Professional Documents
Culture Documents
NEOKLASICIZMI ANGLEZ DHE PIKËPAMJET E BEN XHONSONIT - PUNIM SEMINARIK I Revizuar
NEOKLASICIZMI ANGLEZ DHE PIKËPAMJET E BEN XHONSONIT - PUNIM SEMINARIK I Revizuar
SEMINAR
me temn:
Prishtin 2013
PRMBAJTJA
1. Hyrje n Neoklasicizmin Anglez ................................................................. 3-6 2. Neoklasicizmi Anglez Natyra dhe Definicioni........................................... .6-9 3. Ben Xhonsoni................................................................................................ 9 4. Rivaliteti letrar n mes t Ben Xhonsonit dhe Shekspirit............................. 10 5. Ben Xhonsoni dhe Neoklasicizmi Anglez................................................. 11-14 6. Konkluz...................................................................................................... 14 7. Bibliografia.................................................................................................... 15
Neoklasicizmi dominonte n letrsin Angleze q nga periudha e Restaurimit1 m 1660 e deri n fund t shekullit t 18t, kur publikimi i Baladave Lirike (Lyrical Ballads) m 1798 u b nga nj bashkpunim shum frytdhns nga William Wordsworth dhe Samuel Taylor Coleridge, ku edhe shenoi shafqjen e plot t periudhs s Romantizmit Anglez. Shikuar nga aspekti kohor si dhe nga ai m i rndsishmi, aspekti i zhvillimit t krijimtarive, epoka e Neoklasicizmit anglez mund t ndahet n tri pjes relativisht t ndryeshme: 1. Epoka e Restaurimit (1660-1700), ku Miltoni, Bunyan, dhe Drydeni ishin influencues domionant t ksaj epoke. 2. Epoka Augustiniane2 (1700-1750), ku Pope, Defoe, Richardson, Fielding, dhe Smallett ishin drejtues t ides mbi sofistifikimin e novels. 3. Epoka e Johnsonit3 (1750-1798), ku edhe u themelua shkolla Gotike. N kt epok Dr. Samuel Johnson ishte dominues prej nga edhe iu dha emri ksaj epoke. Deri n nj mas Neoklasicizmi prezantonte nj reagim ndaj pikpamjes s Rilindjes mbi njeriun si krijes rrnjsisht e mir dhe q posedonte nj potencial t paskajshm pr rritje shpitrore dhe intelektuale. Teoricientt Neoklasicist ishin nj kontrast i madh n krahasim me ata t Rilindjes, ngase ata e shihnin njeriun si nj krijes jo t prkryer, t pandashme nga mkatet, dhe potenciali i t cilit ishte i kufizuar.
1
2
Restauration (nga Anglishtja) rindrtim, rikrijim Periudh letrare e Neoklasicizmit - Ceasar Augustus (nga Anglishtja) Mbreti Romak Augustinian periudha e sundimit t tij 3 Dr. Samuel Johnson mendimtar dominues Anglez i periudhs s Neoklasicizmit
Theksin e Rilindasve q kishin n imagjinat ata e zavendsuan me rendin (Rule)4 dhe arsyen (Reason)5. Ata shihnin artin si themelsisht pragmatik arti shihej si vler nse iu hynte n prdorim, dhe arti shihej si diqka q ishte intelektuale e jo emocionale. Neoklasicistt kishin preferenca mbi disa lloje artistike. Ata preferonin kto vepra prozaike: a) Eseun b) Letrat c) Satira d) Parodit e) Burleskuizmin dhe f) Fabulat Morale
Ndr llojet e veprave prozaike ata preferonin: a) Strofat n form t kupletave t rimuar
