Qlobal syast: thddlr, arlar, mdlr

Bak 2013

XX srin byk siyasi v dvlt xadimi Heydr liyevin anadan olmasnn 90 illiyin ithaf olunur.

QLOBAL SYAST: THDDLR, AIRILAR, MDLR NOVRUZ SMAYIL olu MMMDOVUN rhbrliyi v ba redaktorluu il
Newtimes.az analitik-informasiya portalnn mqallr toplusu

Redaksiya heyti: Prvin Darabadi rst Hbibbyli Turab Qurbanov Kamal Adgzlov
Bak, Qanun Nriyyat, 2013, 320 sh. 350 tiraj Qanun Nriyyat Bak, AZ 1102, Tbilisi pros., II Alatava 9 Tel: (+994 12) 431-16-62; 431-38-18 Mobil: (+994 55) 212 42 37 e-mail: info@qanun.az www.qanun.az ISBN 978-9952-26- 520-0 Qanun Nriyyat, 2013 NewTimes, 2013

Mndrcat n sz ....................................................................................................13 I Fsil. Masir beynlxalq durum: qlobal proseslr v trendlr. Beynlxalq mnasibtlrin yeni aktorlar...............................17 1.1. Beynlxalq hquq sisteminin bhran (NewTimes). .......................17 1.2.  Hrbi bazalar demokratik xarici siyastin sas alti (rst Hbibbyli). .......................................................................21 1.3.  nkiafda olan lklrin liderlik iddialar (Kamal Adgzlov). .....25 1.4.  Davakar separatizm beynlxalq sabitlik n sas thdidlrdn biri kimi (Prvin Darabadi).......................................28 1.5.  Slh trfdar silah satclar (rst Hbibbyli).......................29 1.6.  Narkoticart sssiz mharibnin izlri (NewTimes).....................33 1.7.  Beynlxalq QHT-lr kimlr v ny xidmt edir v yaxud xsusi missiyal aktor (NewTimes).......................................38 1.8.  Beinci kolonun sas maliyy daya Soros fondu (rst Hbibbyli). .......................................................................42 1.9.  Alman siyasi fondlar demokratiya tssbkelri (NewTimes). ....................................................................................54 1.10.  Qeyri-hkumt tkilatlar suveren dvltin v cmiyytd sabitliyin lehin, yoxsa leyhindirlr (NewTimes)........................59 1.11.  Media reall: flsfi v siyasi mqamlar (Rad lyasov)............60 1.12.  Dnya media monopoliyas v reallq (rst Hbibbyli)...........64 1.13.  Qlobal telebklr: briyyt informasiya sartind (NewTimes). ....................................................................................69 1.14. BP: maraqlarn anatomiyas (NewTimes)........................................73 II Fsil. Qrbin seimi: qlobal liderlik, yaxud hkmranlq...............78 2.1. AB imperiya, yoxsa superdvlt (NewTimes).............................78 2.2.  Sarsntlar srind AB-n milli strategiyas: Qrbd Byk birlik, rqd Byk tarazlq (NewTimes).....................84 2.3.  Konqresin Azrbaycana qar haqsz sndi (Kamal Adgzlov)..........................................................................89 2.4.  Senator Robert Menendez aq mktub (Hatm Cabbarl)............92

2.5.  Avropann dalt anlay: Tahleryan, Sfrov v Breyvik (NewTimes).........................................................................94 2.6.  Avropa yol ayrcnda dnya iqtisadi bhran v Avropa evinin perspektivlri (Ayaz Qdirov). ..................................97 2.7.  Avropa ttifaq: yenilm ssenarilri (Kamal Adgzlov).............101 2.8.  Avropann dbdbli tnzzl (NewTimes)................................108 2.9. Nobel slh mkafat: siyasi mqamlar (Turab Qurbanov) .............112 2.10. Britaniya: beynlxalq hquqa hrmtsizlik (NewTimes)..........................115 III Fsil. Dnya siyastinin geoiqtisadi ls...................................118 3.1.  Azrbaycann neft diplomatiyas v yaxud asimmetrik mzakirlrd uur strategiyas (NewTimes)...................................118 3.2.  Almaniyann Avropada hegemonluq siyasti (brahim Mmmdov). .....................................................................121 3.3.   Qlobal iqtisadi bhran v rb dnyasnda axnama (rst Hbibbyli).........................................................................125 3.4.  Nabukko geosiyasi oyunlarn v psixoloji apatiyann zavall qurban (Kamal Adgzlov)................................................131 3.5.   Geoiqtisadiyyat, enerji v beynlxalq thlksizlik (Duygu Gen). .................................................................................134 3.6.   Hec-fondlar v srmay banklar virtual iqtisadiyyatn bldilri v operatorlardr (Ayaz Qdirov)..................................139 IV Fsil. Briyyt yol ayrcnda: multikulturalizm, yoxsa sivilizasiyalarn toqqumas.................................................144 4.1.   Multikulturalizm: bri ideya, yaxud Qrb dyrlri (rst Hbibbyli).........................................................................144 4.2.   Postmodern inkiafn Qrb modeli: demokratiyadan milltiliy kei (Turab Qurbanov)...............................................161 4.3.  Avropada irqilik v ksenofobiya (Hlya Mmmdli).....................164 4.4.   Sivilizasiyalarn mbarizsi: dnyann glcyin olan thlklr (NewTimes).....................................................................167 4.5.   Dnya hmin dnyadr, amma Avropa hmin Avropa deyil (sgr liyev). ................................................................................172 4.6.  Azrbaycana qar ermni lobbisi-islamofobiya alyans (NewTimes)......................................................................................175 4.7. slamofobiya Avropann yeni xstliyi (NewTimes).....................179

4.8.  Berinq Breyvikin Qrb mdniyytin v dnyagrn atd glllr (Kamal Adgzlov)..................................................182 V Fsil. Avrasiya mkannda geosiyasi mnzr. Bhranl Yaxn rq..........................................................................186 5.1. Mrkzi Asiyann mnaqi buca (NewTimes).....................186 5.2. Trkiy Avrasiyann yeni byk gc (NewTimes)......................190 5.3. ransaya slam hmryliyi: arxadan zrb (NewTimes)................196 5.4. Rusiya: yeni geosiyasi gc mrkzin doru (NewTimes). .............203 5.5. Rusiyann strateji drinlik siyasti (NewTimes)..............................207 5.6. Uzaq rq yeni qaynar region (NewTimes). .................................217 5.7.  Asiya-Sakit okean regionu: inteqrasiyann perspektivlri (NewTimes)......................................................................................221 5.8.  rb inqilablar v ya iqtisadi bhrandan qurtulu mexanizmi (Turab Qurbanov).........................................................225 5.9.  Yeni dnya nizamnn tsiri rb oyan (NewTimes). ...............227 5.10.  Byk dvltlrin Yaxn rq qambiti: Suriyaya aspektdn bax (NewTimes).....................................................232 5.11.Yaxn rqd ermnilrin mvqeyi rb oyanndan sonra (rst Hbibbyli). ...........................................................237 5.12.  Suriyada vtnda mharibsi: nvbti zif bnd kimdir? (Elmar Hseynov)..........................................................................243 5.13.  Qrbin ran siyasti: fikir ayrlqlarnn sbblri (NewTimes)....................................................................................247 5.14. Siyast v din: slfilr (Kamal Adgzlov).................................250 5.15. Mharib v blef: ran, srail v Birlmi tatlar (NewTimes)....254 5.16. Yaxn rq bhran: Ankarann yol xritsi (NewTimes)...............256 5.17.  rb bahar, yoxsa dram? 8 fakt v 7 flsfi sual (Ayaz Qdirov)...............................................................................262 VI Fsil. Cnubi Qafqazda vziyyt v Ermnistan-Azrbaycan, Dalq Qaraba mnaqisi..................................................266 6.1.   Qaraba mnaqisind multistandartl Qrb dalti (NewTimes)......................................................................................266 6.2.   Ermni mslsi Qafqaz n byk thlk (Kamal Adgzlov)......................................................................... 271 6.3. Sarkisyann mkrli miqrasiya siyasti (NewTimes).........................275 

6.4. Ermnistann dumanl glcyi (NewTimes). ..................................277 6.5. Sistemin qrlma nqtsi: Qafqaz (Gktrk Tyszolu). ...............280 6.6. gr mharib olmasayd... (NewTimes). .......................................283 6.7.  Dyin dnyada slh problemlri v Dalq Qaraba mnaqisi (Azr Babayev). ............................................................286 6.8. Ermnilr hara kmlidir? (Turab Qurbanov)...............................290 6.9. Tanrnn seilmi millti (NewTimes)..........................................291 6.10. Ermni terror tkilatlar (Turab Qurbanov).................................295 6.11.  Ermnistan-Azrbaycan mnaqisi kontekstind atksin pozulmas hallar: tbliat metodlar v hdflr (Elgn Niftliyev). ...........................................................299 6.12.  zg mdniyytinin ermnisaya mnimsnilmsi (Turab Qurbanov)..........................................................................303 6.13.  darilikd imkan, yoxsa xalqn ssi...? (Asif Babayev). .............308 6.14.  Tarixn torpaq iddias il yaayanlar indi z torpaqlarn trk edirlr? (NewTimes)................................................................310 6.15.  NATO v Azrbaycan torpaqlarnn ial problemi (Hatm Cabbarl). .........................................................................312 6.16.  Grcstann yeni hkumtinin addmlar ny hesablanb? (Elmar Hseynov)..........................................................................315

Yeni minillikd dnya xalqlarnn n byk istyi slh v min-amanlqdr. nsanlar dadc mhariblr, qaqn-kknly qtiyytl yox deyir, dinc ya a maq istyirlr... Bu mrkkb v birmnal qiymt lndirilmyn prosesin perspektivlri hammz d n drr. Heydr liyev Azrbaycan xalqnn mummilli lideri

n sz Newtimes.az analitik-informasiya portalnn faliyyt balamasndan artq bir il keir. Bu mddt rzind portalda mxtlif mvzulara hsr edilmi mqallr iq z grmdr. ndiy qdr portalda yer alan materiallara mumi gz gzdirdikd, onlarn bir-biri il sx ball mahid olunur. Mvzular mxtlif sahlr aid olsa da, masir geosiyasi proseslrin dinamikas aspektind onlar birldirn mqamlarn kifayt qdr olduu aydn grnr. Bu sbbdn hmin yazlar toplu halnda ap etmyin faydal olacan dnrk. Bellikl, oxucuda masir mrhld geosiyasi proseslrin dinamikas v transformasiyasnn bir sra xsusiyytlri haqqnda daha geni tsvvr yarana bilr. Oxucularn mhakimsin tqdim ediln topluda portalla mkdalq edn grkmli Azrbaycan alim, ekspert, analitik v mtxssislrinin briyyti narahat edn v dndrn proseslrl bal mvqelri tqdim edilir. Burada masir beynlxalq mnasibtlri xarakteriz edn qlobal proses v trendlr xsusi diqqt yetirilir. Bu, ilk nvbd beynlxalq hququn ttbiqindki tinliklr aiddir. Masir dvrn n aktual problemlrinin hllin yanamalarda ikili standartlarla bal olan msllr daha ox hmiyyt verilmsi tsadfi deyil. Eyni zamanda, dnya birliyi qarsnda duran aktual arlara beynlxalq thlksizliyi sarsdan real thdidlr (beynlxalq shnd gc metodlarnn stnlk tkil etmsi, beynlxalq terroru qvvlrin, mtkkil cinaytkarln, separatizmin fallamas, sivilizasiyalararas toqqumalar thlksi, multikulturalizm ideyalarnn taleyi) ayrca yer verilir. Topluda thlilin geni yer ayrlan baqa bir msl mxtlif qeyrihkumt tkilatlar v fondlarnn faliyyt mexanizmlri, beynlxalq hyatn yeni aktorlar kimi x edn ktlvi informasiya vasitlri strukturlarnn yeri v rolu, onlarn dvltlrin daxili v xarici siyastin getdikc daha byk tsir istiqamtlridir. Bunlardan baqa, masir dvrn aparc geosiyasi aktorlarnn AB, Avropa ttifaq, Rusiya v inin siyasi proseslrd itirak il bal materiallarn thlili aktualln bu gn d saxlayr. Yeni srin

13

vvllrind bu mvzuya hsr ediln mqallrin aktuall tamamil baa dlndir. Hmin kontekstd beynlxalq shnd Azrbaycann hm dnyann aparc dvltlri, hm d region lklri il mnasibtlrinin inkiaf dinamikasnn mxtlif aspektlrin xsusi diqqt yetirilir. O cmldn, Azrbaycan neftinin dnya bazarlarna ixracnn intensivldirilmsi zr mxtlif alternativ layihlr v milli neft diplomatiyasnn real nailiyytlrin d byk yer ayrlr. Kitab mxtlif sahlr aid olan mqallrdn trtib edils d, mumi ideyaya malikdir v masir tarixi mrhld qlobal v regional miqyasda cryan edn geosiyasi proseslrin obyektiv thlilini tqdim edir. Bu baxmdan, Azrbaycann milli maraqlarna cavab vern evik siyastin aparlmas v inkiaf etdirilmsinin mxtlif aspektlrinin tdqiqi d znmxsus yer tutur. Btn bunlara gr, toplunun strukturunun onun ideya mzmununu dzgn ifad etdiyini dey bilrik. Kitabn ideya dinamikas beynlxalq mnasibtlrin mumi nzri v praktiki vziyytinin thlilindn tdricn geosiyasi mnzrnin dyimsinin sas meyarlarna, sivilizasiyalararas mnasibtlrin hmin proseslr tsirin v btn bunlarn fonunda Cnub Qafqazda geosiyasi mnzrnin yenilmsinin zlliklrin keidl laqlidir. I fsild qlobal miqyasda geosiyasi mnzrd mahid ediln pro seslr v trendlr thlil edilir. Burada hquqi, siyasi, iqtisadi v geosiyasi aspektlrin hr biri hat olunub. Qlobal geosiyasi gc mrkzinin tdricn rq trf dyimsinin sas sbblri v mmkn nticlri aradrlr. Hmin prosesd Qrbin z siyastind yol verdiyi shvlr tdqiq edilir. Diqqti kn mqamlardan biri mqallrd cmiyytin demokratik l msind qeyri-hkumt tkilatlar v mediann rolunun aradrlmasdr. bh yoxdur ki, XXI srin geosiyastind sosial bklrin v gnclrin rolu daha da artr. Bu aspektd I fsild drc ediln mqallrin bu gnn reallqlar il yana, proqnozladrma il d laqsinin olduunu qbul etmk lazmdr. Beynlxalq mnasibtlrin yeni aktorlarnn da hmin mstvid tqdim edilmsi topluya ayrca aktuallq verir. II fsil qlobal geosiyast byk tsiri olan Qrb dvltlrinin liderlik iddialarnn thlilin hsr edilmi mqallrdn ibartdir. Burada problem iki mstvid nzr salnr: bunlardan birincisi AB v

14

Avropa ttifaqnn masir geosiyastd oynadqlar rol, onlarn liderlik modelinin mumi chtlrinin, ikincisi is, hmin gc mrkzlrinin mstqilliyini ld etmi lklr istiqamtind yeritdiklri siyastd obyektivlik v daltliliyin hans sviyyd nzr alnmasnn my ynldirilmsidir. Bu kontekstd ikili standart siyastinin mmkn fsadlar nzrdn keirilir. III fsil ideyaca II fslin davamdr. Burada yer alm mqallrd dnya siyastinin geoiqtisadi ls thlil edilir. Mslnin bu cr qoyuluunun aktuall masir dvrd qlobal maliyy-iqtisadi bhrann drin lmsi il izah olunur. Hmin kontekstd Azrbaycann enerji siyastinin saslandrlmas maraql mqamlar z xarmdr. Btn bunlarn fonunda IV fslin geosivilizasiya aspektind dnyada ba vern proseslrin thlilin hsr edilmsi mntiqidir. Drc ediln mqallrd sivilizasiyalararas mnasibtlr iki aspektd aradrlr: bi rincisi, masir raitd frqli mdniyytlrin birg mvcudluunun (mul tikulturalizmin) tmin edilmsi perspektivlri aspektind; ikincisi, sivilizasiyalar arasnda konfliktlrin yaranmas sbblri aspektind. Vurulamaq lazmdr ki, topluda drc ediln mqallrd bu aspektlr qarlql laqd thlil edilir. Bu da sivilizasiyalar, mdniyytlr v dinlraras mnasibtlrin qurulmasnn oxaspektli problem olduunu tsdiq edir. Avrasiya mkannda geosiyasi mnzrnin dyimsi dinamikas is hmin mstvid bir ox yeni mqamlarn z xarlmasna imkan verir. Mqallrd (V fsil) Avrasiyada inteqrasiya proseslrinin perspektivlri v tklif ediln mxtlif modellrin mqayissi geni yer alb. Hmin kontekstd diqqti kn baqa bir mqam Yaxn rqd ba vern proseslrin mahiyyti v proqnozladrlmas il baldr. Bu msl Qrbin aparc analitiklrinin irli srdy yeni tezislr mstvisind thlil edilir. Nhayt, sonuncu fsil yerldiyimiz regionda gedn geosiyasi proseslrin thlilin hsr edilir. Eyni zamanda, blg n byk hmiyyti olan Ermnistan-Azrbaycan, Dalq Qaraba mnaqi sinin daltli hlli mslsin ayrca diqqt yetirilir. Problem byk dvltlrin regionda z maraqlarnn tmin edilmsi mstvisind yanamas, ermni terrorunun sl simasnn ifa edilmsi, Ermnistann yeritdiyi siyastin mkrli trflrinin konkret faktlarla almas v beynlxalq

15

tkilatlarn mvqesizliyi aspektind yanama elmi-nzri chtdn obyektiv saslandrlmdr. Hmin msllr hsr olunan mqallrd sadalanan aspektlr geni thlil edilir. Toplunun bu mziyytlri portaln yaradc kollektivi il texniki heytin ortaq faliyytinin nticsidir. Newtimes.az ilk addmn qtiyytl atd. bh yoxdur ki, nvbti ild yeni tdqiqatlar, yeni mvzular v yeni sullar axtar davam etdirilck. Qlobal miqyasda gedn geosiyasi proseslrin mxtlif aspektlrd thlili il yana, Azrbaycan dvltiliyinin inkiaf v vtnda cmiyyti quruculuunun analitik tfkkrn szgcindn keirilmsi portaln diqqt mrkzind olacaq. Portalda yer alan mqallr Rusiya, Trkiy, in, AB v Avropa lklrindn olan oxucularmz trfindn yksk qiymtlndirilir v bu cr alternativlik tkil edn orijinal yazlara ehtiyac duyulduu qeyd edilir. Newtimes.az portalnda drc olunan mqallr Azrbaycann aparc mtbuat orqanlarnda drc edilmkl brabr, xarici lklrd d tdqiqatlarn diqqtini clb etmi v oxucu marana sbb olmudur. Trkiyd Uluslararas Politika Akademisi (UPA), Rusiyada inosmi.ru bizim mqallrimiz geni yer verir. mid edirik ki, yaxn glckd bizim hmfikirlrimizin say daha da artacaq v auditoriyamzn corafiyas yeni lklri hat edck. Biz hmfikirlrimiz tkkr edir v mkdala hr zaman hazr olduumuzu bildiririk. Bunlar nzr alaraq, mqallrin kitab halnda ingilis v rus dillrind d ap etdirilmsi planladrlr. Kitabn trtibatlar mid edirlr ki, media almi bu tbbs ds tklyck. lk nvbd mxtlif mvzularn mzakirsi, drin thlil malik yazlarn drc edilmsi, dialoq qurulmas v dvltilik mvqeyinin daim nzr alnmas istiqamtlrind faydal fikir m badilsinin aparlmas zrurti tqdir edilck. Newtimes.az oxucularna daim yeniliklr vd edir. Yeni layihlrl qarnza xmaq n sylrimizi artrrq. Eyni zamanda, biziml mk dalq etmk istyn mllif v ekspertlri bizim layihlrimiz qoulmaa arrq. Yeni ideyalar, yeni tbbslr inda glck tdqiqatlarmz gz lyin.

16

I Fsil Masir beynlxalq durum: qlobal proseslr v trendlr. Beynlxalq mnasibtlrin yeni aktorlar
1.1. Beynlxalq hquq sisteminin bhran Masir dnyann geosiyasi ziddiyytlri v beynlxalq hquq Briyytin inkiafnn tarixi mrhllr blnmsi haqqnda bir ne konsepsiya var. Hmin mrhllr konkret dvrlr ayrlr. Hr bir dvrn znmxsus sosial, mdni, siyasi, hquqi v iqtisadi parametrlri mvcuddur. Bir mrhldn digrin keid zaman bu parametrlrd bhran mahid olunur. Burada hans faktorun hlledici rol oynadn birmnal myynldirmk tindir. Lakin tarixn byk dvltlrin z maraqlarn nyin bahas na olursa-olsun digrlrin qbul etdirmy almalar ciddi ziddiy ytlr yaradb. Birinci v ikinci dnya mhariblrinin meydana glmsind mhz bu faktor byk rol oynad. Dndrcdr ki, ikinci dnya mharibsindn sonra da byk dvltlrin hegemonluq iddialar azalmad. Hazrk dvrd digr gstricilrl yana, beynlxalq hquq sisteminin d bhran keirdiyi mahid edilir. Bu, qlobal miqyasda geosiyasi mhitd ba vern kkl dyiikliklr fonunda ba verir. Dnyan narahat edn beynlxalq hquq pozuntularnn say artr. O cmldn, dvltlraras mnasibtlri tnzimlmli olan mexanizmlrin bhranndan danmaq lazm glir. Bu bard analitiklr, siyastilr v tcrbli diplomatlar konkret fikir bil dirirlr. Bunlar beynlxalq hquq normalarna ml olunmas mslsini olduqca aktualladrr. Hmin kontekstd ilk yada dn is BMTdir. kinci dnya mharibsindn sonra bu qurum uzun mddt qlobal hrbi mnaqilrin qarsnn alnmasnda v insan haqlarnn qorunmasnda ciddi rol oynad. Lakin ac tcrb d vardr. Dnya miqyasnda beynlxalq hquq qaydalar dflrl pozulmudur. Bunu tsdiq edn misallar mvcuddur. 17

Hr eydn nc, demk lazmdr ki, mharib v mnaqilrin say ndns azalmr. BMT-nin qarya qoyduu mqsdlr gr, bunun ksi olmaldr. Hazrda Yaxn v Orta rqd, Qafqazda, fqanstanda, Uzaq rqd hll edilmmi mnaqilr var. Bzi yerlrd is hrbi toqqumalar davam edir. Beynlxalq terrorizm hl d dnyann ciddi problemi olaraq qalr. Beynlxalq miqyasda bu msl il bal qbul ediln qrarlar, hquqi mexanizmlr ndns smrsiz olurlar. Ona gr d, terror tkilatlar faliyytlrini davam etdirirlr. Bzilri is, mumiyytl, czasz qalrlar. Msln, ermni terroruna qar beynlxalq miqyasda hl d tutarl he bir addm atlmayb. BMT-nin z qbul etdiyi qrar v qtnamlrin yerin yetirilm sin nail ola bilmir. Bunun bir sbbi hmin qurumun qbul ediln qrarlarn hyata kemsini tmin edn tkmil mexanizminin olmamasdr. Digr sbbi is BMT-nin bir ne byk dvltin inhisarnda olmasdr. Dnyann mxtlif regionlarnda ba vern geosiyasi hadislr BMT-nin mandat il mdaxil edn byk dvltlrin davranlarnda da ikili standartlar mahid edilir. Serbiyann 1999-cu ild bombalanmas, fqanstan v raqa qar atlan addmlar buna misal ola bilr. Beynlxalq tkilatlarda bir qrib vrdi d formalab. Bzi dvltlrd insan haqlar, dalt, demokratiya v beynlxalq hququn vziyyti il bal danmaq olmaz. Onlarn qonuluunda yerln lky mnasibtd is tamamil frqli alarlar zn gstrir. Hmin lklri vvlc ittiham edir, mxtlif problemlr uydurur v nhayt, bombalayrlar. Cnubi Afrikada ttil edn mdn iilrindn 45 nfri aksiya yerindc ldrld, amma byk dvltlrin ssi xmad. Btn dnya Myanmada mslmanlara qar hyata keiriln qtliamlar sadc seyr edir. BMT v NATO proseslr mdaxil etmir. Dinc mslmanlarn hlak olmasna beynlxalq qurumlardan he biri konkret mnasibt bildirmir. Aydndr ki, bel raitd beynlxalq hquq sistemi normal ily bilmz o, bhran keirir. Qrbin myyn dairlrinin Azrbaycana qar qrzli mvqeyi aydn hiss edilir. Onlar bzn mlumatsz olduqlar n, bzn d qrzli surtd dnya ictimaiyytinin gznd lknin mnfi imicini yaradrlar. Dndrc odur ki, bunun fonunda baronessa Koks 18

kimi parlamentarlar Dalq Qarabaa Azrbaycan hakimiyytinin icazsi olmadan sfrlr edirlr. Bu sfrlrin say artq 100- atr. Bzi dairlr is Azrbaycan n sni siyasi problemlr yaratmaa chdlr edirlr. Avropal deputatlardan trasserin siyasi mhbuslarla bal byanatn yada salmaq olar. Onun siyasi mhbus adlandrd xslrin 20-si azad edilib. trasserin tqdim etdiyi siyahda yer alm adam is, mumiyytl, hyatda yoxdur v olmayb. Bundan baqa, Avropa urasnn ba katibi Torbyrn Yaqland v Avropa Parlamentinin prezidenti Martin ults Azrbaycanda gedn real proseslri bil-bil yanl fikirlr sylyirlr. Onlar n n daltli deyillr? Yqin ki, onlar xsusi siyasi v iqtisadi maraqlar olan dairlr yaxndrlar. Qrb mediasnda aparlan anti-Azrbaycan kampaniyasnn mq sdlri zrind d dnmy dyr. Guardian, Forbes, Economist kimi nrlr Azrbaycan haqqnda dqiq mlumat vermk vzin, qrzli xbrlr yayrlar. lbtt, onlar Azrbaycann inkiafn, mumiyytl, atd addmlar grrlr. Lakin bu gn dnyada media monopoliyas mvcud olduu n bunlar haqqnda sl hqiqtlri beynlxalq ictimaiyyt atdrmaq he d asan deyil. ksin, shv, yalan mlumatlar is vaxtar yaylr. Ermnistan-Azrbaycan, Dalq Qaraba mnaqisi mslsin d beynlxalq hquq normalarna ml edilmdiyini illrdir ki, mahid edirik. Yuxarda xatrlatdmz BMT-nin 4 qtnamsi ny gr icra edilmir? Bu suala hl d cavab vern yoxdur. v zind Ermnistann btn ltaqlqlarn qbul edirlr. Onun beynlxalq hququn btn normalarn pozaraq, Azrbaycana qar etdiyi cinaytlri grmmzliy vururlar. Rsmi Yerevan ATT-in Minsk qrupunun hmsdr dvltlrin qar da saymazlq edir. Onlarn verdiyi tkliflr mhl qoymur. Msln, hmsdr dvltlrin balar bir ne df mvcud status-kvonu dyimk zrurtindn danblar, ancaq Ermnistan bunu eitmmzliy vurur. ksin, bu lknin rsmi nmayndlri drhal rabitsiz cmllrl dnya ictimaiyytini adran byanatlar verirlr. Bu hrkt d vasiti dvltlrdn ciddi etirazlar verilmir. Ancaq unudulmamaldr ki, Azrbaycana bel mnasibt bir gn onu dnmy mcbur edckdir. 19

mumiyytl, Avropa dvltlri son illr ba vern proseslrl bal daltli mvqe tutmaldrlar. Lakin iklnn Avropann znd fundamental hquqlar pozulur, insanlarn yaamaq, ilmk hququ lindn alnr. stlik, bu bard he kim danmr, ancaq Azrbaycanda sni problemlr axtarna xrlar. Dnyada qtblmnin, mxtlif mnaqilrin, separatizmin, terrorun, narkoticartin v s. proseslrin vst ald bir dvrd glmsmk v tzyiq etmk hara apara bilr? Bu, beynlxalq hquq v daltin bhran demk deyilmi? Btn bunlar beynlxalq hquq sisteminin yenilmsin byk ehtiyacn olduunu gstrir. BMT-nin z funksiyasn smrli yerin yetir bilmmsi qlobal miqyasda geosiyasi bhran drinldirir. Dnyann bir ox dvlt xadimlri problemin bu aspektin diqqt yetirirlr. Trkiynin ba naziri Rcb Tayyib rdoan BMT T-nin formatnn dyidirilmsi zrurtini son vaxtlar tez-tez vurulayr. O, xsusil mslman dvltlrin qar BMT T-nin obyektiv mvqe tutmadn deyir. R.T.rdoan hesab edir ki, artq btvlkd dnya lklri il bal yalnz 5 dvltin (AB, Fransa, Rusiya, Britaniya v in) qrar qbul etmsi zamann tlblrin cavab vermir. Onu vurulayaq ki, baqa lklrin siyastilri d analoji fikirlr sslndirirlr. bh yoxdur ki, burada obyektiv gedn bir prosesin siyasi urlara tsiri vardr. Biz oxqtbl dnyann formalamasn nzrd tuturuq. Analitiklrin qnatin gr, AB ists d tkbana dnyaya liderlik ed bilmz. Regional liderlrin meydana glmsi qarsalnmaz prosesdir. Ona gr d, beynlxalq mnasibtlrin bu proses uyun gln yeni tnzimlm mexanizmlri formaladrlmaldr. Ancaq burada bhran drinldirn bir mqam mvcuddur. Dnyann byk dvltlri arasnda zl maraqlar urunda grgin geosiyasi mbariz gedir v eyni zamanda, onlar baqalar il hesablamaq istmirlr. kili standart bu mkrli mqsdlrdn qaynaqlanr. Ancaq bir hqiqti hr ks qbul etmlidir: normal addmlar atmaq lazmdr. Beynlxalq hququ, dalti xilas etmk grkdir. Qrb z nmun gstrmlidir. Newtimes.az 21 dekabr 2012-ci il 20

1.2. Hrbi bazalar demokratik xarici siyastin sas alti Tarixn hr hans bir lknin razisind xarici dvltin qounlarnn yerlmsi siyasi asll xarakteriz etmidir. Byk imperiyalar ial etdiklri yerlrd v mxtlif iqtisadi maraqlarn mdafi etmk n imperiya srhdlrindn knarda qoun hisslri saxlayrdlar. razisin gr briyytin n byk imperiyalarndan olan Roma imperiyasnn z inkiafnn n pik anda Britaniyadan Misirdk uzanan torpaqlarda qounlarn saxlad 37 sas mntqsi var idi. Bu mntqlr hm mharib aparmaq n dayaq nqtsi, hm d blgy nzart, ticart yollarnn thlksizliyi kimi funksiyalar yerin yetirirdi. Ken srd soyuq mharib dvrnd qar-qarya duran hr iki blok z tsir dairlrini rhbrlik etdiklri hrbi ittifaqlarn hquqitkilat rivsi il myynldirirdi. Mvafiq olaraq hrbi bazalar da mttfiq lklrd yerldirilirdi. Dnyann mxtlif regionlarnda bir trfdn Atlantik blokun, digr trfdn is SSR-nin hrbi bazalar yerlmidi. SSR-nin dalmas il yaranm yeni geosiyasi mhitd hrbi bazalarn corafiyas v htta yerin yetirdiyi missiya da dyidi. Son illr ba vern hadislr d gstrir ki, artq hrbi bazalar mdafi deyil, hcum taktikasna xidmt edir. nformasiya texnologiyalarnn bu qdr inkiaf etdiyi masir dv rmzd peyk vasitsil kosmosdan izlm imkanlar, elektron ticart v mrkkb maliyy mliyyatlar mexanizminin mvcud olmas kemi hrbi qarnizonlarn ksr funksiyalarn yerin yetir bilir. Briyytin nv srin daxil olmas il byk dvltlrin n az z aralarnda birbaa mharib aparmaq ehtimal da sfra brabrdir. nki nv mharibsi dnyann sonu demk olar. Artq onlar arasnda nfuz mbarizsi informasiya v ya tmassz mharib taktikasna kemidir. Btn bunlar nzr aldqda bu cr hrbi dayaq mntqlrin xsusi ehtiyac grnmr. Lakin III minillikd izlniln yeni geosiyasi rait frqli mnz rnin yaranmasna sbb olmudur. Hazrda dnya zr hrbi bazalarn 95%-i AB-a mxsusdur. Almaniya, taliya, Yaponiyann 21

ken srd mvcud olan hrbi bazalar artq lv olunmu, Britaniya, Fransa v Rusiyaya mxsus hrbi mntqlrin is say azalmdr. AB-n bu sahd dominantl yeni qvvlr nisbtini ks etdirir. AB-n ilk hrbi bazalar 1898-ci il AB-spaniya mharibsindn sonra yaranmdr. spaniyaya qalib glmkl AB Karib hvzsind v Okeaniyada stn mvqe qazand. mumilikd AB-spaniya mharibsi AB-n masir qlobal hrbi bksi n mhm rol oynad. Mharibnin nticsi olaraq 1898-ci il Paris slh mqavilsin sasn spaniyadan AB-a ken Filippin, Quam, Kuba, PuertoRikonun hr birind AB-n sas hrbi bazalar yerldirildi. Sakit okeanda bir trfdn Filippin, digr trfdn Quam adasnda strateji mvqey yiylnmkl AB in v Yaponiyann sas dnizilik marrutlarna nzarti l keirdi. Kuba v Puerto-Rikodak hrbi bazalar is Karib dnizind mdafi xtti yaratmaa ynlmidi. AB II dnya mharibsindn d mhartl istifad etdi. Mha rib dvrnd AB antihitler koalisiyas zr mttfiqlri olan ngiltr v Fransadan onlarn limanlarndan istifad etmk v baza tikmk hququ almd. Mharib qurtard, ancaq AB z hrb ilrini ngiltr, Qrbi Almaniya, taliya, Fransa, Belika, slandiya, Norve, Yaponiya v Cnubi Koreyadan xarmad. 1960-c il qdr AB digr dvltlrin razisind hrbi kontingent yerldir bilmkl laqdar 42 dvltl 8 oxtrfli mqavil v 30 lk il ayrca ikitrfli mqavil imzalamdr. AB bu lklr qarsnda mstqilliyin qorunmas, kommunist rejimindn mdafi, Almaniya v Yaponiyann qisas almasnn qarsnn almasn tmin etmkl bal hdlik gtrrd. Qlobal mkanda hrbi bazalar AB xarici siyastind II dnya mharibsindn sonra daimi faktora evrildi. Hazrda dnyann 130-dan ox lksind AB-n 700-dn ox mxtlif tyinatl hrbi mntqsi mvcuddur. Bu mntqlr arasnda razisi hektarlarla lln byk hrbi bazalarla yana hrbi kontingentinin say 20 il 200 arasnda olan kiik aerodrom, laq mrkzi, analitik mrkzlr d vardr. Bundan lav AB silahl qvvlrinin strukturuna daxil olan 11 byk hrbi gmi d hrbi baza funksiyasn yerin yetirir. Bu gmilr dnyann istniln yerin hrkt etmkl zn hrbi baza rolunu oynayr. 22

Xaricd AB hrbi bazalarnn corafiyasnn genilnmsind mhm faktorlardan biri d onlarn kommersiya dyridir. Hrbi bazalar AB ordusu n silah istehsal edn hrbi snaye mssislri il yana mlki snaye sahlri n d byk glir mnbyidir. Amerikan tdqiqatlarn hesablamalarna gr hazrda AB iqtisadiyyatnn bir sra sahlrinin dayanql bazalarn tikintisi il bal kontraktlardan v silah-sursatla tchizatn davamllndan asldr. Bu kompaniyalar arasnda Halliburton irktlr qrupunu xsusi qeyd etmk olar. Bu qrupa daxil olan irktlr (Kellogg, Braun, Ruth company v s.) dnyann mxtlif yerlrind bazalarn tikilmsi, tchizat v personaln ehtiyaclarnn qarlanmas il bal sifarilri yerin yetirirlr. Ata v oul Buun prezidentliyi dvrnd bir sra administrasiya v hkumt zvlrinin bu irktin shmdar v ya direktorlar urasnn zv olmas is mtbuatda ciddi rezonans dourmudur. mumilikd AB hrbi bazalarnn yerlm corafiyasn geosiyasi baxmdan thlil etdikd bir ne mqam diqqti clb edir. n byk hrbi bazalar AB-la xsusi mnasibtlr malik Britaniya, srail, Koreya Respublikas v ikinci dnya mharibsini uduzduqdan sonra brpa ilrini AB-n dstyi il aparan Almaniya v Yaponiyada yerlir. Lakin maraqldr ki, Avropada AB hrbilrinin v bazalarnn n ox olduu lk Britaniya deyil, Almaniyadr. Eynil Asiyada da Cnubi Koreya deyil, Yaponiyadr. Almaniya razisind 205 hrbi obyekt v 250 min nfrdn ox xsi heyt var. Mlahiz yrtmk olar ki, bu hrbi bazalar AB-n 2 df dnya mharibsind qar-qarya gldiklri, indi mttfiq adlandrlsalar bel zli rqiblrin tam etibar etmdiyini gstrir v daimi nzart funksiyas yerin yetirir. kincisi, AB hrbi bazalarnn dislokasiyas hrbi mliyyatlar v qaynar nqtlr hesabna daim genilnir. Koreya mharibsi, Filippin azadlq hrkat, Kveyt, Balkan, raq, fqanstan mha riblri bu region v lklrd AB hrbi bazalarnn yaradlmas il nticlnmidir. 11 sentyabr hadislrindn sonra is hmin vaxta qdr latmaz grnn post-sovet mkannda (zbkistan v Qr23

zstan) AB hrbilri peyda oldu. Yni hr bir mharib v ya mnaqinin nticlrindn biri mtlq AB-n burda hrbi baza yaratmas olmaldr. Taktiki baxmndan mharib v mnaqi oca AB-n hrbi tsir zolann genilndirilmsi n stimulladrc rol oynayr. Digr bir mqam neftl zngin blglr v neft marrutlar, ticart yollar, nqliyyat dhlizlrin nzart nqtlri zrind AB hrbi bazalarnn cmlnmsidir. Dnyann neftl zngin btn blglri trafnda AB hrbi bazalar mvcuddur. Mnaqi is bu blglr daxil olmaq n bir vasitdir. Misal n, Kveyt mharibsindn sonra AB ran krfzi hvzsin (Bhreyn, Qatar, Oman) daxil oldu, raq mharibsi zaman is regionun digr lklrind z hrbi mntqlrini yaratd. Hazrda bu region AB hrbi bazalarnn n ox cmldiyi blglrdn biridir. Btn mhm su yollarnn zrind d (Panama, Cibuti, Malayziya, Oman v s.) amerikan hrbilrinin nzarti vardr. Bu mnada son illr mahid olunan sas mqam AB hrbi bazalarnn geoiqtisadi mrkzlr doru ynlmsi il baldr. AB hrbi bazalarnn byk hisssi Qrbi Avropada yerlib. Avropann drinliklrin doru irlilmsin, elc d ran krfzi trafnda kontingentin oxaldlmasna baxmayaraq sas diqqt inin dnizlr x yollar zrind cmlib. Yeni minillikd qlobal shnd AB-n sas rqibi olacaq inin dnizlr btn x yollarnda AB hrbi bazalar var. Tayvann timsalnda real mnaqi ocan da bura lav etsk, AB-n stnly grnr. Hazrda AB xarici siyastind Asiya oxu prioritetdir. Sakit okean mumilikd AB dnizi d adlandrmaq olar. Bu hvzd AB yegan dominant qvvdir. Bundan lav Avstraliyada, Kokos adalarnda yeni hrbi bazalar yaradlmdr. AB htta Vyetnama qaytmdr. 2011-ci ild kemi dmni olan Vyetnamla hrbi mkdalq haqnda mqavil imzalamdr. ndoneziya, Malayziya v Bruneyd yeni hrbi mntqlr yaradlr. Mahidlr gstrir 24

ki, son 10 ild inin trafnda 200 hrbi mntq peyda olmudur. Xsusi il qeyd edilmlidir ki, AB indi daha ox ss-ky sbb olmasn dey kiik mobil bazalara (lilypad) stnlk verir. Bellikl, yeni geosiyasi raitd v perspektiv hesablanm proqnozlara sasn iddia etmk olar ki, mxtlif iqtisadi maraqlarn olmasna baxmayaraq AB xarici siyastind hrbi bazalarn yerldirilmsin ilk nvbd lknin geosiyasi ambisiyalar tsir gstrir. Dnyadak qaynar nqtlr v bu hrbi bazalarn sinxron asll is vziyyti bir qdr d mrkkbldirir. Grnn odur ki, AB-n hrbi baza bksi btn dnyan tam hat etmyinc planetd sakitlik olmayacaq. rst Hbibbyli, iqtisad zr flsf doktoru 13 sentyabr 2012-ci il 1.3. nkiafda olan lklrin liderlik iddialar 2011-ci il rb bahar v avrozonada iqtisadi bhrann yaanmas kimi lamtdar siyasi v iqtisadi proseslrl zngin oldu. Lakin, bu proseslrin fonunda son iki ilin mhm siyasi lamtlrindn biri klgd qald. Bu, qlobal geosiyasi mkanda yeni gclrin formalamas tendensiyasdr. Hazrda in, Hindistan, Braziliya v Rusiya kimi inkiafda olan dvltlrin dnyadak geosiyasi mnzrni tdricn dyidirdiklri mlumdur. Lakin, z iqtisadi potensiallarn inkiaf etdirmkd olsalar da, bu lklrin daxilind v xarici laqlrind ba vern bzi proseslr, onlarn beynlxalq v htta regional sviyyd hl zif olduqlarn gstrir. inin iqtisadi imkanlar artmaqda davam edir. Bununla bel, lk maliyy bhrannn sbb olduu inflyasiyann artmasndan narahatdr. Hakim rejim iqtisadi problemlrdn xman yolunu yax bils d, lkdaxili siyasi qalmaqallar buna byk ngl yaradr. 2012-ci ild ind, bu lknin idarilik tcrbsind indiydk grnmmi bir hal hakimiyytin thvil verilmsi prosesi ba verck. Payzda 25

lk rhbrliyinin 70 faizi, yni in Kommunist Partiyas Mrkzi Komitsinin (KP MK) az 200 zv slahiyytlrini thvil verck. Yeni liderlr olan Si Cinpin v Li Ketsyan masir inin memar hesab olunan Den Syaopin trfindn xeyir-dua almam v seilmmi ilk xslrdirlr. Nticd, ola bilsin ki, KP-nin daxilind regional, funksional v ideoloji sasda inkiaf edn fraksiyalarn yaranmasnn ahidi olacaq. Qeyd olunan dyiikliklr ox inc bir geosiyasi proses fonunda ba verir. Rsmi Pekinin son iki ild Cnubi in dnizind fallq gstrmsi v qonular il razi mbahislrinin kskinlmsi digr Asiya lklrini in qar birlmy v aq kild AB- Sakit okean hvzsindki mbahislr mdaxil etmy armas il nticlnib. slind, inin mvqeyi regional rqabt baxmdan stabil grnr. Qlobal liderlikdn is shbt ged bilmz. Hazrda he bir in lideri avroya dstk olmaq, yaxud, yeni rq-Qrb nfuz mbarizsin balamaq kimi ciddi qrar vermkd maraql deyil. Hindistan is daxili kimlr baxmndan in nisbtd daha ox ziyyt kir. Hr addmnda mxaliftl zln Manmohan Sinqh koalisiya hkumtinin sa qalmas n oksigen maskas taxlm xsty bnzyir. Mxtlif daxili v regional tinliklrl zln lk, bu sbbdn xarici siyastind hllik inaml grn bilmir. Qoldman Saks irktinin rhbri Cim ONil mllifi olduu BRK akroniminin 10 illik yubileyi il bal x zaman parlamaqda olan yeni ulduzlar arasnda n byk narahatln Hindistanla bal olduunu deyib. Hazrda bu lknin iqtisadi artm srti ziflyir, valyutas Asiyada n aa dyr malikdir, xarici investisiyalarn hcmi azalr, hkumtin siyasi faliyyti is populizml durunluq arasnda vurnuxur. Bu baxmdan, xarici siyast lk n ikinci drcli yer tutur. Htta Pakistan v fqanstanla bal vacib regional msllrd bel Hindistan bir o qdr d siyasi falla meyl gstrmir. 26

Digr gclnn dvltlr is frqli tinliklrl zlirlr. 2012ci ild Rusiyada keiriln prezident sekilrind Vladimir Putinin yenidn dvlt bas seilmsi bu dvltin xarici siyastinin daha srt v ambisiyal xarakter dayacan proqnozladrmaa sas verdi. Lakin, bu siyastin hyata keirilmsi Rusiyann aid olduu geosiyasi mhitin spesifikliyi baxmndan o qdr d asan grnmr. lk bir trfdn, skeptik Avropa, digr trfdn, byk inl, hminin, radikal mvqedn x edn slam dvltlri il hatlnib. Braziliya iqtisadiyyatnda 2011-ci ilin nc rbnd ksir qey d alnsa da, hazrda bu lknin regiondak mvqeyi nisbtn daha yax vziyytddir. Vaxt tdkc Braziliya regional lider evrilmy balayr v Meksika il rqabt daxil olur. Trkiy d regionda nfuz sahibi olan yeni gclrdn biri hesab olunur. Bununla bel, bu nfuzun AB v bzi region lklri trfindn mhdudladrlan myyn srhdlri mvcuddur. AB bzi regionlarda liderliyi uurla zrin gtrmyi bacarb. Rsmi Vainqton Asiyadak rolunu genilndirmkl yana, Hindistan, Braziliya, ndoneziya v Trkiy il laqlrini intensivldirir, hminin, nv silahlarnn yaylmamas mslsind Rusiya il trfdalq laqlri qurur. Bununla bel, AB-n dnyadak nfuzunun vvlki sviyyd ol mamas gz qabandadr. 1990-c illrin ortalarnda Asiya lk lri v Meksikada yaranm bhranlar zaman AB qlobal iqtisadi problemlri tkbana hll etmk iqtidarnda idi. Hazrda is, he kim rsmi Vainqtondan avrozona bhrann hll etmyi, yaxud rb baharnn nticlrini proqnozladrma gzlmir. Byk gcn artq olmad post-amerika dnyasnn real tsviri mhz beldir. Kamal Adgzlov 2 may 2012-ci il 27

1.4. Davakar separatizm beynlxalq sabitlik n sas thdidlrdn biri kimi Mlum olduu kimi, XXI srin vvllrin yaxn dnya birliyi beynlxalq sabitlik n sas thdidlrdn biri il bu v ya digr formalarda dnyann ksr lklrind zn bruz vern davakar separatizml zlmidir. Separatizmi qidalandran etnoslararas mnaqilr bzi hallarda hrbi-siyasi mnaqilr, htta dinc hali n facivi nticlr sbb olan dvltlraras mhariblr evrilir. Bundan baqa, bir ox hallarda beynlxalq terror tkilatlarnn glck kadrlar mhz bu mnaqilrd dy tcrbsi keirlr. Bu mhvedici hadisnin spesifik chti ondadr ki, burada milli zndrkin oyanmas, milltlrin z mqddratn tyin etm hququ, istismar olunan xalqlara azadlq, insan haqlar, Vtnl birlm kimi guya humanist demokratik ideyalar dlilik hddin atm qanl isterik tutmalarla bir aradadr. Sonda bu, yeni qanunsuz doulmu v daha ox marginallam v bir qayda olaraq dnya birliyi trfindn tannmayan qurumlarn meydana glmsin sbb olur. z d gz arpmasa da, sonda burada sas rolu dadc separatist proseslri hvslndirn xarici geosiyasi amillr oynayr. Bu, Qara dniz-Qafqaz-Xzr geosiyasi mkannda, xsusil d Ermnistan-Azrbaycan, Dalq Qaraba mnaqisinin gediind, daha dqiq olsaq is, Erm nis tann Azrbaycana qar tcavznd daha aydn grnr. Bu 20 ildn artq davam edn mnaqinin hll oluna bilmmsinin kklri Azrbaycann geostrateji hmiyyti v lknin geoiqtisadi perspektivlri il zvi kild baldr. nki, bildiyimiz kimi, Xzr dnizi hvzsind zngin neft v tbii qaz yataqlar var. Bundan lav, Azrbaycan Avropan Asiya il birldirn v getdikc masir qloballama proseslri raitind daha byk geostrateji hmiyyt ksb edn znmxsus bir krpdr. Bu regionda ba vern proseslr dnyann v regionun aparc lklri trfindn lobbildiriln mxtlif kommunikasiya layihlri neft-qaz kmrlri, dmir yolu v avtomobil magistrallar v s. hmiyytli tsir gstrir. 28

Cnubi Qafqazda ba vern milltlraras v dvltlraras mnaqilr AB-n v onun NATO zr mttfiqlrinin Rusiyann bu regionda hkmranlna yol vermmk kimi geostrateji mqsdini xeyli asanladrr. z nvbsind Rusiya Cnubi Qafqazdak forpostundan yaparaq hr cr yolla Avroatlantik qvvlrin bu regiona daxil olmasnn qarsn almaa alr. Bellikl, beynlxalq mnaqilrin tam hlli bu regionda rqabt aparan trflrdn hansnn AB-n, yoxsa Rusiyannm bu geosiyasi mbarizd qlb almasndan asldr. Bu fenomenin sirri d el mhz bundadr v he bir beynlxalq tkilat n BMT, n d ki, ATT Azrbaycan v Grcstann razi btvly il bal olan mnaqilrin hllin smrli tsir gstr bilmir. Bu geosiyasi tldn x yolu maraql olan btn trflrin beynl xalq hququn dvltlraras srhdlrin htta mbahisli olsa bel dyiilmzliyi, milltlraras xarakterli btn msllrin yalnz qeyrimnaqili metodlarla, trflrin maraqlarn nzr almaqla hlli, insan hquqlar v vtnda azadlqlar prinsiplri sasnda milli azlqlarn hquqlarnn qorunmas kimi universal prinsiplrin ml etmsinddir. z razi btvlyn brpa etmy alan Azrbaycan da beynlxalq hququn bu fundamental prinsiplrin ml edir. Prvin Darabadi, tarix elmlri doktoru 17 dekabr 2012-ci il 1.5. Slh trfdar silah satclar Slh Problemlri Tdqiqat zr Stokholm Beynlxalq nstitutunun (SPR) hesabatlarna sasn 2007-2011-ci illrd dnyada silah tchizat vvlki 5 illikl mqayisd 24 faiz artmdr. Statistikaya gr dnya zr silah idxalnn 44%-i Asiyann payna dr. rb oyan il alxalanan Yaxn rq lklri d mhm alclardandr. mumi idxaln 17 faizi bu regionun hesabnadr. Hindistan, Koreya Respublikas, Pakistan, in, Sudiyy rbistan, Venesuela silah idxalatlar arasnda liderlik edirlr1.
1

http://www.sipri.org

29

sas silah snayesi istehsallar v ixracatlar is Qrb l klridir. Stokholm nstitutunun mlumatlarna gr silah istehsal edn irktlrin ilk yzlynd 44- AB, 30-u Qrbi Avropa lklrin mxsusdur. Btn bu statistik rqmlri gstrmkd mqsdimiz onsuz da mlum olan informasiyan xatrlatmaq deyil. sas maraql grnn silah satclarnn slh trfdar olmasdr. Hrbi xrclrin artmas v silahlanma ehtiyac geosiyasi ambisiyalarla v dnyada qaynar nqtlr, dondurulmu mnaqilrin mvcudluu il rtlnir. Yni silahlanma tlbi rqabt mhiti v mharib riski il myyn olunur. Aydn msldir ki, qlobal miqyasl silah ixracatlar n is bu riskin yksk olmas arzu olunandr. Dnyada silahlanmaya daim vsait ayrlmasn rtlndirn bzi nanslara aydnlq gtirmk istrdik. Qlobal iqtisadi bhran raitind irktlrin hrbi xrclrini v mvafiq olaraq satlarn artrmas myyn mqamlardan xbr verir. Tarix gstrir ki, qlobal xarakterli iqtisadi bhranlar hr zaman hrbi xrclrin artmasna tkan vermidir. Misal n, XX srin n gcl iqtisadi tnzzl dvr olan Byk depressiyadan (1929-1933-c illr) Almaniya iqtisadiyyat hrb snayesini artrmaqla iqtisadi chtdn n gcl dvlt kimi xmdr. Hmin dvr AB iqtisadiyyatnda da bu trend zn gstrmidir. Yni bir mnada hrbi xrclr iqtisadiyyatda tkanverici qvv v bhrandan qurtulu yolu kimi baxlmdr. Sonradan bu hrbi arsenaln II dnya mharibsini rtlndirmsi is n qdr acnacaql olsa da, hadislrin mntiqi davamdr. Bellikl, iqtisadi bhran v silahlanma arasnda bir mtnasiblik olduu grnr. Gnmzd d oxar proseslri mahid edirik. Son bir ne ild qlobal miqyasda iqtisadi trdddlr v klr iqtisadiyyatn bir ox sahlrinin rentabelliyini v perspektivlrini bh altna almdr. Bel olan halda dnya tcrbsind artq snaqdan xm silahlanma metodu i salnb. Mhz bu sbbdn d silahlanmaya ayrlan vsaitlrin artmas meylini ilk nvbd bu prizmadan qiymtlndirmk olar. Fikrimizc, qlobal iqtisadi bhran v rb oyan adlanan proses arasnda myyn bir ballq olduunu ehtimal etmk olar. rb 30

dnyasnda ba vern hadislrd Qrb z silah arsenalndan kifayt qdr istifad etdi ki, bu da silah istehsal edn irktlr n yeni sifarilr demkdir. Digr trfdn yeni iqtidara glmi qvvlrin ilk ii silahlanma v thlksizlik n Qrb irktlri il mqavillr balamaq olur. Bu tendensiya rb oyannn ilk halqas olan Sudan hadislrind bel mahid olunmudur. Sudann paralanmas il yeni mstqillik qazanm Cnubi Sudan dnyann silah sat il mul olan irktlrindn byk hcmd silah almaa balad. El bir tssrat yaranr ki, illrdir Sudanda syanlara veriln silahlarn vzi dnilir. Rejim dyiikliyi ba vern lklr silah irktlri n sas bazarlardr. raqn hazrk hakimiyytinin silahlanmaya milyardlarla pul xrclmsin baqa ad vermk olmaz. slind hakimiyyt dyidikdn sonra raqn rsmi xarici siyastin mvafiq olaraq he bir xarici dmni qalmamdr. Digr trfdn hrbi kompaniya dvrnd dadlm infrastruktur, sosial tminat, iqtisadi layihlrl bal byk ilrin grlmsin ehtiyac var. Bel olan halda rsmi Badadn hrbi xrclrinin milyard dollarla llmsinin hans mqsd xidmt etdiyi qaranlq qalr. lklr arasnda mvcud olan mnaqilrin dondurulmu v ziy ytd qalmas da silah satclar n daimi bazar v glir mn byidir. Misal n, Kmir mnaqisinin artq yarm srdir z hllini tapmamas v status-kvonun saxlanmas silah ixracatlar n lverilidir. 2011-ci ild Hindistann dnyann n ox si lah idxal edn lksi, Pakistann da siyahda ilk belikd olmas bu arqumentlrin sassz olmadn gstrir. Dondurulmu mnaqilrin uzanmas silah istehsal edn irktlrin maraqlarna uyun glir. Cnubi Qafqaz regionunda Ermnistan-Azrbaycan Da lq Qaraba mnaqisinin v Grcstandak mnaqilrin d hll olunmasnda qlobal gclr maraql deyil. Silah snayesi il mul olan irktlrin z lklrinin xarici siyastin tsir etmk imkanlarn nzr aldqda is maraql mnzr yaranr. Bu irktlr Qrbin aparc lklrini tmsil etdiyindn onlarn tsir dairsi beynlxalq orbiti hat edir. Yni bu lklr dnyada ba vern btn proseslr tsir etmk imkanlarna malikdirlr. 31

Planetdki btn mnaqilrd hr hans formada sz sahibidirlr. Bel olan halda bu irktlrin dnyann qaynar nqtlrind maraqlar tmin olunur. Bu gnlrd AB Dvlt Departamentinin AB hrbi texnikasnn satlaca lklr siyahsndan Azrbaycann adn xarmas haqqnda mlumata da bu prizmadan baxmaq olar. srail-Flstin mnaqisinin d dnyann qaynar nqtlrindn biri olmasnda maraql trflr var. srail Qrbin regionda daya olaraq daim silahlandrlr. Tk AB srail ild 2 milyard dollara qdr hrbi yardm gstrir. srailin davaml silahlanmas raitind regionun digr lklri n silahlanma yar mhiti formalar. Regiondak bu mumi yardan geri qalmamaq n regionun btn lklri xaricdn masir silah v texnologiyalar alrlar. srailin dmni olan lklr (ran, Suriya, Livan) digr mnblrdn silah idxal etslr d, ksr neft monarxiyalar (Sudiyy rbistan, B, Kveyt) Qrbdn silah almaa stnlk verirlr. slind srail-ran qardurmasnn v rann nv probleminin d bu silahlanmaya xidmt etdiyini ehtimal etmk olar. Bel ki, sraill yaranm rqabt mhitind rann silahlanmas regionun btn lklrin sirayt edir. rann regiondak digr rqiblri d silahlanmaya byk pullar xrclyirlr. Bununla bal bir fakt sadalamaq kifaytdir. Sudiyy rbistan 2011-ci ild AB-a 154 dd F-15SA tipli hrbi tyyar v Almaniyaya 800 dd Leopard-2tipli tank sifari vermidir ki, bu da dnyada n byk rqmlrdn biridir. Mahidlr gstrir ki, Qrbin srail hrbi yardm gstrmsi regionda btn lklrin hrbi xrclrini artrmas il nticlnn zncirvar bir proses sbb olur. slind srail ayrlan vzsiz hrbi yardmlarn dyri Qrb irktlrinin regionun varl lklrin satd silah-sursat hesabna dnmi olur. Bellikl, regionun neftl zngin lklrinin resurslarnn bir hisssi daim bu silahlanma yarna xrcltdirilir. Buna gr d neftin maliyy dyri yksk olduqca Yaxn rq regionunda problemlrin v mnaqilrin bitmycyini gman etmk olar. Bellikl, maraql mnzrnin ahidi oluruq. Dnyada ticartin ksr sahlri qlobal qaydalarla tnzimlnir v lklr qarsnda konkret hdliklr qoyulur. Adi silahlarn transferi il bal milli v 32

regional rivd tnzimlyici vasit v altlr olsa da adi silahlarn ticartini tnzimlyn qlobal mexanizm mvcud deyil. Dorudur, bununla bal tbbslr var. 2-27 iyul 2012-ci il tarixlrind Nyu-Yorkda Silah Ticarti Mqavilsi il bal keiriln BMT-nin konfransn bu tbbslrdn hesab etmk olar. Lakin fikrimizc reallqda bu tdbirlr adi silahlarn tnzimlnmsi n mexanizm ola bilmz. nki bu addm ilk nvbd silah satclarnn maraqlarna uyun glmlidir. Silah satclar is z faliyytlrin mhdudiyyt qoymaq niyytind deyillr. Real mnzr beldir ki, mnaqilrin uzadlmas, qaynar nqtlrd status-kvonun saxlanmas, geosiyasi rqabt mhitinin formaladrlmas istklri il slh ideyas cars olmaq rolu uyun glmir. rst Hbibbyli, iqtisad zr flsf doktoru 12 iyul 2012 1.6. Narkoticart sssiz mharibnin izlri Yeni yzillik beynlxalq mnasibtlr sistemind kardinal d yiikliklrin ba vermsi il sciyylnir. Mhz bu srd dvltlr arasnda laqlrd min illrdir ttbiq olunan nnvi mharib v mstmlk siyasti yeni sisteml vz olundu. Artq qlobal gclrin dnya lklri zrind nzarti mxtlif maliyy institutlar, beynlxalq tkilatlar, qloballama prosesi, mdni intervensiya, kosmopolitizm, qlobal media bksi, htta beynlxalq hquqda ttbiq olunan ikili standartlar vasitsil hyata keirilir. Cmiyytin mxtlif sahlrind bu qlobal mexanizmlr frqli adlarla tqdim olunur. Yni, qlobal gclr trfindn dnyann digr dvltlri zrind milli dyrlrin harmonizasiyasndan tutmu iqtisadiyyatda azad ticart siyastindk btn sahlrd gcllrin mvqeyin xidmt edn mexanizm qurulmudur. XX sr qlobal gclrin z aralarndak mnasibtlri aydnladrlmasna da yeniliklr gtirmidir. 2 dnya mharibsi yaadqdan sonra kemi imperiyalarn nv silahna yiylnmsi hm briyyti mhvolma thlksi il z-z qoydu, hm d qlobal 33

gclr arasnda mnasibtlrd yeni yanamaya sbb oldu. Nv silahna malik olmaqla bu dvltlr arasnda mnasibtlrd birbaa mharib artq istisna olunduu n yeni tzyiq vasitlri ttbiq olunur. Mtbuat v ideoloji mbariz, siyasi blokada, iqtisadi sanksiya, mxtlif formal virus hcumu (kiber-hcumlar, informasiya mkannda virus yaylmas, thlkli virus dayan yoluxucu xstliklr, narkoticart) v digr briyyti tin snaq qarsnda qoyan problemlr. Btn bu mbariz sullar sssiz mharibnin elementlridir. Sssiz mharibd sas silahlardan biri briyytin n byk blas olan narkotik vasitlrdir. Narkomaniya lknin demoqrafik potensialna, genefonduna, halinin sosial statusuna, i qabiliyytin, kriminogen vziyyt tsir baxmndan dvltin milli thlksizliyi n birbaa thdiddir. Buna gr d dnya narkotrafikind mvcud trendlri qeyd olunan aspektdn dyrlndirdikd sssiz mharibnin cizgilri grnr. slind briyyt narkotik maddlrdn silah kimi istifad olunmasna artq ahid olmudur. Sadc 1840-60-c illrd ngiltr bada olmaqla Avropa imperialistlrinin ini tirykl doldurmaq sylri sssiz tmdi v tiryk mhariblri il nticlndi. Britaniya cmiyytinin bzi dairlrind bel bu irkli tiryk ticarti haqqnda uzun illr rzind imperiyann rsvayl kimi danrdlar. Masir dvrmzd d hmin rsvaylq davam edir. Frq is ondadr ki, indi narkotika silahndan mharib olmadan bel istifad edilmsi mahid olunur. BMT-nin Narkotiklr v Cinaytkarlq zr Ofisinin (UNODC) mlumatlarna gr 2011-ci ild dnyada txminn 7000 ton tir yk istehsal olunmudur. Bunun da byk hisssi - drdd f qanstann payna dmdr. Maraqldr ki, fqanstanda narkotik maddlrin istehsal NATO-nun hrbi qvvlrinin bu lky yeridilmsindn sonra 40 df oxalb. Bu is dnya zr narkotik dvriyysinin 2 df artmasna gtirib xarb. Blk d bu msly tsadf kimi d baxmaq olard. Lakin ken srin 70-ci illrind d dnya tiryk istehsalnda liderlik edn lklrin AB silahl qvvlrinin nzarti altnda olmas vziyyti bir qdr dyiir. 34

Statistikaya gr, o zaman dnya tiryk istehsalnn 67%-i Qzl bucaq lklrinin (Myanma, Laos, Tailand) payna drd. Maraqldr ki, bu illrd AB silahl qvvlri hmin lklr yeridilmidi. 1960-1970-ci illrd Vyetnam, Kamboca, Laos v Tailandda AB-n txminn yarm milyon nfrlik hrbi kontingenti yerlmidi. Mtbuatda yaylan qeyri-rsmi mlumatlara gr, o zaman region lklrindn heroinin dnya bazarlarna danmasnda bzi hrbilrin yerli in icmas v AB-dak in diasporu il laqlri mhm rol oynayrd. Hazrda da txminn eyni mnzr yaranr. AB v NATO-nun hrbi kontingenti Hind-in yarmadasnda olduu kimi fqanstana da nzart etdiklri zaman tiryk istehsal zr liderlik bu lky kemidir. Real mnzr is beldir ki, hrbi qvvlrin qeyd olunan lklrd btn proseslr nzart etdiyi bir raitd narkotik istehsal v ixracnn qarsn ala bilmmyi sual dourur. nki AB znn milli thlksizliyi n birbaa thdid olan Kolumbiyada narkotik plantasiyalarna tyyarlr vasitsil xsusi kimyvi vasit sprk kokainin istehsaln bir ild 75% azalda bilmidir. Bel olan halda AB-n znn tam nzarti altnda olan fqanstanda narkotik tarlalarn mhv etmmyi qaranlq mtlblrdn xbr verir. mumiyytl mtbuata szan mlumatlara gr koalisiya qvvlri xaxa tarlalarnn mhv edilmsin trfdar deyillr. sas arqument olaraq is bu tarlalar mhv edildiyi halda fqan kinilrin isiz qalacan v taliban dylrin qoulacandan ehtiyat etmlri il laqlndirirlr. Bununla bal 2009-cu ild AB-n fqanstanda xsusi nmayndsi olan Riard Holbruk da bildirmidi ki, fqanstanda xaxa tarlalarnn mhv edilmsi pulun lazmsz srf olunmasdr. Bu addm taliblrin narkoticartdn glirlrini azaltmamaqla brabr fqan kndlilrinin dylr qoulmasna gtirib xarr. Bellikl, ehtimal etmk olar ki, fqanstann yerldiyi geosiyasi mvqe bzi suallara aydnlq gtir bilr. Avrasiyann mrkzind yerln bu lk AB-n geosiyasi shnd balca rqiblri olan Rusiya v inin yaxnlndadr. Bu ikiliy Avropa ttifaqn da lav etdikd AB-n qlobal shnd btn sas rqiblrinin tam siyahs sadalanm olur. fqanstanda istehsal olunan narkotik maddlrin 35

20%-nin Rusiyaya, 19%-nin Avropaya, 15%-nin is in danmas myyn mqamlardan xbr verir. fqanstan srhdlrinin qorunma sviyysi v tranzit marrutlar istiqamtind mrkzi ha kimiyytin nzartind olmayan razilrin olmas is narkotik maddlrin danmasn asanladrr. Sssiz mharibnin hdfind ilk istiqamt Rusiyadr. Son illr Rusiyada hali durmadan azalr (2011-ci ilin mlumatna gr 139 milyon nfr db), gnclrin say v aktivliyi gerilyir. Dnyada n ox uaq narkoman Rusiyadadr. Demoqraflarn hesablamalarna gr 2100-c ild Rusiyann halisi cmi 80 milyon nfr olacaq. lkd illik 70 ton tiryk istifad edilir. Rusiyada faktiki olaraq narkotik maddlrdn asl olan 2-2,5 milyon nfr insan var. ld txminn 30-40 min adam artq dozadan lr, 70 min yaxn lm is narkotik maddlrdn istifad il laqdardr. Mqayis n qeyd edk ki, bu Sovet ordusunun fqanstan ial zaman SSRnin zldiyi itkilrdn dflrl byk rqmdir. Rusiyada balca dini azlq olan mslman aillrin oxuaql olduunu v qeyri-ruslarn sasn mslman olduunu nzr aldqda lknin demoqrafik glcyinin indikindn olduqca frqli olaca bhsizdir. Bellikl, narkotik maddlr vasitsil Rusiyann demoqrafik strukturuna ynlmi zrb ilk nvbd onun qlobal gc olaraq shndn xarlmasna hesablanmdr. Hazrk rqmlr gstrir ki, bu sssiz mharib yaxn perspektivd Rusiyann zl bilcyi istniln isti mnaqidn daha thlklidir. fqanstandan ixrac olunan narkotik maddlrin son tyinat nqtlrindn biri d Avropadr. Avropada narkotik maddlrdn istifadnin liberal qanunlarla tnzimlnmsi il laqdar narkotrafik n bu region lverili bazardr. Mslnin bir digr trfi d var ki, Avropada cmiyytin znn narkotik aludiliyi sssiz mharib aparanlar n real ans yaratmdr. Avropada demoqrafik vziyytin perspektivlri nvbti yzillik n yax perspektivlr vd etmir. ksr lklrd halinin tbii azalmas gedir. Digr trfdn is miqrantlar say etibaril ilbil artmaqla, cmiyytd daha aktiv itiraklara evriliblr. Miqrantlara qar narkotika il bal srt tlblr olduunu v bu il laqdar olanlarn zaman-zaman Avropa36

dan deportasiya olduunu nzr aldqda bel bir mnzr yaranr ki, narkotik maddlrin daha ox yerlilr tsiri aktual problem kimi ortaya xr. Yni, narkotik istifadisi v ya satcs olan miqrantlar deportasiya olunmaqla tbii filtrasiyadan keirlr. Bununla da Avropann yerli halisin nisbtn yeni sakinlr - miqrantlar narkotikann fsadlarndan daha uzaq olurlar. Bel olan halda is 100 il sonra Avropann demoqrafik strukturunda ciddi dyiikliklr ehtimal olunur. Maraql bir mqam da var ki, narkotik maddlrin Avropaya danmasnda Azrbaycann Ermnistan trfindn ial olunmu razilri xsusi mvqey malikdir. Dalq Qaraba razisindn narkomafiya istifad edir. Narkotik maddlrin tranzitind sas marrutlardan biri fqanstan-ran-Azrbaycan (ial altnda olan Dalq Qaraba)Ermnistan-Grcstan-Avropadr. Dalq Qarabada narkotik laboratoriyalarn da faliyyti haqnda mlumatlar var. al altnda olan razilrdn ermnilr hm tranzit, hm d istehsal kimi istifad edirlr. Avropa ttifaq dvltlri is bu mnaqinin hll olunmasnda qtiyytli mvqe ortaya qoymamaqla btn bunlara gz yummu olurlar. Bellikl, yeni minillikd qlobal siyasi arenada frqli metod v taktikalardan istifad edirlr. Mahiyyt is dyimyib. gr kemid qlobal gclr imperiya altnda byk razilri ial edib, orda aalq edirdilrs, indi d hmin gclr demokratiya v dalt prinsiplri arxasnda gizlnrk eyni siyasti yeridirlr. Qlobal gclrin ken srlrd qardurmas dnya mhariblri il nticlnirdi v qsa mddtd milyonlarla insan tlfatna, dadlm infrastruktura v digr sosial flaktlr sbb olurdu. ndi d bu qvvlrin mbarizsi oxlu insan lmn, iqtisadi bhranlara, acla v digr humanitar problemlr sbb olur. Sadc nticlr qsa mddtd deyil, nisbtn uzaq perspektivd zn gstrir. Htta mbariz daha da acmasz olub. Vurulan zrblr is bumeranq effekti d ver bilir. Yni hr hans bir lky qar ynlmi narkotik maddlr kimi yeni silahlar z lklrin d zrb vura bilr. Artq mbariz dy meydannda olmad n sad insanlarn qurban getmsi adilib. Lakin sas hqiqt budur ki, kimin qalib glcyindn asl olmayaraq uduzan briyytdir. Newtimes.az 1 avqust 2012 37

1.7. Beynlxalq QHT-lr kimlr v ny xidmt edir v yaxud xsusi missiyal aktor Bu yaxnlarda Qrb mtbuatnda gedn bir mlumat diqqtimi kdi. 16 AB, 16 Misir, hminin Almaniya, Serbiya, Flstin v ordaniya vtndalarndan ibart 43 nfr QHT zv xaricdn gln pullarn mnimsnilmsind ittiham edilrk Misird hbs olunub. Dvlt Katibi Hillari Klinton is mslnin ciddi aradrlacan vd edir1. in n maraql chtlrindn biri d budur ki, AB nqliyyat katibinin olunun da ad bu qalmaqalda hallanmaqdadr2. Bu mlumat beynlxalq sahd faliyyt gstrn Qeyri-Hkumt Tkilatlarnn faliyytini aradrmaa maraq yaratd: beynlxalq QHT-lr ndir, nec faliyyt gstrir v hans mqsd v mramlara xidmt edir? Olduqca da maraql nticlrl mahid olunur. Adndan grndy kimi, Qeyri-Hkumt Tkilat dvlt v ya dvltlraras qurumlara bal olmayan, fiziki v ya hquqi xslr trfindn yaradlan, faliyytlrini dvlt bal olmadan srdrn hquq subyektidir. 1863-c ild tsis ediln Beynlxalq Qrmz Xa Komitsi sver hkumti il laqsinin olmasna baxmayaraq, beynlxalq QHT-lrin ilk nmunsi kimi tannr. Bununla brabr, beynlxalq QHT-lr beynlxalq hquqa BMT-nin yaranmasndan sonra, daha dqiq desk, BMT Xartiyasnn 10-cu blmsinin 71-ci maddsi saysind daxil oldu ki, bu madd hmin tkilatlara mslhti statusu verir v onlarn beynlxalq faliyytin hquqi zmin yaradr. 5 il sonra, BMT-nin ixtisaslam orqanlarndan olan ECOSOC is znn 288(X) nmrli, 27 fevral tarixli qtnamsind beynlxalq mqavil il yaradlmayan btn tkilatlar beynlxalq QHT srasna daxil edir. Tarix nzr salsaq, beynlxalq QHT-lrin bir ox sahlrd, misal n, mharib zaman yarallarn v hrbi sirlrin, elc
http://www.washingtonpost.com/world/middle-east/egypt-presses-aheadwith-ngo-trial-of-americans-that-has-put-severe-strain-on-us-ties/2012/02/25/ gIQACjiJaR_story.html 2 http://www.egyptindependent.com/node/681951
1

38

d mlki xslrin mdafisi, klliyin lv edilmsi, qadnlara ssverm hququnun tannmas, trksilah msllrind mhm rol oynadqlarn gr bilrik. Htta bzi QHT-lr (Beynlxalq Qrmz Xa Komitsi) Nobel Slh Mkafatna bel layq grlblr. Gnmzd beynlxalq sviyyd faliyyt gstrn QHT-lrin say minlrldir. Sadc onu qeyd etmk kifaytdir ki, ECOSOC trfindn mslhti statusu alm beynlxalq QHT-lrin say 2011-ci ilin noyabr ay n 3536-a brabrdir1. Bundan lav, digr beynlxalq tkilatlar da bu v ya baqa QHT-lr bu cr status tanmaqda srbstdirlr. Nzri baxmdan, QHT-lrin faliyyt sahlri olduqca geni dir: insan hquqlarndan ekologiyaya, hmrylikdn humanitar faliyyt, oradan is beyin mrkzlrin qdr uzanr. Bel tkilatlarn bzilrinin faliyyti konkret sahni hat etdiyi halda (Beynlxalq Qrmz Xa Komitsi, Qrinpis, Srhdsiz Hkimlr, Uaqlar Qoruyaq v s.), sasn demokratiya v insan hquqlar sahsind ixtisaslaan digrlrinin (Aq Cmiyyt nstitutu, Beynlxalq Respublikalar nstitutu, Beynlxalq Bhran Qrupu, Beynlxalq ffaflq Tkilat, Beynlxalq Amnistiya Tkilat, Slh Korpusu, Azadlq Evi, Srhdsiz Reportyorlar, Milli Demokratiya nstitutu v s.) faliyyti olduqca geni sahni hat edir. O zaman bel bir sual xr qarmza: bugnk beynlxalq QHT-lr hqiqtn d tarixi missiyalarna sadiqdirlr? Onlar faliyytlrini mstqil kild, he bir xarici tsir mruz qalmadan davam etdir bilirlrmi? Tssflr olsun ki, bu sualn cavab o qdr d rkaan deyil. Hr eydn vvl, QHT-lrin adndak iddiaya baxmayaraq, onlar he d hr zaman hkumtdnknar tkilatlar olmurlar. Alman alimi Ralf Blazerin tdqiqatlar sbut edir ki, onlar ksr hallarda dvlt aparatndan asl olurlar2. Bu asllq da mxtlif sbbdn ola bilir. ksr hallarda onlarn zldiyi maliyy tinliklri bu asll daha da artrr. Nec deyrlr, pulunu vern musiqini sifari edir. Maliyy asll QHTlri z prinsiplrini, flsflrini bir knara qoyaraq, donor v lobbiilik tkilatlarnn maraqlarn mdafi etmy mcbur edir.
1 2

http://csonet.org/content/documents/E2011INF4.pdf http://www.cairn.info/resume.php?ID_ARTICLE=AG_668_0359

39

Maliyy asllna paralel olaraq, QHT-lrin faliyytin klg salan amillrdn biri d siyasi amillrdir. Misal n, insan hquqlar, fikir azadl, demokratiya kimi sahlrd faliyyt gstrn QHTlrin istifad etdiklri meyarlarn n olduu, monitorinqlri hans formul sasnda apardqlar v dvltlri hans dyrlr sasnda bu v ya baqa kateqoriyaya aid etdiklri mcrrd olduundan, trtib etdiklri hesabatlar he d hr ks trfindn birmnal qarlanmr v ox zaman qrzlilikd ittiham olunurlar. Misal n, Belika Konstitusiya Mhkmsinin hakimi Jan-Pol Murman z msahibsind Beynlxalq Amnistiya Tkilatnn verdiyi byanatlarn daha ox reallqdan knar olub, hqiqti ks etdirmdiyini bildirmidir1. Analitiklrin qeyd etdiyin sasn, bzi dvltlr bilrkdn QHT-lri z maraqlar istiqamtind istifad edir. Bel ki, zlrinin diplomatik norma v prinsiplr sadiq olduqlarn gstrmy alan bu cr dvltlr baqa dvltlr haqqnda demk istdiklrini beynlxalq QHT-lrin dili il deyir, beynlxalq almd onlar haqqnda imic formaladrr v zlrinin xarici siyastlrind hmin QHTlrin hesabatlarna istinad edrk hrkt edirlr. Bu sbbdndir ki, bu sahd faliyyt gstrn beynlxalq QHT-lr bir ox lklrd etimad azalmaqdadr. QHT-lrin adlar bzn mxtlif qalmaqallarda da hallanmaqdadr. Bel ki, Fransal tdqiqat-jurnalist Silvi Brnel z aradrmalarnda humanitar sahd faliyyt gstrn QHT-lrin humanitar yardm mqsdil toplanm pullarn mnimsnilmsind v irkli pullarn yuyulmasndak faliyytindn trafl bhs edir2. Digr tdqiqat Aley Smit gr is, tkc Haitid ba vern tbii flakt zaman QHT-lr vasitsil nzrd tutulduundan baqa istifadlr srf olunan pullarn mbli yz milyonlarla llr3. Dhtli haldr ki, Qrb mtbuatnn verdiyi mlumata gr, Haiti n ayrlm humanitar yardm bu kild paylanb: hr 1 amerikan dollarnn 42 senti flakt yadm, 33 senti AB ordusuna yardm, 9 senti rzaq,
http://www.sia.az/index.php?action=static_detail&static_id=187405 Sylvie Brunel, Du local au global- Le rle ambigu des organisations nongouvernementales (ONG) dans le dveloppement, Historiens & Gographes, n395 3 http://www.counterpunch.org/2010/02/24/haiti-and-the-aid-racket/
1 2

40

9 senti rzan danmas, 5 senti Haitid zrrknlr kompensasiya, 1 sentdn az mbli Haiti hkumtin yardm, yarm senti is Dominikan hkumtin yardm n srf olunub1. Bu cr tkilatlarn n maraql funksiyalarndan biri d kadr hrktliliyidir. Bilindiyi kimi, QHT-lrin subvensiya v yardm alma hquqlar mvcuddur v buna mhdudiyyt qoyulmur. Bu baxmdan, vzifd ikn zlrini yax aparan v ya QHT-lr yax pul qazandran inzibati-siyasi elita vzifdn getdikdn sonra o tkilatlarda mslhti vzifsin tyin edilir v olduqca yksk mbld mvacib alrlar. Nfuzlu beynlxalq QHT-lrin idar heytinin v mslht urasnn trkibin nzr salarsaq, biz he d yad olmayan sabiqlrin simalar il rastlaa bilrik. Misal n, Beynlxalq Amnistiya Tkilatnn yeni tyin olunmu icra Suzan Nosel AB Dvlt Katibinin sabiq mavinlrindn biridir. Eyni kild, Beynlxalq Bhran qrupunun sdri Tomas Pikkering (sabiq sfir) v cra komitsinin zv Morton Abramovi (Dvlt Katibinin sabiq mavini) d tkilata glmdn vvl Dvlt Departamentind faliyyt gstrmidir. Azadlq Evi tkilatnn dar Heytinin sdri Uilyam Taft is Mdafi Katibinin sabiq mavinidir. Beynlxalq QHT-lrin leyhin ifad ediln ittihamlardan biri d onlarn agentlr n rtk tkil etmsidir. Misal n, Rusiya Federal Thlksizlik Xidmtinin rhbri Nikolay Patruev qeyd etmidir ki, ngiltr v AB beynlxalq QHT-lri (xsusil d Slh Korpusu v Beynlxalq Respublikalar nstitutunu) kemi sovet respublikalarnda bu mqsdl istifad etmidir2. Beynlxalq QHTlrin bel missiyas htta onlarn rhbrlri trfindn d etiraf olunub. Misal n, Demokratiya namin Beynlxalq Endoument tkilatnn tsisisi Alen Veynteyn 1991-ci ildki msahibsind qeyd etmidir ki, onlarn indiki missiyalarnn ksriyyti 25 il vvl Mrkzi Kfiyyat darsi trfindn hyata keirilirdi3.
http://www.huffingtonpost.com/2010/01/27/haiti-government-gets-1-p_n_438938.html http://www.guardian.co.uk/world/2005/may/13/russia.nickpatonwalsh 3 William Blum,Rogue State: A Guide to the Worlds Only Superpower, 3rded. (Monroe, ME: Common Courage Press, 2005) p 239
1

41

Tbii ki, QHT-lrin beynlxalq faliyytinin baqa mqsdlri d mvcuddur. Bunun n bariz nmunsi is insan hquqlar v demokratiya devizi altnda yrdln birbaa mdaxililikdir. Fransal tdqiqat Mark Antuan Pruz d Monklonun aradrmasna gr, Grcstan, Ukrayna v Qrzstan kimi lklrd ba vern inqilablarn aparc qvvsi mhz beynlxalq QHT-lr olmudur1. Bir ox analitiklr hminin rb baharnn da eyni kild beynlxalq QHT-lrin faliyyti saysind ba verdiyini ifad edirlr. Bu fikir Fransada faliyyt gstrn Kfiyyat Msllri zr Fransz Tdqiqat Mrkzinin direktoru Erik Dnese trfindn d tsdiq olunur. O qeyd edir ki, hl 2007-2008-ci ildn balayaraq, Azadlq Evi, Beynlxalq Respublikalar nstitutu kimi amerikan QHT-lri bloqerlr, hrkat liderlrin konfranslar, treninqlr tkil edrk inqilaba hazrlq ilri grrdlr2. Bu yazlanlar onu demy sas verir ki, beynlxalq Qeyri-Hkumt Tkilatlar knardan seyr edinc mstqil faliyyt gstrn neytral, milli mstvid aid olduu dvltin maraqlarn yerin yetirn, beynlxalq mstvid is digr lklrin dvltlrinin maraqlarna zidd hrkt edn tkilat funksiyalarn yerin yetirirlr. Newtimes.az 12 aprel 2012 1.8. Beinci kolonun sas maliyy daya Soros Fondu Yeni dnya nizamnn xsusiyytlri II Dnya Mharibsindn sonra beynlxalq mnasibtlr sis temind xarici siyastin metod v taktikalarnda ciddi dyiikliklr ba vermidir. Uzun srlr qlobal gclrin mstmlkilik siyasti zrind qurulan siyasi kursun mahiyyti dyims d, yeni metodlar ttbiq olunmaa balanmdr. Kemi imperialistlrin maraq http://www.politiqueinternationale.com/revue/read2.php?id_ revue=116&id=656&content=texte 2 http://sos-crise.over-blog.com/article-la-verite-sur-les-revolutions-arabes-tousfloues-role-des-militaires-76414331.html
1

42

larn artq rsmi dairlrdn daha ox qeyri-hkumt tkilatlar, fondlar, beyin mrkzlri, media-holdinqlr qoruyurlar. Btn bu qurumlar Qrbin xarici siyastinin yeni silahlardr. Taktiki dyiiklik olaraq is artq birbaa ial deyil, hdfd olan lklrin daxilind z laltlar - beinci kolon vasitsil hrkt nzrd tutulur. Bu mnada Qrb lklri sanki sbbkar olduqlar dnya mhariblrini, kemi mstmlkilik nnlrini yaddan xardblar. vzind onlarn demokratiya v insan haqlarn bhan etmkl btn dnya zrind tsir mexanizmi yaratmaq istklri mahid olunur. Qrbin yeni dnya siyasti lklr v regionlar n frqli altlrl aparlr. Bu yeni dnya nizam fqanstan v raq kimi lklrd birbaa hrbi mdaxil hesabnadrsa, bzi lklrd, xsusil d post-sovet mkannda vtnda cmiyyti tkilatlar vasitsil h yata keirilir. Cmiyytin transformasiyas layihlri ad altnda sa p zndn baltalar z cmiyytlrin hrbi mdaxildn d ar zrblr vura bilirlr. AB bada olmaqla Qrb lklri demokratiya v insan haqlarna saslanan dnya sisteminin qurulmasn sas mqsdlri elan etdikdn sonra yeni mnzr yaranmdr. AB n demokratiya hans metodla olursa olsun, ixrac edilmli olan bir mhsul kimi baxlr. Bu zaman is hdfdki lklrin milli xsusiyytlri, yerli rait v digr arqumentlr nzr alnmr. Nticd demokratiya adlandrdqlar prinsiplr bel demokratik olmayan metodla zorla yaylmaa allr. Bu istiqamtd milli maraqlarn mdafiisi olan dvltlr Qrbin planlarna uyun glmir. Ona gr d, Qrb fondlar, beyin mrkzlri, siyasi partiyalar, bldiyylr v qeyrihkumt tkilatlar yerli trfdalar il qurduqlar birbaa laq hesabna dvltin knarda qalmasn istyirlr. Thsil, mdniyyt, incsnt sahlrin ayrlan qrantlar hesabna cmiyytin milli tfkkrn yox edrk, kosmopolit dyrlr alanmaa allr. Btn bu anti-milli faliyytd is onlarn sas midlri mxtlif vasitlrl l aldqlar beinci kolon nmayndlrindir. 43

Beinci kolonun mhm donoru maliyy mhtkiri Corc Soros Beynlxalq mstvid beinci kolon Qrbin mxtlif fondlar trfindn maliyyldirilir. Bel maliyy dayaqlarnn n mhmlrindn biri d Soros fondlardr. Biznesdn tutmu missio nerliy qdr mxtlif sahlri hat edn bu fondlarn banda Corc Soros dayanr. Forbes jurnalnn 2012-ci il mlumatna sasn, o, 20 milyard dollarlq srvt malik olmaqla AB-n n varl 7-ci milyarderidir. Corc Sorosun xeyriyyilik missiyas 1979-cu ild tsis edilmi Aq Cmiyyt nstitutu il balamdr. Hazrda bu qurum dnyann 30-dan ox lksind faliyyt gstrir. 2009-cu ild Aq Cmiyyt nstitutunun Yardm Fondu dnya zr btn proqramlara 683 milyon dollar (OS Report 2009) xrclmidir. Corc Sorosun yaratd bu fondlar demokratiya v insan haqlarn ld bayraq tutan onlarla tkilat maliyyldirir. Xsusn Varava Mqavilsi Pakt daldqdan sonra btn inqilab v evrililrd Sorosun ad hallanr. Gl inqilablarnda Soros sas aktorlardan biridir. AB-n hkumt olaraq nfuzunun zif olduu ksr regionlarda (slam lklri, post-sovet, sosialist, Cnub-rqi Asiya) bu fond n aktiv rol oynayr. mumilikd dnyada Corc Sorosun ad daha ox mxtlif maliyy frldaqlarnda hallanr. O, Londonda thsil alarkn mhur filosof Karl Popperdn tsirlnrk hyat kredosu olaraq myynldirdiyi aq cmiyyt quruculuu ideyasn bu frldaqlar rt-basdr etmk n mhartl istifad edir. Onun grnmyn himaydarlar is demokratiya v insan haqlar ruporu olma mqabilind Sorosun btn maliyy mhtkirliklrin rait yaradrlar. Sorosun qlobal miqyasda aq cmiyyt yaratmaq tbbs he d birmnal qarlanmr. Onun bu ideyalar altnda lkdaxili tzyiq qruplar yaratmaq niyyti daha ox vtnda cmiyytini satn almaq plan kimi qiymtlndirilir. AB-da bel Sorosun maliyy imperiyas daim tnqid hdfin ddir. Bel ki, bu mhur xeyriyyi lkd varllar n daha ar vergi yk v faliyytlrin ciddi nzart mexanizmi tlb etdiyi halda, z daim nzartdn yaynmaa alr. Onun sas qazancn tkil edn irktlr oforlardr. Corc Soros maliyy mliyyatlarn 1969-cu ild yaratd Quantum Fund NV vasitsil hyata kei44

rir. Rsmi olaraq bu irkt Holland Antil adalarnda qeydiyyatdadr v Corc Soros idar heytind tmsil olunmur, yalnz investisiya mslhtisidir. Bu tip fondlarda shmdarlar aqlanmr. Quantum Fundun ad dnyann btn yerlrind qaranlq maliyy mliyyatlarnda hallanr. Qrib bir paradoks yaranr: AB-da varllar n daha ar rtlr tlb edn birisi mxtlif yollarla vergidn yaynr v htta lkd vergi qeydiyyatnda deyil. Sorosun maliyy imperiyas faliyytin nzart gcl olmayan investisiya banklar, ofor investisiya fondlar, hedge fondlar v bu kimi qurumlar zrind qurulub. Hazrk qlobal iqtisadi bhranda bu tsisatlarn mstsna rolu var v ekspertlr onlara nzartl bal yeni mexanizmlri ciddi mzakir edirlr. AB-da maliyy bazarnn sabitliyin nzartl bal 2010-cu ild yeni qanun qbul olunmudur (qanun onu hazrlayan konqresmenlr Kris Dodd- Barni Frankn ad il adlanr). Maraqldr ki, 2012-ci ilin avqust ayndan etibarn Dodd-Frank qanununun qvvy minmsini nzr alaraq Soros Fondu drhal z faliyytind taktiki dyiiklik etmidir. Bel ki, Corc Soros bildirmidir ki, Soros Fund Management LLC dvriyysind yalnz zn v ailsin mxsus vsaitlri saxlayacaq, digr xslrin srmaylri is zlrin qaytarlacaq. nki bu qanuna sasn hmin tarixdn etibarn AB-da irktlr dvriyyd nc xslrin vsaitini saxlamaqda davam edrs AB Qiymtli Kazlar v Birjalar zr Federal Komissiyasnda (SEC) qeydiyyatdan kemli v konfidensial mlumatlar da daxil olmaqla mtmadi olaraq federal hkumt qarsnda hesabat vermlidirlr. Corc Soros is bunu istmdi. Aq cmiyyt qurucusunun ffaflqdan kinmsi is dnyada dalt arlarn n rsmi, n d qeyri hkumt tkilatlarn bir azca da olsa narahat etmdi. nki bu dairlrin sas maliyy mnbyi v idaredni el Soros v onun havadarlardr. Soros imperiyasnn hrmk toru Soros Fondunun sas faliyyt mexanizmi iqtisadi asllq zrind qurulub. Hdfd olan lklrd sabitliyi pozmaqla iqtisadiyyatda inkiafn qars alnr. Yaranan durunluq raitind is 45

istehsal azalr, isizlik artr, lknin maliyy resurslarna tlbat artr. Bu zaman beynlxalq maliyy institutlar, Qrbin maliyy mhtrkirlri investisiya fondlar, hedge fondlar drhal hrkt kerk milli dvltlrin borclanmasna v asl duruma dmsin sbb olurlar. Tsadfi deyil ki, btn iqtisadi trddd v bhranlarda Sorosun Quantum Fondunun ad hallanr. Sonrak proseslrin thlili gstrir ki, Sorosun fondlar maliyy bazarna sni mdaxillrl qsa mddtli durunluq yarada bilir v bu mddtdn istifad edrk drhal mxtlif mliyyatlar apararaq milyonlarla dollar qazanc ld edir. 1997-ci il rqi Asiya iqtisadi bhrannda, 1998-ci il Rusiya iqtisadi bhrannda Soros fondlarnn myi var. Maraqldr ki, Soros htta ngiltry bel rhm etmmidir. Sorosun maliyy mhtkirliyi btn dnyaya mlumdur. Ona gr d avrobondlarn realladrlmas il bal onun tkliflrin iqtisadlar bh il yanarlar. Corc Soros birjada avroya qar oynamayacan bildirs d he ks ona inanmr. Dnya 1992-ci ild Sorosun funt sterlinql bal spekulyasiyada bir gnd 1 milyard dollar qazanmasn hl unutmayb. 1992-ci ilin sentyabr aynn 16s ngiltr tarixind Qara rnb kimi yadda qalmdr. Sorosun keirdiyi maliyy mliyyatlar nticsind funt-sterlinqin dyri birdn-bir 12% aa dr ki, bu da Sorosun bir gecd 1,1 milyard dollardan ox glir qazanmasna sbb olur. Bundan sonra onu ngiltr bankn dadan xs adlandrmaa balayrlar. Soros z is hmin rnbni A rnb adlandrr. Asiya bazarlarndak mhtkirliklrd d Soros sas itirakdr. Malayziyann kemi Ba naziri Mahathir Mohamad bildirmidir ki, 1997-ci il rqi Asiya bazarlarnn kmsin gr Quantum Fond da msuliyyt dayr. Onun fikrinc, bhrana qdrki 3 ild Sorosun fondu rqi Asiya fond bazarna v danmaz mlakna qsamddtli spekulyativ investisiya qoymudur. Sonra is valyutann ilkin devalvasiya ehtimalnda drhal sataraq bazarda spekulyasiya n rait yaratmdr. Dnyann bir sra lklrind Soros fondlarnn faliyyti dayandrlb v ya mhkmy verilib. 2002-ci ild Paris mhkmsi Corc Soro46

su Societe Generale bank haqqnda mxfi mlumatlar bilmsindn sui-istifad edrk onun shmlrinin alq-satqsndan byk qazanc gtrdy n 2,2 mln. avro mblind crimlmidir. 2009-cu ild Macarstann n byk bank OTP Bank Nyrt-n shmlrinin mqsdli kild dyrdn dmsi haqqnda spekulyasiya yaradaraq bundan faydaland n Soros Fund Management 2,2 mln. dollar crimlnmidir. Rusiyada da birjada Sorosun mhtkirliyi il bal msl qalx mdr. Rus kfiyyat myyn etmidir ki, Soros sve v Dani marka derivativlri vasitsil Rusiya Fond bazarna hcum etmk niyytinddir. Mhz bundan sonra Rusiyada qeyri hkumt tkilatlarnn xaricdn maliyyldirmsinin qadaan edilmsi il bal qrar qbul olundu v Aq Cmiyyt nstitutunun faliyyti mhdudladrld. Belarusda, zbkistanda, Trkmnistanda da Aq Cmiyyt nstitutunun faliyyti qadaan olunub. Qrant aludilri koramal rolunda Tcrb gstrir ki, Soros hr df birjada hanssa valyutann mznnsin tsir etmk n vvlc ktlvi informasiya vasitlri v analitik nrlr trfindn informasiya hcumu tkil edir. Mhz bu sbbdn d Soros fondlar bir ox mhur media qurumlarn v nrlrini, beyin mrkzlrini maliyyldirir. Sorosun hdf ald lky ilk hcumu informasiya mkannda olur v dnya ictimaiyytind hmin lk haqqnda mnfi obraz yaratmaa ynlir. Huffungton Post qzeti, Eurasianet internet nri birbaa Corc Sorosa mxsusdur. Aq Cmiyyt nstitutu faliyyt gstrdiyi lklrd jurnalistlr birliklrini, alimlri, hquqnaslar, radiolar, insan haqlar drnk lrini maliyyldirir v ya bu qurumlar n mkafatlar tsis edir.Soros qrantnn aludilrin evriln bu mkafatlar is beinci kolonun sas bazasn tkil edirlr. Soros Fondu bir sra beyin mrkzlrinin maliyyldirilmsind d itirak edir. Bu beyin mrkzlrinin arasnda Brookings nstitutu, Amerikann Glcyi namin nstitut (nstitute for Americas 47

