BOSNA I HERCEGOVINA FEDERACIJA BOSNE I HERCEGOVINE FEDERALNI ZAVOD ZA AGROPEDOLOGIJU

BOSNIA AND HERZEGOVINA FEDERATION OF BOSNIA AND HERZEGOVINA FEDERAL INSTITUTE OF AGROPEDOLOGY

ELABORAT O ZAGAENOSTI ZEMLJITA NEORGANSKIM I ORGANSKIM POLUTANTIMA NA PODRUJU OPINE ZENICA

Sarajevo, april 2010. godine

Dolina 6, 71000 Sarajevo Bosna i Hercegovina Tel: ++ 387 33 22 17 80, 26 82 62; Fax ++ 387 33 26 82 61, E-mail: zapsa@pksa.com.ba

BOSNA I HERCEGOVINA FEDERACIJA BOSNE I HERCEGOVINE FEDERALNI ZAVOD ZA AGROPEDOLOGIJU

BOSNIA AND HERZEGOVINA FEDERATION OF BOSNIA AND HERZEGOVINA FEDERAL INSTITUTE OF AGROPEDOLOGY

Bosna i Hercegovina Federacija Bosne i Hercegovine Zeniko-Dobojski kanton OPINA ZENICA

ELABORAT O ZAGAENOSTI ZEMLJITA NEORGANSKIM I ORGANSKIM POLUTANTIMA NA PODRUJU OPINE ZENICA

Autori: Vii struni saradnik za monitoring Ramovi Muzafera, dipl. ing. polj. Vii struni saradnik za ZIS Latinovi Edina, dipl. ing. polj. Struni savjetnik za melioracije tla Salinovi Ahmedin, dipl. ing. polj. Struni savjetnik za pedologiju Semi Mirza, dipl. Ing. Struni savetnik za ZIS Behlulovi Damir, dipl.ing. Sektor za Laboratorijska istraivanja Pomonik direktora Mitrovi Marina, dipl.ing. hem. Konsultant: Pomonik direktora za Pedologiju i melioracije Trako Ejub, dipl. ing. Sarajevo, april 2010. godine
Dolina 6, 71000 Sarajevo Bosna i Hercegovina Tel: ++ 387 33 22 17 80, 26 82 62; Fax ++ 387 33 26 82 61, E-mail: zapsa@pksa.com.ba

Direktor mr. sci. Esad Bukalo

SADRAJ 1. UVOD ........................................................................................................................... 3 2. ZNAAJ I CILJ ISTRAIVANJA .......................................................................... 3 3. KARAKTERISTIKE PODRUJA ISTRAIVANJA ............................................ 4 3.1. Klimatske prilike ....................................................................................................... 4 3.2. Geoloko-petrografske karakteristike ...................................................................... 5 3.3. Topografske osobine lokaliteta ................................................................................ 6 4. METOD RADA ........................................................................................................... 6 4.1. Terenska istraivanja ................................................................................................ 6 4.2. Laboratorijska istraivanja ...................................................................................... 7 4.3. Obrada podataka .......................................................................................................7 5. KONTAMINACIJA TLA TEKIM METALIMA (Pb, Cd, Zn, Cr, Hg, Ni, Co, Cr) I ORGANSKIM POLUTANTIMA (PAH) .........................................................7 5.1. Teki metali (opta saznanja) .................................................................................... 7 5.2. Policikliniaromatski ugljovodici .............................................................................10 5.3. Radioaktivnost ...........................................................................................................11 6. RANIJA ISTRAIVANJA KONTAMINACIJE TLA U OPINI ZENICA ..... .11 7. REZULTATI ISTRAIVANJA I NJIHOVO TUMAENJE ............................. 12 7.1. Pedoloke karakteristike istraivanog podruja ......................................................13 7.2. Kontaminacija tala istraivanog podruja .............................................................. 14 7.2.1. Kontaminacija neorganskim (teki metali) i organskimpolutantima(PAH) ...... 15 7.2.2. Radioaktivnost na mjestima uzorkovanja ............................................................ 18 8. MJERE SANACIJE KONTAMINIRANIH POVRINA ..................................... 18 8.1. Izbor kultura koje e se uzgajati ............................................................................. 19 9. PREPORUKE BUDUIH ISTRAIVANJA ......................................................... 19 10. ZAKLJUNA RAZMATRANJA .......................................................................... 20 11. LITERATURA......................................................................................................... 22

1. U V O D Na osnovu zahtjeva broj 02-23-14893/09 od 17.02.2010. godine za analizu zemljita, u cilju utvrivanja stepena kontaminiranosti tla tekim metalima i organskim zagaivaima u blizini proizvodnih postrojenja kompanije Arcelor Mittal, data je ponuda od strane Federalnog zavoda za agropedologiju (koga zastupa Direktor Esad Bukalo kao Izvrilac). Ponuda je prihvaena od strane Opine Zenica, koju zastupa Opinski naelnik Husejin Smajlovi, kao Naruilac. Nakon analize zemljita uraen je Elaborat u kom su navedene poljoprivredne kulture koje se mogu uzgajati na istraivanom podruju. Granine vrijednosti tekih metala i organskih polutanata su odreene prema naoj legislativi, tj. u skladu sa Zakonom o poljoprivrednom zemljitu (Sl. novine F BiH br. 52/09) i Pravilnikom o utvrivanju dozvoljenih koliina tetnih i opasnih materija u zemljitu i metode njihovog ispitivanja (Sl.novine F BiH br. 72/09).

2. ZNAAJ I CILJ ISTRAIVANJA Razvoj tehnologije i industrije doveo je pored nesumnjivog napretka, ali i do ozbiljnih oteenja eko-sistema. Usljed emisije razliitih gasova i vrstih estica dolazi do zagaenja tla, vode, biljaka, te potom ivotinja i ljudi. Ovi uzronici dovode do hemijskih, fizikih i biolokih promjena u tlu. Kontaminacija zemljita takoe utie i na zagaenje drenanih i podzemnih voda. Posebno je ugroen kvalitet poljoprivrednih kultura koje su stalno izloene nepovoljnim uticajima, te dolazi do akumulacije pojedinih toksikanata u biljkama. Posljedice ovih akumulacija se negativno odraavaju na zdravlje ljudi i ivotinja koji konzumiraju takve poljoprivredne proizvode. Posebnu opasnost ine teki metali porijeklom iz industrijskih postrojenja. Iz toga proizilazi da je neophodno ustanoviti polutante u ekosferi i utvrditi mjere sanacije, kako bi se stvorili i odrali normalni uslovi za zdravo ivljenje. Osnovni zadatak ovih istraivanja je da se utvrdi stepen kontaminiranosti poljoprivrednog zemljita tekim metalima i organskim zagaivaima i da se procjene mogunosti poljoprivredne proizvodnje u mjesnim zajednicama lociranim u neposrednoj blizini kompanije Arcelor Mittal. Ova istraivanja su sprovedena na nekoliko lokaliteta koji pripadaju mjesnim zajednicama, i to Podbreje, Tetovo, Pehare, Donja Graanica i Banlozi. Ovaj elaborat je namjenski, odnosno teite istraivanja fokusirano je na sadraj tekih metala i organskih zagaivaa u tlu. Istraivanjem su obuhvaeni sljedei elementi: Olovo (Pb), Kadmij (Cd), iva (Hg), Cink (Zn), Bakar (Cu), Nikal (Ni), Hrom (Cr), Kobalt (Co) i sadraj policiklinih aromatskih ugljovodika (PAH).