Nga llojet e veprave dramaturgjike ata preferonin: A. Dramn heroike B. Melodramn C. Komedin Sentimentale dhe D. Komedin e Stilit
4
5
Rule ( nga Anglishtja) rendi Veqori e periudhs dhe shkrimeve t Neoklasicizmit Reason ( nga Anglishtja) arsyeja veqori e periudhs dhe shkrimeve t Neoklasicizmit
Gjat periudhs s Neoklasicizmit njerzit po shikonin veten e tyre dhe po mejtonin me vete vall a jam duke luajtur rolin e duhur n mnyrn e duhur? Neoklasicizmi ishte koh e prfitimeve civile dhe mos-pushimeve ushtarake. Britania ishte prfshir n nj seri luftrash komerciale kundr Holandezve, Francezve, Austriakve. Spanjollve, dhe n mbrojtje t Detrave Jugore. Kjo ishte edhe epoka e s ashtuquajturs Epoka e Funts, ku arsyeja ekonomike dhe tregtia me skllevr ishin shkaqet e pjesmarrjes npr luftrat Afro-Karibiane. Neoklasicizmi gjithashtu ishte epoka e ngritjes dhe vnjes n pah t klasave t mesme t shoqris. Sipas Cohn,6 kjo ishte epoka e daljes n shesh t gazetave dhe lindja e novels ndodhi mu n kt epok. Kjo ishte edhe koha kur studimi formal i gjuhs Angleze fitoi nxitjen u nxorrn n drit libra gramatikor, histori t gjuhve, dhe fjalorve. Kjo epok gjithashtu ishte koha e lulzimit t profesioneve t reja qe m par nuk ishin paraqitur apo nuk ishin vrejtur fare. Ndr to ishin: floktaria, dizejnuesit e mods, prodhuesit e qizmeve, mjeshtrit e vallzimeve, pikturuesit profesional t portreteve, etj. T gjith n shoqri dshironin t dukeshin dhe t vepronin si duhet mbase edhe t kenin nj shtpi si duhet. Kjo t len prshtypjen e nj lloj prshtypjeje t ngrehur n pahun m t lart dhe me nj ndjenj krenarie ku rregulli dhe rendi synonin mbi pothuajse t gjitha sferat e jets. Kjo ishte edhe epoka kur mundsit pr vetpublikime ishin t pranueshme dhe t efektshme.
6-
N kt koh novela fillonte n form epistolare, si tregim i rrfyer n nj prmbledhje letrash. Kjo periudh ishte edhe koha e eksplorimit dhe zgjerimit t ideve, ku nismn e kishte n Franc dhe Angli n mes t shekullit 17t, rreth 30 vite m von.
Kjo periudh quhej Neoklasicizm -Klasikja e Re, Pseudo-Klasikja, bile edhe Augustinianja. Kjo sipas epoks s mbretit Augustus Cesar s Roms, ku ajo periudh kishte lulzuar figurat e ndritshme si Horaci, Virgjili, Longinusi dhe Kuintiliani. Gjat periudhs s Neoklasicizmit u b standardizimi i drejtshkrimit dhe gramatiks, u devijua nga metaforat e kompleksikuara t cilat ishin futur n prdorim nga Shekspiri dhe i thjeshtsuan strukturat e letrsis.
Neoklasicistt besonin dhe ishin gdhendur nga idealet e Epoks s Arsyes. Ata ndiheshin q arti duhej t organizohej n mnyr logjike, dhe jo t ishte si nj gufim i ndjenjave e emocioneve.
Shkrimtart Neoklasik shpesh adoptonin nj pikpamje t ngurt ndaj shoqris. Edhe pse shkrimtart e Rilindjes ishin t fascionuar nga kryengritsit, e Romantikt m von i idealizuan ata, shkrimtart Neoklasik ndiheshin q individi duhej t shkonte konform normave shoqrore. Edhe pse shoqria ndoshta ishte e korruptuar, pikpamjet e individve nuk do t mund t ishin n kundrshtim me realitetin e krijuar n konceptin e shoqris.