Future), Siyasi Tdqiqatlar nstitutu (Institute for Policy Studies), Xarici laqlr zr Avropa urasnn (European Council on Foreign Relations) adn kmk kifaytdir ki, Sorosun tsir imkanlarn qiymtlndir bilsn. Qeyd etmy dyr ki, tkc Xarici laqlr zr Avropa urasnn Mslhtilr urasna Corc Sorosla yana Avropa dvltlrinin 4 kemi Prezidenti, 12 kemi Ba nazir, 7 hazrk v 17 kemi xarici ilr nazirlri, Avropa ttifaqnn 5 kemi komissar, NATO-nun 3 kemi Ba katibi daxildir. Corc Soros Bilderberq klubunun aktiv itiraklarndandr. Mlum olduu kimi, ictimaiyyt n bal olan bu kluba itiraklarn d biri hkumt v siyastilr, qalan is maliyy, snaye, thsil, aparc media-holdinqlrin nfuzlu xslri arasndan dvt olunur. Bilderberq klubunun daimi zvly mvcud deyil. Hr il idaredici komit iclasa yz yaxn insan dvt edir, onlardan hr biri sirri qorumaqla bal hdlik gtrr. Bu klubu bzn gizli dnya idaretm sisteminin sas mrkzi hesab edirlr. Corc Soros bu mistik klub vasitsil prdarxas siyasi proseslrd itirak edir, dnyann siyasi fikrin tsir ed bilck tkilatlar dstklyir. znn hyat flsfsini aq cmiyyt quruculuu elan edn birinin qapal tkilatlarda faliyyti is olduqca tzadl grnr. Aq Cmiyyt nstitutu bir sra beynlxalq QHT-lrin d sas maliyy dayadr. Amnesty International, Human Rights Watch, Free Press, Mercy Corps, Beynlxalq Bhran Qrupu sas benefisiarlardr. Aq Cmiyyt nstitutu Human Rights Watch tkilatnn birbaa donorudur. 2011-ci ild tkilatn 128 milyon dollarlq qrant layihlrinin 100 milyonu Soros Fondu trfindn maliyyldirilmidir. Corc Soros Beynlxalq Bhran Qrupunun craedici Komitsinin 8 zvndn biridir. Freedom House tkilatnn 80% xrclrini AB rsmi orqanlar - AB-n Beynlxalq nkiaf Agentliyi v AB nformasiya Agentliyi (USA) maliyyldirir. Digr mhm donorlardan biri d Soros Foundationsdir. Srhdsiz Reportyorlar tkilatnn maliyylmsind d Aq Cmiyyt nstitutunun pay var. 48

Bellikl, maraql mnzr mahid olunur. Aydn olur ki, btn bu qondarma insan haqlar mdafiilri bir mrkzdn idar olunur. Avroviziya mahn msabiqsi rfsind Azrbaycann leyhin qara piar aparan Amnesty International, Human Rights Watch kimi beynlxalq tkilatlarn Azrbaycana qar dezinformasiyalarnn balca mqsdi Qrbin neoimperialist mqsdlrin xidmt etmkdir. Corc Soros kimi z biznes maraqlarn hr eydn uca tutan birinin havadarlq etdiyi tkilatlarn daltsiz mvqeyinin hqiqiliyi is inandrc deyil. mumiyytl, Azrbaycanda Aq Cmiyyt nstitutu bada olmaqla xarici donorlarn qrant ayrd layihlr insanda bel tssrat yaradr ki, bu qrantlar sadc qrant vermk xatirin verilir. nki layihlrin ksriyyti formaldr, real problemlri hat etmir. Azrbaycanda vtnprvr, hrbi ynml QHT-lrin layihlrin AB v Avropadak fondlarn, institutlarn bir df olsun bel maliyy ayrmamalar da danlmaz faktdr. Shiyy sahsind ayrlan qrantlar narkomaniyaya qardr yoxsa qara piar n lazmdr He bir mnvi dyrlr hrmt etmyn Sorosun dnyada insan haqlar mdafii tkilatlarna havadarlq etmsinin arxasnda is baqa sbblr dayanr. Corc Soros AB daxilind bel z maraqlar rivsind x edir. Bel ki, o, marixuanann leqalladrlmas tklifi il x edir. CNN-in mlumatlarna gr, milyarder Kaliforniyada marixuanann leqalladrlmas n referendum keirilmsin milyonlarla dollar pul xrclyib. Onun fantaziyasna gr, marixuanann leqallamas v bu sa h y nzart marixuanann yaylmas v satna qar aparlan m barizd xrclnn byk hcmd maliyy vsaitin qnat etmy imkan verck. San Fransiskoda Tayds Fondu Soros Fondundan narkomanlara pulsuz pris paylanmas n 1 milyon vsait ala bilib. Narkotiklrin qanunildirilmsi trfdar olan gcl tsir edici drman vasitlri sahsind siyast fonduna (DPF) 15 mln. dollar 49

ayrb. Sorosun dstkldiyi Human Rights Watch tkilat ABn narkotik maddlr istehsal bhansi il Kolumbiyann daxili ilrin qarmasna qar x edir. Grndy kimi insan haqlar yalnz lazm olanda yada dr. Narkotika kimi briyytin blasn mdafi ednlr dnyaya azadlq drsi kemy chd edirlr. slind Sorosun bu narkotika sevdasnn qrzini Azrbaycan da z zrind grmdr. Bel ki, AB Dvlt Departamentinin 2010-cu il hesabatnda Azrbaycanda 33 000 narkoman tlb olmas il bal yanl mlumatda Aq Cmiyyt nstitutunun myi var. Bu hesabat beinci kolon nmayndlrinin ald qrant qarlnda yalan mlumatlarna saslanmdr. Aq Cmiyyt nstitutunun Azrbaycanda reproduktiv salamln tblii ad altnda maliyyldirdiyi layihlr kazda narkomaniya, HV, ADS- yoluxmu insanlarla i nzrd tutur. Reallqda is ayrlan qrantn vzini vermk n narkomanlarn saynn iirdilmsindn baqa bir mahiyyt damr. Bu layihnin benefisiar olan yerli QHT sdrlrindn birinin Azrbaycanda 33 000 narkoman tlb v bun lardan oxunun qz olmasn bildirmsi Dvlt Departamentinin hesabatnda statistik gstrici kimi qeyd alnb. Bellikl, demokratiya v insan haqlar bayraqdarlar olan beynlxalq QHTlr, onlarn havadarlar v qranta gr btn milli-mnvi dyrlri ayaq altna salmaa hazr olan beinci kolon nmayndlrinin Azrbaycan leyhin ibirliyi mstqil siyast v milli dyrlr qar ynlmidir. Bu ly tamamlayan digr bir halqa is ermni diasporudur. Sorosun trfdalarnn timsalnda bu fakt aq-aydn grnr. Azrbaycan leyhin koalisiyada beynlxalq QHT-lr, bu QHT-lrin arxasnda dayananlar, beinci kolon v ermni diasporu kvarteti Qrbin mxtlif fondlarnn insan haqlar bhansi il Azrbaycana hcumunda ermni izlri d drhal grnr. Mlumdur ki, Soros Fondu onunla eyni mrkzdn idar olunan digr beynlxalq QHT50

lr, fondlar, beyin mrkzlri il sx mkdalq edir. Bu hmin qurumlarn daxil olduqlar lkd manevr imkanlarn genilndirir. Bel ki, milli dvltlrin etiraz il qarladqda bu tkilatlar drhal z funksiyasn digrin thvil verir, z hmin lkd arxa plana kes d vahid mqsd istiqamtind aparlan ilr davam etdirilir. lkd xarici havadarlar dstsin qar bhlr sslndikd is bunu demokratik prinsiplrin pozulmas kimi dnya ictimaiyytin tqdim edirlr. Aq Cmiyyt nstitutunun sas trfdalarndan biri d Karnegi Korporasiyasdr. Bu iki tkilat bir ox sahlrd, xsusil xarici lklrd demokratik islahat tlblri sahsind mkdalq edir. Onlarn mkdalnn yani tsdiqi Aq Cmiyyt nstitutu v Karnegi Korporasiyasnn Beynlxalq Bhran Qrupunun iki n mhm donoru olmasnda grnr. Karnegi Korporasiyasnn Prezidenti is ran ermnisi Vartan Gregoriandr. Tbrizd doulan bu ermni Fransann Tbrizd hmin dvr vitse-konsulu olan Edgar Maloyan trfindn 1948-ci ild Livanda thsil almaq n Beyruta gndrilmidir. Maraqldr ki, Wikipediya mlumatlarna sasn Vartan Gregorian Livana gndrilnd fransz konsul ona 3 mktub vermidi: biri Livan Daxili Thlksizlik Agentliyin, biri ermni kollecin v ncs qalaca otel. Livanda Ermni Yardm Cmiyyti onun yaamasn v thsilini z zrin gtrm v diasporun xeyir-duas il AB-a yollanmdr. Bu id onun sas himaydar Ermnistan Demokratik Respublikasnn ba naziri (1920-ci ild) olmu danak Simon Vrayan olmudur. Vartan Gregorian hazrda AB-da ermni diasporunun n aktiv zvlrindn biridir. AB Prezidentlri Bill Klinton (National Humanities Medal) v Corc Bu (Presidential Medal of Freedom) onu medalla tltif etmilr. Karnegi Korporasiyasnn dar Heytind tmsil olunan digr bir ermni is Edward P.Djerejiandr. AB-n srail (1993-1994) v Suriyada (1988-1991) sfiri, Dvlt Katibinin Yaxn rq v Cnubi Asiya msllri zr kmkisi (1991-1993) olmu bu xs is ermni diasporunun Dvlt Departamentind maraqlarn qoruyanlardandr. 51

Bellikl, Livanda danak mhitind trbiy ediln, xsusi xid mt orqanlar il mkdalq edn v AB rsmilrin yol tapan er mni diaspor nmayndlrinin mxtlif tkilatlar vasitsil Azrbaycanda beinci kolon nmayndlri il eyni mqsdlr xidmt edirlr. Sorosun Trkiyd beinci kolonunun da sas hdflrindn biri Azrbaycandr Sorosun milli-mnvi dyrlr dmn olmasn Qrb mtbuat da tsdiq edir. 2010-cu ild Washington Post qzetind iddia edilmidir ki, Sorosun fikrinc din, milli maraqlar, ail relikt institutlardr v onlar aradan qaldrmaq lazmdr1. Bu baxmdan da Sorosun insan haqlar tkilatlarnn sas hdfi milli mentalitet ynlmidir. Fikrimizc, ail dyrlrinin son illr dyiikliy mruz qalmasnda da Qrbd maraql qvvlr var v onlar daha ox televiziya v internet vasitsil sad insanlara tsir imkanlarna malikdirlr. Azrbaycann milli telemkannda xarici seriallarn dayandrlmasna qar xanlar da bu dyirmana su tknlrdir. Qrbin bzi dairlrinin Azrbaycan cmiyytin trk seriallar vasitsil tsir etmk planlar is he ks sirr deyil. Sorosun maliyy dstyi il yaradlan Trk qtisadi v Sosial Tdqiqatlar Fondu (TESEV) v Avrasiya mkdalq Fondunun 2012-ci ilin mart aynda Tiflisd keirdiyi tdbird trk seriallarnn Azrbaycana tsir etmk planlar mzakir olunmudur. Avropa ttifaqnn Cnubi Qafqaz zr sabiq xsusi nmayndsi Piter Semnebi, AB-n Grcstandak kemi sfiri Kenneth Yalovitz, Beynlxalq Bhran Qrupunun Avropa proqramnn direktoru Sabina Freyzerin qatld tdbird trk seriallarnn Azrbaycan-Ermnistan mnasibtlrind Azrbaycan slh ynlndirmk n istifad edil bilcyi bir tlb olaraq ortaya qoyulmudur2.
By Jeffrey T. Kuhner The Soros empire October 28, 2010http://www. washingtontimes.com/news/2010/oct/28/the-soros-empire/?page=all 2 Pnar Ersoy Trkiye Kafkaslar unuttu mu? 11 Mart 2012. Milliyet. com.trhttp://dunya.milliyet.com.tr/turkiye-kafkaslar-i-unuttu-mu-/dunya/ dunyadetay/11.03.2012/1513824/default.htm
1

52

mumiyytl Soros Fondu Trkiyd beinci kolonun yaradlmasnda daha mtkkil hrkt edir. Maraqldr ki, htta Trkiyd bel Soros uaqlarnn sas hdflrindn biri yen d Azrbaycandr. Soros Fondu Trkiynin Ermnistanla mnasibtlrinin normalladrlmasnn sas havadarlarndan biridir. Sorosun maliyy dstyi il yaradlan TESEV vasitsil trk cmiyytin demokratik alm ad il trk-ermni, trk-krd mnasibtlri il bal milli maraqlara uyun glmyn tbbslr tqdim edilir. Sorosun Trkiydki beinci kolonu il bal xsusi bir m qam da diqqtimizi clb etmidir. Qrbin Trkiy-Ermnistan mna sibtlrinin normalladrlmas v Azrbaycann bu prosesdn knar tutulmas Aq Cmiyyt nstitutunun birbaa maliyyldirdiyi TESEV v mxtlif qrantlar yedirtdiyi Trkiy qtisadi Siyast Tdqiqatlar Vqfi (TEPAV) trfindn aparlr. Bu qurumlar irli srdklri mxtlif layihlrl Azrbaycan cmiyytinin qeyd olunan proses srt reaksiyasn yumaltmaa alrlar. Corc Soros Trkiy-Ermnistan yaxnlamasna xsi thfsini vermy d almdr. Sorosun maliyyldirdiyi Avropa Tlblr Forumu (AEGEE) 9-14 oktyabr 2009-cu ild Trkiydki yegan ermni kndind (Vakfl, Hatay) ermni v trk tlblrin lageri tkil etmi v bu tlblri Trkiy-Ermnistan arasnda futbol oyununa yollamdr. Sorosun Trkiy planlar milli maraqlara zrb zrindn qurulub. Aq Cmiyyt nstitutu TESEV, Ak Radyo, Tarix Vqfi, Helsinki Vtnda Assambleyas, nsan Haqlar Dr nyi Avropa Hrkat kimi tkilatlara maliyy dstyi verir. Bilgi, Boazii, Sabanc Universitetlri d bu siyahdadr. Corc Sorosun thsil mssislrin n qdr hmiyyt verdiyi onun Sabanc Universitetinin al il laqdar syldiyi bu szlr tsdiq edir: Mrkzi Avropa Universiteti rq blokunun dalmasnda mhm rol oynad. Trkiyd d kkl dyiikliklr v islahatlar n bu universitet ox i dck. Aparlan mahidlr gstrir ki, Trkiyd ermni tssbkelri eyni bir dairnin zvlrinin tsiri altnda formalarlar. Sorosun Trkiydki beinci kolonunun zvlri olan yuxarda ad kiln 53

tkilatlarn nmayndlri eyni zamanda Ermnilrdn zr istyirik kompaniyasnn itiraklardr. Trkiyd demokratik alm ad altnda lknin blnmsin alanlar, Trkiy-Ermnistan yaxnlamas urunda sas aktorlar da mhz bu qvvlrdir. Lakin Corc Soros v onun hamilri Trkiydki beinci kolon vasit sil Azrbaycanla bal planlar qurarkn nzr almayblar ki, Azrbaycan v Trkiy bir millt iki dvltdir. He bir xarici qvv bu prinsipi pozmaq iqtidarnda deyil. Bellikl, regionda mstqil xarici siyast yeridn Azrbaycan Qrbin mxtlif siyasi fondlarnn, beynlxalq QHT-lrin, onlarn beinci kolonunun nmayndlrinin v ermni diasporunun birg anti-tbliat il z-zdir. lverili geosiyasi mvqeyi, rq-Qrb, imal-Cnub dhlizlrinin zrind yerlmsi, mxtlif sivilizasiyalar v dinlr arasnda krp rolunu oynamas, enerji bazarnn mhm itiraks olmas Azrbaycan mxtlif maraqlarn toqquduu bir mkana evirir. Mstqil xarici siyast v uurlu inkiaf strategiyas is regionda maraql olan bir ox qvvlrin planlarna uyun glmir. Bu qvvlr hm xaricdn mxtlif fondlar, QHT-lr, mtbuat orqanlar vasitsil, hm d daxildn qrantlar hesabna formaladrdqlar beinci kolon vasitsil Azrbaycana tzyiq etmy alrlar. Lakin hr ken gn daha da gclnn Azrbaycann inkiaf v dnyada qazand siyasi mvqe bu txribatlara qar n tutarl cavabdr. rst Hbibbyli, iqtisad zr flsf doktoru 13-14 iyun 2012 1.9. Alman siyasi fondlar demokratiya tssbkelri Alman siyasi fondlarnn i z Dnya hr zaman gcllrin mbariz meydan olmudur. Tarixin byk bir hisssind bu mbariz daha ox mhariblrl nticlnmidir. Lakin XX srdn balayaraq nfuz mbarizsinin baqa bir mstviy kemsi mahid olunur. Xsusn d II Dnya mharibsindn sonra ksr kemi imperiyalar ayr-ayr regionlar54

da z maraqlarn qorumaq n siyasi tsir vasitlrindn istifad etmy balamlar. Bu vasit is gah xarici yardm, gah demokratiya, insan hquqlar tlbi formasnda zn gstrmkddir. Btn hallarda grnn odur ki, maraql qvvlrin xarici yardmlar da, demokratiklm tlblri d z ambisiyalarna xidmtdn savay bir ey deyil. Avropann kkl dvltlrindn biri olan Almaniyada bu missiya alman siyasi fondlarnn zrin dr. Almaniyada bu fondlar siyasi partiyalarla birbaa baldr. Bundestaqda bir ardan ox tmsil olunan hr bir partiyann ictimai-siyasi fond (stiftung) yaratmaq hququ var. Alman cmiyytind nfuz sahibi olan hr bir partiyaya yaxn siyasi fond faliyyt gstrir. Bel ki, Konrad Adenauer Fondu Xristian-Demokrat ttifaqna, Fridrix Ebert Fondu Sosial-Demokrat Partiyasna, Henrix Bll Fondu Yallar Partiyasna, Fridrix Nauman Fondu Azad Demokrat Partiyasna, Hans Zaydel Fondu XristianSosialist ttifaqna, Roza Lksemburq Fondu Sol Partiyaya yaxnl il tannr. Almaniyann hazrk kansleri Anqela Merkel Konrad Adenauer Fondunun Direktorlar urasnn zvdr. 1925-ci ild yaradlan Fridrix Ebert Fondu istisna olmaqla digr alman siyasi fondlar II Dnya mharibsindn sonra tsis olunmular. Onlarn balca mqsdlri faizmdn yeni qurtarm Almaniyann demokratiklm ehtiyacn dmk v lknin imicini brpa etmk olub. Yalnz sonralar bu fondlar z istiqamtlrini beynlxalq arenaya ynltdilr. Fondlarn yeni mqsdlri srasna xarici lklrd demokratik siyasi v sosial strukturlarn gclndirilmsi, azadlq, slh, dalt prinsiplrin riayt olunmas, Avropann inteqrasiyas, transatlantik mnasibtlrin mhkmlndirilmsin thf vermk kimi prinsiplr lav olundu. Btn bunlar mslnin grnn trfi. Siyasi tdqiqat Michael Pinto-Duschinsky alman xarici siyas tinin mhm altlrindn olan fondlarn prdarxas mqsdlri haqqnda yazr: Fondlar v onlarn xaricdki nmayndliklri xarici lklrd mxalift liderlri il laq yaratmaq v dost ola bilmk iqtidarndadrlar. nki mvcud hakimiyytlrin narazlq etmsindn ehtiyat edn diplomatlarn bel imkan yoxdur. Onlar xaricd mhacirtd olan siyastilr yardm gstrirlr. Fond55

lar yardm gstrdiklri xarici lklrd mxtlif siyasi qvvlri dstklyirlr. ksr hallarda hr fondun z lksi myyn olunur v ya eyni lkd fondlardan hr biri mxtlif siyasi qvvlri dstklyirlr. Bununla da mid edirlr ki, hakimiyyt kimin glm sindn asl olmayaraq onlara yaxn trf olsun1, 2. Hdfd hans lklr var: Trkiy, Misir, Liviya, Ukrayna... Alman siyasi fondlarnn beynlxalq arenadak faliyyti deyiln lri bir daha tsdiq edir. Mxtlif vaxtlarda, ayr-ayr lklrd bu fondlarn faliyyti il bal haql narazlqlar yaranmdr. Misal n, Trkiyd 2002-ci ild Konrad Adenauer Fondunun faliyyti il bal narazlq fondlarn mhkmy verilmsin gtirib xarmdr. Fondun mkdalar trk dvltiliyin qar mllrd gnahlandrlrdlar. ddialara gr Trkiynin Berqam hrind qzl yataqlarnn ildilmsin mane trtmy alrdlar v buna gr ekoloqlarn kmyi il bu layihy qar etiraz nmayilri tkil edirdilr. Trk mediasnda byk srmaylri olan alman fondlarnn ha lini provokasiya etmsi iddialar sslndi. Mhkm bratl nticlns d mnasibtlrd z izini qoya bildi. Digr alman fondlar da Trkiyy sas trfdalar olan Qzetilr Birliyi vasitsil tzyiqlr gstrmy alrlar. Konrad Adenauer Fondu krdlrin mskunlad razilrd bldiyylr dstk vermkd, Henrix Bell Fondu is qadn problemlri aradran layihlrd (mxalif krd qadn liderlr sas trfda olaraq) itirak edirlr. 2011-ci ild Trkiynin Ba naziri alman fondlarn PKK tkilatna dstk vermkd gnahlandrd. Mslnin maraql grnn bir trfi d var ki, Konrad Adenauer Fondu, Fridrix Eber Fondu, Fridrix Nauman Fondu, Henrix Bll Fondu v Alman rq nstitutu Trkiynin Avropa ttifaqna zvlyn dstklyirlr. Yni bir trfdn Trkiyd separatizm dstk verir, digr trfdn is Avropa yolunda lkni mdafi etmk grnts yaratmaa alrlar. Michael Pinto-Duschinsky. Foreign Political Aid: The German Political Foundations and Their US Counterparts. 2 . Royal Institute of InternationalAffairs. p. 45 http://www.jstor.org/discover/10.2307/26 21218?uid=3737560&uid=2129&uid=2&uid=70&uid=4&sid=47698997975447.
1

56

2010-cu ilin iyun aynda Konrad Adenauer Fondunun Ukraynadak nmayndliyinin rhbri Niko Lanqenin hava limanndan lky buraxlmamas il bal bir qalmaqal olmudu. Alman hkumtinin birbaa mdaxilsindn sonra insident sakitls d, bu hadisnin Ukrayna-Almaniya mnasibtlrind gnmzd ba vern nticlrini gr bilirik. Qeyri-rsmi mlumatlara gr Fondun nmayndsi lknin daxili ilrin qarmaqda, mxalift liderlri il gizli svdlmd v casusluqda bhli bilinirdi. Misird alman fondlar sasn gnclr ynlmi v demokratiya, qadn hquqlar sahsind layihlr diqqt ayrrlar. 2011-ci ilin dekabrnda Misird daxili sabitliyi pozmaq, lkni paralamaq, hakimiyyti devirmk ittihamlar il bir sra beynlxalq qeyrihkumt tkilatlarnn mkdalar tutulmudur. Hbs olunanlar arasnda AB-n Beynlxalq Respublika nstitutu, Milli Demokratiya nstitutu, Jurnalistlr n Beynlxalq Mrkz, Freedom House-la yana Almaniyann Konrad Adenauer Fondunun da mkdalar olmudur. Bu beynlxalq QHT-lr misirlilr arasnda agent bksi yaratmaq, dini toqqumalar qzdrmaq, xarici kfiyyat orqanlarna xidmt etmkd bhli bilinirlr. Mhkm prosesi zaman AB v Almaniya rsmilri Misir rhbrliyin tzyiqlr gstrirdi. Xsusn d Misir xarici yardm gndliy gtirilmidi. Nticd ittiham olunanlarn ksriyyti srbst buraxld v lkni trk etdi. Digr bir insident Birlmi rb mirliklrind ba vermidir. 2012-ci ild B rsmilri l kdki Konrad Adenauer Fondunun nmayndliyinin faliyytini dayandrdlar. Alman fondlar faliyytlrinin sas istiqamtlrindn bir demokratik islam tdqiqat layihlridir. sl mahiyyti xristian dyrlrinin tblii olan bu qurumlar islam lklrin demokratik islam ad altnda z dyrlrini srmaa alrlar. Geosiyasi aktor olmaq iddias Rusiyada v htta Qrbin znd bir sra analitiklr hesab edirlr ki, Almaniya Qrbd statusunu gclndirmk ynnd kurs gtrmdr. Almaniya yeni qurulmaqda olan dnyada daha gcl mvqe qazanma hdflyir. Bunu imali Afrikadak proseslrd, elc 57

d Avropann z daxilind maliyy bhranna mnasibtd, htta Almaniya-NATO mkdalnda da asanlqla grmk mmkndr. Avro mkannda Almaniya sas donor v sz sahibi kimi x edir. Cnubi Qafqaz, Mrkzi Asiya regionlar da almanlarn maraq dairsinddir. Alman federal hkumti aparc ekspertlrin daxil olduu imali Afrikann transformasiya komandas yaratmdr v Yaxn rq proseslrind zn Qrbin sas mslhtisi rolunda grr. Burda da alman siyasi fondlar sas alt olmaldrlar. Cari ilin 7-9 yanvar tarixlrind imali Afrikann 3 lksin (lczair, Liviya, Tunis) sfr edn Almaniyann xarici ilr naziri Qido Vestervelle bu lklrd alman siyasi fondlarnn faliyytin icaz verilmsi v ya gclndirmsi msllrini qaldrmdr. Digr bir trfdn Almaniya Avropann enerji bazarnda aparc sz sahibidir. Rusiyadan Avropaya sas qaz marrutlarndan biri imal axn Almaniya vasitsil digr lklr trlr. Almaniya digr istiqamtlrdn daxil olan karbohidrogen resurslarn nqlind d stn mvqe qazanmaa alr. Bu mnada Almaniyann RWE irkti Nabukko layihsinin sas ideya mlliflrindndir. Son zamanlar bu istiqamtd ilrin myyn mnada midlri dorultmamann Almaniyadak bzi dairlrin Azrbaycan leyhin kompaniyaya qoulmasna rvac verdiyini ehtimal etmk olar. Azrbaycan qaznn Avropaya digr marrutlarla xarlmas yqin ki kimlris qane etmir. Bellikl, real siyasi mnzr onu gstrir ki, alman siyasi fondlar z faliyytlrini daha ox Almaniyann iqtisadi maraqlarn dstklmy ynldirlr. Almaniya III minilliyin dnya shnsin ilk nvbd iqtisadi gc kimi qaytma hdflyir. Bu zaman is bu fondlar btn vasitlr l atrlar. Htta lazm glrs hr hans bir lky qar qara piardan tutmu grnt xarakterli demokratik tlblrdk btn metodlar istifad olunur. Tssf ki, II dnya mharibsindn sonra da dnya bu oyunularn mxtlif lklrd oyunlarn izlmkd davam edir. Newtimes.az 14 may 2012 58

1.10. Qeyri-hkumt tkilatlar suveren dvltin v cmiyytd sabitliyin lehin, yoxsa leyhindirlr Son onilliklr rzind oxalan mxtlif mzmunlu v istiqamtli beynlxalq v milli qeyri-hkumt tkilatlar hm beynlxalq miqyasda, hm d dvltlrin daxilind getdikc daha hmiyytli rol oynamaa balayrlar. Artq oxdan sirr deyildir ki, onlar yerldiklri dvltlrin v cmiyytlrin ziflmsind maraql olan mxtlif hkumt strukturlar, o cmldn xsusi xidmt idarlri trfindn liaqlqla maliyyldirilir, bacarqla nzartd saxlanlr v isti qamtlndirilirlr. Yerli mxalift QHT-lrin gldikd is onlar, sasn, aq siyasi mbarizd artq oxdan v tam kild mlub olmu primitiv siyastbazlarn son snacana evrilmilr. Bu sbbdn onlar Azrbaycan Respublikasnn siyasi, iqtisadi v mdni hyatnda, o cmldn lkd demokratiklm v vtnda cmiyytinin formalamas prosesind btn dnyann diqqtini kn hmiyytli uurlar grmyn Amnesty International, Freedom House, Human Rights Watch v digr bu kimi beynlxalq QHT-lrin mtt fi qin evrilir. Bel tssrat yaranr k, lknin btn Cnubi Qafqazda ksiz lider evrilmsi bzi xarici v yerli mxalift QTH-lrini qcqlandrr. Hr ey, sasn, artq eynnmi problemlr daltsiz sekilr, siyasi mhbuslar, hakimiyytin antidemokratik faliy yti, hakimiyytin korrupsiyall v s. trafnda dvr edir. Btn bunlar yerli QHT-lr trfindn hvsl v vcdl qbul edilir v yaylr. Azrbaycann mmkn qdr xoaglmz simada tqdim edil msin, bu ilin maynda Bakda keirilck Eurovision 2012 msabiqsi kimi mtbr beynlxalq tdbirlrin pozulmasna v btvlkd Azrbaycann dnya arenasnda mmkn qdr miskin kild grnmsin ynldilmi v ehtimal ki, bzi yerli QHT-lr trfindn ortaya atlan mnbyi bilinmyn reytinqlr v statistik mlumatlar ox bhli kild mtmadi olaraq drc olunur. 59

Bzi yerli mxalift QHT-lrinin taktikas yetrinc primitivdir: N qdr pis olsa, o qdr yaxdr. Onlarn ii bundan ibartdir ki, cnbi silahdalarnn kmyi il lknin imicini beynlxalq almd pozsunlar, Azrbaycan Ermnistanla qardurmada xeyli ziflsin. Qaraba problemi is onlar cmiyytin qtiyytl birlmsini tlb edn mummilli problem kimi deyil, hakimiyyt urunda mbariznin znmxsus siyasi alti kimi maraqlandrr. lkd el bir siyasi hadis, o cmldn bzi xarici siyasi dairlri bu v ya digr drcd raz salan prezident v parlament sekilri ba vermir ki, onlarn gzdn salnmas mqsdil sifarili qrzli kampaniyalar hyata keirilmsin. Bu da tccbl deyildir. Artq dnyada siyasi mbariz tcrbsind bel bir tezis aksiomaya evrilmidir Kim haqq dyirs, o da musiqi sifari edir. lknin faktiki olaraq mharib vziyytind yaad v razi sinin bir hisssi tcavzkar qonusu trfindn ial edildiyi bir raitd hr hans QHT-nin onun ziflmsin ynldilmi istniln faliyyti tkc xlaqszlq deyil, hm d siyasi mkrdir. Newtimes.az 8 may 2012 1.11. Media reall: flsfi v siyasi mqamlar Masir dvr n flsfi kontekstd mediann mahiyytini v funksional rolunu anlamaq n flsf tarixindn bir rvayti xatrlamaq yerind olar. Bel ki, bir gn dostu lind yeni xan qzet Fridrix Nitenin yanna glir. Dostu ona qzeti uzadaraq bu yeni ixtira haqqnda fikrini sylmsini xahi edir. Nite z nvbsind qzeti gzdn keirir v bir ne dqiqdn sonra dostuna zn tutaraq qzet barsind bel bir fikir sylyir: hqiqt ld. mumiyytl, Nitenin flsfi dncsini daha drindn analiz etmk bu mqalnin rivsini amaqdadr. Ancaq mhz bu ifad vasitsi il qzet timsalnda ny gr Nitenin bel bir qnat gldiyin dair bzi mqamlar izah ed bilrik. Mhz Qrb dncsind XVII 60

srdn etibarn Rene Dekartla yeni dnyagrnn saslar myyn edildi. Qsaca olaraq bu flsfi bax trzi dncni, varln nn xararaq dnldy tqdird insann var olduunu iddia etdi. Halbuki klassik varlq anlayna gr varlq, dncnin sasn tkil edir v var olma nticsind insan dnmkddir. Mhz bu v ya digr aspektlrdn XVII srd saslar myyn ediln bu dnyagrn qar daha sonrak srlrd etirazlar balad. Ciddi olaraq qbul edcyimiz etirazlardan birini d Fridrix Nite etdi. O, bu mnada varl unutduran dncnin nticsi olaraq gc, qvvt mfhumunu ortaya atd v hr eyin artq gc xidmt edcyini iddia etdi. Mhz onun flsfi sistemi gc istyi olaraq bilinmkddir. Bu kontekstd Nitenin ny gr qzetin yeni ixtira olunmas barsind dediyi hqiqt ld fikrini anlamaq mmkndr. Nticd daha drindn hqiqt mqamlar il mul olan ciddi bir filosof olaraq Nite n gndlik hadislr v xbrlr dair mlumatlarla mul olmaq absurd idi. O, bunu eyni zamanda baqa bir mhur klam il d vurulanmd - Tanr ld. XX srin mhur filosofu Martin Haydigger d bu sz rh edrkn Nitenin hqiqtin v ya Tanrnn lmnd insanlar gnahlandrdn v universal dyrlrin insanlar trfindn ldrldyn ifad etmsi d bu rivd anlalmaldr1. Ancaq masir dvrd mediann funksionallnn artmas aktuallq ksb etmkl brabr reall da ks etdirir. Bu mnada masir dvrd media, dnya sistemind znmxsus yer tutmaqdadr. Artq modern flsfd d tk hqiqt deyil, mxtlif varlq sferalarn ks etdirn hqiqtlr anlay mvcuddur. Bu mnada mhur filosof Karl Popperin 3-l dnya sistemi anlay flsfi chtdn mediann mahiyytini v funksional rolunu izah etmyimiz baxmndan hmiyyt ksb edir. Bel ki, Popper bu sistem anlaynda birincinin fiziki, yni maddi dnyan, ikincinin psixoloji vziyytimizi, ncnn is konkret yaz nvlri (mqal, kitab, qzet v s.) il ifad etdiyimiz fikirlri gstrdiyini iddia edir. Mhz bu nc sviyy
1

Martin Haydigger, Nitzshe`nin Tanr ld Sz ve Dnya Resimleri a, Asa nr., 2011. 61

obyektiv olaraq hr zaman tnqid mruz qala bilr1. Nticd mediann mahiyytini v funksional rolunu bu nc sviyyd anlamaq mmkndr. Digr trfdn klassik etika flsfsinin mvzularndan frqli olaraq modern etik dncd ttbiqi etika sahsin daxil olan media etikasndan bhs olunmaqdadr. Media etikas v jurnalistin etik kodekslr ml etm mslsi modern flsfd aktuallq ksb edir. Bu baxmdan media etikas il bal etik problemlr sadc media iilrin deyil, eyni zamanda demokratik bir cmiyytd btn vtndalarla baldr. Mhz mediada plralizmin olmas buna iar edir. Nticd srbst ticart v azad mediann olduu yerd, hqiqt azad fikir v informasiya bazarnda meydana glir. Bel olan tqdird azad ictimai rylr v grlr arasndak konfliktlr xbr v grlrin yaylmas n n mvafiq raiti yaradr. Digr chtdn is reklam gcnn artmas v mediann ticart qanunlarna mvafiq ilmsi masir dvrd media tnqidlrinin sasn tkil edir. Buna gr d yeni bir nzriyy olaraq mediann ictimai msuliyyt nzriyysi ortaya atlmdr. lkin olaraq media, gnn hadislrini, aqlayc v mnal bir kontekstd doru v hatli bir kild atdrmaldr. Bunun mnas mediann doru, etimad olunan v drst xbr verm olmasdr. Bel ki, xbr il rh bir-birindn ayrlmaldr. Nticd mediada doru olan istiqamt yalnz baqa yerlrd meydana gln hadislrin canl yaynn tkil etmk deyil, eyni zamanda tamaaya yaxud oxucuya hqiqtd n olduunu v hadislrin arxa plannda nlr olduunu gstrmkdir. Mediann siyasi mahiyyti Cmiyyt v iqtidar iyerarxiyasnda 4-c hakimiyyt kimi qeyd olunan media eyni zamanda siyasi mahiyyt d malikdir. Bel ki, media qurumlar v vasitlri il modern dvrd dnya ictimaiyytini mxtlif istiqamtlrd mlumatlandrmaq v istiqamtlndirmk mmkndr. Digr trfdn byk media holdinqlri, qzet v internet saytlar, prezident sekilrindn tutmu mxtlif siyasi Karl Popper, Conjectures and Refutations: The Growth of Scientific Knowledge, Routledge Classics, 2002.
1

62

hrkatlara dstk vermkddir. Msln, demokratiyann beiyi adlandrlan Amerikada son df keiriln prezident sekilrind mhur Vainqton Post, Nyu-York Tayms v s. kimi qzetlr Barak Obamann prezident seilmsin aqdan aa dstk verdilr. Baqa bir nmun kimi qarda Trkiy Respublikasnda hm hakimiyytd olanlar, hm d mxalifti dstklyn media orqanlar mvcuddur. Bu mnada mahid etdiyimiz ld hal-hazrda dnya media sistemind hr hans bir iqtidar v ya mxalifti birbaa yaxud dolays il dstklmk problem deyil. Burada sas msl ortaya qoyulan ideologiya rivsind tutarl olmaq v bu istiqamtd yazlar yazmaqdr. Bu mnada mediada qrzli v ya obyektiv olmaq kimi istifad olunan mfhumlar artq qbul edilmir. nki bu mfhumlar mediadan vvl modern elm flsfsi sahsind ciddi mzakirlr sbb olmudur. Qsaca olaraq hal-hazrda obyektivlik v ya qrzli olub-olmamann yerini inter-subyektivizm, yni subyektlrin qarlql anlaylar nticsind meydana gln ry v tkliflr tkil edir. Bu mnada hr-hans bir media orqan z bax bucandan, znmxsus rh v analizlrl ynldiyini ifad etdiyi zaman aktuallq ksb edir. lbtt ki, bu gndlik xbrlri hat etmir v daha ox media mtxssislrinin ry v analizlrind z ksini tapr. Bel ki, mediann funksionall ffaf demokratik atmosferin yaradlmas v hr ksin z grlrini media vasitsi il ifad etmsi mnasna glir. Mhz bu zaman mediann siyasi gc v znmxsus siyasi ifad trzi ortaya xr. Bu mnada mediann hm ictimai xidmt, hm d siyasi bir funksiya gcn malik olmas ona xsusi bir status verir. Hqiqtn d mediann siyasi mahiyytini anlamaq n siyastmedia laqsinin arxa plann nzrdn keirmk lazmdr. Bu eyni zamanda mdniyyt mfhumu il d birbaa baldr. Mhz qrb mdniyytinin sasn tkil edn klassik flsfi dncd xlaq il siyast bir birindn mstqil kild ayrlmam v inkiaf etmmidir. Karl Otto Apelin d qeyd etdiyi kimi bu ayrlma Renessans flsfsi il balamdr. Dekartla balayan yeni flsfi anlay v xsusil Makyavellinin siyast flsfsin dair grlri nticsind etik kodekslr demk olar ki siyast sahsindn uzaqla63

drlmdr. Bu mnada siyastin sas mfhumu siyasi praqmatizm olmudur. Ancaq masir dvrd qrb mdniyyti eyni zamanda insan hquqlar, qlobal etika, demokratiya v s. mfhumlar vasitsi il universal xlaqn v ya qlobal daltin dnyada brqrar olmas n aldqlarn iddia edir. Mhz masir dvrd beynlxalq slh, insan hquqlar haqqnda byanatlarn gc il llmsi paradoks tkil etmkddir. Nticd iqtidar iradsin istinad edilrk mahiyyt olaraq daha ox hakimiyytin tlb olunmas v bu rivd xlaqi universalln itirilmsi d thlklrdn xbr verir. Paradoksal olsa da gc v iqtidar tlbi il yksln bir mdniyyt eyni zamanda bu istyi realladrma yolunda da mhv ola bilr. Mhz bu kimi problemlr mediann mahiyytin v funksional roluna da z tsirini gstrir. Mslnin bel bir arxa plann bilmdn (back round) mediann siyasi statusu haqqnda fikir yrtmk absurd bir chddir. Nticd mediann siyast il olan laqsini mhur AB prezidenti R.Reyqann fikirlri il tamamlamaq yerin dr. nki Reyqan z ifadsind tsadfi yer dalt mfhumunu vurulamr: Amerika daltli olmaldr, Amerika daltli olmasa byk olmayacaqdr. Hm siyasi mstvid, hm d beynlxalq mnasibtlrd daltin btn istiqamtlrd tmin edilmsi eyni zamanda mediann da siyasi mahiyytin tsir edckdir. Bu mnada mediann siyasi mahiyyti onun daltli, tutarl v fikir plralizmin imkan yaratmasnda yatmaqdadr. Rad lyasov, flsf doktoru 30 noyabr 2012 1.12. Dnya media monopoliyas v reallq Son yz ild ktlvi informasiya vasitlri (KV) cmiyytin btn sahlrind n tsirli vasitlrdn birin evrilmidir. Mhz tsiretm imkanlarna gr mtbuat drdnc hakimiyyt orqan da adlandrrlar. Yarand ilk mrhld yazl mtbuat (qzet, jurnal), bir qdr sonra efir mkan (radio, televiziya), yeni minilliy doru is internet insan hyatnn ayrlmaz trkib hisssin evrilmidir. 64

Gnmzd ktlvi informasiya vasitlri insanlarn hyat trzini myyn edir. Bundan baqa KV lkdaxili proseslr olduu kimi dvltlraras v beynlxalq mnasibtlr d mhm tsir imkanlarna malikdir. Azad mtbuat demokratiyann mhm prinsiplrindn biridir. Hazrda dnyann informasiya tminatndan olduqca asl olduunu nzr aldqda demokratik v daltli mtbuatn zrin byk i dr. Tarix gstrmidir ki, mtbuatda yaylan hr hans bir informasiya (v ya dezinformasiya) htta dvltlraras mnaqilr sbb ola bilir. Mtbuat iqtisadi bhranlarda da n mhm aktordur. mumiyytl iqtisadi proseslr, o cmldn informasiya m kanndan birbaa asl olan maliyy mliyyatlar mtbuatda gedn mlumatlardan sinxron asldr. Btn birjalarda sas maliyy mhtkirliklri vvlc mtbuat vasitsil yaylan informasiya hcumu il balayr. Bellikl, btn siyasi v iqtisadi proseslrd mtbuatn artan rolu dnya miqyasnda KV- olan mnasibti dyidi. Ken srin 60-70ci illrindk dnyada mtbuat oxqtbl idi v tmrkzlmmidi. Ayr-ayr lklrd mhm nrlr dnya informasiya axnn tkil edirdi. srin sonlarna doru is dnya zr mediann myyn qruplarn lind cmlnmsi baland. Ken dvr rzind yaranm raitd is artq siyasilmi mtbuat informasiya tminat deyil, informasiya tzyiqi vasitsi funksiyasn yerin yetirmy balad. Bu gn beynlxalq mnasibtlr sistemind informasiya mharibsi n byk mbariz meydandr. Dvltlr arasnda, irktlr arasnda, htta frdlr arasnda informasiya mharibsi mtbuat vasitsil aparlr. Btn bunlar reallqdan doan proseslrdir v tbii qarlanr. Lakin mslnin bir d grnmyn trflri var. Hazrda qlobal media orqanlarnn byk hisssi 5 byk irktin nzartinddir: Time-Warner (CNN, TNT kanallar, Time jurnal), Walt Disney Corporation (ABC telekanal), News Corporation (The Sun, The Times, The Sunday Times, New York Post qzetlri, The Wall Street Journal, Fox telekanal) Viacom v Bertellsmann(RTL Group). Bunlardan ilk drd AB, sonuncu is alman media holdinqidir. Sonrak yerlrd is Sony, Gene65

ral Electric, Seagram kimi konqlomeratlar glir. Bu irktlri z glirlrin, iilrinin sayna, hat etdiyi regiona gr daha ox media imperiyalar adlandrmaq olar. Misal n, 2011-ci ilin mlumatlarna gr Walt Disney Corporation-nin 156 min nfr, Time-Warnerin 34 min nfr, BBC tenekanalnn 23 min nfr iisi var. Bertellsmann-in sahib olduu RTL Group Avropann 11 lksind 45 televiziya, 32 radionun shmdardr. Bertelsmann dnyann n byk ingilis dilli kitab nri irkti Random Houseun, elc d Almaniyada Stern jurnalnn v Der Spiegel nrinin shmlrinin bir hisssinin sahibidir. Avropann n byk media inhisarlarndan biri d Axel Springer AG (Berlin) irktidir. irkt qitnin 36 lksind 200-dn ox qzet v jurnal, televiziya v radio kanalna sahibdir. Axel Springer AG Almaniyann gndlik qzet bazarnn txminn drdd birin sahibdir. Bunlarn arasnda Avropann n yksk tirajl Bild qzeti d var. Ona gr d mhz bu qzetin hdfind olan hr hans bir mvzu gnlrc Avropann diqqtindn dmr. Hdfd olan mvzu mxtlif lklrin frqli qzetlrind mtmadi olaraq iqlandrlr. Sad oxucularda hmin mvzunun n qdr aktual olmas bard ilkin tssrat yaranr. Lakin qzetlrin daxil olduu media monopoliyasn nzr aldqda vahid mrkzdn idar olunan tlimatn nticsi olduu aq-aydn grnr. Britaniya, yaxud Qrbin digr lklrind d nfuzlu media konqlomeratlarn inhisar mvqelri oxar vziyytin yaranmasna sbb olur. Yuxarda adn kdiyimiz media nhnglri televiziya, radio, qzet, jurnal kimi nnvi sahlrl yana kino kiliindn tutmu kitab apnadk btn auditoriyalar n informasiya tminat vasitlrin sahibdirlr. Btn dnya lklrin v mxtlif sosial tbqlr tsir imkan baxmndan vzedilmz vasit olan Hollivud filmlri bu irktlrin linddir. Misal n Warner Brothers v Newline Cinema kino studiyalar Time-Warner irktin, Disney Production, Miramax, Buena Vista - Walt Disney Corporation-, Columbia Pictures -Sony-y, Universal Pictures Seagram-a, Paramount Pictures - Viacom irktin mxsusdur. stniln kino hvskar n bu adlar tandr. Btn te66

leviziya kanallarnn gndlik efirind bu kino studiyalarn filmlri aparc yer tutur. Media nhnglr uaqlar da yaddan xartmayb. Uaqlar n multfilm qhrmanlarnn da yaradclar onlardr. Mickey Mouse Walt Disney Corporation irktinin, Tom v Ceri, Superman, Betman Time-Warner-in, Cartoon Network personajlar News Corporationin yaratd qhrmanlardr. Bu gn kino mtxssislri d hycan tbili alrlar ki, artq multfilmlr uaqlarn vaxtndan vvl bymsin alrlar v mumilikd ya kateqoriyasna uyun deyil. Bellikl, hl uaqlqdan insanlarn hafizsin sevimli ylnc kimi daxil olan bu media imperiyalar btn sonrak hyat boyu insanlara tqdim etdiyi informasiyaya inandrmaq n bnvr hazrlayrlar. Digr trfdn ksr qlobal mtbu orqanlar dnyann n gcl xbr agentliklrinin mlumatlarn alb trmkl muldurlar. Reuters (London), Associated Press (Nyu-York), CNN (Atlanta), New York Times Servis (Nyu-York), Agence France-Press (Paris) xbr agentliklri planetd byk bk qurublar v dnya ictimaiyytini informasiya il onlar tmin edirlr. Msln, Reuters agentliyinin 94 lkd 200 hrd brosu var, Associated Press-in 120 lkd 243 brosu var v 1700-dn ox qzet, 5000dn ox televiziya v radio bu xbr agentliyinin mlumatlarn efir trr. Bel olan halda is informasiya tminat birtrfli v daha ox mqsdli olur. Dnya ictimaiyyti bir sra hallarda reallqla deyil, bu agentliklrin istdiyi kild mlumatlandrlr. Mahidlr gstrir ki, bu media nhnglrin mqsdlrin uyun glmyn xbrlrin dnya ictimaiyytin atdrlmas praktiki olaraq mmkn deyil. Media qurumlarn faliyytind xsusi bir mqam da nfuzlu media rhbrlrinin Bilderberq klubunun nnvi itiraklar olmas il baldr. ctimaiyyt n faliyyti aq olmayan Bilderberq klubu daha ox siyasi proseslri ynlndirmk n Qrbdki bzi dairlrin yaratd bir formatdr. Balca mqsdi hqiqi informasiya tminat olan ktlvi informasiya vasitlrinin gizli tkilatlarn iind itirak is mediann plralizm v ffaflq prinsiplri il uyun glmir. 67

Bilderberq klubunun Mslht qrupunun sdri olan Devid Rokfellerin 1991-ci ild Baden Badend klubun illik iclasndak szlri dnyann nfuzlu media qurumlarnn bu prdarxas siyasi proseslrd itirakn tsdiq edir: Biz Vainqton Post, Nyu York Times, Time jurnalna v digr byk nrlr minntdarq. Bu nrlrin direktorlar artq 40 il yaxndr ki bizim yncaqlarmzda itirak edir v bu illr rzind konfidensiallqla bal z vdlrin hrmt edirlr. gr biz o illrd ictimaiyytin qarsnda iqlandrlsaydq dnya il bal planlarmz yerin yetirmk imkanmz olmayacaqd1. Maraq n qeyd edk ki, mtbuata szan mlumatlara gr 2012-ci ild Bilderberq klubunun iclasnda Washington Post Company, The Economist, Financial Times, Le Monde, Bonnier AB (sver), Der Standard (Avstriya) v Hrriyyt (Trkiy) qzetlrinin rhbr xslri itirak etmilr. Ona gr d yaxn vaxtlarda dnyann siyasi mnzrsi il bal bu nrlrd drc oluna bilck materiallar xsusi hssaslq tlb edir. Bellikl, aradrmalar gstrir ki, dnyann kino istehsal, televiziya verililri prodaknlar, televiziya kanallar, kitab nriyyatlar, qzet v jurnallarnn ksriyyti txminn 50-y yaxn irktin lind cmlib. stniln demokratik standartlara sasn mediann bu cr tmrkzlmsi qbuledilmzdir. Maraqldr ki, kino kiliindn tutmu qzet v jurnal nrin qdr media sahsini hat edn bu irktlrin shmdarlar arasnda bank v digr maliyy institutlar da itirak edir. Bellikl d, iri bankirlr v ya biznes sahiblri hm d media maqnatlar olaraq qlobal rivd siyasi v iqtisadi proses v trendlr istiqamt vermk imkanna malikdirlr. Bel olan halda is gndlik hyatmzda aldmz informasiyann mqsdli olubolmamas sual dourur. rst Hbibbyli, iqtisad zr flsf doktoru 19 iyul 2012
1

http://www.crossroad.to/Quotes/globalism/rockefeller.htm

68

1.13. Qlobal telebklr: briyyt informasiya sartind Hazrk tarixi mrhld insann hyatnda informasiya mhm yer tutur. Telekanallar yz milyonlarla insann dnyagrn, hyat trzin v mnvi-xlaqi keyfiyytlrin ciddi tsir edir. Briyyt, bir nv, zn ekrandan baxmaa vrdi edir. nformasiya urunda yar Masir cmiyytlrd informasiyann oynad hmiyytli rolu hr ks qbul edir. Htta informasiyann dnyan idar etdiyin bel inam var. Dorudan da, insanlarn hr gn mlumat almaq ehtiyac yaranb. Ancaq bu ehtiyacn dnmsinin planl olmas v hanssa konkret mqsdlr xidmt etmsi mslsi he d hr ks aydn deyil. Baqa szl, informasiyann yaylmas sullar v bu zaman qarya qoyulan mqsdlr maraq dourur. ndi telebk termini il kimsni tccblndirmk real deyil. ksin, bu sz eitmyn istehza il yanarlar. Lakin oxlu sayda telekanallarn mvcudluunun insan uruna, hisslrin, dnyagrn v btvlkd hyat trzin nec tsir etdiyi th lil olunmaldr. nki hmin aspektd maraql v dndrc m qamlar olduqca oxdur. Ken srin ikinci yarsndan dnyann geosiyasi mnzrsi kkl dyiikliklr uramaa balad. Bir-birindn corafi olaraq n uzaq msafd yerln lklr arasnda bel laqlr genilnmy balad. Artq grnrd ki, dnya qlobal knd (Marall Maklyen) evrilir. Onu iqtisadi v informasiya laqlri hrmk toru kimi hat edir. Bu proses informasiyan yayan sistemlrin d dyimsi ehtiyacn ortaya xarmal idi. Sosialist drgsinin dalmas il hmin tendensiya daha da gclndi. Tsadfi deyil ki, mhz ken srin 90-c illrinin v vllrind qlobal miqyasda faliyyt gstrn bir ne informasiya vasitsi formalad. Onlardan CNBC (1989-cu il), World News (1991-ci il), Euronews (1993-c il), Bloomberg TV (1994-c il), lCzir (1996-c il) v baqalarn gstr bilrik. 69

Hmin prosesin vst almasnn geosiyasi rtlri aydndr. Qloballaan dnyada informasiyann srtli v genimiqyasl yaylmas zrurt evrilir. Eyni zamanda, mxtlif sahlrd alan insanlarn annda informasiya almaq ehtiyac dnmlidir. Deyk ki, biznesl mul olan adamn daha ox uur qazanmas informasiya tminat il sx baldr. O cmldn, transmilli irktlrin dnya miqyasnda faliyyti qlobal sviyyd informasiya bklrinin faliyytindn birbaa asldr. Bunlar dnyada gedn mxtlif tbitli proseslrin qlobal tele bklrin formalamasna sas yaratdn gstrir. Ona gr d, bir ne informasiya vasitsi arasnda dnyada liderlik urunda yar intensivldi. Nticd, ox dinamik informasiya mkan yarand. Milyonlarla insan zlrindn asl olmayaraq hmin qlobal informasiya sahsinin cazibsin dd. Ancaq burada aq deyilmyn bir ne mqam da vard. nformasiya siyasti: sas hdf beyinlrdir Milyonlarla auditoriyas olan teleirktlr dnyaya obyektiv informasiya yaymaq xatirin faliyyt gstrmirlr. Onlarn hr biri konkret mqsd uyun proqramlar trtib edirlr. lk baxdan bunu duymaq tindir. nki pekar jurnalistlr o drcd maraql v diqqtkn verililr hazrlayrlar ki, tamaann ald informasiyalar qiymtlndirmk imkan olmur. CNN-d tok-ou aparan Larri Kinq v ya World News-dak Tim Sebastian oxlu sayda tamaa auditoriyas toplaya biliblr. Onlarn danqlar heyrtedici, nfsksn v natiqlik mharti aspektind gzlnilmz olduundan prstikarlar oxdur. Dnyann aktual problemlrin hsr ediln hmin tok-oular, bhsiz ki, tamaalarda hadislr haqqnda konkret fikir formaladrr. Larri Kinq v Tim Sebastiann tok-oular, msln, rb bahar haqqnda ry yaratmaa qadirdir. Bu suldan Qrb ictimai ryi idar etmkd geni miqyasda yararlanr. CNN-in yaradcs Ted Trner bir df vurulamd ki, televiziya cmiyyt tsir etmk n gcl vasitdir. O, informasiyan he bir mvqeni mdafi etmdn, obyektiv qaydada yaydqlarn des d, faktlar tamamil baqa mnzrni ortaya qoyur. 70

Dnyann demk olar ki, btn regionlarn hat edn qlobal televiziya kanallar dyrlr, zvqlr v hyat trzlrindn asl olaraq xsusi auditoriyalarn yaranmasna tsir ediblr. Msln, MTV musiqi telebksinin yeniyetmlrdn ibart 500 milyonluq tamaas vardr. Onlarn hyat trzi v davranlarna bu musiqi telekanal ciddi tsir edir. Gnclrin zvqlri v ritorikalarnn formalamasnda bu kimi informasiya vasitlrinin rolu bykdr. CNN-in verililri is siyasti, iqtisadiyyat, ekologiyan, sosial msllri v mdniyyti hat edir. Sizin bugnk dnyanz, Diplomatik lisenziya, nsayt, Larri Kinq canl yaymda, Larri Kinql vikend kimi verililr dnyada mhurdur. Bu proqramlarn hr birinin d zl xsusiyytlri var. Onlar sosial hyat, cmiyyt, siyast, nsiyyt, mdniyyt v s. haqqnda konkret fikir formaladrrlar. CNN irkti dnyada ilk df olaraq 24 saat informasiya yaymaq konsepsiyasn tklif edib. 2005-ci ild onun 37 xarici brosu vard. Onun xbrlr veriliin dnyann 212 lksindn 200 milyon insan baxa bilir. CNN-in xbrlrini 38 kosmik peyk yayr. Bu teleirktin taleyind 1991-ci ild Fars krfzind olan mharibni canl yaymla vermk v 2001-ci il sentyabrn 11-d Nyu-Yorkdak terror akt haqqnda tcili mlumatlar yaymaq ayrca yer tutur. World News, Bloomberg TV, CNBC, l-Czir, Euronews v digr mhur informasiya vasitlri d eyni sulla faliyyt gstrirlr. Britaniya yaym korporasiyasnn birbaa varisidir. Hazrda bu telebknin sas vziflrindn biri tamaa auditoriyasn informasiya il znginldirmkdn ibartdir. ndi il ciddi rqabt aparan bklr formalab. Ancaq bu telebk xbrlr proqramnn yksk keyfiyyti, analitikann yksk sviy ysi, aparclarn pekarl saysind nfuzunu saxlaya bilir. Maraqldr ki, BBC informasiyalarnda tamaann hadislr reaksiyasn nzr alr. Msln, telekanal zoraklq shnlrini ciddi seim sasnda gstrir v bzn bunu etmir. BBC-nin sas ar ba vern hr bir eyi drk etmk v ona mna vermkdn ibartdir. Tbii ki, telebk bunu Avropa dyrlri rivsind edir. Ona gr d yksk sviyyli analitik verililrd 71

Qrb siyasi v mdni maraqlarna cavab vern ideyalar daha ox yer alr. BBC-nin Tim Sebastianla ciddi shbt, Mxbir, Koni haqqnda shbt v baqa daimi verililri mvcuddur. Euronews konkret bir regionun Avropann teleirkti olmasna baxmayaraq, tsir dairsi btn dnyan hat edir. Bu telebknin sas ar beldir: Biz 7 dild danrq, ancaq bir istiqamt baxrq. Bu cmld Euronews-un sas mqsdi ifad olunub. Yni Avropa ttifaqnn siyasi, iqtisadi, mdni hyat haqqnda insanlarda msbt rylr formaladran informasiyalar yaymaa stnlk verilir. Analitiklr bu telebknin rqi Avropada populyarlnn sbbini hmin mkanda yerln lklrin Avropa ttifaqna zv olmaq istyi il izah edirlr. Ona gr d o lklrin vtndalar Euronews-a baxma vzif hesab edirlr. Bu telebkd verililrin byk hisssi Avropa hyat trzin hsr edilib. Avropa v Avropallar veriliind Avropa ttifaq quruculuundan danlr, halinin hyatnn aktual problemlrin toxunulur. Parlamentd Avropa Parlamentinin faliyyti iqlandrlr. Perspektiv veriliind is mxtlif sahlr aid mvzular zr geni mzakirlr aparlr. CNBC v Bloomberg TV sasn maliyy v iqtisadi sahlr aid mlumatlar yayr. Bu bklr biznes dnyasna nvanlanb. Onlar mxtlif xarakterli aktual informasiyalar vasitsi il i dnyasnn nbzini myynldirmy alrlar. Bu sulla uurlu biznesmen v lk imici formaladrrlar. Hmin telebk, tbii ki, konkret olaraq i adamlarna gcl informasiya dstyi verir. Ancaq hr bir halda vvlcdn myynlmi dqiq faliyyt kursuna uyun hrkt edilir. l-Czir son dvrlr ox populyarlq qazanm telekanallardan biridir. Onun tamaa auditoriyas 35 milyonu keir. Bu telekanal Qtr mxsusdur, lakin qlobal miqyasda nfuz ld ed bilib. Maraqldr ki, l-Czirni n AB, n d rb lklrinin ksriyyti tam qbul edir. Amerika ona myyn informasiya mhdudiyytlri qoymaa alr. nki l-Czirnin yayd mlumatlarda AB-n maraqlarna uyun glmyn mqamlar olur. 72

rb dvltlrinin bir oxu da z maraqlar namin l-Czirnin brolarn balayrlar. Msln, Kveyt v ordaniya bel edib. Bunlara baxmayaraq, hmin telekanal z populyarln saxlaya bilir. Bellikl, telebklr qlobal miqyasda insanlarn hyat trzin, dncsin, siyasi v iqtisadi proseslr v mdniyyt ciddi tsir edirlr. Onlar faktiki olaraq briyytin informasiya mkann formaladrrlar. Bu, mhur Kanada sosioloqu M.Maklyenin dnya qlobal knd evril bilr proqnozunu tsdiqlyir. Briyyt btvlkd z hyatna ekrandan baxmaa vrdi edir. Newtimes.az 10 dekabr 2012 1.14. BP: maraqlarn anatomiyas Byk dvltlr tarixn enerji mnblri urunda kskin mba riz aparblar. XX srdn balayaraq rqabtin formas v miqyas dyiib. Bu prosesd mxtlif irktlr aktiv itirak etmy balayb. Onlarn srasnda BP-nin z yeri var. Onun 100 ildn ox mddtdki faliyytinin dndrc mqamlar mvcuddur. Neft v siyastin ingilissaya laqsi Umberto Ekonun Qzlgln ad romannn qhrman eyni zamanda filosof, kei v frldaqdr. Klassik dvrdn frqli olaraq, masir insanlarn bir ne sifti znd birldirmsini bzn qhrmanlq kimi tqdim edirlr. Frdlrl bal bu mvqe il mbahis etmk olar. Ancaq el transmilli irktlr var ki, onlarn hqiqi simas dorudan da gizldilir zahirn iqtisadi faliyytl m ul olur, slind is, prdarxasnda siyasi, ideoloji v htta kfiyyat mqsdlri gdrlr. British Petroleum v ya Beyond petroleum (BP) da yalnz biznes faliyyti il mul deyilmi... Bu irktin sasn 1901-ci ild ingilis Uilyam Noks dArsi qoyub. O, randa neft axtarlar aparmaq n hmin lknin hkumtindn icaz alr. Lakin tezlikl maliyy sxntlar il zlir. Uilyam dArsi mcburn Burmah Oil irkti il birg ilmk razlna glir. Bu, 73

1905-ci ild olur. illik axtarlardan sonra Burmah Oil randa zngin neft yata tapr. 1909-cu ild yeni neft kfiyyatlar aparmaq n U.dArsi v Burmah Oil Anglo-Persian Oil Companyni qururlar. Hmin irkti BP-nin xlfi adlandrrlar. Ancaq Anglo-Persian Oil Company o dvrd daha gcl olan Royal Dutch Shellin tsiri altna dmmk n Britaniya hkumtinin himaysi altna kemy alr. Nhayt, 1914-c ild Birinci dnya mharibsi rfsi irkt arzulad sazii Britaniya hkumti il imzalayr. Bununla onun tarixind yeni dnm balayr. Bu, hm biznes faliyytind, hm d dnya miqyasnda cryan edn siyasi hadislr tsird z ifadsini tapr. Artq 1927-ci ild irkt neft mhsullar bazarnda lider idi. 1935ci ild ahn Persian szn ranla vz etmk tlbi qbul edilir v Anglo-ranian Oil Company yaranr. Lakin 1949-cu ild randa Mhmmd Msddiq hakimiyyt glir. O, lknin neft srvtini millildirmk kursunu gtrr. 1951-ci ild neftin millildirilmsi il bal ran parlamenti qanun qbul edir. Britaniya v AB dflrl danqlar yolu il M.Msddiqi fikrindn dandrmaa alrlar. Ancaq ba nazir dvltin bal adam olduundan danqlar he bir ntic vermir. ran n bu andan ar gnlr balayr. AB v Britaniya ran cmiyytind Msddiqin mnfi imicini formaladrr v dvlt evrilii hyata keirirlr. 1953-c ild Ayaks adl planla randa itialar trdirlr. Msddiqi devirib hakimiyyt glnlr 1965-ci ild Briti Petroliumla (1954-c ild Anglo-ranian Oil Company British Petroleuma evrilmidi) 25 illik mkdalq mqavilsi imzalayr. Hmin dvrdn AB BP-nin qazancna ortaq olur bir ne Amerika irkti neftdn pay alr. O zamandan hr bir byk sazid AB-BP ibirliyi normaya evrilir. slind, hr ey gizli olaraq XX srin vvllrind balamd. Britaniya general Con Fier o zaman demidi ki, neft sahib olan, dnyan idar edir. 1918-ci ild admiral Edmond Sleyd xsusi memorandumda Britaniyann Yaxn rq siyastinin sas mqsdinin rann v regionun btn lklrinin neft ehtiyat zrind nzarti l keirmk olduunu gstrir. 74

Bu siyasti London ciddi-chdl hyata keirir. Mhz ingilis gizli xidmti dflrl rblrl Osmanl arasnda intriqalar yaradaraq, regionda z mvqeyini mhkmlndirmy almdr. Bunlar onu ifad edir ki, BP yarand vaxtdan Britaniyann neft siyasti v geosiyasi maraqlarnn tmin edilmsi il sx bal faliyyt gstrib. Ona gr d, o, mkdalq etdiyi he bir lk nin sona qdr inkiafnda maraql olmayb. Zaman glnd z mnafeyi namin htta neftindn milyonlar qazand lkni qardrb, yerli dvlti zifltmy alb. Dflrl syanlar tkil edib, cmiyytlrd itialar trdib (ranla yana Qvatemala, Panama v Boliviyan yada sala bilrik), dvlt evrililri hyata keirib. XX srin 90-c illrind is BP-nin faliyyt sulunda yeni alarlar zn gstrmy balayb. British Petroleumdan Beyond petroleuma transformasiyann sirri BP XX srin ikinci yarsndan neft v qazla yana baqa sahlr d ba vurur. Qida mhsullar istehsal v biznesin mxtlif sferalarnda zn snayr. Lakin 1990-c illrdn yalnz enerji sahsi il mul olmaa qrar verir. Sbb ndir? BP neft v qazla brabr qeyri-nnvi enerji nvlri istehsalna nm verdiyini byan edir. Hmin istiqamtd myyn addmlar da atr. Lakin bununla yana, ndns bu irkt Britaniyann dvlt siyastinin tam mrkzind grnr. Rsmi London z geosiyasi maraqlarn tmin etmk n hmin irktdn geni istifad edir. Yni XX srin vvllrindn qaynaqlanan nn yeni rtlr daxilind davam edir. Ax, ingilislr nny tarixn sadiqdirlr! Ona gr d, raq v Liviya hadislrind Britaniyann neft m hariblrinin izlrinin olmas tccbl deyil. Sddam Hseyn v Mmmr Qddafinin n byk gnahlar z lklrinin neftindn istifadd BP-nin istklrini nzr almamaq olub. ndi bunu Qrbd d etiraf edirlr. Hmin hadislrd ingilislr adtlri zr zlri arxa planda qalmaqla, amerikanlar v franszlar qabaa veriblr. Ekspertlrin qnatin gr, BP-ni raqda mharib yaratmaa Sddam Hseynin Fransann TotalFinaElf irkti il sazi imzalamaa hazrlamas thrik edib. Bununla fransz irkti dnyada lider 75

ola bilrdi. Nticd, BP hm bu plan pozdu, hm d franszlara raq neftindn zn srf edn pay verdi. Buna oxar hadislr Liviyada cryan edib. M.Qddafi AB tlblri il videokonfransda nefti tamamil millildirmk istdi yini byan edib. Buna Vainqton v London drhal reaksiya verrk, prosesi z xeyirlrin ynltmy balayblar. Liviya dnyada neftl zngin olan lklrdndir. stlik, onun razisind geni sahd enerji dayclarnn kfiyyat aparlmayb. Bu sbbdn, Liviyan bombalamaa dyrdi. Hmin proseslrl bal bir maraql mlumat da var. O dvrd M.Qddafinin Qrb lklri banklarnda 200-250 milyard dollar srvti varm. AB v Avropa lklri syanlara yalnz 15 milyard dollar qaytarb. Hmin pullar lknin neft snayesini brpa etmy gcl yetib. Gerid qalan tqribn 200 milyard dollardan xbr yoxdur. Btn bunlar BP-nin 100 ildn ox dvr hat edn faliyytinin yalnz bzi fraqmentlridir. Lakin onlar da bu irktin sl simasn drk etmy kifayt edir. Zahirn zn dnyann mxtlif regionlarnda lklrin inkiafna yardm kimi gstrn BP slind, ox thlkli v mkrli siyast yeridir. Tam aydndr ki, o, tam ffaf v drst biznes faliyyti gstrmir. Tsadfi deyil ki, AB hkumti mhz dzgn v ffaf sahib karlqla mul olmadna gr BP il yeni sazi imzalamaq dan imtina edib. Vainqton bu qrara hmin irktin Meksika kr fzindki qzaya laqeyd yanadna gr glib. Qribdir ki, BP gnah zndn insanlara dyn 100 milyardlarla ziyan dmk vzin Rusiya il Arktikada daha ox qazanc gtirn mqavil imzalayb. Onu deyk ki, Moskva da bu irktl mkdalqdan yaynmaa balayb. ndi d Azrbaycanda... Britaniya irkti SSR dalandan sonra Azrbaycanla sazilr imzalad. srin mqavilsi itirak irktlr v Azrbaycana byk glirlr gtirmlidir. Sazid trflrin zrin gtrdklri hdliklr dqiq gstrilib. Azrbaycan Prezidenti BP-nin zrin gtrdy hdliklri yerin yetirmdiyi n irad bildirdi v vziyyti dzltmsini tlb etdi. 76

Mhz bundan sonra bzi Qrb lklrinin mediasnda anti-Azr baycan kampaniyas balad. Almaniya KV-i bu id xsusi fallq gstrdi. Britaniya medias da Azrbaycana qar bhtan prosesin qouldu. Bu proses AB-n qlobal enerji v maliyy evrlrin bal Forbes kimi jurnal da qatld. Hmin nrd Azrbaycanla bal drc ediln mqallrin mumi ruhu, mzmunu v mqsdi Independent, Guardian v Financial Times qzetlrind ap edilnlrdn frqlnmir. Forbes jurnalnda Azrbaycan hakimiy ytinin nvanna antaj xarakterli fikirlr sslndirildi. slind, btn bunlar Azrbaycan oxucusuna tan mlumatlardr. Dndrcs odur ki, hmin ilrd BP-nin li olduu haqqnda informasiyalar mvcuddur. BP-nin tarixin qsaca nzr saldqda, onun n qdr thlkli ilr trtdiyin min oluruq. Azrbaycan neftindn zn srf edn hdd qdr maksimum yararlanr, sonra is ziyan vurmaa alr. Eyni zamanda, dnyann mxtlif regionlarnda KV vasitsi il Bakya tzyiq etmy chd edir. Grnr, Britaniya irktini rsmi Baknn mstqil siyast yeritmsi, milli maraqlara stnlk vermsi tmin etmir. Blk d Azrbaycann mstqil dvlt kimi bu cr srtl inkiafn gz lmirdilr. Onlara el glirdi ki, azrbaycanllar hmi Qrbdn asl olacaq. Burada dini faktorun mvcudluunu inkar etmk olmaz. Qlobal miqyasda BP-nin tutduu mvqe oxlu sayda amillrl baldr. Bel grnr ki, bu irkt mstqilliyini ld etmi lklrin inkiafna daltl yardm etmkd yox, onlarn Qrbdn asl qalmas n srfli rait yaratmaqda maraqldr. Grnr, hl XX srin 80-ci illrind AB-n dvlt katiblrindn birinin biz transmilli irktlrin dnya siyastin hans tsirlri gstr bilcyini indidn dey bilmrik, sylmsinin ciddi saslar varm. Newtimes.az 25 dekabr 2012

77

II Fsil Qrbin seimi: qlobal liderlik, yaxud hkmranlq

2.1. AB mperiya, yoxsa superdvlt?! Mayflowerdn balayan yol 1620-ci ilin sentyabrnda Britaniyann Plimut limanndan bir g mi imali Amerikaya yola dd. Gmidkilr ngiltrd repressiyalara mruz qalm puritanlarn (xristian dini triqtidir, saf demkdir) bir qrupu idi. 1620-ci il noyabrn 21-d Mayflower (May iyi) Amerikaya atd (indiki Massausets tatnn sahillri). Hmin gn gmid qrupun iki lideri Uilyam Brster v Uilyam Bredford yeni Plimutun birgyaay qanunlarnn ks olunduu sazi imzaladlar. Bu sazi 300 ildn oxdur ki davam edn kiik mstmlknin byk bir imperiyaya evrilmsi prosesinin balanc hesab edilir. O imperiyann ad Amerika Birlmi tatlardr. Ziddiyytli, heyrtedici v dndrc tarixi olan, digr imperiyalara bnzm yn nhng dvlt... XX srin sonlarnda Amerikann tannm siyastnas Z.Bje zinski Byk ahmat taxtas: Amerikann hkmranl v onun geostrateji imperativlri srind yazrd: 1898-ci il amerikan-ispan mharibsi Amerika n qitnin srhdlrindn knarda olan ilk ial sava idi. Bunun saysind Amerika hakimiyyti Sakit okeana qdr yayld, sonra Havay adalarna v Filippin atd Z.Bjezinski Seim: dnya hkmranl v ya qlobal liderlik srind aq qeyd edib: AB-n dnyan idar etmk rolunu etiraf etmk zruridir... Dnya paytaxt yaranb... dnya tarixind ilk dnya paytaxt... N Roma, n Qdim Pekin regional imperiyalarn kemi paytaxtlar... qlobal gc v qrarlarn qbul edilmsi imkanlar baxmndan... Vainqtonun mrkzi hisssinin sahib olduu qdrt malik deyildilr.... 78

Maraql mqayis var. Z.Bjezinski AB-n dnya hkmranln masonlarn sevimli bucaqlarnn ksimsinin verdiyi mna il mqayis edir. A Ev-Kapitoli binas-Pentaqon bir bucaq, A Evmumdnya bank-Dvlt Departamenti digr bucaqdr. Bu bucaqlarn ksimsi qlobal tsir bucan ml gtirir. Bu kimi mqayislr AB-n masir siyastnas v analitik lrinin bir oxunun srlrind rast gl bilrik. zn demokratiyann beiyi, azadln mdafiisi, mkdaln mrkzi sayan bir dvltin imperiya ambisiyalarn aqca v qrurla ifad etmsinin mnas ndn ibartdir? AB dorudan da imperiyadr, yoxsa super dvlt? Dvlt evrililrinin prdarxas ssenarilri Faktlar gstrir ki, AB 1898-ci il ial il kifaytlnmdi. qti sad Uilyam Enqdal v Massausets Texnologiyalar nstitutunun professoru Noam omski tsdiq edirlr ki, XX srin 40-c illrinin sonunda AB-da bir ne analitik mrkz Amerikann yeni imperiya siyastinin konsepsiyasn hazrlayb. Sndlrd gstrilir ki, AB Britaniyann shvlrini tkrar etmmlidir. Ndn ibart idi Britaniyann shvi? Bunu AB-n 40-c illrin sonundan yeritdiyi xarici siyastin mahiyyti aydn ifad edir dnyada Amerika il brabr sviyyd rqabt apara bilck dvltin formalamasna imkan vermmk! Amerika imperiyas demokratiya, azadlq, xalqlarn z taleyini znn tyinetmsi, bazar iqtisadiyyat prinsiplri zrind qurulmal idi (Uilyam Enqdal). nc bu, Qrb yarmkrsini hat edirdi, SSR dalandan sonra btn dnyan hat etdi. Xsusil postsovet mkan lklrin qar imperialist planlar hyata keirilmy baland. Vainqtonun qlobal gc bucann can bu tezisddir. Amerikann o vaxtdan ken mddtd hyata keirdiyi siyast birmnal bu mqsd xidmt edib. mperialist mqsdlrin atmaq n Amerika btn vasitlrdn istifad edib. Nikolo Makiavelli v German Buzenbaum AB-n bu cr davranna haqq qazandrardlar. Lakin bu cr siyast oxlu sayda dvltlrin suverenliyini mh dudladrr, bzi hallarda onlar okeann o tayndan asl hala salrd. Bu siyastin ilk qurban 1949-cu ild Almaniya oldu. Almaniya 79

hrbi ks-kfiyyat idarsinin kemi basGerd-Helmut Komossa tsdiqlyir ki, 1949-cu il mayn 11-d imzalanm snd sasn Almaniyann qzl ehtiyatlarnn hams AB banklarnda saxlanlr1. Amerika bunu Almaniyann bir daha kontinental gc evrilmmsi n edib v indi d onu nzartd saxlayr. Bununla bel, yeni imperiya konsepsiyasnn ba mqi Tehranda oldu. 1953-c ild qanuni seilmi M.Msddiqi devirmk plan ortaya xd. Dvlt Departamentinin kemi mkda Uilyam Blam deyir ki, plan AB prezidentinin z hazrlamd2. M.Msddiqin shvi hmin il amerikan-ingilis neft irkti olan BP-ni millildirmk olub. ngiltrnin xbrdarlna baxmayaraq M.Msddiq irkti millildirib... cmi bir ne aydan sonra Tehrann klrind diktatora istefa sdalar ykslib. Noam omski bu hadisni bel rh edir: Btn evrililrin sbbi eynidir. Srvtin brabr bldrlmsi mslsi xanda evrili olur. randa hakimiyyt evriliindn cmi 1 ay sonra bu lknin nefti AB-n ixtiyarnda idi. Bir il kemdi ki, Qvatemalann prezidenti H.Arbens M.M sddiqin taleyini yaad. Onun da shvi banan plantasiyalarn millildirmk istyi oldu. H.Arbens drhal dikatatora v antidemokrata evrildi. H.Arbensi Harvardda thsil almas da xilas ed bilmdi 1954-c ild hrbi evrili ba verdi. Bundan sonra AB-n tkil etdiyi evrililrin ayrca nvbsi yarand. Braziliya, Yunanstan, Panama, Trkiy, ili... Siyah uzundur. Braziliya 60-c illrd mstqil olmaq istyirdi, z srvtlrin yiylnmk siyasti yrdrd. Mrkzi Kfiyyat darsinin Braziliyada 3 illik gizli faliyytindn sonra evrili oldu. ilid S.Alyende 70-ci illrd byk irktlri millildirmk istynd devrildi. Trkiyd XX srin ikinci yarsnda iki df naraz hrbilrdn istifad edn MK evrili tkil etdi. Trkiy hl d o evrililrin Gerd-Helmut Komossa. Die deutsche Karte: Das verdeckte Spiel der geheimen Dienste. Ein Amtschef des MAD berichtet. Graz: Ares-Verlag, 2007, 216 s. 2 . : 2007 . . . . URL: http://rutube.ru/tracks/ 264338.html.
1

80

yaratd siyasi, hrbi v sosial-psixoloji problemlrdn tam qurtula bilmyib. Bir vaxtlar MK-nin mkda olmu, sonra is Panamada prezident seilmi M.Noryeqa, Panama kanalnn Panama dvltinin srvti olduu fikrin dd v 1989-cu ild devrildi. Byk Corc Bu jurnalistlr o vaxt bel dedi: Noryeqa diktatordu, o, hakimiyytdn getmlidir v demokratiya brqrar olmaldr. Bir canl ahid var. MK-nin 1957-1968-ci illrd zabiti olmu Filip Eyci. O, xatrlayr: Mn MK-d hvsl i baladm. Ekvadorda geni tbliat ii aparrdq. Ekvadorun aparc jurnalistlrindn E.Solqado biz ilyirdi. O, MK-nin sifarii il hazrlanan mqallri z imzas il drc etdirirdi. Mqsd lkd qorxu v aqnlq yaratmaq idi1. Qsa mddtd Ekvador qan gln dnd v tbii ki, nvbti diktator devrildi. O, iqtisadiyyat millildirmk eqin dmd. Ekvadorun srvtini AB-n transmilli irktlrinin ixtiyarndan xarmaq istyirdi. Drhal diktatora evrildi v bdlini ar ddi. F.Eyci sonra Uruqvay v Meksikada etdiklrindn danr (19621963-c illr). Vyetnam, Laos, Kamboca... Nikson doktrinas, Kar ter doktrinas, Reyqan doktrinas... Zncirvari prosesin d ynlri. AB-n imperiya ambisiyalarnn qurban olan qaynar nqtlr v bunun arxasnda duran A Evin sndlri... Onlar Dvlt Departamentinin kemi mkda Uilyam Blam ycam bel ifad edir: AB son 60 ild 50-dn ox lkd evrili etmy alb, 25-dn ox lkd bu ba tutub2. Yeni qaynar nqtlr v diktatorlar axtar AB-n masir xarici siyast kursunda prinsipial dyiiklik ba vermyib. Prezidentlrin ad v soyadlarndan baqa. ndi slam faizmi hdfddir. XX srin sonu XXI srin vvllri mslman lklrindki itialarla xarakteriz olunur. fqanstan, raq, ran, Pakistan, Liviya,
. : 2007 . . . . URL: http://rutube.ru/tracks/264338.html. 2 Yen orada.
1

81

Suriya, Misir... Yaxn v Orta rqin neftl zngin btn dvltlri demokratiklir. Adn rb bahar qoyublar. Gerkd is rb xalqlarnn facisidir. raqda S.Hseyn, Liviyada M.Qddafi nefti AB-n ssenarisi il satmaq istmdilr. Nvb mstqil siyast yrtmk istyn ranndr. 1960-1990c illrd MK-nin zabiti olmu Rey Mak Hovern deyir: AB-da enerji qtl yarananda raqa qoun yeridildi. Hr hans bir lk strateji ehtiyatlarn z nzarti altna almaq ists, AB onu transmilli irktlrin nzartin qaytarmaa alr. Bunun n btn vasitlrdn, o cmldn syanlardan, inqilablardan, hakimiyyt evrililrindn istifad edir1. Bu evrililrin mxtlif mexanizmini ttbiq edilir. Yerli lk nin mediasna, hakimiyyt dairlrin, naraz hrbilr, tlb c miyytlrin, milli azlqlarn qurumlarna v s. nfuz edib, nifaq yaradlr. Sonra adt zr diktator, insan haqlar, siyasi mhbus, demokratiyann brqrar olmas kimi terminlr ildilir. Sad insann uru bu manipulyasiyalardan ar v ktl z lksini xaricilr tslim edir. Hl Vyetnam hadislrind Nikson asiyallarla asiyallarn zlri savamaldr, demidi. SSR-nin dalmasndan sonra postsovet mkan AB-n xarici siyastinin diqqt mrkzind oldu. Mstqilliyin qovumu lklr qar okeann o tayndan xsusi sifarilr gldi. Bu sifarilr sasn rngli inqilablar vasitsi il verilmy balad. Grcstan, Ukrayna v Qrzstan rngli inqilablarn qurban oldular. Aq grnrd ki, AB postsovet mkanna da yalnz z maraqlar prizmasndan baxr. Yuxarda nzr saldmz, mxtlif lklrd tkil edilmi dvlt evrililri ssenarilri kemi SSR respublikalarna da ttbiq edilirdi. Yni 1953-c ild randa, 1954-c ild Qvatemalada, sonra Panama, ili v baqa lklrd hans mqsd gdlrds, postsovet dvltlrind d eyni niyyt zn gstrirdi.
. : 2007 . . . . URL: http://rutube.ru/ tracks/264338.html.
1

82

Cmiyytd sni narazlq yaradb, itialar tkil edrk qanuni hakimiyytlri devirm ssenarilri ken srin 50-80-ci illrind ttbiq edilnlrdn frqlnmirdi. Grcstanda, Ukraynada, sonra Qrzstanda hiddtlnmi ktl qarsna xan hr eyi zib kemy hazr idi. Gnahsz insanlar ldrld. Cmiyyt is nifaq dd. Maraqldr ki, bu proseslr AB hrbi qvvlrinin dnyann mxtlif regionlarna yerldirilmsi fonunda ba verirdi. Hazrda dnyann 600 nqtsind amerikan sgrlri vardr. Onlar sasn enerji ehtiyatlar zngin olan mkanlarda yerlirlr. Harada neft v qaz varsa, orada amerikan sgrlri var. ndi bu, hrmk toru kimi dnyan brm geni bkni xatrladr. Demokratiya ad altnda dnyann mxtlif gulrin byk hrbi gc gndrilir, lokal mhariblr aparlr. MK-nin 1967-73-c illrd mslhtisi olmu almres Conson etiraf edir ki, AB hrbi bazalar imperiyasdr1. R.Reyqann prezidentliyi dvrnd A Evin mtbuat xidmtinin rhbri olmu Patrik Byukenen: Biz 100-dn ox lkd hrbi hisslri yerldirmiik. Bu, ola bilsin ki, imperiya deyil, ancaq imperiyann dqiq imitasiyasdr2. 2005-ci ilin mlumatna gr, AB xaric 191.000 sgr gndrib. Amerikann xaricdki sgrlrinin mumi say is 1 milyon 842 min nfrdir. AB-n hrbi bdcsi ondan sonra gln byk dvltlrin hrbi bdcsinin cmindn oxdur. Hazrda AB-n xaricdki sgr kontingenti dnyada n bykdr. Sadalanan hadislrin hamsnn arxasnda bir mqam durur: AB dnyann hr bir lksind daxili v xarici siyasti idar etmk iddiasn inadla davam etdirir. Masir anlamda bu, mhz imperiya demkdir3. Tarixi Con Lys Heddis aq deyir ki, Biz (AB) konk . : 2007 . . . . URL: http://rutube.ru/ tracks/264338.html. 2 Yen orada. 3 .. // , 77-78. URL: http://www.zlev.ru/77_6.htm.
1

83

ret olaraq imperiyayq, imperiyadan da artq v indi bizim dnya qlobal rolumuz var. Standart Uikli nrinin redaktoru Uilyam Kristol is meydan oxuyur: kim demk istyirs ki, biz imperiyayq, olsun biz nhng imperiyayq. AB qlobal miqyasda davran modellrini v mmkn th didlrin yaranmasn myynldirmk iddiasndadr. O, harada v n zaman gc nmayi etdirmk v dalti tmin etmk sulunu da zrin gtrr. Bu halda Amerikann suverenliyi mtlq xarakter alr. Baqalarnn suverenliyi is AB-n mrhmtindn asl olur. Bu cr radikal strateji ideyalar v motivlr AB-n yeni nv imperiya olmasn tsdiqlyir. Amerika urlu surtd qlobal hegemonlua ynlmi imperialist siyast yeridir. Nfuzlu The Wall Street Journal qzeti yazr ki, Amerika azadlq imperiyasnn maraqlar namin dhtli mhariblr aparmaqdan qorxmamaldr. Yni AB el bir imperiyadr ki, dnyann istniln gusind insanlar onlarn azadlqlar namin qtl yetir bilr. Bu da superdvltin metamorfozudur. O metamorfozun nfsi hr yerd duyula bilr Newtimes.az 27 avqust 2012 2.2. Sarsntlar srind AB-n milli strategiyas: Qrbd Byk birlik, rqd Byk tarazlq ndi dnyan qlobal geosiyasi sistem kimi qbul etmk olar. Bu sistem ox hssas dvrn yaayr. Analitiklrin fikirlrind planetin geosiyasi gclrinin taleyi il bal bzn ilk baxdan tccb douran proqnozlar ifad olunur. Dnyada tannm politoloqlarn hr bir thlili znmxsusluu il seilir. Zbiqnev Bjezinskinin Foreign Affairs jurnalnda drc olunan rqi tarazladrmaq, Qrbi yenilmk. Sarsntlar srind AB-n milli strategiyas (Balancing the East, Upgrading the West. U.S. Grand Strategy in an Age of Upheaval) mqalsin mnasibt d bu qbildndir. Mqal btvlkd masir geosiyasi vziyyt sistemli nzr yetirir. 84

