Makina Lab-I 2013-2014 Guz

T.C.
KIRIKKALE NVERSTES
MHENDSLK FAKLTES
MAKNA MHENDSL BLM

MAKNA LABORATUVARI - I
DENEY FYLER

20132014 Gz Yaryl
4. Snf

Makina Mhendislii Blm Bakanl
Eyll 2013, Krkkale

i
NSZ
Makina Laboratuvar Dersi, mhendislik faklteleri rencileri iin, lisans renimleri
sresince grm olduklar derslerin bir uygulamas olduundan byk bir neme sahip olup
bu ynyle de dier derslerden ayrlmaktadr. Bu nedenle, dier derslerde renilen konularn
zmsenebilmesi, laboratuvar derslerine verilen nemle mmkn olacaktr. Btn deneylere
girilmesi, deney raporlarnn irdelenerek kapsaml bir ekilde hazrlanmas, daha nce teorik
olarak incelenmi olan birok konunun daha iyi anlalmasna byk katk salayacaktr.
rencilerimizin laboratuvar derslerine daha donanml bir ekilde katlmlarn salamak
ve deney fylerini temin etmek iin her deneyden nce zaman harcamalarnn nne gemek,
bu kitapklarn hazrlanmasnda temel hareket noktas olmutur. Bununla birlikte, btn
deney fylerinin bir arada bulunmas, rencilerimizin mesleki yaamlarnda
bavurabilecekleri bir kaynak oluturmas asndan da nemlidir.
Hazrlanan bu kitapn tm rencilerimize yararl olmasn temenni ederken,
kitapklarn hazrlanmasnda asl katk sahipleri olan blmmz retim elemanlarna
teekkrlerimi sunarm.

Eyll 2013, Krkkale Prof. Dr. Yahya DOU
Makina Mhendislii Blm Bakan

ii
NDEKLER Sayfa No
1. GR ........................................................................................................................ 1
1.1. Dersin Amac ve Kapsam .................................................................................. 1
1.2. Deneysel almalarn Temelleri / nemi .......................................................... 1
1.2.1 Deneysel Hatalar ve Hata Analiz Yntemleri .......................................................... 1
1.2.2 Belirsizlik Analizi Yntemi ..................................................................................... 2
1.3. Ders ile lgili Genel Dzenlemeler ..................................................................... 3
1.3.1 Ders le lgili Genel Hususlar .................................................................................. 3
1.3.2 Deney Raporu Hazrlan ........................................................................................ 3
1.4. Deney Gruplar ve Tarihleri ................................................................................ 4
1.5. Deney Listesi ve lgili retim Elemanlar ........................................................ 5
1.6. Dneme ait ilave notlar ....................................................................................... 6
2. DENEY FYLER .................................................................................................. 7
2.1 Bilgisayar Destekli malt - I Deneyi ..................................................................
2.2 ekme Deneyi .................................................................................................... 11
2.3 Gerinim lm Deneyi .................................................................................... 21
2.4 Sertlik lme Deneyi ......................................................................................... 29
2.5 Dkm Deneyi ................................................................................................... 35
2.6 Is Deitiricisi Deneyi ...................................................................................... 42
2.7 Tanmla Is Geii Deneyi ............................................................................... 60
2.8 Termodinamiin I. Yasas Deneyi ..................................................................... 65
2.9 Isl letkenlik lm Deneyi ............................................................................ 70

Ekler .............................................................................................................................. 89
Ek-1 Deney Raporu Kapak Sayfas rnei ........................................................................ 89
Kaynaklar ..................................................................................................................... 90

