Zbornik radova Vizantolo{kog instituta H, 2006 Recueil des travaux de lInstitut detudes byzantines XII, 2006

UDK 726.54(497.11:495.02)13/14

Ivan Stevovi}

ARHITEKTURA MORAVSKE SRBIJE: LOKALNA GRADITEQSKA [KOLA ILI EPILOG VODE]IH TOKOVA POZNOVIZANTIJSKOG GRADITEQSKOG STVARAWA
U radu se razmatraju metodolo{ki problemi prou~avawa poznovizantijske arhitekture i uticaj koji su wena dosada{wa tuma~ewa imala na predstavu o crkvenom graditeqstvu Moravske Srbije. Posebna pa`wa posve}ena je pitawima o originalnosti i poimawu celine graditeqskog stvarawa u posledwem razdobqu trajawa Carstva, sa zakqu~kom da se poznosredwovekovna srpska arhitektura mora posmatrati kao integralni deo wegovih vode}ih tokova.

Na samom po~etku rada va`no je naglasiti da naslovu treba dodati password koji }e jasnijim u~initi pristup temi, a on glasi metodolo{ki ogled. Jer re~i }e upravo biti o onim najupadqivijim nestabilnim i uistinu neuralgi~nim ta~kama metodologije kojom je u istoriografiji naj~e{}e bivao artikulisan sadr`aj poznovizantijske arhitekture, {to je za zakonomernu posledicu imalo jednako neizdiferenciran, nedovoqno utemeqen ili u novije vreme krajwe konfuzan stav u tuma~ewima istovremenog srpskog graditeqstva. Iskazano na jednostavniji na~in, kroz analizu pojedinih navoda iz literature ili podse}awe na one napise koji su kreirali do danas preovla|uju}u sliku o mestu i vrednostima celokupnog korpusa ostvarewa posledweg razdobqa arhitekture Carstva, potrudi}emo se da iz metodolo{kog ugla poka`emo za{to arhitektura Moravske Srbije nije, niti sme biti posmatrana u uskim okvirima odrednice date nakon dve ta~ke u naslovu, dok }e o svemu onome {to ta arhitektura zaista jeste unutar isto~nohri{}anskog graditeqskog stratuma epohe, ovom prilikom uverqivije od re~i svedo~iti vizuelni materijal, za ~iji su izbor i redosled zapravo zaslu`ni graditeqi tog vremena i wihova dela. Napisan pre vi{e od tri decenije, prvi sintetski intoniran tekst posve}en arhitekturi Moravske Srbije sa puno razloga bio je zapo~et rezimirawem dotada{weg stawa u prou~avawu poznog perioda vizantijskog graditeqstva. Konstatovano je tada da novija istoriografija gradi suvi{e {iroke i uop{tene preglede istorije vizantijske arhitekture, {to se najvi{e odnosi na

232

Ivan Stevovi}

weno kasno razdobqe. U op{tim istorijama vizantijske umetnosti ili je jasno iskazana ili je pre}utno prisutna misao da u vizantijskoj arhitekturi toga doba nema pravog razvitka, da se ona malo mewa, ostaju}i 'okamewena'. Ni {ire pojave, ni skupine spomenika ni zna~ajniji spomenici pojedina~no nemaju pravo mesto u takvim pregledima. Nere{eni problemi vizantijske arhitekture pretvorili su se u za~arane krugove, koje mogu prevazi}i jedino savremena arheolo{ka istra`ivawa ili nova gledawa na wen razvitak. Reklo bi se da je posledwi vek vizantijske arhitekture, i u wegovom okviru moravska arhitektura, ponajmawe ocewen kako treba.1 U vremenu od kasnih {ezdesetih godina pro{log stole}a do danas svakako je mnogo u~iweno da se opisano stawe u pozitivnom smislu izmeni na svim spomenutim segmentima prou~avawa. U tri velika pregleda vizantijske arhitekture, bez obzira na wihove me|usobne konceptualne razli~itosti, graditeqstvo pozne epohe Carstva dobilo je zasebno mesto.2 Na mawe ili vi{e {irokom planu sprovedena analiti~ka ispitivawa odre|enih kategorija arhitekture, poput zidawa i ukrasa, rezultirala su zna~ajnim saznawima o tada{woj praksi u gra|ewu,3 a u pojedinim pravcima pro{irene su teritorijalne i hronolo{ke granice rasprostirawa spomenika relevantnih u procesu konstituisawa poznovizantijske arhitekture;4 sa razli~itih aspekata razmatrana je savremena carigradska produkcija,5 o mnogim spomenicima ili skupinama spomenika napisane su posebne studije i monografije,6 raspravqalo se i o lokalV. Kora}, Izvori Moravske arhitekture, Izme|u Vizantije i Zapada, Beograd 1987, 131. Cf. R. Krautheimer, Early Christian and Byzantine Architecture, Harmondsworth 19894, 413450; C. Mango, Byzantine Architecture, London 19863, 141167, 175180; V. Kora} M. [uput, Arhitektura vizantijskog sveta (Architecture of the Byzantine World), Beograd 1998, 287384. 3 Cf. E. Reusche, Polychromes Sichtmauerwerk byzantinischer und von Byzanz beeinflusster Bauten Sudosteuropas, Koln 1971; G. Velenis, Ermhneia tou ezwterikou diakosmou sth buzantinh arcitektonikh, Solun 1984; A. Passadeos, O keramoplastikoj diakosmoj twn buzantinwn kthriwn thj Kwnstantinoupolewj, Atina 1973; Ch. Tsouris, O keramoplastikoj diakosmoj twn usterobuzantinwn mnhmeiwn thj Boreiodutikhj Elladoj, Kavala 1988. 4 Cf. H. Buchwald, Lascarid Architecture, JOB 28 (1979) 261296; idem, Western Asia Minor as a Generator of Architectural Forms in the Byzantine Period: Provincial Back Wash or Dynamic Center of Production, JOB 34 (1984) 200234. 5 Cf. Th. F. Mathews, The Byzantine Churches of Istanbul: A Photographic Survey, University Park PA 1976; W. Muller Wiener, Bildlexikon zur Topographie Istanbuls, Tubingen 1977; P. Vocotopoulos, The Role of Constantinopolitan Architecture during the Middle and Late Period, XVI. Internationaler Byzantinistenkongress, Akten I/2, JOB 312 (1981) 551573; R. Ousterhout, Constantinople, Bithynia, and Regional Developments in Later Palaeologian Architecture, ed.by S. ]ur~i} and D. Mouriki, The Twilight of Byzantium, Princeton 1991, 7591; A.- M. Talbot, The Restoration of Constantinople under Michael VIII, DOP 47 (1993) 243261; V. Kidonopoulos, Bauten in Konstantinopel 12041328. Verfall und Zerstorung. Restaurierung, Umbau und Neumbau von Profan- und Sakralbauten, Wiesbaden 1994; R. Ousterhout, Contextualizing the Later Churches of Constantinople: Suggested Methodologies and a Few Examples, DOP 54 (2000) 241250. Za arhitektonsku plastiku carigradskih crkava: K. Wessel, Byzantinische Plastik der palailogischen Periode, Byzantion 36 (1966) 217259; H. Belting, Zur Skulptur aus der zeit um 1300. in Konstantinopel, MJK 23 (1972) 63100; Passadeos, op. cit; . Hjort, The Sculpture of the Kariye Camii, DOP 33 (1979) 201289. 6 Za tekstove i kwige posve}ene pojedina~nim spomenicima ili skupinama spomenika ovog razdobqa up. napomene u odgovaraju}em poglavqu u Kora}[uput, nav. delo, kao i bibliografiju koju donosi R. Ousterhout, Master Builders of Byzantium, Princeton 1999, 296308, ~emu tre1 2