Z.Bjezinski AB-n dnyadak aparc strateji rolunun ziflycyi halda planetd hans zncirvar geosiyasi proseslrin ba ver bilcyini thlil edir. O, bu proseslrin daxili mntiqini amaa alr, bu zaman sas tezisini AB-n liderliyinin pozitiv v neqativ trflrinin vhdtini gstrmk zrind qurur. Mhz bu ballqda paradoksal grnn fikirlr irli srr. Onlarn srasnda AB-n tnzzl uramasnn in trfindn arzulanmas diqqt kir. Msl ondan ibartdir ki, mxtlif tx minlr gr, in 2020-ci ild dnya lideri ola bilr v onun bu yolda n byk rqibi AB-dr. Ona gr d, normal mntiql in ABn ziflmsind maraqldr. Z.Bjezinski mqalsind bir epizodu xatrladaraq yazr ki, bu yaxnlarda in mmuru znn amerikal hmkarndan xahi edib: AB-n tezlikl iflasa dar olmasna imkan vermyin. gr bu hadis ba veribs, onun geosiyasi maraqlar mstvisind mntiqi izahnda ziddiyytli mqam yoxdur. slind, bu ideya Z.Bjezinskinin mqalsinin mahiyytini gstrir. mumiyytl, Z.Bjezinskinin apard thlillrin sas tezisi be ldir: Beynlxalq arenada qeyri-myynlik, qlobal rqiblr arasnda toqqumalarn kskinlmsi v aq xaos AB-n tnzz lnn nticsi olacaq. Yni dnyann geosiyasi dinamikasnda qeyrimy ynliklr, geosiyasi gclrin toqqumas, xaotik proses lrin oxalmas kimi tendensiyalarn stnlk tkil etmsi mhm yer tutur. sas thlk bundadr. Bel olan halda konkret geosiyasi gcn kimliyi arxa plana keir v prosesin myyn mrhlsind nzart hr ksin lindn xa bilr. Bu baxmdan, liderin AB v ya in olmasnn dnya n hmiyyti yoxdur. Hmin mntiql in dnyadak proseslr nzart edck gclrin mvcudluunda maraql olmaldr. in n mslnin baqa trfi AB olmasa, hans dvlt in rqib ola bilr sualna cavab tapmaqdr. Analitiklrin proqnozuna gr, bu siyahda Rusiya, Braziliya, Hindistan v Trkiy var. Bu dvltlr, slind, daha ox risk dayrlar. Rusiya, Hindistan v Trkiy in corafi olaraq daha yaxndr v bu, onlara AB-n malik olmad stnlklri verir. Braziliya is 85

dnyada liderlik potensialna malik deyil v bu, yaxn perspektivd lav risklrin yaranmas demkdir. Bu msllrd slam amilini nzr almaq lazmdr. inin ra zisind mslman trklri yaayrlar, onlarn ba ver bilck proses lrd nec davranacaqlar blli deyil. AB xristian dvlti kimi, slam mslsind inl ortaq maraqlara malik ola bilr. Lakin Z.Bjezinskinin arqumentind stiralt mqamlar yer alr. Bel ki, in yalnz myyn mddt dnyada tsirinin tam stnlk tkil edcyi vaxta qdr AB-n tnzzln istmyck. Hllik rsmi Pekini AB-n Uzaq rqin gcl dvltlri arasnda tarazl geosiyasi mhit yaratmaq siyasti qane edir. Z.Bjezinski mqalsind Uzaq rqin nhng dvltlrini birbirin qar qoymaq vzin, onlar arasnda mnasibtlri AB-n xeyrin ynltmyin vacibliyini daha konstruktiv sayr. Bu, Pekini ona gr qane edir ki, gcl Hindistan v Yaponiya il dmn mvqed dayanmaq srfli deyil. Mllif xsusi vurulayr ki, AB hmin regionda inin geosiyasi proseslri tnzimlyn dvlt olmasna etiraz etmyck. in is srtli inkiaf tempini saxlamaqla thlksizliyini tmin etmkd v regiondak gcl dvltlrl tarazl geosiyasi mnasibtlr sistemi qurmaqda AB-dan faydalana bilr. Bundan lav, AB nzr almaldr ki, Rusiyann mstqil geosiyasi gc olaraq in qar siyast yeritmk ehtimal azdr. Z.Bjezinski Byk Qrb layihsinin reallaaca tqdird bu amilin n plana xaca fikrinddir. Bu is Qrbin (AB da daxil olmaqla) mhkm birliyi nticsind mmkndr. Hm d bu birliy nail olmaq n Rusiyann Avropa ttifaqna zv seilmsi lazmdr. Z.Bjezinskinin bu ideyas kifayt qdr csartlidir, bir sra risklri gz nn alr. Bel ki, Qrb birl bilms, Almaniyann v taliyann Rusiya il A-dn knar ikitrfli sazilr imzalamaq istyi yarana bilr. Lakin ngiltr v Fransa Almaniyann v taliyann bu addmna yol vermzlr. nki hm Qrb ziflyr, hm d Rusiya zngin in qarsnda daha aciz duruma dr. Z.Bjezinski bildirir ki, demokratiya haqqnda arzular AB n uur qazanmaq modeli ola bilmz. Bu nailiyyt milltsevrlik, gcl hakimiyyt v tmiz dini tsvvrlrin vhdtin (sintezin, 86

orqanik birliyin) saslanan milli thlksizlik modellri vasitsil atmaq mmkndr. O, mhm bir msly diqqt yetirrk yazr ki, Hindistan, Yaponiya, Rusiya v bzi Avropa lklri AB-n tnzzlnn nticlrini indidn hesablayrlar. Onlar glckd yarana bilck vziyytdn x yollar axtarrlar. Msln, Rusiya ox gman ki, Amerikann qeyri-myyn perspektivi il laqdar planlar qurur. Rusiya, he bhsiz, kemi SSR-nin yerind yaranan mstqil dvltlr gz yetirir. gr inadkar in milltiliyi zn gstrr s, qonularla mnasibtlr kskinlr, Asiya XX srin qana susam v zorak Avropasna oxayar. Bu fikirlrdn AB-n ndn ehtiyat etdiyi aydn grnr. Z.Bjezinski daha sonra vurulayr ki, AB-n tnzzl zif dvltlr n d thlklidir. O, bununla bal aadak arqumentlri gstrir: AB-n ziflmsi Meksika il mkdala son qoyar. gr Birlmi tatlarda milltilik gclnrs v thlksizlikl bal qorxu yaranarsa, Meksika razi iddialar irli sr bilr. Bu da hycan dourur. nki AB-n dniz yollar, kosmos, kiberfza v traf mhit sahlrind, elc d mnaqilrin ba verdiyi hr yerd sabitliyi tmin etmk n nzartini azaltmaq ox risklidir. Ona gr d politoloq AB- ya yeni xarici siyast strategiyas hyata keirmy, ya da qlobal flakt hazrlamaa arr. Onun gldiyi qnatlrdn biri d AB-n qlobal hmiyytinin ziflmsi nticsind regional mnaqilrin yaranacadr. Foreign Affairs jurnalndak mqald Z.Bjezinski xbrdarlq edir, Amerikann tnzzlndn sarslacaq 8 lknin adn sadalayr. Mllif dnr ki, Grcstan Rusiyann siyasi hdsi v hrbi tcavz qarsnda dayana bilmyck. Bu, Avropann neft-qaz tchizatnn cnub dhlizi zrind Rusiyann hkmranl, Avropaya tzyiqin gclnmsi, Azrbaycanda domino effektini Moskvann siyasi mqsdlrin gr sakitldirmkl baldr. Tayvan inin tzyiqlri qarsnda ziflyck v onun iqtisadi uurlarnn cazibsi altna dck. Yenidn birlm Pekin n faydal olan raiti yaxnladracaq. Bu, inl ciddi konfrontasiya riski il laqdardr. 87

Dilemma qarsnda qalan Cnubi Koreya ya inin regio nal aalna tabe olmal, ya da Yaponiya il mnasibtlri mhkm lndirmlidir. Bel vziyytd Koreya yarmadasnda hrbi-iqtisadi sabitlik n thlk yaranar, AB-n hdliklrin Yaponiyann v Cnubi Koreyann inam itr. Mllifin fikrinc, Amerikann tnzzl Rusiyaya Belarusu yenidn udmaq ans verr, Baltik lklrinin, xsusil Latviyann thlksizliyi thdid altna dr. Hazrda Avropada Ukraynann Qrb cmiyytin inteqrasiya arzusu v imkanlar ziflyir. Bu, Rusiyann imperiya ambisiyalarnn yenidn oyan il baldr. fqanstan artq xarabaya evrilib. gr Amerika qounlar bu lkdn tlsik xarlarsa, fqanstann tnzzl v qonularnn nfuz rqabti qalmazdr. Bu, Taliban hrkatnn yenidn dir lmsi, Hindistan-Pakistan arasnda zg li il mharib, bey nlxalq terrorizm n snacaqlarn meydana glmsi demkdir. Pakistan, hrbilrin idariliyi altnda olan radikal islam lky, hrbi-islam idarilrin kombin edildiyi mkana v ya mrkzi hakimiyyti olmayan kvazidvlt evril bilr. Bu, nv silahna sahib shra komandirlri, ran tipli anti-qrb hkumtinin formalamas v Mrkzi Asiyada regional qeyri-sabitliyin yaranmas il laqdardr. Zorakln in, Hindistan, elc d Rusiyaya yaylmas ox thlklidir. Amerikann tnzzl sraild v btvlkd, Byk Orta rqd siyasi sabitliyi pozacaq sl tektonik dyiikliklr sbb ola bilr. Bu, AB v ya srailin ranla birbaa konfrontasiyasna, islam radikalizminin v ekstremizminin artmasna gtirib xarr. Hmin proses mumdnya neft-qaz bhrannn, Fars krfzind AB-n mttfiqlrinin ziflmsinin ciddi tsirini nzr almaq lazmdr. mumilikd bu lklr Z.Bjezinskinin yeni 8-liyi dey bi lrik. nki diqqtl nzr salsaq, politoloq tkc lklri sadalamr. Onun fikrinin sasnda dnyann geosiyasi gc mrkzi rq trf srr tezisi dayanr. Corafi baxmdan hmin lklr postsovet mkann, Yaxn v Orta rqi hat edir, eyni zamanda, in, Rusiyaya v Trkiyy yaxndrlar. 88

Bellikl, Z.Bjezinskinin adkiln mqalsi dnyann geosiyasi gc mrkzinin dyimsi halnda konkret olaraq hans proseslrin ba vercyinin geosiyasi proqnozudur. Bu proqnozdan grnr ki, postsovet mkan qeyri-myynliklr v mmkn xaotik pro seslr dar ola bilr. Bu mnada, Z.Bjezinskinin mqalsi mmkn risklr diqqt yetirmyin vacibliyini bir daha ifad edir. P.S. Daha geni mlumat n baxn: Brzezinski Z. Balancing the East, Upgrading the West. U.S. Grand Strategy in an Age of Upheaval // Foreign Affairs, January/February 2012. URL: http://www. foreignaffairs.com/articles/136754/zbigniew-brzezinski/balancingthe-east-upgrading-the-west Newtimes.az 6 iyul 2012 2.3. Konqresin Azrbaycana qar haqsz sndi AB dnyann n qdrtli dvltidir. Gc, qdrt mld zn gstrir. Franklin Ruzvelt demidir: Qdrtli olmaq n millt mtlq deyil ki, daltsiz olsun. Qdrtli dvltin dalti olmaldr. 1992-ci ild AB Konqresi Azadla Dstk Aktna 907ci dzlii qbul etdi. Bu dzli AB hkumtinin Azrbaycana birbaa yardmn qadaan edir. Sbb kimi Azrbaycann Dalq Qaraba v Ermnistan blokadada saxlamas gstrilir. Qribsi odur ki, bu bdnam dzli Ermnistann Azrbaycan torpaqlarn ial etdiyi vaxtlarda qbul edilib. Konqresmenlr, slind, he nyi dzltmyiblr, dalt xidmt etmyiblr, ksin, hqiqti yiblr. Qaynar nqty soyuq bala yanamaq vzin, odun zrin yanacaq atblar. F.Ruzvelt haqldr: Hqiqt insanlarn onu axtarmaq azadl olanda taplr. AB Konqresind kims (msln, senator Riard Luqar kimi) hqiqt axtarna xsa, drhal ermni lobbisi sandqdan tullanr. V F.Ruzveltin dediyi reallar: Mn 10 milyon dollar verin, Konstitusiyaya istniln dyiikliyin qarsn alm. 89

Azrbaycan sgrlri dnyann mxtlif blglrind terrora qar mbarizd amerikan sgrlri il bir yerd savarlar. Ancaq ndns AB Azrbaycann ermni terroruna qar mbariz aparmaqda beynlxalq cbh yaratmasna dstk vermir. Azrbaycan AB-n antiterror koalisiyasna qoulub. Azrbaycan Prezidenti AB Prezidenti Barak Obamaya yazd mktubda terrorla mbarizd bundan sonra da yanlarnda olacan ifad edib. Lakin Azrbaycan xalq hllik AB Prezidentinin Azrbaycann dvlt basna ermni terroru il mbarizd dstk olaca haqqnda mktub yazdn eitmyib. 20 il yaxndr ki, AB Ermnistan-Azrbaycan, Dalq Qaraba mnaqisinin hllind vasitilik edir. O, Fransa v Rusiya il birlikd ATT-in Minsk qrupunda hmsdrdir. Ancaq AB indiy qdr yalnz vasiti olub, problemi hll edn yox. Ola bilsin ki, onlarn vasitilikdn xolar glir. Lakin bacarql usta iz buraxmr. AB da z tarixind Dalq Qaraba mnaqisini hll ed bilmdi lksini saxlamal deyil. Paulo Koelonun bir fikrini yadda saxlamaq faydal olard: onlar mbarizdn, hyat da onlardan imtina etdi. gr mnaqini daltl hll etmkdn imtina etslr, hyat da onlardan imtina edr. Azrbaycan mstqilliyini ld etdikdn sonra onun enerji ehtiyatlarndan istifad etmy ilk can atanlar srasnda Amerika ir ktlri d vard. Onlar Azrbaycann neft v qaz layihlrind itirak etdilr. AB regionda beynlxalq enerji layihlrin aktiv dstk vermkd davam edir. Bu prosesd Azrbaycan etibarl trfda kimi qbul edir. Nabukko, Cnub axn, Transxzr... bu enerji layihlrini AB Azrbaycansz tsvvr etmir. AB Konqresi is Ticart Aktna 1974-c ild etdiyi CeksonVenik dzlii il Birlmi tatlarn normal ticart mnasibtlrini Azrbaycansz tsvvr edir. Bu, mumiyytl, absurd bir addmdr. Hmin dzli mhacirt azadlna mhdudiyyt qoyulmasna gr daxil edilib. z d sovet dvrnd yhudilrin mhacirtin qoyulan mhdudiyytlrl bal qbul olunmudu. Azrbaycanda is mhacirt he bir mhdudiyyt yoxdur. 90

Htta ermnilr Azrbaycanda yaayrlar, istdiklri vaxt mha cirt d ed bilirlr. mumiyytl, qribdir lazm glnd bizi kimlris lkdn qovmaqda ittiham edirlr, yen zlrin lazm olanda hmin kimlrins lkdn getmsin ngl trtmkd gnahlandrrlar. Bernard ou deyirdi ki, nsan hrdnbir dns yaxdr. Mn bir ne df dnmkl dnyann mhur yazs oldum. Amerikanlar da hrdn dnslr ox yax olard. Cekson-Venik dzlii AB-Azrbaycan mnasibtlrinin inkiaf yolunda ngldir. Hyat daimi tkkld olan prosesdir. O he zaman zn bir naxla mhdudladra bilmz. Dyimk, yenilmk grkdir. Barak Obama Trkiyy sfri zaman Ba nazir R.T.rdoana biz dyidik, sizlr d dyiin demidi. Azr baycan dyiib. O artq 1992-ci ildki Azrbaycan deyil. Lakin ndns n 907-ci, n d Cekson-Venik dzlii dyidi. Bu da strateji trfdaln ruhuna uyun glmyn haldr. 1992-ci ildn dyimyn baqa bir mqam da var. AB Konqresi Dalq Qarabadak qanunsuz rejim hr il milyonlarla yardm ayrr. Bu il hmin yardm 2 milyondan 5 milyona qdr artrmaq haqqnda dnrlr. AB-da Dalq Qaraba Respublikasnn ofisi alb. Ofis dliyy Nazirliyind lobbiilik qanunu rivsind qeydiyyata alnb. Birlmi tatlar DQR nmayndlrin Ermnistan pasportu vasitsi il vizalar da verir. Onlar da AB-a rahat sfr edir v oradan libo dnmrlr. Amerika alimlri masir dnyada proseslrin ox srtl getdiyini yazrlar. Onlar drk etmk ii xeyli tinlmidir. Ona gr d bu gn hll edilmli mslni sabaha saxlamaq olmaz. Qdimd 7 mdrik adamdan birg tlb olunan, indi bir alimdn tlb edirlr. Teodor Ruzvelt deyirdi ki, bir bu gn iki sabahdan yaxdr. Yni bu gn AB-Azrbaycan mnasibtlrin xll gtirn mqamlar aradan qaldrlmaldr. Bu, slind, AB-Azrbaycan mnasibtlrinin mntiqi nticsi olmaldr. Lakin ndns AB he kimd z mntiqi v ya mntiqsizliyi il bh dourmayan bel mqamlar asanlqla hzm etmkd davam edir. Kamal Adgzlov 1 iyul 2012 91

2.4. Senator Robert Menendez aq mktub Cnab Menendez, Macarstanda hbsd olan Azrbaycan ordusunun zabiti Ramil Sfrov Azrbaycana ekstradisiya edildikdn sonra region v beynlxalq mtbuatda msl il bal msbt v mnfi bir sra fikirlr sslndi. AB Milli Thlksizlik urasnn rsmi nmayndsi Tommi Vietor Azrbaycan zabiti Ramil Sfrovun fvin mnasibt bildirrk Barak Obamann Macarstandan Azrbaycana qaydan Ramil Sfrovun fvindn narahat olduunu vurulayb:Ramil Sfrov 2004-c ild Budapetd Ermnistan ordusunun zabitini qtl yetirdiyini etiraf edib v mrlk hbs czas alb. Biz Azr baycan hkumtin tssfmz atdracaq. Bu addm regionda grginliyin azaldlmasna v bara yardma xidmt etmir. A ev nmayndsi byan edib ki, Birlmi tatlar Macarstandan da izahat gzlyir. lbtt AB Prezidenti bu v yaxud digr msllr mnasibt bildir bilr. Bu zaman beynlxalq mnasibtlr sistemind mumn qbul edilmi, ancaq iki qtbl dnyann dalmasndan sonra bir xeyli korroziyaya uram beynlxalq hquq, siyasi mdniyyt v dalt anlay qaydalarna da ml etmli idi. Sfrovun Azrbaycana ekstradisiya edilmsi v Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti lham liyev trfindn fv edilmsinin Azrbaycan qanunlar v beynlxalq hquq rivsind hyata keirildiyindn n sizin, n d Prezident Obamann bhsi olmasn. Siz xsi internet shifnizd bu msly mnasibt bildirrkn Azrbaycan Respublikas Prezidenti lham liyevin Qurqen Markaryann ailsindn zr istmsi, Sfrovun mrlk hbs czasn kmsi n Macarstana geri verilmsi grkdiyini ifad etmisiniz. Senator olmanza baxmayaraq, n beynlxalq hquq qaydalarn bilirsiniz, n d suveren bir lknin konstitusiyasna hrmt edck qdr xlaql bir davran srgilmisiniz. Sizin n hmiyytli olan senator sekilrind Nyu Cersi tatnda yaayan ermni silli seicilrin sslrini toplamaqdr. Ermnilrin diaspor qurulular 92

vasitsil maliyy imkanlarnz genilndirmk ehtiras gzlrinizi o qdr rtb ki, hdyan danmaqdan bel znz saxlaya bilmirsiniz. Sizdn daha mntiqli bir byanat gzlyrdim, ancaq tssflr olsun ki, z gznzd tiri grmdn baqasnn gznd tk axtarrsnz. Bel ki: -Babalarnzn yerli qzl drililri ktlvi kild ldrdklri n sizin yerli xalqn son nmayndlrindn; -Afrikadan gtirdiyiniz v klldirdiyiniz, heyvan kimi davrandnz insanlarn varislrindn; Elc d: -XX srin 70-ci illrin qdr Afrika silli insanlara qar aparteid siyasti hyata keirrk onlarn insan hquq v azadlqlarn ciddi kild pozduunuz n; -kinci Dnya Mharibsinin bitdiyi rfd 6 Avqust 1945-ci ild Xirosimaya, 9 Avqust 1945-ci ild Naqasakiy atdnz atom bombalarnn nticsind 100 min yaponiyal mlk vtnda ldrdynz v yz minlrl insan ikst qoyduunuz n; -Vyetnam mharibsind 1962-1971-ci illr arasnda mlk insanlar qtl etdiyiniz, onlara qar 80 milyon litr kimyvi dioksin qazndan (dmir llklrdki zhrli qazn etiketinin rngin gr bu zhrli qaza portaal qaz da deyirsiniz) istifad edrk 5 milyon vyetnamln ldrdynz, milyonlarla insan ikst buraxdnz n; -Koreya xalqn iki yer blrk, bir-birin dmn etdiyiniz v bu dmniliyin davam etmsi siyastini hyata keirdiyiniz n; -Amerikann raqn enerji mnblrin sahib olmas namin bu lkni ial edib milyonlarla insan ldrdynz n; -11 sentyabr hadissindn sonra fqanstan ial edrk yz minlrl insan ldrdynz n; -raq v fqanstanda sizin iddia etdiyiniz kimi nqt vurulu silahlarla silahl hdflri deyil, mlki insanlar ldrdynz n; -slhmraml sgrlrinizin raq v fqanstanda sivil insanlar ldrb, onlarn csdlrini thqir edrk uaqlar v nvlri n xatir killri kdirdiklrin gr onlar czalandrmadnz n; 93

-Liviyada hakimiyyti devirrk v Suriyada devirmy chd edrk regionda xaos yaratdnz n; -beynlxalq terrorizm mharib elan edrkn z dvltinizdki ermni terrorular vaxtndan vvl fv etdiyiniz n; -Xocal soyqrmn trdn Ermnistan Prezidentlri Robert Kryan v Serj Srkisyan ittiham etmdiyiniz n; Cnab Menendez, Sizin v Amerika dvltinin sadc bu qurbanlardan deyil, mumn briyytdn zr istmniz grkmzmi? Hrmtl, Dr. Hatm Cabbarl Avrasiya Thlksizlik v Strateji Aradrmalar Mrkzinin sdri 12 sentyabr 2012 2.5. Avropann dalt anlay: Tahleryan, Sfrov v Breyvik Avropa qitsi tarixin qaranlq mrhllrind inkvizisiya v intibah dvrlrini, 30 illik, yz illik mhariblri v nhayt XX srd iki dnya mharibsini yaam v bugnk grkmini almdr. Kils ne-ne glcyi parlaq olan elm adamn, filosofu diri-diri yandrmdr. Ancaq yaadqlar zmannin qaranln kilsnin lm mhkum etdiyi bu insanlarn flsfi fikirlri v dnyagrlri deyil, yandrldqlar tonqaln alovlar sadc bir anlq iqlandra bilmzdir. Avropa v xristian dnyas hr zaman btn msllrd eqoist davranm, mnim v zgnin tfkkrn sahib olmudur. Bu, inkvizisiya, intibah v iki dnya mharibsind d bel olmudur v bu gn d beldir. Avropa yalan v iftiran sevir. Amma bu yalan v iftiran onlar zlri deyirs v mnafelrin uyun glirs sevirlr. Baqalarnn haql olmalar, reallqlar v yaxud doru sylmlri onlar n o qdr d hmiyytli deyil. 94

Yuxardak sylnn fikirlr Avropann bugnk inkiafn bh altna almr. Ancaq yen d Avropa sivilizasiyasnn knc dalar olaraq qbul ediln msllrd bzi ciddi problemlrin v atmazlqlarn olduu bhsizdir. 1917-1918-ci illrd Osmanl Sdr-zmi olmu Tlt Paan 15 mart 1921-ci ild Berlin Hardenbergstrdki evindn xd zaman arxadan bana bir gll vuraraq ldrn Soomon Tahleryan cmi 2 gn davam edn mhkmdn sonra srbst buraxld. Alman mhkmsi blk d tarixinin n tragikomik qrarn vermidi. Bu qrar msal tkil etsydi, Almaniyada mumiyytl mhkm sisteminin lv edilmsi grkirdi. Buna gr, hr hans bir vtnda onun yaxnn ldrdy iddiasiyla (sbutla deyil) qarsna xan birini rahatlqla ldr v srbst qala bilrdi. O zamank alman dvltinin cinayt mcllsin gr, qsdl adam ldrm (yni vvlcdn planladrlm kild) edamla czalandrlmal idi. gr lm tsadfn, ldrln xsin ar thqirlri nticsind ba vermis, ynglldirici sbb kimi qbul edilir v mtthim alt aylq; qtl qsdl, amma vvlcdn planladrlmadan trdilrs mtthim be il ar cza alrd. Ayrca mtthimin hadis zaman yadda pozulmusa v anlaqsz olduu n n etdiyini bilmmi cinayt trtmis he bir cza almrd. Alman mhkmsi d bunu diqqt alaraq Tahleryan srbst buraxmdr. gr mhkm buna istinadn Tahleryan srbst buraxdsa, onu ictimai thlkli xs kimi mcburi malicy gndrmli idi. Ancaq ndns Tahleryann bu xstliyi daha sonra he bir zaman tkrarlanmad v Tlt Paan ldrmkl zn tam malic etmyi bacard. Alman mhkmsi sadc Tlt Paan ldrn Tahleryan istintaqa clb etdi v sonra srbst buraxd. Ona bu id kmk edn, silah tkil edn v Tlt Paann yaad yeri, hrkt istiqamtini deynlr is istintaqdan knarda qald. Ramil Sfrov 1977-ci ild Cbrayl rayonunda anadan olub. Ya ad rayon Ermnistan trfindn ial edilrkn yaxn qohumlar Ermnistan ordusu trfindn sir alndqdan sonra ignclr mruz qalaraq ldrlb. Ermni ialnn fsadlarn v trtdiklri vhiliklri Tahleryandan frqli olaraq, Sfrov gzlri il grb, 95

yaayb, birinci drcdn yaxnlarn itirib. Ramilin doulub-bydy rayon bu gn d Ermnistann ial altndadr. Ramil, ailsi v txminn bir milyon qaqn Ermnistan ial altnda olan doulub boya-baa atdqlar doma torpaqlarna geri dn bilmir. Ramil 2004-c ild Macarstann Budapet hrind ingilis dili kursunda Azrbaycan dvltini v Azrbaycan bayran thqir etmsin dzmyrk ermni zabitini ldrb. Macarstan mhkmsi ona mrlk cza verib. Ndns Macarstan mhkmsi Sfrovun mharibd ermnilrin trtdiklri vhiliklri grmsini, birinci drcdn yaxnlarnn ldrlmsini, psixoloji vziyytini v ermni zabitin thqirlrini diqqt almayb. Anders Berinq Breyvik 13 fevral 1979-cu ild doulub. 22 iyul 2011-ci ild Norvein paytaxt Osloda bomba partlay v hakimiyytdki mk Partiyasnn tya adasnda tkil etdiyi gnclr drgsinin itiraklarna qar hyata keirdiyi silahl hcum nticsind 77 nfri ldrmkd v 97 nfri yaralamaqda ittiham edilirdi. Cinaytlri etiraf ets d, zn tqsirkar kimi qbul etmir. Xristianln lteran cryanna etiqad edir. Breyvik bu cinayti trtdikdn sonra Avropa mtbuat slam terroru xofunu yaratmaa alsa da, daha sonra cinaytin Breyvikin trtdiyi mlum olunca hadisni baqa cr izah etmk n dridn-qabqdan xd. Maraql budur ki, Norve prokurorluu da cinayti daha drindn v geni aradrmaqdansa, Breyvikin anlaqsz olub-olmad mslsini sas msl kimi gndm gtirdi. Breyvikin mtbuata xan beynlxalq laqlri haqqnda msllr aradrlmad. Bomban nec ld etdiyi, kimlrdn kmk ald kimi vacib msllr demk olar ki, aradrlmad. Bu iri miqyasl terror aktnn Breyvikin tkbana hyata keirdiyini dnmk sadc mmkn deyildir. Norve mhkmsi txminn bir ildn sonra Breyvik 21 il cza verdi. Yni, Breyvik ldrdy hr adama gr 3,2 ay hbsxanada qalacaq. Tahleryan Tlt Paan ldrd, ancaq cza almad. Sfrov Azrbaycan dvltini v bayran thqir edn ermni zabitini ldrdy n mrlk czaya mhkum edildi. Ad terroru siyahsnda olan mslmanlar is he bir sbut, dlil olmadan illrdir Quantanamo hbsxanasnda saxlanlr. Onlarn in96

san hquqlar, azadlqlar ciddi kild pozulur. Avropann demokratik dyrlri, insan haqlar, thlksizliyi, dalt anlay budursa, digr dvltlrd grdy problemlri mzakiry xararkn dnmlidir. Evi dn olan biri, baqasnn damna da atmasa daha yax olar. Newtimes.az 3 sentyabr 2012 2.6. Avropa yol ayrcnda dnya iqtisadi bhran v Avropa evinin perspektivlri Napoleon imperiyasnn squtundan sonra Avropa xeyli drcd monolit grnrd. Avropa dvltlri mharibdki mttfiqlikdn sonra siyasi birliy isti baxrdlar. Lakin hmin dvrd bel Avropa XXI srin vvllrind olduu qdr birlmi v rq doru genilnm imkanna malik qurum tsiri balamrd. Hazrda Avropa ttifaqnn mumilikd 500 milyondan ox halisi olan 27 dvlti ilk baxdan bir bazarda birlmi sarslmaz geosiyasi vahidi xatrladr. Bu bazarn rq doru irlilmsini postsovet lklrinin iqtisadlar v siyastilri dnmz tarixi proses kimi qiymtlndirirlr v getdikc daha ox yeni lk Avropa inteqrasiyas orbitin clb olunurlar. A MDB-nin alt respublikas il rq Trfdal bazasnda yeni danqlara balamdr. Danqlarn mahiyyti yen d Avropa ttifaqnn genilnmsin gtirib xarr. Lakin dnya iqtisadi bhran z tsirini gstrir v bu gn biz artq Avropa perspektivlrini problemsiz aq sma kimi qbul ed bilmirik. 2012-ci ild Beynlxalq mk Tkilat (BT) qlobal mullua dair nvbti xlas drc etmidir. BT-in hesablamalarna gr, bu v gln il dnyada isizliyin sviyysi mvafiq olaraq 6.1 faiz v 6.2 faiz tkil edckdir v 2016-c ildk bhrandan vvlki 5.4 faiz enmyrk, 6 faizdn yuxar sviyyd qalacaqdr. Lakin bu bdbin gstricilr reall tam nmayi etdirmir. Msl burasndadr ki, Avropada vziyyt daha pisdir avrozonada i axtaran adamlarn say 11 faiz yaxnlar. mumiyytl, inkiaf etmi 97

lklrd isizliyin sviyysi mumdnya sviyysindn xeyli oxdur v 2013-c ildk 9.4 faizdn artq olaca proqnozladrlr. Beynlxalq tkilatlar Avropada resessiyann davam etmsinin be sas sbbini gstrirlr: daxili tlbatn aa olmas; irktlrin iqtisadiyyata vvlki kimi srmay qoymamas; banklarn pis ak tivlrl yklnmsi v kreditlri ixtisara salmas; avrozonada dv lt borcunun v bdc ksirinin borcalma faizlrini artrmas; valyuta mznnlrinin olmamas devalvasiyaya imkan vermir. Qeyd etmk olar ki, btn bu sbblr grnr daha ox indiydk mlum olmayan daha drin amillrin nticsidir. Qrbin liberal iqtisadlarnn dnclri hans trf ynl midir? qtisadiyyatn natarazlnn hmin bu drin amillrinin z xarlmasnam? Xeyr. Avropa v Amerika iqtisadlar iki mxtlif prinsipial drgy blnmlr: maliyy asketizmi tdbirlrinin trfdarlar v iqtisadi yksliin stimulladrlmasnn trfdarlar. Bu yaxnlaradk Avropann n gcl iqtisadiyyat saylan Almaniya trfindn dstklnn qnat tdbirlrinin trfdarlar stnlk tkil edirdilr. Yunanstann, rlandiyann, Portuqaliyann, spaniyann, taliyann borclar Avropann bir ox siyasti v iqtisadlarn qorxuya sald v Avropa ttifaqnn demk olar ki, btn lklri xanm Merkelin kursunun ardnca getmy razlq verdilr. 2012-ci ilin martnda Avropa ttifaqnn 25 lksi xanm kanslerin mdafi etdiyi yeni fiskal mqavilni imzaladlar. Almaniyann tkliflrinin mahiyyti saddir. lklr kmrlrini brk kmli v Maastrixt gstricilrin, - bdc ksiri DM-nn 3 faizindn, dvlt borcunun DM-y nisbti 60 faizdn ox olmamaldr, nail olmaa can atmaldrlar. slind bu, dvlt xrclrinin azaldlmas, vergilrin, z d ilk nvbd, qeyri-korporativ vergilrin artrlmas, mk haqqnn, pensiyalarn azaldlmas, dvlt qulluqularnn idn xarlmas demkdir. Almaniya bunlar ox sad izah edir: bu lk Yunanstann v digr lklrin borclarn dmk istmir v hamn alman qnatiliyin arr. Lakin Yupiter n mmkn olan kz n latmazdr v dvlt xrclrinin ixtisara salnmas siyasti problemli lklrd ntic vermir. 98

Yunanstan yen d defolta doru gedir. taliya, Belika, Niderland v exiyann ardnca spaniya da rsmn son ild ikinci df resessiyaya uramdr. Avrostatn mlumatna gr, bu il Fransada dvlt borcu DM-in 86 faizini tkil edrk Maastrixt normativlrindn xeyli yksk olmudur. El Almaniyann znd d hr ey yax deyildir: DAX birja indeksi qonu lklrin maliyy bazarlarnda hycanlanmann ardnca aa dr, milli borc DMin 80 faizindn oxdur. Hollandiyada maliyy qnati strategiyasna ciddi zrb vurulmudur. Ba nazir Mark Rutte bdcnin 14 milyard avro ixtisara salnmas plannn parlamentd mzakirsindn sonra istefa vermli olmudur. Halbuki Hollandiya Avropa ttifaqnn iklnn lklrindn biri v Almaniyann sadiq mttfiqidir. qtisadi yksliin stimulladrlmasnn trfdarlar deyirlr: Bu, tccbl deyildir, fiskal ixtisarlar siyasti iqtisadi problemlrin hlli n deyil, mhasibat v maliyy hesabatlarnn qaydaya salnmas n yaxdr. Son gnlr stimulladrma trfdarlarnn sralarndan xeyli sslr eidilmkddir. BVF-in icra direktoru, Avropa Mrkzi Banknn bas, taliyann Ba naziri, AB xzinsinin katibi Avropa lklrinin, ilk nvbd Almaniyann fiskal qnat tdbirlri il mhdudlamayaraq Avropa ttifaqnn iqtisadiyyatnn stimulladrlmas siyastin balamaa armlar. Nobel mkafat laureat, Amerika iqtisads Pol Kruqman hesab edir ki, korporativ vergilrin v dvlt xrclrinin azaldlmas i yerlrinin v iqtisadiyyatn ixtisarna gtirib xararaq depressiv iqtisadiyyatlarda vziyyti daha da pisldirir. Hr bir iqtisad bilir ki, iqtisadiyyatn azaldlmas dvlt borcunun getdikc artmasna gtirib xarr, baqa szl, borc azalmaqdansa, perspektivd artr. Lakin iqtisadi artmn stimulladrlmasnn trfdarlar n tklif edirlr? Fransa sosialisti, bu gn is artq Fransa Prezidenti, cnab Oland bu yaxnlarda tkliflrin bir hisssini aqlamdr. Sosialistlr Avropa ttifaqnn bu yaxnlarda imzalanm mqavilsin 4 dzli tklif edirlr: infrastruktur layihlrinin maliyyldirilmsi n kollektiv avrobondlarn buraxlmas, A struktur fondlarndan daha geni istifad olunmas, maliyy mliyyatlarna vergi, Avropa Mrkzi Banknn yeni i yerlrinin yaradlmasn maliyyldirilmsi. Aydn99

dr ki, zl sektorun kreditlrl dstklnmsi v daxili tlbatn artrlmas mqsdi il pul tkliflrinin genilndirilmsi tbbslrin sasn tkil edir. Almaniya kollektiv avrobondlarn buraxlmasnn leyhindir, nki bu halda hdliklrin glckd dnilmsi yk alman vergi dyicilrinin boynuna dckdir. Ancaq msl he bunda da deyildir. vvla, maliyyldirmnin genilndirilmsi bel bir sad faktla zlckdir ki, Avropa Mrkzi Bank AB Federal Rezervindn frqli olaraq pul intervensiyas n geni slahiyytlr malik deyildir. AMB-nin balca vzifsi tamamil ksin, daha dqiq desk, inflyasiyan saxlamaqdan ibartdir. Digr trfdn iqtisadiyyata pul qoyulmasnn ntic vercyin he kim zmant vermir. AB Federal Rezervi artq bir ne ildir ki, AB iqtisadiyyat mxtlif yollarla dollarla tmin edir. Lakin hllik bu, nzrarpacaq nticlr vermir. AB iqtisadiyyatnn rblk artm statistik xtalar rivsind qalr, mulluun sviyysi is artmr. gr kreditin genilndirilmsinin d ntic vermdiyi aydn olarsa, onda bir opsiya qalr. Artq indi bzi iqtisadlar iddia edirlr ki, vahid valyuta devalvasiya yolu il iqtisadiyyatn v ixracn rqabt qabiliyytliyini artrmaa imkan vermdiyi n problemli lklr mane olur. Bir sra lklrin avrozonadan xmas, z nvbsind, tamamil baqa konfiqurasiyann, msln, iki v ya sviyyli Avropann, yaxud AB-in khn srhdlrin qaydnn vvli ola bilr. Bu, hqiqt uyun grnmr. Hr halda A lklrinin iqtisadiyyatlarnn Maastrixt normativlrin uyunlaaca ehtimal getdikc azalr. Bu is yeni Avropa mqavilsinin sas rtlrindn biridir. Alman filosofu penqlerin ardnca Avropann squtundan danmaq tez olduu kimi, Avropadak indiki hval-ruhiyyni bzi rhilrin etdiyi kimi, Veymar Respublikas il mqayis etmk d nzaktsizlikdir. Hr halda btn Avropada avroskeptiklrin v radikal sa hrkatn artmas fakt bhsizdir v buna gr d daha ciddi mnasibt tlb edir. Ayaz Qdirov 24 may 2012 100

2.7. Avropa ttifaq: yenilm ssenarilri Qrbd Avropa ttifaqnn hazrk formada uzun mddt mvcudluuna bh il yanarlar. Bunun sbbi qurumun drin bhran iind olmasdr. Onun bir ne variantda yenilmsi proqnozladrlr. Bhrann sbblri v miqyas Avropa ttifaq (A) tarixinin bhranl mrhlsini yaayr. Yarand vaxtdan o, bu qdr drin ziddiyytlr sahsin dmmidi. Analitiklr A-nin indiki vziyytini soyuq mharibdn sonra Qrb n n tin mrhl kimi qiymtlndirirlr. Bunun sbbi hm A-nin daxilind yetimi, hm d qlobal geosiyasi mhitd formalam bir ox faktorla baldr. Dorudan da Avropa ttifaq sosial, siyasi, ideoloji, iqtisadi, ma liyy v mdni sahlrd bhran keirir. Digr trfdn, qlobal miqyasda geosiyasi mhitd cryan edn hadislr A-nin XXI srd qarsnda ox tin vziflrin durduunu gstrir. Geosiyasi aspektd sasn iki faktor A-y tsir edir: birincisi, AB-da maliyy bhrannn davam etmsi. kincisi, Amerikann sas diqqtini Sakit okean mkanna ynltmsi. Birinci faktora nisbtn ikinci daha ox tsir gcn malikdir. nki AB A-nin thlksizliyi mslsin vvlki dvrlrd olduu qdr diqqt yetir bilmir. Vainqton z gcn Uzaq rq istiqamtind yenidn qrupladrr. Bu vziyyt Avropann thlksizliyinin yeni modelini ilmyi tlb edir. A lklrinin thlksizliyin baqa thdid onun srhdlri yaxnlnda siyasi v geosiyasi xarakterli bhranlarn yaranmasdr. Burada ilk olaraq Suriyadak vtnda mharibsinin v ran-srail qardurmasnn yaratd grginlik yada dr. Eyni zamanda, Rusiyann srtl inkiaf etmsi A n ayrca problemlr yaradr. Xsusil, enerji tminat mslsi yeni mzmun ksb edir. Bunlara Avropa lklrinin daxilind gclnn bir ox bhranl vziyyti lav etmk lazmdr. Burada maliyy bhran ilk yerd durur. Onun lamtlrindn biri A n ortaq vergi-bdc 101

siyastinin formaladrlmamasdr1. Hazrda ttifaqn sas tinliyi bu sah zrdir. Onun fonunda vahid Avropa valyutasnn, avronun midlri dorultmamas xsusi psixoloji tinliklr yaradr. Bzi A lklrinin avrozonadan xmaq thlksi il zlmsi bhrann n thlkli lamtlrindn biri saylr. Bellikl, AB-n sas diqqtini Sakit okean regionuna ynltmsi il Avropa zn geosiyasi yetim kimi hiss edir. Maliyy-iqtisadi bhrann yaratd psixoloji apatiya siyasi-ideoloji qeyri-myynlik fonunda tkilatn thlksizliyi problemini xeyli tinldirib. Bununla yana, Avropada sosial-iqtisadi inkiafn frqli modellrinin axtar prosesi gedir. Sol tmayll partiyalar bu sahd tbbs l almaa alrlar. Onlarn ritorikasnda daltli blg v rifah ifadlrini iqtisadi inkiaf kursu vz edir2. A-d yeni sosial-iqtisadi inkiaf modelin ehtiyacn yaranmas btvlkd bu qurumun taleyi il bal mxtlif proqnozlara yol ab. Anlitiklr bir-birindn frqli inkiaf ssenarilri gstrirlr. Htta A rsmilri d mvcud vziyytin dyimsi zrurtini vurulayrlar. Tkilatn hans model zr inkiaf edcyi mlum deyil. Mmkn variantlarn thlili gstrir ki, burada htta ttifaqn paralanmas ehtimal vardr. Avropa ttifaqnn yenidn qurulma perspektivlri n gcl inteqrasiya modelini Avropa Komissiyasnn rhbri Joze Manuel Barrozu tklif edir. O, Avropa Parlamentindki x zaman tkilatn yenidn qurulmasna ehtiyac yarandn vurulayb. J.M.Barrozu Avropa Federasiyas yaratmaq zamannn gldiyini deyib. A-nin yeni adn is Avropa Birlmi tatlar kimi tklif edib. Bu, mhkm federal sasda dvltlrin gcl birliyini formaladrma nzrd tutur. Onun vahid valyutas, bdcsi v mrkzlmi iqtisadiyyat olmaldr. daretm bir mrkzdn hyata keirilmlidir3.
Bar Tnay. Entegrasyon Teorisi ve Avro Krizi: Deien Ekonomi Politikalar. Uluslaras Politika Akademisi: politikaakademisi.org, 09 Ekim 2012. 2 Bar Tnay. Avrupa Birlii ve Sava Ekonomisi. Uluslaras Politika Akademisi: politikaakademisi.org, 30 Austos 2012. 3 . Newtimes.az, 19 2012.
1

102

Avropa ttifaqnn federal dvlt evrilmsi ilk baxdan clbedici ideya tsiri balayr. Lakin A-y daxil olan lklrin vtndalar bir qdr frqli dnrlr. Alman sosioloqlarn apard tdqiqatlar gstrib ki, ryi soruulan almanlarn yalnz yars v franszlarn d biri Avropa ttifaqnda inteqrasiyann onlarn hyatlarna daha yax tsir edcyin inanr. A-nin yaranmasndan hyatlarnn daha yax olduu fikrind olan almanlar 29 faiz, franszlar is 34 faiz tkil edir. Bunlar avrozonaya etibarn azalmas prosesi il mayit olunur. Ryi soruulan almanlarn d ikisi hesab edir ki, alman markas dvriyyd olsayd, hyat sviyysi daha da ykslrdi. Franszlarn 89 faizi avronun lkd qiymtlr pis tsir etdiyi fikrinddir. 67 faiz is Avropa ttifaqnn bir hisssi olmaq istmdiklrini bildirib (daha trafl bax: 4). Tbii ki, hr bir sosioloji soru tam mnzrni ifad etmir. Ancaq bu kimi tdqiqatlar cmiyytin mumi hval-ruhiyysini myyn etmy imkan yaradr. Sorularn nticlrindn grnr ki, Avropa ttifaqna daxil olan lklrin cmiyytlrind ziddiyytli proseslr gedir. Vtndalar qurumun glcyi il bal aydn tsvvr malik deyillr. Onlarn srasnda bdbinliy qaplanlar vardr. Bunlar bir qurum olaraq A-nin daxilind bhrann drinlmsi lamtidir. Bel bir raitd Avropa Birlmi tatlar ideyas yalnz xo arzu tsiri balayr. Qrb analitiklri irisind A-nin glcyin daha geni mv qedn yanaanlar da vardr. AB-n Alman Maral Fondunun (AMF) aparc elmi iisi Konstansa telsenmller yaxn 10 il n Avropa ttifaqnn inkiaf ssenarisini proqnozladrr. Onlardan birincisi paralanm v blnm Avropan, ikincisi inteqrasiya proseslrinin drinlmsi hesabna mvffqiyyt ld edilmsini, ncs is ziflmi v hisslr ayrlm Avropann yenidn qurulmasn nzrd tutur. Paralanm v blnm Avropa Birinci ssenari n pis variant hesab edilir. Bu halda Avropa ttifaq bir tkilat olaraq paralanr v byk geosiyasi gclrdn asl 103

hala glck. Htta zngin avropallar vladlarn in v Hindistana thsil almaa gndrmli olacaqlar. Buradan mlum olur ki, birinci ssenarid Avropann bilik v informasiya sahsind gerid qalmas ehtimal nzr alnr. Digr parametr kimi thlksizlik, kfiyyat v polis sisteminin tkmillmsi sahlrind A-nin lazmi nticlr ld ed bilmmsi gstrilir. Bel xr ki, avropallar qardak 10 ild dvlt n sas problemlrin thlksizliyin tmini il bal olacan proqnozladrrlar. Mllifin bu arqumentd n drcd haql olduunu demk tindir. Ancaq o da faktdr ki, dnyann mxtlif regionlarnda mnaqilr artr v onlarn daltli hlli modeli tklif edilmir. Ona gr d kfiyyat, polis, ordu kimi msllr aktualln artra bilr. Nhayt, birinci ssenariy gr, A-nin vergi-maliyy sistemini vahid mrkzd cmldir bilmmsi hlledici rol oynamaldr. qtisadi sahdki bhran btvlkd A-nin infrastrukturunu kdr bilr. Bu proses narkoticartin v terrorun artmas fonunda daha geni miqyas alar. Nticd, Avropa iqtisadi chtdn paralanm v ziflmi bir geosiyasi mkan halna glr. Burada maraql olan mqamlardan biri A-ni hat edn geosiyasi mkanlarda proseslrin proqnozladrlmas il baldr. Rusiyann ziflycyi txmin edilir. Yaxn rqd xaosun davam edcyi v bunun da regionun byk dvltlrin tsir gstrcyini proqnoz edirlr. Trkiy A-dn imtina edck, lakin onunla laqlrini saxlamaa alacaq. AB-n dnyaya tsiri azalacaq, in daha srtl inkiaf edck. Drin inteqrasiya modeli Birinci ssenaridn frqli olaraq, bu variantda Avropa ttifaq inkiaf edrk gcl geosiyasi mkana evril bilr. Bu, iqtisadiyyatn n yeni texnologiyalar sasnda intensiv inkiaf saysind mmkn ola bilr. Burada bilik iqtisadiyyat modeli sas gtrlmlidir. Avropa lklri dnyann n yax thsil sistemini yaratmaldr. A mkannda olan universitetlr btn lklrdn oxlu sayda tlb axn olmaldr. 104

A thlksizlik v kfiyyat sahlrind aparc yer tutmaldr. Bunun n n mkmml texnologiyalardan istifad edilck. Bununla Avropa lklri terrorizm, narkoticart v korrupsiyaya qar smrli mbariz aparmaq ansna malik olacaq. Onun srhdlri etibarl kild qorunacaq. A-y qonu olan lklrdn qaynaqlana bilck thlklrin qars drhal alnacaq. stlik, onlarda sabitliyin yaradlmas n 250 minlik pekar Avropa ordusundan istifad etmy ehtiyac yaranacaq. Maraqldr ki, bu variantda analitik Byk Britaniyann A-dn xmas ehtimaln nzr alr. Onun vzind Xorvatiya v slandiya ttifaqa daxil olmaldr. Lakin Byk Britaniyasz da A srtl inkiaf edck. Btn sahlrd inteqrasiya drinlck. Avropa iqtisadiyyat faktiki olaraq kldn dirlrk intensiv inkiaf mrhlsin qdm qoyacaq. Bu variantda A-nin dnyann sas geosiyasi gc olmas proqnozladrlr. nki Rusiya paralanma prosesi nticsind zif dmlidir. Onun hakim elitas dvltin qdrtinin brpas qaysna qalmayacaq. AB daha zif vziyyt glck. in v Hindistan is A-nin potensial qarsnda geri kilck. Trkiy bu variantda da A-y daxil olmaqdan imtina edck. Bununla yana, Ankara ttifaqla yaxn mkdalq etmy alacaq. A Trkiy vasitsi il Yaxn rqdki xaosun hdsindn glck. Avropann yenilmsi ssenarilri nc ssenari A-nin ziflmsi v hisslr paralanmasndan sonra, zn toparlayb, yenidn formalamasn nzrd tutur. Bu, avropallarn z shvlrini drk etmsi sasnda mmkn ola bilr. Onlar hazrk ttifaq modelinin zif chtlrini thlil edrk, qsurlar aradan qaldrmaa almaldrlar. Lakin gr nc ssenaridn shbt gedirs, bu, A-nin indiki formada mvcudluunun mmknszlyn qbul etmk demkdir. Yni hazrda A-d mumi vziyyt ox ardr. Proseslr gec v ya tez Avropa ttifaqnn paralanmasna aparacaq. Avrozona dalacaq. Yeni vahid valyuta yaratmaq ehtiyac meydana xacaq. Avropa 105

ttifaqna daxil olan lklrin z thlksizliyini tmin ed bilmmsi bu sahd mumi problemlr yaradacaq. AB-n diqqtini Sakit okean regionuna ynltmsi nticsind A zn qoruya bilmyck. Avropaya Rusiyann yardm etmsi imkansz olacaq. nki bu lknin z ziflyck. Bel grnr ki, A-nin taleyi il bal hr variantda Rusiyann ziflmsi nzr alnr. Ancaq bu, bel olmaya bilr. Rusiyann gclncyi rtini nzr alaraq A-nin taleyi il bal hr hans proqnoz verilmir. Bu, tbii ki, qsurlu yanamadr. Avropa ttifaqnn ziflmsi v hisslr ayrlmasna baxmayaraq, zn yenildir bilck. Bu, daha demokratik bir sistem olacaq. nc variantda da Byk Britaniyann qurumdan xmas ehtimal nzr alnr. Eyni zamanda, yenilmi A-y ox az sayda lknin qbul edilmsi proqnozladrlr. Yenidn qurulacaq Avropa z thlksizliyini tam tmin ed bilck. Onun digr regionlarla laqsi daha da genilnck. Sonuncu ssenari Avropa ttifaqnn 2022-ci ild daha gcl bir tkilata evrilmsini nzrd tutur. Hmin variantda A-nin qlobal geosiyasi mhitd sas rqiblri ona qar dmn mvqe tutmamaldrlar. Daha maraqls odur ki, Avropann AB-n dstyin el bir ehtiyacnn qalmayaca proqnozladrlr. Grnr, avropallar Amerikann sas gcn Sakit okean regionuna ynltmsinin uzun srcyi qnatinddirlr. Digr trfdn, AB-n znn daxili sosial-iqtisadi inkiafnn lngimsini d nzr alrlar1. Hans variant daha realdr? Hllik bu suala birmnal cavab vern yoxdur. slind, mxtlif ssenarilr quranlar da etiraf edirlr ki, shbt nzri modellrdn gedir. Onlardan hansnn reallaacan zaman gstrck. Bununla yana, nc ssenarinin bugnk realla daha yaxn olduu fikri var. Avropa ttifaq il bal frqli tkaml ssenarilrindn danlmas is bir hqiqti ortaya qoyur. Hqiqt ondan ibartdir ki, Qrbd Avropa ttifaqnn hazrk for1

. , // , 4 /, 2012.

106

mada uzun mddt mvcudluuna inanmrlar. Bunun sbbi qurumun indi drin bhran iind olmasdr. Bhran siyasti, idaretmni, iqtisadiyyat, mdniyyti v ideologiyan hat edir. Buna gr, Avropa ttifaq yenilmy mhkumdur. Ancaq msl ondan ibartdir ki, A-nin daxili vziyyti v qlobal geosiyasi reallqlar, yenilm prosesinin hans ssenari zr gedcyini proqnozladrma mrkkbldirir. gr shbt uzun mddtdn gedirs, bu cr proqnoz vermk ox risklidir. Ona gr d A-nin mxtlif ssenari zr tkaml ed bilcyi haqqnda yalnz nisbi mnada danmaq mmkndr. Diqqti kn baqa mqam Avropa ttifaqnn thlksizliyi il bal ciddi narahatlqlarn olmasdr. Bu, hrbi v energetik sahlri hat edir. Avropaya yaxn regionlarda ba vern geosiyasi proseslr Qrbi qorxuya salr. Grnr, qlobal miqyasda geosiyasi mnzrnin dyimsind qeyri-myyn mqamlar oxdur1. Hmin mqamlardan biri srtl inkiaf edn bir sra dvltin gc mrkzi olmaq iddiasndan qaynaqlanr. Bir ne yz il aparc rol oynayan Qrb n bu iddialar qorxulu ryalara bnzyir. Onlar alternativlrdn kinirlr. Bu sbbdn d proqnozlarda bdbinliy daha ox meyl edirlr. Reallqda is shbt mumiyytl dnya nizamnn tam v birdflik dalmasndan getmir msl Qrbl yana, digr sivilizasiyalarn da sz sahibi ola bilmsi ansnn artmasndadr. Bunlar onu gstrir ki, Avropa ttifaq il bal veriln proqnozlarda sas mqsd Qrbin alternativ geosiyasi mrkzlrin mvcud olduu dnyaya adaptasiya imkanlarnn myynldirilmsindn ibartdir. Tklif ediln ssenarilrdn d grndy kimi, Avropa n dnya hl uzun mddt risk v thlklrl dolu olacaq. Risklrin hkm srdy dnyada yenilmnin bir variantda olmas mmkn deyildir. Kamal Adgzlov 22-23 oktyabr
1

Henry A.Kissinger. The limits of universalism // The New Criterion, June 2012.

107

2.8. Avropann dbdbli tnzzl 500 illik hegemonluq... Avropa sivilizasiyas tnzzl dvrn yaayr. O, inkiaf zirvsini artq keib. Zahirn clbedici grns d, Qrb mdniyytinin bhran drinlir. Bunu iki tarixi prosesin baa atmas il laq lndirirlr. Birincisi, 500 ildir ki, mvcud olan avropamrkzli dnya mnzrsi dalr. kincisi, 200 illik snaye sivilizasiyasnn tarixi mddti baa atr. Bu proseslr iki tendensiyan meydana xarr. Birincisi, yeni sivilizasiyalar in, Hind, slam, Latn Amerikas v s. irli xr. kincisi, postsnaye sivilizasiyas formalar. Qrb mdniyytinin tnzzl fonunda ba vern bu hadislr qlobal miqyasda ziddiyytlrin daha da kskinlmsi il mayit olunur. Onun bir ox lamti vardr. Onlar Qrb cmiyytlrinin btn sahlrini hat edir. Artq alimlr hycan tbili alrlar. Drinln mdniyyt bhrannn mxtlif chtlrini thlil edirlr. Yaz Mixail Veller vurulayr ki, bir zamanlar Avropada x la qn srt xeyirxahl vard. ndi bundan sr-lamt yoxdur. B tvlkd, Qrb mnvi-xlaqi dyrlri alanb. Cinaytlrin say durmadan artr. Daha qorxulusu odur ki, vvllr mahid edilmyn cinayt nvlri meydana glir. Xsusil, uaqlar v qadnlara qar alaglmz hrktlr edilir. Norved 77 gnahsz insann qtl yetirilmsi, nikahdanknar uaqlarn saynn oxalmas, gnclrin islamofobiyaya yoluxmas, ultraradikal v ovinist qruplarn getdikc fallamas kimi hadislr Qrbd mahid edilir. Qrb cmiyytlrinin mnvi deqradasiyas tsadfi deyil. Prosesin tmli Frensis Bekonun yaad XVI srd qoyulub. F.Bekon elm gcdr tezisini irli srd. Bununla avropallar elmi tbiti fth etmk vasitsi hesab etmy baladlar. qtisadiyyatn btn sahlrind byk uurlar ld etdilr. Texniki trqqi vst ald. XIX srd is aydn oldu ki, cmiyytin maddi chtdn znginlmsi ciddi sosial-mdni ziddiyytlr yaradr. zafi maddi istehsal bhrana sbb olur. 108

n byk zrb is mnvi-xlaqi dyrlr dyir. lk olaraq cmiyytin ail institutu bhrana dr. Aillrin dalmas il btvlkd sosial strukturlar tnzzl urayr. Hazrda bu proses Qrbd xeyli drinlib. Orada gnclrin ail qurmasnda iki mnfi tendensiya zn gstrir. Birinci, ail quranlar az uaq dnyaya gtirirlr. Bu, ciddi demoqrafik problemlr yaradr. Bzi hesablamalara gr, 2050-ci ild Qrb lklri xalqlar dnya halisinin yalnz 10 faizini tkil edck. Bu zaman ya 60-dan ox olanlar mumi sayn 1/3-i qdr olacaq. kinci, eyni cinsdn olan gnclrin evlnmsi hallar oxalr. Bzi Avropa lklrind bu eybcrliyi qanunildiriblr. Hmin tendensiyann artmas mahid edilir. Bunlar ailnin cmiyytin tmli funksiyasn yerin yetirmsin byk manelr yaradr. Eyni zamanda, insanlarn xlaqna mnfi tsir edir. Mdniyyt v xlaqn tnzzl yalan mdniyyt adl qrib bir hadisni ortaya xarb. Narkomaniya, alkoqolizm, fahilik, cinsi istismar hyat normas kimi tqdim olunur. mumi sosial-mdni normalardan knara xmalar yeni mdniyyt nmunsi hesab edilir. Sosioloji tdqiqatlar gstrir ki, Qrb cmiyytlrini bu cr tbqlm daha drin bhranlara srklyir. Cmiyytin btvly pozulur. Bir ox tdqiqat yaranm bu vziyytin hl XVI srd Avstriyann Osmanlda sfiri olmu Q.de Busbekin tsvir etdiyi bir mnzr il mqayis edirlr. Sfir yazrd: Onlarn (trklrin) trfind mhtm imperiyann ehtiyatlar, qlb qazanmaq vrdii, birlik, intizam v ayqlq var. Biz trfd is danqlq, trdddlr... xlaqszlq, inamszlq, snm mnviyyat, qtiyyt atmazl... Mgr biz sonucun nec olacana bh ed bilrik?. Varllar v kasblar: uurum drinlir Sfir Q.de Busbek yanlmamd. Qrbin htta iqtisadi qdrti ziddiyytli mqamlarla doludur. ndi orda varllarla kasblar arasndak frq hdsiz drcd oxdur 74:1. Sosioloqlar bunu cmiyytin byk ld qtblmsi kimi xarakteriz edirlr. Mvcud sosial tbqlr bir-birin qar dmn mvqeyi tuturlar. Bu gn Qrbin htta n ox inkiaf etmi lklrind insanlarn etiraz aksiyalar keirmsi hmin tendensiyann tsdiqidir. 109

Avropa ttifaqna zv olan lklrin bir oxunda is bhran cmiyytin iqtisadi dayaqlarn sarsdr. Yunanstan artq adalarnn bir qismini satma dnr. spaniya Avropa ttifaqn Trkiydn nmun gtrmy arr. Almaniya is bundan sonra digr Avropa lklrinin maliyy ykn kmycyini byan edir. taliya v Portuqaliya sosial-iqtisadi bhrandan ciddi surtd narahatdr. Tcrb gstrir ki, Qrbin sosial-iqtisadi bhran insanlarda bir sra neqativ chtlri gclndirir. Msln, aqressivlik, amanszlq, tamahkarlq, tcavzkarlq, zbt etm kimi mnfi keyfiyytlr daha ox yaylr. Bunlar cmiyytd olduqca thlkli meyllr yaradr. Avropa ttifaqna zv lklrd v AB-da son illr ba vern ktlvi qtliamlar bunun tsdiqidir. Amerikada filmlrin nmayii zaman insanlarn qfil at tutulmas dnyan lrzy sald. Qatil cinayti ylnc n trtdiyini dedi. Bu, xlaqn squtudur! Mktblrd drslrin gediind sinf daxil olub hmyadlarn gllbaran edn gnc hans mnviyyatn daycsdr? Qrb sosioloqlar hl d bu suala cavab tapa bilmirlr. Son zamanlar nternetd klrd v nqliyyatda insanlarn gz qarsnda intim mnasibtd olan gnclr haqqnda informasiyalar yaylr. Onlar eidli yalan mdniyyt sahib olmalar il ynrlr. zlrini mdafi etmk n insan haqlarndan v azadlqdan danrlar. Bzi gnclrin miqrantlara qar son drc tcavzkar davranlar haqqnda ox danlr. Almaniyada bir gnc lind silah mslman ailsinin yaad mnzil daxil olaraq terror hyata keirib. Polis is ndns cinaytkar hl d tapa bilmyib. Btn bunlara gr son zamanlar Qrbd islamofobiyann vst almas tsadfi grnmr. Avropa lklrind mslmanlarn saynn oxalmasna bzi dairlr dzmsz yanarlar. Eyni zamanda, inkiaf edn mslman lklrin qar daltsiz addmlar atrlar. Grnr, Qrbd cmiyytin daxilind getdikc kskinln ziddiyytlrdn diqqti xaric yayndrmaa alrlar. Lakin insanlar hdsiz drcd varlananlara qar etirazlarn da getdikc gclndirirlr. Bu da Qrb cmiyytlrinin btvlkd deqradasiyaya uradnn gstricisidir. 110

Varllarla kasblar arasndak frqin artmasnn ciddi sosialmdni problemlr yaratmas mumilikd mdniyytin tnzzl fonunda ba verir. Ona gr d bu proses insanlarn mnvi-xlaqi dyrlrini yksk drcd pozur. Bunun nticsi cmiyytin daha drin qatlarda qtblmsi olur. ndi Qrb tdqiqatlar bu tendensiyadan ox ehtiyat edirlr. Lakin problem yalnz daxili ziddiyytlrin kskinlmsi il mhdudlamr. rq sivilizasiyalarnn ykslii Roma klubunun fxri sdri Aleksandr Kinqin maraql bir etiraf var. O yazr: Biz sa qalmaq n kor-koran x yolu axtarrq. nsan heyvanlar almindn ayran srhd mnviyyat idi. Hazrda istehlak siyasti v praktikas insan insaniyytin n aa pilllrin atr. Bu, real thlkdir. Buradan flakt is cmi bir addm qalr. Qrbin tannm analitiklrinin fikrinc, geosiyasi aspektd hmin flaktin nfsi duyulur. Arnold Toynbi vvlcdn grrd ki, dnya geosiyasi shnsin nhng Asiya sivilizasiyalar xr. Onlarn halisinin yardan oxu gnclrdir. Gcl insan v tbii ehtiyatlarna malikdirlr. Hazrda hmin sivilizasiyalar intensiv surtd inkiaf edir, ancaq maddi praqmatizm sas gtrlmr. Xsusil, in v slam sivilizasiyas daha perspektivli grnr. Hmin sivilizasiyalar mnvi-xlaqi dyrlr byk diqqt yetirirlr. Ona gr d, Qrb nisbtn in v slam lklrinin daha ox ansnn olduu qnati var. Avropa alimlrinin gldiyi bu ntic onu gstrir ki, Qrb mdniyyt strateji faktor kimi baxr. bhsiz ki, mdniyytin tnzzlnn qarsnn alnmas n uyun addmlarn atlmasn da zruri hesab edir. Hazrda Qrbd informasiya cmiyyti modelini tkmilldirmkl total bhrandan xilas olmaa alrlar. Bu sulun hans ntic vercyini indidn demk ox tindir. Lakin bir mqam tam aydndr Qrb sivilizasiyasnn bhran dnyada frqli mdniyyt sistemlrinin hmiyytini artrmdr. Bu sasda mumiyytl br sivilizasiyasnn tnzzlndn danmaq olmaz. Bel xr ki, Qrb indi frqli mdniyyt sistemlrinin tkaml dinamikasn yrnmkl bhrandan xilas olmaq ans ld 111

edir. Mslnin bu trfi maraqldr v hl XX srin 70-ci illrind Pol Feyerabend hmin ideyadan shbt ard. Tcrb bir qdr frqli mnzrni ortaya qoydu. Qrb hl d z dyrlrini dnyaya qbul etdirmk mqsdindn l kmyib. Mxtlif regionlarda ba vern mnaqilr, mslman lklrin olan hrbi tcavz, demokratiya ad altnda inqilab ixracna chdlr v s. kimi hadislr problemlrin qaldn gstrir. Xsusil, mslman dvltlrin qar qrzli siyast davam edir. Bel bir raitd Qrb sivilizasiyasnn bhrandan xilas olmaq ans ox az grnr. Newtimes.az 20 dekabr 2012 2.9. Nobel slh mkafat: siyasi mqamlar Bugnlrd beynlxalq ictimaiyyt Nobel mkafatnn yeni sahiblri il tan oldu. Bunlarn arasnda is Avropa ttifaqnn Nobel Slh Mkafatna layiq grlmsi n ox diskussiyaya sbb oldu. Bu da hmin mkafatn hans meyarlar sasnda verilmsi mslsini gndm gtirdi. Mlum olduu kimi, Nobel lmndn 1 il vvl, 1895-ci il noyabrn 27-d Parisd znn mhur vsiyytnamsini trtib etmidir. Hmin vsiyyt sasn, onun kapital etibarl bir formada fonda toplanmal v bu fondun gliri hr il briyyt n byk xidmti olan xslr 5 sas sah zr verilmli idi. Bel ki, vsaitin bir hisssi fizika sahsind n byk kfi v ya ixtiran edn xs, bir hisssi kimya, bir hisssi fiziologiya v tibb sahsind n byk kf edn elm adamna, bir hisssi dbiyyat sahsind n gzl sri yazan xs verilmli idi. Hmin vsiyyt sasn, vsaitin digr bir hisssi d milltlraras qardalq, silahlarn azaldlmas v yaxud lvi v slh n n ox alan xs verilmli idi. Nobel z vsiyytind bu mkafatlarn kim trfindn verilcyini d myynldirmidir: fizika v kimya sahsind mkafatlar sve Elmlr Akademiyas trfindn, fiziologiya v tbabt sahsind 112

ilr gr mkafatlar Stokholmdak Karolina nstitutu trfindn, dbiyyat zr mkafat Stokholm Akademiyas trfindn, slh urunda mbarizy gr mkafat is Norve Stortinqinin sediyi 5 nfrdn ibart komit trfindn verilmli idi. 1901-ci ildn verilmy balayan Nobel Slh Mkafatnn indiy qdr 124 laureat olmudur ki, bunlardan 100- fiziki xs, 24- is tkilatdr (BQXK 3 df, BMT-nin Qaqnlar zr Ali Komissarl 2 df bu mkafata layiq grlb). Bu mslnin grnn trfidir. Bu gn is veriln sual ondan ibartdir ki, grsn Nobel Slh Mkafatna tqdim olunan v layiq grln xslr hqiqtn d Nobelin nzrd tutduu meyarlara cavab verirmi? Nobel z sa olsayd, mkafatnn bu xslr verilmsini istrdimi? Mnc istmzdi. Nec ki, mn istmirm. Yqin ki, bzilri dey bilr ki, snin istyibistmmni soruan da yoxdur. Ancaq bu doru deyil v bu he ks qrib glmsin. El bir nqteyi-nzrdn, Nobelin ona-buna paylad hmin pullarn bir hisssi Bak neftindn ld ediln pullardr. Nobelin z vsiyytnamsind ifad etms d, onun ailsi, bu pullarn bir hisssini Azrbaycanda qazanb v bir Azrbaycanl olaraq vtnimin znginliklrindn ld ediln glirlrin kimlr paylanmasna qrar verilmsind mnim d fikir sylmy mnvi hququm atr. Dzd, sevindirici haldr ki, mnsiflr heyti bir zamanlar Hitler, Stalin, Mussolini kimi namizdliyi tqdim olunan xslr yox cavab vermidir. El eril, Taft, Ruzvelt, Trumen, Adenauer, Nehru kimi tannm liderlrin d namizdliyinin tqdim olunmasna baxmayaraq, mkafat ala bilmmilr. Lakin SSR-nin dalmas msbt hal olsa da, bu mkafatn Qorbaov kimi xslr hans xidmtlrin gr verilmsi mmmaldr v bu addm daha ox siyasi maraqlara xidmt etdi. Nec ola bilr ki, 5 df tqdim olunmasna rmn, Mahatma Qandi kimi iyirminci srin n byk slh trfdarlarndan biri olan adama verilmyn mkafat ona verilsin? Ax o briyyt n n edib? Eyni kild, Yasir rfat, imon Perez v shaq Rabin d mkafatn hans sasla verildiyi mlum deyildir. Ax srail-Flstin mnaqisinin hlli perspektivlri hl d yoxdur. Elc d, Barak Obama. Ax vsiyyt riayt edilrs, 113

bu mkafat avans, hvslndirm kimi veril bilmz, ksin, hyata keirilmi hr hans bir xidmtin vzind verilmlidir. gr hvslndirm kimi verilirdis, o zaman niy Qrbi Avropaya 44, imali Amerikaya 19, Afrikaya is cmi 6 mkafat db? Trsin olsayd daha stimulverici olmazdm? Bel hallar grnd, istr-istmz yadma Vyetnaml siyasti Le Duc Tho dd. O, 1973-c ild masir diplomatiyann kori feylrindn hesab olunan Henri Kissincer il birlikd Vyetnam m haribsinin hlli istiqamtindki mzakirlrd gstrdiklri xidmtin gr bu mkafata layiq grls d, mahiyyt etibar il onu almaqdan imtina etmidi. El fransz mtfkkir Jan-Pol Sartr da dbiyyat sahsind ona veriln mkafatdan imtina etmidir. Mnc bu hal hm Qorbaov, hm Obama, hm d el bu il Avropa ttifaq n nmun ola bilrdi. Son zamanlar Nobel mkafatnn verilmsinin siyasilmsinin ahidi oluruq. Ninki, slh mkafat, elc d dbiyyat sahsind veriln mkafatlar da demk olar ki, siyasi motivlr gr verilir. Mkafat alan xs ya grk hdf seiln lknin dissidenti olsun (bir zamanlar Pasternak, Solyenitsin, Brodski kimi sovet dissidentlrin, daha sonra is Qrass, Fo, Saramaqo kimi AB- sevmynlr), ya da ki, hanssa meyara gr kims v nys bal olsun. Yoxsa nec ola bilr ki, bir zamanlar Tolstoy, exov, Zola, Prust, Tven kimi namizdlr verilmyn mkafat, bu gn Orhan Pamuka verilir? Bu da biz onu sylmy sas verir ki, Nobel komitsi znn bdi missiyasn tamamn unudub. Yava-yava yuvarlanaraq, deysn he z d bilmdn geosiyasi ambisiyalarn girovuna evrilib. Lakin bununla bel, komit zn el aparr ki, onun smimiliyin he bir bh qalmasn. Amma, tssflr olsun ki, dnyann bir nmrli mkafat artq znn dyrini v reytinqini riyakarlqla, yarnmaqla saxlamaq istyir. gr bu mkafat Avropa ttifaqna 10 il vvld verilsydi, yen d inandrc olmazd. ndi A-nin n bhranl dvrdr. gr shbt slhdn gedirs, Asiyann el lklri vardr ki, illrdir mharib etmir. Avropa ttifaq is hr hans bir mnaqinin hllin thf ver bilmyib. Qonuluunda yerln mnaqi ocaqlarnn alovunu 114

sndr bilmyib. El uzaa getmyk, Cnub Qafqaz bunun yani nmunsidir. Bu tkilat bu gn daha ox geosiyasi qurum kimi faliyyt gstrir. Onu saxlayan da geosiyasi ambisiyalardr. Tsadfi deyildir ki, ex Respublikasnn Prezidenti Vatslav Klaus Nobel mkafatnn bu sahd verilmsini facivi shv adlandrm v bel addmlarn Nobel mkafatn dyrdn saldn bildirmidir. Dr.Turab Qurbanov 7 noyabr 2012 2.10. Britaniya: beynlxalq hquqa hrmtsizlik WikiLeaks yenidn dnya siyastinin diqqt mrkzinddir. Bu df onun yaradcs Culian Assanjn taleyi il bal qalmaqal yaranb. Bir ne dvlt arasnda szn hqiqi mnasnda diplomatik grginlik mahid olunur. Assanj v Berezovski: frq nddir? C.Assanj sve hquq-mhafiz orqanlar seksual cinaytd ittiham edir. Ekvadorun Britaniyadak sfirliyi is ona siyasi snacaq verib. ndi C.Assanj oradan xarmaq ox tin hll ediln msly evrilib. vvlc, britaniyallar Ekvadorun Londondak sfirliyin hcum edcklrini aqladlar. Dnya drhal buna reaksiya verdi bu, beynlxalq hququ pozmaq demkdir! The Times qzeti rsmi Londonu nzrd tutaraq mnaqi yaratmaqdan kinmk lazmdr, yazd. Qzet mvqeyini saslan drmaq n sual edirdi: blk hanssa hqiqi dissident Britaniya sfirliyin snd. Onda n olacaq? Independent aq xbrdarlq etdi ki, thdid he nyi hll etmir. Assanj silah gcn sfirlikdn xarmaq Ekvadorun lin diplomatik arqument vermi olard. Financial Times is daha drin gedrk, sfirliyin rfsiz mhasirsi ifadsini ildib. Qrbin digr tannm nrlri d tqribn bu mvqeni tutdular. sas msl odur ki, Britaniya kimi qocaman bir dvlt ny gr beynlxalq hququ bel ucuz eynmk fikrin dd? Bizc, bu 115

sualn cavab btvlkd Qrb dvltlrinin zlrini, he bhsiz, haqq v daltin beiyi hesab etmsinddir. Buna gr d onlar istdiklri kimi davranma normal hesab edirlr. Britaniya yzlrl adama siyasi snacaq verib. Snacaq alanlar haqqnda he d birmnal mvqe bildirmk olmur. Onlarn bzilrin snacan siyasi, bzilrin iqtisadi, bzilrin is digr maraqlar xatirin verildiyi haqqnda mlumatlar yaylr. Britaniya hkumti il onlarn he birinin qaytarlmas il bal danq aparmaq mmkn deyil. Amma, grnr, Britaniyaya olar. Bir sra hallarda snacaq rvt mqabilind verilir. Msln, B.Berezovskinin 2002-2008-i illrd snacaq n offor irktlr vasitsi il 320.000 funt-sterlinq pul verdiyi haqqnda mlumat var1. Vyana Konvensiyasna atlan lck Beynlxalq hquq mstvisind is Britaniya Diplomatik laqlr haqqnda 1961-ci il Vyana Konvensiyasn pozmaa chd edib. Hmin sndin 22-ci maddsind yazlb: 1. Nmayndliyin binalar toxunulmazdr. Yerlm dvltinin hakimiyyt orqanlar nmayndlik basnn razl olmadan bu binalara daxil ola bilmzlr. 2. Nma yndliyi hr cr hcumlardan v zrr vurulmasndan qorumaq v nmayndliyin sakitliyinin istniln formada pozulmasnn v ya rfinin thqir olunmasnn qarsn almaq n hr cr lazmi tdbirlr grmk yerlm dvltinin xsusi vzifsidir2. Britaniya hakimiyyt orqanlar is Ekvadorun Londondak sfirliyin hcum edib, siyasi snacaq alm adam hbs etmk iddiasna dmd. Qrbin inkiaf etmi bir lksind bu drcd aq-saq hquq pozuntusuna chd olursa, ondan hans demokratik nmundn danmaq olar? Bu kimi haqszl grn v eidn
Sam Greenhill. So why did a controversial Russian oligarch give Queens cousin Prince Michael 320000 through offshore companies? / Daily Mail, 13 May 2012; URL:http://www.dailymail.co.uk/news/article-2143711/Queens-cousin-given320-000-controversial-Russian-oligarch-pay-grace-favour-flat-upkeep.html. 2 Vienna Convention on Diplomatic Relations. United Nations Treaty Collection. URL:http://treaties.un.org/Pages/ViewDetails. aspx?src=TREATY&mtdsg_no=III-3&chapter=3&lang=en.
1

116

insanlarn mumiyytl, hquqa, insan haqlarna ml olunmasna, dalt inam qalmaz. Digr lklr mxtlif iradlar bildirn, onlar insan haqlarn tapdalamaqda gnahlandran bir lk z maraqlar n n qdr qrzli olduunu bir daha nmayi etdirmi oldu. Beynlxalq hquqa v insan haqlarna bu cr mnasibtin olduu dnyada terrorun qarsn almaq olmaz. Ermnistan kimi tcavzkar dvltlr iallqdan l kmz. Bir msl getdikc daha ox aydn olur. Dnyann byk dvltlri daltli, beynlxalq hquqa dqiq ml edn mvqe tutmasalar, briyyt zrr grmkd davam edck. nsanlar nahaq yer hyatlarn itircklr. Dnyada bar v rifah olmayacaq Newtimes.az 30 avqust 2012

117

III Fsil Dnya siyastinin geoiqtisadi ls

3.1. Azrbaycann neft diplomatiyas v yaxud asimmetrik mzakirlrd uur strategiyas Sentyabr aynn 20-d Azrbaycann mllifi olduu srin mqavilsinin imzalanmasnn 18 ili tamam oldu. Msl bundadr ki, tn 20 il rzind nhng enerji v infrastruktur layihlri yaratma dncsi hr zaman gndmd olmudur. Byk v kiik dvltlr mxtlif adlar altnda iri miqyasl layihlr irli srm, beynlxalq mnasibtlr sistemini bu cr msllrl gndmd tutmular. Lakin, nticy gldikd is, demk olar ki, ortada Azrbaycann mllifi olduu Bak-Tbilisi-Ceyhan neft, BakTbilisi-rzurum qaz v Bak-Tibilisi-Qars dmir yolundan baqa real he n olmamdr. Azrbaycann hmmllifi olduu TANAP layihsi d el bu il imzalanaraq realla qovumudur. Bunlar grnd istr-istmz Azrbaycann bu layihlrdn n tini v ilki olan srin mqavilsinin imzaland dvr nzr salmaq istdim: o zamanlar Azrbaycann siyasi, iqtisadi, geosiyasi, texnoloji vziyyti regionun v dnyann bzi dvltlrinin indiki vziyytindn o qdrmi gcl idi ki, tk bana bel nhng layihlri realladra bildi? O zamank vziyyt daha trafl nzr salsaq aydn kild gr bilrik ki, vziyyt tamamn baqa cr idi. Geoloji baxmdan Xzr regionunda mvcud olan karbohidrogen ehtiyatlarnn hcmi haqqnda qeyri-myynlik hkm srrd: blgd n qdr enerji ehtiyatnn mvcud olduu blli olmad n, buraya yksk hcmli investisiya yatrlmasnn iqtisadi baxmdan verimliliyi sual altnda idi. Texnoloji baxmdan yeni mstqil olmu lknin mvcud ehtiyatlarn istismar edilmsi n lazmi imkanlar demk olar ki, yox vziyytind idi. 118

Corafi baxmdan beynlxalq bazara birbaa x olmayan Azrbaycann istehsal edcyi enerji mhsullarnn dnya bazarna xarlmas imkanlar olduqca mhdud vziyytd idi. Boru xttinin kecyi razilrd real mnaqilr boru xttinin thlksizliyi mslsini gndm gtirirdi: Ermnistan-Azrbaycan mnaqisi, Trkiyd terror problemi, Grcstanda Osetiya v Abxaziya mnaqilri, Rusiyada eenistan mnaqisi, fqanstanda taliban riski, rann AB sanksiyasna mruz qalmas. qtisadi baxmdan Azrbaycanda yz faizlrl lln inflyasiya, cmi bir ne milyon dollara brabr olan dvlt bdcsi, yksk hcmd xarici borc, istehsalatn dayanmas, rzaq atmazl v digr bu kimi makroiqtisadi problemlr xarici shmdarlar kindirn faktorlardan biri idi. Siyasi baxmdan vtnda mharibsi thlksi, inzibati-siyasi iqtidarn zifliyi, siyasi etibarn ziflmsi v sivil itatsizlik lkd mvcud olan problemlrin sasn tkil edirdi. Diplomatik baxmdan bzi qonu lklrl mnasibtlrin grginlmsi, aktivln ermni tbliat lknin xaricdki imicini zifldirdi. Geosiyas baxmdan xarici dvltlrin regiondak toqquan maraqlar vziyyti daha da grginldirirdi. V n nhayt, hrbi baxmdan Ermnistann hrbi tcavz nticsind lknin razisinin 20 faizinin ial olunmas v 1 milyona yaxn halinin qaqn v mcburi kkn vziyytin dmsi lknin yksk riskli zonada yerlmsin sbb olmudur. Belc, xarici investisiyalarn tmlind dayanan risk analizi nqteyi-nzrindn Azrbaycann enerji resurslarna 60 milyard dollar mblind kapital qoyuluu mmknsz grnrd. Azrbaycan hmin dvrd zif olduu halda dnyann super gclrinin nhng neft irktlri il mzakirlr apard v bunu bacard. srin mqavilsi imzaland. 119

Lakin Azrbaycan bununla kifaytlnmdi: lav digr transmilli layihlrin reallamasna ald v bunlara da nail oldu. Bunun da sas iki sbbi vard. Birincisi o idi ki, Azrbaycana dahi xsiyyt Heydr liyev rhbrlik edirdi. Demk olar ki, bir zamanlar SSR Kommunist Partiyas Siyasi Brosunun zv, SSR Nazirlr Soveti sdrinin birinci mavini v SSR Dvlt Thlksizlik Komitsinin General kimi el dnyan idar ednlrdn biri olmudu. O, dnyann gediini ox yax baa drd v n etmk istdiyini d yax bilirdi. kincisi is, Azrbaycan z mvqeyind v xarici siyastind smimi idi. nki, bu siyast he bir dvlt qar ynlmmidi, rqabt yaratmaq n deyil, mkdal gclndirmk n formaladrlmd, balansladrlm xarici siyast idi. Azrbaycan hm d daxili siyastind smimi idi, nki bu siyast dvltin v milltin maraqlarna xidmt edirdi, hr bir vtndan rifahnn ykslmsin ynlmidi. Azrbaycann yrtdy dzgn daxili v xarici siyastin ntic sidir ki, bu gn lkd misli grnmmi inkiaf sviyysi qeyd alnmdr. lkd daxili sabitlik brpa edilmi, iqtisadi gstricilr dflrl artm, xaricd dvltin nfuzu gclnmidir. Msly sthi yanaan bzilri Azrbaycann ld etdiyi bu uuru neftl laqlndirmy alrlar. Lakin mahiyyt varldnda, bunun doru olmad aqca grnmkddir. Ona gr ki, bu gn dnyada Azrbaycandan dflrl zngin olan neft, qaz v digr tbii znginliy malik lklr vardr. Ancaq onlarn he birisi Azrbaycann qazand nailiyytlri ld ed bilmmidir. Demk ki, Azrbaycan digr dvltlrdn frqlndirn baqa bir amil mvcuddur. Bu amil is lkd aparlan daxili v xarici siyastin dzn seilmsidir. Neftdn ld ediln glirlrin qeyri-neft sektorunun, elc d insan kapitalnn inkiafna ynlndirilmsi bunun sbblrindn biridir. Davaml inkiaf tmin olunur. Bir sahd ld ediln uur digr sahlr d sirayt edir. lkd hyata keiriln siyastin dzgn seilmsi zlynd digr bir vacib amil yol amdr: lider-xalq vhdtin. Bzi lklrd siyasi liderlr xaldn mnafeyini unudaraq, ha kimiyytd qalma xarici amillrin yardmna balamaa stn120

lk verirlr. Lakin beynlxalq tcrb sbut edir ki, bu siyastin glcyi yoxdur. Siyast ad altnda xalqn v milltin mnftin zidd olan oyunlarn oynanmas he vaxt uurlu ntic ver bilmz. Azrbaycandan dflrl zngin olan rb lklrind, elc d Azrbaycann yerldiyi regionun digr lklrind bu gn yaananlar deyilnlri dorulayr. lksi, millti, dvlti v xalq n alan bir liderin mvf fqiyyt qazanmama riski yoxdur. Mnasibtlr hr zaman qarlql olur. Xalqn sevn, ona xidmt edn lider xalq trfindn sevilir v dstklnir. Bu durumda is xarici havadarlara artq ehtiyac qalmr. Hr bir oyunda olduu kimi, siyastd d sas qayda vardr: qazanan komanda dyimz. Newtimes.az 1 oktyabr 2013 3.2. Almaniyann Avropada hegemonluq siyasti Almaniyann neokolonializm siyasti Avropada ciddi narazla sbb olub. Almaniya vvl Yunanstan v bhrandan ziyyt kn baqa dvltlrd bhrann drinlmsi siyastini yrtd. Msln, Almaniya banklar hl 2010-cu ilin vvlindn balayaraq Yunanstana kredit vermkdn imtina edrk onu xlmaz vziyyt saldlar. 2010-cu ilin fevralnda aydn oldu ki, gzlnilmdn Almaniyann dvlt maliyyldirilmsi il mul olan n iri banklar, Hypo Real Estate v baqalar Yunanstann qiymtli kazlarn almaqdan imtina etdilr. Habel Postbank srmay yatrmaqdan imtina etdi. Deutsche Bank, Bayeren LB v LBBW banklarnn davran da Yunanstan bhrann girdabna yuvarlad. Almaniya banklar hlledici mqamda el qrar qbul etdilr ki, Yunanstanda bhran drinlsin v lk xlmaz vziyyt dsn. Btn bunlar 2010-cu ilin fevralnda ba verdi. Banklarn bel davrann ardnca, yni 2010-cu ilin martn 3-d Almaniya Bundestaqnn Xristian-demokrat partiyasndan deputat, kansler Angela Merkelin yaxn silahda Marko Vendevits Yunanstana tklif etdi 121

ki, Avropa ttifaqna olan borclar mqabilind yunan adalarnn bir hisssini versin. Buna paralel olaraq Bundestaqn Azad demokratlar partiyasndan olan zv, xarici ilr naziri Gido Vestervellenin silahda Frank effler bel bir ideya il x edir ki, yunanlar borcun vzind zlrinin bzi adalarn irktlrdki paylar il birlikd satsnlar. Almaniyada xan Bild qzeti bu byanat bel ifad etmidi: Biz siz pul, siz biz Korfu adasn. Onu da qeyd etmk lazmdr ki, Korfu adas Yunanstan sahillrinin n iri adalarndan biridir. Bu adada 100 mindn artq hali yaayr. O zaman adalar mslsind gzt getmk istmyn Ba nazir Georgios Papandreu byan etdi ki, gr Avropa ttifaq onun lksin kmk etms Beynlxalq Valyuta Fonduna mracit edck. Bu mqam avroya byk zrb vura bilrdi. Xsusil Almaniyann v Fransa Prezidenti Sarkozinin planlarn BVF-nin o zamank icra direktoru Dominik Stross Kann byanat da poza bilrdi. Dominik Stross Kann byan etdi ki, gr Afina mracit edrs Fond Yunanstana kmk ed bilr. Ancaq tezlikl Dominik Stross Kann mmmal kild Fondun rhbrliyindn uzaqladrld v onun vzin Sarkozinin silahda gldi. Bellikl, Almaniya vvlc Yunanstann bhrana yuvarlanmasna tkan verir, bunun ardnca is drhal borc vzind yunan adalarnn verilmsini tlb edir. Bu hm iqtisadi, hm d geosiyasi msldir. Bir trfdn, Yunanstan suverenliyini itirir v Almaniyadan asl olur, o biri trfdn d Almaniya Aralq dnizin xaraq burada adalara sahib olur. Hmin adalardan hm d hrbi mqsdlrl d istifad etmk imkanlar qazanr. Yunanstana qoyulmu tlblr tkc adalarn Almaniyaya veril msi il bitmir. Yunanstan 50 milyard avro dyrind olan strateji dvlt mssislrini zlldirmy vadar edirlr. Afina Almaniyann tlblri qarsnda totalizator sahsind inhisar olan OPAP irktini, neft emal sahsind baqa bir inhisar olan Hellenic Petroleumu zlldirmy xarb. Hm d msl ondadr ki, Yunanstan zlldirmdn gln vsaiti d Almaniya v Beynlxalq Valyuta Fonduna faiz kimi verir. 122

Bundan baqa, Almaniya Yunanstana veriln borclardan da qazanr. Msln, Almaniyann maliyy naziri Avropa Sabitldirici Fondundan praktik olaraq faizsiz pul gtrrk hmin pullar Yunanstana borc kimi verir v faizlrdn qazanr. Yunanstann maliyy naziri olmu Evangelos Venizelosun byan etdiyin gr bu sulla son iki ild Almaniya Yunanstana verdiyi borclardan 400 milyon avro qazanb. Eyni metod baqa lklr d ttbiq edilir. Hm d tkc kreditlrin verilmsindn deyil, Yunanstana silah sat da Almaniyann qazanc mnbyidir. Msln, Almaniya Yunanstana srt bdc siyasti yeritmyi rt kimi irli srs d hrbi xrclrini azaltmamaa alr. Ona gr ki, Yunanstan Almaniyann n byk silah sat bazardr. Almaniyann silah ixracnn 15%-i Yunanstann payna dr. Htta Yunanstann Almaniyadan sualt qayqlar almas n Yunanstann kemi xarici ilr nazirin rvt d verilmidi. Bel xr ki, Almaniyann Yunanstana verdiyi borcun byk bir hisssi bir trfdn kredit gr faizlr v hrbi xrclr vasitsil yenidn Almaniyaya qaydr. Bu iqtisadiyyatn dirldilmsi modeli deyil. Demli, Almaniyann Yunanstanda islahatlar ad il qoyduu tlblr dvltin ziflmsi v halinin yoxsulluq irisind batmasna paralel olaraq hrbi mkdalq sahsind Almaniyann qazanmasna sbb olacaq. halidn pensiyadan ksib silah alnmasna xrclnck. Bu yunan pensiyalarnn hesabna Almaniyann varlanmas sxemidir. Halbuki, ekspertlr bel hesab edirlr ki, gr Yunanstan tn illr rzind hrbi xrclr bu qdr ox vsait ayrmasayd hazrk bhrann nticlri daha yngl olard. Bellikl, Almaniyann Yunanstana ttbiq etdiyi islahatlar modeli Yunanstann adalarnn l keirilmsini, Yunanstana veriln kreditlrdn pul qazanlmasn, Yunanstann hrbi xrclrinin yksk sviyyd qalmasn, eyni zamanda Yunanstana srt bdc siyasti ttbiq etmkl lkdki hkumtlri asl vziyytd saxlama nzrd tutur. Yeri glmikn, srt bdc siyasti vasitsil Almaniya ona nail ola bilir ki, btn Avropada iqtisadiyyat artmr v bu durunluq v tnzzl fonunda yalnz Almaniya iqtisadiyyat czi d olsa artm tempin malikdir. 123

Almaniyann neokolonializm siyastinin n mhm iqtisadi-siyasi trkib hisssi Almaniyann tlbi v Fransann kemi Prezidenti Sarkozinin dstyi il, Britaniya istisna olmaqla btn Avropa dvltlri z bdclrini Avropa ttifaqnn komissiyasnda tsdiqltmlidirlr. Avropa ttifaq is hazrda Almaniya demkdir. Bu o demkdir ki, dvltlr z xrclrini v glirlrini myynldirmk v hara n qdr xrclmyi Almaniyadan soruacaqlar. Sorumayanlar v yaxud Almaniyann dediklrin ml etmynlr cza ttbiq edilck. Nhayt, Almaniya mumi Avropann bondlarn, yni qiymtli kazlarnn buraxlmasnn qarsn almaqla z milli bondlarndan qazanmaq imkan ld edir. Sxem beldir: Avropann bhrann drinldiyi lklrindn pullar bhrann nisbtn az toxunduu Almaniyann qiymtli kazlarnn alnmasna clb etmkl baqa lklrin iqtisadiyyatnn kmsi hesabna qazanr. Hazrda Almaniyann bondlarnn qiymti yksk sviyyddir. Bu sxem Fransa da daxil olmaqla btn lklr etiraz etslr d Almaniya mumavropa bondlarnn buraxlmasna mqavimt gstrir. Bellikl, Almaniya xlar zaman btvlkd Avropa iqtisadiyyatnn xilasndan dansa da mld baqalarnn kdrlmsi v iqtisadiyyatnn nzart gtrlmsi hesabna z Milli iqtisadiyyatnn gclndirmk v Avropann hegemonuna evrilmk siyastini ttbiq edir. Ancaq tn hft inin rsmilri byan etdilr ki, onlar Avropann qiymtli kazlarn almaqdan imtina edirlr. Ona gr ki, risk ykskdir. ox byk ehtimalla Avropann qiymtli kazlarnn qiymtdn dmsi Avropa ttifaqnn, xsusil d Almaniyann xarici siyastind srtlm meyllrini daha da gclndirck. Ola bilr ki, baqa lklr olduu kimi in d insan haqlar v s. iddialarla tzyiqlr gstrilck. Ancaq mqsdin insan haqlar yox, qiymtdn dm qiymtli kazlarn sat olduu bh dourmur. brahim Mmmdov, Azrbaycan Televiziya v Radio Verililri QSC-nin sdr mavini 18 may 2012 124

