubleday.

Waldbaum, C. J. (1983). Metalwork from Sardis. England:Harvard University Press. Wedeking, H.E. (1968). Whitehause, D. (1975). Wilkonson, A. (1971). The Art of Archaic Greece. New York:Crown Publishers. Carnelian in the Persian Gulf. Antiquity 49, 129-130. Ancient Egyptian Jewellery. London:Methuen&CO LTD. Greek Gold: Jewellery of the Classical World.

Williams, D. ve Ogden J. (1994). London: Trustees. Williams, F. (1993).

Ege Medeniyetleri Tarihi. stanbul:ada. Egyptian Faience. Archaeology 21/2, 98-

Wulff, H.E. ve Koch, L. (1968). 102. Vaphopoulo-Richardson, C. (1991). Ashmolean Museum. Yac, E. E. (1998).

Ancient

Greek

Terracottas.

Oxford:

.. kinci Binde Anadoluda Cam. Olba 1, 29-44.

76

KATOLOG

Levha No: 17b Balk: Hilal Kpe Malzemesi: Altn Buluntu Yeri: Efes Artemis Tarih: M. 7-6 yzyl Mzesi: Seluk Mzesi Mzeye geli yntemi: Kaz Levha No: 18a Balk: Boncuklar Malzemesi: Kehribar, fayans, da kristali Buluntu Yeri: Efes Artemis Tarih: M. 7-6 yzyl Mzesi: Seluk Mzesi Mzeye geli yntemi: Kaz Levha No: 19a Balk: Boncuk dizini Malzemesi: Kehribar Buluntu Yeri: Efes Artemis Tarih: M. 7-6 yzyl Mzesi: Seluk Mzesi Mzeye geli yntemi: Kaz Levha No: 19b Balk: Boncuk dizini Malzemesi: Fayans- da kristali Buluntu Yeri: Efes Artemis Tarih: M. 7-6 yzyl Mzesi: Seluk Mzesi Mzeye geli yntemi: Kaz

77

Levha No: 20a Balk: Amulet Malzemesi: Ay dii Buluntu Yeri: Efes Artemis Tarih: M. 7-6 yzyl Mzesi: Seluk Mzesi Mzeye geli yntemi: Kaz Levha No: 20b Balk: Pandantif Malzemesi: Altn Buluntu Yeri: Efes Artemis Tarih: M. 7-6 yzyl Mzesi: Seluk Mzesi Mzeye geli yntemi: Kaz Levha No: 21b Balk: Pandantif Malzemesi: Fil Dii Buluntu Yeri: Efes Artemis Tarih: M. 7-6 yzyl Mzesi: Seluk Mzesi Mzeye geli yntemi: Kaz Levha No: 22a Balk: Fibula Malzemesi: Altn Buluntu Yeri: Efes Artemis Tarih: M. 7-6 yzyl Mzesi: Seluk Mzesi Mzeye geli yntemi: Kaz

78

Levha No: 23a Balk: Hilal aplik Malzemesi: Altn Buluntu Yeri: Efes Artemis Tarih: M. 7-6 yzyl Mzesi: Seluk Mzesi Mzeye geli yntemi: Kaz Levha No: 23b-24a Balk: Kemer Malzemesi: Bronz Buluntu Yeri: Efes Artemis Tarih: M. 7-6 yzyl Mzesi: Seluk Mzesi Mzeye geli yntemi: Kaz Levha No: 25a Balk: Hilal Kpe Malzemesi: Gm Buluntu Yeri: Tire Tarih: Arkaik Mzesi: Seluk Mzesi Mzeye geli yntemi: Satn Alma Levha No: 25b Balk: Hilal Kpe Malzemesi: Gm Buluntu Yeri: Tire Tarih: Arkaik Mzesi: Seluk Mzesi Mzeye geli yntemi: Satn Alma Levha No:25c Balk: Hilal Kpe Malzemesi: Gm

79

Buluntu Yeri: Tire Tarih: Arkaik Mzesi: Seluk Mzesi Mzeye geli yntemi: Satn Alma Levha No: 26a Balk: Zoomorfik Fibula Malzemesi: Bronz Buluntu Yeri: Tire Tarih: Arkaik Mzesi: Seluk Mzesi Mzeye geli yntemi: Satn Alma Levha No: 26b1-b2 Balk: ne Malzemesi: Bronz Buluntu Yeri: Tire Tarih: Arkaik Mzesi: Seluk Mzesi Mzeye geli yntemi: Satn Alma Levha No: 27b Balk: Ta Malzemesi: Altn Buluntu Yeri: Halikarnassos Nekropol Tarih: M. 4. yzyl Mzesi: Bodrum Mzesi Mzeye geli yntemi: Kurtarma Kazs Levha No: 29a Balk: Kolye Malzemesi: Altn Buluntu Yeri: Halikarnassos Nekropol Tarih: M. 4. yzyl Mzesi: Bodrum Mzesi

80

Mzeye geli yntemi: Kurtarma Kazs Levha No: 29b Balk: Fibula Malzemesi: Altn Buluntu Yeri: Halikarnassos Nekropol Tarih: M. 4. yzyl Mzesi: Bodrum Mzesi Mzeye geli yntemi: Kurtarma Kazs Levha No: 30a-b Balk: Aplik Malzemesi: Altn Buluntu Yeri: Halikarnassos Nekropol Tarih: M. 4. yzyl Mzesi: Bodrum Mzesi Mzeye geli yntemi: Kurtarma Kazs Levha No: 31a Balk: Hayvan Bal bilezik Malzemesi: Altn Buluntu Yeri: Halikarnassos Nekropol Tarih: M. 4. yzyl Mzesi: Bodrum Mzesi Mzeye geli yntemi: Kurtarma Kazs Levha No: 31b Balk: Apollon bezemeli yzk Malzemesi: Altn-Akik Buluntu Yeri: Halikarnassos Nekropol Tarih: M. 4. yzyl Mzesi: Bodrum Mzesi Mzeye geli yntemi: Kurtarma Kazs