Arhitektura Moravske Srbije

233

nim {kolama tog doba,7 a sasvim nedavno objavqeni su pregledi sekularne arhitekture na tlu Balkana od 1300. do 1500. godine, poznovizantijske i postvizantijske arhitekture u Gr~koj, kao i obimno istra`ivawe graditeqstva sredweg i poznog razdobqa, sprovedeno sa namerom da se jasnijim u~ini rad vizantijskih majstora u mati~nim provincijama Carstva.8 Kada se ovom, najovla{nije skiciranom, preseku istoriografije dodaju prou~avawa arhitekture zemaqa vizantijskog komonvelta, Srbije i Bugarske u prvom redu,9 na osoben na~in zapravo postaje jasno u kojoj je meri, daleko od svake stati~nosti ili okamewenosti, graditeqstvo pozne epohe Vizantije i wenih balkanskih suseda predstavqalo `iv i retko dinami~an umetni~ki organizam. No, i pored impozantnog istoriografskog salda ostvarenog tokom posledwih decenija, te{ko je odupreti se utisku da je izu~avawe ove, tako velike i vi{eslojne teme, ostalo optere}eno nizom specifi~nih pote{ko}a proisteklih iz, po svojoj prirodi, sasvim razli~itih razloga. Pojedine me|u wima svakako pripadaju sferi takozvanih objektivnih okolnosti ili boqe re}i, realnosti tada{weg sveta i onoga {to se od tog sveta o~uvalo do modernih vremena; takve kakve jesu one }e pred istra`iva~ima zauvek stajati kao odre|eni ograni~avaju}i faktor. Svima poznat, osnovni objektivni problem koncentrisan je, naime, u ~iwenici da se unutar poretka vizantijske arhitekture, a za razliku od wenog prethodnog perioda, graditeqska produkcija Carigrada kao sredi{ta spram kojeg se sagledavaju i tuma~e sva glavna zbivawa i ostvarewa u ovoj delatnosti, u poznom razdobqu ni pribli`no ne mo`e pratiti u kontinuba dodati kasnije objavqene radove: P. Vocotopoulos, Church Architecture in the Despotate of Epirus: The Problem of Influences, Zograf 27 (19981999) 7992; G. Velenis, L'eglise Panagia Olympiotissa et la chapelle de Pammacaristos, ibid, 103112; G. Velenis, H buzantinh arcitektonikh thj Qessalonikhj. Aisqhtikh proseggish, AFIERWMA STH MNHMN TOU SOTHRH KISSA, Solun 2001, 125; KP. Matschke, Builders and Building in Late Byzantine Constantinople, ed. N. Necipoglu, Byzantine Constantinople: Monuments, Topography and Everyday Life, Leiden Boston Koln 2001, 315328; A.-M. Talbot, Building Activity in Constantinople Under Andronikos II: the Role of Women Patrons in the Construction and Restoration of Monasteries, ibid, 329343; G. Marinou, Agioj Dhmhtrioj, h mhtropolh tou Mistra, Atina 2002; Ch. Bouras, Master Craftsmen, Craftsmen and Building Activities in Byzantium, ed. A. E. Laiou, The Economic History of Byzantium, DOS XXXIX, Washington D.C.2002, 539554. 7 Cf. G. Velenis, Thirteenth-Century Architecture in the Despotate of Epirus: The Origins of the School, ured. V. Kora}, Studenica i vizantijska umetnost oko 1200. godine, Beograd 1988, 279285; S. ]ur~i}, The Significance and Sources of Morava School Architecture, XVIIIth International Congress of Byzantine Studies, Summaries of Communications I, Moscow 1991, 258; Local Schools in the Middle and Late Byzantine Architecture (Round Table L, moderator P. L. Vocotopoulos), XIXth International Congress of Byzantine Studies, Major Papers, Copenhagen 1996, 500505. 8 Secular Medieval Architecture in the Balkans 13001500 and its Preservation, ed. by S. ]ur~i} and E. Hadjitryphonos, Thessaloniki 1997; Ch. Bouras, H Buzantinh kai Metabuzantinh Arcitektonikh sthn Ellada, Atina 2001 ; Ousterhout, Master Builders. 9 Za srpsku arhitekturu XIIIXV stole}a up. Kora}[uput, nav. delo, 276284, 328354, 357372 (sa starijom literaturom); za Bugarsku: A. Ra{enov, Mesemvriski crkvi, Sofi 1932; N. ^aneva De~evska, Crkovnata arhitektura v Blgari prez XIXIV vek, Sofi 1988; ista, Prostranstveni, dekorativni i konstruktivni osobenosti na blgarskata kultova arhitektura prez XIIIXIV vek, Drevnerusskoe iskusstvo (Balkan. Rus), S.-Peterburg 1995, 183196; Kora}[uput, nav. delo, 298307 (sa starijom literaturom).