3.3. Qlobal iqtisadi bhran v rb dnyasnda axnama qtisadi bhranlarn siyasi fsadlar Bhran tarixi inkiaf prosesinin bir mrhlsidir. str sivilizasiya mstvisind, istr iqtisadi sahd inkiaf-yksli-pik-durunluqbhran v yenidn inkiaf sikllri briyytin zruri hyat yoludur. qtisadi sahd hr bir bhran myyn mrhld inkiafn yekunu v yeni dvr inkiafn balancdr. Geosiyasi mhitd is bhran yeni siyasi mnzrnin formalamasnn sasnda dayanr. Tarix nzr saldqda iqtisadi bhranlarn siyasi mstvid mhm dyiikliklr, bzn is htta facilr sbb olduunu mahid edirik. Masir dnyamzda sas siyasi qvv olan Qrb sivilizasiyasnn tarixind bu arqumenti saslandran bir ox tarixi hadislri sadalamaq olar. Slib yrlri, byk corafi kflr, II dnya mharibsi v dnyann taleyini dyick digr hadislr bu aspektdn yanadqda maraql mnzrnin ahidi oluruq. Misal n briyyt tarixinin sivilizasiyalarn toqqumasnda n kulminasiya mrhllrindn hesab olan slib yrlri hr n qdr dini faktor zrind qurulsa da, iqtisadi amillrin d bu hadisd mhm rol oynad danlmazdr. Tarixi faktlar gstrir ki, slib mharibsinin sbblri XI srin sonlarnda Avropada ba vern quraqlq, aclq v nticd oxsayl isizlrin yaranmas, kasblam feodallarn varlanmaq hrisliyi, torpaqsz cngavrlrin saynn artmas, ruhanilrin yeni torpaqlar l keirmk istyi idi. Sadc hrkatn balamas n ona dini don geyindirilmidi. Yni, hmin dvrd Avropann qarlad iqtisadi durunluq slib yrlrin tkan verdi. Nticd Khn qit izafi insan resurslarndan azad olundu, isizlrin azalmas daxili bazarda tlb-tklif harmoniyasnn yaranmasna tkan verdi, hrbi qnimt kimi maddi resurslar Avropaya dand. Btn bunlar Avropann iqtisadi bhrandan xmasna rait yaratd. z nvbsind bu yrlr dnyann glck siyasi mnzrsin d tsir etdi. Qrb dvltlri yeni ticart yollar axtarrdlar v bu, qurudan mmkn olmad n, sonralar dniz yollarnn kfi n sas yaratd. 125

n gcl iqtisadi bhran olan 1930-cu illrd ba vermi Byk depressiyann II dnya mharibsin gtirib xardn da iddia etmk olar. 1929-cu ild AB-da balayan byk bhran zaman isizlik maksimum hdd atmd, istehsal aa dm, bir ox mssislr mflislmidi. Hmin dvr dnya iqtisadiyyatnda durunluun balca sbblrindn biri Qrbin inkiaf etmi lklrinin vvlki dnya mharibsi zaman byk istehsal gcn malik hrbi snayesinin ziflmsi idi. Byk depressiyadan is dnya iqtisadiyyat mhz aparc lklrin hrbi xrclrini v istehsal artrmas il qurtara bildi. Nticd hrbi qdrt yeni qvvlr nisbti v yeni siyasi mnzrnin formalamas urunda mharib il yekunlad. Yni, Qrb yen d iqtisadi bhrandan xilas yolu kimi ekspansiya siyastin stnlk verdi. Sadc sas hdflr digr byk dvltlr olduu n bu siyast qar duran trflrin mharibsin v son nticd qlobal mstvid yeni siyasi konfiqurasiyaya gtirib xard. Hazrki qlobal maliyy iqtisadi bhrann ahmat taxtasnda dyiikliklri Bellikl, iqtisadi bhran v trdddlrin yeni dnya nizamnn formalamasna yol amas bhsizdir. Bu mnada 2008-ci ildn balayan qlobal iqtisadi bhran da hmin trendlrin davamdr. Bir ox mtxssislrin fikrinc, Qrbin srtli v mvcud potensialndan artq inkiaf templri real iqtisadiyyata syknmir. Ona gr d sabun kpynn n vaxtsa partlayaca qalmaz idi. Mlum olduu kimi, 2007-ci ildn balayaraq dnyada yanacaq-enerji dayclarnn v rzaq mhsullarnn qiymtinin srtli artm aa glirli ipoteka borclularn tin vziyyt sald v onlarn dm qabiliyytinin olmad z xd. Kredit vern banklar, kreditlrin geri qaytarlmasn gzlmdn, tminat daxilindki tikintilrin qiymtini qarlq gstrrk bazara istiqraz vrqsi ixrac etdilr v yeni kreditlr verdilr. Satn alnan bu istiqraz vrqlri is tsrrfat yiylrin fond olaraq yenidn satld. Bununla da, ilkin olaraq ipoteka-kredit-tikinti-qiymtli kazlar bazar istiqamtind drinln bhran tlbatn v mvafiq olaraq istehsaln azalmasna, isizliyin artmasna, sosial-iqtisadi problemlrin 126

siyasi xarakter almasna sbb oldu. Bir ox Qrb mtxssislrinin fikrinc, inkiaf etmkd olan lklrd xammal qiymtlrinin artmas fonunda istehsaln azalmas v bu tendensiyann inkiaf etmi lklrin kreditlm mexanizmind nzr alnmamas bhrana gtirib xard. Baqa szl desk kredit gtrnlr onu real olaraq vermk imkanlarn itirdiklri n bazarda zncirvar xyali vsait yaranmd. Bu xyali vsaitin dvriyysinin bir ne il rzind davam etmsi sistemin kmsin sbb oldu. Yni, bhranda balca seqment olaraq xammal v rzaq qiymtlrinin artmasn sas grrlr. Htta Tunis v Misird inqilablar rzaq bhran il laqlndirmy alrlar. Lakin biz bhran halqalar arasnda balca seqment olaraq tlbat faktoruna stnlk veririk. Mlum olduu kimi, Qrb lklrind sosial, thsil, shiyy, nqliyyat v sair kimi fundamental xrclr ildn-il artr. Eyni zamanda halinin demoqrafik strukturunda ba vern qocalma prosesi dvltlr n lav vsaitlr tlb edir. Qrb dvltlrinin hyat sviyysinin yksldilmsi il bal rqabti lk daxilind yksk tbqlmy sbb olur. Qrbin dnyada siyasi ambisiyalar is xaricd donor, investor, kreditor v bu kimi digr missiyalarn yerin yetirilmsini tlb edir. Btn bunlar is lav daxilolmalar rtlndirir. Son 100 illik tarix baxsaq, Qrb bu ehtiyacn hr zaman yeni-yeni bazarlar ld etmkl dyib. III minillikd proseslrin mahiyytind ba vern dyiikliklr geosiyasi gedilrin d dyidirilmsin sbb olmudur. Ken srd vvlc mstmlk sistemi, sonra yeri yaranm mstqil dvltlr v onlarn texnoloji chtdn asll, sosialist bloku lklrinin transformasiya mrhlsind olmas Qrb byk stnlklr v geni bazarlar amd. Hazrda is mstmlk sistemi artq tarixin yaddana km, in bada olmaqla Asiyann bir ox lklri texnoloji chtdn inkiaf edrk bir ox bazarlarda, o cmldn Qrbin z bazarlarnda sas itirakdrlar. Digr trfdn Avropada resessiyann davam etmsini daxili tlbatn aa dmsi, irktlrin iqtisadiyyata vvlki kimi srmay qoymamas, banklarn kreditlri ixtisara salmas, avrozonada dvlt borcunun v bdc ksirinin borcalma faizlrini artrmas, devalvasiya imkannn olmamas il laqlndirirlr. 127

Qrbin bhrandan x strategiyas Btn bu nanslar nzr alaraq Qrb lklrinin mvcud sistemd stn mvqelrini qorumaq v daha da gclndirmk n sylrini artrmas labd grnr. Avroatlantik mkan bryn bhrann drinlmsi v qlobal fqd yeni gc mrkzlrinin parlamas Qrbi bhrandan x yolu kimi yeni strategiya myynldirmsin ynlndirmidir: yeni xammal v ticart bazarlarnn taplmas iqtisadi bhran n ar ola bilr. Grnn odur ki, btn tarixi dvrlrd Qrb lklri dnyada gedn siyasi, iqtisadi, htta bzn ekoloji proseslrin kataklizm mrhllrind hr zaman z inkiaf istiqamtlrinin oriyentirlrini dyimi v buna uyun yeni dnya nizam formalamdr. nkiaf etmi lklrin tlbatnn sviyysi artq yalnz yeni xammal bazarlarnn taplmas hesabna dnil bilmzdi. Buna gr kardinal dyiikliklr tlb olunurdu. Qrb dairlri trfindn irli srln Byk Orta rq plan da bu missiyaya xidmt edir. Bu plann sas hdflri rb lklridir. Maraqldr ki, XX srd mstqillik qazandqdan sonra rb lklri Qrbl fal mkdalq etmidir. Qlobal iqtisadiyyat neft erasna daxil olduqdan sonra bu region Qrbin sas xammal mnbyi olmudur. vzind hmin dvrd rb lklrind idaretmnin Qrb meyarlarna uyun glmmsi, hakimiyytin hrbi avtokratiyann lind cmlnmsi he ksi narahat etmirdi. sas olan karbohidrogen ehtiyatlarnn davaml v etibarl tminat olmudur. Htta Qrb indi diktatura adlandrd bir ox rb lklrin uzun illr boyu siyasi, iqtisadi, hrbi, maddi resurslar daxil olmaqla btn nv yardm gstrmidir. Tsadfi deyil ki, AB hl d dnyada sraildn sonra n ox Misir vsait ayrr. Gman etmk olar ki, hazrk qlobal iqtisadi bhrandan tk xammal hesabna xmaq mmkn olmad n alternativ yollar axtarlr. Bu yenilik is hrbi snayenin sifarilrinin artrlmas, dadlm infrastrukturun brpas n irktlr birbaa yeni i, lknin yenidnqurulmas n thsil, shiyy, ordu da daxil olmaqla btn sahlrd konsaltinqdn tutmu maddi-texniki bazaya qdr Qrb texnologiya v xidmtlri n sifarilr v yeni bazarlardan rqiblrin uzaqladrlmasn nzrd tutur. Faktlar sbut edir ki, azadlq v demokratiklm 128

dvrnd iqtisadiyyat iflic vziyytin dn bu dvltlr infrastrukturun brpas n tenderlri Qrb irktlrin verirlr, yeni sistemd btn sahlrd Qrb tcrbsi v mvafiq xidmtlr tklif olunur. Yeni ordu da Qrb silahlar il tchiz olunur. rb dnyasnda axnamann yaranmas bu regionda digr gc mrkzlrinin sxdrlmas da demkdir. Mahidlr gstrir ki, indi hdfd olan lklrdn yalnz Cnubi Sudan Respublikasnda Qrbl brabr in d fallq gstrir. Bunun da znmxsus sbblri vardr. sas sbb is odur ki, zngin neft ehtiyatlarna malik bu lknin neftin danmas n lazmi infrastrukturu yoxdur. Btn boru kmrlri Sudandan keir. Yeni infrastrukturun yaradlmas is byk maliyy vsaiti tlb edir. Qrbin hazrki bhran zaman buna imkan atmadndan in investisiyalarnn qoyuluu neftin bazarlara atdrlmas baxmndan btn trflr srf edir. Qeyd etmliyik ki, Qrbin iqtisadi bhrandan qurtarma planna bu cr yanamaya qar in d z siyasi istiqamtini ortaya qoyur. Bel ki, regionda hazrki vziyytd he bir xsusi mvqe tuta bilmycyini nzr alaraq, in daha ox Qrb lklrini daxili iqtisadiyyatna nfuz etmy alr. Bel ki, in AB qiymtli kazlar bazarnda n ox srmay yerldirn lkdir. Milli valyutas olan yuann mznnsini is mqsdli kild aa salmaqla xarici investorlar clb edir. Tsadfi deyil ki, AB-da prezident sekilri debatlarnda Romni v Obamann iqtisadi proqramlarnda in qar ticart strategiyas sas mzakir mvzusudur. Qzl-valyuta ehtiyatlarna gr dnyada lider olan in bu stnlyndn Avropa ttifaq lklrin d qar istifad edir. Bellikl, Qrbin Yaxn rq planlarnda in yer vermmsin in AB v Avropann daxili bazarlarna nfuz etmkl qarlq verir. Btn hallarda qlobal iqtisadi bhran Qrb-in qardurmasn kskinldirdi v AB-da prezident sekilrindn sonra bu meylin yeni xarakter alacan gman etmk olar. Bhrandan qurtarmann gzlnilmz trflri Bir mqam da xsusi qeyd etmk istrdik ki, iqtisadi bhrandan qurtulu planlarnda bir sra nanslarn nzr almama Qrbin bzi gzlnilmzliklrl z-z qoyur. 129

Bel ki, Avropa ttifaqnn rq doru genilnmsinin davam etdiyi bir dvrd rb oyannn balamas myyn tinliklr yaratmdr. nki yeni zvlr daxil olduqdan sonra vahid bazar kimi hl tam formalamam mkanda lklr arasnda inkiaf sviyysindki frqlri aradan qaldrmaq n mrkzin maliyy resurslarnn kifayt etmmsi byk problemlr yaradr. Kemi sosialist lklrinin z daxili bazarlarn Qrbin gcl irktlrin tam amas bu dvltlrin iqtisadiyyatna ciddi zrbdir. z nvbsind Avropa nvestisiya Banknn v digr maliyy institutlarnn kredit v tranlar Almaniya bada olmaqla byk drdlyn linddir. Nzr alsaq ki, rb dnyasndak yeni sifarilr d kiik Avropa dvltlri n he n vd etmir Avropann glcyi n thlk yaranr. Artq Baltikyan dvltlrd, Rumniya, Macarstan, htta Portu qaliya, spaniya kimi lklrd vahid bazarla bal mvqe dyimidir. n ox ziyyt kn is he bhsiz Yunanstandr. Beynlxalq reytinq agentliklri bu lknin reytinqini srtl endirirlr. Yunanstann dvlt borcu 350 milyard avroya atb v lk bu borclar dmk iqtidarnda deyil. Hr gn isizlrin say artr, digr trfdn is miqrantlar byk problemlr yaradrlar. Analitiklr bildirirlr ki, Yunanstan oku hm Avrozonan, hm d trafn ciddi mnfi tsirlr mruz qoya bilr. Bu lkd ba vernlr mumilikd dnya maliyy sistemi n ciddi thlk yaradr. Grnn odur ki, Qrbin bhrandan x yolu tdbirlri Avropann znn siyasi konfiqurasiyasnda bel gzlnilmzliklr vd edir. Bellikl, qlobal iqtisadi bhrann ilk siyasi fsadlar rb dnyasnda mahid edilmkddir. Qrb bhran zaman hr zaman z nicatn xaricd axtarr. Tarix sbut etmidir ki, sni mdaxillr kataklizmlr sbb olur. Bhrann davam etmkd olduunu nzr alsaq, htta knardan bu proseslr mdaxil ednlrin zlri bel bumeranq tsirindn sortalanmayb. rst Hbibbyli, iqtisad zr flsf doktoru 5-6 noyabr 2012 130

3.4. Nabukko geosiyasi oyunlarn v psixoloji apatiyann zavall qurban Nabukko layihsi, qhrmanlar missiyasn yerin yetir bilmyn v sjeti sonsuz uzanan nala evrilib. Son zamanlar ondan bzilri siyasi mqsdlri n spekulyasiya obyekti kimi istifad etmy balayb. Bu keyfiyytd Nabukko ninki hyata kemk ans olmayan enerji layihsi tsiri balayr, htta qlobal enerji thlksizliyin thdid halna glir. Bu layihni siyasi v ideoloji aspektd informasiya dvriyysind istismar ednlr btvlkd enerji sahsind mkdaln tml prinsiplrini sarstdqlarnn frqind deyillr. Mediada Nabukko haqqnda ziddiyytli fikirlr yer almaqda davam edir. Gerk olan budur ki, bu layihnin reallamas n kon kret addm atan yoxdur. Mediada veriln analizlr gr, Almaniya bu mslni siyasi-ideoloji spekulyasiya mvzusuna evirib. Layihni balamaq n maliyy qaynan dqiqldirmk vzin, onu Azrbaycann hesabna ucuz glir mnbyin evirmk chdlri zn gstrir. Buna rsmi Bakya mxtlif siyasi, hquqi v maliyy msllrini bhan edrk tzyiq etmkl nail olmaq xlyasna dnlr var. Almaniyann RWE irktinin sahibi biz srf edn rtlrl layihni realladra bilrik deyir v addm atmr. Layihd itirak etmli olan Avstriya, Macarstan, Rumniya v Bolqarstan irktlri d mslnin bu mqamnda susurlar. Bunlarn vzind Avropann mxtlif qurumlarndan Azrbaycana qar iddialar oxalr. Problemin sas trfi d hmin iddialarn mzmunu il baldr. slind, bu ssenarilr biz ken srin 90-c illrindn tandr. Bak-Tbilisi-Ceyhan neft layihsin qar Rusiya mxtlif addmlar atd, bhanlr gtirdi. Lakin Heydr liyevin siyasi iradsi btn manelri df etdi. ndi d Avropa Nabukkonu realladrmaq n siyasi irad gstrmk vzin, Azrbaycana qar siyasi mhbus, 131

insan haqlar, demokratik islahatlar v s. kimi ittihamlara ba vurur. Btn Avropann siyastilri cm halnda Heydr liyevin siyasi qtiyytini nmayi etdir bilmirlr. Sbb ndir? Enerji tmi natna getdikc daha ox ehtiyac duyan v xarici siyastind enerji thlksizliyini ilk sraya qoyan Avropa niy fl davranr? Biz bunun iki sbbini grrk. Birincisi, Qrb cmiyytind islamofobiya ba alb gedir. Azr baycan Prezidenti lham liyev bu psixoloji meylin siyast verdiyi zrrlr haqnda dqiq fikirlrini bildirib. slamofobiya Qrb siyasi dncsin o drcd nfuz edib ki, artq qlobal miqyasda yaratd thlklr aydn grnr. Ziqmund Freydin nzriyysin gr, uralt sas hdfini gizltmk n sni bir obraz formaladrr v ura mhz hmin obraz trr. Msln, yuxuda nlik mnzrsi slind ola bilck kdrli hadisni gizltmk ndr. Freydin bu yanamasna gr, slama inkaredici mnasibtin formalamas slibiliyi gizltmyin bir formasdr. Mslman cmiyytlrinin inkiaf potensial bu psixoloji apatiyann inda kimlrs thlkli grnr. Nabukkonu enerji il tmin ed bilck v onun nqli marrutunda hlledici rol oynaya bilck lklr slam almin aiddir. Ona gr d Avropann siyasi dhlizlrindn layih il bal konkret tkliflrin yox, siyasi mhbus, insan haqlar, sz azadl v s. epitetlri informasiya mkannda dvriyyy buraxan gstrilrin sdas glir. lbtt, bunlar mahid edn salam dnc enerji layihsini realladrmaq vzin kimlris ittiham etmk sulunu konstruktiv dyrlndir bilmir. Lakin ikinci sbb mvcud vziyyti daha dqiq tsvvr etmy imkan verir. kinci sbb Azrbaycann mstqil enerji siyasti yeritmsini bzilrinin hzm ed bilmmsidir. Bunun kknd islamofobiyann durduuna bh etmirik. Azrbaycann yerin hr hans xristian dvlti (msln, Ermnistan) eyni siyasti yerits idi, Brsseldn d, Vainqtondan da, Moskvadan da dstk alard. Azrbaycan regionun lider dvlti kimi enerji thlksizliyini tmin etmk n z132

nn strateji maraqlarna cavab vern addmlar atr. Bunu ustalqla, tmkinl v daltli kild edir. Azrbaycann bu cr mvqeyindn qcqlanan bzilri Nabukkoda hdsin dnlri etmk vzin hm bizim lknin hesabna qazanc ld etmk istyir, hm d informasiya mkannn ekologiyasn pozaraq dvltimizin mnfi obrazn yaratmaa alr. Deyk ki, Avropa uras Azrbaycanla bal nvbti siyasi mhbus oyununa balamaa chd edir. Bu oyun o qdr bivec v zhltkn mzmun ksb edib ki, Avropa uras onu idar ed bilck hakim d tapa bilmir. Alman mruzi bu sbbdn hdsin gtrdy ii baa atdra bilmdi. Btn bunlarn fonunda Azrbaycan trfinin bu terminin ham n ortaq olan meyarlarn myynldirmk tlbin is barmaqaras baxlr. Paralel olaraq, Ermnistan btn bu proseslrin xaricind tutulur; ona hr hans bir meyar ttbiq etmk istnilmir. vzind, qonu dvltlrdn Ermnistann xeyrin nlrds gzt etmk tlb olunur. z d bu, srkli ba verir. Tbii ki, bir enerji layihsini bu drcd geosiyasi v ideoloji faktorlara balamaq xo muliyyt deyil. Lakin gerklik budur v onu biz yox, zn dnyann aparc ksimi sayan lklr yaradrlar. Mhz onlarn sassz iddialar Nabukkonu enerji layihsindn geosiyasi oyunlarn elementin evirir. Mhur fransz filosofu Qaton Balyar XX srin 30-cu illrind yazrd ki, avropallarn psixologiyasnda gerkliyin thrif olunmu obrazn yaratmaa meyl gclnib. Bunun sbbini o, Avropann zn dnyann mrkzi saymaa balamasnda v knardan glnlrin yalan danqlarna avropallarn sadlvhcsin inanmalarnda grrd. Bu iki faktor avropal psixologiyasnda thlkli hakimi-mtlq v universal mnsif iddiasna qida verirdi. Grnr, Q.Balyarn bu ehtiyatll sassz deyilmi. XX srin balancnda Balyarn tapd psixoloji apatiyann bzi xristian dairlrind n yksk hdd atd mahid edilir. Kamal Adgzlov 25 may 2012 133

3.5. Geoiqtisadiyyat, enerji v beynlxalq thlksizlik Masir beynlxalq mnasibtlr sistemind iqtisadiyyatn getdikc hmiyyt qazanma meyli zn bruz verir. Bu baxmdan, beynlxalq mnasibtlr leksikonunda geo-siyast v geo-iqtisadiyyat anlaylarnn paralellik gstrmsi tsadfi deyil. qtisadiyyat sahsind is enerjinin hmiyyti inkar edilmzdir. Htta hal-hazrda enerji mslsi lklrin milli thlksizlik konsepsiyalarnn hmiyytli hisssini tkil edir. Bel bir vziyytin mvcud olmas iqtisadiyyat v enerjinin milli thlksizlik baxmndan l alnmasna sas tkil edir. a. Geo-qtisadiyyat: Soyuq mharib sonras dyin thl ksizlik anlay Soyuq mharib dvrn nzr salsaq, beynlxalq nizamn rt lrin uyun olaraq hrbi gc syknn thlksizlik yanamasnn stnlk tkil etdiyini grrik. Lakin 1973-c ild meydana gln neft bhran v 1980-ci illrd Yaponiya v Almaniya kimi dvltlrin iqtisadi baxmdan gclnmsi iqtisadi gcn hmiyytli meyar kimi n xmasna sbb olmudur. Bunun ardndan, Sovet ttifaqnn dalmasnda iqtisadi sbblrin arlq tkil etdiyi mahid edilmidir. Bel olan halda, hrbi gcn dominant mvqedki hmiyyti mzakir edilmy balamdr. Bu sbbl, beynlxalq nizamda thlksizlik yanamas baxmndan hrbi gcn yannda, iqtisadi gc syknn thlksizlik yanamasnn da hmiyyt qazand mahid edilmidir. Soyuq mharib sonrasnda dyin thlksizlik yanamasnda is, iqtisadiyyat il birlikd iqtisadiyyatn sas faktorlarndan biri olan enerjinin d itirak etdiyi grlmkddir. Bununla birlikd, Soyuq mharibdn sonra iqtisadiyyat v enerjinin thlksizlik mslsi il laqlndirilmsi enerji resurslar baxmndan bzi nticlr gtirib xarmdr. Bu vziyyt, enerjinin milli v beynlxalq maraqlara mvzu olmasna sbb olmudur. Bellikl, Soyuq mharib sonras nizamda aktorlarn thlksizlik 134

axtar sbbiyl enerji resurslarna ynldiyi v bu resurslara rahat ata bilcklri blglr ynlik siyastlr yeritdiyi grlmdr. Buna bal olaraq, beynlxalq nizamdak dyimlrin neft v tbii qaz axmnn tminin tsirlri vardr. Msln, Soyuq mharib dvrnd, RF v Xzr blgsinin neft v tbii qaz resurslarnn dnyann geri qalan hisssi n tamamn latmaz olduu deyil bilr. Soyuq mharib sonrasnda is, Sovet ttifaq v digr rq Bloku lklrind meydana gln iqtisadi v siyasi dyiikliklrin bu blglrdki enerji resurslarnn daha rahat ld edilmsin imkan yaratd sylnil bilr. Bundan baqa, 1989-ci ild Berlin Divarnn yxlmasnn hmiyytli nticlrindn biri kimi beynlxalq enerji bazarnda daha ox enerji resursunun mvcud olmas qeyd oluna bilr. Bellikl, Soyuq mharib sonrasnda dnyann mxtlif bl g lrind tranzit baxmndan yaanan srbstliyin beynlxalq dv riyydki enerji mxtlifliyinin artmasna gtirib xard ifad edil bilr. Bu vziyyt beynlxalq siyastd aktorlarn hrkt sahsini genilndirmi, enerji mnblri v enerji tranzit yollarnda hakimiyyt mbarizsinin dnya miqyasnda yaylmasna sbb olmudur. Bellikl thlksizliyin enerji ls zrindki rqabt beynlxalq siyastin n hmiyytli mvzularndan biri halna glmidir. Bu mvzuda, qarya xan enerji mnblrinin banda is neft v tbii qaz dayanr. Bu vziyytin sbblri arasnda neft v tbii qazn istifad sahsinin mxtlifliyi, kmr gr nql baxmndan asanl v daha az irklnmy sbb amas gstril bilr. b. Beynlxalq mnasibtlr baxmndan enerji thlksizliyi Soyuq mharib sonras dvr nzr salarsaq grrik ki, bu dvr d enerji thlksizliyinin lklrin milli thlksizliyi il laqlndirilmsindn danla bilr. Bu sbbl, enerji thlk siz liyinin beynlxalq siyastd dvltlrin sas maraq sahlrindn biri olaraq n xmasndan bhs etmk mmkndr. Bu mvzuda, dvltlrin enerji strategiyalarnn v siyastinin sas hdfi ener ji tminat thlksizliyinin iqtisadi, sosial v traf mhit th lk sizliyin zrr vermdn, mmkn olan n aa xrcl tmin edilmsi klind grlmkddir. Enerji thlksizliyinin n h 135

miy ytli faktorlar arasnda is enerjinin fasilsiz axmnn tmin edilmsi, mnb mxtlifliyinin artrlmas v enerji mnblri n alternativ tranzit yollarnn yaradlmas yer alr. Bu hdfin reallamas istiqamtind ttbiq olunacaq metod lk v mnbdn asl olaraq mxtliflik gstrmkddir. Enerji mnblrind mxtliflik haqqnda dzgn mlahiz yrtm baxmndan bu mvzuda n xan anlaylara aqlq gtirmk yararl ola bilr. Msln, enerji mnblri mumi olaraq sas v ikinci enerji mnblri klind iki sas balq altnda aradrla bilr. sas enerji mnblri z iind yeniln bilmyn v yeniln biln enerji mnblri olaraq iki alt balqda l alna bilr. Msln neft, tbii qaz v kmr yeniln bilmyn enerji qaynaqlar arasndadr. Bununla birlikd, hidrolik enerji, klk enerjisi v gn enerjisi is yeniln biln enerji mnblridir. kinci enerji mnbyi is elektriktir. Bunun yannda, sas enerji mnblri arasnda olan qalq yanacaqlar- neft, tbii qaz v kmr olaraq ifad edil bilr. Bundan baqa, enerji thlksizliyinin ld l alnmas mmkndr. Bunlar tminat thlksizliyi, tlb thlksizliyi v tranzit thlksizliyi klind sadalana bilr. Enerji thlksizliyini tkil edn faktorlardan biri olan tminat thlksizliyi bir lknin inkiaf n zruri olan, kafi miqdarda keyfiyytli v traf mhit zrr vermyn enerjinin mqbul qiymtlrl v ksintisiz olaraq tmin edilmsi klind yekunladrla bilr. Bu nqteyi-nzr dn, enerji thlksizliyi enerji mnblrini knardan tmin edn istehlak mvqedki lklr baxmndan hmiyytli grnr. Digr trfdn, enerji mnblrin sahib olan lklr n tlb thlksizliyi hmiyyt ksb edir. Buna lav olaraq, enerji resurslarnn nqli yolunda olan lklr baxmndan enerji nqli thlksizliyinin n xan bir faktor olduu ifad edil bilr. Enerji nqli thlksizliyinin n planda olduu lklr nmun kimi Trkiy v Ukrayna gstril bilr. Digr trfdn, enerji thlksizliyinin tmin edilmsinin hmiyytli rtlrindn birinin mxtlifliyin tmin edilmsi olduunu ifad etmk mmkndr. Beynlxalq mnasibtlr baxmndan enerji thlksizliyinin glcyin baxdqda 2030-cu il qdrki dvr daxilind mvcud enerji siyasti v istehlak seimlrinin davam etmsi rtil dnya 136

zr sas enerji tlbatnn 2007-ci ilin mlumatlarna nisbtn 40% hcmind artacana iar edilmkddir1. Ayrca 2030-cu il qdrki dvrd, qalq yanacaqlarn mumi enerji istehlakndak istifadsinin 80%-ni qoruyaca proqnozladrlr2. Qalq resurslar arasnda istehlakn is 2035-ci il qdr neft baxmndan 50% nisbtind artmas gzlnilir. Belc, 2035-ci il qdrki dvrd qalq resurslar arasnda neftin enerji istehlaknda dominant yerini qoruyaca hesablanr. Bir baqa qalq resurs olan tbii qazn istifadsinin is 2035-ci il qdrki dvrd 44% artm gstrcyi nzrd tutulur3. Bu istiqamtd 2030cu il qdrki dvrd, tbii qaz istehlaknn dnya enerji istehlaknn ikinci srasnda yer almas proqnozladrlr. Bellikl 2030-cu il qdrki dvr daxilind neft v tbii qazn mumi enerji istehlaknda paynn 60% sviyysini qorumas nzrd tutulur4. Bu sbbl neft v tbii qazn istehsal, ilnmsi v ticartind nzart sahibi olma urunda mbariznin beynlxalq mnasibtlr sahsindki hmiyytini qoruyaca proqnozladrlr5. c. Enerji v beynlxalq thlksizlik Yuxarda ifad edilnlr bu gn dnyada ba vern hadislrin doru analiz edilmsin imkan yaradr. Belc, yksk miqdarda neft v tbii qazn mvcud olduu, eyni zamanda neft v tbii qaz boru xtlrinin kediyi blglrd meydana gln mnaqilrin sbbi aydnlar.
Trkylmaz, O. (2009). Trkiyenin Enerji Durumu. Trkiye Makine Mhendisleri Odas TMMOB: http://www.mmo.org.tr/resimler/dosya_ ekler/8e4b957fb560a53_ek.pdf. 2 U.S. Securities and Exchange Commission. (2011). Exxon Mobil Corp. Form 8-K Current Report. Edgar Online: http://google.brand.edgar-online.com/EFX_ dll/EDGARpro.dll?FetchFilingHTML1?ID=7797918&SessionID=uAZFHqfYV ohHtP7. S.6. 3 U.S. Energy Consumption by Energy Source 2010. U.S. Energy Information Administration EIA: http://www.eia.gov/energyexplained/index.cfm?page=us_ energy_home. 4 U.S. Securities and Exchange Commission. (2011, Mart 09). A.g.e. 5 Aksay, H. (2009). Enerji Gvenliine Ortak zm Araylar Uluslararas Sempozyumu. Harp Akademileri Komutanl Stratejik Aratrmalar Enstits SAREN: http://www.harpak.edu.tr/saren/default.asp?sayfa=5&alt_sayfa=14. S.7.
1

137

Xarici siyastin yalnz bugnk iqtisadi vziyytinin gc ln dirilmsi deyil, eyni zamanda sabahn thlksizliyinin d tmin edil msi olduu deyil bilr. Lakin burada hmiyytli bu msl gz dyir: Bilindiyi kimi, beynlxalq mnasibtlrd dominant olan realizm nzriyysin sasn, dvltlr mnftlri istiqamtind, z gcn v digr dvltlr zrindki tsir hcmin saslanaraq siyast yeridir1. Bu sbbl realizm sasn siyast bir gc mbarizsi olaraq qbul edilir2. Bu baxmdan realizm, beynlxalq nizam dvltlrin davaml olaraq daha ox gc ld etmy ynldiyi bir qurulu olaraq qbul etmkddir. Thlksizlik sahsind realizm yanamasna baxldnda is dvltlrin, milli thlksizliyini digr dvltlrin thlksizliyi bahasna tmin etmk meylind olduu grlmkddir3. Bu v ziyytd realizm dnyagr il gc mbarizsi qalmaz olur. Buna bal olaraq, dvltlrin ttbiq etdiyi thlksizlik yanamalarnn dvltin mnftini tmin etmy ynlik olduu grl bilr. Buna saslanaraq, dvltin mnftini tmin etmk mqsdi il strategiyalarn tyin edilmsindn bhs edilir. Buna lav olaraq, dvltlrin sahib olduqlar gc z maraqlarn realladrmaa ynlik olaraq istifad etdiyi deyil bilr. Beynlxalq mnasibtlrd iqtisadiyyatn gclnmsi v enerji thlksizliyinin tmin edilmsi n aparlan mbarizlr, realizm nzriyysinin thlksizlik yanamasn tsdiqlmkddir. Bu mbariz xsusil thlksizliyin enerji ls zrind cm lmkddir. Xsusil neft v tbii qaz sahsindki ziddiyytlr
Morgenthau, H. J. (1985). Politics Among Nations The Struggle for Power and Peace. (Der. K. W. Thompson). New York: McGraw-Hill. s.5. 2 Walt, S. M. (1998, Bahar). International Relations: One World, Many Theories. Foreign Policy Special Edition: Frontiers of Knowledge. Maxwell School of Syracuse University: http://faculty.maxwell.syr.edu/hpschmitz/PSC124/ PSC124Readings/WaltOneWorldManyTheories.pdf 3 Baylis, J. (2008). Uluslararas likilerde Gvenlik Kavram. Uluslararas likiler. Cilt: 5 Say: 18, s. 69-85. Uluslararas likiler: http://www.uidergisi. com/wp-content/uploads/2011/06/UIde-Guvenlik-Kavrami.pdf.
1

138

beynlxalq thlksizliyi thdid edir. Bu mvzu bizi daha hssas bir suala ynlndirir: Grsn, beynlxalq slh v thlksizliyin tmin edilmsim, yoxsa bu mbarizdn ld ediln glirlrmi daha hmiyytlidir? Duygu Gen, Trk Silahl Qvvlri Ba Qrargah Hrb Akademiyalar Komandanl Strateji Aradrmalar nstitutu Beynlxalq Mnasibtlr Magistr proqram mzunu 7 dekabr 2012 3.6. Hec-fondlar v srmay banklar virtual iqtisadiyyatn bldilri v operatorlardr qtisadi tfkkrn klassiki hl XIX srd nyin bahasna olursaolsun maksimal mnft can atan kapitaldan bhs etmidir. AB-n maliyy bazarlarna bugnk bax szlri tsdiq edir. Bzi analitiklr 2008-ci ild balanm iqtisadi bhran maliyy qurumlarnn babilnlrinin spekulyativ faliyyti il balayaraq Lehman Brothers srmay banknn mflislmsini v Freddie Mas v Fannie Mae federal mlkiyyt agentliklrinin problemlrini nvbti hadislrin znmxsus ttikisi hesab et milr. Dnya bhrannn real sbblrindn asl olmayaraq, Amerika maliyy bazar, bu bhrandan xmaq n raitin yaradlmasna az yardm gstrir. Masir maliyy-srmay kapitalizminin hans raitd faliyyt gstrmsin qsa nzr salaq. Bu bard danarkn dnya bazarlarnda hec-fondlarn v srmay banklarnn rolunu qeyd etmmk mmkn deyildir. mumiyytl, bu maliyy qurumlarnn yaranma tarixi z dolaq v qeyri-myyndir. Mlumdur ki, 30-cu illrd AB birjalarnda, sasn, pul srmaydarlar znd birln birg fondlar tmsil olunurdu. Onlar stiqrazlar v Birjalar zr Federal Komissiya qeydiyyata alrd v onlarn faliyyti bir ne qanunvericilik akt, o cmldn 1940-c il tarixli Srmay irktlri haq139

qnda Qanun trfindn tnzimlnirdi. Hec-fondlarn yaranmas il birg fondlarn faliyyt dairsi xeyli mhdudlad. Prinsipc, hec-fondlar birg fondlarn iini yerin yetirirlr. Onlar maliyy bazarlarnda zl srmaydarlarn adndan mxtlif srmay v ticart mliyyatlar hyata keirir, qiymtli kazlar alr v satrlar. Lakin daha ciddi frqlr d vardr: hec-fondlar Federal Komissiyada qeydiyyatdan kemir v Srmay irktlri haqqnda Qanunla tnzimlnmirlr. Faktiki olaraq, bu fondlar dvlt tnzimlyicisinin tsisat sviyysind nzarti altnda olmur. Eyni zamanda, onlar faliyyti v maliyy vziyyti bard xarici aktorlara trafl informasiya vermy borclu deyillr. Hec-fondlarn txminn yars oforlarda yaradlr. Bundan lav, hec-fondlar znginlr klubudur v burada zvlk haqq txminn 1 milyon dollardr. Bunu demk kifaytdir ki, dnya zr fondlardak vsaitin mumi mbli txminn 2 trilyon dollar tkil edir. Adndan grndy kimi, bu fondlar guya srmaydarlarn risk lrinin sortalanmas n yaradlr. Bli, hec-fondlar z sr maydarlarnn risklrini nisbtn sortalayr, lakin onlarn sas funksiyas yksk mnftin v likvidliyin tmin edilmsindn ibartdir. slind bu, xarici oyunular n yksk drcd riskli v thlkli idir. Bellikl, hec-fondlarn sciyyvi chtlri aadaklardr: dvlt orqanlarna hesabat vermmsi v faliyytinin qeyriffafl, ox varl insanlarn maraqlarnn birldirilmsi, fvql mnft can atma. Btn bunlar birlikd hmin fondlarn hyata keirdiyi mliyyatlarn son drc spekulyativliyini vvlcdn myyn edir. Hec-fondlarn vzifsi z sahiblrini mmkn qdr tezlikl znginldirmkdir v bu baxmdan aktivlrin glck taleyi fondlar n maraqszdr. Fondun srmaydarlar uzunmddtli inkiafda maraql olan ms sis sahiblri deyil, myyn vaxt intervalnda sat v al qiymtlri arasnda frqdn mnft ld etmk istyn oyunulardr. Hec-fondun hyata keirdiyi adi mliyyat qsa satlardr. Fond shmlri, yaxud hr hans digr qiymtli kazlar borc gtrr, sonradan qiymtlrin aa dcyin mid bslyrk onlar satr, hmin kazlar bir ne mddtdn sonra yenidn alr, sahibin 140

(birja brokerin) qaytarr, frqi is cibin qoyur. Aydndr ki, bu cr yanama raitind qiymtli kazlar hrraca xarlan mssisnin strateji inkiafndan shbt ged bilmz. Corc Soros 1992-ci ild valyuta bazarnda txminn bel bir spekulyasiya nmunsi nmayi etdirmi v funt-sterlinq qar qsa mvqedn oynamdr. Nticd Sorosun hec-fondu bir ne gn rzind bir milyard dollardan artq qazanc ld etmi, ngiltrnin valyuta bazar is faktiki olaraq dalmdr. Fondlarn spekulyativ xarakterini daha bir fakt da aydn nmayi etdirir. Onlar yalnz iqtisadi yksli zaman son drc smrli olurlar. 70-ci illrin resessiya dvrnd hec-fondlarn ksriyyti faliyytini dayandrmd. Onlar ikinci populyarln 90-c illrin ykslii dvrnd qazand. Hedge Fund Research fondunun hesablamalarna gr, indiki bhrann ilk ilind AB-da 700-dn ox fond mflislmidir. Demli, risklrdn sortalama imkanlarnn olmasn byan etmsin baxmayaraq, hec-fondlar mhz ehtiyac yarandqda bu funksiyalarnn hdsindn daha pis glirlr. nvestisiya banklarnn faliyyti d az maraql deyildir. Bu bank lar birjada vasiti funksiyasn yerin yetirir, korporasiyalara qiymtli kazlar buraxmaqda kmk etmk, z mtrilrinin adndan kaz v hdliklrin ticarti il mul olmaqla srmaydarlara qrarlar qbul etmkd yardm gstrirlr. Byk Depressiya zaman srmay banklar kommersiya banklarndan Qlass Stiqaln qanunu sasnda ayrlmd. Konqres qanunla srmay irktlrin depozitlr qbul etmyi, baqa szl, kommersiya banklarnn funksiyalarn yerin yetirmyi qadaan etmidi. Lakin 90-c illrin axrlarnda iqtisadi yksli dalasnda getdikc daha ox maliyy tsisatlar bir ne funksiyan yerin yetirmy can atr v bununla da bazarda paylarn v glirlrini artrmaa alrd. 1999-cu ild konqres Stiqal qanununa Qramm-Lit-Blili dzlii qbul etmkl srmay banklarnn, kommersiya banklarnn, sorta irktlrinin, qiymtli kazlarn ticarti zr irktlrin faktiki olaraq artq balanm birlmsi prosesini qanunildirmy mcbur olmudu. 1999-cu ildn investisiya banklar mtrilrin hm d kommersiya banklar kimi xidmt gstrmy baladlar. Hec-fondlarla oldu141

u kimi, Qrbin son 20 ild yaad iqtisadi bum dvrnd d ilr yax gedirdi v yeni holdinqlr daha ox pul qazanrdlar. Problemlr 2008-ci ild z xmaa balad v Lehman Brothers iri srmay banknn mflislmsi bhrann balanmasnn lamti oldu. Aydn oldu ki, qanunun 1999-cu ild dyidirilmsi banklarn yaradlmas zaman keyfiyytin v tlblrin aa dmsin gtirib xard. Prezident Obama z Qramm-Lit-Blili dzliini tnqid etmkl bunu etiraf etdi. Yeni holdinqlr mflislm n ox byk idilr v buna gr d tnzimlyicilr onlara qar thlksizlik tlblrini aa saldlar. Banklar da z nvbsind zlrini ox byk v etibarl hesab edirdilr v bu sbbdn onlarn portfelind riskli mliyyatlarn pay artd. Bundan lav, mlum oldu ki, bir ne funksiyann bir maliyy tsisatnda birlmsi bir ne mstvid maraqlarn toqqumasna gtirib xarr. vvla, kommersiya v srmay zr blmlrin, habel sorta qurumlarnn bir bankda birlmsi mtrilrin kommersiya sirlrinin v maraqlarnn almasna gtirib xarrd. kincisi, bankn hans halda z adndan, hans halda mtrinin adndan faliyyt gstrmsi aydn deyildi. Hec-fondlarn v srmay banklarnn n sevimli maliyy alt lrindn biri thkim edilmi baza aktivinin qiymtindn asl olaraq qiymtlri myynln qiymtli kazlar derivativlrdir. vvlcdn derivativlr irktlrin risklrinin sortalanmas n nzrd tutulmudu. Lakin vaxt tdkc onlar byk pullarn qazanlmas n vasity evrildi. lk baxdan irktlr derivativlrin sat vasitsil kredit risklrini aa salrdlar, bu is bazarda mliyyatlar nzartsiz genilndirmy imkan verirdi. Yaxn kemidn buna nmun ipoteka kreditlrin thkim edilmi derivativlrin buraxlmas buna parlaq sbutdur. Bu cr taktika bum dvrnd yax ilyirdi. Bel ki, baza qiy mtlrinin az da olsa dyidirilmsi derivativlrin qiymtlrinin byk mbld dyimsin sbb olurdu v bu maliyy lingi prinsipi saysind yksk glir ld edilirdi. Bir ox normativlrin aid olmad derivativ bazarnn tnzimlnmsinin v ffaflnn aa sviyyd olmas da sciyyvi mqam idi. Bu bazarda bir ox 142

normativlr qvvd deyildir. Bu, derivativlri balansarxas hesabata xarmaa imkan verirdi v irktin ilri olduundan daha yax grnrd. Lakin tnzzl zaman derivativlr ox byk itkilr sbb olurdu. JP Morgan Banknn London srmay blmsi il bal son hadislr gstrdi ki, kredit v indeks derivativlri il riskli spekulyasiya iqtisadiyyatda vziyytin pislmsi v derivativlrin thkim edildiyi bzi baza indekslrinin aa dmsi raitind bankn borclarnn kskin artmasna gtirib xard. z d bankn blmsinin faliyytinin qeyri-ffafl zndn bankn idar heyti v mtrilri son anadk bilmirdilr ki, derivativlrl mliyyatlar irkt 5 milyard dollar mblind ziyan vurmudur. Qeyd etmk lazmdr ki, Amerika hakimiyyt orqanlar maliyy bazarnda myyn qayda-qanun yaratmaa alrlar. 2010-cu ild Prezident Obama Dodd-Frank Qanunu imzalad. Qanunun mqsdi hec-fondlar v srmay banklar zrind nzarti artrmaq, bhli mliyyatlarn aparlmasnn mmknlyn azaltmaq, derivativlr bazarn daha ffaf v tnzimlnn etmkdir. Lakin Uoll-Strit bu qanunun ttbiqin fal mqavimt gstrir, nfuzlu konqresmenlr, ilk nvbd respublikalar vasitsil qanunun nataraz mddalarna dzlilr edilmsin alr. Maraqldr ki, bir ox hec-fondlar yeni qaydalarn ttbiqi per spektivindn narahatdrlar. Bu qaydalar fond knar mtrilrin aktiv lrini idar etdiyi halda ondan daha ox ffaflq v stiqrazlar v Birjalar zr Federal Komissiyada qeydiyyatdan kemyi tlb edcklr. El hmin o Soros qeydiyyatdan kemkdn yaynmaq mqsdi il artq bildirmidir ki, onun hec-fondu knar srmaydarlarn pullarn geri qaytarr v xalis ail mssissin evrilir. Ail podrat yax v balcas is etibarl idir. He kim buna bh etmir. Yalnz bir sual dour: n n briyyti aq cmiy ytl xobxt etmy alan, - bu, lbtt, trif layiqdir, - bzi filantroplar v havadarlar hmin prinsiplri z bizneslrind ttbiq etmk istmirlr? Ayaz Qdirov 18 iyun 2012 143

IV Fsil Briyyt yol ayrcnda: multikulturalizm, yoxsa sivilizasiyalarn toqqumas

4.1. Multikulturalizm: bri ideya, yaxud Qrb dyrlri Multikulturalizm bir anlay olaraq yeni, hyat trzi v mahiyyt baxmndan is qdim tarix malikdir. Tarixin ilk alarndan mxtlif sivilizasiya dayclar eyni mkanda v ya qonu razilrd yaayaraq bir-birlri il sx tmasda olmular. Byk imperiyalarn yaranmas il bu frqli mdniyyt tmsililri bir dvlt daxilind olmaqla daha sx laqlr qurdular. Briyyt bu laqlr nticsind frqliliklrin daha da drinlmsi il brabr, hr zaman qarlql bhrlnm, tsir v ks-tsir ahid olmudur. Yni, mxtlif mdniyytlrin bir-birlrin tsiri v bhrlnmsi min illrdir davam edn prosesdir. Nticd eyni mkanda frqli mdniyyt tmsililri z mvcudluqlarn qoruyub saxlaya bildiklri n masir dnyamz rngarng etno-mdni kolorit sahibdir. Tarix sbut edib ki, multikultural dyrlr olmasayd he byk br mdniyyti d ola bilmzdi. nki myyn srhdlr daxilind tcrid olunmu v zn qapanm hr hans bir mdniyyt tnzzl mhkumdur. Qloballama dvrnd is he bir lk multikulturalizmin tsirindn knarda qala bilmz. Gnmzd multikulturalizmin bhran v ya squtu il bal Qrbd sslnn fikirlr he d birmnal qbul edilmir. Qrbin bir ideologiya olaraq baxd multikulturalizm bir ox yerlrd, o cmldn Azrbaycanda hyat trzi olaraq qbul olunur. nsanlar minillr boyu yaadqlar oxmdniyytli hyat bir znginlik kimi qbul edirlr. Multikultural dyrlri mxtlif mdniyytlr, dinlr, sivilizasiyalara tolerant mnasibt rtlndirir. Yalnz tolerant cmiyytd multikulturalizm mdniyytlrin qarlql surtd znginlmsin, mxtlif xalqlar birldirn dyrlr sisteminin formalamasna 144

sbb olur. Bel olan halda masir dnyan dndrn aktual sual yaranr. Bu gn Avropa multikulturalizmin mlubiyyt uradn byan edir. Qrb cmiyytind siyasi liderlr v intellektual dairlr trfindn multikulturalizm siyastinin mlubiyyt uramas il bal sslnn fikirlr n qdr realdr? Multikulturalizm Qrb ideologiyas kimi yoxsa bir hyat trzi olaraq zn dorultmamdr? Bu suallara cavab tapmaq n multikulturalizmin Qrb dyrlrini yaxud bri ideyalar ks etdirmsin aydnlq gtirmk lazmdr. Multikultural dyrlr Qrb v rq cmiyytlrind frqli yanama Masir nzri yanamaya sasn multikulturalizm demokratiya, insan haqlar, tolerantlq v digr prinsiplri damaqla bu gn daha ox Qrb mxsus dyr kimi tqdim olunmaa allr. Htta bzi Avropa mtxssislri bir qdr d irli gedrk multikulturalizmin mhz Qrbd yarandn v multikultural cmiyytin ilk nvbd Qrbi Avropa v imali Amerikann demokratik lklrind mvcud olduunu iddia edirlr. Multikulturalizmi bir hyat trzi olaraq qbul edrk biz bu ide yalarla razlamrq. Lakin qeyd etmliyik ki, bu mlahiznin yaranmasnda rq cmiyytlrinin daha qapal xarakterli olma s da rol oynamdr. Tarixdn mlumdur ki, rqd, xsusn d in, Yapon, Koreya kimi cmiyytlrd bir ne sr bundan v vldk dvltlrin rsmi xarici siyasti bal qaplar olmudur. cnbilrin buraxlmad yasaq hrlr var idi. slam dnyas lklrind d cnbilr n mhdudiyytlr ttbiq olunurdu. slind myyn mnada hmin nn bu gn d davam edir. Masir dvrn n oxsayl miqrant axnn tkil edn inlilr srlrdir ki, kb getdiklri lklrd zlrin mxsus hyat trzlrini kompakt yaay yerlrind aynataunlarda davam etdirirlr. vvllr bu in hrciklri Asiyann mxtlif lklrind daha mhur idis, indi Avropa lklrind saylar gn-gndn artmaqdadr. Ancaq ndns rqd inlilrin bu hyat trzin dzml yanarlarsa, Qrb cmiyytlrind bu daha ox glcy ynlmi thdid kimi qbul olunur. Eynil emiqrant mslmanlarn z mdni-dini 145

irslrin sadiq qalmalar, hyat trzlrini, davran v xlaq normalarn qoruyub saxlamalar Qrb dyrlrin zidd hesab olunur. slind rqdki bu tendensiyaya zntcrid deyil, mnvi dyrlrin qorunmas vasitsi kimi baxmaq daha doru olar. nki rq z mdni mxtliflik baxmndan yetrinc rngarngdir v bu oxmdniyytlilik srlr boyu qonu sivilizasiyalarn tmas zrind qurulmudur. Yni, qonu sivilizasiya dayclar olaraq Uzaq rqd in-Trk, in-Yapon, in-Hind, Trk-Hind, Yaxn rqd Trk-ran-rb, Afrikada rb-Brbr v sadalamadmz daha ne nmunlrin ortaq mdni irslri frqli mdniyytlr dzmllk v birg yaay trzini ks etdirir. Misal n, Hindistann Aqra hrind ucaldlan Tac Mahal abidsi Trk, Hind v slam mdniyytlrinin sciyyvi xsusiyytlrini znd dayr. Avropada btn bunlarn multikultural dyr kimi nzr alnmamann sas sbbi rq cmiyytlrind qonu mdniyytlrin deyil, mhz Qrb dyrlrinin qbul edilmmsi olmudur. Bunun da obyektiv sbblri var v mslnin mahiyytini mstmlkilik siyastind axtarmaq lazmdr. Bellikl, Qrb dyrlrinin dominantl zrind qurulan multikulturalizmdn frqli olaraq min illrdir yana yaayan sivilizasiya tmsililrinin oxmdniyytli hyat trzind bhran mahid olunmur. Mxtlif mdniyytlrin paralel mvcudiyytin tolerant yanaman hyat trzi olaraq qbul ednlr n multikulturalizm bri ideya kimi qbul olunur. Btn bunlarn fonunda multikulturalizmin yalnz Qrb mxsus dyr hesab edilmsi v ona alternativ olaraq zntcrid v ya sivilizasiyalarn toqqumas ideyasnn tqdim edilmsi birmnal qarlana bilinmz. Qrbsaya multikulturalizmin formalama mrhllri Multikulturalizm hrfi mnada oxmdniyytlilik, faktiki olaraq is frqli mdniyytlrin yana v ya birg yaay trzidir. Nzri baxmdan bu anlaya mnasibtd 2 yanama mahid olunur: oxmdniyytlilik v Qrbsaya multikulturalizm. sas mqam frqli mdniyyt dayclarnn yana mvcudiyyti yoxsa birg yaay trzidir. 146

Qrbd multikulturalizm mxtlif dvrlrd frqli ideoloji mq sd damdr. Tarixi ardcllqla baxsaq, multikultural dyrlr Qrb d birinci mrhld xristian dinin v Papala xidmt etmk n birldirici faktor olaraq nzrd tutulmudur. Mlumdur ki, Roma imperiyas dvrnd katolik kilssinin hat dairsi Avropann v htta imperiyann hdudlarn asa da frqli mdniyytlrin simbiozuna sbb ola bilmdi. Bizansn timsalnda pravoslavln ayrlmas is kilsnin nfuzuna daha bir zrb oldu. Lakin Qrbin vahid dyrlrinin yaradlmas n kils z sylrini davam etdirirdi. Xsusn d orta srlrd Avropa dvltlrinin bir-birin qar amansz mharibsi zaman kilsnin zrin birldirici missiya daha ox drd. Papalq mxtlif Avropa xalqlarnn birgyaayn tmin etmk n myyn mnada km imperiyann da vziflrini yerin yetirirdi. Hmin dvrd anqlo-saks, german, roman mdniyyt dayclarnn mdni simbiozu v birg yaay trzi imkansz grnrd. Bel olan halda, bir ideologiya altnda birlmk n knarda vahid dmn v dmn qar birg mbariz Papaln taktiki ge dii oldu. Slib mhariblrinin balca sbblrindn biri d bu idi. Dmn obraznda slam dini dayclarnn qbul edilmsin is dinlraras davt kimi d baxmaq lazmdr. Kilsnin hamiliyi altnda Avropada simbioz tkil ed bilmyn mxtlif xalqlar slib yrlrind vahid dmn qar mbarizd mdni yaxnlq v qarlql tsir baxmndan myyn msaf qt etmi oldular. Dorudur, sonrak hadislr gstrdi ki, mdniyytlrin qarlql tsiri hl dinc yana yaamaq anlam vermir. Avropada yzillik mharib, xristian kilssinin paralanmas, Mqdds Roma imperiyasnn dalmas, dnya mhariblri bu deyilnlrin yani tsdiqidir. Lakin btn hallarda multikulturalizmin Qrb modelinin formalamasnda birinci mrhlni dini birlik kimi xarakteriz etmk olar. Artq uzun srlrdir ki, xristianlq Qrb sivilizasiyasnn sas mnvi dyrin evrilmidir. Eyni zamanda, ola bilsin ki, mhz xristianlq Qrb sivilizasiyasnn nvsini tkil etdiyi n bu gn multikulturalizmin Qrb modelini ayrca frqlndirmli oluruq. 147

Multikulturalizmin Amerika modeli Qrbsaya multikulturalizmin formalamasnda ikinci mrhly Avropa dvltlrinin mstmlk sistemin xidmt edn ideologiya kimi baxmaq olar. Bu zaman 2 frqli yanama mahid olunur. Birincisi, Avropa dvltlrinin mstmlk lklrin halisin yanamas. Avropa dvltlri Qrb dyrlrinin dominantl zrind formaladrdqlar ideologiyan mstmlk lklrind yegan stn sivilizasiyal mdniyyt kimi tqdim etmy alr v yerli mdniyytlr qar etinasz yanardlar. Yalnz Qrb mdni v dini dyrlrinin zrind qurulan Avropa cmiyyti dnya miqyasnda universal standart kimi tqdim olunurdu. Bel olmasayd Amerika qitsind qdim Mayya mdniyyti, Afrikada Misir mdniyyti, rqi Asiyada Hind, Malay, in kimi ilkin sivilizasiya mdniyytlri yalnz istismara mruz qalmazd. Maraqldr ki, bu gn ii qvvsi kimi Avropaya gln miqrantlarn Qrb dyrlrini qbul etmdiyi n multikulturalizmin mlubiyyt uradn iddia ednlr bir ne sr vvl okeann o taynda n yerli xalqlarn, n d zorla Afrikadan gtirdiklri qullarn mdni mxtlifliklrini ninki qbul etmir, htta mhv edirdilr. Ndns o zaman bel mnasibt multikulturalizmin bhranna sbb kimi qiymtlndirilmirdi. kincisi rti olaraq Amerikan modeli adlandracamz multikultural yanaman frqlndirmk olar. Avropa xalqlar Khn qitdn knarda yeni dnya lklrind Amerikada, Avstraliyada, Yeni Zelandiyada yerli mdniyytlri qbul etmmkl brabr, z aralarnda mdni chtdn daha da yaxnladlar. Yni, Avropada bir-birindn frqlnn protestant, katolik, pravoslav dini dayclar, elc d anqlo-saks, german, latn dil qrupu tmsililri Amerikada v ya Avstraliyada vahid mdni dyrlrin yaradlmasna doru istiqamtlndirildi. AB-da bu nzriyyni ridici qazan (melting pot) adlandrrlar. Bu zaman multikulturalizm konsepsiyas btn milltlrin bir xalq kimi birldiyi ritm qazan konsepsiyas il qarladrlr. Bel olan halda Qrbsaya multikulturalizmd milli dyrlr z vvlki hmiyytini itirmi oldu v yeni vahid universal bir Qrb 148

dyrinin yaranmasna keid baland. Amerikan modeli dqiq millt anlay olmayan, vahid vtnda identikliyi sasnda dvltin yaranmasna tkan verdi. Misal n, AB-da Amerikan identikliyi anqlo-saks ideologiyas zrind qurulsa da, hr hans bir milltin milli dyrlrini ks etdirmir. Bu model daha ox yeni yaradlm dyrlrin ks olunduu mozaik birlmdir. Lakin bu mozaik birlmd yerli xalqlarn mdni dyrlri ks olunmur. Aborigen xalqlar hl d cmiyytdn tcrid olunmu kild yaayrlar. Misal n, hazrda Avstraliyann yerli halisinin ksriyyti rezervasiya adlanan lahidd yaay mntqlrind mskunladrlmdr. Onlar demk olar ki, yksk mdniyyt yaxn buraxlmrlar. Eyni proses digr yeni dnya lklrind d izlnilir. Qrbsaya multikulturalizmin formalamasnda II mrhl bir lkd frqli milltlrin v mdniyytlrin birg mvcud olduu v dqiq millt anlay olmayan dvlt modelinin yaranmas il nticlndi. Bu gn Khn qit v ondan knardak Qrbsaya multikulturalizm arasnda yaranm frqlrin d sbblrini burda axtarmaq lazmdr. Avropann multikulturalizmin iflas v ya bhran haqqnda dand bir halda okeanlarn o trfindki Qrb modellrind (AB, Kanada, Avstraliya, Yeni Zelandiya v s.) oxmdniyytliy dvltlrin inkiafna tkanverici qvv kimi baxlr. Bu frqin yaranmasnda ilk nvbd tarixi nn faktoruna diqqt yetirmk lazmdr. Yni uzun srlr bir-biri il rqabt aparan Avropa dvltlrinin vahid Qrb mdniyytini milli dyrlrdn stn tutmas daha ox vaxt ald. Yeni torpaqlarda is bel bir tarixi qardurma olmad n ridici qazan daha tez v effektiv ilmyi bacard. Amerikan modelinin uurundan dandqda baqa bir inc mqama da fikir vermk lazmdr. Multikulturalizmin uurlu modelindn dandmz regionlara nzr saldqda bu mkanda yerli mdniyyt dayclarnn tam sxdrldn, mhv edildiyini, qalanlarnn is rezervasiyalarda saxlanldnn ahidi oluruq. Konkret olaraq AB-da is yerli xalqlarla brabr Afrikadan k rln hali d uzun mddt bu multikultural mhit daxil edilmmidir. Htta 1965-ci ildk AB-da bzi tatlarda qara dri 149

lilrin ssverm hququ da yox idi. Maraql bir mnzrnin ahidi oluruq. Avropallarn zorla Afrikadan gtirdiklri hali quldarln lvindn sonra hl uzun mddt irqi ayr-sekiliy mruz qalmdr. Avropallar qul ticarti vasitsil z iqtisadiyyatlarn gclndirdilr, amma eyni zamanda milyonlarla insan z vtnlrindn, hyat trzlrindn ayraraq zorla Amerikaya gtirdiklri azm kimi hm d Afrika xalqlarnn mdniyytlrin, nnlrin, sosial hyatlarna tolerant yanamadlar. Ona gr multikulturalizmin Amerika modelinin uurundan dandqda bunun hans mhrumiyytlr hesabna ld edildiyini nzr almaq lazmdr. Bu uura gedn yol yerli xalqlarn ktlvi kild qrn, irqi ayr-sekilik kimi tin snaqlardan kemidir. Tarixin mhakimsin buraxsaq is blk he ke d bilmmidir. Avropallarn l keirdiklri razilrd yerli halinin oxluq tkil etdiyi lklrd is multikultural dyrlrin dialoqu il deyil toqqumas il rastlarq. Cnubi Afrika Respublikasn buna misal gstrmk olar. Sayca stnlk tkil etmyn avropallar bu lky Qrb dyrlrini zorla srya bilmdilr. Tsadfi deyil ki, XX sr boyunca bu lk dnyada irqi ayr-sekiliyin tcssm olunduu lk kimi yaddalarda qalmdr. Bellikl, Khn qitdn knar lklrd Qrb mxsus multikulturalizm modeli bu gn n qdr uurlu hesab edils bel aborigen xalqlara mnasibtd bu ideologiya zn dorulda bilmmidir. Multikulturalizmin Avropa modeli Qrbin multikulturalizm ideologiyasnn formalamasnda III mrhl kimi XX srd Avropa lklrinin hyata keirdiyi miqrasiya siyastini frqlndirmk olar. Mlum olduu kimi, ikinci dnya mharibsindn sonra Avropa lklrinin srtli iqtisadi artm daxili ii qvvsini bir ne df stlyirdi. halinin yalamas v qitdn knar lklrd ucuz ii qvvsinin bolluu Qrb dvltlrinin kemi mstmlk lklrindn miqrasiyan tviq etmsi il nticlndi. Bu zaman hr bir Avropa dvlti z kemi imperiya tblrin stnlk verirdi. Tarixi ballq, dil, mdni faktorlar miqrasiya axnlar n hlledici amil saylrd. Misal n, 150

Britaniyada Hindistan v Pakistandan, Fransada franszdilli Afrika lklrindn, Hollandiyada Karib hvzsi mstmlklrdn miqrantlar oxluq tkil edirdi. slind kemi imperiyalar bu miqrasiyan tviq edirdilr v bunun n mxtlif tkilatlar da yaratmdlar. Britaniyann bal il Milltlr Birliyi (54 lk), Fransann rhbrliyi il Frankofoniya Beynlxalq Tkilat (56 lk), spaniyann lider olduu bero-Amerikan Dvltlri Tkilat, Portuqaliyann himaysind Portuqal Dilli lklrin Birliyi (9 lk) kemi mstmlk halisin siyasi-iqtisadi maraqlar mqabilind miqrasiya n lverili rait yaradrd. Bu mrhld multikulturalizm mstmlklrdn gln yeni sakinlrin Qrbin vahid dyrlr sistemin daxil olmas v miqrantlarn assimilyasiyasna ynlmi ideologiyaya xidmt edirdi. Lakin hadislr gstrdi ki, Qrbin mstmlk siyasti hmin dvrdn ks effekt vermy balad. Vaxtil Avropallarn qanl-qadal iallq siyastindn frqli olaraq miqrantlar Avropada sssiz-smirsiz mskunlamaqla bu mkan ial etmkddirlr. Frqli mdniyyt dayclarn universal model tam uyunladrmaq mmkn olmad v bu prosesi tbii d qarlamaq lazmdr. Qrbsaya multikulturalizmin bhran v ya mlubiyyti il bal mlahizlr d bu mrhldn balayaraq sslnmy balad. Amerikan modelindn frqli olaraq Khn qitd mozaik cmiyyt yaratmaq mmkn olmad. Burda sas sbb olaraq dominant etnosun yalnz z mdni v dini dyrlrin stnlk vermsini gstrmk olar. Qrbin gznd yeni gln miqrantlar mhacir qbul edn cmiyytin yeknsq trkib hisssi olmaldr. Onlarn frqli davran v ya xlaq normalar Qrb dyrlri il uyun glmdiyi n qbuledilmzdir. Lakin htta ikinci v nc nsil miqrantlarn uyunlama problemlri v dini nnlri saxlamas multikultural siyastd nyins atmadn gstrdi. Avropann ksr lklrind hadislrin bel axarna hazr de yildilr v buna gr d miqrantlara mnasibtd aqressivlik ma hid olunur. slind Khn qit indiydk he vaxt bu qdr yeni sakinl qarlamamd. XX srin vvllrind miqrantlarn ilk dalas daha ox siyasi mhacirlr idi. Hm kmiyyt, hm d 151

tfkkr trzi baxmndan hazrk ii emiqrantlardan tamamil frqlnn siyasi mhacirlr Qrb mdni dyrlr sistemin daxil olmaqda he bir probleml qarlamad. Htta bu tbqnin ksr hallarda II nsildn sonra milli identiklik xsusiyytlrini itirdiyi v Qrb cmiyytin tam inteqrasiya olunduu mahid olunur. Paralel olaraq gedn assimilyasiya da z yerind. Ona gr d II dnya mharibsindn sonra ktlvi xarakter dayan ii miqrantlara ilk vaxtlar hmin mnasibt bslnilirdi. Almaniyann kansleri Angela Merkel etiraf edir ki 1960-c illrd biz xarici ii qvvsini Almaniyaya dvt ednd el bilirdik ki, onlar qaydb gedcklr. Lakin bu ba vermdi v bizim multikulturalizm siyastimiz is iflasa urad. Fransann kemi Prezidenti Nikola Sarkozi d multikulturalizmin mlubiyyt uramasnda aparlan yanl siyasti deyil, frqli mdniyyt dayclarn, xsusn d slam hyat trzini ittiham edir. O, bildirirdi ki, gr insan Fransaya glirs o, fransz xalqnn bir hisssi olmaldr, gr bunu istmirs burda ona yer yoxdur. Franszlar z dyrlrin yenidn baxmaq fikrind deyillr, insanlarn klrd ibadt etmsini, qzlarn mktb getmsinin qadaan edilmsini, qadn v kiilrin brabrliyin dair dyrlri itirmk istmirlr. Mhafizkar byanatdr v kimlrins fransz dyrlrin zorla mdaxilsi hqiqtn d yolverilmzdir. Lakin grsn y hudilrin Fransada yalnz XIX srin sonlarnda vtndalq hququ qazandn nzr alsaq, mn etibar il yhudi olan cnab Sarkozi bu byanat 100 il vvl d verrdimi? Bellikl qeyd etmliyik ki, hazrda hycan tbili vurulan multikulturalizmin bhran Qrb lklrinin yanl siyastinin nticsidir. qtisadi vziyytdn asl olaraq xaricdn ii qvvsinin dvt edilmsi v sonradan hmin miqrantlara qar gstriln ayr-sekilik multikultural dyrlr bir araya smr. Bu ii qvvsinin z millimnvi dyrlrindn imtina etmsi multikulturalizmin qlbsi hesab edilirs, hans tolerant yanamadan shbt ged bilr? slam Qrb multikulturalizmin thlkdirmi? Avropaya frqli mdniyyt dayclarnn ii miqrasiya152

s Qrb multikulturalizmini yeni bir arla qar-qarya qoydu. Trkiydn, imali Afrika, Yaxn v Orta rqin kemi mstmlk lklrindn gln miqrantlar mslman olduqlar n Qrb slamla yenidn qarlamal oldu. Tarix indiydk slam dini dayclarnn Avropaya birbaa tsiri il 2 df qarlamdr. Birinci df spaniyada Kordoba Xilaftinin yaradlmas zaman, ikinci df is Vyanayadk Avropa torpaqlarnn Osmanl imperiyasnn nfuz dairsin daxil olmas il. Lakin hr iki halda imperiyalarn ziflmsi v ya dalmasndan sonra Avropa mslmanlara qar dini dzmszlk gstrmidir. spaniyada, Balkanlarda mslmanlarn dini sbblrdn tqib olunmas, islam mdniyytinin dadlmas Qrbin slama mnasibtd tarixi nnsini gstrir. ndi is vziyyt frqlidir. i miqrantlar Avropaya ial yolu il deyil, cmiyytin irisin nfuz etmkl daxil olurlar. Bel olan halda is Avropann bu yeni slam dalas il vvlki metodla mbariz apara bilmsi real grnmr. Avropada mslmanlarn z dinlrin sadiq qalmalar, bununla yana islamn bir din il olaraq populyarlamas, mslman halinin demoqrafik artm gstricilri Qrb cmiyytinin glcyi n sas narahatedici mqam kimi qbul olunur. Bunun nticsidir ki, Qrbd islam bir fobiya olaraq grrlr. Azlqlarn oxluqlara evrilmsi qorxusu Qrbsaya multikulturalizmin qarsnda duran sas ardr. Bir mddt vvl Vatikan dalt v Slh icmasnn sdri kardinal Pyotr Turksonun Sinodo ruhani mclisind slam dinini Avropann glcyin thdid kimi qiymtlndirmsi d bunu gstrir. O, bildirmidir ki, 2026-c ild Avropa mslmanlar qarsnda azlqda qalacaq, Fransa is 39 ildn sonra slam dvlti olacaq. Avropada bel hesab edirlr ki, miqrantlar Avropann insan hquqlar Konvensiyasnn verdiyi imkanlardan, burada mvcud olan insan hquqlar v azadlqlarndan sui-istifad edirlr. ndi Avropada demokratiya yaxud rit qaydalar, islam yoxsa azadlq kimi slind qtiyyn mqayis oluna bilmyck mfhumlar cmiyytin qarsnda ks dilemmalar kimi ortaya qoyulur. Bundan baqa iqtisadi faktor da mhm rol oynayr. Miqrantlarn saynn artmas fonunda Avropada dominant millt arasnda artan i153

sizlik v zif sosial tminat Qrbin multikultural dyrlrin v tolerantlna zrb vurmu oldu. Bel bir fikir formaladrlr ki, multikulturalizmin Avropa modelinin mlubiyyt uramasnn sbbi miqrantlarn universal Qrb hyat normasna daxil ola bilmmlri, demokratik prinsiplri v insan hquqlarnn aliliyini rhbr tutan Avropa qanunlarnn is olduqca mlayim olmas il laqdardr. Hadislrin bel axar is Avropada ifrat milltilik ideologiyasnn v ultrasa siyasi partiyalarnn trfdarlarnn artmasna, irqi v ovinist xlara sbb olmudur. Grnn odur ki, vaxtil Avropa dvltlrinin zlrinin dvt etdiyi, stimulladrd miqrantlarn iqtisadi vziyyt pisldikd dalt, demokratiya, tolerantlq, insan haqlar kimi bri dyrlrdn knar hr cr mnasibtl zlmsi normal qarlanmal v bu Qrb identikliyinin zn qorumas kimi qbul olunmaldr. Htta miqrantlara qar hazrk siyasi kursu demokratik prinsiplrdn geriy addm olsa bel Avropann siyasi liderlri bu addmlar atmaqdan kinmirlr. Qrb cmiyytinin bu tdbirlri dstklmsi is mumilikd tolerant yanamann bariz nmunsidir. Maraqldr ki, multikulturalizmin bhran il bal sslnn b yanatlar qlobal iqtisadi bhranla zaman etibaril st-st dr. Qrbd bir ox dairlr qlobal iqtisadi bhrann yaranma sbbi olaraq real iqtisadiyyata syknmyn mexanizmin kmsini deyil, miqrantlarn yaratd problemlri qabardrlar. Lakin Avropa cmiyytind miqrantlara sosial v iqtisadi problemlr yaradan tbq kimi baxanlar mhacirlrin elitas v orta tbqsi trfindn Qrb gtiriln intellekt v srmay haqqnda danmaq ist mirlr. Halbuki Avropann glcyi v davaml inkiaf namin bu nanslar miqrantlarn yaratd problemlri dflrl stlyir. mumiyytl qlobal iqtisadi bhran Qrbd multikulturalizml yana, mnviyyatn da, htta beynlxalq hququn da bhran yaadn gstrdi. Beynlxalq siyasi arenada dvltlr qar ikili standartlar prizmasndan yanamann da bununla laqli olduu aqaydn grnr. Hazrda bel fikirlr sslnir ki, Qrb v slam mdniyytlri yana yaaya bilmz. slam leyhin kskin xlar il tannan hollandiyal siyasti Qert Vilders Multikulturalizmin yenilmsi 154

yaxud slam hcumunun qarsn nec almal adl mqalsind slam thlkli ideologiya adlandrr v bildirir ki, slam bizim Qrb hyat trzimizl uyun deyil. slam Avropada cmiyyt dzgn tqdim edilmir. Bzi radikal qvvlr v onlarn siyastd, mtbuatda havadarlar trfindn islam v terror anlaylar yana kilir. slam dini abidlrin, mslman geyim v davran normalarna Fransa, sver, Belika v digr Avropa lklrind dzmszlk nmayi etdirilir. Tarix nzr saldqda Avropada indi islama qar srgilnn mnasibtin zamannda digr dinlrin dayclarna da ttbiq olunduunu grrk. Tarix boyunca yhudilr frqli dini qid dayclar olduu n bir ne df Avropadan qovulmular. XV srd spaniyadan yhudilrin qovulmas, II dnya mharibsi zaman is btnlkd Avropada yhudilrin tqib olunmasn misal gstrmk olar. Orta srlrd ba qaldran rekonkista hrkat Qrbin dini mx tlifliy dzmszlynn yani gstricisidir. Mlum olduu ki mi, rb passionarlnn intibah dvrnd islam dini btn Cnubi Avropada geni yaylmd. Xsusil, spaniyada Kordo va Xilaftinin tsiri altnda hali arasnda islam dini geni yayl md. Lakin xristianlq ideyalar zrind yksln v digr dinlr qar dzmszlk gstrn rekonkista hrkat nticsind mslmanlarla brabr yhudilr d qitdn sxdrlb xarldlar. 1492-ci ild s paniyadarblrin hakimiyytin son qoyulmasndan sonra,1610cu il qdr mslmanlar v yhudilrin hams spaniyadan qovuldu. spaniyada gcl katolik dvlti yaradld. Xristianl q bul edn mslmanlar vziflr tyin olunur v onlara torpaq sahlri verilirdi. Tkc XVI srd milyon mslman srgn v lml zlmidir. Xristianlar trfindn aparlan tbliatn sas istiqamtlrindn birid, mslmanlar trfindn tikilmi tikililrin dadlmas v ya faliyyt sahlrinin dyidirilmsindn ibart idi. Bu yolla onlarla mscid v kitabxana dadlaraq yandrlmdr. Maraqldr ki, spaniyadan qovulan yhudilri he bir Avropa dvlti deyil, mhz Osmanl imperiyas qbul etmidir. Bellikl tarixi hadislr gstrir ki, Qrbin dini tolerantlq v multikultural dyrlri yalnz z dini dyrlrinin digrlrin qbul 155

etdirilmsi zrind qurulmudur. Bel olan halda immiqrant lklr olaraq xarakteriz olunan Avropa dvltlri frqli mdniyyt v dini dayclar olan mhacirlri Qrb cmiyytin yalnz assimilyasiya etmy alrlar. Yni oxmdniyytlilik yalnz Qrb dyrlrinin dominantl v vahid mozaik quruluun he n il seilmyn trkib hisssi kimi qbul oluna bilr. Bu is masir dvrd halisi mxtlif mdniyytlri v milltlri tmsil edn Avropa n multikulturalizmin glck taleyini thdid edir. Bugnk reallq ondan ibartdir ki, Avropann ksr dvltlri artq immiqrant lklrdir. Yni, halinin n az 10%-ni cnbilr tkil edir. Buna gr d, multikulturalizm Qrb cmiyyti n bir seim deyil, mhz zrurtdir. halisi gnc olan lklr n bu problem yaranmr. Lakin Avropann ksr aparc lklrind halinin yalanmas v mk qabiliyytli halinin xsusi kisinin azalmasnn inkiaf n sas problemlrdn olduunu nzr aldqda Avropann multikulturalizm ideologiyasndan imtina etmk ansnn da olmadn grrk. Misal n aparlan tdqiqatlara gr, Avropann halisinin sayna gr lider lksi olan Almaniyada halinin say 50 ildn sonra 10 milyon nfr azalaraq 72 milyon nfr olacaq. Paralel olaraq halini yalanmas prosesi d nzrarpacaq drcd artacaq. Bel ki, 2012-ci ild 65 yadan yuxar halinin xsusi kisi 20,5% olduu halda, 2062-ci ild bu nisbtin 30,1% olmas proqnozladrlr. Yni, knardan ii qvvsinin miqrasiyas qanlmazdr. Byk yeddiliyin digr Avropa lklrind d oxar vziyytdir. Bu lklr gln miqrantlarn ksriyytinin is mslmanlardan ibart olduunu nzr almaq lazmdr. Bellikl d btn bunlar onu gstrir ki, Qrbsaya multikulturalizmin glck taleyi Avropada xristianlq v islamn dialoqundan, dini v dnyvi dyrlrin birgyaayndan asldr. Qrbin multikulturalizmin bhranndan sonrak strategiyas Qrbsaya multikulturalizmin bu mrhlsini bir vaxtlar Sovetlr ttifaqnda formaladrlmaa allan beynlmillilik ideologiyas il mqayis edirlr. Mlumdur ki, Sovetlr ttifaqnda dvlt siyasti milli mdniyyt v ideologiyann mhv edilmsin 156

ynlmidi. Sni yaradlm xalqlarn qardal meyarna xidmt, dini, tarixi, mdni nnlrdn imtina v vzind vahid sovet cmiyyti v vtnda yaradlmas siyasti zn dorultmad. nki bu ideologiyada frqli milli, mdni, dini dyrlrin birgyaayna hrmt prinsipi gzlnilmirdi. Universal dyrlr sistemi milli-mdni mentaliteti nzr almadan formaladrlmaa allrd. Vahid mdni mkann yaradlmas n is ilk nvbd tolerant mnasibt zruridir. Bu mnada beynlmillilik v Qrbsaya multikulturalizmin arasnda myyn oxarlqlarn olduu grnr. Beynlmillilik ideologiyas zn dorultmad, frqli mdniyytlri z mdni dyrlrin thlk hesab edn multikulturalizmin Avropa modeli is bhran yaayr. Qrbin multikultural dyrlrinin formalamasnda bhrandan sonrak dvr n yeni tendensiya mahid olunur. Qrb bhranla qarladqdan sonra x yolu kimi Qrb dyrlrinin bri ideya olaraq qlobal miqyasda qbul etdirilmsin alr. Bu mrhlni Qrb modelinin universal bri dyr evrilmsi istiqamtind chd kimi qiymtlndirmk olar. Yni, Avropaya yeni gln miqrantlara Qrb dyrlrinin qbul etdirilmsi onlar hl miqrasiya etmmidn vvl z lklrind ikn balanr. Bununla da Qrb Avropa cmiyyti daxilind miqrantlara mnasibtd hll ed bilmdiyi problemlri qlobal miqyasda milli-mdni mentalitetdn knar kosmopolit dyrlr hesabna hll etmyi dnr. Bu gn qloballama prosesi multikulturalizm mstvisind mdni dyrlrin universal modelini yaratmaa ynlmidir. Bu yeni tendensiyada sas xarakterik xsusiyyt ondan ibartdir ki, Qrb mdniyyti tkc z mdni dyrlrini dikt etmkl kifaytlnmir, hm d baqa mdniyytlrin dyr meyarlarnn formalamasna nzart edir. Qrb hyat trzinin qlobal miqyasda dominant tsir mexanizminin yaradlmas taktikas Qrbin mdniyytlrin qardurma sndan x strategiyas kimi nzrdn keirilir. Bu gn siyasi, iqtisadi, mdni hyatda qloballama proseslri, tolerantlq, oxmdniyytlilik kimi gndlik hyatmz zbt edn proseslr bu istiqamt ynldilir. Beynlxalq hquq v universal normalar, mtbuat, internet, kino, musiqi, kulinariya, brend mhsullar v daha ala glmyn hr bir ey bu mqsdl istifad olunur. Misal n, 157

gnnmzd srf Qrb mxsus nn olaraq Cadlar bayram (Halloween) adl bir mrasimi ktlvildirmk v qlobal miqyasda, xsusn d slam dnyasna tqdim etmk n Macdonalds restoranlar bksindn istifad olunur. Mslman lklrd Macdonalds restoranlarnda bu bayramn tmtraqla keirilmsi yeni nslin hafizsind qalmaqdr. nki mlum olduu kimi bu restoranlar n ox uaqlarn sevimli mkandr. Hollivud kino industriyas da Qrb dyrlrinin brilik qazanmas n xsusi rola malikdir. Bu kinolarda tqdim olunan Qrb hyat trzinin cazibdarl he d reall ks etdirmir. Bir trfdn gcl texnologiyaya saslanan hrbi qdrt, dalt urunda mbariz, gndlik hyatda lks avtomobillr, restoranlar, zrif cinsin ehtirasl libidosunun tqdimat izlyicilrd frqli tsvvrlr yaradr. Uaqlar n multfilm qhrmanlarnn da yaradclar onlardr. Mickey Mouse, Tom v Ceri, Superman, Betman kimi personajlar Qrb dyrlrinin tqdimatna z thflrini verirlr. Bu gn kino mtxssislri d hycan tbili alrlar ki, artq multfilmlr uaqlarn vaxtndan vvl bymsin sbb olur v mumilikd ya kateqoriyasna uyun deyil. Bellikl, hl uaqlqdan insanlarn hafizsin sevimli ylnc kimi daxil olan media imperiyalar btn sonrak hyat boyu insanlara tqdim etdiyi informasiyaya inandrmaq n bnvr hazrlayrlar. Musiqi d bri dyr ola bilmk n gcl tsir malikdir. slam lklrind Qrb musiqisi mhm tsir vasitsi hesab olunur. Bel ki, bzi islam lklri vardr ki, yerldiyi tin corafi rait gr Qrb n latmazdr. Bu mnada fqanstan xsusi frqlndirmk lazmdr. Lakin maraqldr ki, bir ne yz ildir Qrb silahla tslim olmayan fqanstana da Qrb dyrlri musiqi vasitsil nfuz etmk iqtidarndadr. 2011-ci ild Kabild keiriln rok festival z trafnda fqan gnclrini, htta qadnlar da toplaya bilmsi maraq dourur. Bu gn insan hquqlarnn mdafisi altnda atlan addmlarda bel Qrbin sinxron mnasibt tlb etmsi myyn maraqlara xidmt edir. Bel ki, Avropann xsusn islam lklrind n hssas yanad msllr gender brabrliyi, cinsi azlqlarn mdafisi, 158

knd yerlrind maariflndirm kimi demoqrafik struktura tsir ed bilck msllrdir. Avropa ttifaqnn islam lklrin yardm proqramlarnda da qeyd ediln istiqamtlr prioritet tkil edir. Gstriln sahlrd islam lklrinin min illrdir formalam nnlri, xlaq normalar he bir halda nzr alnmr v Qrbd ttbiq olan normalar islam lklrinin qarsnda insan hquqlar standart olaraq qaldrlr. Mslnin grnmyn trfi is bundan ibartdir ki, bu yanama Qrbin demoqrafik siyastin xidmt edir. Bel ki, mlum olduu kimi, Avropada halinin tbii azalmas v eyni zamanda yalamas prosesi gedir. sas sbb kimi is ail dyrlrinin tnzzl uramas, mxtlif cinsi azlqlarn saynn artmas, boanmalar, qadnlarn karyeran aildn stn tutmas, urbanizasiya sviyysi v digr amillri sadalamaq olar. Btn bunlarn fonunda Qrb inkiaf tmin ed bilck insan resurslar atmazln ii miqrantlar hesabna doldurur. Bu miqrantlarn yeni gldiklri lklrd z nnvi xlaq v ail normalar rivsind hyatlarn davam etdirmsi is onlarn say olaraq xsusi kisinin artmasna sbb olar. Bel olan halda, Qrb vvlcdn mslman lklrind cinsi azlqlar mdafi etmkl, aild v id srbst qadn tipaj yaratmaqla, knd yerlrind urlara tsir etmkl slam lklri il demoqrafik balans tnzimlmk istyir. Bellikl, Qrbin multikulturalizm bhranndan xa bilmk n bri ideyalar ad altnda qlobal mstvid universal dyrlr yaratmaq niyyti vvlcd uursuzlua mhkumdur. Dorudur, atlan addmlar tsirsiz d deyil. nki hazrda islam lklrind cmi 40-50 il vvl tabu kimi grnn bir ox xarakterik xsusiyytlr transformasiya olunmu v ya adilmidir. Ail dyrlri srtli kild deqradasiyaya urayr. Mtbuatda, televiziyada nnvi olmayan cinsi mnasibtlr hyat trzi olaraq tqdim olunur. halinin myyn tbqsi n btn bunlar adilmidir v maraqldr ki, Avropa bu qismi mhacir olaraq he bir rtsiz qbul edir. Btn bunlarn islam nnlrin uyun glmmsin is dzmszlk kimi baxlr. Bel olan halda Qrbsaya multikulturalizmin glcyi dumanl grnr v hans trendlr sbb olacan proqnozladrmaq tinlik yaradr. 159

Multikulturalizm hyat trzi Bellikl, mdniyytlraras mnasibtlrd bir modelin hkmranl zn dorultmur. Qrbsaya multikulturalizmin qarlad bhran da bunu bir daha tsdiq edir. Yalnz Qrb dyrlri zrind qurulan universal dyrlrin he bir mill-mdni xsusiyytlri nzr almadan qlobal arenada qbul olunmas mmknszdr. Lakin bu he d o demk deyil ki, multikulturalizm iflasa uraybdr, onun glcyi yoxdur. Biz qnatimiz gr, multikulturalizmin bu gn d, glcyi d vardr. Hr bir regionun v htta bzn ayrlqda gtrlm hr bir lknin znmxsus multikultural dyrlri mvcuddur. Min illrdir yana yaayaraq srbst qarlql tsir hesabna zngin mdni mhit formaladrlmas briyytin tbii inkiaf yolunu ks etdirir. Bel mkanlardan biri d Azrbaycandr. rql Qrbin, imalla Cnubun, xristianlqla islamn, mxtlif sivilizasiya v mdniyytlrin qovanda yerln Azrbaycan multikulturalizmin bdiyaar olduunu tsdiqlyir. Azrbaycan Respublikasnn Prezidenti lham liyevin kinci Bak Beynlxalq Humanitar Forumunda xnda bildirdiyi kimi Multikulturalizm bizim hyat trzimizdir. Nisbtn yeni anlay olmasna baxmayaraq, multikulturalizm srlr boyu xalqmza xas olan bir anlaydr. srlr boyu mxtlif dinlrin, milltlrin nmayndlri Azrbaycanda bir ail kimi yaamlar. Multikulturalizmin uurunun balca rti bri v milli ideyalarn birg mvcudluu, elc d multikultural dyrlr sisteminin hat dairsind olan xalqlarn milli identikliklrinin qorunmasdr. Baqa mdniyyt, din, tarix olan hrmt z dyrlrin olan hrmtdn balamaldr. Bellikl, maraql mnzr yaranr. Nec olur ki, dnyann n inkiaf etmi regionu hesab olunan Qrbd multikulturalizm bhran yaayr, digr ksr yerlrd is multikulturalizm inkiaf n sas prinsip hesab olunur. Fikrimizc, sas frq bu anlaya ideologiya yaxud hyat trzi olaraq baxlmasndan yaranr. Qrbsaya multikulturalizm dnyada universal model kimi tqdim olunmaa allr, eyni zamanda digr mdniyyt dayclarnn frqli dyrlrini qbul etmir. Buna gr zn dorultmur. Halbuki qloballaan dnya frqli mdniyytlrin birgyaay olmadan mm160

kn deyil. Bu gn dnyada monoetnik dvltlr ox az qalb. Eyni zamanda beynlxalq mnasibtlrd d istr siyasi, istrs iqtisadi v ya mdni sah olsun hr hans dvlt zntcrid raitind inkiaf ed bilmz. Briyyt yalnz frqliliklrin dyrlrin hrmt etmkl inkiaf ed bilr. Lakin Qrb tcrbsinin uursuzluu multikulturalizmin tnzzl v ya squtu demk deyil. Frqli sivilizasiya v mdniyyt dayclarnn eyni mkanda yana yaamas v qarlql znginlmsini hyat trzi kimi qbul etmk briyytin nicat yoludur. Multikulturalizmin Azrbaycan modeli d sbut edir ki, frqli milltlrin v dinlrin tmsililri z identikliklrini qorumaqla v digrin hrmtl yanamaqla inkiaf etmk iqtidarndadrlar. Sadc olaraq bunu frqliliklri assimilyasiya etmy alan ideologiya deyil, srlr boyu davam edn gndlik hyat trzi kimi qbul etmk lazmdr. slind briyytin glck inkiaf n baqa yolu da yoxdur. Ona gr d, briyyt var olduqca multikulturalizm da mvcud olacaqdr. Bu dyrlrdn standart meyar yaratmaa ynlmi ideologiya is ninki bhrandadr, htta yaamaq hququnu itirmidir. rst Hbibbyli, iqtisad zr flsf doktoru 3-5 dekabr 2012 4.2. Postmodern inkiafn Qrb modeli: demokratiyadan milliyytiliy keid Bu gn Qrbin masir inkiafn zirvsind dayandn sylsk, yqin ki yanlmarq. Tkc Avropa ttifaqnn z 27 zv lk il dnyada razisin gr 7-ci, halisin gr 3-c, DM-n gr 1-ci yeri tutur. Dnya DM-nin txminn 30%-ni, ixracatnn 14,7%-ni, idxalatnn is 16,7%-ni tkil edir. G-8 qrupuna daxil olan lklrin 4- Avropa ttifaqnn zvdr. Tkilatn 2 zv BMT Thlksizlik urasnn daimi zv, eyni zamanda qanuni atom silah sahibidir. Siyasi, hrbi v elmi-texnoloji baxmdan stnly is he ksd 161

bh dourmur. Bura dnyann superdvlti olan AB- da lav edrsk, lav rh ehtiyac qalmr. Qrb z d bu zirvy tsadfn ykslmyib. Bunun n n qdr tinliklrdn keib, ar-ac yaayb. Bir trfdn ziyallarn dnclri, digr trfdn is insanlarn mbarizsi siyasilri bu istiqamtd radikal addmlar atmaa mcbur edib. Nhayt ki, demokratiyann, insan hquqlarnn, hquq dvltinin brqrar olduu bir cmiyytin qurulmasna nail olunub. Lakin, thlillr v proqnozlar Qrbin bundan sonrak inkiaf haqqnda bir o qdr d nikbin danmaa sas vermir. Masir proseslrin gediat onu gstrir ki, Qrb artq bu istiqamtd tnzzl dvrn yaamaqdadr. Son vaxtlar bzi Avropa lklrind radikal sa partiyasnn iqtidara glmsi, hmin lklrd digr dinlrin mnsublarna, xsusil d mslmanlara qar acq-ana aparlan mkrli tbliat v hcumlar bu deyilnlrin yani sbutudur. Norveli xristian terroru Anders Breyvikn terror hcumuna qar Qrb lklrinin gstrdiklri mvqe is bunu bir daha sbut etdi. Qrb dnyasnn niyytlrinin mkrli olduu el terror hadissinin ilk gnndn blli idi: onlar hadisni trdnin xsiyytinin hl blli olmad vaxtda bunu islam terrorizmi il balamaa alrdlar. Lakin hadisni trdnin mslman deyil, xristian dininin nmayndsi olduu v onun radikal islam dmni olduu bilinnd, Qrb dairsinin mvqeyi d anidn radikal dyidi: Breyvik az qala milli qhrmana evrildi. Qrb mtbuat hadisni pislmk vzin ona mxtlif yollarla haqq qazandrmaa ald, htta onu o da bu cr adamdr klind rh etmy ald. Maraqldr, gr Breyvik z mslman olsayd v bu qdr xris tian ua nmayikarcasna qtl etmi olsayd, sonra is etdiyi hrkt gr peman olmadn, htta qrur duyduunu desydi, o zaman nlr olard? Breyvikin z il nec rftar edilrdi, ona ne il hbs verilrdi? Onun qohumlarnn, tanlarnn, dostlarnn, facebook-dak v baqa sosial bklrdki zn bel grmdiyi insanlarn aqibti nec olard? Terrorizm qar qlobal mbariz ad altnda lav ne mslman lksi bombalanard? Quantanamo kimi lav ne hbsxana yaradlard? Ne insan hbs edilrk ora atlard? 162

Demokratiyann, insan hquqlarnn, hquq dvltinin, daltin flsfi dnc, sonralar is tml hquq prinsipi kimi qbul edilib Avropada yaylmasna thf vermi dahi Qrb mtfkkirlri grsn bilirdilrmi ki, bu prinsiplr bir zamanlar onlarn el z lklrind ttbiq oluna bilmyck? Grsn onlar xbrdar idilrmi ki, el bir dvr glck ki, Qrb demokratiya namin mstmlkdn azad etdiyi lklrdki qeyri-xristian halini lklrin gtirrk, onlar n pis ilrd iltdikdn sonra ikinci kateqoriyal insan yerin qoyaraq bu prinsiplri onlara amil etmyck? Grsn onlar bilirdilrmi ki, bu prinsiplri baqa lklr universal dyrlr ad altnda idxal etmy alan dvltlrin el zlri onlar tapdalayanlarn banda glck? Deyirlr tarix tkrar olunur. Qrb universal dyrlrin beiyi olduu kimi, el faizmin d beiyidir. Qrb son bir srd briyyt inkiaf, trqqi bx etdiyi kimi, iki byk dnya mharibsi d bx etmidir: elmi texniki trqqi saysind milyonlarla insana yenidn hyat verdiyi kimi, milyonlarla insann da hyatna son qoymudur. Qrb minlrl elm adam, mtfkkir yetidirdiyi kimi, Bin Laden kimi terroristlr d yetidirmidir, humanitar sahd faliyyt gstrn qurumlar, byk elm ocaqlar yaratd kimi, l-Qaid kimi terror tkilatlar da yaratmdr. Son dnmlrd demokratiya v insan hquqlar devizi altnda raqda, fqanstanda, Misird, Liviyada (v bundan sonra digr mslman lklrind) hyata keiriln inqilablarla grsn ntic olaraq hans irlilyi ld edilib: Qrb hmin lklrin xalqlarna hans min-amanlq, rifah, daltli, demokratik hquq dvlti ina edrk tqdim edib? Btn bunlar hans mnaya glir? Bu o demkdirmi ki, artq qrb dnyas icad etdiklri sistemlri, mvhumlar, prinsiplri tyinatna gr sistemldirir: zlri n demokratiya v insan hquqlar, baqalar n faizm v imperializm; zlri n inkiaf v trqqi, baqalar n inqilab v mhariblr? mid edirm ki, mn yanlram. Dr. Turab Qurbanov 11 may 2012 163

4.3. Avropada irqilik v ksenofobiya Son bir ne ild ksr Avropa lklrind irqilik v diskriminasiya hiss olunacaq drcd artb. Neo-nasistlrin nn haln alan mitinqlri, miqrantlara qar artan hcumlar, irqi v radikal sa ynml tkilatlarn oxalmas v siyasi aktivlik nmayi etdirmsi bunun gstricilridir. rqiliyin artdn gstrn ilkin lamtlr ken srin 90-c il lrind Avstriya, Fransa, Almaniya, sve, Hollandiya, Bolqarstan v digr lklrd neo-nasist tkilatlarn artmas, mxtlif etnik v dini mnsubiyyt malik olan insanlarn, xsusn d miqrantlarn tez-tez hcumlara v thqirlr mruz qalmas idi. 2001-ci il 11 sentyabr hadissindn sonra dnyada srtl yaylan islamafobiya da Avropadak irqi v neo-nasist hrkatlarn genilnmsin gcl tkan verdi. nnvi irqi ideyalarla islamafobiyann birlmsi daha thlkli tendensiyalara gtirib xara bilr. 2011-ci ilin iyulunda Norved terroru Anders Breyvikin trtdiyi 77 nfrin lmn sbb olan ktlvi qtl bunun nticsi idi. Qoca qitd irqiliyin kklri slind, irqilik Avropa qitsind mxtlif tzahr formasn da qdim zamanlardan mvcud olub. zndn olmayanlar, baqa mdniyyt sahiblrini barbar, vhi adlandrmaq, irqi xsusiy ytlrin gr insanlar ali v aa drcli qruplara ayrmaq nnsi burada drin kklr malikdir. Avropallarn irqi tfkkr orta srlrd byk corafi kflr dvrnd ayr-ayr qitlrdki yerli halinin ktlvi kild mhvi il d zn gstrdi. XIX srin ikinci yarsndan etibarn Avropada rasizmi nzri chtdn saslandrmaa alan ideya cryanlar daha da genilndi. Bel ki, arlz Darvinin tkaml prosesind yalnz gcllrin yaamn srdrmsi v tkmillmsi il bal bioloji nzriyysi sosioloqlar trfindn cmiyytin sosial-siyasi hyatna ttbiq edilmy baland. Herbert Spenser, Frensis Qalton kimi sosioloqlar guya ur baxmndan daha ox inkiaf etmi, mdni irqlrin digr xalqlar zrindki sosial, siyasi aalna haqq qazandrrdlar. 164

Tsadfi deyil ki, sosial darvinizm XX srin I yarsnda Avropada faizmin v nasional-sosializmin ideya saslarna evrildi. II Dnya mharibsind milyonlarla gnahsz insann lmn sbb olan bu cryanlar mhz irqi dnyagrnn mhsulu idi. Faizm zrind qlbdn sonra Avropada irqi dmniliy aparan btn ideyalarn tblii qadaan edildi, irqi tkilatlanmalar aradan qaldrld, xalqlar arasnda brabrlik, humanizm, tolerantlq, insan haqlar kimi ali prinsiplr qit sakinlrini v btn briyyti birldirn dyrlr olaraq n kildi. Avropa dnyaya yayd dyrlrdn imtina edir? Lakin grnn odur ki, son illrd ksr Avropa cmiyytlrind qeyd olunan dyrlr, xsusn d tolerantlq, yni dini, etnik dzmllk vvlki hmiyytini itirmkddir. Avropa ttifaq v onun trkibindki qurumlarn dnyann mxtlif regionlarnda, htta irqi v dini zmind ciddi mnaqilrin yaanmad lklrd insanlara tolerantlq, humanizm drslri kediyi bir vaxtda ttifaqa zv lklrin znd bu dyrlr anmaqdadr. Burada artan miqrasiya il yana, iqtisadi bhrann rolunu xsusi vurulamaq lazmdr. Avropada drinln bhran on minlrl insann isiz qalmas, milyonlarla iinin mk haqqnn miqdarnn azalmas nticsind isizlik v yoxsulluun artmas kimi sosial problemlr sbb olur. A-d, xsusn d vahid valyutadan istifad edn avrozona l klrind gnclr i tapmaqda tinlik kir. Bel bir vziyytd bhrandan ziyyt kn lklr xaricdn mk miqrantlarnn axnnn davam etmsi yerli halid narazlq v qzb hissini artrr. Lakin rasizmin gclnmsini yalnz iqtisadi bhranla laqln dirmk doru olmazd. Msln, neo-nasist hrkatnn kifayt q dr gcl olduu Avstriyada bu nn gizli v aq formalarda z mvcudluunu daim srdrb. Sa radikallara olan ictimai dstyin son illrd daha da artmasnn mhm sbbi kimi qloballamann xalqlar bir-birin yaxnladrmas nticsind meydana gln sivilizasiyalararas toqquman gstrmk olar. Avropa lklrin gln frqli mdniyyt dayclar olan insanlarn toplu halda mskunlamas onlarn yerli 165

mhit uyunlamasn v assimilyasiyasn tinldirir. Britaniyann ba naziri Devid Kameronun miqrasiya tendensiyalar il bal byk maraa sbb olan 2011-ci il aprel x bu mslnin mhafizkarlar n drcd narahat etdiyini gzlr nn srir. Bellikl, bir vaxtlar xaricilr qucaq aan v onlarn myinin sosial, iqtisadi, mdni inkiafa verdiyi thflrdn yararlanan Avropa lklri indi immiqrasiya templrini aa salmaq n yollar axtarr. Neo-nasistlrin v irqilrin siyasi arenadak dirlii rqi dnclr dstyin artmas sosial barometr rolunu oynayan sekilrd zn daha qabarq gstrmy balayb. Bel ki, seki kampaniyalar dvrnd namizdlr miqrantlara qar srt mvqelri v millti xlar il seicilrin dstyini qazanmaa alr, ssvermnin nticlrind is irqi partiyalarn gstricilrinin vvlki dvrlrl mqayisd xeyli yksldiyi grnr. Tkc son ild bir sra lklrd gedn siyasi proseslrd qeyd alnan faktlar radikal salarn gclndiyini tsdiq edir. Bu prosesin qarsnn alnmas n hkumtlr sviyysind ciddi addmlarn atlmad da sirr deyil. Fransada ultra-sa Milli cbh partiyas ilk df olaraq builki parlament sekisind 13%-dn artq ss toplayb. Partiyann lideri Marina le Pen z millti xlar il mhurdur. Yunanstanda 2012-ci ilin may aynda keiriln parlament sekisinin nticlrindn mlum olub ki, mumilikd, sslrin 20 faizi sa partiyalara verilib. Onlarn irisind n radikal v irqi Qzl fq partiyas 7%- yaxn ss toplayaraq, ilk df parlament daxil olaraq, 300 nfrlik parlamentd 18 yer sahib olub. Partiyann nfuzu is srtl artmaqda davam edir. Oktyabrda Yunanstanda hali arasnda keiriln soru gstrib ki, gr yenidn seki keirils idi, Qzl fq sslrin 14%-ni qazanaraq Yunanstann nc byk siyasi partiyas olard. Sentyabrda keiriln soru is gstrib ki, may ay il mqayisd Qzl fq rbt bslynlr 12%dn 22%- ykslib. 166

Ukraynada ultra-sa Svoboda partiyas 2007-ci il nvbdn knar parlament sekisind 0,76 % ssl yer tuta bilmmidis, 2012-ci il oktyabrn 28-d keiriln nvbti parlament sekisinin nticlrin sasn, ksenofob mvqeyi il seiln partiya 10 %-dn bir qdr ox ss toplayaraq, 450 nfrlik parlamentd yerlrin 37n sahib olmaq imkan qazanb. Dorudur, Avropada radikal milltiliy, irqiliy qar xanlar da kifayt qdr oxdur. Lakin ictimai urdak radikalla doru artan meylliliyi danmaq mmkn deyil. gr sekilrdki qeyd olunan tendensiya bu srtl davam edrs, yaxn glckd bir sra Avropa lklrind irqi siyasi partiyalar hkumtin qrarlarna tsir gstrmk gcn, yaxud koalisiyalar trkibind hakimiyytd tmsil olunmaq imkanna sahib ola bilrlr. O zaman Avropann yn dy tolerantlq, brabrlik, insan haqlar v s. demokratik dyrlrin aqibtinin nec olacan indidn tsvvr etmk mmkndr. Hlya Mmmdli 16 noyabr 2012 4.4. Sivilizasiyalarn mbarizsi: dnyann glcyin olan thlklr Briyyti mhariblr bryb. Dnyann mxtlif gulrind alovlanan savalar qlobal miqyasda thlk yaradr. Bunun kknd sivilizasiyalarn mbarizsinin durduu bard fikirlr vardr. B riyytin glcyi il bal narahatlqlar is artr. Sivilizasiyalararas mnasibtlr: sas lamtlri 1952-ci ild alman mnli AB antropoloqlar A.Krober v K.Klukhon mdniyyt v sivilizasiyan bir-birindn ayrman yanl olduu ideyasn irli srdlr1. Bu, XIX srdn balayaraq Qrb tfkkrn hakim olmu mdniyytl sivilizasiyann qardurma
1

L. Kroeber, Clyde Kluckhohn, Wayne Untereiner, Alfred G. Meyer. Culture: A Critical Review of Concepts and Definitions. New York, Vintage Books, 1952, 448 pages.