3. KARAKTERISTIKE PODRUJA ISTRAIVANJA U ovom poglavlju navedene su neke najvanije karakteristike faktora koji su imali snanog uticaja u genezi i evoluciji zemljita istraivanog podruja a to su : - karakteristike klime - geoloko-petrografske karakteristike 3.1. Klimatske prilike

Klima je kompleksni pedogenetski faktor koji direktno utie na pravac i tok pedogeneze putem koliine padavina, temperature, relativne vlage zraka, vjetra, snijega, mraza i ostalih klimatskih elemenata. Postanak i razvitak tala usko je vezan za klimatske prilike odreenog podruja. Tako npr. koliina i raspored padavina utiu, izmeu ostalog, na troenje i sudbinu produkata troenja, na stvaranje sekundarnih minerala gline, stvaranja ili razgradnju humusa, ispiranje i dr. Temperatura zraka uz padavine jest onaj meteoroloki elemenat koji najvie sudjeluje u formiranju klime odreenog podruja. Razdioba toplinske energije u atmosferi uzrokom je itavog niza promjena u pritisku zraka, zranih strujanja, kondenzacije vodene pare u zraku, isparavanja vode iz tla, utie na vlanost i temperature tla idr. Osim toga, porastom temperature uz dovoljnu vlanost tla poveava se intenzitet svih procesa u tlu (fizikih, hemijskih i biolokih). Za sagledavanje klimatskih prilika uzeti su podaci sa meteoroloke stanice u Zenici. Zenica (344 m n. v.) / Prosjek Mjesec GODINJE Oborine u mm 861 Temp. u 0C 9,8 Kini faktor po Langu 87,9 Oznaka humidnosti semihumidna

Podaci meteoroloke stanice Zenica pokazuju da na ovom podruju vlada semihumidna klima sa godinjom sumom padavina od 861mm i srednjom godinjom temperaturom od 9,80C. Najhladniji mjesec je decembar sa -3,10C, a najtopliji mjesec juli sa 19,70C. Temperatura od 50C uzima se kao najnia temperatura za poetak vegetacionog perioda i ona se javlja krajem marta, a zavrava se krajem novembra. To ukazuje na dosta dug vegetacioni period na ovom podruju. Najvie oborina padne u junu mjesecu (107mm) a najmanje u februaru i oktobru (54mm). Zakljuujemo da na podruju Zenice vlada umjereno kontinentalna klima sa umjerenim ljetima i hladnim zimama i sa dovoljno padavina. Na osnovu podataka o rui vjetrova u Zenici (Duran i Mari 1990.) evidentno je da su na irem podruju Zenice, najei i najjai vjetrovi iz pravca sjevera sa povremenim pruanjem u pravcu jugozapada. U pojedinim periodima skala moe biti i obrnuta, a prema Krianoviu (1983.) na podruju Zenice najvie dominiraju periodi tiine (59,2%). 4

Na osnovu podataka da najvie domoniraju periodi tiine za oekivati je da emisija kontaminirajuih estica padaju gotovo ravnomjerno od centra emisije. 3.2. Geoloko-petrografske karakteristike Geoloka graa istraivanog terena, prema geolokoj karti 1:200.000 od F. Katzera je sloena. Teren je izgraen od razliitih stijena: eruptivnih, sedimentnih i metamorfnih. Starost zastupljenih stijena je razliita. Tu se javljaju formacije razne starosti, poev od najstarijih paleozojskih, zatim mezozojskih i mladih tercijalnih tvorevina. Na irem podruju Tetova, Gradia, Podbreja i Banloga na terasi kvartarne starosti izdvojene su holocenske naslage. Dominantno su zastupljene gline sa pjegama grubih ljunkovitih kvarcnih pijesaka. U neposrednoj blizini Tetova prua se zona tzv. ,,arene serije sa zastupljenim svim litolokim lanovima kao to su: laporovito-glinoviti pjeskoviti sedimenti, ugljeviti kriljci i konglomerati. Na podruju Pehare, Riice i Donje Graanice determinisan je tercijer predstavljen oligomiocenskim polifacijalnim kompleksom. Na osnovu litolokih razlika i paleontolokih obiljeja oligomiocenski polifacijalni kompleks je podijeljen na tri posebne litostratigrafske jedinice. Trea jedinica oznaena kao ,,arena serija zastupljena je dominantno na podruju Pehare. arenu seriju litoloki predstavljaju najveim dijelom laporovito-glinoviti-pjeskoviti sedimenti sa slojevima oneienog uglja, ugljevitih kriljaca i konglomerata. Oko 70% ove zone izgrauju gline koje su obino oneiene raznim primjesama, pa su 5

pjeskovite, ugljevite ili obiluju raznobojnim konkrecijama. Pjeari su preteno vezani glinenim cementom, a lapori su obino pjeskoviti. Mjestimino se pojavljuju slojevi prljavih krenjaka, pjeskovitog habitusa. 3.3. Topografske osobine lokaliteta Ova istraivanja su provedena na deset lokaliteta, na blago inkliniranom ili gotovo ravnom terenu i uglavnom istone ekspozicije. Lokacije se nalaze oko izvora zagaenja na udaljenosti od 100-500 m zrane linije i na nadmorskoj visini od 322 do 387 m. 4. METOD RADA U okviru istraivanja ukljuena su: terenska istraivanja laboratorijska istraivanja obrada podataka

4.1. Terenska istraivanja Terenski radovi izvreni su u mjesecu martu 2010. godine, a izvrili su ih Trako Ejub, dipl.ing., Salinovi Ahmedin, dipl.ing., Semi Mirza dipl. ing. Za vrijeme terenskih radova koritene su topografske karte 1:25 000 i katastarski plan. Prilikom ovih radova najprije je izvreno rekognosciranje terena. Nakon toga uzeto je deset uzoraka tla za analizu sa dubine od 0-15 cm, a na jednoj lokaciji uzet je i uzorak tla sa dubine 15-30 cm. Na mjestima uzorkovanja izvreno je mjerenje zraenja terenskim ureajem. Izvreno je i fotografisanje datih lokaliteta i odreivanje geografskih koordinata GPS ureajem. Uzorci su uzeti uglavnom sa poljoprivrednog zemljita koje se koristi kao prirodni ili vjetaki travnjak, izuzev uzorka 1 (0-15 i 15-30 cm) koji je uzet sa oranice.