2.10 Motor Karakteristiklerinin llmesi Deneyi ............................................ 80 .....
7
1
1. GR
Makina Laboratuvar dersi, mhendislik faklteleri rencileri iin, lisans renimleri
sresince grm olduklar derslerin bir uygulamas olduundan byk bir neme sahip olup
bu ynyle de dier derslerden ayrlmaktadr. Bu nedenle, dier derslerde renilen konularn
daha iyi kavranabilmesi, laboratuvar derslerine verilen nemle mmkn olacaktr. Btn
deneylere girilmesi, deney raporlarnn irdelenerek kapsaml bir ekilde hazrlanmas, daha
nce teorik olarak incelenmi birok konunun daha iyi anlalmasna byk katk
salayacaktr.
1.1 Dersin Amac ve Kapsam
Makina Laboratuvar dersi bir uygulama dersi olup, rencilerin lisans renimi sresince
derslerde teorik olarak grdkleri birok kanunun geerliliinin deneylerle gsterilmesi
amacna yneliktir. Bu uygulama dersi kapsamnda yaplacak deneylerle; Malzeme dersinden
Termodinamik dersine, Mukavemet dersinden Is Transferi dersine kadar birok dersin temel
prensiplerinin izahna allacaktr. Bu ynyle, bir anlamda lisans reniminin zetlendii
bir ders ilevi grmekte olup konularn pekitirilebilmesi iin bir frsat salamaktadr.
1.2 Deneysel almalarn Temelleri / nemi
Deneysel almalarn, derslerde teorik olarak ilenen konularn zmsenebilmesinde
byk bir etken olduu hususu aktr. Ancak bu amaca ulalabilmesi iin; deneylerin byk
bir titizlikle ve sabrla yaplm olmas, deneylerde kullanlacak cihazlarn mutlaka kalibre
edilmi olmalar, deneylerin yeteri kadar sayda tekrar edilmi olmas, deney tesisat srekli
rejim artlarna ulatktan sonra lmlerin alnm olmas gibi birok artn yerine getirilmesi
gerekir. Ancak, btn bu artlar yerine getirilse bile, btn deneysel almalar yine de hatalar
ierir. Deneysel almalarda meydana gelen eitli hatalar ve bu hatalarn analizi aada
zetle aklanmtr.
1.2.1 Deneysel Hatalar ve Hata Analiz Yntemleri
Deneysel almalarn tm, eitli nedenlerden dolay hata ierir. Deneysel almalarda
yaplan bu hatalar genellikle gurupta toplanabilir. Bunlardan birincisi, deney yapan
aratrmacnn dikkatsizlik ve tecrbesizliinden ileri gelen hatalardr. Deney tesisatlarnda
kullanlan lme cihazlarnn yanl seiminden veya lme sistemlerinin yanl tasarmndan
kaynaklanan hatalar bu gurup iinde dnlebilir. kinci gurup hatalar, sabit veya sistematik
2
hatalar olarak adlandrlan hatalardr. Bunlar genellikle tekrar edilen okumalarda grlen ve
nedenleri ounlukla tespit edilemeyen hatalardr. nc gurup hatalar ise rastgele
hatalardr. Bunlar ise; deneyi yapan kiilerin deimesinden, deneyi yapanlarn dikkatlerinin
zamanla azalmasndan, elektrik geriliminin deimesinden, lme aletlerindeki histerizis
olaylarndan veya cihazlarn snmas nedeniyle elektronik lme aletlerinde oluan
salnmlardan kaynaklanabilmektedir [1].
Deneysel sonularn geerliliinin belirlenmesi iin mutlaka bir hata analizi yapmak
gerekmektedir. Deneylerden elde edilen veriler kullanlarak hesaplanan parametrelere ait sabit
hata miktarlarnn (veya oranlarnn) tespiti iin pratikte bir ka yntem gelitirilmitir. Bu
yntemler ierisinde, belirsizlik analizi (uncertainty analysis) ve aklc yaklam
(commonsense basis) yntemleri en ok kullanlanlardr [1]. lk olarak Kline ve McClintock
tarafndan ortaya atlan belirsizlik analizi yntemi; bu yntemin kullanlmas durumunda,
deneylerde en byk hataya neden olan deikenin hemen tespit edilebilmesi nedeniyle dier
yntemlere gre daha hassas bir yntem olarak karmza kmaktadr. Bylece; hatay
azaltmak iin, sz konusu bu deikenin lmnde kullanlan cihaz zerine younlalabilir.
Sz konusu bu belirsizlik analizi yntemi mteakip blmde zetle aklanm ve bu
yntemin herhangi bir deneysel almada nasl kullanlaca ksaca izah edilmitir.
1.2.2 Belirsizlik Analizi Yntemi
Herhangi bir deney tesisat aracl ile tespit edilmesi/hesaplanmas gereken byklk R,
bu bykle etki eden n adet bamsz deikenler ise; x
1
, x
2
, x
3
,.....,x
n
olsun. Bu durumda;
) x ,....., x , x , x ( R R
n 3 2 1
= (1)
yazlabilir. Deneylerde etkili olan her bir bamsz deikene ait sabit hata deerleri; w
1
, w
2
,
w
3
,.....,w
n
ve R byklnn sabit hata deeri w
R
ise, belirsizlik analizi yntemine gre;