167

ideyasndan imtina etmk demk idi. Onda bu ideya dyiikliyinin dnya geosiyastini hans istiqamt aparaca bilinmirdi. Ken srin 80-ci illrind Amerikann tannm sosioloqlarndan olan Samuel Hantinqton bel bir tezis irli srd: sivilizasiyalar oxdur v onlarn birg mvcud olmas yolu taplmaldr1. S.Hantinqtonun znn gldiyi ntic is xeyli drcd dndrc idi sivilizasiyalarn toqqumas qalmazdr. Geosiyastd bu cr ideya dyiikliyi demk olar ki, btn Qrb nzriyylrind yerini ald. Bu proses filosoflarn gldiyi yeni qnatlrl sanki zn daha ox trfdar toplayrd. Bel ki, tn srin sonlarnda Rusiya filosoflar P.edrovitski v E.Ostrovski briyytin tamamil dil v mdniyyt prinsipin kediyi fikrini irli srdlr. XX srin sonu v XXI srin vvllri dorudan da sivilizasiyalarn grgin mbarizsinin ahidi oldu. Dnyann mxtlif gulrind ba vern geosiyasi hadislr briyyt qarsnda ox mrkkb vziflrin durduunu bir daha tsdiqldi. Tarixin indiki mrhlsind mbariznin mdniyyt v dil urunda getmsi vvllr mahid edilmmi ziddiyyt mqamlarn meydana xarr. Ken srin 90-c illrind sosialist drgsinin dalmasn sivilizasiya hadissi kimi qiymtlndirn yqin ki, ox az adam vard. Proseslrin sonrak gediat gstrdi ki, slind, sivilizasiya v mdniyyt mnsubluu eyni geosiyasi mkanda yerln lklr frqli mnasibti rtlndirir. Bunu Cnubi Qafqazda daha aydn hiss etmk olurdu. Ermnistann Azrbaycann razisinin bir hisssini ial etmsi faktna Qrb dvltlrinin mnasibtind obyektivlik vzin dini ayr-sekiliy dayanan mvqe grdk. Tcavzkar Ermnistan xristian havadarlar hr frstd mdafi edirdilr. Bu cr yanama siyastd ikili standart adlanr. Yni onun mnbyind mhz sivilizasiyalarn mbarizsin byk inanc durur. Beynlxalq tkilatlarn Ermnistan-Azrbaycan, Dalq Qaraba mnaqisini hll etmk n yaratdqlar xsusi Minsk qruSamuel P. Huntington. The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order. New York, Simon & Schuster, 1996, 368 pages.
1

168

pu da ikili standart prinsipindn yaxa qurtara bilmdi. Vasiti hmsdr dvltlr aqca mnaqinin hllin sivilizasiya frqlri aspektind yanadlar. Hazrda Ermnistan o drcd arxaynlab ki, havadarlarn bel eitmk istmir. Dnyann qlobal geosiyasi mhitin sivilizasiyalarn mbarizsi prizmasnda baxman mnfi nticlrini qafqazllar hl d z zrilrind hiss etmkddirlr. Qrbin qlobal miqyasda geosiyasi reallqlara sivilizasiyalarn mbarizsi aspektind yanadn sbut edn faktorlardan biri d Trkiynin Avropa ttifaqna (A) zv olmaq chdlrin olan mnasibt ifad edir. Artq 50 ildir ki, Ankara bu birliy daxil olmaq istiqamtind alr. Lakin onu mxtlif bhanlrl bu quruma qbul etmirlr. Bunun fonunda is rqi Avropann zif v daxili inkiaf potensial Trkiydn bir ne df az olan lklri artq Anin zvlridirlr. Msln, Bolqarstan, Pola, Litva, Latviya, Estoniya, yunan Kipri v s. lklrin sosial-iqtisadi inkiaf imkanlar Trkiydn ox azdr. Bs n n mslman lksi olan Trkiyni yox, ondan zif olan xristian dvltlri A-y daxil edirlr. nki dnya siyastin sivilizasiyalarn mbarizsi prinsipi il yanarlar. Mhariblr sasn hans mkanlarda gedir? Hazrda dnyann mxtlif gulrind gedn mhariblrin x ritsin nzr salaq. Onlarn hams slam lklrini hat edir. Grsn, sbbi ndir? slam dnyann n humanist dinlrindndir. Bu din terroru v sava qtiyyn tbli etmir. ksin, mslman drst, baqasnn hququnu tanyan olmaldr. Lakin hanssa gzgrnmz llr mslman lklrini qardrr v oralarda mharib yaradr. fqanstan ne onilliklrdir ki, mharib meydanna evrilib. Dnyann byk geosiyasi gclri bu lk urunda mbariz aparrlar v mqsdlrin atmaq n mxtlif sullara l atrlar. Mslman fqanstanda qan tklmsi dayanmr. raq da eyni aqibti yaamaqdadr. Ermnistann tcavzkarlna ciddi reaksiya vermyn byk dvltlr, raq Kveyti ial etmkd gnahlandrb, bombalar yadrdlar. 169

ndi Liviya, Misir, Suriya v baqa mslman lklrind m harib v silahl qardurmalar davam edir. Pakistan szn sl m na snda terror meydanna evrilib. Trkiyni qardrrlar v ran hdlyirlr. Btn bu proseslrin hamsnn kknd bir sbb durur. Qrb mslman dvltlrini zlrin uyun olan sosial-mdni, siyasi, iqtisadi v mdni mhitd yaamaa mcbur edir. Qloballama ad altnda z sivilizasiya dyrlrini baqalarna zorla qbul etdirirlr. ndi vesternizasiya (qrblm) adl elmi termin geni ildilir. Demokratiklm prdsi altnda mhz vesternizasiya, Qrb sivilizasiyasnn dyrlrini frqli sivilizasiya dayclar olan cmiyytlr yeritmk prosesi aparlr. Bu cr hrktlr dnyann mxtlif geosiyasi mkanlarnda toqqumalar meydana gtirir v n qdrki ikili standart siyasti var, bel d davam edck. Dndrcdr ki, Qrb dvltlri sediklri bu yanl yoldan dnmk istmirlr. Onlar Rusiya v inl bal da eyni siyasti yeridirlr. inin mhz frqli mdniyyt malik olmasn thlk hesab edirlr. Bu bard mhur siyastilr v analitiklr aq yazrlar1. Bu mvqenin nzri saslarn is Qrbd sivilizasiyalarn qrupladrlmas flsfsi tkil edir. Hl 1996-c ild S.Hantinqton Sivilizasiyalarn toqqumas v dnya nizamnn yenidn qurulmas adl srind dnyan 8 frqli sivilizasiyaya blmd. Onlarn irisind slam v in sivilizasiyalarnn daha perspektivli olduunu vurulamd. S.Hantinqton 2025-ci il qdr olan dvr hat edn proqnozunda sas fikir olaraq, Qrbin bu sivilizasiyalar tb kemsini irli srmd. Bu yanama avtomatik olaraq Qrb n sivilizasiyalarn rqa btini n plana xarr. Hmin prosesin nec getdiyini indi dnyann mxtlif yerlrind ba vern hadislrd aydn grrk. Ona gr d istr-istmz bel fikir yaranr: Qrb frqli sivilizasiyalar inkiafdan saxlamaq n xsusi planlar hazrlayr. Onlarn hyata keirilmsi n uzun mddt hesablanm geosiyasi gedilr edir.
1

Henry A. Kissinger. On China. Penguin Books, 2011, 624 pages.

170

Qrbin bel bir strategiya semsi sivilizasiyalararas mnasibt lri son drc grginldirir. rb bahar adlanan prosesin mahiyyti il bal Qrbin aparc analitiklri arasnda fikir ayrlnn olmas bunun lamtidir. nki artq analitiklr dnya miqyasnda geosiyasi proseslrin dalana dirnmsindn ehtiyat edirlr. O baxmdan sual edirlr ki, rb bahar prosesinin arxasnda duran sl mqam ndn ibartdir? Sivilizasiyalararas mbariznin bu cr dramatik xarakter almas btvlkd briyytin glcyi il bal myyn qaylar yaradr. Bel tssrat formalar ki, hmin mbariznin sivilizasiyalararas dialoq formasna kemsi ehtimal azdr. Onda tbii sual meydana xr: dnya hans istiqamtd inkiaf edir? Briyytin glcyi: hans inkiaf modeli stndr? Hllik bu suala birmnal cavab yoxdur. ndi qlobal miqyasda sivilizasiyalararas mbariz Yaxn rqd v Uzaq rqd in tensivlib. Avrasiya mkan da bu baxmdan olduqca hssas bir mkana evrilib. Bu geosiyasi mkanlarn hams n ortaq olan faktor qeyri-myynlikdir. Yaxn rqd mslman lklri daxilind ba qaldran ixtilaflar getdikc daha geni miqyasda sosial tbqlri hat edir. Meydana xan mxtlif xarakterli problemlrin beynlxalq birlik trfindn obyektiv v smrli hlli yolu is gz dymir. Msln, Suriyada byk bir humanitar faci yaanr, ancaq byk dvltlr hl d z geosiyasi maraqlar rivsindn knara xa bilmirlr. rann nv proqram trafnda getdikc daha da kskinln informasiya mharibsi faktiki olaraq bir ne dvlti qar-qarya gtirib. ndi bu mslnin mharib vasitsi il hll edilmsi bard n yksk sviyylrd bel danrlar. Dndrcdr ki, hm Qrb, hm d ran trfdn problem sivilizasiya dyrlri aspektind tqdim edilir. Yni srail rann mslman dvlti kimi dnyaya thlk trtdiyini iddia edir. Tehran is sionist rejimi dnya xritsindn silcyi il hdlyir. O, mslni birmnal olaraq slam v xristian sivilizasiyalarnn qardurmas kimi qlm verir. 171

Txminn eyni mnzr hazrda Uzaq rqd mahid edilir. inin frqli mdniyyt sistemin v sivilizasiya dyrlrin sahib olan lk kimi tqdimat aqca zn gstrir. Bunun trafnda hmin regionda geosiyasi vziyyt getdikc daha da grginldirilir. Artq AB-n hrbi-dniz donanmas ora xeyli qvv toplayb. Qrbli ekspertlr proqnozlarn in sivilizasiyasnn Qrb qalib glmsinin qarsn nec almaq zrind qururlar. Bu proseslr btvlkd briyytin daha thlkli bir vziyyt doru getdiyini tsdiqlyir. Mxtlif sivilizasiyalar arasnda mba riznin barmaz olaraq aparlmas dnyan byk mnada thdid edir. Proseslrin bu mzmunda davam etdiyi tqdird briyytin glcyi xeyli mmmal grnr. Qdim rq mdriklrindn biri demidi ki, zn xilas etmk n dnyan xilas etmlisn. Hr hans sivilizasiyann xilas mumiyytl, dnyann xilas il baldr. Baqa mdniyyt dayclarn mhv etmkl Qrb zn d xlmaz dairy salr. zn arzulamadn baqalarna rva grnlr (Konfutsi) dnyan mhv aparrlar. Newtimes.az 3 oktyabr 2012 5.5. Dnya hmin dnyadr, amma Avropa hmin Avropa deyil Dnya hmin dnyadr, amma Avropa hmin Avropa deyil. Ken srlrdki Avropa il mqayisd XXl srin ikinci onilliyin qdm qoymu Avropa arasnda byk frq yaranmdr. Bu, ilk nvbd avropallarn insanla baxlarnda zn bruz verir. Demokratiya, qeyri-avropallara hrmt v ehtiram kimi dyrlr hmi yksk tutulan Avropada insanlq lyaqti tapdalanr, rasizm, separatizm v ovinizm kimi meyllr gclnir. Bu vziyyt, xsusil yeni yetimkd olan gnclrin qeyri milltlr baxlarnda bariz kild zn bruz verir. Qit lklrinin ksriyytind milli mnsubiyyt hval-ruhiyysinin aq formada tzahr Avropann glcyini thlk altna alr. Avropann daha inkiaf etmi ngiltr, 172

Fransa, Belika, Hollandiya, Danimarka, sve kimi lklrind ba qaldran milltilik hisslri briyytin mumu blasndan, zldiyi flaktdn xbr verir. Bu gn Birlmi Milltlr Tkilat, Avropa uras, Avropa ttifaq v Avropa Thlksizliyi v mkdalq Tkilat (ATT) kimi nfuzlu beynlxalq tkilatlarn demokratiyann, insan haqlarnn v qanunun aliliyinin zlrinin faliyyt prioritetlri olmas bard sslndirdiklri fikr baxmayaraq, Avropada xristianln islama qar qoyulmas, qeyri avropallarn thqir edilmsi, insanlq lyaqtlrinin alaldlmas, hquqlarnn tapdanlmas tk meyllr gclnir. Faizmin, irqi ayr-sekilik meyllrinin gclndiyi Avropada faliyyt gstrn millti tkilatlarn say son 10 ild 4 df artmdr. Bu tkilatlar baqa xalqlara nifrt hissi alamaqla muldurlar. Aada toxunacamz bzi mqamlar masir Avropann sl simasn ab gstrir. Fransann Milli Cbh Partiyasnn sasn qoyan, uzun mddt ona rhbrlik edn v 2002-ci ild keiriln prezident sekilrind sdr olduu partiyadan prezidentliy namizdliyini irli srn Jan-Mari Le Pn prezident seilcyi tqdird Fransa franszlar n ideyasn znn proqram mddalarndan biri kimi hyata keircyini, lkni qeyri franszlardan, xsusil, rblrdn tmizlycyini kinmdn, aq-aydn kild byan etmidir. Bu yaxnlarda Fransann ikinci byk hri Lionda ba vern hadis Jan-Mari Le Pn arzusunun tcssm olmudur. Etnik qrup lara, qeyri franszlara qar kklnmi millti hval-ruhiyyli sa ekstremistlr icazsiz nmayi keirmy chd gstrmilr. ksriyyti soyuq silah v dmir paralar il silahlanm millti gnclr hrin mrkzin doru hrkt etmk istrkn qanun keikilri onlarn qarsn almlar. Sa ekstremistlr Fransa franszlar ndr!, Franszlara z lksind danmaq qadaan edilir!, Qanunlarmz xaricilr trfindn yaradlr v digr antisemitizm arlar sslndirmilr. Bu v buna oxar hadislr dnyann mdniyyt beiyi hesab olunan Fransada ba verirs, onda digr lklrd qeyri-milltlr qar dzmszly tsvvr etmk he d tin olmaz. 173

Hollandiya parlamentind tmsil olunan Yallar Partiyasnn lideri d qeyri-milltlr nifrt hissini gizltmir, onlarn nvanlarna thqiramiz ifadlr iltmkdn kinmir. ngiltr hkumti bu zdniraq millti lideri lk n arzuedilmz xs hesab etmi v onun ngiltry gliin yasaq qoymudur. Belikada milltilik hval-ruhiyysi ba qaldrdndan yerli flamandlar ken srlrdn bu lkd mskunlam franszlarla bir araya glmdiyindn uzun mddt hkumti tkil etmk mmkn olmamdr. Qeyri-avropallara mnasibt yalnz yuxar tbqlrd deyil, halinin ayr-ayr nsrlri arasnda da zn bruz verir. Son illr Fransada mslmanlara v yhudilr mxsus qbiristanlqlar dflrl dadlm, qbirlr thqirlr mruz qalm, mscidlr v sinaqoqlar yandrlmdr. Btn bunlar lkd rasizm, separatizm v ovinizm meyllrinin gclnmsindn xbr verir. Artq Fransann bzi siyasi dairlri bunu etiraf etmy mcbur olmular. Danimarka v sve mtbuat mslmanlarn hisslrin toxunan materiallar drc etmkdn bel kinmir, mslman dnyasnn sitayi etdiyi mqdds Mhmmd peymbrin karikaturasn vermkl onlar thqir edir. Bzi siyastilr Avropada qeyri-avropallara qar bel meyllrin meydana glmsinin sas sbbi kimi qlobal problemlrl - dnyan thdid edn iqtisadi bhran, hyat sviyysinin getdikc aa dmsi v isizliyin durmadan artmas il laqlndirirlr. Onlarn fikirlri Avropada rasizm, separatizm v ovinizm meyllrinin iklnmsin he d sas vermir. Vaxtil Avropa dflrl iqtisadi bhranla, isizlikl zlmidir. Amma hmin dvrlrd qeyrimilltlr hrmt v ehtiramla yanalm, onlarn lyaqti, hisslri tapdalanmamdr. Baqa xalqlara mnasibt Avropann ictimai mhitindn irli glir. Bir szl Avropa z simasn baqa istiqamtd dyiir. Bu is zlynd briyyt n ciddi thlk yaradr. sgr liyev (Paris) 5 iyul 2012 174

4.6. Azrbaycana qar ermni lobbisi-islamofobiya alyans Mstqil dvlt quruculuu mrkkb prosesdir. Dnyada el bir cmiyyt yoxdur ki, bu yolu asanlqla kesin. Hazrk tarixi mrhld is mslmanlarn mstqil v inkiaf etmi dvlt qurmasna lav tinliklr trdilir. Yeni Azrbaycan Partiyasnn (YAP) yaradlmasnn 20 illiyin hsr edilmi tdbird Azrbaycan Prezidenti lham liyev syldiyi nitqind mstqil dvlt quruculuunun sas prinsiplrini dqiqlikl ifad etdi. Hmin srada Azrbaycana qar dmn mvqed olan iki sas qvv ermni lobbisi v islamofobiyan ayrca vurulad. Bu, tarixi qiymtlndirmdir. lk df olaraq mstqil dvlt quruculuuna knardan mane olan dairlr konkret kild gstrilir. Onun hm geosiyasi-nzri, hm d praktiki mnas vardr. nki postsovet mkannda mstqil dvlt qurman flsfsi dnyann digr regionlarnda yerln lklrdn frqlnir. sas msl bu frqliliyin balca faktorlarn myynldirib, dvlt quruculuu konsepsiyasnda ttbiq etmkdn ibartdir. Hmin mqam zrind dnmy ehtiyac vardr. Azrbaycan mrkkb geosiyasi v hrbi mnzrnin hakim ksildiyi bir mkanda mstqilliyini ld etdi. Knardan lky byk tsirlr vard. Onlarn banda is ermni lobbisinin Azrbaycana, lknin razi btvlyn qar faliyyti dururdu. Ulu ndr Heydr liyev bu mqam ox gzl drk etdi v ona qar btn tdbirlri ald. Ken srin 90-c illrind Azrbaycann xarici siyasti ermni lobbisin qar bir sra parlaq qlblr ld etdi. Burada bir mhm mqam vurulamaq grkdir. Ermnilr sasn iki istiqamtd anti-Azrbaycan faliyyti gstrirdilr. Onlardan birincisi ideoloji tbliat sasnda azrbaycanllarn vhi, gerid qalm, dvlt qurma bacarmayan cmiyyt obrazn yaratmaqdan ibart idi. kincisi is regionda yaranm geosiyasi ziddiyytlrdn istifad edrk, hr frstd terrorla Azrbaycan dvltiliyin zrb vurmaqdr. kinci istiqamt lknin razisinin bir qismini ial edib, yeni ermni dvlti yaratmaq daxil edilmidi. Sonrak mrhld 175

is, mumiyytl, dnya xritsindn Azrbaycan adl dvlti yox etmk mqsdi vard. Hr iki istiqamt qar lk rhbrliyi ciddi addmlar atd. Tdricn Azrbaycana qar terror olaylar sngidi. Ancaq itkilr az olmad. lk razisinin bir hisssi is ial altnda qalmaqdadr. Bu faktdan istifad edn ermni lobbisi ideoloji tbliat sahsind faliyytini daha da gclndirdi. Hazrda sas olaraq mhz hmin istiqamtd ermnilr dmn faliyytlrini davam etdirirlr. Ona gr d Prezident lham liyevin ermni lobbisini birinci dmn adlandrmas real vziyyt ciddi yanamann nticsidir. Ermni lobbisi son illr Azrbaycan dvlti trfindn gcl zrblr ald. Faktdr ki, o, artq vvlki dvrlrd olduu kimi istdiyini ed bilmir. Dnyann btn regionlarnda Azrbaycan dv ltinin mqavimti il rastlar. Lakin hl d bu cinaytkar dairni aktiv mdafi edn byk dvltlr vardr. Onlar mxtlif sullarla siyasi, diplomatik, iqtisadi, hrbi, informasiya v s. ermnilr yardm gstrmkl onlarn tam iflas etmsin ngllr trdirlr. Bu mrhld ermni lobbisin qar Azrbaycan dvltinin mbarizsi yeni alarlar ksb etmlidir. Cnab Prezident nitqind mhz bu mqam vurulamdr. Burada sivil sullarla dmn qar mbariz n sraya xr. Siyasi-diplomatik v informasiya aspektlri xsusi hmiyyt ksb edir. Bunlarla yana, dvltin btn sahlrinin gclndirilmsi, o cmldn qdrtli ordunun qurulmas prinsipial hmiyyt dayr. Azrbaycan hazrda btn bu sferalarn uzladrlmas raitind ermni lobbisinin txribatlarnn qarsn alr. Hmin ballqda n vacib msl Ermnistan-Azrbaycan, Dalq Qaraba m naqisinin daltli hllin nail olmaqdan ibartdir. Hesab etmk olar ki, mnaqinin hlli ermni lobbisini zifld ckdir. Son zamanlar sad ermnilr v Ermnistandak bzi siyasi qurumlar lobbinin neqativ rolunu hiss edirlr. Onlarn etiraz sslri ara-sra eidilir. Lakin Ermnistan hakimiyyti hl d tam olaraq lobbinin tsiri altndadr. Ona gr d mstqil qrarlar ver biln siyastilrin hakimiyyt glmsi orada sas siyasi problemdir. Bu aspektd midverici tendensiyalar hllik gz dymir. Hmin 176

sbbdn Azrbaycan ermni lobbisin qar ayq-sayqln itirm mlidir. Hazrda Dalq Qarabadak separat qurumu lobbi aktiv dstklyir. Mxtlif txribat layihlrl Azrbaycan razisind mstqil ermni dvltinin mvcud olduu tssrat yaratmaa alr. Xocalda hava liman ina etmk bu siyastin trkib hisssidir. Tssf ki, Qrbin siyasi-diplomatik dairlrind ermni lobbisinin bu kimi qanunsuz hrktlrin arxa duranlar vardr. Onlar z lklrind yaayan ermnilrin seici ssini qazanmaq n asanlqla daltsiz addmlar atrlar. Bu da Prezident lham liyevin YAPn qurulmasnn 20 illiyin hsr edilmi tdbirdki xnda ifad etdiyi fikirlrin drin mnalar dadn bir daha sbut edir. Bel ki, Azrbaycan dvlt olaraq ermni lobbisin dstk vern gcl siyasi dairlr qar da smrli addmlar atmaldr. Bunun n n masir tbliat texnologiyalarndan istifad etmk lazm glir. Bu mqamda Prezidentin ifad etdiyi ikinci tezisin hmiyytini anlamaq grkdir. Ermni lobbisin yardm ednlrin d msl man larla bal z drdi vardr. Hmin nqtd ermni lobbisinin anti-Azrbaycan hval-ruhiyysi il Qrbin siyasi dairlrinin qarya qoyduqlar mqsd st-st dr. Shbt Qrbd getdikc daha da genilnn islamofobiyadan gedir. Hazrda Qrbd islamofobiyalarn say artr. Onlar mslman dvltlrinin inkiafn hzm ed bilmirlr. Bzi inkiaf etmi l k lrd siyasi hakimiyyt glnlr srasnda bel, bu xstliy tutul mular az deyil. Onlar, o cmldn, Azrbaycann srtl inkiaf etmsini hzm ed bilmirlr. Bu mqamda onlarn n yax trfdalar ermni lobbisidir. Dnyann mslmanlar yaayan regionlarnda ba vern geosiyasi proseslrin sthi analizi bel, islamofobiyann gclndiyini tsdiq edir. Azrbaycan Avroviziya-2012 beynlxalq mahn msa biqsin ev sahibliyi ednd bir sra dairlr hans txribatlara l atmadlar? Onlar lknin antidemokratik, qeyri-tolerant imicini formaladrmaq n xeyli aldlar. Qrbin bzi aparc media orqanlarnda bel Azrbaycana qar qrzli mlumatlar yaydlar, saxta faktlara dayanan thlillr apard177

lar. Cmiyytin vhi obrazn yaratmaq n dridn-qabqdan xdlar. Onlarn btn midlrini yar itiraklarnn v qonaqlarn Bakda grdklri alt-st etdi. Azrbaycann BMT T-y mvqqti zv seilmsindn prian olanlarn qrzli hrktlri d yaddan xmayb. Onlar lky qar mxtlif r-bhtan atdlar. Baknn BMT-dki nfuzunun qarlnda ox clz grnn Ermnistann zavall obrazn dyimy chdlr etdilr. Msly qlobal miqyasda mslman lklrin qar atlan addmlar prizmasnda yanaman faydas vardr. Tssf ki, bu tendensiya ox genilnib. Bir xristian dvltinin problemlrin veriln reaksiya il mslmanlara qar olan mnasibt arasnda byk frqlr zn gstrir. Msln, Yaxn rqd nlr ba verdiyini hr ks bilir. Msl manlara atlan bombalara kimins znmdafi haqq adn qoyurlar. Bir mslman dvlti zn mdafi etmk istdikd, drhal baqa meyarlar ortaya xr. slind, bizlr n bu msl oxdan aydndr. nki 20 ildn oxdur ki, tcavzkar Ermnistana qar tutarl addm atmayan byk dvltlr, hr frstd Azrbaycana tzyiq gstrmy alrlar. Bunlar ermni lobbisi il islamofobiyann ortaq maraqlarn yax ifad edir. Gzlmk olar ki, bu iki r qvvnin mkdal daha da genilnck. slama qar olanlar ermni lobbisi srasndan zlrin trfdarlar tapacaqlar. Hr ikisini birldirn mqsdlrdn biri is Azrbaycanda mstqil, gcl v demokratik dvlt quruculuuna mane olmaqdr. Azrbaycan Prezidentinin bu mqama ayrca diqqt yetirmsi problemin ciddiliyindn xbr verir. Hmin tendensiyann thlkli trfi ondan ibartdir ki, islamofobiyann yaylmas btvlkd xristian dnyasnda mslmanlar haqqnda yanl tsvvr yaradr. Mlumdur ki, ermni terrorunu qidalandran ideoloji qaynaq da mhz bu faktora saslanr. Demk olar ki, islamofobiyann gclnmsi baqa fsadlarla yana, ermni terroruna da yeni gc ver bilr. Son nticd is bundan btn dnyann zrr grcyin bh yoxdur. 178

Ermni lobbisinin islamofobiyadan geni yararlanmaa chdlr edcyin bh etmirik. Xsusil, Azrbaycan mdniyytin qar txribatlarda, ial siyastini saslandrmaqda v cmiyyti dzmszlkd ittiham etmkd onlar ortaq hrkt ed bilr lr. Ermnilr lap vvllrdn azrbaycanllarn frqli dinin nmayn dlrini tqib etdiklrini deyirdilr. Htta bir zamanlar Dalq Qaraba mnaqisinin sbbini dini faktora balamaa aldlar. slamofobiyann genilnmsi ermnilrin bu bhtanlarnn ayaq tutmasna rvac ver bilr. bh yoxdur ki, dini faktor bundan sonra da aktual olaraq qalacaq. Ona gr d mslnin bu trfin diqqt daim olmaldr. Btn bunlar Prezident lham liyevin Azrbaycan dvltin qar dmnilikd ermni lobbisi il islamofobiyan bir yerd vurulamasnn drin sbblr dayandn gstrir. Bunu yeni formalaan geosiyasi faktor hesab etmk olar. Hmin thlky qar uyun addmlarn atlmas zrurtini drk etmk grkdir. Btn cmiyyt bu mbarizd Prezident il birdir. Azrbaycan birlnd istniln problemin hdsindn gl bilir. Tarix bu hqiqti dflrl sbut edib. O biz nvbti qlbni d gstrck! Newtimes.az 27 noyabr 2012 4.7. slamofobiya Avropann yeni xstliyi Sosialist drgsinin dalmas il Qrbin kommunizmdn onillr boyu yaratd dmn obraz yox oldu. Gzlmk olard ki, insanlar dmnsiz dnyada rahat yaaya bilck. Ancaq Samuel Hantinqtonun 1993-c ild drc ediln Sivilizasiyalarn toqqumas adl mqalsi tamamil baqa mqamlardan xbr verirdi. Bu mqal Qrb siyasi urunun zn yeni dmn obraz yaratmaq arzusunun ilk siqnal idi. Bu df hdf kimi frqli sivilizasiyalar seilmidi. Bu, tsadfi deyildi. ndi Qrb analitiklri irisind yeni dmn obraz qismind mhz sivilizasiyalarn seilmsinin sbblri haq179

qnda danan yoxdur. nki msl Qrbd srlrl formalam bir nndn qaynaqlanr. Tarixin hr mrhlsind Avropa z n el bir dmn obraz yaratmaldr ki, ondan istifad edib, dnya hkmranl planlarn hyata keir bilsin. Ken srin 90-c illrinin vvllrindn bu keyfiyytd slam n yax hdf ola bilrdi. Bunun iki ciddi sbbini gstr bilrik. Birincisi, SSR-nin squtu AB- tkbana dnya lideri etdi. Artq Kreml strateji dmn ola bilmzdi. Kommunizm ideologiya olaraq kmd. Bunu hans ideoloji sisteml vz etmk olard? Siyasiideoloji konseptlrdn he biri Qrb liberalizmi v konservatizmin qar dura bilmirdi. Demli, hdf baqa mstvid axtarlmal idi. kincisi, hmin mrhld dnyada slam faktoru yeni sviyyd zn gstrmy balayrd. Avropada bu dini qbul ednlrin say artrd. Xristianlq dini dnyagr kimi bhrann astanasna glmidi. Qrbd btvlkd mdniyytin squtundan yazan alimlrin say oxalrd. Onlar Osvald penqler dualar edirdilr. Bu, slam Qrbin siyasi-ideoloji v hrbi dairlrinin birbaa hdfin evirirdi. Tarixdn d tcrb vard slam thlksinin artmas bhansi il gizli planlar hyata keirmk. 1993-c ild hardansa peyda olan l-Qaid Dnya Ticart Mrkzinin binasna bomba atd. Ham bilirdi ki, buna ehtiyac yox idi. Lakin mslmanlarn ad il byk terror akt trdilmidi v Qrb tbliat mann i sala bilrdi. El bu zaman S.Hantinqtonun yuxarda xatrlatdmz mqalsi sas ideoloji mayak rolunu oynaya bilrdi dmn slamdr! 2001-ci il sentyabrn 11-d Nyu-Yorkda ba vern terror olay dnyan lrzy gtirdi. Tbii ki, bu ii d mslmanlarn layiqli tmsilisi l-Qaid hyata keirmli idi. Artq dmn obraz tamamlanmd o, saqqall, amansz, qddar, qanin terroru olan mslman idi! Bundan sonra Qrbd slama qar hyata keiriln txribatlar ox dndrcdr. 2005-ci il sentyabrn 30-da Danimarkada Jyllands-Posten qze tind Mhmmd Peymbri (s..s.) terroru kimi tqdim edn karikatura drc edildi. Onu Kurt Westergaard kmidi. Dr hal Fransa, Almaniya, Hollandiya, taliya v spaniyann bzi qzetlri bu iyrnc 180

ml dstk lamti olaraq karikaturan drc etdilr. Bu hadisy mslmanlarn tpkisi srt oldu. Nticd, 100-dn ox adam hlak oldu. Bununla karikaturan mediaya trnlr mqsdlrin atdlar sad avropallarda mslmanlar haqqnda terroru tsvvr mhkmlndi. slamofobiya qazand, insanlq itirdi! 2007-ci il mart aynn 27-d hollandiyal siyasti Geert Wilders slam thqir edn Fitn adl qsametrajl filmi nternetd yaymlad. Filmin mllifini mhkmy verdilr. Lakin hakim filmd mslmanlarn deyil, slamn hdf seildiyi kimi qrib bir arqument irli srrk Wilders brat verdi. slind, bu hadis Qrbd mhz islamofobiyann getdikc gclndiyinin tsdiqi idi. 2010-cu il sentyabrn 11-ni amerikal rahib Terry Jones Quran yandrma gn elan etdi. Etirazlarn ykslmsi nticsind bu, ba tutmad. Ancaq Terry Jones, baqa dinin nmayndsi, martn 20-d dediyini etdi. Nticd, fqanstanda etirazlar ba qaldrd v onlarla insan hlak oldu. Bu hadis d islamofobiyan inkiaf etdirmk istynlr lav bhanlr verdi. Nhayt, mlum Mslmanlarn msumiyyti filmi Avropada slama qar yeni nifrt dalas yaratd. Bu film etiraz edn mslmanlar radikal hisslrin tsiri altnda bir ox cinaytlr etdilr. ks trf slam gzdn salmaq n daha bir arqument ld etdi. Hazrda Avropa cmiyytlrind mslmanlara qar hvalruhiyy mvcuddur. Aparlan sosioloji tdqiqatlara gr, spaniyada halinin 52 faizi, Almaniyada 50 faizi, Polada is 46 faizi slama mnfi mnasibt bslyir. Bu tendensiya getdikc gclnir. Tsadfi deyil ki, artq Avropa lklrind mslmanlara qar terror hadislri oxalr. Breyvikin yazd 1600 shiflik manifesti, trtdiyi terror bunun yani sbutudur. Bu qsa xronologiya Avropada ox thlkli bir ideoloji v psixoloji prosesin getdiyini gstrir. slam gzdn salmaq n ardcl olaraq mxtlif txribatlar hyata keirilir. Burada sas mqsd mslmanlarda radikal hisslri alovlandrb, onlar cinaytlr svq etmkdn ibartdir. slamn dnyada daha geni yaylmasnn qarsn bu yolla almaa alrlar. 181

slamofobiyan alovlandrmaqda baqa bir mqsd mslman dvltlrin srtli inkiafn ngllmkdir. Qrbin aparc analitiklri hazrda slam sivilizasiyasnn daha ox inkiaf potensialna malik olduunu tsdiqlyirlr. Z.Bjezinski v S.Hantinqtonun bu msl il bal konkret aradrmalar vardr. Onlarn proqnozlarna gr, yaxn glckd slam lklri dnya geosiyastind ciddi rol oynaya bilrlr. Qrbin ciddi demoqrafik problemlr yaad bir dvrd mslmanlarn say durmadan artr. Ona gr d, inkiaf edn slam dvltlri qarsna mxtlif ngllr xarlr. Onlar gzdn salmaq mqsdi il mxtlif txribatlar hyata keirilir. Lakin islamofobiya yaradanlar bir mqam unudurlar. Tarixd yalnz layiqli ideyalar v ideologiyalar sonda qalib glirlr. Kimlrs hardasa qrzli planlar qura bilrlr, ancaq haqq-dalt qalib gl mk mmkn deyil. Rabindranat Taqorun bir yax klam var: Mn snin nfsini duyuram, o, mn pu midlrdn pldayr. Newtimes.az 12 dekabr 2012 4.8. Berinq Breyvikin Qrb mdniyytin v dnyagrn atd glllr Bu gn dnyann terrorun qanla sulamad gusi qalmayb. nformasiya kanallarnn mlumatlar gnahsz insanlar hyatn itirdi cmlsi il balayr, cinaytkarlar axtarlr cmlsi il bitir. Ancaq n gnahsz insanlarn hyatn itirmsi bitir, n d axrnc terroru axtar ntic verir. Artq insanlarn beynind terroru il msumluun yeri qarq salnr. Eyni mahiyyti olan hadislr o drcd frqli izahlar verirlr ki, adamn dalt v vicdan duyusu oka dr. Qoca Sokrat bel bu mntiqsizlik v daltsizlik qarsnda vicdan v kiilik anlaylarndan imtina edrdi. Avropa medias indi d Breyvik olay adn alm hadisni informasiya mkannn aktual nsrn evirmy giriib. Anders Berinq Breyvik 2011-ci il iyulun 22-d Norvein paytaxt Oslo hrind v 182

kurort adas Utoyyada 77 insan qtl yetirib. Hmin insanlarn he birinin Breyvikl mnasibti olmayb. Onlarn bir nfri bel bu norveli gnc qar pis i grmyib. 77 nfri A.Breyvik mslmanlara nifrt bsldiyin, mxtlif din v mdniyyt sahib adamlarn Norve glmsin gr qtl yetirib. 33 yal A.Breyvikin kimliyi v hyat yolu hyata keirdiyi qtlin mahiyytini anlamaq v Avropa informasiya mkannda ba vernlrin izah n maraq dourur. O, 1979-cu ild doulub. Atas diplomatdr. n yaxn dostlarndan biri pakistanl miqrant olub. 15 yanda A.Breyvik protestantl qbul edib. Bir ne il sonra ondan imtina edib. Anas nvbti df evlnndn sonra onunla mnasibtlri pozulub. Aktiv siyasi faliyytl mul olub. Bir ne radikal faist meylli tkilatla laq saxlayb. Britaniyann iki antimslman tkilat il laq qurub. Onlar ngilis mdafisi liqas (English Defence League) v Avropann islamlamasnn dayandrlmas (Stop the Islamification of Europe) tkilatlardr. 2002-ci ildn slibilrin milliyytiliyi urunda mbariz aparan Norvein PCCTS adl radikal tkilatna zv olub. Gizli ad Siqruddur. Maraqls odur ki, A.Breyvik hm d Oslonun Johannes Lodge Soilene mason lojasna daxil imi (bax: Jonathan Corke. Nazi-loving Freemason Who Made The World Crumble. - Daily Star Sunday, 24.07.2011 v Sean Rayment. Norway killings: the quiet and modest man who became peacetime Europes worst mass killer. - The Telegraph, 23.07.2011). Bu qsa bioqrafik aray A.Breyvikin kimliyi srhdlrini ox aan v Qrb dnyas n xarakterik olan bir ne mqamdan xbr verir. Grnr ki, A.Breyvik Qrb mhitinin yetidirdiyi, ziyal ailsind v yax mktblrd thsil alm, bir ne irktd alm, htta zl firmas olan avropaldr. Onun psixi xst olmasndan shbt ged bilmz. Bunun vzind aktual olan A.Breyviki yhudi lojasnnm radikal xristian qruplamasna ynltdiyini, yoxsa radikal slibilrinmi yhudi lojasna istiqamtlndirdiyini aydnladrmaqdan ibartdir. Yni shbt bir srsrinin shlnkar v yaxud xst hvalda olanda etdiyi hrktindn getmir. 183

Problem Avropa cmiyytind daha drind kk salm hyat trzi, dnyagr v informasiya dvriyysi prinsiplrinin bhranndadr. Fransada 4 nfri qtl yetirn mslmann kimliyi il yana, drhal hans tkilatla laqsi olmas aradrld. Qardan tapdlar, dandrdlar, onlardan mtkkil hrkt edn qrup dzltdilr. Qrb ictimaiyytin hmin olay d mhz bu aspektd tqdim etdilr. Qrbin informasiya vasitlri drhal slam terroru, mslman radikalizmi v mslman dzmszly il bal bir yn czma-qara il informasiya mkann doldurdular. Bundan bir ne il nc, Macarstanda Ramil Sfrov haqqnda bel buna bnzr informasiyalar yaymdlar. R.Sfrova vtninin, xalqnn v znn rfini qoruduuna gr mrlk hbs czas ksdilr. Hr df d ortaya mslman dzmszly v terroru ifadsini atb, insanlarn urunu istismar etdilr. 77 nfri qtl yetirn, Avropann bir ne terroru tkilatnn zv olan, mason lojasna daxil edilmi bir avropal terroruya is 77 gnahsz qtl yetirdiyin gr cmi 21 il hbs czas vermyi dnrlr. stlik, Qrb medias bu qdr daltsizliyi gizldib, qrzli informasiya sava aparr. Bunlarn fonunda A.Breyvikl bal Qrb informasiya vasitlrinin konkret tqdimatlarna baxanda nlrin ba verdiyini daha aydn gr bilrik. Onun haqqnda yuxarda qeyd etdiklrimizdn d geni mlumat ola-ola nc A.Breyviki dli kimi qlm verdilr. Paralel olaraq qurbanlardan bzilrinin yaxnlarn dandrb, Anders d insandr, istrdik ona qar insan kimi davranlsn dedirtdilr. Bunu deyn Breyvikin qtl yetirdiyi 21 yal norveli gncin anasdr. Qrbin mxtlif media tmsililri A.Breyviki manetlr xarb, hadisnin miqyasn kiiltmy v onu bir frdin adi cinayti kimi tqdim etmy baladlar. Hmin tqdimatlarn he birind bu terrorunu yetidirn tkilatlardan, Qrbin bhranda olan sosial-mdni v mnvi-psixoloji mhitindn, islamofobiyadan, frqli dnnlr qar dzmsz mnasibtin formalamas sbblrindn danan yoxdur. Qrbin ksr medias terrorunun frdi keyfiyytlrini n kir v mhkmnin ona qar daha daltli olmas zrurtindn danrlar. 184

Bzi Qrb media orqan v ziyallar bu informasiya yanllnn v sniliyinin frqinddirlr. Msln, Almaniyann Tagesspiegel qzeti sual edir ki, ktlvi qrn trdn n qdr diqqt yetirmk olar? Norvein Dagbladet qzeti is mumiyytl bu mslni gndmdn xarma tklif edir. Lakin bu tqdimatn baqa zrrli trfi d var. A.Breyviki bu hala gtirn sosial-psixoloji v ideoloji mexanizmlri dnyaya izah edib, onu aradan qaldrmaq vzin unutdurmaq yen d xristian terrorizmin v dzmszly xidmt etmk demkdir. Grnr, Qrbin n byk informasiya agentliklrinin qoulduu bu kampaniya hanssa dairlr ox lazmdr. nformasiya savanda nvbti antiislam dalasn baqa donda gstrib, bd mllrin davam etmyin izinddirlr. Ancaq onlar ox yanlrlar. nki A.Breyvik tk deyil, onu kimilrini yetidirn ideoloji sistem v konkret tkilatlar btn Qrbi bryb. Terrorun Qrbi bundan sonra daha iddtl sarstmaq ehtimal bykdr. slam dnyasna aid ediln bumeranq artq orada trayektoriyasnn maksimal nqtsini keib mlliflrin zn qaydr. Ona gr d A.Breyvikin hrktinin sl sbbini gizltmk, Qrb cmiyytinin dar olduu ideoloji, mnvi-xlaqi v informasiya xstliyini malic etmk ilk nvbd onlarn zn ziyandr. Berinq Breyvik frd olaraq birdir, lakin Qrb cmiyytinin yetidirdiyi berinqlr Berinq dnizindki su damclar qdrdir. Berinq dnizi corafi olaraq Asiya il Amerikan ayrr. Bu, problem deyil masir inkiaf onu asan aradan qaldrr. Berinq Breyvik is Qrb dnc trzinin zn tcrid etmsinin sbutudur. Bax, onu aradan qaldrmaq ox tindir. Bu haqda dnmk lazmdr. Kamal Adgzlov 6 iyun 2012

185

V Fsil Avrasiya mkannda geosiyasi mnzr. Bhranl Yaxn rq

5.1. Mrkzi Asiyann mnaqi buca Mrkzi Asiya haqqnda hycan douran mlumatlar yaylr. Bir az vvl vziyyt sabit grnrd. Reallqda is Avrasiya mkannda geosiyasi mnzry tsir ed bilck proseslr ba verirdi. Onlar iki hissy ayrmaq olar. Birincisi, region lklri arasnda mnasibtlrin dyimsini hat edn hadislr. kincisi, byk dvltlrin blgd nfuz urunda apard mbariznin nticlri. 2012-ci ilin iyun aynn 26-da Rusiya quru qounlar komandan, general-polkovnik Vladimir irkin Federasiya urasnn mdafi v thlksizlik komitsinin iclasnda byan etdi ki, Mrkzi Asiyada zbkistan, Tacikistan v Qrzstann itirak il lokal silahl mnaqilr yarana bilr. General bunun sbbini hmin dvltlr arasnda enerji, su tchizat v razi msllri il bal yaranm ziddiyytlrin kskinlmsi il izah edib. Tacikistan bu mlumata kskin reaksiya verrk, regionda vziyyti grginldirmk istyn qvvlrin olduunu bildirib. Ancaq real mnzr dorudan da dndrcdr. Mrkzi Asiyada siyasi toqqumalarn mmknly haqqnda bir ne mnb proqnoz verib. Beynlxalq bhran qrupunun eksperti Luiza Arbor 2011-ci ild Foreign Policy jurnalnda 2012-ci ilin 10 mharibsi adl proqnozunu drc etdi. Mrkzi Asiya hmin proqnozda reytinq gr 6-c yerd gstrilirdi. AB-n EurasiaNet internet-resursu 2012-ci ild Mrkzi Asiyada n ox ehtimal ediln silahl mnaqi qismind zbkistanla Tacikistan arasnda mmkn hrbi toqqumalar qeyd edirdi. Bu proqnozlar Mrkzi Kfiyyat darsinin 2011-ci il hesabatna da daxil edilmidi. 2011-ci ilin sentyabrnda Rusiya Silahl Qvvlri Ba Qrargahnn risi, ordu general Nikolay Makarov byan etdi ki, Mrkzi Asiyada vziyyt Liviya ssenarisi zr inkiaf ed bilr. Bu byanatdan iki 186

ay vvl is Rusiyann NATO-dak daimi nmayndsi Dmitri Roqozin region n sas thlknin AB hrbilrinin fqanstan trk etmsindn sonra yaranacan bildirdi. Bu proqnozlar hans faktlarn sasnda verirlr? lk nvbd, SSR dvrnd Mrkzi Asiya lklrind yaradlm anklavlar gstrirlr. Qrzstanda zbk anklav mvcuddur - 40-50 min halisi olan ox v ahmrdan anklavlar. zbkistanda Qrzstann trkibin aid ediln Barak kndi var. Qrzstandak Vorux anklavnda 20 min tacik yaayr. Bunlardan baqa, Qrzstan v Tacikistan arasnda su v razi lrdn istifad mslsind 1980-ci illrdn yaranm mnaqi mvcuddur. zbkistanla Tacikistan srhdind lokal toqqumalar qeyd alnr. Sbb su ehtiyatlarndan istifadd v etnik mnasibtlrd zn gstrn anlalmazlqlardr. Etiraf etmk lazmdr ki, sadalanan faktorlar Mrkzi Asiya lklri arasnda mnasibtlri grginldirir. zbkistan, Qrzstan v Tacikistan arasnda mnaqinin silahl toqqumaya evrilmsi ehtimal yox deyildir. Lakin burada byk dvltlrin region urunda apard mbarizni mtlq nzr almaq lazmdr. ndican-2 xbrdarl zbkistann Kollektiv Thlksizlik Mqavilsi Tkilatnda (KTMT) faliyytini dayandrmas Rusiyada narahatlqla qarland. Tqribn eyni vaxtda Qrzstan v Tacikistan z razilrind olan Rusiyaya mxsus hrbi obyektlrin kiraysin Moskvadan daha ox maliyy tlb etdilr. Analitiklr bu hadislrin bir-biri il bal olduuna mindirlr. Bunun sbbinin AB v inin Mrkzi Asiya siyasti olduunu deyirlr. Tacikistan Prezidenti E.Rhmonun indn 2 milyard dollar yardm almasn rsmi Dnbnin geosiyasi mvqeyini dyimsi lamti hesab edirlr. Digr trfdn, ABn fqanstandan xaraca silahlarn bir hisssini Tacikistana ver bilcyini v orada hrbi hiss yaradacandan danlr. Ehtimal edilir ki, Amerika eyni vdlri zbkistana verib. Rsmi Daknd fqanstan trfdn ola bilck thlky qar KTMT-nin tsirli bir plannn olmamasn sbb gstrir. 187

zbkistann baqa arqumenti bu hrbi tkilat rivsind mk daln dzgn inkiaf etdirilmmsi il baldr. Dorudur, Moskva bunlar bhan hesab edir v sas faktor kimi Vainqtonun blgd fallamasn gstrir. Prezident V.Putin iyulun 9-da Rusiya Federasiyasnn sfirlri v daimi nmayndlri il keirdiyi mavird MDB mkannda inteqrasiya Rusiyann xarici siyastinin ana xttidir, fikrini sylyib. O, Ukraynan bu inteqrasiya prosesin qoulmaa arb. Yni MDB mkannda inteqrasiya Moskva n strateji msldir. Ona gr d Mrkzi Asiya lklrinin atdqlar addmlara Rusiyadan cavab gecikmdi. Geosiyasi problemlr Akademiyasnn prezidenti Leonid vaov hesab edir ki, Rusiya Avrasiyada inteqrasiya proseslrini srtlndirmlidir. Demoqrafiya, miqrasiya v regional inkiaf nstitutunun ma hid urasnn sdri, nkiaf hrkatnn lideri Yuri Krupnov is zbkistann KTMT-dn xmasnn Kremlin fqanstan siyastinin dolaql il izah edir. O, Rusiyann siyasi dairlrind NATO-nun fqanstandak faliyyti il bal dzgn mvqenin olmadn vurulayr. Bel ki, Rusiya NATO-nun fqanstan trk etmsinin sabitliyi pozacandan ehtiyat edir. Onda Mrkzi Asiya lklrinin hmin tkilata meyl etmlri normal qarlanmaldr. Ancaq Y. Krupnov bu proseslrin Avrasiya inetqrasiyasna byk fayda vercyini dnr. nki Moskva shvlrini analiz edib, daha tsirli siyast yeridck. Bunlarla yana, Mrkzi Asiyada ikinci ndican hadislri yaratmaqla bal xbrdarlqlar da eidilir. Region lklrin Rusiya hrbi hisslrinin blgni trk etmsi il qarqln balaya bilcyi atdrlr. Xatrladaq ki, SSR-nin dalmas rfsind zbkistann ndican vilaytind byk qarqlq yaradlm v minlrl trk oradan qovmudular. Hmin hadislrd oxlu zoraklq hallar qeyd alnmd. Onu da deyk ki, ndican olaylarnda ermnilrin d itirak etdiyi haqqnda mlumatlar var. Byk savalarn sssizliyi Qdim rq mdriklrindn biri deyib ki, n vaxt savamal olduunu v n zaman susmaq lazm gldiyini biln qalib glck. 188

Mrkzi Asiya il bal hay-kyl geosiyasi proseslrin getdiyi bir vaxtda in v AB-dan ss xmr. Amerikann Dvlt katibi il zbkistann xarici ilr naziri fqanstandan xarlacaq silahlarn bir hisssinin Daknd verilmsi v lav maliyy yardm ayrlmas haqqnda razla glmlri mediada az thlil edilir. Reallqda is Mrkzi Asiyada geosiyasi mnzrni bu kimi svdlmlr formaladrr. Aydndr ki, regionda geosiyasi bomba partladld. ndi informasiya partlayn tkil etmk mrhlsi balayb. Rsmi Vainqton is fqanstandan hrbi hisslrini xarb Mrkzi Asiya lklrin yerldirmkl iki hdfi birdn vurur. Birincisi, zn fqan bataqlndan knara kir. kinci, Mrkzi Asiyada hrbi mvcudluunu gclndirir. Sonuncu mqam geosiyasi aspektd Amerikaya dividendlr verir. Rusiyann srlrdir sz sahibi olduu regionda AB hrbi tbbs l alr. Mrkzi Asiya lklri n thlksizlik mslsi ox vacibdir. Amerika hm fqanstandan mmkn dini radikalizmin ixracna mane olacaq, hm d Rusiyann Asiya srhdlri boyu z qvvlrini yerldirck. Asiya-Sakit okean regionunda ba vern proseslri nzr alsaq, bu, Vainqtonun ciddi strateji stnly demkdir. Baqa trfdn, Avrasiyada Rusiya modeli zr inteqrasiya prosesi pozulmu olur. Bu, faktiki olaraq, Rusiyann xarici siyastinin prioritetlrin qar ynlmi addmdr. Avrasiya mkannda inteqrasiya proseslrinin dayandrlmas Yaxn v Orta rqd Moskvann kartlarn lindn alr. Yni Kreml AB-n ban Yaxn rqd qatmaq istdiyi halda, z Mrkzi Asiyada problemlrl zlir. Amerika susmur, ilyir. Mbariz yeni kskin v grgin sviyyy qalxr. Gzlmk olar ki, myyn vaxtdan sonra inin aktiv surtd proseslr qoulmasnn ahidi olacaq. AB-n Tacikistanda hrbi baza yerldirmsi il rann da reaksiyas zn gstrck. Etnik chtdn yaxn olduu Tacikistana qar rann hans addmlar ataca maraqldr. Analitiklr xbrdarlq edirlr ki, Dnb urunda Rusiya, in v ran birg hrkt ed bilrlr. Hr bir halda hmin blgd geosiyasi vziyytin daha da mrkkblcyini txmin etmk olar. 189

Daha kskin reaksiyan is Moskvann vercyin bh yoxdur. Rusiya n Mrkzi Asiya strateji hmiyyt dayr. Corafi v geosiyasi aspektd bu region byk rol oynayr. Enerji thlksizliyi mslsind Mrkzi Asiya Qrb, Rusiya v in n prinsipial yer tutur. sas faktor is bu regionun glck geosiyasi gc mrkzin daxil olmas proqnozu il baldr. Oradan Qafqaza v Uzaq rq yol qsadr. Mrkzi Asiya geosiyasi gc mrkzinin dyimsi marrutu zrinddir. Bizc, hmin mkanda byk savalar balayb. Qdim rqlilr tvsiy edirdilr ki, ...sakitlikd hay-ky gzl. Bs sava sslrinin yksldiyi bir mkanda sakitliy nail olmaq mmkndrm? Newtimes.az 10 avqust 2012 5.2. Trkiy Avrasiyann yeni byk gc AB-n kemi prezidenti Bill Klinton hmd Davudolundan Trkiynin dnya miqyasnda fallamas sbbini soruanda, xarici ilr naziri bel cavab verib: Xritd Trkiynin trafnda diametri 1000 km olan dair kin. Ora 20 dvlt dr. Diametri 3000 km olan dair kin, ora 70 lk dck. Bs AB trafnda be l bir dair ksk, ora ne dvlt dr? Trkiy onu hat edn dvltlrl maraqlanmaqda davam edck1. Bu cmllrd .Davudolu faktiki olaraq Trkiynin strateji drinlik kursunu lakonik ifad edib. Trkiy yaxn trafnda 70 dvltin yerldiyi lk olaraq fal xarici siyast yeritmlidir. Rusiya qlobal siyastd jurnalnn ba redaktoru Fyodor Lukyanov bu vziyyti normal hesab edir. O, Trkiy Rusiyann qisasn alr kimi diqqtkn bal olan mqalsind yazr: Trkiynin fallamas hr ksi qfil yaxalad, xsusil Avropa buna nec reaksiya vercyini bilmir2.
Ahmet Davudolu. Evet yeni Osmanlyz/srihbarat Strateji Analiz, 24 Kasm 2009, URL: http://istihbarat-strateji-analiz.blogspot.com/2009/11/ahmet-davutoglu-evet-yeni-osmanlyz.html. 2 . // , 5 / 2011. URL: http://www.globalaffairs.ru/redcol/ Turtciya-mstit-za-Rossiyu-15322.
1

190

Qrbin znd d Trkiynin yeni xarici siyastini drk etmy alrlar. Almaniyann nfuzlu siyasi jurnal Sddeutsche Zeitung qeyd edir ki, bir ne mtxssisdn ibart qrup yaradlb v o, rsmi Ankarann geosiyasi strategiyasn thlil etmkl muldur. Bu qrupa daxil edilmi amerikal analitik Trkiynin xarici siyasti il bal bel bir fikir bildirib: Trkiy n Qrb, n d rq z tutur, o, z shny xr1. Yni Trkiy dnya siyastind he bir gcl dvltin v ya dvltlr qrupunun deyil, znn szn demy alr. Bizc, dzgn qiymtlndirmdir. Trkiynin strateji drinlik kursu Yuxardak fikirlr oxar olan iqtibaslarn sayn artrmaq olar. Lakin aydndr ki, cmi 30 il bundan vvl Trkiyy gerid qalm v dnya siyastind rolu olmayan bir lk kimi baxanlar mvqelrini dyiiblr. Trkiyni dnyann siyasi gndmin gtirn sbblr hanslardr? 1980-ci illr qdr Trkiy AB-n gstrilrini yerin yetirn v daha ox z varln qoruman qeydin qalan dvlt idi. qtisadi sistemd ciddi dyiikliyin edilmsi v sosialist drgsinin dalmas Ankaran dinamik dyin geosiyasi mhitin mrkzin atd. Bu, onun corafi mvqeyi il bal idi. Trkiynin xarici ilr naziri .Davudolu bu ballqda Strateji drinlik kitabnda qeyd edir ki, Trkiy...dnyann n byk qitsinin mrkzinddir v br tarixinin ah damarnn yerldiyi sahlri hat edir2. 1990-c ildn balayaraq Trkiy yaxn regionlara tsir edn siya st yeritmy balad. Lakin Qafqaz istiqamtind ilk chd uursuz oldu. Avropada bunun sbbini Trkiynin Rusiya faktorunu kifayt qdr nzr almamas il izah etdilr. Buna baxmayaraq, rsmi Ankara inadla yeni xarici siyast kursunu realladrmaqda davam etdi. XXI srin vvlind artq Trkiy dnya miqyasnda yeni siyast
Stefan Kornelius. Trkei und der Westen Die Nase voll von Europa // Sddeutsche Zeitung, 12. Juni 2011. URL: http://www.sueddeutsche.de/politik/ tuerkei-und-der-westen-die-nase-voll-von-europa-1.1107694. 2 Ahmet Davutolu. Stratejik derinlik. Trkiyenin uluslararas konumu. stanbul, Kre Yaynlar, 2011, 584 s.
1

191

yeridn dvlt olaraq qbul edilirdi. Bu siyasi xttin mlliflrindn biri hmd Davudoludur. Onun Trkiynin yeni siyastin bax mhur Strateji drinlik kitabnda ks olunub. Kitabda .Davudolu Trkiynin indiki vziyytini bir vaxtlar Almaniya, Rusiya, Byk Britaniya v Fransann ddy durumla mqayis edir. O qeyd edir ki, adkiln dvltlr bir zamanlar imperiya olmular. mperiya squt etdikdn sonra yeni siyast formaladraraq, dnya miqyasnda faliyyt gstrmilr. Yalnz Avstriya-Macarstan z razisin snmdr. Bunun da sbbi onun Almaniya kimi bir dvltl qonu olmasdr1. Trkiy Almaniya, Rusiya v ya Yaponiya kimi hrkt etmlidir. Yni o, zn yaxn olan regionlarda aktiv siyast yeritmli, sonra dnya miqyasnda sz sahibi olmaldr2. Bu ballqda .Davudolu yazr: Trkiynin dinamik zlliyinin beynlxalq mhitin dinamikliyi il uzlaaraq tarix shnsin xmas...onun strateji hmiyytinin tml faktorudur3. Trkiy n strateji drinlik Avrasiya mkannda inteqrasiyann tkilatlarndan biri olmaqdan ibartdir. Ona gr d .Davudolunu yeni trk avrasiyalnn mlliflrindn biri kimi qbul edirlr4. Professor Novruz Mmmdov bununla bal yazr: hmd Davudolunun konsepsiyasna gr, Trkiy Avropa ttifaq il trfdalq v AB-la strateji mttfiqlik laqlrindn bhrlnrk, Rusiyann blgd yrtdy slavyan-ortodoks avrasiyalna (Yunanstan, Kipr (Cnubi), Ermnistan v ranla realladrd geosiyasi mttfiqliy) qar, Trkiy-Qrb v Trkiyy yaxn digr dvltlrin geosiyasi avrasiyaln formaladrmal v blgd yeni bir geosiyasi gc realladrmaldr5. Bu cmllrd .Davudolunun yeni avrasiyalq konsepsiyasnn mahiyyti ifad olunub. Eyni zamanda, Rusiyanin avrasiyalq siyasti il
Ahmet Davutolu. Stratejik derinlik. Trkiyenin uluslararas konumu. stanbul, Kre Yaynlar, 2011, 584 s. YI 2 Yen orada, s.6-12 3 Yen orada, s.9 4 Novruz Mmmdov. Geosiyast giri (ki cildd. I cild). Bak, Azrbaycan nriyyat, 2011, s.399-404, 576 s. 5 Yen orada, s.400
1

192

mqayissi aparlb. Buradan grnr ki, Trkiy yeni bir geosiyasi gc formaladrma qarsna mqsd kimi qoyub. Tsadfi deyil ki, masir geosiyastd Trkiy Balkanlar, Orta rq, Qafqaz v Mrkzi Asiyan hat edn geni bir geosiyasi mkanda birldirici rol oynamaq iddiasndadr. Bunun n Ankara AB, A v Rusiya il byk geosiyasi oyun aparr. ran v yaxn qonularla sfr problem (.Davudolu) prinsipi il mnasibtlr qurur. Yni Trkiy btn qonular il dost olmaq siyastin stnlk verir. Burada Abraham Linkolnun bir deyimi yada dr: Mn z dmnlrim onlarla dost olmaqla qalib glirm. Byk gclrl trk ruleti oyunu .Davudolu Trkiynin xarici siyasti v Rusiya adl mqa lsind vurulayr ki, Trkiy daltli v dayanql dnya nizamnn brqrar olacana inanr...1. Bu, strateji drinlik siyastinin balca mqsdidir. .Davudolu bu mqsd atman 6 prinsipini myynldirib. Hmin prinsiplrin hams mdniyyt tutumludur. Onlar azadlqla thlksizlik arasnda tarazln yaradlmasn, btn regional dvltlrin slh prosesin clb edilmsini, qonu regionlara mnasibtd smrli siyastin yeridilmsini, BMT-nin rolunun artrlmasn, beynlxalq qurumlarn fallamasn v Trkiynin yeni obraznn yaradlmasn hat edir2. Bu prinsiplr strateji drinliyin reallamas metodunu aydnladrr. Yni Trkiy yerli v regional inteqrativ qurumlar formaladrmaqla yeni dnya nizamnn tkkln nail olmaq siyasti yeridir. Bu, AB-n hegemonluq iddialarna uyun glmir. oxqtbl dnya modelinin konkret nvdr. Bu mnada, Rusiya il Trkiyni qlobal miqyasda birldirn mqamlar az deyil. Tsadfi deyil ki, son illr bu iki lknin mkdal xeyli srtlnib v irlilyib.
. // , 1 / 2010. URL: http://www.globalaffairs.ru/ number/n_14562. 2 Ahmet Davutolu. Turkeys Zero-Problems // Foreign Policy, May 20, 2010. URL: http://www.foreignpolicy.com/articles/2010/05/20/turkeys_zero_ problems_foreign_policy?page=full.
1

193

Trkiy xarici siyastinin prioritetlri qeyd etdiyimiz 6 prinsipdn x edilrk myynldirilmidir. Prioritetlr strateji drinlik ideyasnn mzmununa uyundur. Bu prioritetlr Yaxn v Orta rqi, Qafqaz v Mrkzi Asiyan hat edir. Bir sra Rusiya analitiki Qafqaz v Mrkzi Asiyada Ankara il Moskvann toqqua bilcyini proqnozladrrlar. Lakin hllik Trkiy Cnub (rb lklri v ran) v Qrb (Avropa v Balkanlar) istiqamtin daha ox diqqt yetirir1. Trkiynin Qrb siyastini aradran Amerika v Avropal ana litiklr d Ankara il Vainqton-Brssel tandeminin toqqumas ehtimalndan danrlar. Lakin bu cr qiymtlndirmlrin birtrfli olduunu dnrk2. nki onlar bel proqnozlar Trkiynin strateji drinlik xttinin real mzmununa gr deyil, bir ox dvltin mslman lklr qar qrzli mnasibt gstrmsin saslanaraq verirlr. Onlar siyastd trk ruletinin sas prinsipini unudurlar. Bu prinsip dalt v bara dayanr. Mhur siyastilrdn olan Pyetro Kolletta deyib ki, xalqlara sivilizasiyadan ox dalt lazmdr. Avrasiyada inteqrasiya modellri: rqabt, yaxud toqquma?! Rusiya znn Avrasiya inteqrasiya modelini meydana xard. Moskva dnya siyastinin Byk ahmat taxtasnn (Z.Bzejinski) ah olmaq arzusundadr. Rusiya Trkiynin bu prosesd ciddi rol oynaya bilcyini qbul edir, lakin onu birinci skripka kimi grmk istmir. Trkiynin z kursu var. Ankara Orta rq, Balkanlar, Qafqaz v Mrkzi Asiyada sz sahibi olmaq istyir. Lakin onu siyasi-ideoloji aspektdn ox, iqtisadi faktor maraqlandrr. Trkiyli analitiklr bu mqam qeyd edirlr. stanbul Universitetinin professoru lter Turan Trkiynin, mumiyytl, Rusiya il mbariz aparmaq id . / Regnum, 16 2011. URL: http://www.regnum.ru/news/1467970.html#ixzz1dxtHQJS6. 2 . . / , 9 2010. URL: http://www.stoletie.ru/geopolitika/ strategicheskaja_glubina_turcii_2010-07-09.htm.
1

194

diasnda olmadn vurulayr. O yazr ki, Trkiy tftii ritorika v praqmatik siyastini davam etdirck. Qrurlu rhbrliyi olan, bzn z imkanlarn hddn ox qiymtlndirn... orta sviyyli bir dvlt formalar...1. Zirv Universitetinin dosenti Gkhan Bacik is Trkiynin byk gclrl toqqumasna sbb olmad qnatinddir. nki Ankara geosiyasi gc qar iqtisadi faktoru qoyur. Msln, Trkiy AB il strateji trfdadr, lakin Rusiya il atom elektrik stansiyas tikmkl bal sazi imzalayr, inl iqtisadi laqlri srtl inkiaf etdirir, randan neft v qaz alr2. Trkiy Avrasiya mkannda aparc dvltlrdn biri olmaa alacaq. Qafqazda Azrbaycan mslsind Rusiya il ortaq mvqe formaladrmaa can atacaq. Rusiya n Trkiy il mkdalq ox nmlidir. Trkiy btn slam dnyasnda Rusiyann msbt imicinin formalamasna yardm ed bilr. Rusiyann razisind milyonlarla trk-mslman yaayr. Ankarann imali Qafqazn mslman halisin tsir imkanlar da mlumdur. Rsmi Ankara n Azrbaycan faktorunun ayrca hmiyyti vardr. Trkiy Ermnistanla mnasibtlrini Azrbaycann maraqlarn nzr alaraq qurmaa mcburdur. Mlum Srix protokollarna Azrbaycan v Trkiy ictimaiyytinin reaksiyas bir daha gstrdi ki, bir millt, iki dvlt ifadsinin tam sas vardr. Trkiy v Azrbaycan ilk nvbd cmiyyt olaraq ox yaxndrlar. Ona gr d Trkiy Cnubi Qafqaz v daha byk miqyasda postsovet mkan siyastind Azrbaycan ilk sraya qoyur. Azrbaycanla Trkiy btn sahlrd mkdal inkiaf etdirirlr. Azrbaycan Trkiy n Cnubi Qafqazda n vacib lkdir. Trkiynin Mrkzi Asiyaya xnda Azrbaycan byk rol oynayr. Trkiy xarici siyasti bu mqam ciddi nzr alr. Eyni zamanda, Azrbaycan Rusiya-Trkiy mkdalnn inkiaf
. . // , 5 / 2011. URL: http://www.globalaffairs.ru/number/Turtciya-na-podeme-15362. 2 Gokhan Bacik. Asya Pasifik Yzyln Tasarlamak: Trkiye, Amerika le in Arasnda Kald // Turquie diplomatique, 39 15 Nisan 15 Mays 2012. URL: http://www.trdiplo.com/Haber.aspx?HaberNo=97.
1

195

etmsin msbt yanar. Azrbaycann hr iki byk dvltl yax mnasibtlr qurmas btvlkd Cnubi Qafqazda slhn brqrar olmasna v qarlql etimadn ykslmsin ciddi tsir edir. Btn bunlara gr, Cnubi Qafqazda Trkiy il Rusiya arasnda ciddi ixtilafn yaranmas ehtimal yksk grnmr. Newtimes.az 17 yul 2012 5.3. ransaya slam hmryliyi: arxadan zrb Allah-Taala insan czalandrmaq istynd onun aln lindn alr. Aln itirmi adamdan arlq umulmaz. Bel adamn sznn n srhdi olar, n d mzmunu. Sdi deyirdi ki, insan msxr edn, dilidir. Hakimiyyti d verdiyi byanatlar, atd addmlar hm z xalq, hm d dnya qarsnda msxry qoya bilr. Hakimiyytin aln itirmsi bu sbbdn daha facili nticlr verir... rann hakimiyyt dairlrinin son vaxtlarda dandqlar v hrktlri ran dvlti n eyni facili nticlr ver bilr. El bir mqam glir ki, n gcl hrbi silah v ideologiya bel facinin qarsn ala bilmir. Mdrik dvltin gc hrbd deyil, lkni o uuruma aparmamaqdadr. ran tez-tez hrbi gc il qonularn hdlyir. rana qonu olan dvltlr bu lnla v msxry tmkinl cavab verirlr, nki sl gcn mdniyytd, dncd v szd olduunu bilirlr. Bu keyfiyyt tarixn formalar. Firdovsinin aadak szlri ox drin mnalardan xbr verir: Xam dnclri ancaq al biirr. N yazq, randa bzilrinin ba siyasi nfslrin v daltsiz ambisiyalara dstk vermy o qdr qarb ki, z klassiklrini bel oxumurlar. Grnr, onlar Beydbann hkumtlrin n pisi, gnahsz qorxudandr tvsiysini eitmk bel istmirlr. Hr halda ran rsmilri z yolunu seib v saa-sola hdlr yadrmaq, rbhtan atmaq, gnahsz qorxutmaq kimi ilrl insanlar aldatmaa alrlar. Son gnlrin bzi hadislrin nzr salaq. nc rann daxili siyasi durumunun bir sra mqamlarna diqqt edk. 196

Khn ran, khn siyast Bu ilin mart aynda ran parlamentin keiriln seki cnub qonumuzun indiki v glck siyasi xttinin sas mqamlarn anlamaa yardm edir. Analitiklr sekid islahatlarn faktiki olaraq itirak etmmsinin sbbini rann daxili v xarici siyast strategiyasnn mahiyyti il izah edirlr. slahat Mhmmd Xatmiy yaxn olan siyasi qruplarn hams sekid itirakdan mxtlif sullarla uzaqladrldlar. vzind mhafizkarlarn dini lideri Seyid li Xamneyinin nzartind olan 6 siyasi qruplama (Mhafizkarlarn Birlmi Cbhsi, slam nqilabnn Sabitliyi Cbhsi, Mqavimt Cbhsi, Vhdt v dalt Cbhsi, Bsirt v slami Oyan Cbhsi, Milltin Ssi Cbhsi ) sekid itirak etdi. Bu qruplamalarn hams n ortaq olan rann dmir llrl idar edilmsin stnlk vermlridir. Onlar slam inqilabnn ixrac edilmsini sas xtt sayrlar. Yeri glmikn, hl 2001-ci ild bu msl mhafizkarlarla islahatlar arasnda sas toqqumaya sbb olmudu. Onda Xamneyi trfdarlar o zaman prezident olan M.Xatminin konstitusiyadan inqilab ixracna rvac vern maddlrin (152-155-ci maddlr) xarlmas tklifinin qarsn almdlar. slahatlar rann xarici siyast kursunda ciddi dyiikliklr etmk istyirdilr. Onlar daxili vziyyti dzmsz hala gtirmi bir konsepsiyan baqalarna da srman glnc olduunu deyirdilr. Btn bunlara gr, builki parlament sekisi faktiki olaraq rann dvlt kimi daxili v xarici siyastinin mzini ifad edir. Rsmi Tehran cmiyyti demokratikldirmk vzin onu traf almdn daha ox tcrid edir, srt v mrkzldirilmi idaretmy stnlk verir, nnvi dmn-dost blgsn davam etdirir. Hmin mqam bir ox msllrd ran v Ermnistann geosiyasi seimlrinin st-st ddy tssrat yaradr. rann trafnda ba vern hadislrin mahiyyti v lknin tcrid vziyytin dmsinin kknd mhz bu mqam durur. rann qonulara qar atd konkret geosiyasi addmlarn mahiyyti bu fikri tam tsdiqlyir. Msln, Azrbaycan hakimiyytin qar Avropann bzi dair lrinin v Ermnistann atd addmlarla mslman rann etdiklri st-st dr. Avropa v Ermnistan mediasnn Azrbaycan ley 197

hin istifad etdiyi mvzular hm d ran jurnalistlrinin sevimli muliyytin evrilib. Avroviziya mahn msabiqsi, srailAzrbaycan mnasibtlri, Azrbaycan rhbrliyinin yeritdiyi siya st, insan haqlar, siyasi mhbuslar v azrbaycanllarn milli kimliklri il bal mvqed son zamanlar Berlin v rvan il Tehrann arasnda el bir frq qalmayb. Sual olunur: ran Avropa demokratiyasnn dmni sayanlarla, srail v Avropan slamn dmni elan ednlri Azrbaycan mslsind bir araya gtirn ndir?. Bunlarn he birininmi dalt hissi yoxdur? Msl daltd deyil yeridiln xarici siyastin mahiyytinddir. Tarix sbut edir ki, Azrbaycann (mumiyytl, trklrin) dvlt mstqilliyi, inkiaf, geosiyasi statusunun yksl msi mslsi glnd zn mslman sayanlar kafir adlandrdqlar il bir gmiy minirlr. slami dyrlrin stnd sdiklrini deyn mhafizkarlarn mslmanlarn qatillri il dostluq etmsini salam dnc qbul etmz. slam hmryliyini ld bayraq tutub, mslman lklrin qar mkrli siyast yeritmyin ad yoxdur. ran Azrbaycan Avroviziya mslsind slamn qoruyucusu ad il ittiham edir. Lakin ndns ran siyasilri Xomeyninin Avroviziya ideyasnn geni yayld Fransada bir zamanlar snacaq tapmasn normal sayrlar. Ken il prezident hmdinejat Xomeyninin hmin gliini tam ifad edn shn dzltmidi. Ndns onda da rsmi Tehran Fransan Avroviziya ideyasna gr qnamad. ran indi d ermnilrl geni siyasi-diplomatik, iqtisadi v mdni laqlrini inkiaf etdirir. Blgd strateji problemlrin hllind Tehran hmi rsmi rvan dstklyib. z d Ermnistanda hans siyasi qvvnin hakimiyytd olmas rsmi Tehrann bu msld mvqeyini dyimyib. Bu kontekstd bzi faktlara nzr salman faydas vardr. Ermnistan silahl qvvlri Qarabada mscidlri dadb. Allah-Taalann ilahi klam saylan mqdds Qurani-Krimi yandrb. Mslman qbiristanlqlarn dadb v qbirlri thqir edib. Ermnilr hr frstd slam sivilizasiyasnn nadir incilrini yer zndn silmy alblar, mdniyyt nmunlrini ourlayblar. 198

Ermnistan havadarlarnn yardm il 1 milyon azrbaycanl mslman z yurdundan didrgin salb. Btn bunlara ndns rann dini dairlrindn tutarl bir etiraz olmayb. Azrbaycanda bir yaznn mqalsi il bal ftva vern ran aytullahlar mslman mscidlrini thqir edn, mslman qadnlarn namusuna toxunan, 1 milyon mslman yurdundan qovan xristian terrorulara ftva vermyib. Rsmi Tehran bir an da olsun bu cinaytlri trtmk mri vermi Ermnistan rhbrliyi il laqlri ksmyib. Ermnilr indi d deyirlr ki, Qaraba mharibsi zaman ran onlar n hyat yolu olub. ran prezidentlri R.Koaryan v S.Sarkisyan tez-tez Tehranda qbul edib, mkdalq sazilri imzalayblar. ran-Ermnistan mnasibtlrind thlksizlik aspekti d ciddi yer tutur. ran trfi hmi Ermnistana thlksizliyin tminind yardm edib v bu, indi d davam edir. Ermnistan Qrbin qoyduu qadaalara baxmayaraq randan qaz kmri kiliin balayb. Son vaxtlar ran v Ermnistan rsmilri yen d yksk sviyyd grlr keiriblr v strateji mkdal inkiaf etdirmk haqqnda byanat veriblr. Qrbin Ermnistana el bir irad tutduunu eitmmiik. Niy? Ermnistann vzin Azrbaycan bu cr hrkt etsydi, Qrb n deyrdi? Tamam baqa vziyyt yaranard. Htta Qrbin arxa durduu srailin Azrbaycana silah satmasn Qrb medias qrzli kild v bizim leyhimiz informasiya mkannda mxtlif mqsdlrl yaymaqda davam edir. Btn bunlarn fonunda Qrb v Ermnistan mediasnda Azrbaycana qar aparlan kampaniyann faktiki olaraq ran trfindn davam etdirildiyi qnatin glmk tin deyil. Bu mqam hm d ona gr tssfedicidir ki, rann dvltilik tarixind azrbaycanllarn yeri v rolu vzsizdir. ran dvltiliyi v azrbaycanllar Tannm fransz yazs v siyasi xadimi Alfons d Lamartin (XIX sr) yazrd ki, Tarix hadislr qrzsiz v sakit yanamaldr. ks halda o, dht glr v yrnmyin giridiyinin hqiqi tbitini anlamaz. ran tarixind azrbaycanllarn hlledici rolunu qbul etmmk Lamartinin qeyd etdiyi bu yanlla dar olmaq demkdir. Bu bir gerklikdir ki, hazrda randa 30 milyondan 199

ox azrbaycanl yaayr. Bu rqm ran tarixind dvltilik v mdniyyt baxmndan sas rol oynam etnosun kimliyini aydn gstrir. Yni ran Azrbaycan trklrinin bu corafiyada yaratd imperiyalara daxil olmudur. 642-ci ild rblr Nhavnd yaxnlnda farslarn ordusunu darmadan etdikdn sonra 1400 il onlarn dvlti olmayb. Slcuqlar, Qaraqoyunlular, Aqoyunlular, Sfvilr, farlar, Qacarlar XX srin vvllrin qdr ran corafiyasnda dvlt sahiblri olublar. rann zngin dvlt nnsi mhz bu ouztrk tayfalarnn tarixi xidmtidir. Tbriz hmi rann paytaxt olub. randa Azrbaycan ahzadsi kbarln v hakimliyin rmzi idi. XX srin vvllrind Qacarlarn hakimiyytini ingilislrin siyasti v ruslarn silah il mhv edndn sonra fars mslsi n xarld. 1935-ci ild ran dvlt ad kimi ilnmy balad ki, bu da lknin trk tarixini baltalamaq yolunda atlm nvbti addm idi. Sonra Cnubi Azrbaycann paralanmas v halinin sni miqrasiyas prosesi balad. Btn bunlara rmn, bu gn d randa azrbaycanllarn siyasi, iqtisadi, mdni, elmi tsiri bykdr. ran hakimiyytind azrbaycanllar oxluq tkil edirlr. Xamneyi v bstri d Azr baycan trklridirlr. Lakin tarixin istehzasdr ki, Tehrandan Xamneyi Tbrizdki bstriy masir tarixi mrhld btn azrbaycanllarn yegan mstqil dvlti olan Azrbaycana qar aksiya tkil etmk gstriini verir. z d sas olmayan, bhtan xarakterli msllri bhan edrk bu addm atrlar. Azrbaycanllarn mrdliyini, kiiliyini bil-bil guya mavilrin paradn keircklrini demk, z kkn xyantdir. Ona gr d Azrbaycan Respublikasnn Tbrizdki konsulluunun nnd azrbaycanllar azrbaycanllara qar aksiya keirmy mcbur ednlr bir sra tarixi mqamlara diqqt etsinlr. ran dvltiliyi Azrbaycan trklrin borcludur. Azrbaycan Prezidentinin BMT Thlksizlik urasnda sdrlik etmsi hm d ran n iftixar qayna olmaldr. Bunun vzind Shr-2 telekanalnn efirindn zhr tkmk hm d oturduun buda ksmk mnasn verir. Ermnistan medias Azrbaycan rhbrliyinin uurunu hans mnfi alarda tqdim edirs, ran medi200

as da eyni slubdan istifad edir. Onda bel xr ki, hr ikisi eyni mrkzdn sifari alr. Bu mrkzin xristian lklrinin birind olduu aydnlaanda rann z aybna kor olmad da bzilri n aydn olacaq. N yazq ki, bu gn Tbriz v Tehranda Azrbaycana etiraz edn sad dindalarmz rsmi Tehrann din faktorunu istismar etdiyini, z siyasi mqsdlri n alt evirdiyini yalnz o zaman baa dcklr. Gec olmayacaq ki?! Bizc, rann indi dost itirn vaxt deyil. Azrbaycanllar rann dvltilik tarixind hlledici rol oynad kimi, masir Azrbaycan dvlti rann suverenliyin hrmtl yanar. Ona gr d el bu gn Azrbaycann ran siyastini Tehranda qrzsiz v sakit drk etmy almaldrlar. Unutmamaldrlar ki, Azrbaycan Prezidenti lkmizin razisin dn rana qar kimsnin hrbi mliyyatlar aparmaq n hr hans kild istifad ed bilmycyini dflrl byan edib. Azrbaycan BMT-d rana qar sanksiya ttbiq etmyi nzrd tutan snd ss vermyn dvltlrdn biridir. Demli, Azrbaycan rann dvlt maraqlarna hrmtl yanar v szsz ki, zn qar da bu cr mnasibt gzlyir. Avroviziya yarmasnn Bakda keirilmsi rann dini dair lri nin v dnya ermniliyinin (Bu gn rann din qarda sanki Ermnistandr) lin Azrbaycana qar nvbti df qrzli mvqe nmayi etdirmk n sanki yeni bhan verib. Azrbaycann Avroviziyaya ev sahibliyi etmsi ermnilr ona gr srf etmir ki, dnya azrbaycanllarn n qdr inkiaf etmi olduunu z gz il grck, Azrbaycann bu cr mhtm tdbirlri keirmk qdrtind olduuna min olacaq. slind, mslmanlarn xeyirxah, mdni v baqalarna qar dzml olduunu gstrmk rana da ox lazmdr. Ax, bu dvlt dnyaya car kir ki, mn mslmanlarn haqqn, hququnu mdafi edirm. Bs onda n n Azrbaycann mslmanlarn terroru olmadn, md ni liyini, qdrtini dnyaya gstrmsin rsmi Tehran terror trt mk hdlri il cavab verir? Ona gr ki, rsmi Tehran dindn sui-istifad edir, onu mslmanlarn mdni v sivil obraz maraqlandrmr. Grnr, randa bzi dairlr mslmanlarn qorxunc terroru obraznn qalmasnda maraqldr ki, bundan bir sra dvltlr qar antaj v 201

hd kimi yararlana bilsin. Bu siyast mslmanlarla dnyann baqa xalqlar arasna sdd kir ki, rann khnlmi, kif iyi vern, insanlar zorla tsiri altnda saxlayan idaretm flsfsi bir az da nfs ala bilsin. Mhz bu kimi mqamda rsmi Tehranla bzi xristian dvltlrin (msln, Ermnistann) maraqlar st-st dr. Haqszla ba qaldrmayanlar onlardan glck hr pisliy qatlamaldrlar Tbii ki, rann ziddiyytli mvqeyin baxmayaraq, Azrbaycan dvlti slama diqqt yetirmkd davam edck. gr sovet dvrnd Azrbaycanda cmi 18 mscid vardsa, indi 2000- yaxn mscid faliyytddir. Son 10 il rzind Azrbaycanda dvltin yardm il 417 mscid tmir edilib. Azrbaycan dvlti lkdn knarda da dini mbdlrin tikilmsi v brpasna byk yardmlar gstrir. Dnya zr mslmanlarn hququnu qorumaq sahsind addmlar atr. Tsadfi deyil ki, Azrbaycan slam mkdalq Tkilatnn aktiv zvlrindndir. Azrbaycann slama bu cr nm vermsi fonunda rann hakim dairlrinin etdiklri baa dln deyil. Bu haqszla qar xlmaldr. Hzrt linin () yuxarda gtirdiyimiz szlri bunu tsdiq edir. Yni siyast n qdr zalm v amansz olsa da, insanlar haqszla mtlq ba qaldrrlar. rann dvltilik nnsinin memarlar olan azrbaycanllarn ana dilind thsil almaq hququnun lindn alnmas he bir rivy smr. Onlar ba qaldracaqlar. Azrbaycanllar yegan mstqil dvltlri olan Azrbaycanla dmn etmk chdi odla oynamaqdr. Buna da etiraz edcklr. Qarabada li qana bulam ermnilrin Tbrizd biznesin, soyqrm yrlrin, mdniyyt tdbirlrin rait yaradanlara qar x ednlr d az olmayacaq. Olmayan ermni soyqrmn mdafi edn bzi ran rsmilrindn Qarabada qtl yetirilmi mslman uaq, qadn v qocann hquqlarndan niy danmadqlarn, Xocalda yaanan insanlq dramna niy soyqrm demdiklrini soruacaqlar. Beydbann bir tvsiysini unutmamaq faydal olard: nsan zhrli aac kdiyini o zaman baa dr ki, aacn meyvsini onun zn yedizdirirlr. Azrbaycan tbii ki, mstqil xarici siyast kursunu bundan sonra da davam etdirckdir. Avroviziya yarmas uurla keckdir. 202