Sl.1. Mjerenje radijacije i uzorkovanje tla za laboratorijsku analizu

4.2. Laboratorijska istraivanja U laboratoriji su uraene slijedee analize: reakcija zemljita, aktivna (pH u H2O) i supstitucijska (pH u M-KCl-u) sadraj humusa u % sadraj CaCO3 u % sadraj pristupanog P2O5 i K2O u % sadraj ukupnog N u % sadraj ukupnih oblika tekih metala olova (Pb), kadmija (Cd), ive (Hg), cinka (Zn), bakra (Cu), nikla (Ni), hroma (Cr) i kobalta (Co); sadraj je izraen u mg/kg sadraj PAH u mg/kg

Laboratorijske analize uzoraka tla izvrene su u laboratoriji ovog Zavoda pod rukovodstvom efa laboratorije Mitrovi Marine, dipl.ing.kem. 4.3. Obrada podataka Na osnovu provedenih terenskih ispitivanja i opaanja, te laboratoriskih analiza utvrene su hemijske osobine tla i kontaminiranost tla tekim metalima (Pb, Cd, Zn, Cu, Cr, Ni, Co i Hg) i organskim polutantima (PAH), te predloene mjere sanacije, zatite i upotrebe zemljita. 5. KONTAMINACIJA TLA TEKIM METALIMA (Pb, Cd, Zn, Cr, Hg, Ni, Co, Cr) I ORGANSKIM POLUTANTIMA (PAH) 5.1. Teki metali (opta saznanja) To su jedinjenja Pb, Cd, Zn, Cr, Hg, Ni, Mo, Co, Cu, Mg i drugih elemenata koji nisu teki metali, ali imaju izrazito toksino djelovanje pa se grupiu sa njima. Koncentracija ovih jedinjenja u njima nepovoljnim uslovima (van minerala zemljita) je antropolokog porijekla i rezultat su industrijskog zagaenja. Poveane koncentracije se javljaju u industrijskim proizvodima (deterdenti, baterije, aditivi hrane i sl.) ili su rezultat tehnolokog procesa (izgaranje goriva, topionice, galvanizacija i dr.). Kisela sredina u tlu uzrokuje jonske forme metala u tlu (dakle, vrlo pokretljive). To znai da u kiselim tlima postoji mogunost kontaminacije biljaka tekim metalima. Kod neutralne ili blago alkalne pH vrijednosti tla (kao to je sluaj na ispitivanim lokalitetima) teki metali prelaze u hidrokside (npr. Zn(OH)+ ili Cu(OH)+ da bi se poveanjem pH vrijednosti preli u nerastvorive hidrokside i okside. Znai da se teki metali imobiliziraju u alkalnoj sredini (reakcija tla je odnos H+ + OH- jona; pH je negativni logaritam koncentracije H+ jona u gram ekvivalentima na litru otopine). Takoe ako je povien sadraj karbonata u tlu teki metali se inaktiviraju tj. prelaze u oblik teko pristupaan biljci. 7

Sadraj olova (Pb) u uzorcima tla Openito se moe rei da je prirodni sadraj olova (Pb) u tlu uglavnom vezan za matini supstrat. Nalazi se u kiselim serijama magmatskih stijena i argilitinim sedimentima u kojima je uobiajna koncentracija od 10-40mg / kg, ali ga ima i u ultrabazinim i krenjakim stijenama u neto manjoj koncentraciji. Uglavnom se nalazi kao Pb+2, iako ga ima i u oksidacionom stanju kao Pb+4. Prema rezultatima istraivanja Norish-a, Riffalbi-a, Tidkall-a, Schritzer-a i Keradorf-a moe se zakljuiti da se olovo u tlu udruuje sa mineralima gline (naroito ilitom) zatim Mn- oksidima, Fe i Al hidroksidna i naroito sa organskom materijom zbog koje je koncentracija olova uglavnom blizu povrine tla. Olovo u tlo, osim prirodnim putem, moe doi i antropogenim putem to je sluaj u ovim istraivanjima. Prema rezultatima Hildrebrand-a, Olson-a, Skorbera, Hernsen-a, Zindabl-a, olovo kao polutant, uglavnom dolazi iz raznih industrijskih postrojenja, u mineralnim oblicima (PbS, PbO, PbSO4 i dr. i u izduvnim gasovima automobila u obliku haloidnih soli (PbBr, PbBrCl, Pb(OH)Br, (PbO)2PbBr). Inae, akumulacija olova u povrinskom sloju tla utie na bioloku aktivnost tla (poveana koncetracija olova u tlu smanjuje enzimsku aktivnost mikroba), a kao posljedica toga moe biti nepotpuno razlaganje organske materije. Prema rezultatima istraivanja Waytowiez-a, zapaena je znaajna akumulacija nitrata u tlima kontaminiranim olovom. Olovo kod ovjeka uzrokuje anemiju, razne digestivne poremeaje, utie na centralni nervni sistem, izaziva kardiovaskularna oboljenja i dr. Sadraj kadmija (Cd) u tlu Kadmij (Cd) je element sa vrlo toksinim djelovanjem za biljku, ivotinje i ovjeka. Ima ga naroito u magmatskim i sedimentnim matinim supstratima gdje je uglavnom vezan za cink (Zn), ali ima jak afinitet i prema sumporu (S). U kiseloj sredini je mobilan (puno pokretljiviji od Zn) i lako prelazi u zemljini rastvor gdje se javlja osim kao jon Cd+2 i u vidu kompleksnih jona CdCl+, CdCl-24 i dr. Pri jakim oksidacionim uslovima kadmij formira minerale kao to su CdO, CdO3 i dr. akumulira se u fosfatnim i biolitskim depozitima.Istraivanja su pokazala (Tyler, Ferrah, Pickaring i dr.) da je rastvorljivost kadmija u tlu u visokoj zavisnosti od pH vrijednosti tla.Tako Cd adsorbovan u tlu na pH iznad 7,5 i nije lako pokretljiv uglavnom je kao CdCO3 i Cd3(PO4)2. Takoe je znaajan i koeficient energije vezivanja kadmija adsorpcijom za organskom materijom i minerale gline u tlu. Kadmij je najpokretljiviji u kiselim tlima gdje je pH od 4,5-5,5 (to nije sluaj sa istraivanim podrujem), ali se moe desiti i da u alkalnim tlima monovalentni hidroksidi CdOH+ jona ne mogu zauzeti mjesto u kompleksima izmjene katjona to znai da mogu biti mobilni. Antropogenim uticajem kadmija na tlo dolazi uglavnom iz zraka, iz rudnika olova i cinka, topionica i drugih postrojenja. Kadmij se kod ovjeka akumulira u nekim tkivima, naroito u jetri i bubrezima. Viegodinji efekti dovode do hipertenzije, raka prostate i plua. 8