2 1
2 2
2
2
2
1
1
(
(
|
|
.
|
\
|
c
c
+ +
|
|
.
|
\
|
c
c
+
|
|
.
|
\
|
c
c
=
n
n
R
w
x
R
..... w
x
R
w
x
R
w (2)
eklinde verilmektedir [2].

3
1.3 Ders le lgili Genel Dzenlemeler
Mhendislik faklteleri rencileri iin, lisans renimleri sresince grm olduklar
derslerin bir uygulamas olan laboratuvar dersinin amacna ulaabilmesi iin, aada yer alan
genel hususlara uyulmas ve deney raporu hazrlamaya gereken nemin verilmesi
kanlmazdr. Buna gre aadaki dzenlemelere uyulmas gerekmektedir.
1.3.1 Ders le lgili Genel Hususlar
Dersin daha etkin olabilmesi iin aadaki kurallara uyulmas gerekmektedir. Buna gre;
1) Deneylere gelmeden nce ilgili deney fy detayl olarak incelenecektir.
2) Deney fy yannda olmayan renci kesinlikle deneye alnmayacaktr.
3) Her renci kendi grubu ile beraber deneylere girecektir.
4) renci, deneylerin % 80ine katlmak ve bu deneylere ait raporlarn tamamn teslim
etmek zorundadr. Ancak; deney raporlarna ilikin not ortalamas, toplam deney
says dikkate alnarak hesaplanacaktr.
5) Deney raporlarnda, bu kitapkta Ek-1de gsterilen kapak sayfas kullanlacaktr.
6) Deney raporlar, ilgili deneyde yaplan lmlerin yer ald tabloyu da ierecektir.
7) Deney raporlar, bilgisayar ortamnda hazrlanabildii gibi el yazs ile de yazlabilir
ve raporun kapak sayfas hari, ktlarn her iki taraf da kullanlacaktr.
8) Deney raporlar, deneyin yapld tarihten itibaren en ge 1 hafta iinde teslim
edilecektir. Ge rapor teslimi kesinlikle bir seenek deildir. Ge teslim edilen
raporlar deerlendirilmeye alnmayacaktr.
9) Deney raporlar, bizzat renci tarafndan ilgili uygulama sorumlusuna teslim
edilecektir. Kendisine yneltilecek olan sorulara verecei cevaplar, ilgili deney
raporundan alaca nota byk oranda etki edecektir.
10) Dnem sonlarnda Telafi Deneyi yaplmayacaktr.
1.3.2 Deney Raporu Hazrlan
1) Deney raporlarnda, bu kitapkta Ek-1de gsterilen kapak sayfas kullanlacaktr.
2) Deney raporunda; kapak sayfas, deneyin amac, deney tesisatnn ematik gsterimi,
deney tesisatnn ana elemanlar ve bu elemanlarn tantm ile grevleri yer alacaktr.
3) Yine deney raporunda; ilgili deneyde yaplan lmlerin yer ald tablo,
hesaplamalar, sonularn yer ald tablo, sonulardan hareketle izilecek grafikler ile
sonu ve yorum blmleri yer alacaktr.
4
1.4 Deney Gruplar ve Tarihleri
Deney gruplar ve deney tarihleri her bir yaryl (Gz ve Bahar Yaryllar) iin standart hale
getirilmi olup bunlar; Tablo 1, Tablo 2 ve Tablo 3de gsterilmitir.
Tablo 1 renci Numarasna Gre Deney Gruplar
Grup Numaras renci Numaras (N..) renci Numaras (..)
1. Grup 10020201 10 10025001 10
2. Grup 10020211 20 10025011 20
3. Grup 10020221 30 10025021 30
4. Grup 10020231 40 10025031 40
5. Grup 10020241 50 10025041 50
6. Grup 10020251 60 10025051 60
7. Grup 10020261 70 10025061 70
8. Grup Dierleri Dierleri
Tablo 2 Deney Haftalar ve Kapsad Tarih Aral
Yaryldaki Hafta Tarih Aral
2. Hafta 23 - 27 Eyll 2013
3. Hafta 30 Eyll - 04 Ekim 2013
4. Hafta 07 - 11 Ekim 2013
5. Hafta
14 - 18 Ekim 2013
(Kurban Bayram Tatili)
6. Hafta 21 - 25 Ekim 2013
7. Hafta 28 Ekim- 01 Kasm 2013
8. Hafta 04 - 08 Kasm 2013
9. Hafta 11 - 15 Kasm 2013
10. Hafta
18 - 22 Kasm 2013
(Vize Snavlar Haftas)
11. Hafta 25 - 29 Kasm 2013
12. Hafta 02 - 06 Aralk 2013
13. Hafta 09 - 13 Aralk 2013
Tablo 3 Deney Gruplar ve Deney Tarihleri
Grup No 1. Deney 2. Deney 3. Deney 4. Deney 5. Deney 6. Deney 7. Deney 8. Deney 9. Deney 10. Deney
1.Grup 2.hafta 3.hafta 4.hafta 6.hafta 7.hafta 8.hafta 9.hafta 11.hafta 12.hafta 13.hafta
5
1.5 Deney Listesi ve lgili retim Elemanlar
Sz konusu yarylda yaplacak deneylerin ismi ve bu deneylerden sorumlu olan retim
elemanlar Tablo 4 de gsterilmitir.