Azrbaycana, onun rhbrin atlan bhtanlar boa xacaqdr. Nec deyrlr, grnn daa bldi lazm deyil. Btn bunlardan sonra, ran siyasilri z vtndalar olan azrbaycanllarn zn nec baxacaqlar? Hans mnada mslmanlqdan, slam hmryliyindn, dini tssbkelikdn danacaqlar? Onda randa kimlrins nfsi daralacaq. Bu, mtlq ba verck! Newtimes.az 27 may 2012 5.4. Rusiya: yeni geosiyasi gc mrkzin doru 20 il bundan vvl Henri Kissincer Diplomatiya srind Rusiyan nzrd tutaraq sual edirdi: O, z tarixi ritmini brpa etmy v itirilmi imperiyan yenidn qurmaa can atacaqm? O, arlq mrkzini rq keirckmi v Asiya diplomatiyasnda aktiv itirak olacaqm? z srhdlri yaxnlnda, xsusil dyiknnarahat Orta rqdki qarqla hans prinsip v metodlarla reaksiya verck?1. Rusiya prezidenti Vladimir Putinin Rusiya Federasiyasnn xarici siyast kursunun reallamas tdbirlri haqqnda frman2 mhur alim v siyastinin suallarnn uzaqgrnliyini tsdiqlyir. Hmin frmanda hr suala cavab vardr. V.Putin yenidn prezident seilndn sonra ilk xarici sfr marrutu beldir: Minsk, Berlin, Paris, Daknd, Pekin, Astana. Bu marrutu Rusiya xarici siyastinin sas trayektoriyas kimi qbul etmk olar. V.Putin ittifaqa daxil olan dvltdn balayr (Belarus), Avropa ttifaqnn iki byk dvltin ba krk (Almaniya v Fransa), Mrkzi Asiyada ayaq saxlayr (zbkistan), sonra Uzaq rqin byk dvltind danqlar aparr (in), nhayt, Gmrk ittifaqna daxil olan Qazaxstanda sfr baa atr. V.Putinin yuxarda xatrladmz frmanna nzr salsaq, ilk xarici sfrin xsusi mna dadn grrik. Rusiya n MDB
Henry Kissinger. Diplomacy. New York: Simon & Schuster, 1994, 912 pp. s.8 . . URL: http://www.regnum. ru/news/1528564.html.
2 1

203

mkan xsusi geosiyasi hmiyyt ksb edir. Frmandan bir bnd: Mstqil Dvltlr Birliyi mkannda hrtrfli qarlql laqlrin v mkdaln inkiafna Rusiya Federasiyasnn xarici siyastinin aar istiqamti kimi baxmaq. Bu mkanda mkdaln perspektivi Avrasiya qtisadi Birliyinin formalamasna bal olmaldr. Birliyin qaps aqdr. Yeni inteqrasiya strukturlarnn beynlxalq mvqeyinin konkretldirilmsi d Rusiya xarici siyastinin sas hdflrindndir. Avropa ttifaq il brabrhquqluluq v qarlql faydallq prinsipin saslanan yeni sazi imzalanmaldr. Bunda mqsd A il laqlri iqtisadi v humanitar aspektd cmldirrk, siyasi aspektd msaf saxlamaqdr. Rusiya A-nin postsovet mkanna siyasi-hrbi tsirini minimuma endirmk kursu gtrr. Rusiya Uzaq rq lklri il mnasibtlrd frqli ritorikadan istifad edir. Frmanda deyilir: anxay mkdalq Tkilat il... oxtrfli diplomatiyann mxtlif formalarn fal surtd hrkt gtirmk. Avrasiya inteqrasiyasnn ilk yol xritsi Rusiya xarici siyastinin sas hdflrinin qsa xlassi gstrir ki, Avrasiya mkannda yeni geosiyasi proseslr balaya bilr. Moskva MDB mkannda inteqrativ proseslr yeni nfs vermy alr. nteqrasiya iqtisadi v humanitar sahlri hat etmlidir. Minsk, Daknd v Astanann ilk xarici sfr marrutu zrind olmas yalnz rmzi mna damr. Belarus Avropa istiqamtind, Qazaxstan v zbkistan is Asiya v Uzaq rq istiqamtind Rusiyann sas trfda kimi qbul edilir. Belarus il bal situasiya aydndr Rusiya bu dvltl btn mmkn istiqamtlrd laqlri inkiaf etdirmk strategiyasn seib. Qeyd edk ki, frmanda baqa he bir dvltl bu sviyyd mkdalqdan danlmr. Almaniya v Fransann, Avopa lklri kimi geosiyasi aspektd Rusiya n xsusi geosiyasi hmiyyti vardr. lk nvbd AB-a alternativ gc olmaq baxmndan Berlin v Paris Moskvaya ox lazmdrlar. Bununla yana, in mslsind Rusiyann ehtiyatl davranmas lazm glir ki, bu ynd d Fransa v Almaniyadan srfli 204

trfda yoxdur. nki Avropa in dalasndan ox qorxur v Rusiyadan divar kimi istifad etmy alr. Rusiyann Mrkzi Asiyada Qazaxstan v zbkistan semsinin geosiyasi sbblri var. zbkistan hmin regionda AB-a n ox mqavimt gstrn dvltdir. Bu lk GUAM-dan da xb v xarici siyastd Rusiya faktorunu ox nzr alr. zbkistan potensial imkanlarna gr, Mrkzi Asiyada Qazaxstandan sonra ikinci dvltdir. Digr trfdn, bu lk Uzaq rq gedn enerji marrutlarnn stnddir. zbkistan Trkmnistan, Qrzstan v Tacikistanla hssas mnasibtlr malikdir. stniln vaxt hmin dvltlr tsir etmk olar. fqanstan istiqamtind d zbkistan sas mntqlrdn biridir. Btn bunlara gr, zbkistan Mrkzi Asiyann geosiyasi konfiqurasiyasnda sas punkt kimi gtrmk olar. Qazaxstan Belarusdan sonra Rusiya il n sx laqsi olan lkdir. Bu dvlti mumiyytl, Uzaq rq alan qap hesab etmk olar. Rusiya hmin istiqamtd btn geosiyasi planlarnn sas punktlarndan biri kimi Astanan grr. V.Putinin ilk xarici sfr Belarusdan balayb, Qazaxstanda nqt qoymasnn inc geosiyasi mnas vardr. O, sanki Rusiyann trafnda formalaa bilck glck geosiyasi konfiqurasiyann srhdini gstrir. El bu aspektd d Pekinin ayrca rolu vardr. Byk in sddin doru Rusiya prezidentinin ilk xarici sfr marrutuna Z.Bzejinskinin dnyann geosiyasi arlq mrkzi Qrbdn rq doru srr1 fikrinin inda baxanda dndrc mqamlar grrk. Rusiya AB-la in arasnda gedn qlobal liderlik oyununda xsusi bir mvqe seir. lk nvbd Moskva dnyann iki byk iqtisadi gcnn yarna birbaa qarmr. ksin, bir qdr knarda durub, onlarn mbarizsini izlyir v eyni zamanda, hr ikisi il mkdal in1

Zbigniew Brzezinski. Balancing the East, Upgrading the West. U.S. Grand Strategy in an Age of Upheaval // Foreign Affairs, January/February 2012. URL: http://www.foreignaffairs.com/articles/136754/zbigniew-brzezinski/balancingthe-east-upgrading-the-west. 205

kiaf etdirir. Rusiya Mrkzi Asiyan n AB-a, n d in gzt getmk istmir. anxay mkdalq Tkilat (T) rivsind Moskva Pekinl yaxn trfdadr. Ken il bu tkilatn yaradlmasnn 10 ili tamam oldu. ndi T-in qlobal geosiyasi miqyasda rolunu yeni sviyyy qaldrmaq vzifsi qarda durur. V.Putinin in sfrind bu msl sas yerd durmaldr. Bu addmla Rusiya v in Mrkzi Asiya v Uzaq rqd amerikan idariliyinin qarsna sdd kmk niyytinddirlr. T hr eydn nc Mrkzi Asiyann enerji dayclar mslsind Qrbin planlarna qar durmaqda rol oynamaldr. Burada inin ayrca hmiyyti vardr. in onu hat edn dvltlrl mnasibtind ehtiyatldr. inin trafnda byk gclr (Hindistan, Rusiya v Yaponiya), mharib ocaqlar (fqanstan) v inkiaf edn dvltlr qrupu (Koreya, Vyetnam, Sinqapur, Malayziya v s.) vardr. AB is Sakit okean regionuna nzart planlarn hyata keirmkddir. Btn bunlara gr, in bir trfdn, trafndak dvltlrin ox qabaa getmsini istmir v bu aspektd AB ona lazmdr. Digr trfdn is, in AB-n tk hegemonluunu qbul etmir. Tmkinli, hiylgr v sbrli in siyasti bu dilemma zrind qurulub1. H.Kissincer v A.Fridberq (Priston Universitetinin professoru, Dik eyninin xarici siyast zr mslhtisi) son kitablarnda in siyastinin bu trfini thlil ediblr2. Geosiyasi qvvlr nisbti dyi bilrmi? Rusiya prezidentinin xarici sfr marrutu v onun arxasnda duran bzi mqamlar meydana bir ne sual xarr. Rusiyann Avrasiya inteqrasiyas plan konkret mzmun ksb ed bilrmi? Bel grnr ki, Moskva MDB mkannda getdikc iqtisadi v humanitar msllr daha ox diqqt yetirck. Qrbin postsovet mkan lklrin qar qrzli mvqeyi, mnaqilrin hllin ikili standartlarla yanamas, Avropann bhran zolana dmsi, AB-n rngli
Henry Kissinger. On China. New York: Penguin Press, 2011, 608 pp. Aaron Louis Friedberg. A Contest for Supremacy: China, America, and the Struggle for Mastery in Asia. New York: Norton, 2011, 352 pp.
2 1

206

inqilablar siyastindn l kmmsi v mslman dvltlr qar tutduu mvqed ziddiyytli mqamlarn ox olmas, Rusiyann ansn artrr. Moskvann bu prosesd myyn yer qdr indn istifad etmk niyyti baa dlndir. Dnyann geosiyasi aktivliyi rq doru genilnirs, Qrbi Mrkzi Asiyada bada Rusiya v in olmaqla dvltlr qrupunun qarlamas maraql olard. Txmin etmk olar ki, yaxn perspektivd geosiyasi hadislrin sas mrkzi mhz Mrkzi Asiya olacaq. Cnubi Qafqaz bu halda aktiv mbariz meydannn arxa cbhsi olur ki, bu da situasiyan son drc hssas edir. Mnaqilrin hllind qeyri-myynliklr arta bilr. Byk gclrin onlardan sni istifad etmk istyinin gclnmsini gzlmk olar. Bel vziyyt postsovet mkan lklrinin bzilrini strateji seimlrind dyiiklik etmy meyllndir bilr. Dnyann Qrb v Rusiya-in ikiliyinin balq etdiyi geosiyasi gc mrkzlrin blnmsi oxqtbllk modelini sual altna alr. Lakin hr bir halda Rusiyann xarici siyastd yeni mrhly qdm qoymasnn qlobal miqyasda geosiyasi mnzrd ciddi dyiikliklr tkan vercyi bhsizdir. Artq yeni mrhld aktorlar kimi planlar v mqsdlr d dyiir. Avrasiya geosiyasi mkannda hr bir dvltin z yerini myynldirmsi mslsi aktuallar. Z.Bzejinskinin byk ahmat taxtasnda yeni partiyan Putin balayr. Nvbti gedii kim edck? Newtimes.az 5 iyun 2012 5.5. Rusiyann strateji drinlik siyasti Avrasiyada yeni geosiyasi konfiqurasiya 7 may 2012-ci il. Vladimir Putin Rusiya Federasiyasnn xarici siyast kursunun realladrlmas tdbirlri haqqnda frman imzalayb (bundan sonra qsaca frman). Dnya siyasi dairlri bunu adi snd kimi qbul etmyiblr. Onun thlilin oxlu sayda yazlar hsr edilib. Xsusil, Qrb analitiklri, politoloqlar v siyastilri frmann mahiyytini drk etmy alrlar. Sbb ndir? Rusiya zr mhur mtxssis Jean Geronimo Kanadann Mondialisation.ca saytna verdiyi msahibd qlobal geosiyasi konfiqu207

rasiya il bal maraql fikirlr sylyib1. O, Avrasiya mkannda byk geosiyasi gclrin (AB, Rusiya, Avropa ttifaq v in) soyuq mharibdn srin mhariby kediyini deyir. Yni indi geosiyasi gclr qardurman nisbtn yumaq mnasibtlr mstvisin keiriblr. Soyuq mharib dvrndki mbariz motivlri, hegemonluq v rqibi zifltmk strategiyas qalr. Bu parametrlr zr Avrasiya mkannda yeni geosiyasi konfiqurasiya formalar. Rusiyann xarici siyast kursu bu dyimy uyunlama chdidir. Hmin dyimlr hans faktorlarda ifad olunur? Birinci faktor rb lklrind itialarn genilnmsi v ktlvi hal almas il baldr. Bu, Rusiya n Avrasiya mkannda qeyri-sabit srhd zonasnn yaranmas anlamna glib. Suriya bu srada indi hadislrin episentrini tkil edir. Bundan sonra silklnmlr postsovet mkanna sraya bilr. Hmin prosesin sas geosiyasi faktoru dindir. nki rb baharnda dini faktor sas hrktverici qvv saylr. Dini hmrylik, halisinin 15%-i mslman olan Rusiyann Qafqaz v Mrkzi Asiya il srhdlrind gcl silklnmlr yarada bilr. kinci faktor AB-n Raketdn Mdafi Sistemlrini (RMS) Avropaya yerldirmsidir. Moskva bunu gc tarazlnn pozulmas kimi qbul edir. nc faktor fqanstanda ba vern hadislrl baldr. Kreml hesab edir ki, NATO sgrlrinin fqanstandan kilmsi il, bu lkdn radikal dini ideyalarn postsovet mkanna yaylmas imkan geniln bilr. Tsadfi deyil ki, zbkistan MDB rivsind azad ticart zonasnn yaradlmasn bu mkann thlksizliyinin tmini il birbaa balayr. Btn Mrkzi Asiya dvltlri bu mqam ayrca qeyd edirlr. Qazaxstann inl srhdd olan hrbi mntqsind ba vern mmmal ktlvi qtl hadissi, aq deyilms d, xbrdarlqdr. Nhayt, enerji faktoru Avrasiya mkannda yeni konfiqurasiyaya ciddi tsir edir. Rusiya drin strategiya xttini seir. Yni Qrbin drinliklrin tsir ed bilck geosiyasi parametrlr formaladrr.
1

La pense stratgique russe Guerre tide sur lchiquier eurasien. Entretien avec Jean Gronimo Centre de recherche sur la mondialisation (CRM), 23 fvrier 2012 URL: http://mondialisation.ca/index.php?context=va&aid=30607.

208

Ukraynann taxl mhsulu v Qazaxstann enerji ehtiyatlarna nzart bhran iind olan Avropaya tsir mexanizmi ola bilr. Bununla Moskva zn bal bir geosiyasi mkan formaladrmaq istyir. Hmin mkann msuliyytini v dotasiyasn is boynuna gtrmr. Rusiyann xsusi kontinental gc V.Putinin xarici siyastl bal imza atd frmannn mzmunu qeyd ediln geosiyasi parametrlri nzr alr. Bu kursun flsfsi beynlxalq mnasibtlrin yeni polisentrik sisteminin formalamas raitind praqmatizm, aqlq v oxvektorluluq prinsiplri sasnda Rusiya Federasiyasnn milli maraqlarnn tmin edilmsindn ibartdir (2). Grnr ki, Rusiya indiki mrhld AB-n hegemonluq siyastin qar oxqtbl dnyada gc tarazlnn saxlanmas prinsipini qar qoyur. Bu, Rusiyann xsusi kontinental supergc olmasndan irli glir. Corc Fridman Vladimir Putinin yenidn prezident seilmsi il bal yazr: Putinin missiyas Rusiyaya sabitlik v thlksizliyi qaytarmaqdan ibartdir. Bu, dnyada n byk, daxiln qeyri-bircins v potensial dmn olan nhng dvltlrl hat olunmu lknin lideri n mhm vzifdir1. Bu cr geosiyasi xsusiyytlrin nzri izahn H.Kissincer Diplomatiya srind vermidir2. O, AB-la Avropan mqayis edrkn yazr ki, AB- tarixn gcl dvltlr hat etmdiyindn, onun n gc tarazl xarici siyastin strategiyas olmayb. Avropa dvltlri is hmi potensial dmn dvltlrl hat olunub. Ona gr d Avropa dvltlrinin xarici siyasti n tqribn eyni gc sahib dvltlrin mvcudluu raitind tarazlq prinsipi sas olmudur3. Dorudur, Rusiyan tipik Avropa dvlti hesab etmirlr. Lakin onun xarici siyasti srf kontinental gcn mahiyytin uyundur.
George Friedman. Putins Evolving Strategy in Europe // Stratfor, May 8, 2012. URL: http://www.stratfor.com/weekly/putins-evolving-strategy-europe?utm_ source=freelist-f&utm_medium=email&utm_campaign=20120508&utm_ term=gweekly&utm_content= readmore&elq=5c9cacdd235446d1a761002610e4cd02. 2 Henry Kissinger. Diplomacy. New York: Simon & Schuster, 1994, 912 pp. s.10-19 3 Yen orada, s.12-13
1

209

H.Kissincerin bu tezislri inda Rusiyann yeni xarici siyast prioritetlrin nzr salanda, onun daxili mntiqi aydn olur. Faktiki olaraq, hr bnd byk geosiyasi mrkzlr arasnda gc tarazln tmin etmy xidmt edir. Bu ballqda iki mqama nzr salaq. Putin vvlc Rusiyan daxiln birldirmk v sabitlik yaratmaq xttini sedi. Bunun n Qafqazda separatizmi sngitdi, lkni oliqarxlardan tmizldi, iqtisadi v siyasi sistemi mrkzldirdi. Prosesd gc strukturlar ciddi rol oynad. Bu, mahiyytc, klassik Rusiya idariliyinin yeni tarixi raitd qeyri-klassik improvizasiyasdr. kinci addm Rusiyann yaxn xaricd daha fal siyast yerit msindn ibart olmal idi. Lakin yaxn xaric lklrinin ksriyyti Rusiyadan z dndrmidi, stlik, A v NATO lknin srhdlrin doru irlilyirdi. Bel situasiyalarda nnvi Rusiya reaksiyas hrbi gc ttbiq etmkdn ibartdir! V.Putin masir raiti nzr alb, baqa yol sedi. O, Qrbi diplomatik yolla daxildn paralamaq kursuna stnlk verdi. Bunun n Qrb dvltlri il ikitrfli sazilr imzalayb, onlar sakitc z-z qoymaa ald. Bu id Rusiya enerji faktorundan siyasi mhartl istifad etmy balad. V.Putin Almaniya, Fransa v taliya il mnasibtlri yaxn mkdalq sviyysin qaldrd. ox kemdi ki, Avropan imaldan imal axn, cnubdan is Mavi axn layihlri mngnsin ald. Bu layihlr Belarus, Ukrayna v Moldovan Avropa n enerji tchizat baxmndan bir qdr aa statusa sald, Baltikyan lklrl A-nin baqa dvltlri arasnda nisbi soyuqluq yaratd, NATO-nun rq genilnmsini mrkkbldirdi (Ukrayna v Grcstan istiqamtind). Putin Fransa il qlobal geosiyasi msllrd AB v Byk Britaniyaya qar tandem yarada bildi (msln, AB-n raq siyastini Moskva v Paris birg qnad). Bunlara paralel olaraq, Rusiya kapital Avropann enerji nhnglrini ial etmy balad. Byk Britaniya hycan siqnal alrd ki, Avropann iri irktlrinin shmlrinin xeyli hisssi Rusiya maqnatlarnn lin keib. Onlar Putin yaxn adamlar idilr. Bununla V.Putin iki mqsd nail oldu. Birincisi, thlkni Rusiyann srhdindn uzaqladrd. kincisi, Qrb cbhsini paralad. 210

V.Putin bu df prezident krssn ylnd artq qarsnda dyimi Avropan grd. Bhran iind olan Avropa daha ox daxili problemlrin diqqt yetirir. Rusiya A siyastind dzlilr edir. O, Avropa daxilindki paalanman saxlamaqla, oradan maliyy v texnologiya dstyi almaq istyir. A-Rusiya sammiti gstrdi ki, bu istiqamtd Moskvann anslar az deyil. Hllik Rusiya A il sosial-iqtisadi, elmi-texnoloji mkdal gclndirmyi planladrr. Bununla yana, geosiyasi aspektd mttfiqliyi Uzaq rqd axtarr. Mrkzi Asiya v in bu sbbdn V.Putinin bir sfrinin ortaq hdfi oldu. Ancaq bu siyast ox mhm bir istiqamti Qafqaz klgd qoymamal idi. Rusiyann yeni xarici siyast kursunun dyn nqtlri Yuxardak geosiyasi faktorlar Rusiyann xarici siyastinin yeni prioritetlrinin myynlmsind istiqamtverici rol oynayb. Sndd xarici siyastin hazrk tarixi mrhl n strateji mqsdi Rusiyann daxili monolitliyini gclndirmk sasnda postsovet mkannda geosiyasi inteqrasiyaya nail olmaq v qlobal gclrl tarazl tmin etmk hesabna Avrasiya birliyin tkan vermkdn ibartdir. Bu zaman Rusiya daxilind v ona bitiik razilrd (yaxn xaric) konkret smr vern diplomatik-siyasi faliyyt nzrd tutulur. Qlobal gclrl mnasibtlrd is vaxt udmaq taktikasna stnlk verilir. Vaxt qazanmaq taktikasnn sas sbbi yuxarda sadaladmz parametrlr zr Rusiyann daxilin olan thlklri neytralladrmaqdr. Bu prosesin fonunda Rusiyann daxili monolitliyi v yaxn xaricin inteqrasiyas hyata keirilmlidir. Bundan sonra is btvlkd Avrasiya mkannda inteqrasiya modelinin konkret reallamas mrhlsi balamaldr. Sndd Rusiya xarici siyasti iki geni sahni Asiya-Sakit okean v Avro-Atlantika mkanlarn hat edir. Hr iki istiqamtd konkret vziflr qarya qoyulur. Asiya-Sakit okean regionu istiqamtind yeridiln siyastd inteqrasiya proseslrin yardm etmk v...beynlxalq thlksizlik strukturunun formalamasna dstk vermk (2, z bndi) nzrd tutulur. Avro-Atlantika istiqamtind is beynlxalq hquq sasnda brabr v blnmz 211

thlksizlik sistemi yaratmaq, ...NATO il mnasibtlri Rusiyann maraqlarn nzr almaqla inkiaf etdirmk, ...Avropada thlksizlik modelind islahatlar aparmaq... (2, k bndi) diqqt mrkzinddir. Grndy kimi, bu sas istiqamtlr arasnda frqlr Rusiyann thlksizliyini tmin etmy baldr. Bununla bal sndd konkret punktlar nzrd tutulub. Onlar rti olaraq sviyyy ayrmaq olar. Birinci sviyy sndin 1-ci punktunda ifad edilib: Rusiya Federasiyasnn uzunmddtli inkiaf, onun iqtisadiyyatnn modernlmsi, lknin dnya bazarnda brabrhquqlu mvqeyinin mhkmlnmsi n uyun xarici rait yaratmal1. Sonrak punktda bu mqsd nail olmaq n konkret diplomatik tbbslri hyata keirmk ifad olunub. Bunlar BMT-nin dnya ilrind rolunu yksltmk (b punktu), mxtlif inteqrativ beynlxalq tkilatlar (BRCS, iyirmilr qrupu, skkizlr qrupu, anxay mkdalq Tkilat) istiqamtind oxtrfli diplomatiyadan aktiv istifad etmk (v punktu) v qlobal thlk v arlara qar beynlxalq kollektiv mqavimt tkil etmkdir(q punktu). Rusiyann bu seimlri etmsinin konkret sbblri var. Ken srin 90-c illrindn BMT dnya ilrini hll etmkd bhran keirir. AB faktiki olaraq tkbana istdiyi qrarlar bu qurumdan keir bilir. Rusiya AB-n hegemonluq planlarnn qarsn NyuYorkda BMT-d ksmk istyir. Bunun n BMT tkmillmli v aktiv surtd dnya ilrini tnzimlmlidir. Rusiya paralel olaraq inteqrativ qlobal v regional tkilatlar daxilind diplomatik fall artrmaqla birqtbllyn brpa edilmsin mane olmaa alr. Qlobal geosiyasi mhitd oxqtbl dnya modelini konkret realladrma nzrd tutur. Bu, Rusiyann daha gcl AB-a qar cbh yaratmasna imkan verrdi. Nhayt, qlobal miqyasda zn gstrn thlklr qar kollektiv mqavimt tkil etmkl hm d geosiyasi thlksizliyin tminin lverili rait yaratmaq olar. Bu punktda ktlvi qrn si . , 7 2012. URL: http:// kremlin.ru/acts/15256.
1

212

lahlarnn yaylmas, beynlxalq terror v regional mnaqilrin ks olunmas tsadfi deyil (bax: 2, q bndi). Sadalanan diplomatik-siyasi faliyyt iki sviyyd hyata keiriln tdbirlr vasitsi il konkret ntic vermlidir. Onlarn birincisi postsovet mkan lklrin ynlmi siyastdir. Sndd bu siyastin sas istiqamti qeyd olunub. Birinci istiqamti Ukrayna, Belarus, Moldova tkil edir. Burada mhm bir mqam qeyd edilmlidir. Sndd Ukraynann ad kilmir. Bir sra analitik v politoloqlar bunu sndin atmayan trfi hesab edir1. Lakin slind, Rusiya ustalqla Ukrayna faktorundan istifad edir. Sndd Belarusla laqlrin btn istiqamtlrd rtsiz inkiaf etdirilmsi zrurti gstrilir. Moldovaya mnasibtd is ikibal bitrflik mvqeyi fonunda Dnestryanya xsusi status verilir. Yni Ukrayna istiqamtdn geosiyasi mhasiry alnr Rusiya rqdn, Belarus cnub-qrbdn v Moldova imal-qrbdn. Ukrayna Qrb n ox hmiyytli lk olduundan onunla bal planlar sndin yazlmam hisssin salnb. ndiki mrhld Ukrayna azad ticart zonas n lazmdr. Ondan istifad edib, Moskva Avropann strateji drinliyin nfuz edir v onun fonunda vaxt qazanr. Sndd Rusiyann Qafqaz siyasti d ksini tapb. Burada Grcstanla bal konkret mvqe bildirilir. Abxaziya v Cnubi Osetiya hmin sndd yeni mstqil dvlt kimi tqdim edilir v onlarn mdafi olunmas vacibliyi vurulanr. Bu, Grcstan istiqamtind vziyyti myyn mrhly qdr sabit saxlamaq istyindn xbr verir. Grcstan Rusiya xofunu daim zrind hiss etmlidir, lakin Moskva hllik bu mkanda AB-la toqqumaya getmk istmir, nki gc atmr. Hm d Ermnistan v Azrbaycan mslsi var. Ermnistan sndd Dalq Qarabala bal yalnz mumi fikir bildirilmsindn ox narahatdr. Ermni politoloqlar v onlara yaxn olan analitiklr bundan hycanlanrlar. Rusiya kimi seir
. / Regnum, 7 2012. URL: http://regnum.ru/news/analitics/1528564. html.
1

213

 Ermnistan, yaxud Azrbaycan kimi suallar verirlr1. Onlarn tla sassz deyil. Rusiya Ermnistan znn forpostu hesab edir. Rsmi rvan onun tam nzarti altndadr. Bu fikri sndd qeyd etmyin mnas yoxdur. gr Rusiya n Ermnistann geosiyasi hmiyyti dyisydi, sndd qeyd edilrdi. Yni Ermnistan khn rolunda qalmaldr v o, gzlmlidir. Nyi? Msl Azr baycanla baldr. Azrbaycan Cnubi Qafqazn aar lksi kimi Rusiya n byk hmiyyt dayr. Azrbaycan z iqtisadi, mdni v geosiyasi potensialna gr, Rusiyann regionda sas trfdadr. Yaxn rqdn radikal dini thlknin aktuallad bir mqamda Azrbaycana qar ox ehtiyatl olmaq lazmdr. sas faktor is Trkiydir! Mlumdur ki, Azrbaycan tk deyil, yannda hmi Trkiy var. Anadolu plngi Rusiyann Yaxn v Orta rqd yaxn mttfiqi ola bilr. Ankarann blgd rolu srtl artr. Trkiy bir ox prinsipial msllrd mstqil siyast yeridir. Rusiya avrasiyalq siyastind Trkiyni nzr alr. Moskva Dvlt Beynlxalq Mnasibtlr nstitutunun tdqiqats Vladimir Avatkov yazr ki, Rusiya btn Avrasiya mkann birldirn ideyaya stnlk vermlidir2. Trkiynin Qafqazda maraqlar var. O srada Azrbaycan birinci yerddir. Demli, Azrbaycan mslsi Rusiya n indi ox vacibdir. Ancaq Ermnistan qcqlandrmaq da Kreml srf etmir onun AB-n auuna dmsindn ehtiyatlanr. Ona gr d Ukrayna mslsind olduu kimi Azrbaycan v Ermnistan sndin yazlmam hisssind yer alb. Rusiyann xarici siyastinin Qafqaz istiqamtind bu cr mz mun ksb etmsi Azrbaycann ansn artrr. Bli, bzilrinin txmin etdiyi kimi, Rusiya Azrbaycan n qorxu deyil, ksin,
. / Regnum, 8 2012. URL: \http://regnum.ru/news/analitics/1528630.html. 2 . / Regnum, 8 2012. URL: http://./news/fd-abroad/turkey/analitics/1528772.html.
1

214

yeni sviyyd mkdalq imkandr. nki Putinin evik alyanslar modelin Azrbaycan uyun reaksiya vermkl regionda geosiyasi mvqeyini mhkmld v Rusiya il daha etibarl mkdal inkiaf etdir bilr. nc istiqamti Mrkzi Asiya tkil edir. Bu istiqamtd Ru si yann zbkistan ilk srada ziyart etmsi yuxarda qeyd etdi yi miz radikal dini qruplarn yarada bilcyi thlk il baldr. AB fqanstan trk etdikdn sonra hmin istiqamtdn radikal dini qruplar zbkistan v Rusiyan thdid ed bilr. Qazaxstan is gmrk ittifaqnn zv kimi artq Rusiya il inteqrasiyann ilk mrhlsini kemidir. Rusiyann xarici siyastinin prioritetlri arasnda Uzaq rq, o cmldn in byk nm verilmsi qismn yuxarda apardmz thlildn aydndr. Bu, sndd ikinci sviyy mkdalq dairsini tkil edir. Sndin z bndind in, Hindistan, Vyetnam, Yaponiya v b. Uzaq rq lklri il strateji mkdal inkiaf etdirmk aq qeyd edilir. Sndin nc sviyy mkdalq dairsi AB v A-ni hat edir. Bunlarla bal ehtiyatl v msafli laqlr qurmaq strategiyas mvcuddur. A il ortaq insani v iqtisadi mkan yaradlmasndan danlr (j bndi), AB il brabrhquqlu, bir-birinin daxili ilrin qarmamaq, maraqlara qarlql hrmt prinsiplri sasnda sabit v davaml mnasibtlrin formaladrlmas qeyd edilir (i bndi). Grnr, Rusiya AB v Avropa istiqamtind daha ox vaxt qazanmaq taktikasna sadiq qalr. Rusiya strateji drinliyi hdf alr Rusiya xarici siyastinin prioriteti MDB mkannda inteqrasiyaya nail olmaqdan ibartdir. Bunun n Avropa v Asiya qitlri daxil olmaqla, geni bir sahd aktiv diplomatik-siyasi faliyyt nzrd tutulub. Rusiya hm xarici siyastin hyata keirilmsi sullarnda, hm d mzmununda yeniliklr etmkl oxqtbl dnya modelini brqrar etmy alr. O, mxtlif istiqamtlrdn thlk gzlyir. 215

Moskva postosvet mkannda iqtisadi maraqlar uyunladrmaqla strateji drinliy nail olmaq xttini seib1. AB-da Rusiyann bu planna mnasibt birmnal deyil. Bzilri Amerikann Rusiyan baa dmsini vacib sayr. Vainqton Strateji Tdqiqatlar v Beynlxalq Mnasibtlr Mrkzinin mkda Endry Kains qeyd edir ki, AB-Rusiya mnasibtlrinin n dinamik dvr artq arxadadr. ndi Amerika Cekson-Venik dzliini lv etmli, Rusiyann TT-y zvlyn dstklmlidir v irliy doru addm atmaldr2. Rusiyann xarici siyastinin prioritetlrind MDB n vacib geosiyasi mkan kimi qeyd edilir. Bu mkann znd d Moskva hmiyytlilik drcsin gr dvltlrl mnasibtin strategiyasn hyata keirir. Snddn grnr ki, Ukrayna, Azrbaycan v zbkistan mxtlif istiqamtd Kreml n ox hmiyyt dayr. zbkistan Rusiya artq z trfin k bilibs, Ukrayna v Azrbaycanla bal bir qdr gzlm mvqeyinddir. ox ey geosiyasi proseslrin bundan sonrak gediindn asl olacaq. Rusiyann hazrda n ox ehtiyat etdiyi faktor rb bahar dalas il rq trf irlilyn radikal dinilikdir. AB Rusiyann trafnda RMS yaratmaqla Avropa dvltlrini mdafi etdiyini gstrir. Paralel olaraq, Rusiyann daxilind ixtilaflar trtmy alr. Bunu Rusiyann geosiyasi sxdrlmas (Corc Fridman) adlandrrlar. Rusiyann xarici siyastin prioritetlri il bal qbul etdiyi sndd AB-n bu siyastini neytralladrmaa ald grnr. Paralel olaraq, rsmi Moskva Uzaq rqd yeni geosiyasi gc mrkzi yaratmaqla qlobal mbarizni axlndirib, vaxt qazanmaq istyir. Onun mqsdi MDB mkannda mhkm iqtisadi, mdni, humanitar v geosiyasi birlik yaratmaqla AB-n tsirini neytralladrmaqdan ibartdir. Bu aspektd gzlmk olar ki, MDB lklrind rus mdniyyti v rus dilinin daha geni yaylmas il bal yeni addmlar atlacaq.
George Friedman. Russias Strategy // Stratfor, April 24, 2012. URL: http:// www.stratfor.com/weekly/russias-strategy. 2 , . : / Radio Free Europe, 8 2012. URL: http://www.svobodanews.ru/content/ article/24573942.html.
1

216

Qlobal miqyasda ba vern bu proseslrin sonu nec ola bilr? Dnya yen iki qtb blnckmi? Yaxud oxqtbl dnya modeli brqrar olacaq? Birmnal proqnoz vermk tindir, lakin Z.Bzejinskinin Byk ahmat taxtasnda dnyan silkly biln proseslrin getdiyi bhsizdir. Newtimes.az 25-26 iyun 2012 5.6. Uzaq rq yeni qaynar region Qlobal geosiyast n yeni ciddi problem yetimkddir. Uzaq rqd AB v inin nfuz urunda mbarizsi daha da grginlib. Pekind hesab edirlr ki, Amerika lkni dnizdn mhasiry alr. Byk mbariznin lamtlri rb bahar dnyann geosiyasi mnzrsin ciddi tsir gstrir. Hazrda Yaxn v Orta rq qlobal miqyasda siyasi mhitin n ox diqqt yetiriln mkandr. Lakin bunun Uzaq rqd ba vern geosiyasi proseslri klgd qoyduunu demk yanllq olard. Orada dnyann n byk gclri nfuz urunda mbariz aparrlar. AB KV-i lknin hrbi-dniz donanmasnn 80%-ni Sakit okean hvzsin toplad haqqnda informasiyalar yayb. Vainqton n masir hrbi gmilrini hmin blgy yeridir. lk baxdan bunun n el bir sbbin olmad qnati yarana bilr. nki hllik hmin regionda mharib aparan lk yoxdur. Daha geni miqyasda vziyyt nzr saldqda is baqa mqamlar meydana xr. inin srtli inkiaf tempini saxlamas Qrb siyastilrini dndrr. Pekinin bir ne ildn sonra AB-la qlobal miqyasda rqabt apara bilck gc sahib lk olaca ehtimal olunur. Bzi proqnozlara gr, Pekin htta dnya lideri ola bilr. Bunu in rhbrliyi inkar edir. Onlar zlrini inkiaf etmkd olan lklr srasna aid edirlr. Lakin real rqmlr baqa mnzrni or taya qoyur. 217

Qrbd Vainqtonun hmin rqabtdn qalib xmas ansnn yksk olmad qnatind olan analitiklr var. AB bu mbarizd uduzmamaq n sistemli hyata keiriln geosiyasi kurs yrtmy balayb. Qrbin tannm politoloqlar da (msln, H.Kissincer v Z.Bjezinski) AB-in rqabtinin dnyann glck geosiyasi mnzrsinin sas mslsi olaca qnatinddirlr. Bu prosesd kimin daha ansl olduunu birmnal myynldirmk tindir. Hr hans tsadf qvvlr nisbtini kskin dyi bilr. Asiya-Sakit okean regionunda gedn geosiyasi v iqtisadi pro seslr onlarn bu proqnozlarnn sasl olduuna dlalt edir. Eyni zamanda, Amerika n geosiyasi risk faktorunun yksldiyi ts srat yaranr. Uzaq rqin ada mnaqilri Dnya KV-ind Uzar rql bal yaylan mlumatlar v ana lizlrin thlili gstrir ki, bu mkanda bir ne mnaqi oca yaranmaqdadr. Onlar iki qrupa blmk olar. Birincisi, region lklrinin bir-birin qar olan razi iddialar. Onlar, sasn, adalarla baldr. Maraqldr ki, hmin mnaqilrin bir trfi hmi in olur. inin Vyetnam, ndoneziya, Filippin v Bruneyl Parasel adalar il bal problemlri vardr. Parasel adadan ibart arxipelaqdr. O, Cnubi in dnizind yerlir. inin Yaponiya il d ada problemi meydana xb. Yaponiya Senkaku adalarnn (in dilind ad Dyaoyuydao) ona mxsus olduunu byan edib v onlar satn alb. Rsmi Pekin Tokionun bu addmna da srt reaksiya verib. in hmin raziy hrbi gmilr gndrib. Hazrda adalar trafnda Yaponiya il in arasndak grginlik davam edir. Bs bu regional mnaqilrin AB-la n laqsi var? inin Global Times v Jenmin Jibao qzetlrinin yazdqlarna gr, Amerikann hmin msllr birbaa aidiyyti vardr. Global Times avqustun 6-da drc ediln saynda qeyd edirdi ki, AB baa dmlidir ki, Cnubi in dnizi il Aralq dnizi arasnda byk frq var. Yni Amerika Yaxn rql Uzaq rqi shv salmasn. 218

Jenmin Jibao is daha kskin ifadlr ildib: Biz AB-n stn qqra bilrik: mumla!. in trfdn bu cr reaksiyalarn olmas sassz deyil. Msl ondan ibartdir ki, AB-n regionun inl rqabt aparan lklrin hmiyytli hrbi yardm il ada problemlrinin alovlanmasnda paralellik vardr. Vyetnamn Kamran portunda AB hrbi-dniz donanmasnn gmilri peyda olublar. Amerikanlar Vyetnam v Filippinl birg hrbi tlimlr keiriblr. AB Filippin ordusunun modernlmsin yaxndan kmk edcyini bildirib. Btn bunlar bu ilin aprelind adalarla bal mbahislrin qalxd vaxta tsadf edir. Vainqton inl Yaponiya arasnda adalarla bal yaranm m bahisd birmnal Tokionu mdafi edir. O cmldn, AB Gndoan lky hrbi yardmlar artrr. Bellikl, adalar problemi fonunda AB-n in srhdi boyunca hrbi tzyiqlri durmadan artr. inin su srhdlri boyunca lav hrbi gmilr yerldirilir. Amerika Yaponiya v Cnubi Koreyaya yeni silahlar gndrib. Asiya-Sakit okean hvzsind hava hcumundan mdafi sistemlri gclndirilir. Avstraliyada dniz piyadalarnn yeni bazas yaradlr. Bundan baqa, hmin regionda hava qvvlrin mxsus daha bir baza formaladrlr. Enerji v xammal: yeni zrb istiqamti kinci mnaqi oca enerji v xammal sahsind Amerikann in qar hyata keirdiyi tdbirlrl baldr. Vainqtonun fqanstandak hrbi kontingenti inin ora srmay qoymasna ciddi ngldir. Pekin fqanstan zrindn Pakistan v ranla da xammal sahsind mkdalq n lazmi sviyyd quru yol laqsi yarada bilmir. AB Mrkzi Asiyann neft v qaz ehtiyatlarndan inin is ti fad etmmsi n btn imkanlara l atr. Bu sahd regionda m naqilrin alovlanmas thlksi bel artmdr. Trkmnistan, Qrzstan v zbkistann inl enerji sahsindki mkdal hazrk sviyydn xeyli yksk ola bilrdi. ndi Vainqton inin Afrika yolunu balamaq istiqamtind addmlar atr. Hillari Klintonun bu ilin avqustunda qara qity 219

sfri zaman in mslsi ciddi mzakir olunub. Afrika lklri il inin ticart dvriyysi 2011-ci ild 166 milyard dollar tkil etmidi. Amerika bunun vzind hmin lklr kreditlr v hrbi yardm tklif edib. Amerika bunlara paralel olaraq ASEAN lklrin d tzyiqlr edir. inin bu lklrl ticart dvriyysinin hcmi 2011-ci ild 363 milyard dollar tkil etmidi. Artq ASEAN-a zv olan bir sra lklr AB-in qardurmasnda Vainqtonu seib. inin regionda n byk rqiblrindn olan Hindistann da Amerika il mkdala stnlk vermsi Pekini narahat edir. Analitiklr bu tendensiyann gclncyini proqnozladrrlar. inin qrurlu tnhal v yeni reallqlar Btn bunlardan inli analitiklr he d nikbin ntic xarmrlar. XR-in Hrbi-dniz tdqiqatlar nstitutunun analitiki Li Szenin gldiyi nticy gr, Amerika in n hyati hmiyyti olan dniz yollarn balaya bilr. Buna grdir ki, AB lkni dnizdn mhasiry alr. inin qurudan da sdaqtli mttfiqi yox drcsinddir. 2 min illik tarixd Pekinin qonularnn hans mnasibti gstrdiyini ts diq lyn kifayt qdr faktlar vardr. Byk in sddinin XXI sr texniki imkanlar qarsnda etibarl mane olacan dnmk is sadlvhlkdr. in rhbrliyi AB-la mbariznin grginliyini getdikc daha ox hiss edir. Uzaq rqd geosiyasi vziyytin bu cr inkiaf etmsi btv lkd dnya n ciddi thlklr trdir. Burada Rusiya faktorunu da mtlq nzr almaq lazmdr. Moskvann son zamanlar Uzaq rq istiqamtind xeyli falladn gzard etmk olmaz. bh yoxdur ki, Rusiya znn lazm bildiyi mqamda AB-in mbarizsin tsir edck. Sakit okean hvzsind sularn isinmsi Mrkzi Asiyada da geosiyasi hrarti yksld bilr. Artq hmin regionda hadislr daha thlkli mstviy kemkddir. Region dvltlri arasnda mbahislrin olmas diqqtdn yaynmr. Bzi lklrd, msln, zbkistan, Tacikistan v Qrzstanda daxili sosial-siyasi grginlik artr. Frqand (zbkistan) eti220

razlar ykslir, Pamird (Tacikistan) hkumt tmsililrin qar txribatlar artr, Oda (Qrzstan) etnik zmind narazlqlar yen d zn gstrir. Bununla da AB-in qardurmas byk bir geosiyasi regionda grginliyin ykslmsin sbb olur. Bu tendensiyann azalacana tminat yoxdur. Ona gr d analitiklr dnyann geosiyasi shnsind nvbti qlobal miqyasl qardurmann ba vercyini istisna etmirlr. Newtimes.az 2 oktyabr 2012 5.7. Asiya-Sakit okean regionu: inteqrasiyann perspektivlri Qlobal geoiqtisadiyyatn mhm oyunusu Asiya-Sakit okean regionu qlobal geosiyasi mstvid byk gc mrkzlrinin maraqlarnn toqquduu mkanlardan biridir. Mhz bu region okeann hr iki trfindki dvltlr n platsdarm rolunu oynayr. Ken minilliyin sonlarndan balayaraq region lklrinin qruplamas v inteqrasiya proseslri intensivlmidir. Asiya-Sakit okean qtisadi mkdalq Forumu (ASF) 1989cu ild Avstraliya v Yeni Zelandiya ba nazirlrinin tbbs il Kanberrada yaranb. Bu tkilat iqtisadi msllri mzakir etmk n beynlxalq forum, mvrt orqandr. sas mqsdi regionda azad ticarti inkiaf etdirmk v liberal srmay qoyuluu mhitini formaladrmaqdan ibartdir. ASF bu rtlr daxilind Asiya-Sakit okean mkannda inteqrasiyan srtlndirmy byk hmiyyt verir. Onun srt tkilati strukturu yoxdur. Katibliyi Sinqapurda yerlir. ASF- zv olan lklrin dnya iqtisadiyyat v siyastind oynadqlar rol onun hmiyytini tsdiqlyir. Hmin tkilatda AB, Rusiya v in kimi masir geosiyastd v iqtisadiyyatda mhm yeri olan byk dvltlr vardr. Bu dvltlr arasnda dnya geosiyastind liderlik urunda gedn mbariz dinamikasnn qlobal miqyasda qvvlr nisbtin ciddi tsir etdiyini hr ks qbul edir. Bu baxmdan, ASF hmin byk dvltlrin iqtisadi mkda lqla geosiyasi maraqlar uyunladrman perspektivli modeli tsiri 221

balayr. Bu rolu oynaya bilck baqa beynlxalq qurum hllik mvcud deyildir. mumilikd, Asiya-Sakit okean regionunun 21 lksi bu qurumun zvdr. Dnyada mumi daxili mhsulun 57 faizi, beynlxalq ticart dvriyysinin 46 faizi, birbaa investisiyalarn hcminin 40 faizdn oxu ASF lklrinin payna dr. Tkilatn yksk iqtisadi v demoqrafik potensiala malik olmas tbii ki, ciddi stnlkdr. Ona gr d onun dnya iqtisadiyyat v siyastind, qlobal thlksizlik sisteminin formalamasnda oynaya bilcyi rolun thlili diqqt mrkzinddir. Rusiyann Uzaq rq hri olan Vladivostokda 2012-ci il 2-9 sentyabr tarixind ASF lklrinin nvbti zirv gr yeni mrhlnin balanc oldu. Bu cr grlr hr il keirilir. Vladivostok sammitin dnya siyasi dairlri byk diqqt yetirdi. Bu da sbbsiz deyildi. Qurumun qarsna qoyduu mqsdlr v hazrda dnya geosiyastind mahid ediln tendensiyalar Vladivostok grn daha da aktualladrd. Tdbird Rusiya prezidenti Vladimir Putin Asiya-Sakit okean mkannda inteqrasiya proseslrini genilndirmkl bal fikirlrini ifad edib. O, iqtisadi mkdalqla yana, geosiyasi inteqrasiya prosesini d drinldirmyi nzrd tutan model tklif edib. Hazrda Moskvann Asiya-Sakit okean mkannda inteqrasiya modelini ekspertlr thlil edirlr. V.Putinin fikirlrind Rusiyann MDB-d, Gmrk ttifaq rivsind inteqrasiyan Asiya-Sakit okean regionuna qdr genilndirmkl bal addmlar ks olunub. Rusiyann sviyyli geosiyasi inteqrasiya plan Moskvann yeni plannda Asiya-Sakit okean regionunda (ASR) inteqrasiya prosesi pilldn ibartdir. Bunlar Gmrk ttifaq rivsind inteqrasiyan genilndirmk sasnda MDB mkannda geosiyasi birliy nail olmaq v hmin modeli btvlkd ASR- yaymaqdan ibartdir. Rusiyann Gmrk ttifaq modelini, mumiyytl, MDB m kannda inteqrasiya prosesinin mrkzin qoymas tsadfi deyil. 222

Bu, btvlkd, Moskvann ASR-d iqtisadi inteqrasiyan baza kimi qbul etmsi il baldr. Bunun is sbbi Rusiyann iqtisadi mkdaln genilndirilmsi faktorundan geosiyasi dividendlr ld etmk mqsdi il baldr. Yni artq Moskva he bir lkni zn yk etmk istmir. O, salam iqtisadi mhitd brabr hquqlu dvltlrin siyasi v geosiyasi lideri olmaa alr. Rusiyann bu funksiyan yerin yetirmy imkan vardrm? Mt xssislr bu suala cavabda birmnal mvqe nmayi etdirmirlr. Hllik Moskvann iqtisadi vziyyti bu suala msbt cavab vermy nikbin sas vermir. Lakin bir ne ildn sonra vziyytin nec olaca bard d tkzibedilmz proqnoz yoxdur. Burada Rusiya il bal mxtlif tkaml ssenarilri yer alr. Onlarn srasnda bu lknin intensiv inkiaf edcyini tsdiqlyn variant da vardr. Hr bir halda prezident Vladimir Putin inteqrasiya plann aq ifad etdi. AB v in d Moskvann MDB mkannda nfuzunu he ksl blmk istmdiyini eitdilr. Mahidilr V.Putinin bu addmnn tsadf olmad qnatinddirlr. ksr ekspertlr hesab edirlr ki, Rusiyann strateji mqsdi z nn dnyada geosiyasi mvqeyini mhkmltmkdn ibartdir. Corc Meyson universitetinin professoru Mark Kats Putinin praqmatik siyast yrtdy qnatinddir. Professor Rusiya prezidentinin inteqrasiya plannn sasl olduuna inanr. Boston universitetindn tarixi v siyastnas rina Pavlovnaya gr, Rusiya hmin regionda qlobal oyunu olmaq iddiasn ortaya qoyub. Moskva buna Avrasiya ttifaqnn lideri kimi nail olmaq niyytinddir. sas mqsd is AB-n dnyadak geosiyasi rolunu zifltmkdn ibartdir. Bellikl, Rusiyann pillli inteqrasiya plannn arxasnda ciddi geosiyasi mqsdlrin durduuna bir minlik var. Ona gr d ASF-in Vladivostok sammitin yalnz iqtisadi perspektiv prizmasnda nzr yetirilmir. O cmldn, quruma daxil olan byk dvltlrin Moskvann bu planlarna mnasibti ciddi maraq dourur. 223

Vainqton v Pekinin skutu in v AB Rusiyann irli srdy ideyalara diqqtl yanarlar. Eyni zamanda, z planlarn realladrmaq n addmlar atrlar. in ASF-d yuann mvqeyini mhkmltmy alr. Hllik in valyutas il ASF mkannda yapon pul vahidi (yen) rqabt apara bilir. Stenford universitetinin professoru Maksim Braterski rublun yaxn perspektivd yuan v yen rqib ola bilcyini real hesab etmir. Onun fikrinc, V.Putin bunu baa dr v mxtlif valyuta ehtiyat yaratmaq formulunu irli srr. M.Braterski bu qnatini Rusiyann Uzaq rq v Sibird kifayt qdr gcl iqtisadi infrasturktura malik olmamas il izah edir. Ona gr d o, 10-15 il rublun yuan v yen qarsnda dyr qazanacana inanmr. Eyni zamanda, professor Amerikann ssi radiosuna verdiyi msahibd Rusiyann MDB mkannda inteqrasiya planlarnn el d real sasa dayanmadn vurulayb. Hllik bu inteqrasiyann konkret iqtisadi nticlri gz dymir. Bu fikirlrdn Vainqton v Pekinin zn tmkinli aparmasnn sbblri aydn olur. Hminin in real tkliflr irli srr. Msln, ASF-in son toplantsnda Pekin z iqtisadiyyatna 150 milyard AB dollar hcmind srmay qoyacan byan edib. Bu prosesin in iqtisadiyyatna ciddi tkan vercyini dnrlr. Htta Rusiya inin srmay imkanlarndan istifad etmk niyytini gizltmyib. Bu is yen d yuann mvqeyini mhkmlndirck. Tbii ki, Yaponiya Rusiya v inin planlarna qar z mvqeyini ortaya qoyacaq. Gcl yapon iqtisadiyyat ASF- tsirini artrmaa alr. Bu prosesd Tokioya trfda Vainqton da yardm edir. ndi Yaponiya v in Rusiyann Uzaq rq blgsin nfuz etmk urunda gizli rqabt aparrlar. Nhayt, hl d dnyann n byk iqtisadi gc saylan AB Rusiyann ASF-l bal planlarn qbul etmir. Amerika iqtisadi v geosiyasi vasitlrdn istifad edrk hmin qurumda liderlik mvqeyini saxlamaa alr. Onun bu sahd ox geni imkanlara malik olduuna bh yoxdur. Yaxn glckd ASF daxilind rqabtin daha da gclncyini proqnozladrmaq olar. Newtimes.az 28 sentyabr 2012 224

5.8. rb inqilablar v ya iqtisadi bhrandan qurtulu mexanizmi Bu gn beynlxalq mnasibtlr sistemind n ox mzakir ediln msllrdn biri d rb dnyasnda ba vern inqilablardr. Bu inqilablarn yaranma sbblri v hyata keirilmsin dair sslndiriln mvqelr hmin lklrd yaayan halinin demokratiya arzular v bzi xarici qvvlrin maraqlar arasnda geni yelpazni hat edir. Mni is dndrn baqa bir msldir ki, mumiyytl o haqda demk olar ki, he bir yerd bhs edilmir: devriln liderlrin Qrb banklarndak pullarnn taleyi. Beynlxalq tcrb gstrir ki, byk dvltlr z iqtisadiyyatlarn gclndirmk n hr zaman zif dvltlrin imkanlarndan geni kild istifad ediblr. Mahiyyt eyni olsa da, dyin yalnz metodologiya olub. Bildiyimiz kimi, kinci dnya mharibsin qdr, Avropa lklri kontinentdn knarda, xsusil d Afrika v Asiyada mstmlklr malik idi v z iqtisadiyyatlarn hmin lklrin tbii resurslar zrind ina etmidilr. Ken srin 60-c illrind mstmlkilik lv olunsa da, onlarn vzin yeni dvltlr yaransa da, imperiya dvltlri hmin dvltlri z nzartlrind saxlamaq mqsdil myyn mkdalq rivlri (Birlmi Kralln bal il Milltlr Birliyi (54 lk), Fransann rhbrliyi il Frankofoniya Beynlxalq Tkilat (56 lk), spaniyann lider olduu bero-Amerikan Dvltlri Tkilat, Portuqaliyann himaysind Portuqal Dilli lklri Birliyi (9 lk) ) yaratdlar. Bu siyahya myyn mnada SSR-nin rhbrlik etdiyi sosialist blokunu da lav etmk olar. Mstqil grnmlrin baxmayaraq, yen d o dvltlr vvlki mrkzdn v mrkzin tyin etdiyi rhbrlr trfindn idar olunurdu. mumiyytl soyuq mharib bel davam edirdi v hr iki blokun lider dvltlri z satellit dvltlrini bu kild z nzarti altnda saxlayrd. Sosialist blokunun k yeni dnya nizam yaratd kimi, qalib blok uun hm d yeni bazar yaratmd. Mstqilliyini yenic qazanm bu lklrd demk olar ki, he n mvcud deyildi. steh225

salat yox vziyytind idi. Bu da Qrb n yeni frstlr verirdi: adi corabdan tutmu ar snaye mallarna, khnlmi hrbi texnikadan tutmu istifad mddti bitmi minik manlarna qdr btn mallarn hmin lklr ixrac etmk v onlarn sahib olduu tbii srvtlrdn istifad etmk imkan. Bu lklrd is yetrli maliyy resurslar olmad n uzun mddtli kredit yardm mexanizmi ttbiq olunurdu: hmin lklr faizl kredit verilir, o lklr is hmin kreditl krediti vern dvlt v qurumlarn rtlrin uyun olaraq gstriln yerdn gstriln mal gstriln qiymt almaq mcburiyytind qalrdlar. Bellikl, bu proses son 20 ild Qrbin rqabtsiz srtli iqtisadi inkiafna rait yaratd. Lakin bunun da mhdudiyyti vard. Myyn mddtdn sonra artq bazar doymu hala glirdi. xracat davam ets d, vvlki qdr ehtiyac duyulmurdu, bu da Qrb o qdr d pul qazandrmrd. Bir d ki, bu dvrd Qrbd maliyy bhran yaanrd v bu bhrandan xmaq n kifayt qdr maliyy vsaitin ehtiyac vard. Ona gr d, daha yksk mbld pul qazanmaq n yeni mexanizmlr dnmk, yeni bazarlara girmk lazm glirdi. Bunun da n rahat yolu rb dnyas idi. rb dnyasnda onilliklr boyu el Qrb lklrinin tyinat sasnda lky liderlik edn rhbrlr bu mddt rzind z xalqnn srvtlrini talam, mnimsmi, bir hisssini z qrb himaydarlar il blm, onlarn seki kampaniyalarn maliyyldirmi, qalan hisssini is el qrb lklrindki banklarda saxlamdlar. Qrb d el bu lazm idi. Tbii ki, bu pullarn qrb banklarnda qalmas hmin dvltlr yetrli mnft verirdi: banklar bu pullar dvriyyy buraxaraq znginldikc znginlirdi, onlarn hesabna geni miqyasl investisiyalar qoyur, baqasnn pulu il glirini artrrd. Lakin uzun vdd bu o qdr d tminatl msl deyildi, nki pulun sl sahiblri onu istniln vaxt geri k bilrdi. Bunun da qarsn alman n rahat yolu inqilab, dvlt evrilii idi. Devriln liderlr onsuz da etdiklri zlmn czasn kmli idi lr. kdilr d: Sddam Hseyn edam edildi, Ben Ali baqa bir 226

lky qad, Qddafi bir qrup insan trfindn kd dylrk ldrld, Hsn Mbark iflic olaraq xstxanaya yerldirildi. Onlarn milyardlarla pulu is bdi olaraq banklarda qald: n o pul sl sahibi olan xalqa, n d rsmi varislr qaytarlacaq. Bu mexanizm he d rb lklri n icad edilmi bir mexanizm deyil. Daha vvllr d mvcud olmu v geni kild ttbiq edilmidir. Tarix nzr salarsaq, aydn kild gr bilrik ki, Rusiyada, elc d digr sovet respublikalarnda yaam zngin oliqarxlarn, el ar Nikolayn znn d pulu Oktyabr evriliindn sonra bu kild batmdr. ran ah Rza Phlvinin, bzi fqanstan v Pakistan liderlrinin d aqibti eyni olmudur. Batan bu pullarn hams hesablanarsa, Qrbin ndn bu qdr zngin olduu daha aydn anlalar. Tbii ki, bu liderlrin devrilmsi Qrb tkc onlarn banklarda batan pullar il mnft qazandrmr. Sonra hmin lklrd mvcud olan tbii srvtlr: raqda neft, Liviyada neft v tbii qaz, Misird yeni bazara, fqanstanda is narkotik ticartin nzart, o cmldn bu kimi pul il hesablanmayan digr resurslar, elc d regiona geosiyasi nzart Qrb daha gcl dividentlr qazandrmaqda davam edir. Dr. Turab Qurbanov 30 may 2012 5.9. Yeni dnya nizamnn tsiri rb oyan Son yz ild planetin geosiyasi durumu vvl ikiqtbl, sonra is tkqtbl olmas il sciyylnmi v ba vern btn proseslr bu qtblrin birbaa mdaxilsi il formalamdr. gr ikiqtbl model dnya mhariblrin v sonralar soyuq mhariby sbb olmudusa, Varava Mqavilsi Paktnn dalmasndan sonra yaranm tkqtbl model planetimizin mxtlif yerlrind mnaqi ocaqlarnn yaranmasna, radikalla v bunun tsiri altnda terrorizmin gclnmsin sbb olmudur. Lakin artq geosiyastd yeni trendlr mahid olunur. Avro pa ttifaqnn Qrb bloku daxilind frqlnmsi, elc d BRC 227

lklrinin (Braziliya, Rusiya, Hindistan, in) hllik iqtisadi d olsa yeni gc mrkzin evrilmsi yaxn glckd tkqtbl dnya nizamnn problemlrl zlcyindn xbr verir. Yeni dnya nizamnn formalamasnn mxtlif tlatmlrl mahid olunaca bhsizdir. Eyni zamanda yeni sistemin yaranmas iqtisadi bhran v trdddlrin d tkanverici qvvsidir. Btn bu nanslar nzr alaraq Avropa ttifaqnn v Avro-Atlantik blokun mvcud sistemd stn mvqelrini qorumaq v daha da gclndirmk n sylrini artrmas labd grnr. Bir sra mtxssislr bel hesab edirlr ki, rb oyan adl hrkatn hqiqi sbblri Qrb lklrinin yeni bazarlara daxil olmaq planlar il baldr. Digr trfdn, hazrda qlobal maliyy bhrannn n gcl tsiri Avropa iqtisadiyyatnda hiss edilir. Avropa ttifaqna zv lklrdn 25-nin liderlri (Birlmi Krallq v ex Respublikas istisna olmaqla) avrozonada maliyy bhrannn qarsn almaq n 2012-ci ilin 2 mart tarixind yeni maliyy sazii imzaladlar. Bu sazi bdc ksiri sbbindn mflislm il zln lklrin sanksiyalara mruz qalmasn nzrd tutur. Lakin yalnz bdc xrclrin nzarti artrmaqla bhrandan xmaq olduqca tin grnr. Avropa ttifaqnn geosiyasi maraqlarnn onun iqtisadi vziyytini bir ne df stlmsi bhrann ayr-ayr lklr daha ciddi tsir gstrmsin sbb olur v yeni x yollarnn axtarlmasna zrurt yaradr. Bir sra mtxssislr bel hesab edirlr ki, rb oyan adl hrkatn hqiqi sbblri Qrb lklrinin yeni bazarlara daxil olmaq planlar il baldr. Bel ki, Varava Mqavilsi Pakt daldqdan sonra Avropa ttifaq z geosiyasi maraqlarnda, elc d iqtisadi maraqlarnda rq doru genilnmk tendensiyas gtrmd. Bu siyastin nticsidir ki, Avropa ttifaq rq doru geni lnrk kemi sosialist bloku lklrini ittifaqa daxil etdi v hazrda 27 dvlti hat edir. Bundan sonrak razilr is hm bufer olaraq inteqrasiya proseslrin qoulur, hm d mxtlif liberallama, stn iqtisadi potensial v digr metodlar hesabna A n yeni bazar rolunu oynayr. A-nn maliyy institutlar, dvlt v zl irktlri trfindn bu lklr investisiya qoyulular, htta vzsiz maliyy 228

yardmlar, qrantlar, texniki yardmlar z-zlynd yeni bazarn tam potensialna hesablanmd. Yni, btn bu maliyy resurslar dvri hrkt edrk nticd ilkin mnby qaydr, Qrb lklrin glir gtirirdi. Qoyulan investisiyalar yksk texnologiyalarn, daha sonra is rzaq mhsullarndan tutmu man v avadanlqlarn sat da daxil olmaqla demk olar ki, ksr mhsullarn ixrac hesabna yenidn maliyy transferlrinin Qrb istiqamtlnmsin sbb olur. vzsiz yardmlar bel donor lklrin siyasi v iqtisadi maraqlarna xidmt edir. Lakin yeni mstqil dvltlrin iqtisadi potensial artq Avropann genilnn geosiyasi tlblrinin dnilmsin kifayt etmir. Digr trfdn Avropann rq qonularnn iqtisadi chtdn gclnmsi onlarn bir ox mhsullar zlrinin istehsal etmsi v htta bzi kateqoriya mhsullar Avropaya ixrac etmsin gtirib xarmdr. Bu dvltlr artq Avropa bazarlarna daxil olmaa alr, rqabt yaradr, Avropaya investisiya qoyaraq bundan faydalanmaa balayrlar. Bel bir raitd yeni glir mnbyinin istiqamti Cnuba doru dyiir v mvafiq olaraq A-nin xarici siyastinin prioriteti d rqdn Cnuba ynlir. Bunu 5 mart 2012-ci ild Veqrad qrupu, rq Trdal v Avropa ttifaq lklrinin grnd A-nin xarici siyast v thlksizlik msllri zr Ali nmayndsi Ketrin Etonun aadak szlri d tsdiq edir: rq Trfdal lklri il mkdalq A-nin xarici siyastinin prioritet istiqamtlrindn biri olaraq qalr, baxmayaraq ki, Avropa diplomatiyasnn sylri artq Cnub qonular regionuna ynlib. A-nin xarici siyastd prioritet istiqamtini dyimsind xsusi bir mqam mahid olunur. Maraqldr ki, Varava Mqavilsi Paktnn dalmasndan sonra formalaan dnya nizam yeni tlblrl x etdiyi dvrd Avropa z xarici siyastind hmin dvrdk prioritet olan Afrika-Karib-Sakit okean regionunu (ACP) ikinci plana drm, rq istiqamtini is prioritet etmidi. Avropann xarici siyastind 1957-ci ildn prioritet olan ACP regionu Avropann kemi mstmlk lklri il xsusi m na sibtlrini tnzimlmk v bu lklrdn xammal aslln kompensasiya etmk n eyni siyasti hyata keirirdi. 1957-ci ild 229

Avropa qtisadi Birliyinin alt zv dvlti il 18 kemi mstmlk dvltlri arasnda mkdal hat edn bu proqram hazrda A-nin Afrika-Karib-Sakit okean regionunun 78 lksi il mnasibtlrini hat edir. Bu qrupa Afrikann imal hisssi, yni rb lklri istisna olmaqla kontinentin btn digr lklri daxil idi. Yalnz 1990c illrdki mlum dyiikliklrdn sonra bu region A-nin xarici siyastind z vvlki hmiyytini itirdi. Maraqldr ki, A-nin hmin dvrdk xsusi mnasibtd olduu lklrl siyastind sas istiqamt ticartin liberallamas, zl sektorun tviqi, qeyri-dvlt aktorlarnn cmiyytd v iqtisadiyyatda rolunun artmas, vtnda cmiyyti stnlk tkil etdiyi halda, sonrak mrhld hm rq, hm d Cnub qonular il mnasibtlrd demokratiklm tlbi ilkin rt evrilmidir. Nhayt III minilliyin ikinci onilliyind dnya rb oyan il silklnir. Demokratiklm, sz v fikir azadl tlblri sslnir. Hdf imali Afrikann v Yaxn rqin rb lklridir. Hr ey sad grn bilr. Yalnz Qrbin bu proseslrd sas aktor olmas proseslr bir qdr drindn baxma tlb edir. Avroatlantik mkan bryn bhrann drinlmsi v qlobal fqd yeni gc mrkzlrinin parlamas Qrb lklrini iki ar qarsnda qoyur: yeni xammal v ticart bazarlarnn taplmas iqtisadi bhran n ar ola bilr. Dnyann geopolyarlamasnn tlblrin cavab vermk n nfuz dairsinin genilndirilmsi yeni thlksizlik v tsir zonasnn yaradlmasna xidmt ed bilr. A-nin son 50 ild xsusi mnasibtlrd olduu yuxarda qeyd etdiyimiz regionlar xrit zr canlandrsaq rb dnyasnn khn-yeni bazar olduu aq-aydn grnr. Eyni zamanda son illr bzi rb dvltlrinin dnya aal il hesablamadn nzr alsaq regionun niy hdf seilmsi aydnlar. Regionun zngin tbii ehtiyatlar, elc d geostrateji mvqeyi onun qarya xan hr iki ar n hmiyytini gstrir. Bu iki faktordan baqa niy mhz rb dnyas sualna bel bir lav etmk olar ki, son illr islam lklrinin v mumilikd mslman cmiyytinin radikallqda ittiham olunmas hazrda bu regionda alanmaa allan 230

tnzimlnn demokratik islahatlarn istniln effekti vermycyi halda ssenarinin dyidirilmsi plan ola bilr. Yni, bir sra rb lklrind ba vern hakimiyyt dyiikliklri Qrbin istmdiyi qvvlrin (mslman qardalar kimi dini qruplamalarn) gclnmsin sbb olaca halda (bunun da bzi iartlar artq grnr) ikinci bir mdaxil olaca ehtimal hr zaman gndlikddir. Bel ehtimal etmk olar ki, proseslrin axarnda indiki tendensiyalar yalnz birinci mrhldir. mumiyytl rb oyannn Yaxn rq v imali Afrikaya trqqi v rifah gtircyini hllik he kim iddia ed bilmz. Digr trfdn rb dnyasna daxildn baxdqda ox da dinamik olmayan bu cmiyytd son bir ne yz ild txminn 50 ildn bir geosiyasi mhit tsir edck tsiklik proseslrin ba verdiyini grrk. XIX srin vvllrindn bri aadak hadislri sadalamaq olar: 1850-ci illrdn lczaird fransz mstmlkilrin qar hrkat, XX srin vvllrind Osmanl imperiyasn dalmas dvrnd panrbizm, 1948-ci ild rb-srail mharibsi btnlkd rb dnyasnn hyatna byk tsir gstrmidir. Ola bilsin ki, 50 illik tsiklik periodun yaxnlamas myyn proseslr tkan ver bilrdi. Lakin hazrda xarici mdaxilnin birbaa tsiri il yaranan rb oyanndan frqli olaraq btn digr hadislr zaman proseslr rblrin xarici mdaxililr qar mbarizsini ks etdirir. rb bahar kimi sciyylndiriln olaylarn balanmasnda v dinamikasnda gc mrkzlrinin mdaxilsi is proseslrin rb sosiumunun daxili tlbat olmad qnatin glmy sas verir. Grnn odur ki, Qrb lklri dnyada gedn siyasi, iqtisadi, htta mxtlif tarixi epoxalarda ekoloji proseslrin kataklizm mrhllrind hr zaman z inkiaf istiqamtlrinin oriyentirlrini dyimi v buna uyun yeni dnya nizam formalamdr. Hazrda Avropada iqtisadi bhrann qarsnn alna bilinmmsi z nvbsind rb oyanna rvac vermidir. sas tlb is de mokratiklmdir. Ancaq demokratiya stn dyr kimi bu gn daha ox siyasi spekulyasiya vasitsin, htta qlobal gc mrkzlrinin imperiya maraqlarnn realladrlmasna xidmt edn alt evrilib. 231

Demokratiya mrkzlrindn ixrac ediln bu cr sosial sifa rilr is he d hqiqi demokratiya istyn xalqlarn inkiaf sviyysi, milli maraqlar, adt-nnlri, dini dnyagr il harmoniya tkil etmir. Dnyada ba vern kataklizmlrin hr zaman sni mdaxily sbb olduunu is tarix artq dflrl tcrbd grmdr. Qrb hr zaman bhran zaman z nicatn xaricd axtarr. rb oyannn sbblrini d mhz bu amill laqlndirmk doru olar. Newtimes.az 20 aprel 2012 5.10. Byk dvltlrin Yaxn rq qambiti: Suriyaya aspektdn bax Suriya mxalifti: daxili ziddiyytlrin palitras Yaxn rqd silahlar susmur. Hrbi toqqumalarn xritsi regionun bir ne lksinin razisini hat edir. Trkiy, raq, Suriya, Livan, Misir, Flstin, Liviya, srail... Ancaq blgnin n qaynar nqtsi hl d Suriyadr. Son gnlr bu lkd ba vernlr v onlara byk dvltlrin mnasibti, vziyytin daha da dramatikldiyini gstrir. ndi dylr demk olar ki, Suriyann btn razisini hat edir. Paytaxt Dmqdki vziyytl bal ziddiyytli informasiyalar yaylr. Artq bh yoxdur ki, bu lk ddy bhrandan byk itkilrl xacaq. Ola bilsin ki, masa zrin Suriyann blnmsi mslsi qoyulsun. lkni paralayan yalnz bzi xarici qvvlr deyil indi mxaliftd olan bir ne qruplamann da hans mqsdlri gddy aydn deyil. Suriya n bel mrkkb vziyytd byk dvltlrin Yaxn rq siyasti znn daha kskin v amansz trflri il diqqti kir. Burada bir ne mqam mahid etmk mmkndr. Birincisi, Suriyann daxilind mzhblraras mnasibtlr gr ginldirilir. Snnilr v ilrin silahl mnaqilri haqqnda informasiyalar yaylr. Msln, bir ne gn vvl yzlrl lvinin qtl yetirildiyi bard Qrb mediasnda mlumat verildi. Orada 232

aq v strtl kild bu ii snni qruplarn hyata keirdiyin iarlr vard. Bu hadisdn vvl is snnilrin ktlvi qtli hadissi trdilmidi. Dndrcdr ki, mzhb sava Suriyaya qonu olan Livanda da mahid edilmkddir. Orada Br sdi dstklyn lvilrl snnilr arasnda bir ne df silahl qardurma qeyd alnb. Son olaraq livanllar bir qrup lvini sdin xeyrin ilr grmkd ittiham edrk, onlara hcum etmidilr. Buna bnzr hadislr ordaniya v Liviyada da ba verir. Ekspertlr Trkiy v raq n d eyni problemlrin yarana bilcyini istisna etmirlr. kincisi, Suriya mxalifti Liviyada olduu kimi monolit deyil. Onun trkibind frqli ideologiyaya v siyasi mqsdlr malik qruplar vardr. AB onlardan birini, l-Nsrni terroru tkilat kimi tanyb. Bu qrupun l-Qaidy yaxn olduunu bildirirlr. Ancaq l-Nsr mxaliftin n dykn hisssidir. Odur ki, Suriya mxalifti Vainqtonun bu hrktin etiraz edir. Hazrda bir ne aksiyann keirilmsi planladrlr. Hr bir halda artq mxaliftin sralarnda ayr-sekilik meyli gclnir. B.sd rejimi kndn sonra onlar arasnda fikir ayrlqlarnn drinlcyi ehtimal olunur. Bel raitd Suriyada sddn sonrak dvrn ziddiyytsiz olacan dnmk tindir. stisna deyil ki, bzi knar qvvlr mxaliftin bu vziyytindn sni istifad etmk fikrin dsn. lkd sabitliyin brqrar olmasnda mara olmayan dairlrin mvcudluu bh dourmur. Hmin msly daha geni mstvid baxdqda lav faktorlarn rol oynaya bilcyi tssrat yaranr. Regional liderlik iddialar v Suriya bhran lknin daxili siyasi-ideoloji ziddiyytlri bzi region dvltl rinin liderlik iddialar fonunda daha thlkli grnr. Trkiy, ran, srail v Misir tarixi frstdn istifad edib, Yaxn rqd sas sz sahibi olmaa alrlar. Onlar arasnda gedn aq v gizli mbariznin fsadlar hm d Suriyaya tsir edir. Trkiynin addmlarnn Qrbl st-st dmsi gz qabandadr. Onun iqtisadi v hrbi potensial bykdr. Bundan lav, 233

region dvltlri il gcl tarixi balantlar var. Tsadfi deyil ki, Suriya il laqli btn beynlxalq tdbirlrd Ankara aktiv itirak edir. Son vaxtlar regionda cryan edn geosiyasi hadislr gstrir ki, Trkiynin Suriya mslsini hll etmkd imkanlar genidir v bunu byk dvltlr d qbul edirlr. O cmldn, Moskva Ankara il prinsipial mqamlar razladrmaq mcburiyytinddir. Bunlar Trkiynin Suriya mslsind ciddi faktor olduunu tsdiqlyir. Lakin ran, Misir v sraili knara qoymaq olmaz. Onlar bilirlr ki, Trkiynin regional liderliyi prinsipial kild regionun geosiyasi mnzrsini dyick. Mhz bu mqamda hmin dvltlri qane etmyn proseslrin balaya bilcyini gz nn almaq lazm glir. ranla bal Qrbin mvqeyi aydndr. Tehrana qar sanksiyalar getdikc gclnir. Hmin kontekstd ran Trkiynin nfuzunun artmasna qsqanclqla yanaa bilr. Tsadfi deyil ki, rsmi Tehrann B.sdi aktiv mdafi etdiyi dflrl vurulanb. O cmldn, Ankara bununla bal etirazn ran rsmilrin bildirib. stisna deyil ki, Tehran Suriyadak m xaliftin trkibinin mxtlifliyindn v mzhb faktorundan istifad edib, oradak xaosun mrn uzatmaa alsn. Misir prezidenti M.Mursinin rb lklrinin lideri olmaq iddias Qzz il bal son olaylarda zn qabarq gstrdi. Ancaq M.Mursi Mslman qardalar hrkatnn nmayndsidir. Bu qrupun siyasi-ideoloji yn haqqnda Qrbin birmnal mvqeyi yoxdur. Hmin mqam Qrb analitiklrinin Misirdki hadislrl bal apardqlar thlillrdn aydn grnr. Ona gr d, Qrbin Mursinin regionda liderlik roluna iddia etmsini rahat qbul edcyini gzlmk sadlvhlk olard. Hazrda Thrird Misir mxaliftinin aksiyalar keirmsi bu aspektd xeyli dndrcdr. Mmkndr ki, Qrb Misirin Flstindn sonra Suriyada nfuz sahibi olmasnn bri badan qarsn alsn. Suriyann dostlar srasnda Misirin adnn el d kilmmsi bunun lamtlrindn biri ola bilr. Hr bir halda Qahirnin regionla bal geosiyasi iddialarn arxa plana atmaq tezdir. M.Mursi sadc fasil gtr bilr. Onun Dmql bal planlarn hyata keirmy alaca ehtimal az deyil. 234

srail daha mmmal faktordur. Tl-viv hm rana hrbi zrb endirmk istyir, hm d Trkiynnin regional liderliyin qsqanclqla yanar. Eyni zamanda, srailin z thlksizliyinin qaysna qalmaq haqq tannmaldr. Bu baxmdan, Tl-vivin Suriyadak hadislr v onunla bal region dvltlrinin apard grgin geosiyasi mbarizy seyri qalmas mmkn deyil. srail hmin aspektd Mslman qardalarna, Hmasa, l-Qaidy v Hizbullaha ehtiyatla yanar. Eyni zamanda, o, ilk nvbd hmin tkilatlarn hrbi imkanlarn v siyasi nfuzunu azaltmaqda maraqldr. Btn bunlar regionda nfuz sahibi olmaq istyn dvltlr arasnda grgin mbariznin getdiyini v onun Suriya bhranna ciddi tsir gstrdiyini tsdiqlyir. Lakin bu prosesi dnyann byk geosiyasi gclrinin Yaxn rq siyastindn knarda tsvvr etmk doru olmazd. Byk dvltlrin Yaxn rq tanqosu Dnyann bzi lklrinin media orqanlar Suriyann dostlar qrupunun Mrakedki toplantsna istehza il qiymt veriblr. Hmin tdbird itirak ednlri Mrake liliputlar adlandrblar. Yni itiraklar yaca yetkin olsalar da, real imkanlar xrdadr. Bzi dairlrin Suriyann dostlar qrupuna bel kskin reaksiya vermsi gzlnilndir. nki shbt dnyann 130 dvltinin Suriyann birlmi mxaliftini tanmasndan gedir. Bu is B.sd hakimiyytinin faktiki sonunun glmsi demkdir. Bel bir vziyytdn sbilik keirnlr tdbir itiraklarn siyasi crtdanlar adlandra bilrlr. Reallq is baqa ciddi mqamlar zrind d nmyin vacibliyini gstrir. Bel grnr ki, AB v Rusiya myyn drcd Suriya ms lsind razla gliblr. V.Putinin Trkiyy sfrindn sonra bunun lamtlri zn daha qabarq gstrir. Hazrda sddn sonrak Suriyada kimin hans drcd sz sahibi olaca il bal mzakirlr aparlr. Artq rsmi Vainqton Suriya mxaliftini tanyb v ona maliyy yardm ayracaq. Sudiyy rbistan da mxalif qvvlr 100 milyon dollarlq kmk ayrdn bildirib. Szsz ki, digr lklrdn d Suriya mxaliftin yardmlar olacaq. 235

Bunlar rsmi Dmqin olduqca ar vziyyt ddyn gstrir. Eyni zamanda, dnyann byk dvltlrinin Suriya m slsind birg faliyyt istiqamtind irliy doru bir addm da atdqlar hiss edilir. Lakin Rusiya, ran v inl bal vziyytin tam aydn olmadn da qeyd etmk lazmdr. nki onlarn geosiyasi mvqelrinin zifldilmsi il razlamayaca aydndr. ran is mumiyytl, z thlksizliyinin tmin edilmsi qaysndadr. Digr trfdn, AB-n l-Nsr cbhsini terror tkilat kimi tanmas yeni suallar ortaya xarb. Suriya mxaliftinin lideri hmd l-Xtib Mraked x edrk Vainqtonun bu addmn tnqid edib. Bunun daha da genilnib ciddi fikir ayrlna gtirib xarmayacana he ks tminat vermir. Byk dvltlrin Yaxn rq tanqosunun hans sonluqla bitcyi mlum deyil. Bel bir ziddiyytin Suriyann daxili vziyytin ciddi tsir edcyi gzlnilir. Msln, lkd antiamerika aksiyalarnn balamas hans nticlri ver bilr? Bunun Suriyann daxili vziyytini daha da grginldircyin bh yoxdur. stlik, shbt artq xarici mdaxilnin yarada bilcyi fsadlardan gedir. Demk tindir ki, rsmi Vainqton l-Nsr il bal mvqeyini dyisin. Grnr, AB fqanstan, raq, Liviya v Misird yol verdiyi shvlri tkrarlamaq istmir. Hmin lklrd Vainqtonun arxaland slami mahiyytli siyasi qvvlr mstqil kurs yeritmy daha ox meyllnirlr. Bununla yana, l-Qaidy yaxn olan qrupun mxaliftd mhm yer tutmas sonradan siyasi mstvid AB n ciddi problemlr yarada bilr. O cmldn, Yaxn rq, Qafqaz v Mrkzi Asiyada Qrbin mvqelri ziflyr. Hmin sbbdn, Vainqton Suriyada zn yaxn siyasi qvvlrin hakimiyyt glmsin alr. Ya da ki, vziyyt mrkkb olaraq qalmaqda davam etmlidir. Vurulanan mqamlar Suriya mslsi il bal Yaxn rqd kifayt qdr mrkkb geosiyasi vziyytin yarandn gstrir. Regionda gedn proseslrd qaranlq mqamlar vardr. ndiki mrhld hrbi faktordan ox, geosiyasi v ideoloji amillrin hlledici rol oynadn demk olar. nki artq hr ks B.sdin hakimiyytdn gedcyin inanr. Yni onun hrbi gc uzun mddt hakimiyytd 236

duru gtirmsin yetmyck. Ona gr d, sas suallardan biri sddn sonrak dnmd regionda triqtlrin mharibsinin qarsn almaqdan ibartdir. Mslman lklrind dini triqtlr arasnda intriqalarn drin lib, uzunmddtli silahl toqqumalar sviyysin kemsi th l ksi realdr. Suriyada silahlar susandan sonra mzhblraras zid diyytlrin traf lklr sramas ehtimal istisna edilmir. Bu prosesin tsir dairsi daha da geniln bilrmi? Suriya mslsi il bal digr sual Qafqaz v Mrkzi Asiyada geosiyasi vziyytin sonrak taleyi aspektinddir. Bu kontekstd mnzr aydn deyil. Byk dvltlrin hmin regionlar urunda geosiyasi mbarizd hans sullara l atacaqlarn vvlcdn myynldirmk tindir. nki tcrb gstrir ki, onlar z maraqlar namin he bir vasitdn kinmirlr. Bu msllr artq region xalqlarn dndrr v narahat edir. Newtimes.az 28 dekabr 2012 5.11. Yaxn rqd ermnilrin mvqeyi rb oyanndan sonra Hazrda rb dnyasnda ba vern proseslr btn dnya ictimaiyytini ciddi maraqlandrr v bu hadislrin qlobal geosiyastd yeni trendlr tkan vercyi he bhsizdir. Hadislrin sbblri barsind mxtlif fikirlr mvcuddur. Region lklrinin demokratik dyiikliklr tlbindn tutmu Qrbin yeni bazarlar urunda mbariz planna qdr ideyalara rast glirik. Biz Yaxn rqin dnya geosiyastind mhm regionlardan biri olduunu nzr alaraq, ba vern hadislrin yeni dnya nizamnn yaratd tlblrdn irli glmsi qnatindyik. Bu hadislri vvlcdn txmin etmk n is AB-n 43-c Prezidenti Corc Buun 2003-c ild irli srdy Byk Orta rq konsepsiyasn xatrlamaq lazmdr. Bu konsepsiyaya gr, Qrbd Mrakedn rqd Pakistana, imalda Trkiydn Cnubda Sudana qdr byk bir razini hat edn regionda AB-n strategiyas 237

beynlxalq terror adlandrd dmnl mbariz, Orta Asiyadan krfz blgsin qdr uzanan neft mnblri zrind idarilik, yeni dnya gc mrkzlrini (in, Rusiya v Hindistan) neytralladraraq islam dnyasnda nfuz sahibi olmaa ynlmidir. Byk Orta rq regionunda Qrb leyhdarlarnn getdikc artmas, in v Rusiya kimi dvltlrin iqtisadi mvqelrini gcln dirmsi proseslrin bu mcraya dndrilmsin tkan verdi. Region lklrind demokratiklm inqilablar is Qrbin mttfiqi olubolmamandan asldr. Yni, bu proseslr Qrbin mttfiqi olmayan v ya onun tsir dairsindn xmaa alan lklr amil edilir. Qrb trfdar olub, ancaq demokratik proseslri mumiyytl nzr almayan dvltlrin is indiki mrhld rb oyannn qurban olmayaca gman olunur. Digr bir xsusi mqam proseslrin silsil xarakteri damas v domino effekti tsiri balamasdr. ksr ekspertlr proseslrin Tunisdn balandn Liviya-Misir-Ymn-Suriya marrutu zr davam etdiyi fikrinddirlr. Lakin, bizim qnatimizc, ilk hdf Sudan olmudur. Afrikann n byk dvltinin blnmsinin gizli sbblri arasnda Sudann ksr iqtisadi layihlrd Qrbin sas rqibi olan inl mkdaln gstrmk olar. inin maraqlarnn Afrikada zrrsizldirilmsi Sudann paralanmasna sbb olsa da, bu lknin taleyi hl d tam myynlmmidir. AB-n Byk Orta rq adlandrd region lklrind ba vern hadislrin znmxsus bir xsusiyyti d qeyd edilmlidir. Hadislr knar mdaxil hesabna cryan ets d, tam idar oluna bilmir. Proseslr olduqca srtlidir, xarici qvvlrin v daxildki oyunularn mqsdlri v ld etdiklri ox zaman frqli olur. Htta proseslrin ks-effekt vercyini, Qrbin maraqlarnn leyhin evril bilcyini bel gzlmk olar. Bzi lklrd radikal islam trfdarlarnn hakimiyyt glmsi ehtimalnn Qrbin planlarna uyun glmdiyi artq grnr. Real mnzr onu gstrir ki, Qrbin rb lklri il planlarnda hakimiyytd olan rejimlrl sx mkdalq edn yerli xristian icmalar nzr alnmamdr. raq, Misir v Suriyada bu proseslr zn daha qabarq gstrir. 238

Btn bunlarn fonunda regionda ba vern hadislr Yaxn rq lklrind yaayan ermnilrin tutduu mvqe maraqldr. Yaxn rq ermni diasporasnn n gcl olduu regionlardan biridir, onlar bu lklrd gcl iqtisadi v lobbi qvvsin malikdirlr. Ermni diasporunun internet mlumatlarna istinadn regionda txminn 500 000-dn 1 milyonadk ermni yaayr v n byk icmalar Suriya, Livan v randadr. raq, Misir v Trkiyd, elc d sraild - Yeruslimd yax tkilatlanm ermni icmas mvcuddur. Ermnilr bu lklrd milli v ya dini azlq kimi tmsil olunurlar v mvafiq imtiyazlardan yararlanrlar. Suriya, Livan, ran parlamentlrind v hkumtlrind (Livan) z tmsililri var. Xsusi qeyd etmliyik ki, ermnilr dini qiddn siyasi mq sdlr n mhartl istifad edirlr. Livann konfessional tarazlq sistemind ermnilr qriqoryan, katolik, protestant, evangelist dini qid daycs olaraq ayr-ayrlqda tmsil olunmaq hququna malikdirlr. Bu lkd milli deyil, dini azln tmsilisin veriln imtiyazlar ermnilrin dini sektalara blgsn rtlndirn balca amildir. Dnyada blk d ikinci bir millt tapmaq mmkn deyil ki, bu qdr din xidmt etmi olsun. Mslnin mahiyytind is siyasi ambisiyalar durur. Yaxn rqd ermnilr tarix boyunca hr zaman xyantkar rolunu oynam, z xristian hamilrinin maraqlarna xidmt etmilr. Hl slib yrlri zaman ermnilr himaysind yaadqlar trklr v birg yaadqlar rblr bada olmaqla digr mslmanlara xyant edrk, slibilrin trfind vurumular. Slibilrin qalalara hcumu zaman qala-hrlrin irisind yaayan ermnilrin hri (Edessa, Antioxiya) tslim etmsi il bal onlarla faktlar var1. Bellikl, ermnilr tarixn xyantkar xalq olaraq tannmlar. Slib yrlri qurtardqdan sonra onlarn bu torpaqlarda rahat yaaya bilmsi is trklrin tolerantl v mumilikd mslmanlarn balaya bilmk hissi il laqdardr. Hazrda davam edn rb oyan proseslrind d ermnilrin mvqeyi dyimmidir. Suriyann siyasi mnzrsind ermnilr
1

. . . . 2008.