Sadraj ive (Hg) u tlu U prirodi iva se nalazi u razliitim hemijskim oblicima i zajedno s metilnim Hg spojevima ine najveu opasnost ovjeanstvu. Utvreni su razliiti nivoi Hg ovisno od medija gdje su izvori ekspozicije za ovjeka, kao i njihov sadraj koji dovodi do toksinog rizika. Glavni put apsorpcije ive u ovjeka je preko respiratornog trakta i ishranom. Neprofesionalna ekspozicija se dogaa najee kontaminiranom hranom i preko dentalnog amalgama, dok profesionalna ekspozicija uglavnom ukljuuje ivine pare kao izvor. iva je toksina supstanca koja je jednako tetna i ljudima i ivotinjama. tetno djeluje na mozak, ivani sustav, bubrege i jetru. Utjee na osjetila opipa, okusa, vida, pa ak i kretanja. Djeca zaraena ivom slabije su inteligencije, loije uju i slaba im je koordinacija pokreta. Zbog lipofilnosti, organska iva oteuje sve organe s kojima doe u kontakt Sadraj cinka (Zn) u tlu Cink (Zn) u tlo dolazi raspadanjem minerala biolita amfibola, piroksena i dr. ili antropogenim putem (to je sluaj na istraivanom podruju). U prirodnom tlu ga uglavnom ima od 10 do 300 mg/kg tla. U zemljinom rastvoru (mobilan) se nalazi u obliku rastvorljivih soli ZnCl2, ZnSO4, Zn(NO3)2 i dr. Njegova mobilnost u direktnoj je zavisnosti od reakcije zemljita. U kiseloj sredini ispod pH 5,5 je mobilan, a u alkalnoj npr. (krenim zemljitima) njegova mobilnost naglo opada usljed taloenja u obliku hidroksida ili Ca-acetata. Dakle, u alkalnoj sredini dolazi do adsorpcije Zn-a na karbonate Ca i Mg. Openito se moe rei da je sadraj Zn-a u tlu promjenjiv i da prvenstveno zavisi od matinog supstrata, pH, sadraja organske mase u tlu, CaCO3, teksturnog sastava i dr. Akumulira se u ivotinjama ali ne i u biljkama. Sadraj bakra (Cu) u tlu Bakar se u tlu nalazi iz primarnih (kao jednovalentan) i sekundarnih (kao dvovalentan) minerala. Prirodna tla imaju od 10 do 200 mg/kg tla bakra. Naroito ga ima u tlima bogatim humusom i crvenicama (Terra rossa) kao i tlima nastalim na kriljcima. Zabarena, zamovarena i opodzoljena tla, te tla bogata sa kreom su uglavnom siromana ovim elementom. Kao i naprijed navedeni teki metali, i bakar je mobilan u kiseloj sredini dok se retencija bakra poveava sa poveanjem pH vrijednosti i koliinom organske mase u tlu. Dakle, bakar se adsorbuje na organskim i mineralnim koloidima. Mineral gline montmorilonit pokazuje najveu sposobnost adsorpcije bakra. Sa organskim jedinjenjima nastalim u tlu, razlaganjem biljnih ostataka, bakar formira kompleksna jedinjenja tipa helata. Poviena koncentracija bakra u tlu djeluje depresivno na porast biljaka, smanjuje klijanje sjemena i antogenistiki djeluje na druge mikrolemente. Openito se moe rei da rastvorljivost (i pokretljivost) bakra u tlu raste sa zakiseljavanjem tla, a smanjuje poveanjem pH vrijednosti (npr. kalcizacijom). Sa fosforom ak i u neutralnim tlima bakar formira teko rastvorljive tercijerne fosfate (Cu3(PO4)2 x 3H2O). Dakle smanjenje mobilnosti bakra se moe postii, osim 9

poveanjem organske materije i CaCO3 u tlu (humizacijom i kalcizacijom), i unoenjem fosfornih ubriva u tlo. Sadraj nikla (Ni) u tlu Nikal je dosta rasprostranjen i mineralnoj i organsko formi u tlu. U tlima nastalim na eruptivnim sedimentima ima ga do 50 mg/kg tla, a u tlima nastalim na serpentinu ak i do 600 mg/kg tla. Kao i kod ostalih elemenata i na njegov sadraj i mobilnost u tlu utie reakcija tla, organska materija i glina. Koliine mobilnog nikla nisu direktno toksine za biljke ako u tlu ima dosta kalcija koje umanjuje toksino djelovanje veih koliina nikla. Sadraj hroma (Cr) u tlu Trovalentni hrom se esto javlja u prirodi, dok se etvorovalentni hrom javlja vrlo rijetko. Trovalentni hrom je mikronutrijent, a nalazi se u stijenama, tlu, biljkama, ivotinjama i vulkanskoj praini i zraku. Hrom je nuan za pravino djelovanje inzulina koji omoguuje ulaz eera u eliju. Koristi se za proizvodnju nehrajueg elika. Nalazi se u sedimentima. etvorovalentni hrom izaziva oteenje sluznice sistema za , gutanjem dolazi do nastanka eluanog ira, oteenja jetre i bubrega. etvorovalentni hrom je kancerogen. Sadraj kobalta (Co) u tlu Nalazi se u elementarnom obliku ili u spoju, slui za legure, pomae suenje boja i poculanskog emajla... Nalazi se u povrinskim vodama, zraku i tlu, a prolazi i u podzemne vode. U tlu se najee nalazi kao pratilac eljeza, nikla, djelimino bakra i ostalih tekih metala. U stijenama se sree kao mineral kobaltin, CoAsS i smaltin CoAs 2-3. Moe se nai i kao CoCO 3. Tla nastala na granitu su siromana kobalto (1 mg/kg), a sadraj raste na dioru (1,5), bazaltu (8), gabru (20) i serpentinu (100 mg/kg). Pristupanost biljkama zavisi od pH, sadraja krea, eljeza i aluminija, organske mase, vrste minerala gline i mehanikog sastava. Kobalt u visokim koncentracijama je veoma toksian za biljke, a prouzrokuje i nedostatak eljeza. Velike udahnute koliine izazivaju oteenje plua, astmu i upalu plua. Na ivotinjama je izazivao nastanak raka ako je naneen pod kou ili na mii. 5.3. Policiklini aromatski ugljikovodici (PAH) Policiklini aromatski ugljikovodici se sastoje od tri ili vie izravno spojena benzenova prstena. Postoji stotine spojeva PAH, ali je najprouavaniji benzo(a)piren. Vrlo slabo se otapaju u vodi, imaju visoko vrelite, razgrauju se djelovanjem sunevog svjetla i otporni su u pogledu biorazgradnje. Rasprostranjeni su po cijeloj planeti. Oni nastaju kao nusprodukti, najvie u procesima izgaranja (produkti nekompletnog izgaranja organske materije). Nastaju prilikom pojave vulkana, umskih poara, u industriji, spaljivanjem 10