Tablo 4 Deney Listesi ve lgili retim Elemanlar

4. SINIF, MAKNE LABORATUVARI-I DERS DENEY PROGRAMI
Sra
No
Deneyin Ad Deneyin Sorumlusu Uygulama Sorumlusu Yer
N..
Saati
..
Saati
1
Bilgisayar Destekli malat-I
Deneyi
Yrd. Do. Dr. Ali
Osman ER
CNC Lab. 13:00 17:00
2 ekme Deneyi
Yrd. Do. Dr. Bar
KALAYCIOLU
Mekanik Lab. 13:00 17:00
3 Gerinim lm Deneyi
Yrd. Do. Dr. Hakan
ARSLAN
Ar. Gr. Alemdar
ONGUN
4 Sertlik lme Deneyi
Yrd. Do. Dr. Tolga
DEMRCAN
5 Dkm Deneyi Do. Dr. Recep ALIN Ar. Gr. Onur OKUR Dkm Lab. 13:00 17:00
6 Is Deitiricisi Deneyi Prof. Dr. Yahya DOU Ar. Gr. Ali BARKUZ

Akkanlar
Mekanii Lab.
13:00 17:00
7 Tanmla Is Geii Deneyi
Yrd. Do. Dr. Battal
DOAN
Ar. Gr. mer
RESULOULLARI
Is Transferi Lab. 13:00 17:00
8
Termodinamiin I.Yasas
Deneyi
Prof. Dr. Ali EREN
Ar. Gr. mer
RESULOULLARI
Termodinamik Lab. 14:00 18:00
9
Isl letkenlik lm
Deneyi
Prof. Dr. brahim
UZUN
Ar. Gr. Zeynep Pnar
ALAGEYK
KMLAB 13:00 17:00
10
Motor Karakteristiklerinin
llmesi Deneyi
Prof. Dr. Veli ELK
Ar. Gr. Ahmet Alper
YONTAR
Otomotiv Lab. 14:00 18:00