239

zlrini neytral gstrmy alsalar da, slind vziyyt frqlidir. Suriyada halinin cmi 11%-ni tkil edn lvilr hakimiyyt d dirlr v cmiyytd stn mvqelr yiylnmilr. oxluq tkil edn snnilr rejimin leyhdardrlar. Bel bir mhitd lvilrin sas mttfiqlri digr bir azlq qrup olan xristianlardr (10%). halinin snni olmayan qruplar rejimin devrilmsinin onlara xeyir gtirmycyini bilir, Suriyann Misir, Liviya, Tunis kimi dnyvilikdn islamlamaa ynlcyindn ehtiyat edirlr. Bu baxmdan Suriyann dini azlqlar sasn Br sd rejimini dstklyirlr1. Bununla bel mxalift sralarnda da onlarn, htta lvilrin zlrinin bel nmayndlri var. Hazrda Suriyada txminn 200 min yaxn ermni yaayr. 1928ci ildn balayaraq ermnilr Suriya Parlamentind daimi tmsil olunurlar. sd rejimi altnda ermnilr z icma mhiti daxilind, kifayt qdr sabit hyat srrlr v icma n ox da xarakterik olmayan miqrasiya balca olaraq iqtisadi sbblr dayanr. Hkumt leyhin xlar balayandan ermni diasporu bitrf qalmaq grnts yaratsa da, sasn rejimi dstklyirlr. Ermni diasporunun sas nrlrindn olan Armenian weeklynin mlumatna gr faktiki olaraq ermnilr sd rejimin z dstklrini hkumt trfdar mitinqlrd itirak etmkl v bzilri Suriya xsusi xidmt orqanlarna ilmkl gstrirlr2. lkdki ermni icmasnn ictimai-siyasi tkilatlarndan he biri ba vern hadislrl laqdar hkumt qarsnda msl qaldrmam v qti mvqe bildirmmilr. Htta xristianlarn n ox yaad ikinci hr olan Homsda hkumt ordusu mliyyatlar keirnd bel ermnilr z hmhrlilrinin mdafisi il bal he bir ictimai mvqe bildirmdilr. Suriya Milli urasnda snnilr, lvilr, xristianlar, druzlar, assuriyallar, krdlr, Qafqaz sillilr qrup olaraq itirak edirlr, ermnilr is bir qrup kimi tmsil olunmurlar. Ermni icmasn passiv qalmaqKurt J. Werthmuller Research Fellow, Hudson Institute Center for Religious Freedom/ Setting Up Triage in Syria: Strategies to Save a Struggling Nations Minorities/ 28 mart 2012 2 Nanore Barsoumian. Between a rock and a hard place: the Armenians in Syria. February 16, 2012. http://www.armenianweekly.com
1

240

da rtlndirn iki balca faktor var: digr rb lklrind, xsusil Misir v raqda ba vern dyiikliklrdn sonra xristianlara qar mnasibtin pislmsi v mxalifti tmsil edn Suriya Milli urasnn Trkiy il yaxnl. Ermnilr hazrk rejimin yannda olma v mvcud sosial imtiyazlardan faydalanma stn tuturlar. nki Mslman qardalar v ya radikal snni mslman qruplarn hakimiyyt glmsi il bu imtiyazlar da ldn xa bilr. Fikrimizc, mhz bu sbblrdn hllik ermnilr mxalif drgd tmsil olunmaqdan kinirlr. Lakin hadislrin bel axar v ermnilrin lkd glcyi artq onlar narahat edir. Suriya ermni icmasnn glcyi il bal onlarn sas dncsi beldir ki, Hkumt trfdar v ya leyhdar olaraq siyasi proseslrd itirak ermni icmasnn glcyini tmin etmk n vacibdir. Ermnilr icma olaraq z talelrini n hazrk iqtidara, n d mxalift balamamaldrlar. Mnaqinin hr iki trfind itirak etmk ermnilr n gcl siyasi strategiya olard v bununla da zlrini siyasi proseslr inteqrasiya edr v ermni icmasnn maraqlarnn cmiyytd nzr alnmasna nail olarlar. Digr milli azlqlar, xsusil krdlr v assuriyallar artq bu strategiyan ttbiq edirlr. Onlarn hkumt leyhin proseslrd itirak mxaliftin onlarn milli azlqlarla bal tlblrini qbul etmsin v Suriya Milli urasn yeni konstitusiya layihsin xsusi mddalar salmasna thrik etmidir1. Yaxn rqd ermnilrin tklif olunan ikili siyast yeritmsi artq Livan tcrbsind z tsdiqini tapmdr. lknin siyasi hssasln nzr alaraq 1932-ci ildn halinin trkibi il bal he bir rsmi statistikann aparlmad Livanda qeyri-rsmi statistikaya gr 250 000 nfr ermni mnlidir v onlar mumi halinin 4%-ni tkil edir. Bu lkd ermnilr Parlamentd 6 yer v hkumtd 2 nazir vzifsi ayrlmdr. Livan Hkumti trfindn rsmi olaraq 3 ermni dini mzhbi lkd yaayan dini sekta kimi tannr: ermni qriqoryan, ermni katolik v ermni evangelistlr.
Syrian revolution and future of the Armenian community Filor Nigoghosian March 8, 2012. http://www.syrian-christian.org
1

241

Livanda ermni siyasi partiyalar hakimiyyt gln qrupu mdafi etmsi il tannrlar. sas ermni partiyalar Danakstun, Hnak v Ramgavardr. Livanda Vtnda mharibsi zaman ermnilr hr trf yarnmaq istyirdilr. Hm bitrf grnnlr, hm d vuruan qruplarn hr iki drgsind itirak edn ermni siyasi qvvlri var idi. Ermni nqilab Federasiyas (Danakstun partiyas) i Hizbullah v Xristian Azad Vtnprvr Hrkatn tmsil edn drgnin trfdar idi. Demokratik-Liberal (Ramgavar) v Sosial-Demokrat (Hnak) partiyalar is snnilrin Glck Partiyas v Maronit Livan Qvvlrinin birldiyi drgd idi. ASALA ermni terror tkilat da mharibnin sas itiraklarndan biri olmu, sa qvvlr qar radikal livanl v flstinli qruplarla mttfiqlik etmidir. Mxtlif drglrd olmasna baxmayaraq ermni partiyalar daim z aralarnda laq saxlayrlar. Bununla da onlar hakimiyytd kimin olmasndan asl olmayaraq z maraqlarn tmin ed v tmsil oluna bilirlr. Mnaqinin aqibti ermnilrin siyasi strategiyasnda hlledici rol oynamamdr. Ermnilrin ikili siyasti raqda da zn gstrmidir. Mlum olduu kimi, AB v mttfiqlrinin raqa hrbi mdaxil rfsind lkdki xristianlarn nmayndlri, xsusn d ermnilr lkd dini zmind tqiblr mruz qaldn bildirir v kmklik gstril msini xahi edirdilr. Onlar xarici qvvlr xidmt etmk v bununla da daha ox imtiyaz qazanmaq istyirdilr. Lakin sonrak hadislr gstrdi ki, ssenarini sona qdr hesablaya bilmmilr. Sddam Hseyn rejimi devrildikdn sonra lkd xristianlara qar cmiyytin bir aqresiyas yarand v nticd xristianlarn ktlvi k baland. Hrbi mdaxildn vvl 18000-lik ermni icmasnn da n az 3-4 mini lkni trk etdi, qalanlar is byk trddd irisinddir. Eyni zamanda raq presedenti hazrda Suriya ermnilri n kindirici nmundir. Ermnilrin Liviyadak hadislrd itirak il bal da mlumat lara rast glinir. Liviyada syanlarn silahlandrlmas mqsdil 242

Moldovadan Benqaziy Ermnistan qeydiyyatl tyyar il silah danmas fakt ortaya xanda ermnilrin bu lkd ba vernlrd izi grnd. Qrbin daltli dnya ar qarsnda ermnilrin qanunsuz silah ticartin gz yummas is paradoksal grnr. Ermnilr Yeruslimd d ara qardran rolu oynayrlar. Qdsd Mqdds Mqbr Kilssind hr il ermni keilr digr xristian icmalarn nmayndlri il problem yaradr, dava-dala salrlar. Bellikl, Yaxn rq regionunda ermnilr z nnvi mvqe yinddirlr. Sdaqt n olduunu bilmyn bu xalq hrdn bir qtb meyllnir. Kim xidmt etmlrindn asl olmayaraq z maraqlar namin btn qtblri tmsil edn ermnilr hr ksi satmaa hazrdrlar. Hr zaman byklrin lind alt olan ermnilr yeri glnd hamn qurban vermy hazrdrlar. Yaxn rqdki proseslrd d, onlarn bu mvqeyi zn gstrir. Newtimes.az 30 aprel 2012 5.12. Suriyada vtnda mharibsi: nvbti zif bnd kimdir? Yaxn rqin n qaynar nqtsi olan Suriyada grginlik davam etmkddir. rimiqyasl vtnda mharibsi nticsind yaranm xaosun n qdr davam edcyini ehtimal etmk tindir. Br sdin hakimiyytdn getmsinin is nyis dyicyi bhli grnr. Suriyada humanitar flaktin ba verdiyi artq faktdr. Yaxn aylarda bhrann daha da drinlcyi bh dourmur. Lakin ndns Suriyada ba vern humanitar flakt he kimi ciddi kild qaylandrmr. Daha ox Br sdin tezlikl hakimiyytdn devrilmsi, onun yerin gtirilck qvvlrin hkumtinin formaladrlmas zrind ba sndrlr. slind burada tccbl he n yoxdur, byk dvltlrin maraqlarnn hakim olduu yerd sad insanlarn taleyi hmiyyt ksb etmir. Bu, dnya siyastinin realldr. Btvlkd, regionun glcyi baxmndan ciddi tsir gcn malik olan bu vtnda mharibsi artq oxdan lk srhdlrindn 243

knara xb v bu mqam xaosun qarsnn alnmasnda sas maney evrilib. sd rejimi il mxalift arasnda atksin ld olunmas v problemdn x yolu tapmaq n dialoqun baladlmasna dair tkliflr mnaqinin frqli mcrada davam etmsind maraql olan qvvlr trfindn qti kild rdd edilir. BMT-nin Suriya zr kemi elisi Kofi Annann plan da bu sbbdn iflasa uramd. BMT-nin v rb Dvltlri Liqasnn hazrk elisi Lakdar Brahiminin d bu istiqamtdki tbbslrinin uur qazanaca ehtimal yoxdur. lk daxilind hkumt qvvlri il mharib aparan dini v etnik qruplarn, digr trfdn regional v byk dvltlrin frqli maraqlar vziyytin sabitldirilmsin v txirsalnmaz msllrin hllin imkan vermir. Grnn odur ki, indiki raitd yegan mqsd Br sdin hakimiyytdn dev rilmsidir. Szsz ki, Suriyadak bhran sdin hakimiyytdn getmsini qalmaz edir v bu, gec-tez ba verck. Lakin hadislrin bu cr inkiaf nyis dyickmi? sdin yerin hakimiyyt glck qvvlr lkni xaosdan xara bilcklrmi? Mxalift cbhsind ba vernlr hllik bunu demy sas vermir. Mxalift daxilindki prakndlik, rejim qar dyn qvvlrin frqli mqsdlri vahid mxaliftin formaladrlmasn tinldirn faktorlardr. Region dvltlrinin dstyi il vvlki illrd lkdn mhacirt etmi suriyallardan tkil olunmu v htta bir sra lklr trfindn Suriyann qanuni hkumti kimi tannm Suriya Milli urasn lk daxilindki mxalif qvvlr qbul etmdiyindn, bu qurum real tsir gcn malik olmad. AB-n v regional dvltlrin byk syi saysind yaradlm v mxaliftin daha geni cbhsini, o cmldn Suriya Milli urasn, Azad Suriya Ordusunu v dyn ayr-ayr qvvlri znd birldirmi Suriya Mxalifti v nqilab Qvvlrinin Milli Koalisiyas is Suriya mxaliftinin real vziyytini ks etdirir. mumi dmn qarsnda birlmkd bel tinlik kn, yaradlacaq keid hkumtind indidn yerlr urunda mbariz aparan mxaliflrin sddn sonrak Suriyada vahid qvv kimi x etmsi perspektivini ciddi kild bh altna alr. 244

Vziyyti qlizldirn digr bir mqam is Suriyada dini ekstremizmin srtl artmasdr. l-Qaid terror tkilatnn zvlrinin, ayr-ayr radikal qruplarn da mxaliftl birg hkumt qar vuruduu mlumdur. Qrb dairlri bunun hmiyytini azaltmaa alsalar da, mahidilr radikal islamlarn mxalif cbhd dynlrin d birini tkil etdiyini v hmiyytli qvvy evrilmy baladn bildirirlr. Milli Koalisiyann yaranmasndan drhal sonra hakimiyyt qar dyn 14 islam qruplama yeni quruma tabe olmayacaqlarn v onlarn mqsdinin azad olunmu razilrd daltli slam dvltinin yaradlmas olduunu byan ediblr. Grndy kimi, bu qvvlr Suriyann glck hyatnda rol oynamaqda qtiyytlidirlr v mvcud rejimin devrilmsindn sonra yarana bilck hakimiyyt boluunda radikal islamlarn yaltlrd nzarti l keirmsi thlksi realdr. Suriya halisinin 10 faizini tkil edn krdlrin nec davranaca da mxalift n aktual msldir. PKK il laqsi olan v lknin imalnda bzi yerlrd idaretmni lin keirmi krdlrin Demokratik ttifaq mxalift qvvlrin tabe olmasa da, Suriya Krdlrinin Milli uras mxaliftl hmry olduunu byan etmidir. Ntic etibaril, sdin devrilmsindn sonrak dvrd krdlrin vziyytdn istifad edrk, muxtariyyt tlblri irli srmsi istisna edilmmlidir ki, bu da onsuz da snnilr, lvilr v digr azlqlar arasndak ziddiyytlrl bouan Suriya cmiyyti n yeni bir paralanma demkdir. Szsz ki, Qrb v region dvltlri bunun frqinddirlr, lakin bu faktorlarn Suriyadak glck proseslr tsir effektini azaltmaq n he n etmirlr. Blk d Suriyann bu kild idar olunmas daha mqbul hesab edilir. ndiki vziyytd yegan mqsd mxalifti srtl silahlandrmaqla sd rejimini devirmkdir. Silahlarn mqsdli kild hm mxalift, hm d radikal islamlara trlmsi is o demkdir ki, onlar dstklyn qvvlr glckd Suriyada sz sahibi olacaqlar. 245

Regiondan knar qvvlrin ba vern proseslrd davran da diqqti clb edir. Mnaqi trflrindn hanssa birini z maraqlarna uyun kild dstklmkl, proseslri regiondak dvltlrin li il idar etmkl minimum gc srf etmy v maksimum qazanc ld etmy alrlar. Tbii ki, bu qvvlrin qlobal miqyasda rqabti d Suriyadak vziyyt tsir edn faktorlardan biridir. Suriyada kimin qlb qazanacandan asl olmayaraq, maraqlarn nvbti hdf zrind toqquaca bhsizdir. Bir oxlar rb baharn xalqn demokratiya tlbinin tza hr kimi grmkd israrldr. Tbii ki, rb baharnn tsirin mruz qalm lklrd myyn daxili rtlr mvcud idi, lakin bu rtlrin z-zlyndn hakimiyyt dyiikliyi il nticlnn proseslr tkan verdiyini v Yaxn rq kimi geni bir regionda domino effekti yaradaraq, baqa lklr d sradn dnmk sadlvhlk olard. Grnn odur ki, btn bu proseslr gizli llr trfindn mhartl idar olunur v Suriyadak vtnda mharibsi d nvbti nmundir. Lakin vvlki tcrblr v Misir, Tunis v Liviya kimi lklrdki mvcud vziyyt nzr alnarsa, knardan idar olunan, lknin daxili reallqlar v tlblri il ayaqlamayan proseslrin msbt effekt vermdiyi, dvltin saslarn sarstd, cmiyytin daxilind paralanmaya sbb olduu v yalnz knar qvvnin v ona tabe olan qruplarn maraqlarn tmin etdiyi mahid olunur. Baqa szl sd rejimi devrils bel, mvcud reallqlar v rtlr Suriyadak xaosun hl bir mddt davam edcyini gstrir. Bzi mahidilr Qrbin regiondak maraqlar qarsnda Suriyadan sonrak nvbti zif bndin ran olduunu dnrlr. Htta Suriyadak proseslri rana mdaxilnin anonsu hesab ednlr d var. rann regiondak qvvlr balansnda yeri v daxili reallqlar is tam frqlidir. Bnzr proseslrin randa tkrarlanmas chdi regionda v daha geni miqyasda ciddi tlatmlr sbb ola bilr. Elmar Hseynov 19 dekabr 2012 246

5.13. Qrbin ran siyasti: fikir ayrlqlarnn sbblri srail rana nlyici hava zrbsi endirmyi planladrr. Tlviv AB-n trdddlrin qar hiddtini gizltmir. Qrbin siyasi dairlrind mharib variantn qbul etmynlr az deyil. Onlar maliyy v iqtisadi sanksiyalara stnlk verirlr. Tehrana qar yeni sanksiyalar Qrb ranla bal mvqeyini bir qdr d srtldirir. Almaniya, Fransa v Byk Britaniya il yana, Kanada da Tehrana tzyiq edir. Kanadann xarici ilr naziri Con Berd randak sfirliyi baladqlarn byan edib. Artq btn kanadal diplomatlar ran trk edib. Ottava bu addmn ran hkumtini qlobal dnya n sas thlk hesab etmsi il saslandrr. ran nv proqram il bal BMT-nin qtnamlrini yerin yetirmkdn imtina edir. stlik, rsmi Tehran Suriya rejimin getdikc daha ox yardm gstrir. Btn bunlara gr, Ottava ran terrora dstk vern lklr siyahsna daxil edib. Kanadann bu byanat Avropa ttifaqnn rana qar sanksiyalar gclndirmsi il eyni vaxta dr. Almaniyann xarici ilr naziri Giedo Vestervelle rsmi Tehrana qar yeni mhdudladrc mexanizmlr ttbiq etmk tklifi il x edib. Reuters agentliyinin yayd informasiyaya sasn, Fransa v Byk Britaniya bu tbbs dstklyir. Fransann xarici ilr naziri Loran Fabius jurnalistlr verdiyi msahibd qeyd edib ki, yeni tdbirlr maliyy v neft sektorlarn hat etmlidir. Bu da rann xarici ticart dvriyysin tsir gstrck. Britaniyann xarici ilr naziri d analoji fikir sylyib. Avropa ttifaqnn sas etiraz Tehrann nv proqram il bal dialoqa getmmsi v hdliklr ml etmmsi il laqlidir. Avropann ran mslsind nmayi etdirdiyi bu mvqenin fonunda srail-AB mnasibtlrind myyn grginliyin yaranmas ekspertlrin diqqtini clb edib. Konqresmen Maykl Rocers Qdsd ba nazir Benyamin Netanyahu il grndn sonra maraql fikirlr sylyib. 247

Onun szlrin gr, Netanyahu Amerikann ran mslsind trdddl mvqe tutmasndan ox hiddtlnib. BBC televiziya kanal M.Rocersin bununla bal dediklrinin tam mtnini yayb. srailin ba naziri rana nlyici zrb endir bilcklrini xsusi qeyd edib. srail AB-a gvnmir Msl ondan ibartdir ki, israillilr Obama administrasiyasnn hr bir variant mmkndr fikrinin doruluuna inanmrlar. Ona gr d Tl-viv AB-dan dqiq tminat almaa alr. Yalnz bu halda o, rana hava zrbsi endirmycyin sz verir. n pis halda srail rann nv proqramn 1-2 il lngid bilck hava zrbsi endirmyi planlayr. Hmin mddtd qlobal geosiyasi mhitd yeni faktorlarn meydana xa bilcyin mid edir. Ekspertlr srail rhbrliyinin yeni elementlr dedikd nyi nzrd tutduunu izah etmy alrlar. Bel bir fikir var ki, Tl-viv hmin mddtd Suriya mslsinin hll edilcyin v beynlxalq birliyin diqqtini rana ynldcyin mid edir. Bu da Qrbin Yaxn v Orta rql bal uzunmddtli planlarnn olmasn dolays il tsdiqlyir. Bunlarla yana, srail rann znd siyasi dyiikliklrin ba vermsi ehtimaln istisna etmir. ran demokratikls, onun nv proqram da thlk yaratmayacaq. Bu ballqda Financial Timesn siyasi thlilisi Fil Stivens dndrc bir versiya ortaya atb. Onun fikrinc, Qrbin rana qar hrbi mliyyat aparmas Tehrann nv silah istehsal etmsi il nticlnck. nki knardan thlk hiss edn ran n baqa x yolu qalmr. Yni F.Stivens gr, n yax yol ran mslsini siyasi danqlar vasitsi il hll etmkdir. Bunlar gstrir ki, srailin rana hribi zrb endirmk ideyasn Qrbd birmnal qbul etmirlr. Tl-vivin aqressivliyi ran bir ox radikal addmlar atmaa srklyck ki, bu da beynlxalq birlik n yeni problemlr yaradacaq. Qrbin siyasi dairlrindki bu fikir ayrl hans nticlri ver bilr? 248

rana hrbi zrbnin mmkn fsadlar Hr eydn vvl, Qrbin siyasi dairlri raqdak shvlri tkrar etmk istmir. raq mharibsi mslman lklrinin AB-a olan etibarn azaltd. Bundan baqa, Qrbin geosiyasi rqiblri frstdn istifad edrk z nfuzlarn artrmaa baladlar. Hazrda Rusiya v in slam almi il daha yaxndan laq qurmaa alr. Nhayt, hrbi gcdn daha geni miqyasda istifad dnya mharibsinin balamasna sbb ola bilr. Grnr, Qrb ran siyastin myyn dzlilr ed bilr. sasn maliyy v istisadi sanksiyalarn gclndirilmsi ehtimal zrind dayanlr. ran uzun mddt tcrid vziyytind saxlamaqla siyasi islahatlar apamaa mcbur etmk kursu seil bilr. Lakin bu mqsd nail olmaq n Qrb Cnubi Qafqaz siyastind ciddi dyiikliklr etmlidir. Msl ondan ibartdir ki, rsmi Tehran Ermnistanla mkdaln daha da genilndirir. Htta qanunsuz bank mliyyatlar aparlr. Regiondak iqtisadi inteqrasiya prosesindn knarda qalan rvan ran frstini ldn vermk istmir. Ona gr d ekspertlr Tehranrvan xttind mkdaln drinlmsi v genilnmsin az ehtimal vermirlr. ran hm d Qrbin Ermnistana qar xeyli loyal olmasn nzr alr. Tehran mindir ki, rvan Qrb incitmyck. Bel xr ki, Qrb ran mslsini hll etmk n Ermnistan siyastin d yenidn baxmaldr. Bu, btn variantlarda ba vermlidir. srail rana qar hrbi mliyyat keirs bel, Ermnistan sassz himay etmk siyastin son qoyulmaldr. Qrb n vziyyti bu msld tinldirn sas mqamlardan biri Rusiyann ermnilr tam nzart etmsidir. Ermnilr hmi Qrbl Rusiya arasnda trddd ediblr. Ona gr d htta ran mslsi kimi prinsipial problem kontekstind Ermnistan dnya n ngl ola bilr. Bu tin v ziddiyytli vziyytdn Qrbin nec xacan zaman gstrck. Newtimes.az 24 sentyabr 2012 249

5.14. Siyast v din: slfilr Son zamanlar analitiklr slfizmi siyasi aspektd tez-tez thlil edirlr. Mslman lklrind sosial-siyasi proseslrin intensv lmsi fonunda bu, maraq dourur. Siyast meydanna yeni gcm atlr? Bu proses hans nticlri ver bilr? Bu kimi suallar zrind dnmy ehtiyac yaranb. slam v siyast slamn bir din olaraq geni yayld hqiqtdir. XX srin sonu, XXI srin vvllrind hmin proses daha geni vst almaa balayb. Maraqldr ki, slamn din kimi ykslii mslman lklrind siyasi proseslrin aktuallamas il mayit olunur. Ona gr d son illr slamn siyasilmsi ifadsi analitiklr trfindn tez-tez ildilir. slind is nlr ba verir? slam dorudanm siyasilir? Bu suallara analitiklrin v alimlrin mxtlif cavablar vardr. Lakin reallq beldir ki, mslman lklrinin siyasi shnsind slam faktorunu z ideoloji konseptind geni istifad edn partiyalar daha tez-tez grnrlr. Qrbd is hm slam qbul ednlrin say artr, hm d siyasi-ideoloji mstvid islamofobiya gclnir. Bu paralellri tsadf hesab etmk ox tindir. nnvi olaraq, slamn siyast qarmas xsusi mzmun ksb edib. Dvlt balar ondan ictimai asayii tmin etmkd, bar yaratmaqda, daltli inkiaf modeli qurmaqda istifad ediblr. Msln, Osmanlnn idaredilmsind islami dyrlr mhm yer tuturdu. Sfvilr d bu faktordan geni yararlanrdlar. Masir tarixi mrhld is vziyyt bir qdr frqlidir. ndi dnya ictimaiyytind bel bir tsvvr formaladrlb ki, slam siyast qaran kimi qan tklr, terror ba alb gedir. Htta Qrb medias slam daha ox terror kontekstind tqdim edir. Breyvik islamofobiyaya dar olmu terrorudur. O, insanlara sadc, mslman olduqlarna gr nifrt edir v ldrrd. Tbii ki, slamn terror v zoraklqla he bir laqsi yoxdur. Ancaq o da hqiqtdir ki, bzi radikal qruplar slamn adndan istifad edrk cinaytlr trdirlr. Onlar faliyytlrini hanssa islami ide250

ologiya il izah etmy alrlar. Buradan masir tarixi raitd slamla siyasi faliyyt arasnda sintez yaratmaa alan bzi ideoloji cryanlarn tdqiq edilmsi aktuall yaranr. Hmin cryanlardan biri d slfilikdir. Slfizmin bzi ideoloji zlliklri slamda bu cryann sas bir ne sr vvldn qoyulub. Onun banilri srasnda hmd bin Hnbli v bdsslam bn Teymiyyni gstrmk olar. Slfizm slf szndndir ki, zndn vvl olan mnasn verir. Dini cryan kimi slfizmin mahiyyti slamda hr hans yeniliyin dzgn olmadn qbul etmkdn ibartdir. Yni Mhmmd Peymbrin (s.) zamannda slamda formalam qanun-qaydalardan knara xlmamaldr. Slfilr slamn tmizlnmsin ehtiyac olduuna mindirlr. Tmizlnm dedikd onlar slamda sonradan lav edilmi yenilik lrdn azad olma v mzhbilikdn qurtulma nzrd tuturlar. Bu sasda slfilr zlrinin mveyin uyun glmyn hr bir dini mddaya qar barmaz mvqeddirlr. Uzun mddt bu mvqed olan slfilrd frqli baxlara qar bir dzmszlk formalab. Onlar zlrini tam haql sayrlar. Ona gr d slam haqqnda frqli fikir sylynlr dzmszdrlr. Hmin sasda slfilr daha ox fanatdrlar. Frqli dini baxlara dzmszlk slfilrin davranlarn radikalladrb. Onlar ktl arasnda tmiz slam adlandrdqlar ideyalar baqa mvqelri inkar etmk yolu il yaymaa alrlar. Hr hans ortaq mvqe slfilr n qbuledilmzdir. slamn yarand tarixi mrhld qbul ediln btn dini hqiqtlrdn baqa hr bir fikri yalan hesab edirlr. Eyni zamanda, dind ediln yeniliklr qar mbariz aparrlar. Flsfnin tsirini is qtiyyn qbul etmirlr. Btn bu kimi ideoloji zlliklr slfiliyi hazrda ciddi bir faktora evirib. Bzi siyasi dairlr d mhz slfiliyin hmin zlliklrindn istifad edrk, ondan z mqsdlri n istifad etmy alrlar. Nticd, slfizmin siyasi mstvid thlkli bir ideoloji mvqe olduu haqqnda son zamanlar tez-tez fikirlr sylnilir. 251

Masir siyast v slfilik Son zamanlara qdr slfilr siyasi partiya qismind faliyyt gstrmk istmirdilr. Onlar demokratiyan qbul etmirdilr. Hr bir situasiyada frqli siyasi mvqe tuturdular. Mslman qardalarn siyasi karyeras slfilrin mvqeyini dyimsin tkan verdi. ndi onlar siyasi idaretmd itirak etmk arzusundadrlar. Dnyann mxtlif lklrind d faliyytlrini bu mqsd ynldirlr. Shbt slfiliyin siyasi mstvid varlndan gednd bir xsusiyyti qeyd etmk lazmdr. Sudiyy rbistan slfiliyin dnyaya siyasi-ideoloji faktor kimi yaylmas n oxlu pullar xrclyir. Daha ox vhhabilik ad altnda slfilr faliyytlrind radikalizml siyasti birldirmy alrlar. l-Qaid bunun nmunlrindn biridir. l-Qaidnin Misir v Suriyada yeni faliyyt suluna kemsi haqqnda mlumatlar yaylr. Suriyada onlar tdricn yaltlrd z hakimiyytlrini qurmaa alrlar. Xsusi adamlarn yerlrd idaretmy clb edirlr v orada z ideoloji mvqelrin uyun strukturlar qurmaa alrlar. Bzi yerlrd buna nail olublar. Bu prosesi mahid ednlr bel qnat gliblr ki, vhhabilr vvlki kimi demokratiyaya qar xmrlar. Bellikl, slfizm tdricn siyasi-ideoloji faliyyt keir. Mslman qardalar kimi hakimiyyt glndn sonra is hans addmlar atacaqlarn he ks bilmir. Slfiliyin bu ideoloji transformasiyas Qrbi narahat edir. Eyni zamanda, bzi dairlr bundan mslman dvltlrinin zn qar istifad etmy chdlr edirlr. Mslnin bu trfi olduqca ciddi miqyas alb. nki slam lklri inkiaf etdikc onlarn beynlxalq miqyasda sz demk imkanlar da genilnir. Hmin proses bir sra dairlri narahat edir. Onun qarsn alman yollarndan biri mslman lklrind slama bal, lakin frqli siyasi mvqelri olan partiyalarn sayn oxaltmaqdan ibartdir. Bu mqsd atmaq n z radikal v barmaz dini baxlar il frqlnn slfilikdn istifad etmk daha srflidir. Slfiliyi siyasi cryan olaraq gclndirmkl mslman lklrind intriqalar n geni imkanlar yaradlr. 252

Bu zaman siyastl mul olan hr bir qrupun demokratik dyrlr sadiq olduu tssrat da yaradlr. Msln, Mslman qardalarnn demokratik obrazn formaladrrlar. Ancaq Henri Kissincer bu msly ciddi bh il yanar. Misird siyasi islahatlarn hans istiqamtd aparlacann hl aydn olmad fikrini sylyir. O mindir ki, din ball olan qruplarla ox ehtiyatl hrkt etmk lazmdr. Bu tezis xristian dini il laqli olan siyasi qruplamalara da aiddir. nki son zamanlar Qrbd dini fundamentalizmin siyast sirayt etmsindn narahatlq ifad olunur. Rusiyada da bel bir problem zn gstrmkddir. Slfilrin n drcd demokrat olduqlar onlarn nnvi ideoloji mvqeyindn aydn grnr. Frqli dini bax slfizm hl d qbul etmir. Demli, siyasi aspektd slfilik risk faktorudur. Szd deyilmsin baxmayaraq, konkret siyastd onlarn slhprvr v demokratik kurs yeridcklrin inam yoxdur. Dini paralayanlar: dnya n byk thlk Hazrda slam adndan istifad edib, siyasi faliyyt gstrn qruplarn saynn artmas dinin taleyi baxmndan dndrcdr. slam mnvi-xlaqi dyrlr v sosial-mdni normalar sistemi kimi byk stnlklr malikdir. ndi dnyada slam qbul ednlrin say srtl artr. Bu proses mane olmaq n slam siyast clb etmk fikrind olanlar meydana xblar. lk baxdan slamn ykslii kimi grnn bu proses bir qdr sonra qarsalnmaz mnfi tendensiyaya evril bilr. Msl ondan ibartdir ki, din siyastl ulalaanda xsi v qrup maraqlar hr eydn stn olur. nsanlar slama siyasi hadis kimi yox, mhz mnvi-xlaqi dyrlr sistemi kimi stnlk verirlr. Onun bu obraznn dyimsinin kimlr xeyirli olduu aydndr. Slfilik kimi cryanlarn siyast meydanna demokrat obraznda daxil olmas slam dnyasnn paralanmasna gtirib xara bilr. Mslmanlar slam mmti olaraq frqli siyasi baxlara malik ola bilrlr. Lakin bu frqliliyin kkn hanssa dini mddan qoyanda msl inama gedib xr. Bu da faktiki olaraq slamn daxildn paralanmas, onun siyasi ehtiraslarn mhvedici axnna atlmas demkdir. 253

rb bahar adlanan prosesin fonunda bu msl daha aktual grnr. nki mhz hmin kontekstd mxtlif radikal dini cryanlar siyasi status almaa alrlar. Onlar rb baharnn yaratd sosialpsixoloji tinliklrdn yararlanmaa chd edirlr. Hazrda bu tendensiya rb baharnn hat etdiyi lklrd daha kskin kild zn gstrir. H.Kissincerin bu prosesin mahiyytinin tam aydn olmas haqqnda syldiyi fikirlrd hmin mqamn rolu az deyil. Tbii ki, bu prosesdn btn dnya ziyan gr bilr. nki masir tarixi mrhld din kimi slamn zrin byk msuliyyt dr. Bu din briyyt bar v trqqi bx ed bilr. Digr dinlrl yana mvcud olmas mumilikd dnyann slh iind yaamasna ciddi thf olar. Bunun sbbi mhz slam dnyasnn sivilizasiya olaraq srtli inkiaf mrhlsini yaamasndadr. Bu gn slam paralamaq istynlr, slind z glcklrini mhv edirlr. Yegan doru yol dini siyast qatmamaqdr. Din hmi zn yol tapr. nsan bundan siyasi mqsd n istifad etmy balayanda is, inkiaf yollar balanr. Bel bir msl var: all adam oturduu buda ksmz. Yqin ki, bu msli cmiyyt d aid etmk olar. Kamal Adgzlov 30 oktyabr 2012 5.15. Mharib v blef: ran, srail v Birlmi tatlar AB-n Stratfor analitik mrkzinin qurucusu v icra direktoru professor Corc Fridmann Mharib v blef: ran, srail v AB adl mqalsi drc edilib. Mllif bir ne maraql tezis irli srb. Onlar, btvlkd Qrb hakimiyyt dairlrinin Yaxn v Orta rq siyastinin mhm aspektlrini drk etmy imkan verir. O cmldn, ran trafnda aparlan oyunlarn bzi prdarxas mqamlarna nzr salmaq imkan yaradr. C.Fridman Qrbin ran siyastinin mrkkb olduunu vurulayr. srail-ran-AB xttind hyata keiriln geosiyasi gedilrin tam mnas hl aydn deyil. Burada hr bir oyununun aq v gizli 254

istifad etdiyi kart var. Onlarn n zaman tam anlamda masaya qoyulaca vaxt da mlum deyil. Oyunular da bunu bilirlr v ona gr d hr biri z xttini davam etdirir. sas narahat olanlar is bu oyunu mahid edn region dvltlridir. Dndrcdr ki, C.Fridman Yaxn v Orta rqi geosiyasi grginlikd saxlamaqda srail, ran v AB-n maraqlarnn st-st ddyn stiralt vurulayr. Bunu onlarn atd siyasi v diplomatik addmlardan, apardqlar informasiya mharibsinin gediindn hiss etmk olur. Bu oyunda srailin z maraqlar var. O, bir trfdn, rana yerini gstrmkl regional miqyasda sz sahibi olduunu sbut etmy alr. Bu kontekstd Tehrana hd-qorxu glir, nv obyektlrin hava zrbsi endirmkdn danr. Digr trfdn is, AB-la razladrlm geosiyasi oyun qurur. Amerikann stratejid rann gclnmsin ngl olacana Tlviv mindir. nki Vainqton dnyada he bir ox gcl dvltin meydana glmsin imkan vermmy alr. Ona gr d srail rana indi hrbi zrb endirmy el d hvsli deyil. AB-n mqsdlri daha qlobal xarakter dayr. Vainqton hvs l rann Suriya mslsind nfuzunu itirmsini izlyir. Tehran nv proqram vasitsi il dnyada siyasi kisini artrmd. n azndan BMT T-nin be zv v Almaniya il nv mslsini bir masa trafnda mzakir etmk hququ ld etmidi. Bu, istniln dvlt n geosiyasi nfuz demkdir. ndi Suriyada B.sdin siyasi karyerasnn facili baa atmas il Tehrann kimi mdafi etdiyi sad adamlara bel aydn olur. Yni ran geosiyasi proqnozlarnda yanla bilir. Bu da dvltin nfuzunu zdlyn amildir. Bundan baqa, AB rann nv proqram trafnda srndrmi v qeyri-myyn mnzr yaratmaqla, hr zaman situasiyaya mdaxil etmk ansn saxlayr. Mhz buna grdir ki, rsmi Vainqton sraill rana hrbi hcum mslsini mzakir etmkdn yaynr. Buna paralel olaraq rsmi Vainqton sanksiyalarla Tehran tzyiq altnda saxlayr. Yni o, Qrb siyastinin hdfind qalmaqdadr. AB hmin sulla znn byk geosiyasi rqiblri olan Rusiya v ini d 255

z oyununun bir parasna evir bilib. nki dnyann btn byk gclri Suriya-ran xttind ba vernlr hssas yanarlar onlarn hr biri z geosiyasi maraqlarnn tmin edilmsin alrlar. C.Fridmann mqald irli srdy tezislr sasnda gldiyi mumi qnat diqqtkicidir. O, srailin Amerika siyastini ynltdiyi grntsn yanl hesab edir. Drindn vziyyt nzr salanda tamamil frqli mnzr alnr. srail bir ne ildir ki, ran hdlmkl, slind, Vainqtonun siyastin xidmt edib. nki srail faktorundan AB istifad edrk rana tzyiqlrini tdricn artrb, onu beynlxalq almdn tcrid edib. Amerikann sas mqsdi rann nv proqamn mhv etmk deyil. Balca mqsd ran mharibsiz inkiafdan saxlamaqdr. Bu mnada, srail siyastilrinin ritorikas Amerika n ox faydaldr. Hmin mntiql Netanyahu reallqda Vainqtonun lin oynayr. O, zn Amerikan rana qar mhariby clb edn trf qismind gstrir. Netanyahunun mharib haqqnda alovlu danqlar son nticd AB-n rana tzyiqi artrmaq planlarnn bir fraqmentidir. Ona gr d rana psixoloji tsirin daha da gclnciyini proqnozladrmaq olar. Newtimes.az 19 sentyabr 2012 5.16.Yaxn rq bhran: Ankarann yol xritsi 2011-ci il oktyabrn 14-dA.Tokvill adna mkafatn tqdimolunma mrasimind x edn Z.Bjezinski demidi ki, qlobal gcn bir ne dvltin inhisarna kemsi... siyasi qdrtin paralanmas il mayit olunur1. Z.Bjezinski hesab edir ki, qlobal miqyasda ABn geosiyasi tsiri azalr. rqin gc is sas dvltlr arasnda potensial mnaqilrin v gztsiz rqabt thlksi fonunda artr. Qlobal miqyasda grgin geosiyasi mbariz gedir.
1

Zbigniew Brzezinski Receives Jury du Prix Tocqueville Prize // Center for Strategic and International Studies (CSIS), October 14, 2011. URL: http://csis. org/publication/zbigniew-brzezinskis-de-tocqueville-prize-speech.

256

C.Fridman Suriyann trk qrcsn vurmasnn V.Putinin srail sfrin ox gzlnilmz dinamika verdiyini vurulayr1. Z.Bjezinskinin yuxardak qiymtlndirmlri inda bu, maraql grnr. Hadis qlobal sviyyd aparlan geosiyasi oyunlarn bir fraqmentidirmi? gr bu da siyasi gcn regionlara yaylmas lamtidirs, sonrak mrhld toplanan enerji geosiyasi partlaya gtirib xaracaqm? Suriya il Trkiy arasnda mahid ediln grginliyin sbblri haqqnda aparlan thlillrd bu suallar mxtlif aspektlrd qoyulur. Dolays il ksr analitiklr mindir ki, grginlik sadc bir qrcnn vurulmasndan yaranmamdr. Yaxn v Orta rqd geosiyasi grginliyi kskinldirn qorxunc mexanizmin nfsi duyulur. Bu, kimlrin marandadr? Mmmalarla dolu hadis Trk qrcs vurulandan sonra, onunla bal hadislr qrib v mmmalarla dolu trzd ba verir. Suriya v Trkiy hadisnin gediini frqli tsvir edirlr. Suriya bir qdr istehzal v saymazyana davranr. Ar daxili kimlr mruz qalan v hrbi imkanlarna gr Trkiydn zif olan bir dvlt normal halda bel hrkt etmzdi. Demli, onun arxaland baqa qvv v ya qvvlr var. Trkiyd analitiklr mhz buna iarlr edirlr . Rusiya rsmi sviyyd drhal reaksiya verdi. Xarici ilr naziri S.Lavrov trk hmkar il telefon dannda hadisni mzakir etdi. Rusiya XN trflri tmkinli davranmaa ard. ran daha aktiv grnr. vvlc ran Xarici lr Nazirliyinin szs Trkiy v Suriyan txribatlara uymamaa dvt etdi. Sonra is ran Mclisi xarici siyast komissiyasnn rsmi nmayndsi Hseyn Nakavi Trkiynin Suriyaya tl qurduunu dedi. Onun szlrin gr, Trkiy bununla NATO-nun Suriyan vurmasna rait yaradr2.
George Friedman, Putins Visit and Israeli-Russian Relations // Stratfor, June 26, 2012. URL: http://www.stratfor.com/weekly/putins-visit-and-israeli-russian-relations. 2 Trkiye komplo peinde // Milliyet Gazetesi, 26 Haziran 2012, URL: http://dunya.milliyet.com.tr/-turkiye-komplo-pesinde-/dunya/ dunyadetay/26.06.2012/1559112/default.htm.
1

257

indn is he bir rsmi mvqe bildirilmyib. Hr halda rsmi Pekin zahirn sakit v laqeyd grnr... Qrbin hadisy reaksiyas dndrcdr. Yni zahirn Qrb dvltlrinin hr biri Suriyan qnayr. AB v Avropann oxlu sayda media orqan hadisni geni rh etdilr. BBC radiosu NATO-nun Suriyann hrktlrini pisldiyini bildirdi. AFP informasiya agentliyi Trkiynin znmdafi haqqnn olduu haqqnda mlumat verdi. Der Spiegel jurnal Suriyann qana susam diktatordan v qrupdan qurtarlmas zrurtindn yazd1. AB dvlt katibi v Avropa ttifaq Suriyann hrktlrini kskin pisldi. Trkiynin haql olduu vuruland. yunun 26-da Trkiynin tlbi il toplanan NATO zvlrinin hams Suriyann hrbi tyyarni vurmasn kskin surtd pisldi. NATO-nun byanatnda rsmi Dmqin nvanna ittihamlar yer ald. Qrbin bu mnasibti fonunda Suriyaya qar konkret addm atmaq istmdiyi d aq grnd. NATO-nun ba katibi Anders Foq Rasmussen Suriyaya qar hans tdbirlrin grl bilcyi il bal veriln sual cavabsz buraxb. AB da szd dstkdn baqa konkret bir ey tklif etmyib. A zvlri d qurumun hanssa konkret addm atmasndan sz amrlar. C.Fridman vvlcdn proqnoz vermidi ki, Qrb bu msld iddtli ritorika, zif hrkt taktikasn seck2. Qrbin bzi media orqan AB-n Rusiyaya gzt getmkd tlsdiyini vurulayrlar. Isabel Kershner The New York Times qzetind drc ediln mqalsind yazr ki, Rusiya Suriya v ran siyastini dyimyck. Ona gr d Moskvaya gzt getmyin mnas yoxdur3.
Dnya fla haber olarak grd // Milliyet Gazetesi, 26 Haziran 2012, URL: http://dunya.milliyet.com.tr/dunya-flas-haber-olarak-gordu/dunya/ dunyadetay/26.06.2012/1559092/default.htm. 2 George Friedman, Putins Visit and Israeli-Russian Relations // Stratfor, June 26, 2012. URL: http://www.stratfor.com/weekly/putins-visit-and-israeli-russian-relations. 3 Isabel Kershner, Just Passing Through, Putin Consults With Israeli Leaders on Syria and Iran // The New York Times, June 25, 2012. URL: http://www.nytimes. com/2012/06/26/world/middleeast/putin-visits-with-israeli-leaders.html.
1

258

Trkiynin qzbi iddtlidir Trkiy Suriyann bu hrktin iddtli cavab vercyini bildirdi. Ba nazir Rcb Tayyib rdoan partiyasnn iyunun 26-da keiriln qrup toplantsnda bu haqda xeyli dand. Sonra Azrbaycanla Trkiy arasnda Transanadolu qaz boru kmri layihsi haqqnda saziin imzalanmasna hsr ediln mrasimd eyni srt mvqeyini bildirdi. Trkiy medias ordunun Suriya il srhd hrbi gc toplad haqqnda mlumatlar verir. Rsmi Ankara Suriya trfdn srhdin yaxnlaan hr bir hrbi obyekti thlk kimi qiymtlndirib, xbrdarlqsz vuracan byan etdi. R.T.rdoan NATO-nun mvqeyindn razln bildirdi. Hiss olunur ki, Trkiy Suriyadak rejim qar mvqeyini daha da srtldirck, ancaq xalq mdafi edck. Rsmi Ankara aydn qeyd edib ki, Suriya xalqnn apard mbarizni dstklyir. Bzi analitiklr Suriya il Trkiy srhdind qaqn drglrinin olmasn thlk mnbyi adlandrr. Rsmi Dmqin orada hr an txribat trd bilcyini istisna etmirlr. Grnr, Trkiy Suriyaya mdaxil etmyi dnmr. Rsmi Ankara tmkinli davranr. Trkiy hadisnin arxasnda baqa qvvlrin dura bilcyinin frqinddir. Ona gr d Trkiy NATO-ya mracit etdi. BMT-d d mslnin mzakiry xarlmas gzlnilir. Suriyaya tzminat tlbi ola bilr. Bununla da Trkiy problemi beynlxalq tkilatlar sviyysin qaldraraq, zn sortalayr. gr kimlrs, Trkiyni Suriya il toqqudurub, ondan geosiyasi dividend gtrmk fikrind olubsa, rsmi Ankara onlara bu imkan vermdi. Suriyan Trkiy il toqqudurmaqla B.sd d yardm etmi olurlar. Bu halda rsmi Dmq xaricdn thlk olduunu v lknin rsmn mharib apardn bhan gtirmk ans ld edck. Bel hallarda daxild hakimiyyt qar hr hans hrkti milli xyant kimi qiymtlndir bilirlr. Digr trfdn, Suriya-Trkiy savan balatmaqla sas problemi B.sd rejiminin dyidirilmsini arxa plana atrlar. Bununla da Suriyada qeyri-myynlik qalr. Paralel olaraq, oxlu sayda dvltin ba bu msly qarm olur. Hmin qarq vziyytdn kimlrs geosiyasi dividend gtrmyi planladrr. 259

Yaxn rqd byk oyunlarn ssenarilri Ndns, Suriyann Trkiy qrcsn vurmas V.Putinin srail, Flstin v ordaniyaya sfri rfsi ba verdi. Bunu tsadf d adlandrmaq olar. Ancaq Qrbin bir ox tannm analitiklri Rusiya prezidentinin sfrini Suriya, ran siyasti v trk qrcsnn vurulmas il laqlndirdilr. Onlarn irisind C.Fridmann mlahizlri v proqnozlar diqqti ox kir1. Rusiya AB-n diqqtini Yaxn v Orta rqd cmldirmsin alr. Sbb odur ki, Moskva z n hyati hmiyytli sayd geosiyasi mkanda mvqeyini mhkmltmlidir. Hmin mkan postsovet razisidir. Ukrayna, Qafqaz v Mrkzi Asiyada Amerikann planlarn hyata keirmmsi n Yaxn rqd vziyyt kskinlmlidir. Maraqldr ki, jurnalist Fred Ueyr d oxar fikirddir. O, The Christian Science Monitorda yazr ki, Rusiya v srail n rb dnyasnda bazarlq oyunlar v qarqlq ran zr fikir ayrlndan daha hmiyytlidir 2. Rusiya il srail Suriya mslsind d ortaq mqamlar tapa bilrlr. srailin Suriyaya tsir etmk imkanlar azdr. raqda ran z nfuzunu artrdqdan sonra srail n Suriyada da hrkt etmk tinlib. Moskvann is Dmq tsiri bykdr. Bundan baqa, Suriyada mtdil snni hakimiyytinin olmas Tl-vivi v Moskvan qane ed bilr. Ancaq bu hakimiyyt antiiran meylli olmamaldr. B.sddn bu rtlr daxilind imtina etmk olar. Rusiya v srail B.sd rejiminin kmsin inanmaa balayblar. Rusiya srail gr ranla mnasibtlri pozmaq istmir. Ona gr d el bir yumaq mvqe semy alr ki, hr iki dvltl mnasibtlrini saxlasn.
George Friedman, Putins Visit and Israeli-Russian Relations // Stratfor, June 26, 2012. URL: http://www.stratfor.com/weekly/putins-visit-and-israeli-russian-relations. 2 Fred Weir, Israel and Russia: Trade and restive Arab world outweigh differences on Iran // The Christian Science Monitor June 25, 2012, URL: http:// www.csmonitor.com/World/Europe/2012/0625/Israel-and-Russia-Trade-andrestive-Arab-world-outweigh-differences-on-Iran.
1

260

Bu fikirlrin fonunda Suriyann trk qrcsn vurmasnn bir ox faktorlarla bal olduu qnati yaranr. Grnr, hr eydn vvl Trkiy, AB v Avropa n Yaxn rqd yeni problemlr yaratmaa alrlar. Onlar rb dnyas il z-z qoyub, regionda grginliyi artrmaq istyirlr. Lakin n Trkiy, n d NATO bu tly dmdi. Proseslrin sonrak inkiaf Trkiynin ictimai ryi nec sakitldircyindn v mmkn txribatlarn qarsn n drcd alacandan asldr. Burada Trkiy faktorunun geosiyasi hmiyyti ox vacib msldir. Z.Bjezinski sadc geosiyasi proseslri thlil etmir o, hm d bu cr proseslri yaradanlardandr. Amerikal siyasi xadim v politoloq Trkiyni Rusiya il brabr byk bir geosiyasi mkanda sas gc kimi grdyn deyirs, bunun arxasnda konkret plan var. Trkiynin Yaxn rqd, Qafqazda v Mrkzi Asiyada nfuzunun artmas bunu tsdiq edir. Son aylar is rb bahar il bal olan proseslrdn Trkiynin nfuzunu azaltmaq n istifad chdlri aydn grnr. Htta bzilri .Davudolunun qonularla sfr problem konsepsiyasnn iflasa uradn deyirlr. Bunu gstrmk n gah daxild mnaqi yaratmaa alrlar, gah da regionda Trkiyy qar txribatlar trdirlr. Onu da deyk ki, Suriya il mnaqi Azrbaycanla Trkiynin Transanadolu enerji layihsini imzalamas rfsind balad. R.rdoan bu layihnin Trkiy v Azrbaycann strateji hmiyytini xeyli artrdn qeyd edib. Dnyann bzi KV orqanlar Ankarann Suriyaya hcum etmli olduunu manetlr xardlar. Msly sraili, Yunanstan v Kiprin yunan hisssini qatmaa aldlar. Bzi analitiklr Rusiyasrail-Yunanstan-Kipr geosiyasi xttinin formalamas ehtimaln irli srdlr. Baqalar Rusiya-in-ran bucann falladn iddia etdi. Htta bir ne politoloq trk qrcsnn rus raketi il vurulduunu yazd. Qrcn yunanlarn srail raketi il vurduu versiyasn ortaya atanlar da tapld. Maraqldr ki, bu kimi informasiyalar Trkiy mtbuatnda daha ox yer ald. Rusiya medias is iyunun 261

26-da Suriyaya C-300 raketlrinin satnn dayandrld haqqnda mlumat yayd. V.Putin Yaxn rq sfrinin yekunlamas il bal brifinq keirib. Rusiya prezidenti qeyd edib ki, Suriya mslsinin hllind daha ox dvltlrin itirak etmsi konstruktiv nticlr verrdi. O, konkret olaraq rann bu mslnin hllin clb edilmsi ehtiyacn qeyd edib. Rusiya prezidenti bzi qonularn Suriyann daxili vziyytin tsir etmk imkanlarnn olmasn xatrladb. Ona gr d rann Suriya probleminin hllin clb edilmsi konstruktiv addm olard1. Siyastd sz adtn dolays il deyirlr. Btn bunlar Suriya-Trkiy mnaqisinin dorudan da qlobal miqyasda geosiyasi proseslrl bal olduunu tsdiqlyir. lbtt, bu, zc v yorucu bir oyundur. Daha sbirli, tmkinli v gcl olan bu rtlrd qalib gl bilir. Kimin gcl olduunu zaman gstrck. rill tvsiy edirdi ki, he zaman tslim olmayn! Newtimes.az 9 avqust 2012 5.17. rb bahar, yoxsa dram? 8 fakt v 7 flsfi sual Yqin dram tam uyun sz deyil v lbtt ki, bu hadislri bahar adlandrmaq olmaz. V blk d flsfi suallar tvazkar sslnmir. Lakin milyonlarla teleseyrilrin gz qabanda hr gn Yaxn rq xalqlarnn facisi ba verir v bu insan dndrmy vadar edir. Vziyyt htta gzucu bax bir xsusiyyti aqlayr regionda vtnda axnamalarnn yaranmasnda v inkiafnda aydn grnn lokal faktlar universal xarakterli suallarla yana durur. vvla aydn adlandrdqlarmz bard. 1. Ben li, Mbark, Saleh, Qddafi, sd kimi avtoritar rh brlr onilliklrl hakimiyytd olduqlarna rmn bu v ya digr
1

: , 26 2012, URL: http://ria.ru/arab_ sy/20120626/685639028.html.

262

sbblrdn z hakimiyytlrinin legitimliyinin davaml saslarn yarada bilmdilr. 2. Bu lklrd cmiyytin byk hisssinin hakimiyyt qar x ba vermidir. Suriyan NATO tyyarlri bombalamr, lakin sd qounlar lknin yarsna nzart ed bilmir. Bu bir nzri faktdr ki, syanlar xarici qvvlr dstkldiyin gr vtnda mharibsi vtnda mharibsi keyfiyytini itirmir. 3. Hadislr ardcl surtd, lkdn lky cryan edir, nvbti lky keid zaman vvlki lk media iqlandrmasndan itir. nqilablar kasb v avtoritar respublikalarda ba verir, neft monarxiyalarnda msl hl ki yerli narazlqlarla mhdudlar. 4. Demk olar ki, ksr hallarda hakimiyyt uduzur. gr bu Mbark v yaxud Ben li kimi Amerika trfdar olan rhbrlrdis, kapitulyasiya daha tez ba verir. Lakin btn hallarda hakimiyyt dyiikliyi stabillm il nticlnmir, o ki qald demokratiyann tviqi v sayr msllr. Xaos davam edir v yeni hakimiyyt glmi qvvlr cmiyytin paralanmas v dvltin dalmas thlksi il z-z qalrlar. Bel sylmk mmkndrs, sirli flk yeni hakimiyyt demokratiyan qurmaa imkan vermir. 5. Hakimiyytin devrilmsindn sonra brqrar olan yeni xaosu iki sas mqamla sciyylndirmk olar: razi-etnik lamt gr paralanma, bu, xsusn, lkd neft v qazn mvcudluu halnda aktualdr. O zaman neft yataqlar trafnda mrkzdn mstqil milli tsisatlar yaranr; sosial mstvid paralanma, yni mxtlif sosial qruplar, dini cryanlar arasnda ixtilaflar. 6. Qrb xalq syanlarnn dstklnmsind mstsna rol oynayr, lakin Yaxn rqd demokratik dvltlrin yaradlmas bard Qrbin byan etdiyi niyytlr bir ox analitiklrin skeptisizmi il qarlanr. Hesab edilir ki, demokratiya v insan haqlar avtoritar rhbrlr tzyiq gstrmk n Qrbin istifad etdiyi altlrdi. Bu kontekstd btn regionun yenidn bldrlmsindn v Yaxn rq rejimlrinin dyidirilmsi bard Amerikada Byk Yaxn rq adl bir plann olmasndan danlr. 7. Sui-qsd nzriyylri rivsind rb inqilablarnn thriki v dstyi Qrbin 3 hyati ndisi il laqlndirilir dnya iq263

tisadi bhran, mslman v rus thlksi. Bu digr dvltlrin destabilizasiyas vasitsil z bhranndan xmaq, mslman sivilizasiyasnn qarsn almaq v Rusiyaya tzyiq gstrmk chdlri kimi baa dlr. 8. Regionun ksr dvltlri Qrbin hrktlrini tqlid edir v problemli lklrd etiraz nmayilrini dstklyirlr. Lakin 2 dvltin mvqeyi bu mumi mnzr il dissonans tkil edir ran v srail. ran he d rb baharndan vcd glmmidir. Dini faktor da mhm rol oynayr v bu xsusil rann Bhreyn v Suriya hadislrin frqli mnasibtind zn bruz verir. srail is rb hadislrini hvssiz rh edir v mumiyytl el tssrat yaranr ki, bu lk z bilavasit qonularndan daha ox ranla muldur. Yaxn rqd cryan edn hadislrin sas determinantlar bunlardr. Lakin onlar Sonra n olacaq? v xsusil d N etmli? kimi klassik suallara mqbul cavab vermirlr. Blk d ona gr ki, daha konkret, ancaq elmi baxmdan hl d drst ifad edilmmi suallar mvcuddur: 1. Niy onilliklrl qurulan rejimlr, olsun ki avtoritar tipli, kazdan dzldilmi qsrlr bnzyir tez v crlt il dalrlar? 2. Niy Misird v ya Suriyada cmiyytin bir hisssi iind daxili etirazn gizldrk illrl hakimiyyt passiv v gizlin mxaliftd yaayrd? Problem yalnz pis iqtisadiyyat, yoxsulluq, savadszlq v hakimiyytin avtoritar tbitinddirmi? Normal imkan olan intellektuallarn, orta tbqnin mtbx mxaliftin keidini n rtlndirdi v onlar nec dini fanatiklrl ortaq dil tapdlar? 3. Narazlarn Qrb trfindn dstklnmsi hakimiyytin taleyini hll edn yegan sbb idimi? Cavab yoxdursa, o zaman niy illrl yatan cmiyytlr birdn v birlikd oyandlar? Niy etirazlarn gc xaricdn gln byanatlarla sinxron artrd? Cavab msbtdirs, o halda insanlarn al v rklrin Qrbin ovsunlu tsirinin fenomeni ndn ibartdir? O fenomenin ki, onun tsiri altnda irrasional hrktlr grlr v bu hrktlr he d demokratiya v rifahla nticlnmir. 4. gr bu dorudan da beldirs, iqtisadi bhrandan x n Qrb hans sullarla kasb rq lklrindki itialardan yaralan264

maq fikrinddir? Tlbin azalmas v inkiaf ngllyn texnoloji baryerlr kimi qlobal struktur problemlrin hllind gerid qalm lklrin dadlmas nec yardm ed bilr? 5. Niy Qrb trfindn dstklnmi syanlar nticsind bir sra hallarda hakimiyyt islamlar glir v Qrb qar byanatlarla x etmy balayrlar? 6. Regional gc mrkzlrinin mvqelri n drcd bu dv ltlrin sl maraqlarn ks etdirir v n drcd onlar xarici tsirdn asldrlar? rb baharnn bu dvltlrd davam etmsi ehtimal varm? 7. Mbark v digrlri nyi dzgn etmirdilr, onlarn sas shvlri ndn ibartdir? Demokratik hquq cmiyytinin ox gec qurulmasnda idimi bu shv? Qrb demokratiyasnn (ayr demokratiya nv hl ki dnyada yoxdur) rq lklrind inas mumiyytl mmkn idimi? gr mmkn deyildis, onlar n etmli idilr ki bugnk flaktlr ba vermsin? Ayaz Qdirov 15 noyabr 2013

265

VI Fsil Cnubi Qafqazda vziyyt v Ermnistan-Azrbaycan, Dalq Qaraba mnaqisi

6.1. Qaraba mnaqisind multistandartl Qrb dalti 2012-ci ilin mart ayndan Azrbaycan il Avropa ttifaq arasnda viza rejiminin sadldirilmsin dair danqlara baland. Bu da yqin ki, znn xarici siyastind qrbynmlly prioritet hesab edn Azrbaycann Avropa ailsin inteqrasiyasna z thfsini verckdir. Lakin mkdalq laqlri n qdr inkiaf edirs etsin, Azrbaycann n arl problemi olan Ermnistan-Azrbaycan Dalq Qaraba mnaqisinin hl d hll olunmamas Azrbaycanla Qrb arasnda n byk narazla sbb olaraq qalr. O mnaqi ki, onun nticsind Azrbaycan razisinin 20 faizi - Dalq Qaraba v trafdak yeddi rayon ial olunmudur. Ermnistann ial etdiyi Azrbaycan razilrind etnik tmizlm siyasti aparlm, bir milyondan artq insan qaqn v mcburi kkn vziyytin dmdr. Bu razilrd qdim mdniyyt abidlri mhv edilmi, mktblr, muzeylr, mscidlr dadlm, mzarlqlar thqir olunmu, dnya sivilizasiyasnn nadir incilri yer zndn silinmidir. Havadarlarna arxalanan Ermnistan is mnaqi il bal BMTnin Thlksizlik urasnn drd qtnamsin, o cmldn BMT-nin Ba Mclisi, ATT, Avropa uras, NATO, Avropa Parlamenti, T v digr beynlxalq tkilatlarn qrar v qtnamlrin mhl qoymamaqda davam edir. Ona is gzn st qan var deyn yoxdur. Bu baxmdan, masir dnyann liderin evriln Qrb siyasi, iqtisadi, hquqi, hrbi v digr yollarla mnaqini hll etmy qadir olan v mnvi baxmdan da borclu olan trf kimi sciyylndirilir. Lakin Qrb dairlrindn mnaqinin hllin dair sslndiriln mvqelr v tqdim ediln tkliflr Azrbaycan trfinin ciddi narazlna sbb olmaqda v hr ksin dncsind bzi cavab266

sz suallar yaratmaqdadr. Bu yazda mqsd d hmin mvqe v tkliflrin qsaca thlilini vermkdir. Qrbin aparc dvlt v tkilatlar z hesabatlarnda Ermnistan birbaa tcavzkar kimi gstrmkdn kinirlr. Msl burasndadr ki, Azrbaycan ordusu sla Ermnistan razisin girmmi v mharib ancaq Azrbaycan torpaqlarnda getmidir. Hr ks bllidir ki, bu mharibd Ermnistan ordusu da min lrl sgr itirdi. O zaman bel bir sual yaranr: bs Ermnistan sgrlri harada ldlr? gr bu bir hrbi tcavz deyils, o zaman o sgrlrin Azrbaycan torpaqlarnda n ii vard? Bzn mnaqinin hlli il mul olan ATT-in Minsk Qrupunun hmsdr lklrinin nmayndlrindn olduqca absurd fikirlr eidilir. Onlar qeyd edirlr ki, Ermnistanla Azrbaycan z aralarnda razla glsinlr, biz d onlar dstklyk. Bu tcavzkar v tcavz mruz qalan dvlti eyni sviyyy qoymaq deyilmi? Bzn bel byanatlar sslnir ki, mnaqi qarlql kompromis sasnda hll olunmaldr. razisinin 20%-i ial olunmu, halisinin 15%-i qaqn v mcburi kkn vziyytind yaayan bir mnaqi trfindn daha hans kompromis gzlnilir? Torpaqlarn qalan hisssini d Ermnistana vermsinimi? Artq 20 il yaxndr ki, Azrbaycan atks vziyytind yaayr. Ermnistan trfindn atksin demk olar ki, hr gn pozulmasna rmn, Azrbaycann z hdliyin ml etmsi v haql olduu halda mharibni balamamas tcavzkara qar n byk kompromis deyilmi? Qaraba mnaqisinin hlli n bzi qurumlar referendum tlb edir. Sbb d onu gstrirlr ki, oradak ermnilr Azrbaycanllarla birlikd yaamaq istmirlr. Avropann znd istniln qdr o lknin halisi il birlikd yaamaq istmyn v z aralarnda kompakt yaayan frqli dini v etnik qruplar gstrmk olar. Ndn onlar n referendum tkil edilmir? bh yoxdur ki, gr hmin o yerlrd ictimai ry sorusu keirilrs, halinin ksriyyti mstqilliklrin h deyck. O zaman hr naraz olan dini-etnik azlq qrupuna mstqillikmi verilmlidir? Bu cr hrkatlar Qrbd ba vernd separatizm, Azrbaycanda is z mqddratn tyin etmmi olur? 267

Azrbaycanda 2005-ci ild keiriln parlament sekilrindn sonra, he bir qardurma yaranmad halda, bzi qrbynml beynlxalq QHT-lr Qrb dvltlrini htta Azrbaycana qars sanksiya ttbiq etmy, rsmi sfrlri boykot etmy ard. Er mnistanda is prezident sekilrindn sonra Avropa miqyasnda misli grnmmi insanlq facisi ba verdi: ordu z xalqn gllbaran etdi. Qrb is deysn o zaman bu gllbaran qalib gln trfin bayram atfanl il shv sald v he bir tdbir grlmdi. z xalqna qar gll atmaq mrini vern rhbrlik d, o glllri atan ordu da bir zamanlar Xocalda Azrbaycan xalqna qar soyqrm trdnlrdir. z doma xalqna bunu edn insanlar zlrin dmn hesab etdiyi Azrbaycann mlki xslrin grsn nlr edib? Bunu izah etmy lzum varm? 1990-c illrin vvllrind Azrbaycana hcum edn, onun torpaqlarn ial edn v suverenliyin qsd edn Ermnistan 1992-ci ild suverenliyin simvolu olan BMT-y zv oldu v Avropada demokratiyann simvolu olan ATT- zv olduqdan 3 hft sonra Xocal soyqrmn trtdi. 1990-c illrin sonlarnda z parlamentini gllboran edn hmin terrorist dvlt insan hquqlarnn simvolu olan Avropa urasna zv qbul edildi. Gman edirm ki, prezident sekilrindn sonra xalqn gllbaran edn bir dvlti xsusi qhrmanlna gr NATOya v ya malik olduu universal dyrlr gr Avropa ttifaqna zv qbul etmyi d dnrlr. Lakin maneni aradan qaldra bilmirlr. mumiyytl bel bir dvltin Avropa qurumlar irisind, Avropa ailsi daxilind yaamaa mnvi haqq atrm? Btn bu qeyd edilnlr Avropa dyrlri, universal dyrlrl n qdr st-st dr? Qrb lklri Trkiydn 90 il vvl he mumiyytl ba ver mmi bir soyqrm tanmasn tlb edirlr, lakin 20 il bundan vvl Ermnilrin Xocalda mlki xslr qar hr ksin gzlri nnd trtdiklri v etiraf etdiklri soyqrm xatrlamaq bel istmirlr. Trkiydn Azrbaycann razilrini ial etdiyi n Ermnistanla balad srhdlrinin almasn istyirlr, bunun n xsusi sylr nticsind protokol imzaladrlar. Hmin protokolu hazrlamaq n iki il birlikd gizli danqlar apardlar. 268

Ancaq ny gr hmin Qrb bir df d olsun Trkiynin beynlxalq ictimaiyyt trfindn tannan v qbul ediln srhdl rinin Ermnistan trfindn tannmasn v Ermnistann Trkiyy qar razi iddialarndan l kmsini tlb etmir? Qrbin Ermnista nn znn bel tanmad hmin srhdlrin almasn istmsi qrib grnmrm? Azrbaycan rsmilrinin z nitqlrind beynlxalq hququn onlara verdiyi imkanlardan istifad edrk, ial altndak torpaqlarn geri qaytarmaq n silah ildil bilcyin dair fikirlri drhal Qrbin slhsevr dairlri trfindn etirazla qarlanr v bu cr nitqlrin slh thlk yaratd bildirilir. Bs ny gr Ermnistan Prezidenti Serj Sarkisyann gnclrl Qaraba biz aldq, Arn da siz alarsnz klind mslht vermsi he bir reaksiya dourmur? Terror hcumuna mruz qalan Qrb v Avropa lklri beynlxalq ictimaiyyti lbir kild terrorizm qar mbarizy sslynd, terrorizmi qlobal thdid kimi qbul edn Azrbaycan hkumti mraciti gzlmdn, birmnal kild yardma qalxd. Mslman dnyasna aid olmasna v bu sbbdn d islam dnyasnn hssas mnasibtin baxmayaraq, Qrb lklri il birlikd Kosovoda, fqanstanda, raqda mliyyatlarda itirak etdi. Ancaq Azrbaycan z ermni terrorunun hdfin evrilnd dnya ictimaiyyti gedin Ermnilrl aranzda razla glin dedi. Artq terroristlr d bizim-sizin kateqoriyasna blnmymi balayb? Siz qar olanlar terrorist, biz qar olanlar demokratiya cars olurlar? Azrbaycanda bu gn mxtlif dinlrin nmayndlri slh, firavanlq, dzmllk irisind yaayr. Azrbaycan ideal bir tolerantlq cmiyyti qurmaa nail olub ki, bu btn dnya lklrin, htta Avropaya nmun kimi gstrilmlidir. Bunu Roma Papas II Johan Pavel Bakya sfri zaman dnyaya byan etdi. Ancaq ndns bunu grmk v dyrlndirmk istyi azdr. Ermnistan dini, milli radikalizmin, ekstremizmin n son mrhlsi olan etnik tmizlm nticsind mtlq tkdinli v tkmilltli dvlt evrilib. Dini, milli radikalizm, ekstremizm qars mbarizni znn sas mqsdi sen Qrb ndn zn grmmzliy vurur? Bu kimi thdid v a269

rlar Qrbi hdf alanda qlobal mbariz tlb edir, Azrbaycan hdf alanda plralizm, ifad azadlm tkil edir? Bzi tkilatlarn v dvlt qurumlarnn hesabatlarnda Azrbay canda demokratiya, insan hquqlarnn pozulmasndan danrlar, ancaq bir milyon qaqnn hquqlarnn kim trfindn, nec v ndn pozulmasna mvqe bildirmirlr. nsan hquqlar, demokratiya sadc iqtidar-mxalift kontekstindmi mdafi edilmlidir? Qaqn v mcburi kknlr insan deyillrmi, onlarn hquqlar yoxdurmu, v ya mdafi edilmy layiq deyilmi? Qarabada yaayan 60 minlik ermni icmasnn mlki-siyasi hquqlarnn qorunmasn hr zaman dil gtirn Qrb dairlri bir milyon Azrbaycan qaqn v mcburi kknnn tml hququ olan yaama hququndan ya bhs etmir, ya da sanki ermnilrin mlki-siyasi hquqlarnn yannda ikinci drcli hquq kimi dyrlndirilir. Grsn bu dyrlndirmd sas meyarlar ndn ibartdir? Myusedici haldr ki, 300-400 illik dvltilik tarixi olan lklr hl d korrupsiya kimi problemi hll edib qurtara bilmyiblr. Bel ki, Avropa lklrind, Qrbd ermni diasporas mxtlif yollarla siyasi liderlri, millt vkillrini l alrlar, sekilr klli miqdarda pul qoyaraq bu v ya baqa xsi hkumt v ya parlament sedirirlr. Htta qrb dairlrinin zlri bunu demokratiyann bir amili kimi qbul edirlr. Bunun z korrupsiyann yeni bir kli deyilmi? Ax sonradan hmin deputatlar z dvltlrinin v xalqlarnn maraqlarn bir trf qoyaraq, zlrini az qala ermni diasporasnn bir zv kimi aparr, nticd is Qaraba mnaqisinin hllin maneilik trdilir. Qrb ictimaiyytinin dstyini hiss edn ermnilr is bundan sui-istifad edrk txribat xarakterli mlumatlar yaymaa alrlar ki, Qrbin onlar dstklmsinin arxasnda xristianlq amili dayanr. Bu da olduqca thlkli tendensiyadr v sonu blli olmayan thlkli vziyyt sbb ola bilr. Dnya ictimaiyytinin sivilizasiyalararas dialoqu inkiaf etdirmy ald bir dnmd, inkiafn zirvsin qdr ucalm Qrbin bel bir imic yaratmasna lzum varm? Qrb bunun frqind deyilmi? 270

Btn bu qeyd edilnlr artq dnyada dalt vakumunun olduuna iardir. Bs o zaman beynlxalq hquq mexanizmini n n yaradlrd? Bu qdr beynlxalq v regional mkdalq tkilatlar niy mvcuddur? Ndn dvltlr onlarn faliyytlrini davam etdirmlri n milyon dollarlarla zvlk haqq dyir? Bu o demkdirmi ki, bzi mtxssislrin qeyd etdiyi kimi, beynlxalq hquq ancaq gcl dvltlrin z siyastlrini hyata keirmlri n bir vasitdir? Newtimes.az 12 aprel 2012 6.2. Ermni mslsi Qafqaz n byk thlk Sni yaradlm ermni mslsi bir ne yz ildir ki, Qafqaz qardrr. Dalq Qaraba mnaqisi d region n ciddi problemdir. Bu problemin yaranmasnda dnyann byk dvltlrinin rolu olub. Onlar z maraqlar namin dalti pozublar. Bununla mnaqini qapal dairy salblar. Tarixi faktlar reall btn dolunluu il ortaya qoyur. Bu reall dnya birliyi qbul etmlidir. ks halda, Qafqazda sabitlik yaratmaq mmkn olmayacaq. Rusiya arxivlrindki sndlrin mzmununun geni ictimaiyyt atdrlmas hmin msld ox eylri dyi bilr. Ermni mslsinin yaranmasnn kknd imperiyalarn siyasi maraqlar durur. Bunu ermnilrin inqilablna v ya azadlqsevrliyin balamaq dzgn deyil. Ermnilr yalnz baqalarnn yaratd tarixi frstdn xaincsin istifad etmy alblar. Qafqazla bal bu frsti ilk df 1724-c il noyabrn 10-da rus ar I Pyotrun ermni xalqna frman yaradb. I Pyotr A.Rumyantsev gndrdiyi mktubda yazrd: Ermni deputatlar dmndn qorunmaq xahii il biz snmlar; gr biz bunu etmk iqtidarnda deyiliks, onda bizim yeni l keirdiyimiz ran yaltlrind mskunlamaa icaz verk. Biz onlara... bizim Xzrsahili yaltlrimizd mskunlamalarna icaz verdik 271

v xatircmlik frman gndrdik. gr trklr bu bard sizinl dansalar, onda cavab verin ki, biz ermnilri armamq, amma onlarla hmmzhb olduumuzdan onlar himayy gtrmyi rica etdilr; biz, xristianlq namin xristian olan ermnilr rdd cavab ver bilmzdik...1. Rusiya ar mslni konkret qoyur Cnubi Qafqazda z hakimiyytini saxlamaa yardm edck ermnilri Azrbaycan razilrin krmk lazmdr. z d el rtlr altnda bunu hyata keirmk grkdir ki, ermnilr hmi imperiyaya bal olsun, ona minntdarlqlar tknmsin. Bunun n mslmanlar ermnilrin dmni kimi tqdim etdilr. Eyni zamanda, ermnilr z dvltlrini qurmaqda kmk edilcyi vdini verdilr. Bunun yolu is ermnilrdn ibart syankar dstlr yaradb, regionu daim thdid altnda saxlamaqdan ibart idi. Btn bunlar arn ermni xalqna ali frman v ermnilrin Xzrsahili torpaqlara krlmsin dair ali buyruqlarn ifad edn sndlrd stiralt z ksini tapd. Hmin sndlrin birincisind deyilir: Biz sizi, aillrinizl v nsillrinizl z ali mperator Himaymiz qbul etmiik v bundan sonra srbst yaamanz n Xzr dnizi boyu yeni alnm ran yaltlrimizd sakit yaayacaq v z qanunlarnz sasnda xristian mzhbiniz qulluq ed bilmyiniz n rahat razilrin ayrlmasn mr etmiik. N qdr ki, Biz, xristianlq namin sdaqtli ermni milltini z himaymizd saxlayrq, biz bunun namin siz lahzrtin frmann ltf edirik v hmin yeni alnm ran yaltlrinin balarna z Admzdan frman gndrmiik ki, sizlrdn kims oralara glnd, onlar sizi Gilan v Mazandaranda olduu kimi, Bakda v digr uyun yerlrd ninki qbul etsinlr, htta yaamaq v mskunlamaq n rahat razilr ayrsnlar v bundan bel hr cr fqtd v thlksizlikd saxlasnlar2.
Rus ar I Pyotrun ermni xalqna frman. 10 noyabr 1724-c il // Qafqazda ermni mslsi. Rusiya arxiv sndlri v nrlri zr. n sz: Tale Heydrov. Trtibi-mlliflr: T.K.Heydrov, T.R.Bayev, K.K.krov. cildd. Birinci cild. 1724-1904. Bak: Elm nriyyat, 2010, XX+716 s. s.3 2 Yen orada, s.4
1

272

I Pyotrun lm hmin proseslri bir qdr sngitdi. Yalnz II Yekaterina Rusiyann Qafqazda yenidn mhkmlnmsi siyastin diqqtini artrd. Azrbaycan torpaqlarnda ermni dvlti yaradlmas planlar aktuallad. Ancaq rus-trk mhariblri bu planlar txir sald. XIX srin vvllrindn is thlk daha byk miqyasda Cnubi Qafqazda zn gstrmy balad. 1828-ci il Trkmnay mqavilsind ermni mslsi artq konkret maddd ifad olunub. Mqavilnin 15-ci bndindn bir paran tqdim edirik: ...Bundan lav, bu tarixdn etibarn hmin mmurlara v haliy (Azrbaycan nzrd tutulur ml.) ran yaltlrindn Rusiya vilaytlrin aillri il srbst keidlri n, danan mlakn hkumt v yerli rhbrlik trfindn he bir mane olmadan v bu xslr trfindn satlan v ya xarlan mlaka he bir vergi v rsum almadan xarlmas v satlmas n bir il mddt verilir. Danmaz mlaka glinc is, onun satlmas v ya onun barsind srbst kild qrar verilmsi n be il mddti myyn edi lir...1. Grndy kimi, maddd konkret ermnilrin ad kilms d, sasn ermnilrin krlmsi mslsi nzrd tutulur. Bu mqavildn sonra ermnilrin ktlvi surtd Azrbaycann Naxvan, Qaraba, rvan kimi blglrin krlmsi hmin fikrin doruluunu tsdiqlyir. O dvrd el bir fakt olmayb ki, mslman hali xristianlarn yaadqlar blglr yerldirilsin. ksin, mxtlif bhanlrl mhz ermnilr azrbaycanllarn yaadqlar razilrd mskunlablar. Bu prosesi hyata keirnlr N.Astaraketsi, A.Qriboyedov, general Paskevi, polkovnik Lazarev v baqalar vvlcdn hazrlanm plan zr hrkt edirdilr. Rusiya arxivlrind olan sndlrin mzmunu tsdiq edir ki, 1828-ci il 5 aprel-10 iyun tarixlrind
Rusiya-ran Trkmnay mqavilsi. 10 fevral 1828-ci il // Qafqazda ermni mslsi. Rusiya arxiv sndlri v nrlri zr. n sz: Tale Heydrov. Trtibi-mlliflr: T.K.Heydrov, T.R.Bayev, K.K.krov. cildd. Birinci cild. 1724-1904. Bak: Elm nriyyat, 2010, XX+716 s. s.4
1

273

ermnilrin rvan v Naxvana krlmsi dvlt siyasti olaraq rsmi qaydada hazrlanb1. Sndlrd gstrilir ki, ermnilrin krlmsi n rann Trkmnay mqavilsinin rtlrin uyun olaraq ddiyi lvazimatdan 50 min gm rubl ayrlb2 . Bununla da Rusiya imperiyasnn ermnilrin Azrbaycan torpaq larna krlmsi siyasti yeni mrhly keib. Krm m liyyatlarn hyata keirn adamlar Rusiya rhbrliyin dflr l mlumat yazblar ki, ermnilri Rusiyann mrkzi torpaqlarna yerldirmsinlr. Sbb kimi ermnilrin qsa zamanda mskun ladqlar torpaqlarn onlara aid olduu iddiasn ortaya atacaqlar gstrilirdi. Yni ermnilrin xislti hamya blli idi. Ermnilrin mslmanlara qar syankar olmasnda Britaniya imperiyas da az rol oynamayb. Byk Britaniyann konsullar ermnilri mslmanlar v ruslara qar qzdrblar. Rusiya bunu biln kimi proseslri z xeyrin daha ox dyimk siyastin keib. Bellikl, Qafqazda ermni mslsi tarixin bir mrhlsind tamamil sni olaraq yaradlb. Onlar bura ayaq basandan mharib lrin aras ksilmyib. Bu regiona yad olan ermnilr yerli xalqlara qar son drc aqressiv ruhda trbiy olunublar. Ona gr d bu gn Dalq Qarabada yaananlarda ermnilri hmin raziy yerldirnlrin tarixi msuliyyti vardr. Hazrda btn blg ermni separatizmi v terrorundan ziyyt kir. Ermni mslsinin gerk mnas dnyann byk dvltlri trfindn etiraf edildikdn sonra Qafqaz rahatlq gr bilr. Blgdki mnaqilrin hllin d bu, ox msbt tsir edr. Kamal Adgzlov 30 avqust 2012
Qafqazda ermni mslsi. Rusiya arxiv sndlri v nrlri zr. n sz: Tale Heydrov. Trtibi-mlliflr: T.K.Heydrov, T.R.Bayev, K.K.krov. cildd. Birinci cild. 1724-1904. Bak: Elm nriyyat, 2010, XX+716 s. s.66-141 2 Qafqazda ermni mslsi. Rusiya arxiv sndlri v nrlri zr. n sz: Tale Heydrov. Trtibi-mlliflr: T.K.Heydrov, T.R.Bayev, K.K.krov. cildd. Birinci cild. 1724-1904. Bak: Elm nriyyat, 2010, XX+716 s. s.7
1

274

6.3. Sarkisyann mkrli miqrasiya siyasti Seki prosesi masir dvltin v cmiyytin simasn gstrn mqamlardan biridir. Ermnistanda parlament sekisin hazrlq prosesini izlynd onun dvlt v cmiyyt olaraq sl simasn grmk asandr. ndiki tarixi raitd ermnilrin bir millt v Ermnistann dvlt kimi malik olduu keyfiyytlr sekinin nec keiril bilcyin aydnlq gtirir. Regnum agentliyinin ba redaktorunun mavini Vigen Akopyann ermnilr v Ermnistana hsr edilmi analitik yazsnda bu msly d aidiyyti olan mqamlar vardr. O yazr ki, masir ermnilr n milltl dvltin mnasibti aydn deyil. mumiyytl, ermnilrin dnya zr say 10 milyondursa, Er mnistanda 3 milyondan az ermni yaayr. Yni dnyann mxtlif gulrin splnmi ermnilrin say ermni dvltind yaayanlardan 3 df oxdursa, hans mnada dvltilikdn danmaq olar? V.Akopyan bu suala cavab axtarr. Bunun inda Ermnistandan miqrasiya ednlrin illr zr sayn verir. O gstrir ki, 1989-cu ild Rusiyada 532,4 min ermni yaayrdsa, 2002-ci ild bu rqm 1 milyon 130 min nfr, 2010-cu ild 1 milyon 180 min nfr olmudur. Rqmlrin artm Ermnistandan olan miqrasiya il baldr. Sbut n V.Akopyan dnya zr miqrasiya dinamikas il son 20 ild Ermnistandan olan miqrasiyann dinamikasnn mqayissini verir. gr 2005-2006-c illrd dnya zr miqrasiya dnya halisinin 3%-ni tkil edibs, son 20 ild Ermnistan 1 milyondan ox adam trk etmidir ki, bu da halinin mumi saynn 20%-i qdrdir. Yni Ermnistandan miqrasiya ednlr orta dnya gstricisindn 20 df oxdur. Bu rqmlrdn hans nticlr xr? Hr eydn nc, Ermnistann dvlt kimi taleyi qeyri-myyn, ermnilrin millt kimi ortaq ideyaya sahib olmas ehtimal is ox aadr. Ermnistann dvlt kimi zifliyi onun sosial-mdni v siyasi durumunu myynldirir. Bunu da baqa bir ermninin tdqiqatnda ifad etdiyi fikirl sbut etmk olar. 275

ikaqo Universitetinin (AB) politologiya kafedrasnn professoru Ronald Qriror Sni yazr ki, daxili sabitliyini saxlaya bilmyn zif dvltlr beynlxalq mnasibtlrd arzuolunan trfda deyillr v daha byk, gcl qonularnn imperiya fantaziyalarna dstk verirlr1. Ermnistan zif dvlt kimi daxili sabitliyini zaman-zaman saxlaya bilmmidir. Hr seki ncsi orada facilr ba vermidir. Parlamentd mlum ktlvi terror olay, son prezident sekisi zaman mart qrn, indi d gc strukturlarna veriln hr ey nzart v mdaxil mri, bunlar Ermnistann son 20 ild seki il bal yaadqlarnn bir qismidir. Levon Ter-Petrosyan sekid Koaryana uduzanda ermni xalqn xbrdar etmidi ki, siz mharib il slh arasnda seimi birincinin xeyrin etdiniz. Bu fikir hr bir sonrak sekid zn doruldur. Burada qeyri-adi he n yoxdur. nki Ermnistan EAnn Flsf, Sosiologiya v Hquq nstitutunun direktoru Gevork Poqosyan Ermnistann daxili sosial, siyasi v mdni-psixoloji durumunu xarakteriz ednd el dlillr gstrir ki, Ermnistann bir dvlt kimi mvcud olmas byk sual dourur. O, yerli jurnalistlrin sualna cavab verrkn deyir ki, Ermnistann hakimiyyt dairlri lkdn insanlarn getmsind maraqldrlar. nki, birincisi, lkd i yeri olmadndan isizlrin getmsi sosial grginliyi azaldr. kincisi, gednlrin Ermnistana gndrdiyi pulun miqdar tqribn Ermnistann bdcsi qdrdir 1,3 milyard dollar. Nhayt, ncs, hakimiyyt siyasi rqiblrini miqrasiya axn il zifldir. Yni Ermnistan iqtidar hakimiyytini saxlamaq n cmiyyti iflic halna salr. Bunun sbbini G.Poqosyan Ermnistan iqtidarnda v vtndalarnda dvltilik urunun olmamas il izah edir2. Bu, xsusil seki prosesini tkil etmkd, onu keirmkd v nticlri tqdim etmkd ciddi faktordur. Bel mhitd hr hans demokratik institutlamadan danmaq mmkn deyildir. G.Poqosyan bu mqam lakonik ifad edir ki, Ermnistanda
.. : . , 1997, .1, .2. 2 . . URL: http://www.regnum.ru/news/1505505.html.
1

276

mmurun sas mqsdi oxlu pul qapmaq v onu xarici banklara yerldirmkl potensial miqranta evrilmkdir. Adi adam n d aydndr ki, mmuru zn potensial miqrant kimi hiss edn lkd obyektiv v demokratik sekidn klm ksmk bel mmkn deyildir. Grndy kimi, Ermnistan dvlt v cmiyyt olaraq ken srin 90-c illrindki sviyysindn bir addm da qabaa ged bilmmidir. Ermnilr indi-indi millt olmaqlar il dvltiliklri arasndak nisbti myynldirmy alrlar. Onlarn seki nnsi is terror, qanunsuzluq, baqalarnn haqqn tapdalamaq kimi hadislrl zngindir. ncki sekilrd ldrln, hbs atlan, thqir olunanlarn taleyinin qeyri-myynliyi, bu dfki sekid d eyni olaylarn yaanacan tsdiq edir. Bu gnn reallndan baxanda is Ermnistan geni okean sularnda yelknsiz qay xatrladr. Newtimes.az 31 may 2012 6.4. Ermnistann dumanl glcyi Korrupsiya, insan haqlarnn tapdanmas v Azrbaycanla m haribnin balamas riskinin olmas hr il on minlrl ermnini z vtnini trk etmk mcburiyytind qoyur. lkd qalanlar is myusluq iinddirlr. Fransann Slate.fr internet drgisind Emmanuyel Danielin Ermnistanla bal analitik mqalsi drc edilib. Mllif lknin sosial-iqtisadi v siyasi vziyytini thlil edib. Yazda diqqti kn bir sra mqamlar var. Onlar myyn drcd Ermnistann daxili vziyytini obyektiv ks etdirirlr. Mllif yazr ki, korrupsiya, insan haqlarnn tapdanmas v Azr baycanla mharibnin balamas riskinin olmas hr il on minlrl ermnini z vtnini trk etmk mcburiyytind qoyur. lkd qalanlar is myusluq iinddirlr. Yni ermnilrin intensiv miqrasiyasnn sbbi Ermnistan rhbrliyinin yeritdiyi yartmaz daxili v xarici siyastl baldr. Hakimiyytin bu msl il bal gtirdiyi bhanlrin he birinin sas yoxdur. 277

Bu fikirlr rsmi rvann lkni dzgn siyastl idar etdiyi haqqnda tez-tez yayd byanatlarn da pu olduunu sbut edir. O da aydn olur ki, S.Sarqsyan iqtidar Dalq Qaraba mnaqisinin hll edilmsind ny gr maraql deyil. Bununla o, z gnahlarn Azrbaycann stn yxmaqla populistcsin Ermnistan vtndalarnn dstyini qazanmaq istyir. E.Daniel obrazl ifadlrl ermnilrin miqrasiya prosesini tsvir edir. O, miqrasiya xidmtinin binas qarsnda htta zabitlrin durduunu gstrir. Bu mqam Ermnistan ordusunun mnvi durumu haqqnda tsvvr yaradr. sgrlr bel qorumal olduqlar lkni qoyub qarlarsa, hanssa dykn silahl qvvlrdn danmaq yersizdir. Hr bir gnc miqrant potensial fraridir. tiriln hali Mqald maraql bir mqam vurulanr. Ermnistan Miqrasiya Xidmtinin 2010-cu il mlumatna gr, lkni 28 min 960 adam trk edib. Ermnistann halisinin saynn 2 milyona yaxn olduunu nzr alanda, bir il n bu, byk rqmdir. Miqrasiya Xidmtinin rhbri Qagik Yeqanyan vziyytin narahatedici olduunu sylyir. Ancaq demoqraf Ruben Yeqanyan vziyytin daha ar olduunu deyir. Onun szlrin gr, 50 ildn sonra Ermnistanda halinin say 500-600 min nfr olacaq. Mtxssis bdbin variantdan danmaa qorxduunu vurulayr. Bu rqmlr faktiki olaraq lk halisinin yoxa xmaqda olduunu gstrir. Kiik bir dvltd demoqrafik vziyytin arlama istiqmtind getmsi szn sl mnasnda Ermnistann dnya xritsindn silinmsi demkdir. lkni bu vziyytdn qurtarmaq plan is yoxdur. Ermnilrin tarixi tkaml trzini nzr alsaq, bel bir plann yarana bilmsi ehtimal ox azdr. tinliyin baqa bir trfi halinin daha ox Rusiyaya miqrasiya etmsin baldr. Avropa lklrin viza almaq tin olduundan insanlar Rusiyan seir. Orada is ermnilr mnasibt getdikc pislir. Bundan baqa, i tapmaq mslsi d tinlir. Ona gr d htta miqrasiya edn ermnilrin hyatlar risklrl doludur. 278

Mqal mllifi mtxssisin gldiyi bu nticlrin Ermnistann sosial, iqtisadi v siyasi durunluq vziyytini tsdiq etdiyi fikrini vurulayr. Bel ki, lkd orta aylq mk haqq 235 avrodur. 20082010-cu illrd yoxsulluqdan da aa sviyyd yaayanlarn say 270 min nfr olub ki, bu da 25 faizdn yuxardr. Ermnistan dyi bilrmi? Mllifin mqald qoyduu sas sual bundan ibartdir. lkdki mumi vziyytin thlili sasnda bel qnat yaranr ki, Ermnistann msbt doru dyimsi ehtimal ox azdr. ndi isizlrin say 30 faizi keib. qtisadiyyatn inkiaf tempi ox aadr. Maliyy sahsind hanssa islahatlar gzlnilmir. Ermnistanla bal oxlu sayda tdqiqatn mllifi olan Haidz Minasyann qnatin gr, lknin inkiaf etmsi n iqtisadiyyatda hr il n az 10 faiz artm olmaldr. Bu is indiki rtlr daxilind mmkn deyil. Digr trfdn, Ermnistanda iqtisadi vziyyt bir qrup ermni v rus biznesmenin linddir. Korrupsiya o drcd yaylb ki, situasiyann dyimsi imkan sfrdr. Transparency International tkilatnn reytinqind Ermnistan 129-cu yerddir. lkni haql olaraq oliqarxlar respublikas adlandrrlar. nsan haqlarnn vziyyti d acnacaqldr. Tkc 2011-ci ild 3 min 600 adam siyasi tqiblr mruz qalaraq Fransa hkumtindn siyasi snacaq istyib. Hakimiyyt orqanlar hr gn vtndalarn hquqlarn pozur. ikaytlr is baxan yoxdur. Hr yerd mhkmlr oliqarxlarn xeyrin qrarlar xarr. Ermnistann adi vtndalar midsizliblr. Onlar lkd daltin brqrar olacana artq inanmrlar. Btn bunlar Ermnistan l lky evirib. Htta xarici yardm hesabna bu dvltin dirilmsin inanan artq yoxdur. Newtimes.az 22 oktyabr 2012 279