otpada, izgaranjem otpada, puenjem itd. a i katran sadre mnoge policikline aromatske ugljovodonike. Ustanovljena su kancerogena dejstva PAH spojeva. 5.3. Radioaktivnost Radioaktivno zraenje mijenja strukturu i svojstva materijala kroz koja prolazi. Pri tome je najznaajniji efekat jonizacija. Jonizirajue zraenje naruava biohemijske procese u elijama, to moe dovesti do raznih poremeaja u njihovom funkcionisanju i dijeljenju, te konano do nastanka ozbiljnih oboljenja. Prirodno gama zraenje za BiH je 0,05-0,15 Sv/h. Limit za ispitivanje 0,20 Sv/h i temeljen je na dvostrukoj vrijednosti gama zraenja, 2 x 0,10 Sv/h. Na svim lokalitetima izmjerena je vrijednost gama zraenja i njihova vrijednost je izraena u mikrosivertima. Mjerenje radijacije na terenu obavljeno je ureajem Gamma scout. 6. RANIJA ISTRAIVANJA KONTAMINACIJE TLA U OPINI ZENICA U prijeratnim godinama na podruju opine Zenica raena su mnogobrojna istraivanja sadraja i dinamike tekih metala u tlu. U periodu od 1987. do 1989. godine praena je dinamika sadraja tekih metala (ukupni i pristupani oblik) i sumpora u tlu, zatima u drenanim vodama i biljkama. Odabrani lokaliteti su bili na razliitoj udaljenosti od centra emisije. Utvreno je da je sadraj olova, cinka, kobalta, nikla, bakra najvei u povrinskom sloju, i uglavnom je zabiljeeno opadanje koncentracije sa dubinom tla. Sadraj svih tekih metala smanjuje se sa udaljavanjem od centra emisije, te je zagaenje tla bilo najvie izraeno na lokalitetima bliim mjestu emisije (na pr. Tetovo). Zemljite je bilo srednje kontaminirano svim istraivanim elementima i to na svim ispitivanim lokalitetima. U ovim istraivanjima praen je i sadraj tekih metala u biljkama (travi, lucerki, penici, krompiru, kupusu, ljivi i jabukama) i uglavnom je utvren njihov povien sadraj koji zavisi od stepena usvajanja pojedinih elemenata od strane svake vrste biljke. Istraivan je i sadraj tekih elemenata u drenanim vodama, te je utvreno da je sadraj pojedinih elementa povean (Ni i Fe). Moe se konstatovati kontinuiranost zagaenja i poveanje vrijednosti zagaenja pojedinim polutantima podruja Zenice, oko centra emisije, koje je kao i ranije i dalj aktuelna tema za razmatranje, paenje i pronalaenje rjeenja za smanjenje kontaminacije.

11

7. REZULTATI ISTRAIVANJA I NJIHOVO TUMAENJE Radi determinacije tipova tala zastupljenih na ispitivanim lokacijama i stepena njihove kontaminacije uzeto je 11 pojedinanih uzoraka (0-15 cm), s tim to je na prvoj lokaciji uzet uzorak sa dvije dubine (0-15 i 15-30 cm). Rezultati analiza su prezentirani u tabeli 1 i 2.

Rezultati ispitivanja Tabela 1.

Hemijska svojstva Broj uzorka Dubina tla u cm. pH u H2O pH u KCl-u Sadraj CaCO3 (u%) Sadraj humusa (u%) Ukupni N u (%) Pristupani P2O5 (u%)) Uz.1 15-30 7.80 6.96 4.34 2.80 0.04 2.70 Rezultati 0-15 7.86 6.92 2.43 3.10 0.05 2.20 Uz.2 0-15 7.69 6.96 10.03 4.00 0.09 3.50 15.00 Uz.3 0-15 7.31 6.54 0.53 4.50 0.07 1.50 10.00 Uz.4 0-15 7.65 6.96 5.01 5.00 0.05 11.30 66.50 Uz.5 0-15 7.73 7.00 6.70 4.20 0.08 8.70 8.00 Standard / metoda ISO 10390 ISO 10390 ISO 10693 Dikromatna,metoda kolorimetrijski ISO 11261 AL-metoda AL-metoda Standard / metoda 311.7 2.3 0.32 371.0 55.9 104.3 48.5 27.3 nema 340.3 1.6 0.31 446.0 62.7 99.5 113.3 29.3 nema 345.9 2.8 0.32 455.0 59.2 136.7 77.6 31.6 0.40 212.1 1.9 0.32 362.0 78.5 175.0 73.4 41.8 0.39 ISO 11047 ISO 11047 ISO 11047 ISO 11047 ISO 11047 ISO 11047 ISO 11047 ISO 11047 EPA 8270

Pristupani K2O 12.50 12.00 (u-%) Elementi u tlu (mg/kg tla)

Olovo (Pb) Kadmij (Cd) iva(Hg) Cink(Zn) Bakar(Cu) Nikal(Ni) Hrom(Cr) Kobalt(Co) Sadraj PAH-ova 160.4 1.5 0.31 257.0 42.7 160.9 144.8 39.2 nema 186.4 1.6 0.32 265.0 44.8 163.1 141.1 34.1 nema

12

Tabela 2.
Hemijska svojstva Broj uzorka Dubina tla u cm. pH u H2O pH u KCl-u Sadraj CaCO3 (u-%) Sadraj humusa (u%) Ukupni N u (%) Pristupani P2O5 (u%)) Uz.6 0-15 7.61 6.93 7.83 4.00 0.07 24.70 Uz.7 0-15 7.69 7.04 26.74 3.90 0.09 4.30 24.80 Rezultati Uz.8 0-15 7.70 6.97 27.35 4.80 0.09 2.10 47.40 Uz.9 0-15 7.64 6.77 5.50 4.30 0.08 8.20 32.80 Uz.10 0-15 7.68 7.27 4.73 4.80 0.07 0.40 97.60 Standard / metoda ISO 10390 ISO 10390 ISO 10693 Dikromatna metoda kolorimetrijski ISO 11261 AL-metoda AL-metoda Standard / metoda 231.3 3.7 266.0 53.4 88.3 28.3 34.4 0.27 nema 260.3 4.5 417.0 74.4 182.6 75.4 37.3 0.34 0.36 203.8 2.2 331.0 67.1 210.9 118.2 43.1 0.27 0.25 268.8 2.5 365.0 60.3 162.7 48.2 40.1 0.28 0.52 ISO 11047 ISO 11047 ISO 11047 ISO 11047 ISO 11047 ISO 11047 ISO 11047 ISO 11047 EPA 8270

Pristupani K2O (u- 38.00 %) Elementi u tlu (mg/kg tla)

Olovo (Pb) Kadmij (Cd) Cink(Zn) Bakar(Cu) Nikal(Ni) Hrom(Cr) Kobalt(Co) iva(Hg) Sadraj -PAH 224.6 * 3.4 353.0 62.7 185.1 87.4 40.1 0.31 0.67

*Sadraj pojedinih elemenata u tlu ije vrijednosti prelaze granine je oznaen crvenom bojom Radioaktivnost Tabela 3. Uzorak br. Gama zraenje (Sv/h) 1 2 3 4 5 6 0,18 0,14 0,12 0,18 0,21 0,16 7 0,20 8 0,09 9 0,12 10 0,15

7.1. Pedoloke karakteristike istraivanog podruja to se tie samog mjesta istraivanja moe se rei da je u mjestu Podbreje, Tetovo i Banlozima prisutan sljedei tip tla - Rendzina i Smea tla na laporcima i pjearima, dok je u Donjoj Graanici i Peharima prisutan tip tla - Rendzina koluvijalna i Smea koluvijalna tla na laporima. 13