George Sherburne8, n veprn e tij Historia e Letrsis s Anglis, e definon Neoklasicizmin si j venerim i veprave klasike Romake, mendimeve, dhe mnyrs s jetess
George Sherburne The History of England (212), libr mbi historin e Anglis 7
Si t gjitha epokat letrare edhe Neoklasicizmi kishte tiparet e veta t dallimit t saj nga periudhat t tjera. Tiparet kryesore t neoklasicizmit, t potencuara edhe nga Lawrence 9 ishin: 1. T prcaktuarit e ndjekjes s natyrs q ishte fokusi i tyre kryesor kshill realiste. Natyra n kt rast personifikonte poetin dhe sjelljet e tija n vepra, pra veprat duhet t ishin t natyrshme dhe t drejtprdrejta, n harmoni me natyrn. 2. Theks t veqant u ipej korrektsis, arsyes dhe sensit t mir n veprat letrare dhe gjat krijimit t tyre. Poeti pra duhet ti ndjek kto rregulla me prpikmri 9. 3. Poett duhet t merreshin me t vrtetn universale dhe idet e prgjithshme. Sipas ksaj, poett duhet t thon at q kan pr t thn n mnyrn m t mir dhe t mundshme pr ta. Fokusi pra ishte n at se si t prmbyllej nj vepr letrare n mnyr zyrtare dhe t prkryer, e jo t fokusohej shum n prmbajtjen e saj. 4. Funksioni i poezis ishte q t udhzonte e t knaqte. Forma dhe funksioni didaktik ishin m t rndsishme sesa ai estetik. 5. Shum iu ishin prkushtuar stilit dhe diksionit n poezi. Supozohej se kishte dallim t madh n mes t gjuhs s prozs dhe t asaj t poezis, gjuh t cilat duhet t ishin fisnike dhe t ruajtura. 6. Nevoja pr saktsi gjithashtu ishte e theksuar shum. Sipas tyre, duhej t prshtatej edhe diksioni pr llojin e poezis. Ata theksonin se egzistonin dallime t veqanta n diksionin e poezis me at t prozs, por edhe diksione t veqanta mbrenda pr mbrenda poezis.
- Buell, Lawrence (2009): New England Literary Culture, Theksoi tiparet e neoklasicizmit Anglez n letrsi. 8
7. Shum mendime e thekse ishin kontribuar edhe mbi superioritetin krahasimtar t rims dhe vargjeve t lira. M n fund ishin pajtuar se rima ishte superiore ndaj vargjeve t lira, gj q t jep pr t kuptuar se Neoklasicistt nganjher devijonin padashje nga vet parimi i tyre mbi respektimin e rregullit t krijimit n letrsi.
Vlen t cekt se egzistojn shum legjenda n lidhje me rivalitetin poetik e artistik q egzistonte n mes t Ben Xhonsonit dhe dramaturgut t njohur botror William Shakespeare. Sipas Drummond_it11, Johnsoni i kishte vn n spikam dy absurditetet e dramave t Shekspirit e ato ishin: 1. Renditja e pa-kuptueshme e ngjarjeve n Jul Cesar, dhe 2. Przgjedhja e vendit Bohemian dhe jo-egzistues n veprn Tregimi i Dimrit ( The Winters tale), vend i cili ishte n nj bregdet Bohemian dhe jo real. Si duket mardhnia e ktyre dy artistve bashkkohs isht prmirsuar dukshm m von. Gjat shumics s kohs s shekullit 17t Ben Xhonson ishte nj figur e lart krijuese e prirse e asaj kohe, dhe influenca e tij ishte e madhe pr periudhn Neoklasike. Ky rivalitet kishte lindur pikrisht si rezultat i pikpamjeve t Ben Xhonsonit mbi veprat artistike, pikpamje kjo q nuk ishte edhe e leht pr tu prballuar nga poett bashkkohs t tij. Kjo kritik siq quhej edhe e ngurt dhe e vrazhdt thuhej t ket buruar pikrisht nga personaliteti dhe tiparet personale t Ben Xhonsonit, si person vullgar e i rrept.
11
- Abrams, Donaldson (1993): The Norton Anthology of English Literature ( fq. 155)
Rendi, uniformiteti dhe klasicizmi ( nga Anglishtja) Rule, uniformity and Classicism - James, Scott (2010): Theory Talks: http://www.theory-talks.org/2010/05/theory-talk-38.html 15 - Aristotle (Nga Greqishtja e Lasht: [aristotls], Aristotls) (384 BC 322 para Krishtit) - Filozof Grek, student i Platonit dhe msues i Aleksandrit t Madh.