Ar. Gr. Alemdar
ONGUN
Ar. Gr. Ahmet Alper
YONTAR
Ar. Gr. Zeynep Pnar
ALAGEYK
6

1.6 Dneme ait ilave notlar

1. Ders kapsamnda 2 adet arasnav notu olacaktr.
1. arasnav: Arasnav haftasnda yaplan arasnav notu.
2. arasnav: Deney raporlarndan oluan ortalama rapor notu.
2. Dersten devam alnabilmesi iin; deneylerin %80ine katlm olmas ve katlm olan
deneyler iin geerli deney raporunun teslim edilmesi gerekmektedir. Ortalama rapor
notu, toplam deney says zerinden hesaplanr.
3. DVLT olanlar deneylere katlmayacaklar, snavlara katlacaklardr. Bunlar iin 2.
arasnav notu olarak, 1. arasnavdan aldklar not sisteme girilecektir.
4. Ders ile ilgili dier dzenlemeler iin, Deney Fyleri kitapnn 1.3 Ders le lgili Genel
Dzenlemeler blmn gzden geiriniz.
5. Dneme ait yenilenmi Deney Fyleri kitap, Blm web sitesinden ve Fakltedeki
fotokopiciden temin edilebilir.
6. Deneyler hakknda bilgi almak iin, ncelikli Uygulama Sorumlusu ve Deney Sorumlusu
ile grlebilir. Ders ile ilgili genel bilgiler iin Blm Bakanl ile grlebilir.

7

2.1 BLGSAYAR DESTEKL MALT-I DENEY
Deneyle lgili Genel Bilgiler
Deneyin Ad
Bilgisayar Kontroll (CNC) Tornalama Merkezinde Para retiminde Kullanlmak zere
Program Yazlm ve Tezgahta Uygulanmas. Kesme kuvveti ve yzey przllnn
llmesi.

Deneyin Amac
Bilgisayar Kontroll Tezgahlar (CNC) eitli ilemleri yapmak zere kullanlacak, retilecek
paraya gre program yazlm, bu programn tezgahta uygulanmas, ileme deikenlerinin
tespit edilmesi, baml deikenlerin hesap edilmesi ve paralarn retiminin gerekletirilip,
kesme kuvveti ve yzey przllnn llmesi hedeflenmektedir.

Kullanlan Cihazlar
Bilgisayar Kontroll Tornalama Merkezi Tezgah ve bu tezgahta kullanlacak ilgili kesici ve
i balama donanmlar. Dinamometre ve yzey przll lm cihaz.

Deneyin Yapl
1. Aada verilen paray ilemek zere bir program yazlr. Program yazlrken kullanlacak
ileme deikenleri, malzeme ifti ile ilgili bilgiler gz nnde bulundurularak, ilgili
tablolardan (Metal Mesleinde Tablolar kitab) seilir ve para programna girilir.
2. lenecek malzeme tezgaha sabitlenir. Kesici sistemleri tezgah zerindeki yerlere
sabitlenir. Para sfr noktas, kesici tantma ile ilgili bilgiler tezgaha girilir.
3. lerleme deeri f, seilen deerden balayarak belirli miktarda artla deitirilir ve sonuta
her bir ilerleme deeri iin silindirik tornalamada tala ekli, kesme kuvveti ve yzey
przllne baklr.

BLGSAYARLA SAYISAL DENETMDE KULLANILAN ISO M VE G KODLARI

M00 : Program durdurur.
M01 : Opsiyonel durdurma.
M02 : Program sonu.
M03 : Saat yn dnme balat.
M04 : Saat yn tersi dnme balat.
M05 : Dnmeyi durdur.
M06 : Takm deitir.
M07 : Kesme svs (pulvarize) a.
M08 : Kesme svs (normal) a.
M09 : Kesme svs kapat.
M30 : Program bitir.