234

Ivan Stevovi}

itetu. Prazno poqe u stvarnim i dokumentovanim znawima o kretawima u arhitekturi prestonice zapo~iwe prakti~no krsta{kim osvajawem grada, nastavqa se tokom vladavine Mihaila VIII i, sa prekidom od svega par decenija u kojima su podignuti sa~uvani spomenici, traje jo{ najmawe stotinu godina pre zvani~nog svr{etka posledwe epohe vizantijske istorije i umetnosti.10 To nepostojawe centra u tako dugom vremenu nesporno i neminovno unosi jednu, reklo bi se sistemsku nesigurnost u svaki poku{aj rasu|ivawa o genezi i tokovima poznovizantijske arhitekture. Konkretnije iskazano, kada se i posle svih obavqenih prou~avawa pogled ponovo usmeri ka carigradskim crkvama i palatama tog razdobqa, pred istra`iva~em ostaje nedoumica jesu li ta zdawa u svom vremenu predstavqala superiorni odjek novog po~etka u graditeqskom stratumu unutar sveop{te obnove vizantijskog kulturnog horizonta, jesu li ona bila proizvod stvoren onda kada su temeqni postulati tog kreativnog procesa ve} bili ustanovqeni, u decenijama posle 1261. godine, ili je wihov nastanak, zapravo, ozna~io u pone~emu ekstravagantno izveden, ali ipak svr{etak posledweg akorda aktivnog bavqewa arhitekturom. Sva ta pitawa, samo po sebi proizlazi, mogu se i moraju postavqati i pred svakim pojedina~nim carigradskim spomenikom, bez obzira na to {to su hronolo{ke odrednice wihovog podizawa odavno srazmerno precizno poznate. One, me|utim, ne govore mnogo o kretawima, kontinuitetu i prekidima u umetni~kom ili arhitektonskom vremenu.11 Sasvim je drugo pitawe metodolo{kih postupaka, koncepta odnosno modela posmatrawa spomenika ponaosob, wihovih skupina i ukupne problematike, kojima se istoriografija slu`ila u te`wi da uprkos kardinalno velikim razmerama spomenutih nepoznanica ipak stvori {to je mogu}e vi{e pouzdanu, verodostojnu i pojedinostima bogatu sliku raznolikih tokova u graditeqstvu, objediwenih prelomnim datumima epohe. Upu}ena na neveliki broj gra|evina opstalih u prestonici i na vanredno bogat repertoar modifikacija tradicionalne teme, hrama upisanog krsta sa kupolom, u drugim sredi{tima i oblastima Carstva i wegovih suseda, prva nastojawa u tom pravcu prolazila su kroz periode svojstvene istra`iva~koj disciplini koja je tragala za sopstvenim metodom. U kratkoj rekapitulaciji na~ina na koji se o temi razmi{qalo na wih je pa`wu skrenuo R. Krauthajmer, pokazuju}i kako je nimalo jednostavna strukturalna ravan poznovizantijske arhitekture u o~ima istra`iva~a dobijala ili gubila na vrednosti u skladu sa duhom odnosno vizuelnim navikama istoriografskih vremena i wima savremenog arhitektonskog stvarawa. Tako se dogodilo da je poznovizantijska arhitektura, which is colourful, richly silhouet10 Iako se prakti~no u potpunosti zasniva samo na podacima iz pisanih izvora, slika o arhitekturi prestonice u ovom razdobqu zna~ajno je upotpuwena istra`ivawima A. Meri Talbot, V. Kidonopulosa i R. Osterhuta, up. u nap. 5 i 6. 11 Sli~ne nedoumice i pitawa naslu}uju se u zakqu~nim razmatrawima u monografiji o arhitekturi crkve Hrista Hore, cf. R. Ousterhout, The Architecture of the Karyie Camii in Istanbul, DOS XXV, Washington D.C. 1987, 142144. Ne{to pre toga, slo`enost problema carigradske arhitekture i wenog odnosa prema regionalnim varijacijama povodom solunskog hrama Sv. Apostola ukratko je izlo`io M. Rautman, The Church of Holy Apostles in Thessaloniki. A Study in Early Paleologian Architecture, Ph.D. University of Indiana 1984 (UMI), 319.