11
Pikpamjet e Xhonsonit si dhe realizimi i tyre mbi veprat letrare si dhe jetn n prgjithsi ishin ato t nj klasicisti liberal. Ai shpreh vlersim dhe bazim mbi veprat e lashta por ai asnjher nuk sugjeron bazim servil mbi to. Ai porosiste pr nj imitim t modeleve t s lashts por nuk sugjeronte imitim komplet. Siq sugjeronte edhe Atkins16, ai nuk ishte i lidhur as me traditat klasike e as me standardet, por ai qndronte diku n mes. Xhonsoni dhe mendimet e tija ishin bazur dhe influencuar nga Sydney 17 por ai na prezanton nje tip t klasicizmit m t ngurt sesa ai q hasim te Sydney. Marrur n nj krahasim t shkurtr me Sydneyn, Sydney theksonte idealizimin dhe pasionimin kurse Xhonsoni insistonte n imitim dhe rend e rregull. Dramaturgjia e Johnsonit ishte dhe sht m e njohur sesa ajo e dramaturgut m t njohur botror, Shekspirit, sa i prket ktij rregulli e rendi, unitetit t veprimit, edhe pse vlen t cekt se njra nga to kishte devijuar nga kto tipare, e ajo sht vepra e Xhonsonit e quajtur Gruaja e Heshtur18. Klasicizmi i Xhonsonit njashtu merret edhe si i brendshm apo amsor pasiq ai nuk sht element i ardhur nga jasht, por m shum rrjedh nga tradita Angleze, si nj zhvillim evolutiv logjik. Thelbi i pikpamjeve t tija ndaj veprave letrare si dhe zhivillimit t neoklasicizmit t tij ka baz edhe n natyrn e talentit t tij si person vullgar e kritik tipare kto t shprehura n mnyr sarkastike.
16
- Abrams, Donaldson (1993): The Norton Anthology of English Literature. Botimi i gjasht, Atkins
View on Neoclassicism (Pikpamja e Atkinsit mbi Neoklasicizmin) 17 Sir Philip Sydney Aristokrat Anglez 18 - Gruaja e Heshtur ( nga Anglishtja) The Silent Woman Komedi e Ben Xhonsonit e botuar m1609, ndryshe njihej edhe me emrin Epicoene.
12
N veprat e tija, ai nuk merrej, dhe nuk sugjeronte q ndokush t merrej me vende e sjellje t panjohura por ai dshironte t merreshin me Londrn dhe t tashmen, pra me t njohurn e t tashmen. Xhonsoni kishte nj ton t drejtprdrejt e me vetbesim, gj t ciln edhe e adoptuan edhe shum Neoklasicist pas tij. Xhonsoni merrej edhe si nj lloj diktatori letrar n qarkun e tij letrar t asaj kohe. Sipas Johnsonit, nj lloj inspirimi pr veprat letrare sht edhe imitimi dhe arti apo teknikat e tij. Sipas tij, imitimi nuk sht plagjiatur por rikrijim i bazuar n modelin m t mir klasik. Vlen t ceket se ishte Xhonsoni i cili e prdori pr her t par n historin e gjuhs Angleze, termin plagjiatur19 ku edhe morri hov n prdorim e tanim edhe ne e prdorim edhe sot. Idet e Xhonsonit mbi dramaturgjin jan prafrsisht t ngjashme me ato t Sydneyt. Pohimi i tij kryesor mbi komedin isht q ajo ka nj synim moral e liberal. Xhonsoni trajtonte komedin si nj zhanr satirik. Sa i prket dramaturgjis, Aristotelianizmi sht m i dukshm sesa real, koncepti i tij mbi dramn ishte tejet moral dhe retorik, prandaj edhe ai nuk formuloi nj teori t univerzializmit. Duke marrur parasysh gjith kto formulime n lidhje me pikpamjet e Ben Xhonsonit mbi Neoklasicizmin n prgjithsi e veqanarisht mbi Neoklasicizmin Anglez, mund t themi lirshm se fokusi i tij ishte n arsyen, rendin dhe realizimin, t cilat edhe e bjn at njrin nga t part e Neoklasikve, shembulli i t cilit do t ndiqet edhe n gjysmn e dyt t shekullit 17t.