6.5. Sistemin qrlma nqtsi: Qafqaz hmd Davudolunun Strateji Drinlik tezisin uyun olaraq, yumaq gc v qarlql asllq qaydalar rivsind formaladrmaa ald Trkiy xarici siyastinin n hmiyytli istiqamtlrindn biri olan Qafqaz regionu mvcud siyasi-sistemik grn etibaril tam bir bart llyi xsusiyytin malikdir. Regionda rol oynayan dvltlrin bir-biri il yaadqlar tarixi, torpaq sasl-irredentist, siyasi v sosial-mdni problemlr paralel olaraq beynlxalq nizam qorumaa, ya da dyidirmy alan qlobal aktorlarn mumiyytl Avrasiyada, xsusil d Genilnmi Qara dniz hvzsind apardqlar mbariznin btn Qafqaz hat edn bir mnzr yaratmas blgnin irisin yuvarland qarqln qsa mddtli bir mahiyyt damayacan da gstrir. Bu nqteyinzrdn, mvcud olduu regionda tsirli bir regional gc kimi meydana xma v qlobal miqyasda tsirli olma qarsna mqsd qoyan Trkiynin Qafqazdak proseslri yaxndan izlyrk, doru bir kild anlamas lazmdr. Hal-hazrk vziyytd Qafqaz regionunu bir-birini tamamlayan iki ayr reallq klind thlil etmk doru olar. Onsuz da bu gn blgnin siyasi mnzrsi bu frqliliyi tsdiq edir. SSR daldqdan sonra Rusiya torpaqlar irisind qalan imali Qafqaz hm sahib olduu etno-mdni mxtliflik, hm d blgd yaayan frqli etnik qruplar bir bayraq altnda birldirmy alan radikal siyasi v mdni yanamalar rivsind thlil edilmlidir. Regionda ciddi bir etno-mdni v dini mxtlifliyin mvcud olduu sylns d, region xalqlarnn ksriyytinin slam kimliyi trafnda birl biln bir tssrat yaratmas Rusiya leyhdar separat siyasi hrkatlarn Mslmanlq ortaq mxrci il davranmalarna sbb olmudur. nki 1990-c illrin ortalarnda v 2000-ci illrin vvllrind yaanan eenistan mhariblri snasnda etnik kimliy saslanan mbariznin regionun sahib olduu ictimai mxtliflik sbbiyl lazmi birldiricilik imkanna malik olmad blli olmudur. stlik slam kimliyin istinad edrk hyata keiriln separat chdlr, bada Sudiyy rbistan v Krfz lklri olmaqla z siyasi legi280

timliyini bu rivd tkilatlandran bzi zngin lklrin imali Qafqazda slam ad altnda siyasi mbarizy balayan tkilatlara v liderlr dstk vermlrin imkan yaratmdr. Bu gn bada eenistan v Dastan olmaqla btn imali Qafqazda Rusiya leyhdar bir siyasi mstqillik mbarizsi aparan Doku Umarovun z legitimliyini slam il laqlndirmy almas, hminin een separatlarn z mbarizlrini slfilik v vhabilikl laqlndirmy almalar bada Sudiyy rbistan v Krfz lklri olmaqla btn dnyadak radikal qruplardan dstk alma taktikas kimi grlmlidir. Rusiyann imali Qafqazda yaad separatizm probleminin baqa bir mhm sbbi is sosial-mdni v torpaq sasl qaylar il deyil, sistemli trcih v mbariz il laqlidir. Rusiyann AB-n liderliyini etdiyi Avro-Atlantik ttifaqa meydan oxumaa balamas v beynlxalq sistemin ox qtbllk istiqamtin dnmsin ehtiyac olduunu davaml olaraq vurulamas bada AB olmaqla bu lknin yeni bir SSR olmasn istmyn qlobal v regional aktorlar hrkt keirmi v bu aktorlarn Rusiyann milli thlksizlik evrsi oxunda n zif nqtsi kimi n plana xan imali Qafqazdak separat chdlr siyasi, iqtisadi v hrbi dstk vermlrin rvac vermidir. slind bu chd Soyuq Mharib dvrnd olduu kimi Rusiyan boma strategiyasnn prekursoru kimi grl bilr. slind, boma strategiyasnn olduqca yava irlildiyini grrk. Bunun n hmiyytli sbbi is qlobal v regional aktorlarn Rusiyaya qar yeritdiklri siyastin birlmi bir tssrat yaratmamas v xsusil in il Hindistann z oxqtbllk strategiyalar daxilind Avro-Atlantik ttifaqa lazmi dstyi gstrmmsidir. Cnubi Qafqaz regionu is Soyuq Mharib sonras ortaya xan 3 yeni respublika v bu respublikalar bir-birlriyl mbarizy srklyn etno-mdni v torpaq sasl mbarizlr v mhariblr il gndm glmkddir. Rusiya, Trkiy v ran kimi hmiyytli aktorlar trfindn hat olunan bu region imali Qafqaz qdr qarq etnik v dini mxtliflik gstrms d, xsusil sahib olduu enerji resurslar v bu resurslarn Avropaya atdrlmas baxmndan Rusiyan knarda qoyma hdflyn layihlr il yadda qalr. Av281

ro-Atlantik ttifaq v Trkiy Xzrdki enerji resurslarnn realladrlan (Bak-Tbilisi-Ceyhan, Bak-Tbilisi-rzurum) v realladrlmas planlanan (NABUCCO-Qrb, TANAP, Trans-Xzr) layihlr vasitsil Avropaya nqlini v belc Rusiyann n hmiyytli silah olan enerji asll faktorunun nisbtn azaldlmasn hdflyrkn, Rusiya znn qlobal aktor olmas istiqamtind n hmiyytli thfni vern enerji silahn itirmmk n istr region lklrin, istrs d enerji qaynaqlar baxmndan zndn asl olan AB lklri v Trkiyy tzyiq gstrir. Dalq Qaraba mnaqisi, Abxaziya v Cnubi Osetiya problemlri, elc d Xzr dnizinin bldrlmsi msllrind n hmiyytli aktor olan Rusiya bu problemlri rait uyun olaraq z istdiyi kild istifad edir v mumiyytl Avrasiya, xsusil d Qafqaz regionunda gcn isbat edir. Cnubi Qafqaz blgsinin imali Qafqaza nisbtn frqli bir mnzr tkil etmsin imkan yaradan n mhm amillrdn ikisi d blgnin din v mdniyyt mzmununda mtrk olmamas v blg lklrinin sistemsl stnlk nqtsind bir-birlrindn ayrlmasdr. Msln, Grcstan Qzlgl nqilab sonras beynlxalq sistemd seimini AB-a ynldibdirs, Ermnistan tarixi, siyasi, geosiyasi v iqtisadi sbblrl Rusiyann Cnubi Qafqazdak forpostuna evrilmidir. Enerji resurslar v layihlri oxunda Rusiyadan asl olmayan v htta bu lk il gizli bir rqabt girmi olduunu syly bilcyimiz Azrbaycan is Rusiya v Avro-Atlantik Dnyas arasnda tarazl gzlmy alr. Ancaq Trkiy faktoru v iqtisadi sbblr nzr alnarsa, Azrbaycann Avro-Atlantik ttifaqna ox daha yaxn olduu deyil bilr. Geosiyasi nzriyylrd, xsusil d Spaykmenin Knar-Quraq nzriyysi il Samuel Hantinqtonun Mdniyytlrin Qardurmas tezisind ox hmiyytli bir qrlma nqtsi kimi tsvir ediln Avrasiya regionuna bal bir alt komponent olan Qafqaz bu gn bada Rusiya v AB olmaqla bir ox qlobal v regional aktorun siyasi gndliyind hmiyytli yer tutur. Bu baxmdan, blgnin siyasi-sistemik glcyinin yen gc laqlri v srt gc n srlri rivsind formaladrlmas gzlnil bilr. Avrasiyada ox hmiyytli bir regional gc olduunu syly bilcyimiz 282

Trkiy is sahib olduu potensial v mlumat bazas saysind blgd yaanma ehtimal olan siyasi v hrbi mnaqilr baxmndan hmiyytli bir aktor olaraq n plana xacaq. Bu sbbl, Trkiynin xsusil Rusiya il yaratd mkdalq krpsn yxmadan v hminin Azrbaycan il laqlr baxmndan ran hqiqtini d nzr alaraq, z yumaq gcn v region lklrin tqdim ed bilcyi imkanlara uyun formaladraca qarlql asllq zncirlrin dyr verrk hrkt etmsi lazmdr. Dr. Gktrk Tyszolu (Uluslararas Politika Akademisi) 2 aprel 2013 6.6. gr mharib olmasayd... Qafqaz! Bu sz nec d ecazkardr! Rus airi v publisisti Vasili Lvovi Veliko mhur Qafqaz kitabn bu szlrl balayr. O, Qafqaz sosioloq n, o cmldn dvltilik elminin nmayndsi n xsusi dyr ksb edn, mxtlif tbii laboratoriyalar olan nhng bir akademiya kimi tqdim edir. Qafqaz demk olar ki, btn tarixi boyu geosiyasi ekspansiya proseslrin clb edilmi, fatehlr n yal tik olmudur. Qafqazla hmhdud olan dvlt qurumlarnn hrfi mnada hams Qafqaz l keirmy, bu regionda dominantlq etmy alr, z hakimiyytinin srhdlrini genilndirmyi, n mhm nqliyyat v ticart-iqtisadi magistrallara nzartin tmin edilmsini qarsna mqsd qoyurdu. Avropan rq lklri il birldirn nnvi ticart yollar mhz buradan keirdi. Bellikl, Qafqaz zrind hrbi nzart v regionda siyasi stnlk ox byk maddi smrlr vd edirdi. Makedoniyal sgndr dvrndn balam ta sovet dvrn qdr btn imperiyalar burada z nfuz dairsini brqrar etmyi zruri sayr, ox vaxt yerli halinin maraqlarn nzr almrdlar. Msln, XIX srd Rusiya imperiyas trfindn Cnubi Qafqazn ial ermnilrin buraya ktlvi kild krlmsi il mayit 283

olunurdu. Sonradan bu xalq Cnubi Qafqazn zli sakinlri n ciddi baarsna evrildi. Mhz hmin dvrd zli Azrbaycan torpaqlarnda ermni dvlti formalamas balanr. Cnubi Qafqazn inzibati-razi blgsnd dqiq srhdlrin olmamas nnvi haldr. Burada mvcud olan srhdlr ox vaxt yalnz rti xarakter dayrd. Marqaret Teter darilik snti kitabnda yazr ki, mehriban qonuluun n yax tmli ox vaxt mhkm prdir. Blk d Cnubi Qafqazn problemi mhz bel bir mhkm prin olmamasdr?! Ermni etnosu tbitin gr miqrasiyalara v z vtninin hdudlarndan knarda yaamaa meyillidir. Bel olmasayd, bu fakt nec izah etmk olar ki, say mxtlif mnblrd 6,5 milyondan 10 milyona qdr gstriln xalqdan bu gn Ermnistan respublikasnda yaayanlarn say 2,5 milyondan azdr. Tbii ki, ErmnistanAzrbaycan, Dalq Qaraba mnaqisindn xeyli vvl ermnilr yaay yeri kimi Azrbaycan razisini, o cmldn Bakn semidilr. Burada yaayan ermnilrin say 300-400 min nfr idi. Onlardan 250 min yaxn Bakda yaayrd. 20 ildn artq bundan vvl balanm Dalq Qaraba mnaqisi tkc Azrbaycann Dalq Qaraba blgsind v onun trafndak rayonlarda yaayan insanlar n deyil, hm d Bak ermnilri n acnacaql nticlr vermidir. Onlar zlri n doma saydqlar hri trk etmilr. Bu insanlarn bir qismi Ermnistana, digrlri Avropaya, AB-a kb getmidir, lakin onlarn oxu hl d daha firavan yer tapb orada qrarlamaq midi il gzib dolar. Hrnd, azrbaycanllarn tamamil qovulduu Yerevandan frqli olaraq o tin illrd ermnilrin he d hams Bakn trk etmdilr. Rsmi mlumata gr hazrda tkc Azrbaycann paytaxtnda 30 mindn ox ermni yaayr. Mlumdur ki, hr bir xalq layiq olduu hkumt malikdir. Yqin ki, bablal ermni xalq uzun illr boyu haliy guya qdim dvrd mvcud olmu Byk Ermnistan ideyasn tlqin edn avantrist rhbrlri olmaa layiqdir. Ermnilr srlr boyu zlrinin nfuzlu dostlarnn himaysi altnda yaama real azadlqdan stn tutmular. Bu dostlar Ermnistan iqtisadi, siyasi v sosial uuruma 284

aparrdlar v indi d aparrlar. Tssf ki, onlarn siyasti ninki Ermnistana, btn Cnubi Qafqaz regionuna ziyan vurur. Znnimc, Cnubi Qafqaz halisinin ksriyyti bu fikirddir ki, biz hammz slh raitind yaamaq, Cnubi Qafqazdak btn mnaqilrin, o cmldn Ermnistan trfindn balanm Ermnistan-Azrbaycan, Dalq Qaraba mnaqisinin tezlikl, dinc yolla v daltli hll edilmsini istyirik. Taleyin qismtindn Ermnistan el z rhbrlrinin dnlmmi siyastinin girovuna evrilmidir. gr ken srin sksninci illrind Ermnistan Azrbaycana qar mhariby balamasayd, bu gn bu lk qat-qat lverili iqtisadi vziyytd olard. Bu gn v slind btn tarix boyu bu lknin rhbrlri z xalqna qar soyqrm siyasti yeridir. Ermni sosioloqlarnn son aradrmalar gstrir ki, tkc Yerevanda soruda itirak etmi respondentlrin 48 faizi potensial miqrantlardr. stlik, Ermnistan paytaxtnn halisinin 15,5 faizi bu lkni trk etmyi artq qti qrara almdr, daha 32,3 faizi is bildirmidir ki, imkan yaranan kimi onlar, nec deyrlr, amadanlarn ydracaqlar. bhsiz ki, Azrbaycan, Trkiy v Grcstanda iqtisadi pro seslrin srtlndiyi, hyatn keyfiyyt gstricilrinin artd bir vaxtda Ermnistan xalq tdricn v qti surtd yoxsullamaqdadr. Mnim fikrimc, Ermnistanda oxlar qonu dvltlrd qazanlan uurlar hsd hissi il izlyrk bel bir sual verirlr: gr Dalq Qarabada mharib olmasayd, onlarn lksinin taleyi nec olard?... Bununla laqdar alma gln ilk fikir odur ki, bu halda bal srhdlr olmazd. Ermnistan btn inteqrasiya proseslrind tamdyrli itirak ed bilrdi. Ermnistan beynlxalq srmaydarlar n iqtisadi baxmdan daha clbedici olard. Bu da z nvbsin d yeni i yerlrinin almasna, hr eyi mhv edn isizlik prob leminin hllin gtirib xarar v ntic etibaril lk halisi bir tik rk qazanmaq n z evlrini trk etmzdi. Enerji resurslar sardan yoxsul olan Ermnistan regionda hyata keiriln iri enerji layihlrinin fal itiraks olar, bu da z nvbsind Ermnistann baqa dvltlrdn aslln azaldard. Ermnistann nqliyyat layihlrind itirak etmsi is onun n Qrb bazarlarna xmaq imkan yaradard. 285

Akardr ki, praktiki olaraq btn halinin k etmk fikri il yaad, n yax zka sahiblrinin zlrini v yaxnlarn yedirtmk n axtarlarla mul olduu lkd he bir demokratik dyiikliklr bard shbt bel ola bilmz. bhsiz, Dalq Qaraba mnaqisi olmasayd, Ermnistan cmiyytind demokratik qvvlr qalib glr, demokratiya, insan hquqlar v qanunun aliliyi prinsiplri ktllrin uruna hakim ksilrdi. Bellikl, Qrb, Avropa v bir sra baqa lklr bzn btn diplomatik v hquqi rivlrdn knara xaraq Ermnistana bu ial lky iqtisadi, hrbi, maliyy, humanitar v baqa kild kmk gstrmli olmazdlar. Tarixi geri dndrmk olmaz, buna gr indi biz gr bel olmasayd... mvzusunda yalnz mhakim yrd bilrik. Lakin htta bu gn d Ermnistan Dalq Qaraba mnaqisini tnzimls, btn sahlrd onun vziyyti daha lverili olacaqdr. Slh, ilk nvbd, Ermnistan znn vtni hesab edn v ar hyat raitin baxmayaraq, orada yaamaqda davam edn sad insanlara lazmdr. Newtimes.az 12 aprel 2012 6.7. Dyin dnyada slh problemlri v Dalq Qaraba mnaqisi Elmi dbiyyatlarda slh hm dar, hm d geni mnalarda ilniln bir mfhumdur. Geni mnada slh hminin sosial dalt mslsini oznd ehtiva ets d, ksr mlliflr bu mfhumu daha ox dar mnada istifad etmy meyl edirlr. Bel ki, slh dedikd ilk nvbd birbaa, xslr ynlmi zorun, gc ttbiqinin aradan qaldrlmas nzrd tutulur. nsanlara qar bu formada gc ttbiqi is sasn mhariblr zaman ba verir. Bu baxmdan slh briyytin hm d beynlxalq mstvid qorumal olduu n yksk dyrdir. Slh olmayan yerd digr bri dyrlrin praktiki olaraq hmiyyti qalmr. barli desk, slh hr ey demk deyils d, slhsz hr ey he n demkdir. 286

mumn, dnyada bu gn sz v gc sahibi olan dvltlr byk mhariblrin ba vermsind maraql grnmrlr. nki n azndan bel mhariblr asanlqla dnya v ya nv mharibsin evril bilr ki, bundan da he bir trf qalib xmaz. Tarix baxdqda msln I v II dnya mhariblri arasnda yalnz 20 il slh fasilsi olmudursa da, son dnya mharibsindn artq 70 il yaxn bir mddt keir. Amma bu gnn gerkliyi hm d odur ki, dnyada tam slh raitinin brqrar edilmsi v mhariblrsiz bir dnya dzninin formalamas obyektiv olaraq mmkn deyil. Bunun n dnya ox byk v rngarngdir. Bel ki, regional v lokal mhariblrin ba vermsi glckd d istisna deyildir. Bununla yana qloballaan dnya dznind n mhm tendensiya olaraq bu gn beynlxalq gc tarazl dyiir. Bu ilk nvbd tarazln Qrbdn rq meyllnmsi kilind ba verir. Xsusn d in v Hindistann timsalnda yeni byk gclrin meydana glmsini qeyd etmk olar. Digr trfdn is bada AB olmaqla Qrb dnya hegemonluunu itirmy balamdr. Maraql mqam ondan ibartdir ki, tarixn bu cr qlobal tarazlqlarn dyimsi hmi mhariblrl mahid olunub. Bu baxmdan slh ideyas, missiyas xsusn aktual bir msly evirilib. Tdqiqatlar dndrn sas suallardan biri odur ki, hans rtlr tmin olunmaldr ki, qlobal gc tarazlnn dyimsi mhariblrsiz, slh yolu il hyata kesin. Amma qlobal gc tarazlnn dyimsi raitind bu tarazln srhdlrind yaranm regional v lokal mnaqilrin qzmas istisna deyil. Bel mnaqilrdn biri d Ermnistan-Azrbaycan, Dalq Qaraba mnaqisidir. lk nvbd Qaraba mnaqisinin beynlxalq dairlrd nec qbul edilmsi mslsin toxunmaq lazmdr. Aydndr ki, geni mnada hqiqtin, gerkliyin nec olmasndan ox onun nec qbul edilmsi daha nmlidir. Bu chtdn Dalq Qaraba mnaqisin beynlxalq dairlrd mnasibtin hm d bir qavranlma mslsi olmas qnatin glmk olar. Hr bir msl kimi Qaraba mslsi d yaxnlndan v uzaqlndan, habel istiliyindn v soyuqluundan asl olaraq mxtlif gclr trfindn frqli qbul olunur. 287

Bs qlobal gc tarazlnn dyidiyi bir dvrd Qaraba mnaqisin beynlxalq mnasibt zn konkret nec bruz verir? lk nvbd Qrbd byk bir regional mnaqi kimi, htta demk olar ki, postsovet mkannn n tin problemi kimi qbul olunsa da, regionun ox mrkkb geosiyasi durumu il laqdar, xsusn d Azrbaycann mxtlif gclrin maraq dairlrinin ksidiyi bir lk olduuna gr knar tsirlr mnaqinin effektiv hlli n lverili deyil. Azrbaycan mnaqi nticsind byk ziyan kib ki, bu da lknin iqtisadi v siyasi hyatna tsirsiz tmyib. Burada sas qane etmyn mqam beynlxalq gclrin mnaqinin slh yolu il hlli prosesind ial dvlt aq siyasi tzyiqlr etmmsidir. Trkiydn baqa region dvltlri d Ermnistan tcavzkar adlandrmayb. Digr trfdn is son illr Qaraba mnaqisinin hlli il bal sas tbbsn Rusiyann lind olmas aydn kild grnr. Qrb gclri d bunun bel olmasn qbul edirlr. Onlar hesab edirlr ki, ilk nvbd beynlxalq mstvid yenidn gclnmi Rusiyann iradsin qar mnaqinin hlli qeyri-mmkndr. Qaraba mnaqisinin daltli hllinin AB v Avropa ttifaqnn sas maraq dairsind olmadn nzr aldqda, onlarn mnaqinin hllind daha ox seyri mvqe tutmas gz qabandadr. Bundan baqa Qrbd mumi fikir hm d beldir ki, Ermnistan v Azrbaycan kiik dvltlrdir v onlarn arasndak mnaqi dnya slh n o qdr d hmiyyt ksb etmir. Yni qismn sthi bir yanama var. Hesab edilir ki, mnaqi il bal bir hrbisiyasi status-kvo formalab, nisbi sakitlikdir, myyn regional layihlr hyata keirilir v sair. Yni problemin hllin aktual motivi grmmkl yana hm d hazrk duruma bir yrm effekti diqqti clb edir. Nyi is dyimk n myyn resurslar, sylr tlb olunur ki, Qrb gclrinin buna hl hazr olmad grnr. Qaraba mnaqisin beynlxalq mnasibtl bal baqa ms l is ermni diasporasnn rolu v ermni xalqnn beynlxalq arenada tarixn formalam qurban imici il baldr. Qrbd, elc 288

d Rusiyada hesab edirlr ki, Ermnistan trfini el d sxdrmaq olmaz. Bundan dolay hm Qrb, hm d Rusiya sas olaraq ona alr ki, iki lk arasnda mharibsizlik raiti davam etsin. Habel konkret olaraq Ermnistann mnaqi il bal hazrk durumda sas gnahkar olmas myyn dairlrd hl d qbul edilmir. Azrbaycan torpaqlarnn ial olunmas, yz minlrl insann qaqn dmsi, Azrbaycan xalqna qar trdiln mharib cinaytlri he bir formada qbuledilmzdir. Bununla bel ilk nvbd dnya siyastind bir struktur daltsizliyinin olmasn drk etmk lazmdr. Azrbaycan z razilrinin itirilmsi il sla barmamaq kimi prinsipial mvqeyind haqldr. Hr halda beynlxalq gclr yax anlayrlar ki, Qaraban mstqilliyi v ya Ermnistana birlmsi yalnz Azrbaycan xalqnn v rhbrliyinin bununla razlamas halnda mmkn ola bilr. Bellikl Azrbaycan glckd d Dalq Qaraba mnaqisinin hlli mslsind uzaqgrn siyastini davam etdirmli, iqtisadi, siyasi, regional baxmdan daha da gclnmsini tmin etmlidir. El bir vziyyt yaranmaldr ki, beynlxalq gclr xsusn d Qrb v Rusiya Azrbaycansz regionun trqqisinin, habel Ermnistann znn inkiafnn v regional slhn mmkn olmamasn grsn. Bunu ilk olaraq qlobal gclr drk edrlrs, sonda Ermnistan da bu vziyytdn n ox znn itirn olmasn grmli olacaqdr. nki bu gn dnya siyastind razilr hakim olmaq vacib deyil. sas amil resurslara malik olmaqdr. Resurslar is tbii ehtiyatlarla yana insan amili, thsilin v iqtisadiyyatn v digr sahlrin yksk sviyyd inkiafdr. Bu istiqamtd Azrbaycann uurlar yaxn 5-10 il rzind dyin dnyada mnaqi il mul olan byk gclri yeni fakt qarsnda qoyacaqdr. Azr Babayev, siyasi elmlr doktoru (Almaniya) 9 iyul 2012 289

6.8. Ermnilr hara kmlidir? Grcstanda keiriln son sekilrd qalib gln Grc arzusu mxalift koalisiyasnn lideri Bidzina vanivili bu gnlrd diqqt mrkzinddir. Demk olar ki, btn Qrb dnyas onun Grcstann xarici siyastin dair fikirlrini yrnmk istyir. Ona gr d, onun bu sahd vercyi byanat v yaxud ataca addm bu v ya baqa qrup trfindn diskussiyalara sbb olacaq. Hr ksin ondan bel bir iar gzldiyi bir zamanda, B.vanvili The New Times qzetin msahibsind ermnilrl bal maraql fikirlr sslndirib. Bel ki, B.vanivili grclrin z torpaqlarna bal olduunu bildirrk ermnilri misal kib: Bizd ermnilr yaayr. Mn tccblnirm, onlarn vtnlri bir addmlqdadr, amma onlar burda yaayrlar. Ola bilsin ki, sizin n bel msl yoxdur. Mnim ns aydn deyil. Mn Fransada, Amerikada yaamam, amma mnim kndim, torpam hmi yuxuma girib. slind bir nqteyi-nzrdn, B.vanivili bu fikirlri sylmkd haqldr. Qafqazda yaayan bu siyasi xadim Ermnilrin xisltin blddir. O yax bilir ki, ermnilr baqalarna aid olan hr ey nec v hans sullarla sahiblnirlr. O yax bilir ki, bir mddtdn sonra Ermnilr Grcstandak razilr, Grcstanda olan millimnvi dyrlr sahib xmaa alacaq, zlrinin bu torpaqlarn qdim sakinlri olduunu, grclrin is buralara baqa yerdn gldiyini iddia edck, bar-bar bararaq alm ss salacaqlar. Bu fikirlri sylyrk, B.vanivili z vtninin, onun torpann, milli-mnvi dyrlrinin bir nv mdafisin qalxr. Ona gr d grclrin yaxasn ermnilrdn mmkn qdr tez qurtarmasn istyir. Lakin B.vanivili bir mqam unudur. Bs ermnilr hans vtn lrin qaytmaldr ki? Ax indiki Ermnistan da onlarn sl vtni deyil. Bu torpaqlar zli trk torpaqlar olmudur, ermnilr is buralara 19-cu srdn balayaraq ar Rusiyas trfindn randan v Osmanl torpaqlarndan krlmlr. ndi ran v Trkiy onlar tkrar qbul edrmi? A, inanmram. 290

Bir az daha qdim getsk, ermnilrin sl vtni Yaxn rqdir, Mesopotamiyadr. Bu nqteyi-nzrdn, ermnilrin oralara qaytmas lazm glrdi. Ancaq orada yaayan xalqlarn da bel bir millti qbul etmlrin bhm var. Bunu ermnilrin zlri d yax baa dr. Onlar bilirlr ki, Ermnistan onlarn vtni deyil v gec-tez Azrbaycan torpaqlarndan xmal olacaqlar. Ona gr d, onlar indiki Ermnistan deyiln lkd yaamaq istmirlr. Dnyann drd bir yanna splniblr. Ermnistanda olanlar is bu lkni trk etmk n frst axtarrlar. Statistik mlumatlar indiki Ermnistan trk etmk istynlrin saynn ildn-il artdn gstrir. AB sfirliyindn veriln mlumata sasn, 2013-c ild tkc AB-a kmk n rsmi mracit etmi Ermnistan vtndalarnn say 107 min yaxndr. 2 milyon halisi olan bir lk n is bu olduqca yksk rqmdir v halinin 5 %-dn artqdr. Bs grsn Ermnistan rhbrliyi v ermni xalq bu haqda n fikirlir? Onlar bunun frqindlrmi? Ermnistan rhbrliyi n bunun zrr qdr mnas yoxdur. Glckd ermnilri hans aqibtin gzlmsi onlarn he vecin d deyil. lkd n qdr az adam olsa, o qdr asan idar etmk olar. nki bu gn Ermnistan halisi bir qrup avantrist separatnn girovuna evrilib v he cr xilas ola bilmir. Ona gr d, ermni xalqnn vziyyti daha acnacaqldr. Xsusil d Ermnistandan qaa bilmynlrin. Ermnistan vtndalar is bundan tez v dzgn ntic xarmaldr. Dr. Turab Qurbanov 12 oktyabr 2012 6.9. Tanrnn seilmi millti Deyirlr insan tanman n yax yolu onun znn zn ne c grmsinin v trafndaklarda nec tssrat yaratmasnn vhdtindn keir. El bunu bir millt n d ttbiq etmk mmkndr. Bu baxmdan, daha vvl yazlm Xyantkar cdadlarn 291

mtbr vladlar adl mqald frqli zamanda v frqli m kanlarda yaam dahilrin ermnilr haqqnda syldiklri artq oxuculara tqdim edilib. Hmin tdqiqata lav kimi, v onun ermnilrd qrzlilik tssrat yaratmamas mqsdil, bu yazda frqli zamanlarda v frqli mkanlarda yaam v ermni milltindn olan mtfkkirlrin v tdqiqatlarn zlrini nec grmlrin yer verilir. Tdqiqat is sasn istiqamtd, milli zndrk, tarix bax v znqiymt istiqamtlrind aparlr. Bir ox ermni tdqiqatlar ermnilrin yksk mnviyyata sahib olduunu gstrmy alrlar. Lakin ermnilrin he d hams bu fikri paylamr1. Bel ki, tannm ermni airi Yeqie arens etiraf edir ki, onlarda riyakarlq ana btnind olarkn yaranr. Tannm air v yaz Ovanes Tumanyan is myusluqla ifad edirdi ki, ... hqiqi qurtulu daxildn balanmaldr, nki biz daxiln xstyik Ermni kilssinin faliyytindn bhs edn N.S.Vartapetov is bildirir ki, hmin kils xristian bayra il silahlanaraq btn zamanlarda tarixi Albaniyann v onun ayrlmaz hisssi olan Qaraban xalqlarn mhv etmidir v bir vaxtlar tarixi vziyyt mhartl uyunlaaraq Bizans imperiyasna, ran Sasanilrin, rb xliflrin v monqollara xidmt etdiyi kimi, Sfvilr, daha sonra Rusiya imperiyasna xidmt etmidir2. Tannm tarixi alim, ermninas K.Patkanov is ikaytlnir ki, ermnilr br tarixind he zaman xsusi rol oynamamlar. Ermnilr hmi yaad torpaqlarn pis sahiblri olmular, ancaq onlar ox mhartl z yaxnlarn sataraq gcllr xidmt gstrmilr3. Ermnilrin tarix bax biz mlumdur. Onlar qdim tarix v mdniyyt malik olmas, tarixd dnizdn-dniz byk Ermnistan imperiyas yaratmalar haqqnda qrurla danmaa aluddirlr. Lakin, msl burasndadr ki, ermnilrin tarixi saxtaladrdqlarn bildirn tarixilrin say yzlrl, blk d minlrldir.
Bu mqald istifad olunmu sitatlarn bzilri Azrbaycan Respublikas Mllif Hquqlar Agentliyinin Gldim, grdm, mnimsdim kitabndan gt rlmidr 2 .., 3 , 1875
1

292

Grkmli tarixi Avqust Kariyer bildirir ki, ermni alimlrinin mlumatlarna inanmaq avamlqdr, nki bu mlumatlarn ksriy yti uydurmadr1. D.Morqan is ermnilr haqqnda yazr ki, biz bu lknin tarixilrinin nec ildiklrinin ahidiyik, v yax bilirik ki, onlarn dindar xslrinin hams z milltlrinin kklrini Mqdds hdi-tiq nnlri il nec balayr v Ayk soyunu zlrin yaxnladrmaq n onlar rvaytlri v mnblri nec qardrrlar2. Mhur Avropa tarixisi F.Makler d z nvbsind qeyd edir ki, tarixilr yax bllidir ki, Ermnistan, yni tarixi dvrlrdn bri bu ad dayan corafi rayon ermni adlandrlan xalqn daimi yaay yeri olmamdr3. Bununla brabr, ermnilrin zlri d bunu etiraf edirlr. Akademik Manuk Abeqyan bildirir ki, ermni xalqnn kklrinin harada olmas, buraya nec, n vaxt, haradan v hans yollarla glmsi haqqnda onlarda dqiq v aydn sbutlar yoxdur4. Ermni tarixinin Haykn v onun xalqnn Ermnistana glib xmasn e.. 2200-c il aid edilmsin v onlarn e.. 800-c il qdr bir-birini vzlmi dini rhbrlrinin v arlarnn siyahsnn gstrilmsin qti etiraz edn ermni tarixisi Pastermacyan da z nvbsind bildirir ki, masir elm bu uydurman cfngiyat hesab edir. Tannm tarixi Aykazyan etiraf edir ki, ilkin ermni slalsi tarixi xsiyytlrdn yox, uydurulmu nallardan gtrln xs lrdn ibartdir. Movses Xorenasinin z beinci yzilliyin tarixisi deyil, o, yeddinci yzillikd yaayan saxtakar-tarixidir5. Qevork Aslan ermnilr qbul etmyi mslht verir ki, Movses Xorenasi z hekaylrini ya Suriya nallarndan gtrm, yaxud da Hrufilrdn eitmi v onlar ustalqla z srlrind gstrmidi. z Suriya v rann tarixi mnblrindn istifad etmidir. O, Yasenxen yhudilrinin dylrindn paralar, Eyzeben kilssinin tarixini Malalesdn gtrm v znnkldirmidir6.
A. Carriere, Moise de Khoren et la Genealogie Patriarcale, Paris, 1896 , , 1895 3 F.Macler, La nation armnienne. Son pass et ses malheurs, Paris, 1924. 4 , , 1975, .11. 5 Histoire de lArmnie, Paris, 1919. 6 K.Aslan, tudes historiques sur le peuple armnien, Paris, 1928.
1 2

293

z tarixlrindn bhs edn Basmacyan vurulayr ki, Ermnis tann v ermnilrin tarixi v yaran ox qaranlqdr. Bu razi ta qdim zamanlardan Pamir dznliyindn glnlr, ndiku emiqrantlar trfindn tutulmudur. Ermnilrin romallar, yunanlar, iranllar v btn milltlr kimi mifik qhrmanlar mvcuddur. Mil li tarixilr dqiq mlumata, akar mnblr malik olmadqlar n onlarn yerini nallardak personajlar tutmudur1. Trklri soyqrmda ittiham edn ermnilr v onlarn qrb havadarlar n n gzl cavab is tannm mtxssis Levon Dabeqyandan glir. O bildirir ki, ermnilr z milli varl n birbaa trklr borcludurlar. O etiraf edir ki, gr onlar bizansllar v ya baqa avropallar arasnda qalsaydlar, ermni ad ancaq tarixi kitablarda saxlana bilrdi. Deyirlr adilin daltini v zalmn zlmn onun lind frst v ixtiyar olduu zaman bilmk olar. Bu nqteyi-nzrdn, ermnilrin istr Anadoluda, istrs d Qafqazda trtdiyi qrnlar, alasmaz vhiliklr hr ks bllidir. Bu vhilik hm d onlarn zlri trfindn etiraf edilmkddir. Bel ki, A.Lalayan 1936-c ild z mqalsind bildirir ki, danak nmayndlri traflarna oxlu knll silahl dstlr yaraq mharib gedn trk razilrind qadn, uaq, qoca v lillri amanszcasna dorayb tkrdlr2. Ermni Ohanes Apresyan z xatirlrini bel ifad edir: Ara sa kitln kimi uan yen grdm. hrin trk mhllsind daksk ynlarndan baqa bir ey qalmamd. Btn evlr yandrlm, onlarn sahiblri is ldrlmd. Eyni hal Xankndindki trk mhllsinin d bana gtirilmidi Bakda ermnilr ingilislrin yardm il bu byk neft hrini l keirdilr v hrin trk halisindn 25.000 nfrini qrdlar3. Dayd Xeriyann 2000-ci ild Beyrutda ap olunan Xa namin adl kitabnda da4, Zori Balayann 1996-c ild ap olunan RuNouvelle histoire armnienne, Paris, 1917. .. 1918-1920 . , N23, 1936. . 3 Leonard Ramsden Hartvillin, Men Are Like That, Indianapolis, 1928. 4 http://justiceforkhojaly.org/site/?p=eyewitnesses
1 2

294

humuzun dirilmsi adl kitabnda da1 ermni xalqnn Xocalda gstrdiklri xsusi qhrmanlndan bhs edilir. Onlarn Azrbaycanl uaqlarn ldrlmsindn nec hzz aldqlar kitabn hr strind zn bruz vermkddir. Tsadfi deyildir ki, dz bir il bundan qabaq ermni sgri snayperl 9 yal azrbaycanl ua qtl yetirmidir. Hqiqtn d hdfi dqiqlikl sen snayperl ua nian ala bilmk xsusi bir qhrmanlq, byk rk, irad, csart tlb edir. Bu xsusiyyt is ancaq zlrini az qala Tanrnn seilmi millti mrtbsin ucaltmaq iddiasnda olan ermnilr mxsusdur. Newtimes.az 4 aprel 2012 6.10. Ermni terror tkilatlar Macarstanda keiriln kurslarda itirak edrkn onu, vtnini, milltini v bayran thqir etdiyi v psixoloji thrik etdiyi n ermni zabitini qtl yetirn v bu sbbl d Macarstan mhkmsi trfindn haqsz olaraq mrlk hbs czasna mhkum ediln Ramil Sfrovun vtn qaytarlaraq dvlt bas trfindn fv edilmsi ermnilr vziyyti grginldirmk n sas verdi. Sanki, mhz Ermnistanda hr ks bu an gzlyirdi. Bada Ermnistan hakimiyyti olmaqla, btn ermnilr Azrbaycana qar geni miqyasl siyasi, diplomatik v informasiya mharibsin qalxd. Bu msl eyni zamanda ermnilrin i znn almasna da kmk etdi. Ermni terror tkilatlarndan olan ASALA Azrbaycann Macarstandak Sfirliyin email gndrrk sfirlik mkdalarn lml hdldi. Hmin mktuba nzr salanda aydn kild grmk olar ki, ermnilr Azrbaycanllara v Trklr qar trtdiklri cinaytkar v terroruluq hadislrindn xcalt kmk vzin, uydurma soyqrm mslsini llrind bayraq edrk bununla fxr edirlr.
1

. http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/Records/2009/ E/0906241000E.htm.

295

Mslnin bu mcrada inkiaf etmsi ermni terrorizmi haqqnda qsa bir tdqiqat aparmaq ehtiyac yaratd. Tdqiqatlar gstrir ki, indiy qdr ermnilr Trklr v Azrbaycanllara qar terror hadislri trtmk mqsdil iyirmiy yaxn terroru tkilat daxilind qruplam v faliyyt gstrmilr. Bu tkilatlar qsaca olaraq bel siniflndirmk olar: Partiya daxilind tkilatlanma Ermnilrin partiya daxilind terror tkilatlanmasnn nmu nsi mvcuddur. Bunlar Armenakan partiyas, Hnak partiyas v Danakstyun-ermni federativ inqilab partiyasdr. 1885-ci ild yaradlan Armenakan partiyas ran v Rusiyada yaayan ermnilrl mkdalq edrk, Trkiynin Van, Mu, Bitlis,Trabzon blglrind v stanbulda silahl toqqumalar v terror aktlar trtmidir. 1887-ci ild Cenevrd yaradlan Hnak partiyasnn sas mq sdi Trkiynin Anadolu blgsini, Rus v ran Er m nistanlar adlandrdqlar razilri birldirmkl Byk Erm nistan dvlti yaratmaqdr. Partiyann proqramna sasn, qarya qoyulmu mqsd atmaq n tbliat, tviqat, terrorizm v dadc tkilat yaradlmas metodu seil bilr. 1890-c ild Tiflisd yaradlan Danakstyun-ermni federativ inqilab partiyasnn sas qaysi Azrbaycann Dalq Qaraba, Naxvan v Trkiynin Anadolu torpaqlarnda Byk Ermnistan dvlti qurmaqdr. 1892-ci ild Tiflisd ilk qurultayn keirn Danakstyun trklr qar sui-qsdlrin tkil olunmas bard qrar xarmdr. Mhz bu qurultaydan sonra Danakstyun trk, krd hr yerd, hr bir raitd ldr, szndn dnnlri, ermni xainlrini ldr, intiqam al! mrini vermidir. Partiyann mxfi terror qrupu DRO v onun blmlri olan DRO-8, DRO-88, DRO-888, DRO-8888 bu mqsdl yaradlmmdr. Paramilitar kild tkilatlanma Ermni terrorularnn paramilitar kild qruplamasnn iki nmunsi mvcuddur: Ermni gizli azadlq ordusu olan ASOA v Ermnistann azadl urunda ermni gizli ordusu olan ASALA. 296

1975-ci ild Beyrutda yaradlan Ermni gizli azadlq ordusu olan ASOA-nn mnzil-qrargah Dmqd yerlir. Flstin bazalarnda hazrlq ken mindn artq dys vardr. 1981-ci il qdr tkilat dnyann mxtlif lksind 19 trk diplomatnn lmn sbb olan terror aktlar keirib. 1975-ci ild yaradlan Ermnistann azadl urunda ermni gizli ordusu olan ASALA-nn qrargah Beyrutda, tlim-mq bazalar is Suriyada yerlir. Tkilatn mqsdi rqi Trkiy, imali ran v Azrbaycann Naxvan v Dalq Qaraba razilri zrind Byk Ermnistan qurmaqdr. Bu tkilat sasn Trkiy v Azrbaycan vtndalarna qar terror aktlar hyata keirir. ASALA 1980-ci ilin aprelind Livanda birg terror aksiyalarnn keirilmsin dair PKK il razla glmi v bu niyytlrini rsmildirmidir. Hrkat klind tkilatlanma Ermni terrorularnn hrkat klind tkilatlanmasnn 4 nv mlumdur: Geqaron, Ermni azadlq hrkat (AOD), Ermni azadlq cbhsi v Demokratik cbh. 2001-ci ilin fevralnda ASALA trfindn yaradlan Geqaron hrkatnn mqsdi Cnubi Qafqaz v Orta Asiya razilrind trk mnli siyasi lider, diplomat v biznesmenlr qar terror aktlarnn keirilmsidir. 1991-ci ild Fransada yaradlan Ermni azadlq hrkat (AOD) terror faliyytini ASALA il sx laqd hyata keirir. 1979-cu ild yaradlan Ermni azadlq cbhsi ASALA-nn trkib hisssi saylr. Trkiy v Azrbaycan leyhin terrorular hazrlayr. AB, Kanada v Qrbi Avropada faliyyt gstrn Demokratik cbhnin balca mqsdi trk dvltinin paralanmasdr. Qrup klind tkilatlanma Ermni terrorunun n geni kill yaylm tkilatlanma kli qrup klind tkilatlanmadr. Bu tkilatlanmann 8 nmunsi mvcud olmudur: Orli qrupu, Ermni soyqrm dalt komandoslar, Ermni birliyi, 9 iyun qrupu, Gnc ermnilr ittifaq, sver qrupu, ntiharlar eskadronu v Apostol. 297

1981-ci ild Fransada yaayan ermni gnclri trfindn yaradlan Orli qrupu 1987-ci ildk dnyann mxtlif hava limanlarnda 10-dan artq terror akt hyata keirib. 1972-ci ild Vyanada Danakstyun partiyasnn qurultay zaman yaradlan Ermni soyqrm dalt komandoslar nn mq sdi ermni silli gnc Livan vtndalarn hrbi birlmlrd cmldirmk, trklr v azrbaycanllara qar qanl terror aksiyalar tkil etmkdir. 1988-ci ild Moskvada yaradlan Ermni birliyinin ASALA il sx laqlri vardr, kemi sovet mkannda terrorularn faliyyti n onlar saxta sndlrl tmin edir. Qarabaa silah v muzdlularn trlmsind itirak edir. 1991-ci ild sverd yaradlan 9 iyun qrupu hbsd olan ermni terrorularnn azad olunmasna alr. 1990-c ild Fransada yaradlan Gnc ermnilr ittifaq diplomatlarn ourlanmas il mul olur. Avropann bir ox lksind faliyyt gstrn sver qrupu Fransa, taliya v Yunanstanda 4 terror akt hyata keirmidir. 1981-ci ild Parisd yaradlan ntiharlar eskadronu Trkiynin Fransadak ba konsulluunun zbt edilmsind itirak etmidir. 2001-ci ild Ermnistan, Suriya v Livan vtndalarndan ibart olan Ermnistan Mdafi Birliyi trfindn yaradlan Apostol qrupunun mqsdi Trkiy v Azrbaycan razilrind terror aktlarnn keirilmsidir. Bu tkilatlarn faliyyt klin nzr saldqda, aydn kild gr mk olar ki, onlarla Ermnistan dvlti arasnda sx laqlr mvcuddur: gr bir zamanlar onlar Ermnistan dvltinin qurulmas n alrdlarsa, indi Ermnistan dvlti onlara himaydarlq edir. Maraql orasdr ki, Ermnistan dvlti bu tkilatlar sadc Trk v Azrbaycanllara qar deyil, hm d ermnilr qar istifad edir. O ermnilr qar ki, onlar lk daxilind bu dvltin siyastindn tng gliblr, o ermnilr qar ki, onlar lk xaricind qazandqlar puldan yardm ad altnda ermni rhbrlr atacaq xrac 298

vermk istmirlr, o Ermnilr qar ki, onlar hqiqtn d qonular il dinc, yana, mehriban, insan kimi yaamaq istyirlr. Bu baxmdan ASALA-nn Azrbaycanl diplomatlar thdid etmsinin arxasnda ermni dvltinin dayandna bh yoxdur, nki indiki iqtidar Ramil Sfrovun qaytarlmasn v fv edilmsini znn siyasi v diplomatik mlubiyyti kimi grr v bunun da onun kreslosunu silklycyini dnr. Bu sbbl d dividend qazanmaq n btn vasitlrdn istifad etmy alr. Dr. Turab Qurbanov 17 sentyabr 2012 6.11. Ermnistan-Azrbaycan mnaqisi kontekstind atksin pozulmas hallar: tbliat metodlar v hdflr al olunmu Azrbaycan torpaqlarnda Ermnistan v Azrbay can silahl qvvlri arasnda tmas xttind v ErmnistanAzrbaycan srhdi boyunca atks rejiminin pozulmas bard mlumatlar mtmadi olaraq xbr agentliklri trfindn yaylr. Adtn mnaqiy diqqt yetirn ekspertlr bu xbrlr istinadn mnaqinin qaynar vziyytd qalmasn qeyd edib bu durumun iddtlncyini v mmkn hrbi mliyyatlarn yenidn balaya bilcyini proqnozladrrlar. Cbh xttind tlfatla mahid olunan atksin pozulmas hallarnda post factum olaraq bzn ATT-in Minsk Qrupunun hmsdrlri Ermnistan v Azrbaycan toqqumalardan kindirn byanatlar vasitsil gndm glir v hr iki trfi xalqlarn slh hazrlamaa arrlar. Bu fonda mnaqi blgsin yegan x olan ATT Sdrinin mnaqiy dair xsi nmayndsi hans trfin ilk at amasn gstrmir. slind, Ermnistan v Azrbaycan trfinin atksin pozulmas il bal yaydqlar xbrlri mqayisli thlil edrkn v ld olunmu nticlri regionda hkm srn vziyyt kontekstind nzrdn keirrkn bir ox maraql mqamlar il zlmk mmkndr. 299

KV-d yaylm mlumatlara baxdqda mlum olur ki, atksin pozulmasna dair Azrbaycan trfinin mlumatlar ksr hallarda aadak elementlrdn ibart olur: ermni silahl qvvlri Azrbaycann ial etdiklri mntqlrdn (atin balanc nq tsi) Azrbaycann ial altnda olmayan mntqlrini at tutmas (atin hdfi) fakt, zrr kmilrin say v hadisnin ba verdiyi txmini zaman ksiyi. Atksin pozulmasna dair Ermnistan trfinin mlumatlar aadak kimi sistemldiril bilr: Azrbaycan silahl qvvlri ial altnda olan Azrbaycan razilrindki ermni mvqelrinin hansnn at tutulduu, bir ne gn, hft v ya ay rzind atksin pozulmas hallarnn konkret say, hadisnin ba verdiyi konkret vaxt, alm atin konkret say, glllrin konkret say, hans silahdan n qdr gll atld qeyd edilir. Azrbaycan trfinin mlumatlar mumiliyi il seilir v konkret rqmlr yalnz lnlrin saynda gstrilir. Ermnistan trfinin xbrlri is tfrratl rqmlrin gstril msi il nzr arpr. Msln, Ermnistann xbr agentliklrin gr, 2012-ci ilin 6-12 may tarixlrind guya Azrbaycan trfi 350 df atksi pozmu v mxtlif silah nvlrindn 1500 df at amdr. Digr bir xbr, Azadlq radiosunun ermni dili xidmtin sasn, tn ilin 16-21 may mddtind Azrbaycan trfi 1500 gll atmdr (http://rus.azatutyun.am/content/article/24182105. html). Knar mahidi n bu tfrratl mlumat hqiqt uyunluq tssrat yarada bilr. gr Ermnistan trfinin mlumatlar dorudursa bu halda bel xr ki, yz kilometrlrl uzanan cbh xttind ermni sgrlri gec-gndz btn il boyu Azrbaycan silahl qvvlrinin adqlar oxsayl ati v atdqlar minlrl glllri sayr, onlarn konkret vaxtn qeyd alr v daha sonra oturub bu sursatn hans silah nvlrindn buraxlmasn myynldirmkl mul olurlar. Tbii ki, bu fiziki chtdn mmkn olmayan bir idir, xsusil d demoqrafik bhranla zlmi Ermnistan kimi dvltin ordusu n. 300

kinci variant kimi txmin etmk olard ki, Ermnistan yuxardak statistikan qeyd alan bir sayac icad etmi v bu avadanlqlarla btn sngrlrini tmin etmilr. Lakin, bel bir sayac ninki Ermnistan htta digr inkiaf etmi dvltlr bel hazrlamamlar. Ermnistann mlumatlar kontekstind ciddi suallar yaradan digr bir msl is Azrbaycann etdiyi gll-boran fonunda praktiki olaraq itkilrin gstrilmmsidir. Halbuki daha gcl Azrbaycan ordusunda Ermnistan trfinin ad at nticsind itkilr zaman-zaman olur v bu bard mlumat verilir. Bzn Ermnistann mlumatlar el bir trzd tqdim olunur ki, htta adi insanlar bel onun absurdluunu grr. Msln, xatrlayrq ki, bir ne il nc ermnilrin xbrlrin gr Azrbaycan trfi bir istiqamtd qsa zaman ksiyind SVD snayper tfngindn 20 gll atmdr. Halbuki, blli msldir ki, snayper saatlarla hdfinin pusqusunda durub bir, maksimum iki gll atr, snayperin 20 gll atmas artq onun snayper funksiyalar yerin yetirmdiyi demkdir. Ermnistann yuxarda verdiyimiz v yzlrl digr mlumatlar nn mqayisli thlili Azrbaycann atksi pozmas iddialar ciddi bh altna alr. Xsusil qeyd etmk lazmdr ki, atksin pozulmasnda Azr baycan trfi he maraql deyildir. n azndan ona gr ki, tmas xttinin ial olunmayan hisssind oxsayl azrbaycanl mlki hali yaayr v Ermnistan trfinin gll atmas nticsind n zif bnd olaraq daha ox mlkilr zrr kir. slind, Ermnistan digr msllrd olduu kimi atksin pozulmas mslsind mxtlif sullardan, o cmldn tfrratl statistika vermkl doru olmaq grnts yaratmaa alr. Ermnis tan tbliat bu msld yalan n qdr dhtli olsa, ona daha ox inanan olar propaqanda metodlarndan istifad etmkl dnya ictimaiyytini adrmaa alr. Bu metoddan vaxt il faist Jozef Qebbels geni istifad edirdi. Ermni trfinin sykndiyi digr tbliat metodu is beldir: Yalan o qdr tkrarlamaq lazmdr ki, axrda ham onun doru olduuna inansn. Bu sevimli fnddn ermnilr tkc masir tarixd deyil, Byk Ermnistan mifi bard yalan-palanlardan tutmu, 1915-ci il 301

hadislri, ermnilrin Cnubi Qafqazda mskunlamas da daxil olmaqla, son dvrlrdk sistematik kild istifad edirlr. Ermnistann bu siyastinin taktiki v strateji hdflri Ermnistanda iqtisadi v demoqrafik vziyyt pisldiyi bir fonda Azrbaycanda ksin halinin v iqtisadiyyatn artm qeyd alnr v iki dvlt arasnda bu uurum drinlir. Bundan lav, Ermnistan daxilind halinin Sarkisyan klanndan narazl kritik hdd atmaqdadr. Trkiy-Ermnistan yaxnlamas prosesi ermni diasporasnn S. Sarkisyan il mnasibtlrini grginldirmidir. Azrbaycann gclnmsindn ciddi narahat olan Ermnistan rhbrliyi anlayr ki, danqlarda hazrk ial faktorundan ya rarlan maq getdikc tinlckdir. Azrbaycan inkiafdan v gcln mkdn saxlamaq, Ermnistan daxilind halini v xaricd diasporan z trafnda birldirmk n Ermnistan rhbrliyi Azrbaycan provokasiyaya srklyib hrbi mliyyatlara balamaq fikirlrindn danmr. Atks rejiminin mtmadi olaraq Ermnistan silahl qvvlri trfindn pozulmas mhz bu kontekstd nzrdn keirilmlidir. Bak-Tbilisi-Ceyhan neft kmrinin yaxnlnda yerln Trtr istiqamtind ermnilrin zaman-zaman diversiya hyata keirmsi, 2011-ci ild 9 yal Fariz Bdlovun tmas xtti yaxnlnda yerln evlrinin hytind oynayarkn ermni snayperi trfindn ldrlmsi v ya bu ilin 9 maynda uann alnmasn Ermnistan rhbrliyi trfindn hrbi paradla qeyd edilmsi bu qbildn olan provokasiyalardandr. Xsusil son aylarda Ermnistan ordusunun ar itkilri il mayit olunan uursuz txribat mliyyatlar da xatrlatmaq yerin drdi. Bu provokasiyalarn mnbyini gizltmk v Azrbaycan dnya ictimaiyyti qarsnda klglmk n Ermnistan trfi mqsdynl informasiya mayiti il atks rejiminin pozulmas hallarn z xeyrin thrif edir. Fikrimizc, proseslrin bel bir inkiaf fonunda ATT Minsk qrupu regiona sfrlr edib slh danqlarnn davam etdirilmsi v baza prinsiplrinin tezlikl qbul edilmsinin vacibliyin dair mumi szlrdn ibart byanatlar saysind tin ki, bu provokasiyala302

rn, o cmldn atksin pozulmasnn qarsnn alnmas reallaa bilsin. Vasitilr Ermnistann silahl qvvlrinin geri kilmsin v bu razilrin demilitarizasiyasna dair birmnal v n sas ictimai byanatlar sslndirmzs, Ermnistan trfin tzyiqlr artrlmazsa, o zaman Cnubi Qafqaz regionunda Ermnistann yrtdy bu siyastin ar nticlr vercyi istisna olunmur. Elgn Niftliyev (Vyana) 5 iyul 2012 6.12. zg mdniyytinin ermnisaya mnimsnilmsi Bu gn ermnilr v onlarn havadarlar ermni dilinin, musiqisinin, mdniyytinin, folklorunun qdimliyindn az dolusu danrlar. Ancaq msl burasndadr ki, elm adamlar, tdqiqatlar bunun ksini sylyirlr. Htta ermni silli elm adamlar arasnda bunu etiraf ednlr d mvcuddur1. Bu nqteyi-nzrd, budfki tdqiqatn mqsdi dil, musiqi, elc d qdim ifahi xalq dbiyyat sahlrind ermni mdniyytinin nec Azrbaycan-Trk mdniy y tinin tsirin mruz qaldnn ermni alim, tdqiqat v snt karlarn dili il oxuculara tqdim edilmsidir. Ermnilr z dilinin qdimliyini sylslr d, o dild trk dilinin tsirinin olduu inkaredilmzdir. Masir ermni dbiyyatnn banisi, akademik, yaz, pedaqoq Xaatur Abovyan etiraf edir ki, ermni xalq danq dilind ninki azrbaycanca ancaq ayr-ayr szlri, elc d btv cmllri ildir Daha sonra o eyni srind bildirir ki, ermni xalq oxlu miqdarda trk szlri yrnib v bu gndk onlar ildir. Htta o, Azrbaycan dilinin gzlliyin vurunluunu da gizltmirdi. Bu mnada o yazr ki, z sslnmsi, poetikliyi v ahngdarl il, qrammatik chtdn tatar [Azrbaycan] dili baqa dillr arasnda n yaxsdr2.
Bu mqald istifad olunmu sitatlarn bzilri Azrbaycan Respublikas M llif Hquqlar Agentliyinin Gldim, grdm, mnimsdim kitabndan gtrlmidr. 2 Kh.Abovyan, Complete collection of works, volume V,Yerevan, the publishing house of AS of Arm.1950, in the Armenian language
1

303

Akademik, baqa bir srind trk dilinin onlarn milli adtnnlrin tsirindn d bhs etmkddir. O hycanla qeyd edir ki, Trk dili lnt glsin, ancaq bu dil Allahn xeyir-duasn alb... btn adlqlarda v toy mrasimlrind biz trkc oxuyuruq. O etiraf edir ki, Bizim dil n az 50% trk szlrindn ibartdir1. Daha sonra fikirlrini davam etdirrk bildirir ki, Trkc [Azrbaycan dili] bizim dil o qdr daxil olub ki, bizd mahnlar, erlr, atalar szlri trkc [azrbaycanca] sslnir2. Tannm dili, dbiyyatnas, akademik Qraa Aaryan da z nvbsind etiraf edir ki, trk [Azrbaycan] dilinin tsiri altnda ermni dilinin htta qrammatik qanunauyunluu v qaydalar da dyiib3. Ermni mdniyytind dastan nnsinin olmamas v bunun Azrbaycan mdniyytindn alnt olmas da ermnilr trfindn qbul edilmkddir. Ermni mllif Qazaros Aayan qeyd edir ki, ...bizim aqlarn erl dastanlar yoxdur, onlarn hams azr bay cancadr4. Eyni mllif digr bir srind yazr ki, Mhur m hb bt dastanlar, rq rvaytlri - Aq Qrib, sli-Krm, ah smayl, Frhad-irin, Leyli-Mcnun, qhrmanlq motiv lri il zngin olan Korolu dastann bnztm v ya mzmunca ey ni sini yaratmaqla Azrbaycan dilindn ermnicy trcm etmy baladlar5. V n nhayt, baqa bir srind o bildirir ki, ...Trklr [azrbaycanllar] onu [Korolunu] trk [azrbaycanl], krdlr krd, ermnilr is azrbaycanlladrlm ermni hesab edirlr. Onun mahnlarn trk [Azrbaycan] v krd dillrind ancaq er m 6 nilr oxuyurlar, baqa xalqlar is z dillrind oxuyurlar .
Kh.Abovyan, Wounds of Armenia,Yerevan,1939, in the Armenian language, p. 80-81. Kh.Abovyan, Wounds of Armenia,Yerevan,1939, in the Armenian language, p. 41-42. 3 The history of new Armenian literature, Vagarshabat,1906, in the Armenian language 4 G.Agayan, Works, v.3 5 G.Antonyan, Armenian-Azerbaijani friendship in the literature.Yerevan, Aypetkrat, 1962, in the Armenian language 6 G.Agayan, Selected works,Yerevan,1939, in the Armenian language
1 2

304

ifahi xalq dbiyyatnn digr nmunsi olar atalar szlri d Azrbaycan dilindn ermni dilin idxal ediln mdniyyt incilrindndir. Bu mnada, tannm folklornas, akademik A.T.Qanalanyan yazr ki, Kefi konne, kandi koxvini, Bir ili u pir ili v Hsn kel, kel Hsn mvafiq Azrbaycan atalar szlrinin (Kef snindir, knd kovxann, Bir olsun, pir olsun, Ya Hsn kel, ya kel Hsn) ermnildirilmi variantlardr. Yuxarda deyilnlr, hr eydn nc onunla tsdiqini tapr ki, nmun gstrilmi atalar sznn hr biri ermni v azrbaycanllarn birg yaadqlar (Qaraba, Zngzur) rayonlarda v ya Azrbaycann srhd rayonlarnda meydana glmidir. Bu da bir sbutdur ki, atalar szlrindki knd, bir, pir (yax, dz) szlri, xsusn d Hsn ad ermni dilind ayrlqda ilnmir, bu szlr Azrbaycan dilindn gtirilmidir1. Digr tannm folklornas E.Arustamyan yazr ki, Azrbaycan atalar szlri v msllrinin oxu ermnilr trfindn ilkin halda, ermni dilin trcm olunmadan istifad olunur, ona gr ki, onlarn drin flsfi mahiyytinin saxlanmas bu cr trcmy yol vermir2. Bayatlar haqqnda bhs edn masir ermni dbiyyatnn banisi, yaz, pedaqoq Xaatur Abovyan etiraf edir ki, Mn bayatlar qlm almam ki, ermnilr mclislrd, sfr banda bu trk [Azrbaycan] sylmlrini ermni dilind istifad edrk z dillrini irinldirsinlr. Ona gr ki, dili he n er misralar v mahnlar kimi gzlldirmir3. Baqa bir akademik, tannm air Avetik saakyan da z nvbsind etiraf edir ki, Ermni xalq da bayatlar ox sevir, hm d Azrbaycan bayatlarn oxuyurlar. Ancaq Qaraba v Zngzur ermnilri azrbaycanllar kimi bayatn ox yaxndan duyur v onun vasitsi il z arzularn ifad edirlr4.
A.T.Ganolanyan, Proverbs,Yerevan, publishing house AS, 1955, p.34, in the Armenian language 2 The work Common features ofAzerbaijan and Armenian proverbs and sayings 3 Kh. Abovyan, Complete collection of works, volume V,Yerevan, 1950, p.174, in the Armenian language 4 Avetik Isaakyan. Selected works, volume IV,Yerevan, 1951, p.157
1

305

Manuk Abeqyan is bildirir ki, Bizim limizd bayatlarn 1700dn ox variasiyas var. Bdbxtlikdn bizim dil oxmnal szlr, oxar mna dayan ifadlr chtdn kasbdr v buna gr d biz yax tandmz trk [Azrbaycan] dilin mracit edirik1. Yaz, tnqidi, filosof M.Nalbandyan tssflnir ki, Lakin nmlrin oxunu biz trklrdn [azrbaycanllardan] gtrmk. Mn ermnilrin yaad ox yerlrd olmuam. Hmi tmiz ermnic olan bir ey eitmk istmim. Tssf ki, bu gndk mn buna nail olmamam!2. Aq mdniyytinin d tarixn trk mdniyytinin bir paras olmas Ermnilr trfindn etiraf edilmkddir. Bu mnada, tannm tarixi, yaz, tnqidi, professor Leo (Arakel Babaxanyan) etiraf edir ki, Ermni aq yaradclnn ox az, demk olar ki, czi hisssi bizim dbiyyata aiddir. Byk srlrin (dastanlar, qhrmanlq nallar) ksr hisssi trk [Azrbaycan] dilind yaradlmdr3. Q.Levonyan da eyni fikri blr: ermni aqlarnn hm zl rin gtrdklri adlar, hm d onlarn er v mahnlarnn adlarnn hams Azrbaycan dilinddir4. Dini xadim, folklornas v nair Trdat Balean da etiraf edir ki, Aq altlrinin adlar trkcdir saz, santur, kaman, yaxud kamana, balama. Htta erlrin adlar da trkcdir: qoma, dastan, qlndr, mstzad-qlndr, mxmms-qlndr, divani, qzl, rbai-divani, msdds-divani, smai, msdds- smai, naxikarsmai, dkli-smai, dbeyti, mxmms, tcnis, zncirlm, dildymz, liflm, strnc, qit, qsid, nqart v s.5. Qazaros Aayan z xsi tcrbsin dayanaraq bildirir ki, Mn vvlc erlri zbrlyirdim, lifban yrndikdn sonra is onlar qlm almaa baladm. Yazdqlarmn mnasn tam olmasa da,
M.Abegyan, National songs, 1904 M.Nalbandyan, About ancient verses and melodies, Complete collection of works, v.1 3 Leo, The history ofArmenia, volume III,Yerevan, 1946, p.1072, in the Armenian language 4 G.Levonyan, Armenian ashugs, Alexandropol,1892, in the Armenian language. 5 Armenian ashugs. Collector Trdat Balean, volume I,Izmir, The publishing house Mamuryan, 1911, p.9-10, in the Armenian language
1 2

306

myyn qdr baa drdm... Aqlar ermni dilind deyil, trk dilind ifa edirdilr. Aqlarmz arasnda ermni dilind ifa etmk haqqnda hl tsvvr yox idi. Bizim aqlarn ermni dilind olan erlrl dastanlar yoxdur, hams yalnz trk dilinddir1. Yaz, tnqidi, filosof M.Nalbandyan da eyni fikri blmk ddir: ermni aqlarn yalnz ermni aillrind doulduqlarna gr ermni hesab etmk olar v ...onlar hr zaman Azrbaycan ustadlarnn yaradclna syknmilr v ...istifad etdiklri musiqi altlri saz, santur, kaman v ya kamana, balama trklr mxsusdur2. Mstqil, znxas bir ermni musiqisinin olmad da gz qabandadr. Bu mnada, tannm dbiyyatnas S.Palasanyan qeyd edir ki, Bizim mahnlarn motivlri frqlnir v mumiyytl, biz hans xalqn tsiri altnda oluruqsa, onun mahnlarn da zmznk hesab edirik3. Xalq mahnlarnn kolleksioneri olan S.P.M likyan da z nvbsind etiraf edir ki, ermni musiqisi mxtlif mdniyytlrin tsirinin nizamsz yndr4. Tarix gstrir ki, mdniyytlrin bir-biri il qarlql tsiri zaman adtn qdim v kkl mdniyytlr zif mdniyytlr gc glir v zn tlqin edir. Mdniyyt mvcud olmadqda is mvcud olan bir mdniyyt olduu kimi idxal edilib ttbiq edilir. Lakin sla idxal ediln baqasna aid mdniyyt incilri znnk kimi tqdim edilmmlidir. Ancaq deyirlr hr zaman istisnalar da mvcud olur v bu istisnalar qaydalarn pozulmas demk deyil. Ermnilrd olduu kimi: Azrbaycana aid olan mdniyyti idxal edib, ondan istifad etdikdn sonra sanki z mdniyyti kimi beynlxalq alm tqdim etmy almaq, bu da az imi kimi, mdniyytin sl sahibinin onu mnimsdiyini iddia etmk. El sl qdim v znmxsus ermni mdniyyti d budur.
K.Gostanyants. Memoirs of 1893, Works, v.3, in the Armenian language M.Nalbandyan, Complete collection of works, v.1 3 S.Palasanyan, The Armenian tunes, S.Peterburg,1868, in the Armenian language 4 M.Muradyan, From the history of Armenian and Russian musical communi cations of XIX-XX centuries
1 2

307

Bu mnada indi ndn Ermnilrin Bakda keiriln Eurovision mahn msabiqsind itirak etmkdn imtina etmlrinin sbbi aydn olur: ax onlar dnya ictimaiyytinin gz qabanda Azrbaycann paytaxtnda Azrbaycan mahnlarn nec z mahnlar kimi tqdim edcklr ki? Dr. Turab Qurbanov 20 may 2012 6.13. darilikd imkan, yoxsa xalqn ssi...? Ermnistanda 2008-ci il bhranndan sonra yaranm grgin daxili siyasi vziyyt, tnzzl uramaqda olan iqtisadiyyat hakimiyyt v xalq arasnda olan mnasibti qardurmann son hddin atdrmaqdadr. Bu qardurma demk olar ki, 2008-ci ilin prezident sekilrindn sonra formalam v bu gn kimi davam etmkddir. Beynlxalq analitiklr Ermnistanda mvcud olan vziyyti rh edrkn, lk daxili hr hans bir siyasi hadis il bal proqnoz verilrkn sabiq prezident Robert Koaryan v hazrk prezident Serj Sarkisyan qardurmasnn prizmasndan baxrlar. lk nc hr iki siyasi fiqurun lk parlamentind mvqelrin nzr yetirk. Balanc n fors-major vziyytin ba verdiyi raiti dyrlndirk. lk basnn istefaya getdiyi v ya vzif borcunu yerin yetir bilmdiyi bir vziyytd respublikada hakimiyyt mvcud Konstitusiyaya uyun olaraq parlament sdrin keir. Son parlament sekilrindn sonra bel fors-major vziyytin ba ver bilcyi halda hazrk dvlt basnn mvqeyini myyn mnada normal hesab etmk olar. Lakin bu ilk baxda bel grnr. Nzr alsaq ki, iklnn Ermnistan partiyas R.Koaryann siyasi layihsidir, eyni zamanda sabiq prezident Danaqstyun Ermni nqilab Federasiyasnn rhbrlrinin bir hisssi rbt bslyir, onda vziyyt bel bir kil almaa balayr: ehtiyac olduu halda Koaryan ninki iklnn Ermnistan partiyasndan olan deputatlarn, htta Danaqstyun fraksiyasndan olan deputatlarn dstyini ala bilr. Bura mstqil deputatlar da lav etmk olar. 308

Bel is bir sra deputatlarn istklrini nzr almasaq hazrk prezidentin v sabiq lk basnn parlamentd imkanlarnn brabrliyini vurulamaq mmkndr. Buna lav olaraq qeyd etmk grkdir ki, Koaryan hminin parlamentin sdri Ovik Abramyann da dstyin gvn bilr. Lakin btn bunlar fors-major haln ba verdiyi tqdird hyata ke bilr. Serj Sarkisyan v Robert Koaryann maddi imkanlarn da eyni hesab etmk olar. Ancaq burda bir nans var ki, bunu qeyd etmk mtlqdir. Maddi imkanlar nzrd tutulduqda tkc hr iki xsin yox onlarn arxasnda dayanan oliqarxlarn imkanlar da nzr alnmaldr. nformasiya, televiziya sektorunda is S. Sarkisyann R. Koaryan stldiyi aq aydn grnr. Bel ki, Sarkisyan ninki ctimai televiziyan, hminin Ermnistan2, ArmenAkob, Ay Tv-ni v bir sra digr radio stansiyalar, mtblri z nzartind saxlayr. R. Koaryann bu sektorda imkanlarnn mhdud olduunu sylmk d yanl olard. Onun H2, ant, Kentron v danaq kanal olan Erkir il laqlri vardr. Xarici dstk mslsin baxdqda is burada vziyytin informasiya sektorunun tam ksin olduunu grrk. gr Koaryan Moskvada hkumt bas sviyysind qbul edirlrs v bu Ermnistanda onun Rusiya rhbrliyi trfindn dstklnmsi kimi qbul edilirs, eyni szlri Sarkisyan n sslndirmk ox tindir. Sarkisyann Rusiya rhbrliyi il bir sra problemlrinin olduu vurulanr. Bu problemlr Sarkisyan v onun hatsinin sx mkdalq etdiklri Moskva meri Yuri Lujkovun istefaya getmsindn sonra daha da artmdr. Qrbin dstyin gldikd is, Koaryann 2008-ci il 1 mart hadislrindn sonra ciddi problemlrinin olduunu sylmk grk dir. Eyni hal hazrk lk basna da amil etmk olar. Bel ki, Sarkisyan hakimiyytinin Qrb v Vainqton qarsnda z zrin gtrdy hdliklrin hdsindn gl bilmdiyindn son zamanlar bu mnasibtlrd myyn durunluun olduunu aydn kild mahid edirik. 309

Btn bu imkanlar, myyn mnada xarici dstklr baxmayaraq istr Koaryan istrs d Sarkisyan Ermnistan xalqnn dstyini qazanmam, etimadlarn dorultmamlar. Bu is onlarn lkd ba vern hadislr tsir etmk imkanlarn dyrlndirildikd n z r alna bilck n vacib amildir. Xalq hakimiyytdn, hakimiyytin xalqa olan mnasibtindn, hakimiyytd tmsil olunanlardan narazdr. Hllini gzlyn prob lemlr, ar sosial-iqtisadi durum, lkd geni kild vst alan mhacirt dalas, siyasi kimlr, seki sistemindki boluqlar, mhkm sisteminin lk rhbrliyi trfindn idar olunmas v btn bunlarn fonunda respublika rhbrliyinin ial siyastinin nticsind lknin mharib raitind yaamas xalqn sbir kasasnn dolub damasna gtirib xartmaqdadr. Asif Babayev 17 iyul 2012 6.14. Tarixn torpaq iddias il yaayanlar indi z torpaqlarn trk edirlr? Son zamanlar bir sra dvlt rsmilri, siyastilr, ekspertlr, analitiklr Ermnistanda mvcud olan miqrasiya problemini tez-tez gndm gtirirlr. Demk olar ki, hr gn miqrasiyann Ermnistana zrri, onun sarsdc nticlri haqda eidirik. Demoqrafik gstrici Ermnistan n hr hans bir xarici d mndn daha thlkli olmaqda davam edir. Eyni zamanda ictimai ry demoqrafik vziyytin tsirindn yan kemmi v bu problemin Ermnistan n daha katostrafik kil almaa balamasna dlalt edir. Bu thlkli statistik v mnvi-psixoloji gstricilrin fonun da hakimiyytin n il mul olduunu grdkd biz yalnz tccblnmk dr. halisinin yaamaq n rahat rait, i axtarmaq mqsdi il vtnlrini trk etdiklri bir zaman lk rhbrliyi hakimiyytdaxili mnasibtlrin myyn edilmsi il muldur bir qrup hakimiyyti ld saxlamaa digri hakimiyyt qaytmaa chd edir. 310

Bs bel olan halda n etmli? Sual bir qdr mrkkb, ox axlidir v bir ne szl cavab vermk tindir. Mvcud v ziyytd Ermnistanda ba vern mhacirt dalasnn qarsn almaq n bunun sbbini aradrb tapmaq grkdir. Aydndr ki, miqrasiyann bel srtl vst almasnn sbbi lkdki ar sosial-iqtisadi durumdur. Bel ki, halinin ba gtrb digr lklr getmsi myusluun, midsizliyin v perspektivsizliyin nticsidir. Lakin son zamanlar lkni daha ox imkanl adamlar trk etmy balamdr. Ermnistan cmiyyti n miqrasiya adi hala evrilmidir. Bu gn lkd el bir ail yoxdur ki, onun ail zvndn v ya qohumundan kims xaric yaamaa, ilmy z tutmasn. Artq Ermnistan kndlrind yal nsil yalnz qadnlardan ibartdir, nki onlarn hyat yoldalar qazanc dalnca xarici lky z tuturlar, htta bzilri orada yenidn ail quraraq hyatlarn yeni vtnlrind davam etdirmk qrarna glirlr. Ancaq bu hal yalnz kndlrd ba vermir. Ermnistann Miqrasiya Xidmtinin mlumatna sasn, 2010-cu ild Ermnistan trk edn miqrantlarn say 75 min, 2011-ci ild 80 min, 2012-ci ilin ilk 5 ay rzind is bu rqm 70 mindn ox olmudur. Ermnistan trk etmi miqrantlarn 65%-i ilmk n Rusiyaya, daha sonra AB, Ukrayna v digr lklr z tuturlar. 90-c illrd Ermnistan 1 milyondan ox insan trk etmidir. Miqrasiyann qarsn almaq n respublikada stabil i yerlrinin, yaamaq n lverili raitin v daltin mvcud olmas ox vacibdir bu fikri Ermnistann hazrk Ba naziri Tiqran Sarkisyan Ermnistan Milli Konqresinin zvnn lk parlamentind ona nvanlad sualna cavab verrkn sslndirmidir. Eyni zamanda BMT-nin Miqrasiya v insan potensialnn inkiaf: imkanlar v arlar adl illik hesabatnda qeyd olunmudur ki, 1992-ci ildn 2010-cu ildk zaman rivsind Ermnistan 1 milyon 500 min yaxn insan trk edrk xarici lklr z tutmular. gr bu 8 il rzind 1 milyondan ox insan lkni trk etmidirs, bu illik orta hesabla 120-150 min nfr edir, demli ictimaiyyt veriln son illrin miqrasiya gstricilri he d hqiqti znd ks etdirmir. Bu Sarkisyan hakimiyytinin lkd geni kild vst alan 311

miqrasiya problemindn qorxmasndan, respublikada mvcud olan real vziyytin dnya ictimaiyytindn gizli saxlanlmasndan xbr verir. N etmli? limizdn glni edk ki, bu insanlar lkni trk etmsinlr v bu naraz ktl burada qalsn v inqilab ba versin? Nec etmli ki, bu insanlar Ermnistanda qalsnlar? El etm liyik ki, lkd hyat trzi xaricdkindn yax olsun. Lakin Erm nis tanda hyat raiti yaxladqda naraz ktl azalmr bu fikir lri Ermnistann Ba naziri Tiqran Sarkisyan lk mtbuatnda msahibsind sslndirmidir. Bel olan halda olduqca maraql v hddindn ox vacib bir mqam ortaya xr. Yni Ermnistanda tkc gednlr deyil, eyni zamanda qalanlar da narahatlq douran faktora evrilmilr. Buna gr d bu qalanlardan nesinin Ermnistan z dnc v baxlarnda trk etdiklri mlum deyil. Miqrasiya problemi Ermnistan cmiyytinin n arl problemi olaraq qalmaqdadr. Bir trfdn d ail quranlarn, doulan uaqlarn saynn azalmaqda olduunu nzr alsaq yaxn glckd Ermnistanda yaayanlarn saynn 1 milyona yaxn, htta daha az olacan ehtimal etmk mmkndr. Newtimes.az 5 iyul 2012 6.15. NATO v Azrbaycan torpaqlarnn ial problemi NATO Ba katibinin Cnubi Qafqaz v Mrkzi Asiya zr xsusi nmayndsi Ceyms Appaturay Azrbaycan ziyarti zaman keirdiyi mtbuat konfransnda tssratlarn ifad edrkn: Qaraba probleminin hrbi hll yolu yoxdur. NATO slh yolu trfdardr, bel ki, Qafqaz regionunda sabitlik Alyans n olduqca hmiyytlidir. Azrbaycan v NATO bir ox sahlrd aktiv mkdalq edir v bizi yax glck gzlyir. Biz enerji thlksizliyi sahsind IPAP (Individual Partnership Action Plans) proqram rivsind sx mkdalq edirik, demidir. 312

Azrbaycan mstqilliyini brpa etdikdn sonra bada Birlmi Milltlr Tkilat (BMT) v Avropa Thlksizlik v mkdalq Tkilat (ATT) olmaq zr bir sra beynlxalq tkilatlara zv olmu v laqlrini genilndirmidir. NATO il d mkdalq Azrbaycan n prioritet msllrdn biridir. Azrbaycan Slh namin Trfdalq, IPAP v bir ox proq ramlar rivsind NATO il mkdalq etmkddir v bir ne mnaqi blgsind slh yaratma missiyasnda itirak edir. Dnyann n byk thlksizlik tkilat il mkdalq etmk Azr baycana beynlxalq tcrb qazanmaa, ordu quruculuunu beynl xalq standartlara yksltmy kmk edir. Ancaq Azrbaycann bu qurumla hrtrfli mkdal, mna sibtlrini genilndirmsi, qurumun mxtlif beynlxalq proqramlarnda itirak etmsi bel Azrbaycan torpaqlarnn Ermnistan trfindn ial edilmsi probleminin hll edilmsind istniln nticlri vermmidir. Bu msl gndm gldiyi zaman dnyann mxtlif blglrind hrbi gcdn istifad edrk slh yaratmaa alan NATO, Dalq Qaraba probleminin slh yolu il 20 ildir ki, hll olunmamasna rmn Azrbaycann Ermnistan ial altnda olan torpaqlarn azad etmsi n hrbi mliyyatlara balamasna soyuq baxr v problemin slh yolu il hll edilmsinin zruriliyini vurulayr. lbtt, problemin slh yolu il hll olunmas n optimal yoldur v Azrbaycan da bunu dflrl n yksk tribunalardan dil gtirmidir. Ancaq NATO-nun bu msl il bal ikili standartnn olduu mlumdur. NATO-ya zv dvltlrin maraqlarn qorumaq n qurum istdiyi zaman hdf dvlti nv v kimyvi silah ld etmk istdiyini (raq), beynlxalq terrorizm dstk verdiyini iddia edrk (fqanstan) onlara qar hrbi mliyyatlar tkil ed bilir. Nticd is ial ediln dvltlrin slind nv silah olmad v beynlxalq terrorizm dstk verck gcd olmad blli olur. NATO indi d hdf lk kimi ran semi v nv silah ld etmk chdi iddiasyla bu dvlti thdid edrk, iqtisadi, siyasi sanksiyalar ttbiq edir. 313

Bundan baqa, NATO son zamanlarda nlyici zrb adyla digr dvltlrin thlksizliyini thdid etmy davam edir. nlyici zrb doktrinasnn mahiyyti AB v NATO zvlrin qar hr hans bir hrktin thdid olaraq dyrlndirilmsi zaman hdf dvlt ynlik daha vvl hrbi mliyyatlara balayaraq gzlniln thlknin qarsn almaqdr. Beynlxalq dbiyyatda nlyici zrb doktrinasnn haql, daltli olmas il bal mxtlif fikirlr sslnir. Bzi mlahizlrd bu zaman byk v gcl dvltlrin ciddi thdid v thlk hiss etmdn d bu doktrinadan z mnafelri n istifad etmy imkan verdiyi ifad edils d, digr mlahizlr bu doktrinan dstklyir. Bir baqa ifad il, nlyici zrb doktrinas beynlxalq hquqda hl d tam olaraq formalamayb. AB v NATO-ya zv dvltlrin bu doktrina il bal smimi v daltli olmamasn Azrbaycan torpaqlarnn Ermnistan trfindn ial edilmsi nmunsind daha aydn grmk mmkndr. Bu doktrina il, quruma zv olan byk dvltlr thlk tkil edn dvltlr qar hrbi mliyyatlara balamaa icaz verils d, Azrbaycana, onun n ninki thlk tkil edn, htta 20 ildir torpaqlarn ial altnda saxlayan Ermnistana qar hrbi mliyyatlar aparmaa imkan verilmir. Qrb dnyasnn xsusil son illrd ciddi ehtiyac duyduu enerji probleminin hll edilmsind sanball mvqeyi olan, mxtlif bey nlxalq slh yaratma missiyalarnda itirak edn, region v beynlxalq thlksizliyin tmin edilmsi v qorunmasna z th fsini vern, fqanstan slh mramllar n tranzit lk olan Azrbaycan il mkdalq edn NATO, bu lknin razi btvlyn tandn hr frstd ifad ets d, faktiki olaraq bunun tmin edilmsi n mxtlif manelr yaratmaqdadr. Ermnistan Azrbaycan torpaqlarnn 20%-ni 20 ildn artqdr ki, ial altnda saxlayr, amma yen d NATO ran v Suriyaya ttbiq etdiyi iqtisadi v siyasi sanksiyalarn he birini Ermnistana qar ttbiq etmir, ksin bu lk il mkdal genilndirir v ona dstk olur. 314

Qrb dvltlrinin v NATO-nun bu msl il bal ikili standart hyata keirmsi beynlxalq almd yaanan daltsizliyin, beynlxalq hquqdak atmazlq v problemlrin hl davam etdiyini gstrir. Amma bir msl aydndr. N qdr ki, Qrb v NATO bu regiondak msllri hrtrfli aradrb daltli mvqe tutmur, hanssa maraqlarn girovuna evrilir, mnaqinin hlli uzanacaqdr. Bel vziyyt is beynlxalq mnasibtlrin uurlu glcyinin tminatna yardm etmir. Azrbaycan btn hallarda razi btvlyn tmin etmk n btn mmkn vasitlrdn istifad etmlidir. Dr. Hatm Cabbarl, Avrasiya Thlksizlik v Strateji Aradrmalar Mrkzinin sdri 24 iyul 2012 6.16. Grcstann yeni hkumtinin addmlar ny hesablanb? Parlament sekilrind Grc arzusu seki blokunun qlb qazanmasndan sonrak proseslr Grcstanda hakimiyytin thvili prosesinin el d sakit kemdiyini demy sas verir. Yeni kabinet formaladqdan az sonra kemi hkumtin bir sra rsmilrinin, mmurlarnn mxtlif ittihamlarla hbs olunmas, vvlki ha kimiyytin grdy ilrin, hyata keirdiyi bir sra layihlrin tnqidi lk daxilind qeyri-myynlik yaradb. Yeni ba nazir Bidzina vanivilinin Rusiya kemiini diqqtdn qarmayan Qrb artq bu proseslrdn narazln v lknin xarici siyastinin dyimsi il nticln bilcyin dair narahatln ifad etmy balayb. Hllik yalnz proseslrin msbt sonluqla nticlncyin dair midlr sslndirilir. Lakin istisna deyil ki, vziyytin daha da mrkkblcyi tqdird, Qrb proseslr mdaxil edrk, z szn demy alacaq. lk daxilindki qeyri-myynliyin Grcstann xarici siyas tin mmkn tsiri il bal Qrbin narahatl sassz olmaya 315

bilr. Bel ki, vanivilinin vvlki hkumtin bir sra addmlar il bal sslndirdiyi tnqidlr Grcstann strateji trfda olan Azrbaycanla laqlrin d tsirsiz tmr. Hl seki kampaniyasnn gediind vanivili qlb qazanacaqlar tqdird, kommunal sistemdki tarif siyastin dyiiklik edilcyini, elektrik enerjisinin, qazn v benzinin qiymtinin aa salnacan vd edirdi ki, slind Grc arzusunun sekilrdki qlbsi d bu cr vdlrin nticsi sayla bilr. vanivili ba nazir olaraq ilk xlarnda da vvlki hakimiyyt bal irktlrin qazn v benzinin qiymtini sni kild artrdn v tarif siyastin yenidn baxlacan bildirmidir. Mhz sekilrdn sonra Grcstanda yaayan azrbaycanllara qar myyn hcumlarn, txribatlarn trdilmsin dair xbr lr mtmadi olaraq drc olunmaa balamdr. vanivilinin Bak-Tbilisi-Qars dmir yol layihsi bard sslndirdiyi tnqidi fi kir lr is xsusil diqqti clb edir. Rezonans qzetin verdiyi msahibsind vanivili dmir yol tikintisinin myyn suallar dourduunu, hanssa mrhld Grcstan n faydal olmaya bilcyini, yeni magistraln i dmsindn sonra lknin digr dmir yol xtlrind v limanlarnda ykdamalarn azalmas thlksinin mvcud olduunu bildirib. vanivilinin Bak-Tbilisi-Qars layihsi il bal fikirlrini maraql edn digr bir mqam is Rusiya il mnasibtlrin brpas n tmas nqtlri axtaran yeni hkumtin Abxaziyadan ken RusiyaGrcstan-Ermnistan dmiryolunun brpa olunmas tbbsn irli srmsidir. Lakin Abxaziyann bu msld maraql olmamas sbbindn hllik bu tbbs gndmdn xarlb. vanivilinin msahibsindn drhal sonra Grcstann Qara dniz sahilind yerln Poti limannda Azrbaycan Respublikas Dvlt Neft irktin mxsus olan Kulevi terminalnda ktlvi ttil baladld v terminaln iilri bir sra iqtisadi xarakterli tlblr irli srdlr. Szsz ki, seki ncsind haliy myyn vdlr vermi yeni hkumtin bu vdlri yerin yetirmk istyi baa dlndir. Lakin vanivilinin xsusil enerji sahsind reallqdan uzaq olan vdlri 316

hyata keirm chdlrinin Grcstann enerji thlksizliyinin yegan qarant olan Azrbaycann iqtisadi maraqlarna toxunduunu da bilmmi deyil. Maraqldr ki, vanivili Azrbaycan ma raq landran msllr dair sslndirdiyi hr byanatndan son ra Azrbaycanla mehriban qonuluq laqlrini daha da inkiaf etdircklrini, Grcstanda yaayan azrbaycanllara seki ncsind veriln vdlri yerin yetircklrini, Azrbaycann Grcstana tchiz etdiyi qazn qiymtin gr minntdar olduqlarn, lk daxilindki qaz tarifinin azaldlmas probleminin Azrbaycanla bal olmadn bildirib. Digr trfdn, vanivili Bak-Tbilisi-Qars layihsi il bal sonradan verdiyi byanatda layihnin tikintisin he bir thlk olmadn v ksin layihnin tezlikl reallamasna kmk etmyin zruriliyini qeyd edib. Rsmi byanatlarn he d hr zaman reallqla uzlamadna bey nlxalq tcrbd tsadf olunur. Beld, vanivilinin xsusil Bak-Tbilisi-Qars layihsi il bal fikirlrini thlil edn bir sra mahidilr bu msld Rusiyann maraqlarn n plana kirlr. Ntic etibaril, bu layih Rusiyann regiondak sas mttfiqi olan Ermnistan regionun kommunikasiya xtlrindn tcrid olunmu vziyytd saxlayr. Bu is Ermnistann dmir yollarn idar edn v bu sahy investisiya qoyan Rusiyann iqtisadi maraqlarna cavab vermir. Grcstann yeni hkumti Qrb inteqrasiya siyastin sadiq qalacan byan ets d, Rusiya il mnasibtlri normalladrmaa mid etdiyini d bildirib. Artq Cenevrd iki lknin nmayndlri arasnda ilk gr keirilib. vanivili is verdiyi mtbuat konfransnda qardak Davos forumunda Rusiya prezidenti v ya ba naziri il gr bilcyini istisna etmyib. Bundan lav Rusiya irktinin tchiz etdiyi elektrik enerjisi tariflrind endirim edilmsin dair razlama ld olunduunu, Grcstanda qbul olunmu al haqqnda qanuna yenidn baxla bilcyini bildirib. Yeni hkumtin Rusiya-Grcstan-Ermnistan dmir yol xttini brpa etmk tbbsn d bu fonda qiymtlndirmk lazmdr. Burada bel bir sual yaranr: Grcstann yeni hkumti Bak-Tbilisi-Qars layihsini Rusiya il bazarlq predmetin evir bilrmi? 317

Grcstann yeni hkumtinin Rusiya il mnasibtlri normalladrmaqda istniln gztlr getmk istyi il bal ehtimallar zifldn sas arqument Grcstanda 2013-c ilin payznda keirilck prezident sekilridir. vanivilinin n azndan bu dvr qdr Rusiya il mnasibtlrd ataca kskin addmlar yalnz Prezident Mixeil Saakavilinin mvqelrinin gclnmsin v qvvlr balansnn dyimsin gtirib xaracaq. vanivilinin Azrbaycan maraqlandran layihlrl bal x larn thlil edrkn, onun msllr geostrateji, siyasi bucaq altnda deyil, iqtisadi dividentlr qazanmaq nqteyi-nzrindn baxdn ehtimal etmk olar. Sad insanlarn iqtisadi rifahnn yaxlaacan vd edn yeni hkumt prezident sekilrin qdr myyn irlilyilr nail olmaldr. Bu baxmdan, vanivilinin dmir yol layihsi il bal iradlarn Grcstann daha ox mnft ld etmk niyyti kimi izah etmk daha dzgn olard. Bu ehtimal gclndirn bir mqam da el layih haqda danm vanivilinin sslndirdiyi fikirlrdir: Grcstann ox maraql geosiyasi mvqeyi var v bu mvqedn maksimum kild effektiv istifad etmk lazmdr. vanivilinin Azrbaycanla mkdaln vacibliyini hr df vur ulamas onun mlum proseslr fonunda bu mkdal zd l mkdn ehtiyat etdiyini gstrir. Hazrda Azrbaycan Grcsta na n ox investisiya qoyan lklrdn biridir. 2008-ci il avqust hadislrindn sonra Grcstan trk etmyn v onun enerji thlk sizliyinin yegan tminatsna evriln Azrbaycan bu lky qaz gztli rtlrl satr. Azrbaycanla Grcstan arasndak strateji trfdalq regiondak mvcud rtlrin v qvvlr balansnn reall, hr iki lknin milli maraqlar rivsind izldiyi xarici siyastin tzahrdr. ld olunmu razlamalarn dyidirilmsin almaqla, yaxn perspektivd qazanc ld etmk niyyti bu strateji trfdala ziddir v ks effekt ver bilr. Grcstanla strateji mnasibtlrini diqqtd saxlayan Azrbaycan hmi bu lknin sabit inkiafnda maraql olub. Srfli qiymt 318

satlan qaz, Bak-Tbilisi-Qars layihsind Azrbaycann gztlri qarlnda Grcstann bu layihdn ld edcyi siyasi v iqtisadi divident bunun sbutudur. Azrbaycan beynlxalq arenada etibarl trfda imicini qazanb. Strateji trfdalq is ilk nvbd trflr arasnda etibara syknir. Buna gr d Grcstan siyasi shnsind hans dyiikliklrin ba vermsindn asl olmayaraq Azrbaycan bu strateji xtt riayt olunmasn gzlyir. Elmar Hseynov 8 yanvar 2013

319

QEYD N

___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________ ___________________________________________________