Arhitektura Moravske Srbije

235

ted and complicated, krajem XIX i u prve tri decenije XX veka bila ocewivana u superlativima, a da su ne{to kasnije these qualities had less meaning to a generation which grew up with Le Corbusier and the Bauhaus or their followers, {to je za posledicu imalo marked underrating of Late Byzantine architectural design,12 odnosno postepeno uvre`ewe kvalifikacija navedenih u citatu s po~etka ovog rada. Onda kada je, drugim re~ima, ustanovqeno da se graditeqska delatnost poznog doba, uzeta u naj{irem smislu, su{tinski oslawa na praksu i re{ewa prethodnog perioda, i da u svom nukleusu nema vlastiti tip crkve, dugo vremena jedini, tipolo{ki pristup vizantijskoj arhitekturi which emphasized what is static rather than what is dynamic, uporedo sa neodgovaraju}om, linearnom perspektivom wene evolucije, marked by new structural achievements and ever bigger buildings, preuzetom iz sistema poimawa zapadnoevropske sredwovekovne arhitekture,13 u istoriografiju su uveli pitawe originalnosti poznovizantijske arhitekture, pitawe koje je, po definiciji nose}i u sebi potrebu za normirawem, bilo koliko uop{teno toliko i neistori~arsko jer je sui generis u razmatrawima moglo da korespondira iskqu~ivo sa najreprezentativnijim ostvarewima, i tako zapravo gu{i su{tinu stare umetnosti, stvarni tok `ivota sa svim visinama i padovima, lutawima i proma{ajima14 I mada su upravo u velikom Krauthajmerovom delu, tada u najkrupnijim potezima, bila sagledana i na po~etku odgovaraju}eg poglavqa taksativno pobele`ena osnovna obele`ja poznovizantijske arhitekture, povu~ene mawe-vi{e jasne granice izme|u starog i novog, tradicije i inovacije u graditeqskom korpusu razdobqa, i tako preciznije definisani mnogi parametri wene surprising vitality, koja je u vode}im centrima stvorila osobeni organizam poznovizantijske crkvene gra|evine,15 prizvuk, reklo bi se, isuvi{e jednostavno saop{tene ocene epohe, kao neo~ekivan ali konceptu zapravo sasvim konsekventan {um, ostao je prisutan upravo u samom vrhu istoriografije, u ne{to kasnijoj antologiji vizantijske graditeqske umetnosti.16 Usvajaju}i stvarni istorijski pristup kao jedno od na~ela, tek je posledwi veliki pregled pokazao sve bogatstvo, ali i svu slo`enost problematike arhitektonskog
Krautheimer, op. cit., 416. Cf. R. Ousterhout, Beyond Hagia Sophia: Originality in Byzantine Architecture, ed. A. Littlewood, Originality in Byzantine Literature, Art and Music, Oxford 1995, 167168; cf. H. Buchwald, The Concept of Style in Byzantine Architecture, Form, Style, and Meaning in Byzantine Church Architecture, Variorum Coll. Studies Series, Aldershot 1999, 2 (sq.); za najnovija razmatrawa originalnosti vizantijske arhitekture, kojima se dopuwuju stavovi R. Osterhuta cf. Ch. Bouras, Originality in Byzantine Architecture, TM 15 (2005), 99108. 14 S. Radoj~i}, Problem celine u staroj srpskoj umetnosti, Odabrani ~lanci i studije 19331978, Beograd Novi Sad 1982, 77. 15 Krautheimer, op. cit, 415. 16 The house of Palaeologi has given its name to the last phase of Byzantine history and art. The Palaeologian Renaissance is a term that has often been used and may have some justification in the domain of painting; it is hardly applicable to architecture. In the relatively short period between 1261 and about 1330 some attractive structures were erected at Constantinople and Thessalonica, but they perpetuated the traditions of the Middle Byzantine period without any attempt at reviving Early Christian, let alone antique, forms. Mango, op. cit, 148.
13 12

236

Ivan Stevovi}

stvarala{tva u posledwem razdobqu Carstva, stvarala{tva ~iji su impulsi ni{ta mawe intenzivno i uporedo trajali i van wegovih, sve u`ih i nestalnijih granica.17 Parafraziraju}i naslov briqantne metodolo{ke minijature S. Radoj~i}a moglo bi se konstatovati da je, ~vrsto povezan sa nedoumicom o originalnosti, trajni pratilac prou~avawa ostao i problem poznovizantijske arhitekture kao celine, ispoqen ~ak i na planu elementarnog identifikovawa skupina spomenika koji zadovoqavaju posebne, arhitektonske u u`em smislu re~i, kriterijume pripadnosti wenim glavnim tokovima. Krauthajmerov tekst o ovom razdobqu, veoma je va`no podsetiti, ve} u prvim svojim redovima nosi konstataciju da at this late stage the term Byzantine needs to be understood in terms far broader than the political confines of the Empire in terms not only of the Paleologues and their predecessors, but also of the reigns of Milutin and Du{an and their families in Serbia, and of the rule of Ivan Asen II and of Ivan Alexander in Bulgaria.18 Ta~nost ovog na~elnog uputstva, proisteklog iz uvida u specifi~nosti epohe, nepotrebno je dokazivati: ako se kao nedovoqno istra`eni ili neo~uvani jo{ uvek izuzmu krug gra|evina podignutih u Maloj Aziji u vreme dinastije Laskarisa, kao i samo po izvorima poznat graditeqski odjek restauracije vizantijske vlasti nad prestonicom sprovedene pod Mihailom VIII,19 u okvire odrednice poznovizantijska arhitektura osim crkava i palata Carigrada, Soluna, Epira i Mistre s pravom se upisuju i hramovi Mesemvrije i Velikog Trnova, kao i ostvarewa intenzivne graditeqske delatnosti u Srbiji tokom prvih decenija XIV stole}a.20 On this everyone agrees, stoji pri po~etku Krauthajmerovog poglavqa, no ve} u narednoj re~enici spomenuti problem nagove{ten je napomenom da excepting Constantinople and Salonica in the early fourteenth century, the architectural production seems to us rich, varied, often interesting but not always of high quality.21 Razlo`nu reakciju predstavqaju dva pitawa: {ta bi se moglo odrediti kao konstanta ili dowa granica kvaliteta u poznovizantijskoj arhitekturi, i je li opisano stawe uistinu nekakva diferentia specifica ovog u odnosu na prethodna razdobqa vizantijskog graditeqstva?22 Te{ko je odoleti utisku da je model posmatrawa ukupne problematike, i to onaj model koji u svom sredi{tu ima pojam stila kao norme, i ovde stekao prevagu nad stvarnom, istorijskom situacijom, koja pokazuje da se re{ewa u pone~emu ne
Kora} [uput, nav. delo, 287385. Krautheimer, op. cit, 415. 19 Cf. H. Buchwald, Sardis Church E A Preliminary Report, JOB 26 (1977), 265299; idem, Lascarid Architecture; A.-M. Talbot, The Restoration of Constantinople. 20 Kora} [uput, nav.delo, nav.mesto; za razliku od ovakvog sagledavawa situacije Mango, op. cit, 168180 savremenu arhitekturu u Bugarskoj i Srbiji izdvaja u posebno poglavqe pod naslovom The Diffusion of Byzantine Architecture in Eastern Europe. O Krauthajmerovom pristupu up. u narednom tekstu. 21 Krautheimer, op. cit, 416. 22 O ograni~ewima koncepta visokog kvaliteta kao rakursa posmatrawa vizantijske umetnosti cf. A. Cutler, Art in Byzantine Society. Motive Forces of Byzantine Patronage, XVI. Internationaler Byzantinistenkongress, Akten I/2, 759787.
17 18