Rendzine i Smea tla na laporima i pjearima Rendzine se preteno razvijaju na laporu i laporcu koji su vrlo podloni fizikom i hemijskom troenju ime se stvara vie gline koja ini osnovnu komponentu u mehanikom sastavu rendzina. To je razlog da su rendzine na laporima duboka i srednje duboka tla, a na erodiranim povrinama dolazi takodje do breg obnavljanja tla. Za istraivano podruje ove rendzine predstavljaju dobra tla za prirodne i vjetake travnjake, kao i za umsku vegetaciju. Smea tla kao i rendzine uglavnom se razvijaju na laporu i laporovitoj glini, a manje na karbonatnom pjearu i laporcu. Tlo je preteno duboko, jer se lapor lake troi i kao troinu daje karbonatne gline koje ustvari dominiraju u teksturnom sastavu ovih tala. Prirodna dreniranost im je stoga ponekad dobra do umjereno slaba. Ova tla su dobra za uzgoj oraninih i ratarskih kultura kao i za vonjake. Po mehanikom sastavu ova tla su u povrinskom horizontu najee pjeskovito glinovite ilovae do gline, dok su dublji horizonti glinaste ilovae do gline. Povean sadraj koloidnih estica ima znatnog uticaja na hemijske i fizike osobine tla. Ova tla na istraivanom podruju su slabo do srednje alkalna zemljita sa pH u H2O od 7,31 do 7,86 u povrinskom horizontu. Vrijednosti pH i KCl-u se kreu u povrinskom horizontu od 6,54 do 7,04. Sadraj humusa se kree od 2,8 do 5,0 % te se moe rei da su povrinski horizonti srednje obezbijeeni humusom. Ovi horizonti su umjereno obezbijeeni azotom i vrijednosti se kreu od 0,04 do 0,09 %. Svi istraivani lokaliteti pokazuju prisustvo karbonata sa kretanjem od 2,43 do 27,35 %. Vrijednosti pristupanog fosfora su niske i kreu se od 1,5 do 11,3 % izuzev kod uzorka br. 6 gdje je vrijednost 24,70 %. Znatno bolju snabdjevenost ova tla pokazuju u pogledu pristupanog kalijuma koji se kree od 8,0 do 66,50 % kod uzorka br. 4. Rendzine koluvijalne i Smea koluvijalna tla na laporcima Ovo su zemljita lakeg mehanikog sastava od prethodno opisanih ponekad i itavom dubinom. Sadraj skeleta se kree od 5 do 30% i humozna su vrlo esto od vrha do dna profila. Struktura zemljita u donjim horizontima je esto poliedrina i slabije izraena, tako da su agregati slijepljeni i kompaktni. Ova zemljita se manje koriste kao oranice, a vie kao prirodne livade. Spadaju u zemljita osrednje proizvodne sposobnosti i mogu se svrstati u V, a rjee u IV kategoriju upotrebne vrijednosti zemljita. Po mehanikom sastavu ova tla su u povrinskom horizontu najee pjeskovito-glinovite ilovae do gline, dok su dublji horizonti glinaste ilovae do gline. Povean sadraj koloidnih estica ima znatnog uticaja na hemijske i fizike osobine tla. Ova tla su slabo do srednje alkalna zemljita sa pH u H2O 7,64 i 7,68 u povrinskom horizontu. Vrijednosti pH i KCl-u su u povrinskom horizontu 6,77 i 7,27. Sadraj humusa je 4,30 i 4,80 % te se moe rei da su povrinski horizonti vrlo dobro obezbijeeni humusom. Ovi horizonti su umjereno obezbijeeni azotom i vrijednosti se kreu od 0,07 do 0,08 %. Na oba lokaliteta gdje su zastupljeni ovi tipovi tla prisutni su karbonati i to u koliini 4,73 i 5,50 %. Vrijednosti pristupanog fosfora su niske i iznose 0,40 i 8,20 %. Snabdjevenost pristupanim kalijumom je veoma velika i iznosi 32,80 i 97,60 %. 14

7.2. Kontaminacija tala istraivanog podruja 7.2.1. Kontaminacija neorganskim (teki metali: Pb, Cd, Zn, Cu, Ni, Cr, Co i Hg) i organskim polutantima (PAH-policiklini aromatski ugljovodici) Analiza rezultata ispitivanja UZORAK br. 1 (k.. 411 K.O. Podbreje) Na prvoj lokaciji uzeti su uzorci tla, sa dvije dubine i to sa dubine 0-15 i 1530 cm. Poto se radi o oraninom zemljitu uzorak je uzet sa dvije dubine da bi se ustanovilo da li je prisutno zagaenje i u donjem sloju tla. Ovaj lokalitet se nalazi na 365 m nadmorske visine zapadno od mjesta emisije i istone je ekspozicije. Sadraj olova je 160,4 mg/kg (prva dubina) i 186,4 mg/kg (druga dubina) i iznad je granine vrijednosti od 125 mg/kg. Sadraj nikla je 160,9 mg/kg (prva dubina) i 163,1 mg/kg (druga dubina) i iznad je granine vrijednosti 60 mg/kg. Granina vrijednost kroma je 125 mg/kg, a njegov sadraj je 144,8 mg/kg (prva dubina) i 141,1 mg/kg (druga dubina), te se zakljuuje da je uzorak kontaminiran ovim elementom. Sadraj kadmija, cinka, bakra, ive i kobalta je kod oba uzorka ispod granine vrijednosti. Sadraj PAH-ova nije registrovan. Iz analiza oba uzorka se moe zakljuiti da je zagaenje gotovo identino na obje dubine ispitivanja to je bilo i oekivano, s obzirom da se radi o oranici (zemljite je orano na dubini od 25-30 cm). UZORAK br. 2 (k.. 157 K.O. Podbreje) Uzorak je uzet sa lokacije koja se nalazi na 348 m nadmorske visine. Parcela je po kulturi vonjak, zapadno je od izvora zagaenja i istone je ekspozicije. Sadraj olova je 311,7 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 125 mg/kg. Sadraj kadmija je 2,3 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 1,87 mg/kg. Sadraj nikla je 104,3 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 60 mg/kg. Sadraj cinka je 371,0 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 250 mg/kg. Sadraj bakra, kroma, ive i kobalta je ispod granine vrijednosti. Sadraj PAH-ova nije registrovan. UZORAK br. 3 (k.. 20 K.O. Podbreje) Ovaj uzorak je uzet na nadmorskoj visini od 350 m. Parcela je po kulturi njiva, nalazi se zapadno od centra emisije i istone je ekspozicije. Sadraj olova je 340,3 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 125 mg/kg. Sadraj cinka je 446,0 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 250 mg/kg. Sadraj nikla je 99,5 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 60 mg/kg. Sadraj kadmija, bakra, kroma, ive i kobalta je ispod granine vrijednosti. PAH jedinjenja nema u ovom uzorku. 15