19
- Plagjiatur (nga Anglishtja) Plagiarism term q n parim do t thot vjedhje apo shfrytzim intelektual apo akademik i punimeve shkencore, ideve t ndryeshme, pa i dhn meritat e duhura autorit. 13
Kjo ide mbi pikpamjet e tija mbi neoklasicizmin mbshtetet edhe nga shum kritik letrar edhe pse ka disa prej tyre q e akuzonin at si pedant dhe mendonin se teorit e tija ishin shum t ngushta dhe rregullative deri n masn e s ashtuquajturs ushtrime nga ana e Ben Xhonsonit.
KONKLUZ
Bazuar n shum informata q absorbuam nga kapitujt e mhershm t ktij punimi duhet t konkludojm se periudha e Neoklasicizmit Anglez ngrthente n vete periudhn kohore nga viti 1660 deri 1798 ku kishte tipare t ndryeshme nga periudhat e mhershme sa i prket zhvillimit dhe krijimit t veprave letrare. Si themel dhe tipar kryesor i ksaj periudhe ishte rikrijimi i veprave letrare bazuar n modelet m t mira klasike. Neoklasikt apo thn thjesht klasikt e rinj dshironin dhe udhzonin q veprat e reja letrare jo vetm t bazoheshin n ato klasike por q ato t krijoheshin mbi bazn e rregullit e jo t ishin rezultat i nj shprthimi emocionesh e ndjenjash. Sipas tyre edhe ndjenjat duhet t kontrolloheshin. Edhe Ben Xhonsoni ishte njri nga shkrimtart me mendime t tilla mbi Neoklasicizmin dhe rregullat e shkrimeve. Sipas tij, dhe bashkmendimtarve t tij, theks dhe rndsi m t madhe duhej ti kushtohej rregullave e thjeshtsis s gjuhs sesa prmbajtjes s vet veprs letrare. Mbase Neoklasicizmi u quajt edhe si epoka e arsyes, njerzit e asaj kohe gjithnj krkonin arsye t fuqishme pr gjithqka. Kshtu vepronte edhe Ben Xhonsoni n letrsi, duhej t zbatoheshin rregullat mbi krijimin e veprave letrare n mnyr t ishte poet e mendimtar i duhur pr shoqrin e asaj kohe. Pra pikpamjet e Ben Xhonsonit mbi Neoklasicizmin dilnin nga vet tipari i tij si njeri vullgar e satirik. Ai ishte njri ndr pionert e Neoklasicizmit si dhe i vetmi shkrimtar me bazament t plot Neoklasik. 14
BIBLIOGRAFIA
1. Cohn, Steve (2000): Introduction to Neoclassicism, Brooklyn College, Brooklyn, USA 2. Blitch, Janie Bowe (2002): British Literature: Beginnings to Neoclassical, Houston Community College, houston, Texas, USA. 3. Buell, Lawrence (2009): New England Literary Culture, Cambridge University Press, Cambridge, UK. 4. Laidler, David (2010): Remedies for Financial Crises in the Classical and Neoclassical Literature, Kansas, USA. 5. Abrams, Donaldson (1993): The Norton Anthology of English Literature . Sixth Edition, Vol. 1, Norton & Company. 6. Croft, S., Cross H (2004): Literature, Criticism, and Style. Oxford University Press, New York. 7. Nadell, J., Longman J (2003): The Longman Reader. Pearson Education, Inc. New York. 8. Duff, A.Maley, (1990): A. Literature.- Oxford University Press, New York. 9. Johnson, Drummond: http://www.victorianweb.org/previctorian/nc/ncintro.html 10. James, Scott (2010): Theory Talks: http://www.theory-talks.org/2010/05/theory-talk38.html
15