Arhitektura Moravske Srbije

237

uvek visokog kvaliteta tako|e mogu na}i i na zdawima podignutim u dva vode}a vizantijska grada. Iz tog modela jedan pravac razmi{qawa vodio je me|utim, i to zakonomerno, prema razli~ito postavqenim ali jednako uop{tavaju}im podelama korpusa poznovizantijskih gra|evina na ranu i visoku arhitekturu Paleologa, {to terminolo{ki, isuvi{e ubedqivo da bi bilo slu~ajno asocira na ranu i visoku Gotiku, a potom i na spomenike zapadnih i severnih oblasti (Solun, Makedonija, Srbija) spram onih u isto~nim centrima (Carigrad, Bugarska), unutar potoweg navedenog perioda.23 No problem se do krajnosti zao{trava u okvirima drugog plana rasu|ivawa gde je, za razliku od navedenog karakteristi~nog poku{aja sre|ivawa situacije u arhitekturi, do{lo do gotovo nedvosmislenog eliminisawa ~itave skupine spomenika iz wenog poznovizantijskog poretka. Nimalo slu~ajno, to se de{ava kako epoha ide svom kraju i prakti~no do potpunog nestanka opada broj postoje}ih gra|evina ili podataka o graditeqskoj delatnosti u prestonici, ali to, me|utim, nije slu~aj i sa Moravskom Srbijom, u kojoj se u posledwim decenijama XIV i po~etkom XV veka preduzimaju veliki poduhvati ove vrste. Druga~ije, sasvim precizno iskazano, ako se kao nesporna usvoji citirana Krauthajmerova napomena o geografskom a zapravo istorijskom rasprostirawu poznovizantijske arhitekture, jednako kao i ona o regionalnim razlikama i idiosinkrazijama u graditeqstvu vi{e no ikada ispoqavanim u to vreme, i ako se upravo delatnost i ostvarewa regionalnih radionica prepoznaju kao onaj kreativni potencijal iz kojeg je i proizi{la surprising vitality celine,24 sa razlogom se mo`e postaviti pitawe kriterijuma ili jo{ pre mernih instrumenata kojima se do{lo do konstatacije, odnosno ocene, da su Morava churches within the history of Byzantine architecture properly speaking of purely local interest.25 Ako je re~ o parametrima visokog kvaliteta, odnosno obele`jima carigradskih spomenika, pitawe tek tada dobija na te`ini budu}i da je jo{ G. Mije u svom i danas na strani a po inerciji naj~e{}e navo|enom delu o srpskoj sredwovekovnoj arhitekturi, u ~itavom nizu svojstava crkava Moravske Srbije prepoznao upravo, i to treba jo{ jednom ponoviti, les formes de Constantinople.26 Lokalno se, dakle, u izlo`enom kontekstu ne da shvatiti nikako druga~ije do kao jedna varijanta provincijalnog odnosno inferiornog, spram onog superiornog koje se ostvaruje u centru odnosno prestonici.27 Ali na osnovu koje se graditeqske prakse u Carigradu krajem XIV i po~etkom XV veka o istovremenoj srpskoj arhitekturi mo`e govoriti kao o lokalnoj? Na kom dometu umetni~kog stvarawa, drugim re~ima, prestaje da va`i odrednica regionalno, implying
Cf. Krautheimer, op. cit, 416450. Ibid, 416, 428. 25 Ibid, 440. 26 G. Millet, L'ancien art serbe. Les eglises, Paris 1919, 159; V. Kora}, Izvori Moravske arhitekture, 136. 27 Pitawima koja se postavqaju razmatrawem umetni~kih odnosno arhitektonskih ostvarewa unutar sistema koji neminovno name}u spomenuti termini nedavno je, na primeru kiparskih crkava, pa`wu posvetio S. ]ur~i}, Middle Byzantine Architecture on Cyprus: Provincial or Regional?, Nicosia 2000, 79, 3435.
24 23