UZORAK br. 4 (k.. 176 K.O. Zenica III) Ovaj uzorak je uzet na nadmorskoj visini od 345 m. Parcela je po kulturi njiva i uzorak je uzet zapadno od mjesta zagaenja. Ekspozicija ovog lokaliteta je istona. Sadraj olova je 345,9 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 125 mg/kg. Sadraj kadmija je 2,8 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 1,87 mg/kg. Sadraj cinka je 455,0 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 250 mg/kg. Sadraj nikla je 136,7 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 60 mg/kg. Sadraj bakra, kroma, ive i kobalta je ispod granine vrijednosti. Sadraj PAH jedinjenja je 0,39 mg/kg i ispod je granine vrijednosti od 2 mg/kg. UZORAK br. 5 (k.. 2295 K.O. Gradie) Ovaj uzorak je uzet na nadmorskoj visini od 355 m. Parcela je po kulturi livada i nalazi se zapadno od mjesta emisije. Istone je ekspozicije. Sadraj olova je 212,1 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 125 mg/kg. Sadraj kadmija je 1,9 mg/kg i vrlo malo je iznad granine vrijednosti od 1,87 mg/kg. Sadraj cinka je 362,0 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 250 mg/kg. Sadraj nikla je 175,0 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 60 mg/kg. Sadraj bakra, kroma, ive i kobalta je ispod granine vrijednosti. Sadraj PAH jedinjenja je 0,39 mg/kg i ispod je granine vrijednosti od 2 mg/kg. UZORAK br. 6 (k.. 119 K.O. Zenica III) Ovaj uzorak je uzet na nadmorskoj visini od 324 m. Parcela je po kulturi bata i nalazi se zapadno od centra emisije. Istone je ekspozicije. Sadraj olova je 224,6 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 125 mg/kg. Sadraj kadmija je 3,4 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 1,87 mg/kg. Sadraj cinka je 353,0 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 250 mg/kg. Sadraj nikla je 185,1 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 60 mg/kg. Sadraj bakra, kroma, ive i kobalta je ispod granine vrijednosti. Sadraj PAH jedinjenja je 0,67 mg/kg i ispod je granine vrijednosti od 2 mg/kg. UZORAK br. 7 (k.. 773 K.O. Gradie) Ovaj uzorak je uzet na nadmorskoj visini od 325 m. Parcela je po kulturi livada i uzet je zapadno od izvora zagaenja. Istone je ekspozicije. Sadraj olova je 231,3 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 125 mg/kg. Sadraj kadmija je 3,7 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 1,87 mg/kg. Sadraj cinka je 266,0 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 250 mg/kg. Sadraj nikla je 88,3 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 60 mg/kg. Sadraj bakra, kroma, ive i kobalta je ispod granine vrijednosti. PAH jedinjenja nema u ovom uzorku.

16

UZORAK br. 8 (k.. 492 K.O. Gradie) Ovaj uzorak je uzet na nadmorskoj visini od 387 m. Parcela je po kulturi livada i nalazi se zapadno od centra emisije. Istone je ekspozicije. Sadraj olova je 260,3 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 125 mg/kg. Sadraj kadmija je 4,5 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 1,87 mg/kg. Sadraj cinka je 417,0 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 250 mg/kg. Sadraj nikla je 182,6 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 60 mg/kg. Sadraj bakra, kroma, ive i kobalta je ispod granine vrijednosti. Sadraj PAH jedinjenja je 0,36 mg/kg i ispod je granine vrijednosti od 2 mg/kg. UZORAK br. 9 (k.. 1411 K.O. Riica) Uzorak je uzet na nadmorskoj visini od 330 m. Parcela je po kulturi livada, nalazi se istono od izvora zagaenja i na ravnom terenu. Sadraj olova je 203,8 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 125 mg/kg. Sadraj kadmija je 2,2 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 1,87 mg/kg. Sadraj cinka je 331,0 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 250 mg/kg. Sadraj nikla je 210,9 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 60 mg/kg. Sadraj bakra, kroma, ive i kobalta je ispod granine vrijednosti. Sadraj PAH jedinjenja je 0,25 mg/kg i ispod je granine vrijednosti od 2 mg/kg. UZORAK br. 10 (k..340 K.O. Riica) Uzorak je uzet na nadmorskoj visini od 322 m. Parcela je po kulturi livada, nalazi se istono od centra emisije na blago inkliniranom terenu zapadne ekspozicije. Sadraj olova je 268,8 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 125 mg/kg. Sadraj kadmija je 2,5 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 1,87 mg/kg. Sadraj cinka je 365,0 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 250 mg/kg. Sadraj nikla je 162,7 mg/kg i iznad je granine vrijednosti od 60 mg/kg. Sadraj bakra, kroma, ive i kobalta je ispod granine vrijednosti. Sadraj PAH jedinjenja je 0,52 mg/kg i ispod je granine vrijednosti od 2 mg/kg.

17

7.2.2. Radioaktivnost na mjestima uzorkovanja Na mjestima uzimanja uzoraka tla za analizu izvreno je i mjerenje prisutnog -zraenja. Sve vrijednosti su bile u okviru graninih vrijednosti ( do 0,2 Sv/h). Tabela br.4 Uzorak br. Gama zraenje Sv/h 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 0,18 0,14 0,12 0,18 0,20 0,16 0,20 0,09 0,12 0,15

8. MJERE SANACIJE KONTAMINIRANIH POVRINA U cilju smanjenja sadraja tekih metala u tlu, a time i u biljkama preporuuju se sljedee mjere: Fitomelioracija - za dekontaminaciju tla se mogu koristiti biljke koje mogu ekstrahovati iz tla vee koliine pojedinih tekih metala u svom nadzemnom dijelu (na pr, kopriva, spinat i sl.). Nejestivi dijelovi ovih biljaka se uklanjaju kosidbom, spaljivanjem i deponovanjem pepela. Tretiranje tla zeolitom mineral koji vri inaktivaciju tekih metala i drugih organskih polutanata Kalcizacija takoe vri inaktivaciju neorganskih i organskih polutanata. Ova mjera se sprovodi na kiselim zemljitima. U tlo se unosi odgovarajua koliina krenog materijala. Za ovu svrhu se moe koristiti krenjak (CaCO3), dolomit (CaCO3 x MgCO3) ili ivi, odnosno hidratizirani CaO i drugi materijali.

Meutim, poto je tlo ispitivanog podruja alkalne reakcije sa relativno dosta CaCO3, organske materije (humusa) i teksturno je dosta teko tlo, to se teki metali uglavnom nalaze u inaktivnom obliku tj. teko prisristupanom biljkama. Ali ipak smatra se da je potrebno u buduim istraivanjima analizirati i mobilne, biljkama pristupane oblike tekih metala.

8.1. Izbor kultura koje e se uzgajati (tabela br. 5). 18

Uticaj oneienja tla na zdravlje ovjeka ovisi o kulturi koja se proizvodi na kontaminiranom tlu. Biljke imaju razliit afinitet prema tekim metalima. Sposobnost akumulacije tekih metala u nekim biljnim vrstama koje se uzgajaju na ispitivanom podrujuZenice Tabela br.5 velika salata pinat mrkva srednja kelj kupus cikla bijela repa rotkvica krompir mala kukuruz brokuli karfiol jagoda celer kupina vrlo mala grah graak dinja paradajz paprika patlidan jabuka

9. PREPORUKE BUDUIH ISTRAIVANJA S obzirom da je i ovim elaboratom utvreno da su uzorci tla sa pojedinih lokaliteta kontaminirani odreenim neorganskim polutantima, mogu se preporuuti u cilju sagledavanja stanja i potom otklanjanja posljedica zagaivanja ivotne sredine ovog podruja sljedee mjere: Praenje promjena sadraja tekih metala na razliitim udaljenostima od centra emisije Utvrditi sadraj tekih elemenata i u pristupanom obliku Praenje promjena sadraja tekih metala na razliitim dubinama Izrada karata kontaminacije zemljita na osnovu stepena zagaenja tla Praenje sadraja organskih polutanata Praenje sadraja tekih metala u pojedinim poljoprivrednim kulturama koje se uzgajaju blizu centra emisije (korijen, stabljika, plod) Praenje sadraja polutanata u drenanim vodama Praenje sadraja sumpora u tlu i atmosferi zbog njegovog direktnog ili indirektnog uticaja na biljke

Cilj ovih postupaka bi bio da se ukae na nastale promjene i da se primjene odgovarajue mjere sanacije zemljita.