G00 : Hzl hareket.
G01 : Tala ilerlemeli dorusal hareket.
G02 : Saat yn dairesel hareket.
G03 : Saat yn tersi dairesel hareket.
G04 : Duraksatma.
G28 : Referans noktasna dn.
G40 : Kesici ap telafisi iptali.
G41 : Kesici ap telafisi (sol).
G42 : Kesici ap telafisi (sa).
G43 : Kesici uzunluu telafisi.
G48 : Kesici ap telafisi.
G49 : Kesici uzunluu telafisi iptali.
G54 G59 : Sabitleme elemanlar
ofsetleme.
G73 : Tala krc delme dngs.
G80 : Dng iptali.
G81 : Delme dngs.
G82 : Aln ileme dngs.
G83 : Derin delme dngs.
G84 : Klavuz ekme dngs.
G85 : Delik byltme ve raybalama
dngs.
G86 : Raybalama dngs.

8

G90 : Mutlak pozisyonlama.
G91 : Artl pozisyonlama.
G93 : Sabit kesme hz
G97 : Sabit devir
G98 : lerleme/(mm/dak)
G99 : lerleme/(mm/dev)
LENECEK PARA

50*110 boyutlarda silindirik, malzemesi alminyum alam.

YAPILACAK LEMLER

1. Deien tala derinlii, ilerleme ve kesme hz deerleri iin her renci tarafndan
ayr bir program hazrlanacak.

2. lerleme deeri f
min
= ____ deerinden balayarak ____lik artla f
max
= ____
deerine kadar deitirilecek ve sonuta her bir ilerleme deeri iin silindirik
tornalamada kesme kuvveti, yzey przll ve tala oluumuna baklacaktr.

RNEK PROGRAMLAR

1. Silindirik Tornalama

O 4307; {Program numaras 4307}
T0101; {1 numaral takm 1 numaral telafi ile al}
G96 S 150 M3; {150 m/dak sabit kesme hzyla saatin tersi ynnde aynay dndr}
G0 X50. Z2; {X=50, Z=2 koordinatlarna hzl hareketle git}
G1 X47. F 0.2; {X=47 koordinatna, f=0.2 mm/dev ile ilerleme hareketiyle git}
G1 Z-50. F0.2; {Z=-50 koordinatna, f=0.2 mm/dev ile ilerleme hareketiyle git}
G1 X50. Z5. F2; {X=50, Z=5 koordinatna, f=2 mm/dev ile ilerleme hareketiyle git}
M5; {Ayna dnmesini durdur}
G28 U0W0; {Referans noktasna dn}
M30; {Program sonlandr}

nemli Not: Deneye ait fy teslim ederken sadece sonu ve deerlendirmeler ksmn
teslim ediniz. Deneye ait bilgilendirme ksm (st ksm) sizde kalsn.

9

SONU VE DEERLENDRMELER

1. Tornalama ileminde deien ilerleme ve tala derinliine gre oluan tala ekline ait
grafii iziniz.

2. Tornalama ileminde deien ilerleme deerlerine gre oluan kesme kuvvetini
yorumlaynz.

3. Silindirik tornalama ileminde, deien ilerleme deerlerine gre oluan yzey
przlln yorumlaynz.
f
a
p

Ad Soyad

Numaras

9

4. Aadaki ileme deikenlerine gre para programn oluturunuz

lenen Malzeme Kesme Derinlii
Kesici Malzemesi Kesilecek uzunluk
Kesme Hz Malzemenin ilk ap
lerleme Malzemenin son ap

5. leme sresini, kesme kuvvetini ve harcanan gc hesaplaynz. Bulduunuz kesme
kuvvetini dinamometrenin ltyle karlatrnz.