238

Ivan Stevovi}

a positive aspect of the creative process, i odakle zapo~iwe da va`i kvalifikacija provincijalno, implying in a negative mode extreme conservastivism, or even total absence of creative thought?28 Kontradiktorna pozicija arhitekture Moravske Srbije, ~ak i unutar su{tinski potpuno verodostojnog Krauthajmerovog vi|ewa fundamentalnih pokreta~kih snaga i procesa koji su profilisali graditeqstvo posledweg razdobqa Carstva, zapravo je instruktivan pokazateq generalne neprijem~ivosti linearno normativnog rakursa u istra`ivawima vizantijske arhitekture uop{te, a osobito wenog poznog razdobqa. Razlozi za tu neprijem~ivost nalaze se ponajpre u specifi~nostima graditeqstva epohe, koje se svojom prirodom i svojim intenzitetom opiru bilo kakvom jednodimenzionalnom, pre svega stilskom ustrojavawu u kolonu po jedan u koju bi bile svrstavane ili iz koje bi bile eliminisane pojedine regionalne ili lokalne skupine spomenika. Bez mnogo rezerve moglo bi se ~ak re}i da celokupni korpus poznovizantijske arhitekture, kao materijal za istra`ivawe, najdirektnije negira, kako god on bio preimenovan, svrsishodnost pojma stil kao jednog od temeqnih pojmova istorije umetnosti kojim se obiqe`ava istovrsnost umjetni~kih kakvo}a u umjetni~koj djelatnosti nekog razdobqa odnosno podru~ja.29 Najpre par re~i o specifi~nostima koje se ti~u podru~ja. Ma koliko predstavqala proizvod kasnijih istorijskih okolnosti i samim tim ne odra`avala celinu nekada{weg stawa, dana{wa karta rasprostirawa poznovizantijskih spomenika sasvim pouzdano svedo~i o tome da je graditeqsko delovawe bilo najte{we povezano sa urbanim sredi{tima, odnosno gradovima, bez obzira da li je wihovo trajawe sezalo u davnu pro{lost (Carigrad, Solun) ili su se ubrzano razvijali upravo u to doba (Arta, Mistra). U spomenutim centrima kroz praksu se obrazuju i iz wih emituju, uslovno ih tako nazovimo, svojevrsni mikro-stilovi koji su, me|utim, jednoobrazni iskqu~ivo po svojoj unutra{woj heterogenosti odnosno, reklo bi se, po kompozitnom karakteru ispoqenom u svakom od elemenata arhitekture pojedina~nog ostvarewa ili skupine spomenika. Vlastita tradicija i na~in na koji se ona do`ivqava i prilago|ava aktuelnim shvatawima i potrebama, uticaji prido{li iz drugih sredina i na~in na koji se oni usvajaju, i raznovrsno ume}e majstora su{tinski su ~inioci svakog od ovih graditeqskih idioma ponaosob: repertoar prostora carigradskih crkava oslawa se na re{ewa iz sopstvenog prethodnog razdobqa ali se in the early monuments of Paleologue Constantinople sa razlogom prepoznaje i the impetus of forms developed or conserved in Lascarid Asia Minor.30 Solunski hramovi nastaju na spoju savremenog tuma~ewa koncepta drevne gradske katedrale i carigradskog upliva,31 u Mistri se u kratkom vremenu jedna za drugom podi`u crkve
Ibid, 9. J. Bialostocki, Povijest umjetnosti i humanisti~ke znanosti, Zagreb 1986, 43. O svrsishodnosti i mogu}nostima kori{}ewa pojma stil u vizantijskoj arhitekturi cf. Buchwald, The Concept of Style. 30 Buchwald, Lascarid Architecture, 261. 31 Cf. M. L. Rautman, Patrons and Buildings in Late Byzantine Thessaloniki, JOB 39 (1989), 295315; Kora}[uput, nav. delo, 311316.
29 28

Arhitektura Moravske Srbije

239

Sv. Teodora, po tradicionalnom re{ewu hrama sa ugaonim trompama, i Bogorodice Odigitrije, koja gotovo izvesno sledi ne mnogo starije prestoni~ke uzore,32 na istovetnim osnovama formira se i savremena arhitektura u Epiru.33 Prisutni prakti~no na svakom spomeniku u ovim centrima, ali uvek razli~itog intenziteta i u razli~itom rasporedu i me|usobnom odnosu, ~inioci mikro-stilova, sa druge strane, iznova bivaju modifikovani i prevrednovani u wihovom prihvatawu izvan mati~nih sredi{ta, odnosno u dodiru sa programskim htewima tamo{wih naru~ilaca i lokalnim graditeqskim tradicijama, i upravo u tom vi{eslojnom su~eqavawu nastaju gra|evine u Mesemvriji i Srbiji Milutinovog doba: prve, iako je sve na wima carigradsko, ipak nisu carigradske, druge, iako obele`ene svim onim {to je karakteristi~no za renesansu Paleologa ipak predstavqaju celinu osobenu do te mere da se o vizantijskom u i na wima znalo da govori sa neskrivenom rezervom.34 Pretrajavaju}i u sredini koja je uprkos svojoj izrazito ambivalentnoj graditeqskoj tradiciji, tokom narednih decenija majstorima i radionicama mogla da ponudi praksu i velikih i sasvim skromnih gradili{ta, komplikovan i dugotrajan, taj proces duple ekspozicije arhitekture odredio je profil i celokupnoj potowoj graditeqskoj delatnosti u Srbiji, pa i onoj iz vremena kneza Lazara i wegovih naslednika. Unutra{wa protivre~nost svojstvena posebnim, u u`em smislu re~i arhitektonskim obele`jima poznovizantijskog graditeqstva, proizvodi drugi spektar razloga zbog kojih se svaki neistorijski vid klasifikovawa spomenika epohe trenutno pojavquje kao distorting mirror stvarnog stawa. Posledwe razdobqe vizantijske arhitekture uistinu nije stvorilo sopstveni tip crkve ali jeste stvorilo vanredno slo`ene i dinami~ne organizme zasnovane na te`wi za grupisawem razli~itih prostorno-funkcionalnih jedinica u jedinstvenu celinu, ili za spajawem prostornih i konstruktivnih obele`ja posebnih, samostalnih tipova hramova. Kao odraz takvih re{ewa, u elevaciji gra|evina se, opet na stole}ima unatrag proku{anoj zbirci zahvata u izgradwi razli~itih tipova svodova i kupole, obrazuju karakteristi~ne, ~vrsto strukturirane siluete primarnih masa, u eksterijeru dodatno nagla{ene elementima horizontalnog i vertikalnog modelovawa. Kona~no, tretman odnosno shvatawe fasade posebna je, bez sumwe sredi{wa tema poznovizantijske arhitekture: ponegde fasada predstavqa svojevrsno platno ili podlogu komplikovanom, ritmi~no raspore|enom, geometrijskom ukrasu, ponegde je ona va`an ~inilac u ukupnom trodimenzionalnom oblikovawu celine, neretko, na istom zdawu, i
32 Cf. H. Hallensleben, Untersuchungen zur Genesis und Typologie des Mistratypus, Marb.J. K. 18 (1969), 105118; M. Chatzidakis, Mystras. The Medieval City and the Castle, Athens 1985, 4757; Kora} [uput, nav. delo, 372385. 33 Cf. Velenis, Thirteenth-Century Architecture in the Despotate of Epirus; Vocotopoulos, Church Architecture in the Despotate of Epirus; Kora}[uput, nav.delo, 318328. 34 While Prizren and Staro Nagori~ino could have been the work of Byzantine builders, this cannot be said of Milutin's last foundation, Gra~anica where the Byzantine forms have been put to an entirely new use, Mango, op. cit, 178.