81

Levha No: 31c Balk: Pers Sava bezemeli yzk Malzemesi: Altn-Kalsedon Buluntu Yeri: Halikarnassos Nekropol Tarih: M. 4. yzyl Mzesi: Bodrum Mzesi Mzeye geli yntemi: Kurtarma Kazs Levha No: 31d Balk: Yumurta ekilli altn yzk Malzemesi: Altn Buluntu Yeri: Halikarnassos Nekropol Tarih: M. 4. yzyl Mzesi: Bodrum Mzesi Mzeye geli yntemi: Kurtarma Kazs Levha No: 32a Balk: Hayvan Bal bilezik Malzemesi: Gm Buluntu Yeri: Tarih: Arkaik Mzesi: Bodrum Mzesi Mzeye geli yntemi: Mustafa Gmen satn alma Levha No: 32b Balk: Boncuk Malzemesi: Pimi Toprak Buluntu Yeri: Tarih: Arkaik Mzesi: Bodrum Mzesi Mzeye geli yntemi: Mustafa Gmen satn alma

82

Levha No: 32c Balk: Boncuk Malzemesi: Pimi toprak Buluntu Yeri: Tarih: Arkaik Mzesi: Bodrum Mzesi Mzeye geli yntemi: Mustafa Gmen satn alma

HARTA

Harita:1

Harita:2

Harita:3

Harita:4

Harita:5

GRAFK

Grafik:1

8%

0% ALTIN BRONZ GM 92%

Grafik:2

33%

34% ALTIN BRONZ GM

33%

Grafik:3

0% 40% ALTIN BRONZ GM 60%

Grafik:4

2% 0%

ALTIN BRONZ GM

98%

Grafik:5

9%

2%2%

4% 30%

KEHRBAR FAYANS DA KRSTAL CAM TA

29% 24%

AYI D FLD

Grafik:6

28%

CAM KALSEDON AKK 68% PM TOPRAK

2% 2%

Grafik:7

KPE 1% 4% 2% 2% 2% 1% 1% 1% 20% FBULA PANDANTF AMULET NE SA SS MADALYON 66% APLK BONCUK KEMER

Grafik:8

7% 13% EFES ARTEMS KLAROS SATIN ALMA/HBE 80%

Grafik:9

1%2% 0% 0% 0% 1%

9%

TA

KOLYE FBULA

Grafik:10

PANDANTF APLK BLEZK YZK 87% BONCUK

Grafik:11

Grafik:10

BORU 35% 33% AIK KEM ARPA AN KUBBE EK 4% 5% 5% 1% 4% 13% BO ROZET GEN

Grafik:11

27%

AIK KEM ARPA

73%

Grafik:12

5%

ARKAK KLASK

95%

Grafik:13

800 700 600 500 400 300 200 100 0 BODRUM ALTIN ESERLER SELUK ALTIN ESERLER S1 Series1

Grafik:14

4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 BODRUM GM ESERLER Series1

S1 SELUK GM ESERLER

Grafik:15

4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 BODRUM BRONZ ESERLER Series1

S1 SELUK BRONZ ESERLER

LEVHA

Levha:1

Levha: 2

Levha:3

Levha:4

Levha:5

Levha:6

Levha:7

Levha:8

Levha:9

Levha:10

Levha:11

Levha:12

Levha:13

Levha:14

Levha: 15

Levha: 16

Levha: 17

Levha:18

Levha:19

Levha:20

Levha:21

Levha:22

Levha:23

Levha:24

Levha: 25

Levha:26

b-1

b-2

Levha:27

Levha:28

Levha:29

Levha:30

Levha:31

Levha:32

TABLO

Tablo:1

HLAL KPELER nce Formlu Hilal Kpeler ki Ucunda Dz/Boncuk Telden Hilal Kpeler Tel Bir Halka ile Sslenen Hilal Kpeler

SANDAL KPELER

SARMAL SARKA KPELER Omega Halkas Uzun ve Alttan paraz Yapldktan Sonra Yukar Doru Kvrlan

Efes Artemis Arkaik Dneme Ait Seluk Mzesinde Bulunan Kpe Formu

Tablo:2

ZGEM Kiisel Bilgiler Ad Soyad Doum Yeri ve Tarihi : Sena Sn : Ankara 07.01.1979

Eitim Durumu Lisans renimi Yksek Lisans renimi Bildii Yabanc Diller Bilimsel Faaliyetleri : Bilkent niversitesi nsani Bilimler ve Edebiyat Fakltesi Sanat Tarihi ve Arkeoloji Blm : : ngilizce : Ege ve Akdeniz Sualt Arkeoloji Projeleri TBTAK

Deneyimi Stajlar Projeler alt Kurumlar : : Toplumsal Kalknma ve Kltrel Miras ProjesiDnya Bankas : Kltr ve Turizm Bakanl Bodrum Sualt Arkeoloji Mzesi kili Turizm likileri

letiim E-Posta Adresi Tarih : sena.sin@gmail.com : 30.04.2007