11
2.2 EKME DENEY
l. Giri ve Deneyin Amac
Mhendislik malzemelerinin ou, uygulanan gerilmeler altnda biimlerini kalc olarak
deitirirler, yani plastik ekil deiimine urarlar. Bu malzemelerin hangi koullar altnda ve
ne zaman kalc ekil deiimine urayacaklarn bilmek ok nemlidir. eitli yap
elemanlarnn veya makina paralarnn etkisinde bulunduklar ykler aItnda biimlerini
deitirmesi istenilmeyen bir olaydr. ekme deneyi malzemelerin mukavemeti hakknda esas
dizayn bilgilerini saptamak ve malzemelerin zelliklere snflandrlmasn salamak amac ile
geni apta kullanlr. En ok uygulanan tahribatl malzeme muayenesi yntemlerinden biri
olan ekme deneyi sonucunda elde edllen veriler, dorudan mhendislik hesaplarnda
kullanlmaktadr.
2. Deneyin Yapl
ekme deneyi, standardlara gre hazrlanan deney numunesinin (mek), sabit scaklkta ve tek
eksende, belirli bir hzla koparlncaya kadar ekilmesi ilemidir. Deney srasnda, numuneye
srekli olarak deien ekme kuvveti uygulanarak, meydana gelen uzama kaydedilir. ekme
deneyi sonucunda numunenin temsil ettii malzemeye ait aadaki mekanik zellikler
bulunabilir:
Elastisite (Katlk) modl,
Elastiklik snr,
Rezilyans modl,
Akma gerilmesi,
ekme dayanm,
Tokluk,
% Uzama (ve kopma uzamas),
% Kesit daralmas (ve kopma bzlmesi).
ekil 1ada yuvarlak kesitli ve silindirik bal, ekil 1bde ise levha eklinde kaln yass bir
malzeme iin ekme numunesi rnekleri verilmitir.

ekil 1a. Yuvarlak kesitli silindirik bal ekme numunesi rnei
h
h
L
0
L
v
L
t
d
l
d
0

12
Burada;
d
0
= rnein ap
d
1
= Ba ksmnn ap ~ 1.2d
0

l
V
= nceltilmi ksmn uzunluu = l
0
+d
0
l
0
= l (gey) uzunluu ~ 5d
0
l
t
= Toplam uzunluk
h = Ba ksmnn uzunluu anlamndadr.

ekil 1b. Levha eklinde kaln yass ekme numunesi rnei
Burada;
a = Numunenin Kalnl
b = l uzunluu iinde numune genilii
B = Ba ksmn genilii ~ 1.2b+3 anlamndadr.
Bu tip rneklerin ksa gsterilii:
ap (d
0
)= 12 mm ve l uzunluu (l
o
)= 60 mm olan ekme rnei; 12x60 TS 138 A
eklinde gsterilebilir.
3. ekme Deneyinden Elde Edilen Veriler
ekme deneyi srasnda elde edilen gerilme ve uzama deerleri aadaki bantlar
yardmyla bulunur:
ekme gerilmesi (o) = F/A
0
Birim uzama ( e veya c) = Al/l
0

Yzde uzama (%c) = Al/l
0
x100
F = ekme kuvveti
A
0
= Deney numunesinin ilk kesit alan
l
0
= Deney numunesinin ilk l boyu
Al = Uzama miktar

h h
L
0
L
v
L
t
B
b

a

R35

13
ekme diyagram, gerilme-birirn uzama (o-c) veya gerilme-yzde uzama (o-%c) erisini
gsterir. A
0
ile l
0
sabit olduuna gre o-c erisi, ekme makinasnn kaydettii F-Al
diyagramna benzer ekle sahiptir. Dk karbonlu yumuak elik ve sertletirilmi elie ait
ekme diyagramlar ekil 2' de verilmitir.