240

Ivan Stevovi}

jedno i drugo. Osnovni crte` po kome spoqa{we lice zida biva strukturirano tako|e proizlazi iz ugledawa na starije, u krajwoj liniji anti~ke uzore; u stvarnosti on je, me|utim, tek skelet koji nosi ~ak i na jednoj gra|evini te{ko saglediv repertoar vizuelnih akcenata ostvarivanih varirawem wegovih formi, zidawem, ukrasom, bojom, toliko slo`en da se identi~an raspored, odnosno obrazac, ne mo`e na}i na dva ma kako ina~e bliska spomenika.35 Previ|aju}i da su buildings works of art, the result of a creative process,36 tra`e}i zajedni~ko ili istovrsnost samo na povr{ini autenti~no umetni~ke, po sebi jedinstvene prakse poznovizantijskog graditeqstva, koja je upravo na svakom spomeniku te`ila posebnosti u nekom vidu, potreba za uop{tavawem pronalazi i kao najva`nije promovi{e ono {to je u tom stvarala~kom procesu zapravo bilo ili nasle|eno ili programsko, zadato, a to u su{tini, na jedan sasvim odre|en na~in, zna~i sekundarno. Predstava o arhitekturi epohe tako ne samo da biva zna~ajno osiroma{ena, ve} postaje iskrivqena upravo onako kako se mo`e videti na primeru posledwih tuma~ewa graditeqstva Moravske Srbije.37 Rezimiraju}i izre~eno i jo{ jednom se podse}aju}i Krauthajmerovih stavova o regionalnim razlikama i idiosinkrazijama, umesnim se ~ini postaviti pitawe je li poznovizantijsko doba stvorilo jednu jedinstvenu arhitekturu, ili tek niz u pone~emu isprepletanih ali zapravo me|usobno nezavisnih, mawih arhitektura, ~vrsto objediwenih samo najop{tijim, hronolo{kim okvirima razdobqa u kojem su nastajale. Stvarni odgovor na to pitawe mo`e se dobiti samo kroz istorijsku perspektivu op{tih kretawa u ovoj delatnosti, i koliko god uvid u zbir skupina pojedina~nih ostvarewa nagove{tavao heterogenost celine, on ipak te`i prvoj predlo`enoj mogu}nosti. Odavno pro{av{i kroz muke stvarawa i progresa, nemaju}i pred sobom imperative primerene prethodnoj epohi, graditeqstvo Carstva u posledwim wegovim stole}ima bez sumwe je svoju iznena|uju}u vitalnost crplo sa izda{nog vrela tradicije, ali to vra}awe unatrag, ~esto ponavqani pokret u vizantijskoj umetnosti, nije bilo ni znak ni uzrok propasti,38 ve} podsticaj rafiniranoj kreativnosti jo{ uvek i te kako sposobnoj da se upusti u eksperimentisawe prostorom, oblicima, povr{inama, detaqima, bojom, eksperimentisawe proisteklo iz recepcije i usmereno prema simbiozi i sintezi kao kqu~nim zajedni~kim imeniteqima i pokreta~kim snagama ove arhitekture. ^iwenica da je ~ak i danas veoma te{ko pouzdano prepoznati rad jedne iste radionice na vi{e od jednog zdawa sama po sebi ilustruje potrebu graditeqa za dosezawem originalnog de35 Cf. S. ]ur~i}, Articulation of Church Faades During the First Half of the Fourteenth Century, ured. S. Petkovi}, Vizantijska umetnost po~etkom XIV veka, Beograd 1978, 127; M. [uput, Nova slika vizantijske arhitekture u doba wene posledwe obnove, Saop{tewa XXIX (1997), 8188. 36 Ousterhout, Originality, 167. 37 Up. V. Risti}, Moravska arhitektura, Kru{evac 1996. Opse`na kritika celokupnog autorovog koncepta tuma~ewa arhitekture Moravske Srbije izlo`ena je u I. Stevovi}, Kaleni}. Bogorodi~ina crkva u arhitekturi poznovizantijskog sveta (u {tampi). 38 S. Radoj~i}, Jedna slikarska {kola iz druge polovine XV veka. Prilog istoriji hri{}anske umetnosti pod Turcima, Odabrani ~lanci i studije, 279.

Arhitektura Moravske Srbije

241

la, bez obzira na stvarni stepen wihovog ume}a, mogu}nosti naru~ioca i kvalitativni domet izvedenog. Ta potreba koja, uprkos prilikama, kroz vreme i prostor pulsira od Carigrada krajem XIII i po~etkom XIV veka, preko Soluna, Mistre, Epira do Srbije po~etkom XV stole}a, poznovizantijskoj arhitekturi dala je duboki beleg samosvojnog, autenti~no umetni~kog stvarawa.