19

10. ZAKLJUNA RAZMATRANJA Na osnovu terenskih i laboratoriskih istraivanja, te na osnovu kabinetske obrade dobijenih podataka moe se zakljuiti sljedee: da se istraivano podruje, u okolini kompanije Arcelor Mittal nalazi na blago nagnutom i ravnom terenu, na nadmorskoj visini od 322 do 387 m. Tlo je alkalne reakcije reakcije sa pH vrijednostima u H2O od 7,31 do 7,86, dok je pH u KCl-u od 6,54 do 7,27 Tlo je uglavnom srednje humozno; vrijednosti se kreu od 2,8 do 5,0% Ukupni N se kree od 0,04 do 0,09% to ukazuje da je tlo siromano azotom. Pristupani P2O5 se nalazi u intervalu od 1,5 do 11,3%, to znai da je tlo slabo obezbijeeno fosforom (izuzetak je uzorak br. 6 gde je sadraj pristupanog P2O5 24,70% gdje je tlo dobro obezbijeeno ovim elementom). Sadraj pristupanog K2O ukazuje da je tlo kod uzorka 1, 2, 3 i 5 je slabo snabdjeveno K (8,0-15,0%), dok je kod ostalih uzoraka snabdjevenost vrlo dobra. Kad se govori o kontaminaciji tla uglavnom se koriste dva termina. Pod terminom kontaminacije uglavnom se podrazumjeva sadraj polutanata u tlu znatno iznad granini vrijednosti. Termin oneienja tla oznaava sadraj nekog polutanta u tlu u koliinama koje jo ne ugroavaju egzistenciju ljudi, odnosno produkciju hrane. Na osnovu rezultata istraivanja ukupnih oblika tekih metala (Pb, Cd, Hg, Zn, Cu, Ni, Cr i Co) i PAH-ova (ukupno 11 uzoraka) moe se zakljuiti da je istraivano podruje kontaminirano olovom, kadmijem, cinkom i niklom; nekontaminirano kromom, bakrom, ivom i kobaltom. Istraivano tlo nije kontaminirano organskim polutantima (PAH). Takoe, na ispitivanim lokacijama nije registrovana poviena radijacija u trenutku mjerenja. Sagledavajui naprijed iznesena istraivanja moe se doi do zakljuka da je zemljite istraivanog podruja srednje kontaminirano do kontaminirano olovom, kadmijumom, bakrom, cinkom i niklom, to znai da se vrijednosti kreu u granicama oneienog do kontaminiranog tla pojedinim elementima. Potrebno je istai da naa legislativa odnosno legislativa F BiH prema Zakonu o poljoprivrednom zemljitu (Sl. novine F BiH br. 52/09) odnosno Uputstvu o utvrivanju dozvoljenih koliina tetnih i opasnih materija u zemljitu i metode njihovog ispitivanja (Sl. novine F BiH br. 72/09) tretira zagaenje odnosno kontaminaciju tla tekim metalima sa aspekta uzgoja kulturnih biljaka, odnosno kao poljoprivredno zemljite.

20

U mnogim evropskim zemljama se pristupilo mnogo detaljnije ovom problemu te su za razliite upotrebe zemljita date i razliite granine vrijednosti. Tako su granine vrijednosti za djeija igralita, rezidencijalna podruja, parkove i industrijske zone odreena na temelju odnosa tlo ljudsko zdravlje, a za poljoprivredna zemljita na temelju odnosa tlo biljka. Tako su npr.granine vrijednosti u Njemakoj (B Bod Sch V, 1999) za pojedine teke metale: Elemenat Olovo Kadmij Nikal Djeija igralita 200 10,1 70 granine vrijednosti (mg/kg) Rezidencijalna Parkovi i podruja rekreacijska podruja 400 1000 20,1 50 140 350 Podruja za industrijske i komercijalne svrhe 2000 60 900

U vedskoj se npr. ocjena izmijenjenih vrijednosti poredi sa koncentracijom koja se ne moe prei bez rizika za ljudsko zdravlje ili okoli. Tako su granine vrijednosti za vedsku: Element Olovo Kadmij Bakar Nikal Cink a procjena trenutnog stanja oneienja Trenutno stanje Nije previe opasno Umjereno opasno Opasno Jako opasno Koncentracije u odnosu na graninu vrijednost < granine vrijednosti 1 3 x granine vrijednosti 3 10 x granine vrijednosti > 10 x granine vrijednosti mg/kg 80 0,4 100 35 350

Iz tog razloga predlaemo monitoring (stalno praenje stanja kontaminiranosti) odnosno jednom godinje izvriti uzorkovanje i analizu tla istraivanog podruja radi utvrivanja dinamike kretanja polutanata (kontaminanata) u sistemu biljka tlo voda i blagovremeno spreavati nepoeljne posljedice.

21

11. LITERATURA
Resulovi, H.; ustovi, H. (2002): Pedologija, Univerzitet Sarajevo Resulovi, H.; ustovi, H.; engi, I. (2008): Sistematika tla/zemljita Zavod za agropedologiju, Sarajevo (1986.): Studija o oteenju i zagaenosti zemljita, njegova zatita i iskoritavanje na podruju optine Zenica Jaki, Vojna (1972): Klju za itanje i koritenje Pedoloke karte BiH i njene dokumentacije u praksi, Zavod za agropedologiju, Sarajevo Vrlec, . Goli S. (1975.): Tuma Pedoloke karte M 1:50.000 za list Zenica 1 Iveti, B. ( 1983): Tuma Pedoloke karte M 1:50.000 za list Zenica 3 Vukadinovi, V. (1993): Ishrana bilja, Sveuilite J.J. trosmajer, Poljoprivredni fakultet, Osijek Zakon o poljoprivrednom zemljitu ("Slubene novine F BiH", broj 52/09) Pravilnik o utvrnivanju dozvoljenih koliina tetnih i opasnih tvari u zemljitu i metode njihovog ispitivanja ("Slubene novine F BiH", broj 72/09)
xxxx Osnovna

geoloka karta Bosne i Hercegovine u mjerilu 1:100.000, odgovarajui listovi xxxx Meteoroloki podaci-meteoroloka stanica Zenica xxxx (1994): World Reference Base for Soil Resources, International Society of Soil Science, International Soil Reference and Information Centre, Food and Agriculture organization of the United Nations, Wageningen/Roma

22