Ivan Stevovi} SERBIAN ARCHITECTURE OF THE MORAVA PERIOD: A LOCAL SCHOOL OR AN EPILOGUE TO THE LEADING TRENDS IN LATE BYZANTINE ARCHITECTURE. A STUDY IN METHODOLOGY In the openining chapters of this paper a new reading of the texts which shaped our still valid and dominant ideas on the character and values of the last phase of Byzantine architecture (Krautheimer 1989, Mango 1986) defines the least stable and indeed most strikingly neuralgic points of a methodology employed most often in historiography to articulate and interpret the contents of the subject (last phase of Byzantine architecture), thus consequently resulting in equally undifferentiated and inadequately established view-points for observing and interpreting Serbian architectural practice of the same era (third quarter of the XIV century mid XV century). Within that given framework, it was firstly determined that the key objective impediment to the study of the matter lies in the fact that the architectural production of Constantinople of the times can not by far be observed in continuity which, in turn, results in an inability to offer the right answer to the question whether the preserved churches of the capital represented in their times a superior resounding of a new beginning in architecture as a part of a general renovation of the Byzantine cultural horizon, were they created when the fundamental principles of that process had already been established, in the decades after 1261, or did their construction actually mark the somewhat extravagant but nevertheless final notes of the closing accord of architectural practice in the Byzantine world. In other words, although the chronological framework of production of these churches has been established relatively precisely, it still does not speak much of the currents, continuity or ceasures of an artistic i.e. architectural timeline. The question of methodological approaches emloyed in historiography in the process of observing both the individual monuments and the problem in general for the purpose of putting together as reliable and well documented a picture of the various currents in building practices interconnected by the key dates of the epoch as possible, despite the mentioned lacunae in factography, is, on the other hand, an entirelly different matter. In a brief recapitulation of the different approaches in dis-

242

Ivan Stevovi}

cussing the subject they were pointed out by R. Krautheimer who indicated that, in the eyes of its scholars, the by no means simple structural level of late Byzantine architecture was either gaining or losing in positive evaluation depending on the "visual habits" of historiographic times and their corresponding architectural practices (Krautheimer 1989, p. 416). At the point when it was established that the architectural practice of the late Byzantine period, in the broadest sense of the phenomenon, is dependent on solutions from the previous era and that it does not have its own type of church building, the typological approach which emphasized what is static rather than what is dynamic, for long the only approach taken, together with an inadequate linear perspective of its evolution marked by new structural achievements and ever-bigger buildings (Ousterhout 1995, p. 167168), introduced the artificially motivated question of originality to historiography focusing on late Byzantine architecture. That question, inherently burdened by the need to introduce a system of norms, was as much general as it was non-historical, because its discourse could correspond exclusively with the most representative exemplars of artistic production and thus actually stifle the very essence of ancient art, the real flow of life with its peaks and lows, wanderings and blunders (Radoj~i} 1982, p. 77). Parallel and closely connected to the artificially constructed uncertaintly regarding the question of originality stands the problem of totality of late Byzantine architecture, a constant satellite of research focusing on the matter, displayed even on the level of elementary identification of groups of monuments which meet the specific, architectonic in the narrow sense of the word, criteria of belonging to its main currents. Thus, if Kautheimers views on the geographic, in effect historical diffusion of late Byzantine architecture are taken as irrefutable, (Krautheimer 1989, p. 415), along with those on the regional variations and idiosyncracies typical of that and more so than of any other era, therefore on elements which gave the entirety of architectural creation its surprising vitality, it is with good reason that we must raise the question of measurement instruments by the gauge of which it was concluded that Morava churches within the history of Byzantine architecture properly speaking are of purely local interest. (Krautheimer 1989, p. 440), all the more so because it was already G. Millet who recognized les formes de Constantinople (Millet 1919, p. 159) in a whole line of qualities of churches of Morava Serbia. In other words, based on which building activity in Constantinople at the close of the XIV and the beginning of the XV century can we speak of contemporary Serbian architecture as local, i.e provincial, implying in a negative mode extreme conservativism, or even total absence of creative thought (]ur~i} 2000, p. 9)? The contradictory position of Morava architecture in Serbia even within the essentially entirelly valid definition offered by Krautheimer of the fundamental driving forces and processes which shaped the building practice of the late Byzantine era, is in fact an instructive indication of the general inadequacy of the whole linear normative method in studies of Byzantine architecture in general and in particular of its last phase. Ouside the restraint of those standards, its entire corpus was actually the result of complex interaction of the idiosyncratic tradition of each center in which it was created, and the modes of reception of that tradition and its adapting to the cur-

Arhitektura Moravske Srbije

243

rent concepts and requirements, of inf luences coming from other milieus and of the various creative potentials of the masters employed in its production. Although, at first sight, it may appear heterogenous and entirely dependent on the creation of preceding centuries, the basic and often overlooked, entirely new quality of late Byzantine architecture is a striking visual intensity of its facades as a reflection of a striving to establish equal values of the interior and exterior (Kora} [upit 1998, p. 364). It is precisely that quality in church buildings and that intention of its builders, recognised, regardless of all circumstances and differences in time and space, in both the building practice of Constantinople at the close of the XIII and the beginning of the XIV century and that of Thessaloniki, Mystra, Epirus and Serbia of the early XV century, that gives late Byzantine, and accordingly Serbian late medieval architecture, a deep imprint of particular, ultimately original artistic creation.

244

Ivan Stevovi}

Sl. 1. Manastir Konstantina Lipsa, ju`na crkva, izgled sa istoka

Arhitektura Moravske Srbije

245

Sl. 2. Kapela Bogorodice Pamakaristos, izgled sa jugozapada

246

Ivan Stevovi}

Sl. 3. Manastir Hrista Hore, paraklis, izgled sa istoka

Arhitektura Moravske Srbije

247

Sl. 4. Ravanica, izgled sa juga

248

Ivan Stevovi}

Sl. 5. Kru{evac, crkva sv. Stefana, izgled sa jugoistoka

Arhitektura Moravske Srbije

249

Sl. 6. Kaleni}, izgled sa jugoistoka

250

Ivan Stevovi}

Sl. 7. Kapela Bogorodice Pamakaristos, detaq zapadne fasade

Arhitektura Moravske Srbije

251

Sl. 8. Ravanica, zapadna fasada

252

Ivan Stevovi}

Sl. 9. Manastir Hrista Hore, detaq portala naosa

Arhitektura Moravske Srbije

253

Sl. 10. Kaleni}, isto~ni deo ju`ne fasade