a) Dk karbonlu yumuak eliin

b) Belirgin akma gstermeyen sertletirilmi eliin
ekil 2. ekme diyagramlar
ekme deneyi sonucunda numunelenin temsil ettii malzemeye ait aada verilen mekanik
zellikler belirlenebilir.
a) Orant Snr (o
0
): Gerilme ile birim uzama arasnda o = E c bantsnn (Hooke kanunu)
geerli olduu dorusal ksm snrlar. Bu bantdaki orant katsays E, elastiklik (esneklik)
modl adn alr ve dorunun eimini gsterir. Ahap, kauuk ve deri gibi baz malzemelerin
o - c diyagramnda byle bir dorusal blge bulunmad iin, sabit bir E deeri yerine ancak,
belirli bir noktadaki teetin eimi sz konusu olur. Bir malzemenin elastiklik modl ne kadar
bykse, rijitlii yani elastik ekil deitirmeye kar direnci de o oranda byktr. Bir
malzemeye ait elastiklik modl herhangi bir sl veya mekanik ilem yardmyla
deitirilemez.
b) Elastiklik Snr (o
E
): Kuvvet kaldrld zaman plastik (kalc) uzamann grlmedii veya
yalnz elastik ekil deitirmenin olutuu en yksek gerilmedir. Genellikle, aralarndaki
farkn ok az olmas nedeniyle orant snrna eit kabul edilebilir. Pratik olarak yerine, % 0.01
veya %0.005'lik plastik uzamaya karlk gelen veya deerleri alnr.
c) Akma dayanm (o
a
): Gerilmenin yaklak olarak sabit kalmasna karlk, plastik ekil
deitirmenin nemli lde artt ve ekme diyagramnn dzgnszlk gsterdii gerilme
deeridir. Bu belirgin akma snr ancak baz malzemelerde, rnein dk karbonlu yumuak
elikte, deney artlarna bal olarak grlebilir. Akmann balad gerilme deeri st akma
snr o
a.
ve akmann devam ettii ortalama gerilme de alt akrna snr o
a.a
olarak
adlandrlr(ekil 2.b.). Akma snrnn belirgin olmamas halinde bunun yerine, genellikle
%0.2'lik plastik uzamaya (%c
plastik
= 0.2 veya c
plastik
= 0.002) karlk gelen gerilme o
0.2
snr
alnr.
Elastik
Blge
Plastik
Blge
Gerilme
% Uzama
o

o
a
o
aa
Krlma
o
ekme
Gerilme
% Uzama
o
0,2
0,2 %
A5
Elastik
uzama

14
d) ekme dayanm (o
): Bir malzemenin kopmadan veya krlmadan dayanabilecei en

yksek ekme gerilmesi olarak tanmlanr. Bu gerilme, ekme diyagramndaki en yksek
gerilme olup, o
= F
max
/A
0
forml ile bulunur. Bu gerilmeye kadar deney parasnn kesiti
her tarafta ayn oranda azald halde, bu noktadan sonra deney paras bir blgede yerel
olarak bzlmeye balar (boyun verme) ve daha kk bir gerilmede kopar. Maksimum
gerilmenin (o
) uygulanmas sonuta kopmaya yol atndan ve krlma noktasndaki

gerilmenin pratik bir anlam bulunmadndan, o
yerine kopma noktasndaki gerilmeyi

gsteren o
k
simgesi kullanlabilir.
e) Kopma Uzamas (K.U.): ekme rneinm kopuncaya veya krlncaya kadar gsterdii
yzde uzama miktar olarak tanmlanr. Deney parasnn kopan ksmlarnn bir araya
getirilmesi ile llen l
k
ve Al
k
= l
k
-l
0
yardmyla K.U. = % Al
k
/l
0
x100 bants yardmyla
bulunur. Bu deer ne kadar bykse malzeme o derece snektir anlamna gelir. Bir
malzemede o
k
ve o
deerlerini ykselten etkenler ounlukla sneklii azaltrlar.

a) Gevrek malzemenin kopmas (bzlme yok) b) Snek malzemenin kopmas (bzlme var)
ekil 3. Gevrek ve snek malzemenin kopmas
Plastik ekil deiimine elverili olmayan malzemeye gevrek malzeme denir. Bu nedenle,
gevrek malzemeler teorik olarak kopma uzamas ve kopma bzlmesi (boyun verme)
gstermezler. Ancak, uygulamada % 1-2 gibi dk oranlarda kopma uzamas gsteren
malzemeler de gevrek kabul edilir. ekil 3de gevrek ve snek malzemelerin kopma davran
ematik olarak gsterilmitir.
Bzlme gsteren malzemelerde Al
k
deeri, l uzunluundan (l
0
) baka, numune ap (d
0
)
ile orantl olduundan, bir malzeme iin daima ayn kopma uzamas deerini elde edebilmek
amacyla, l
0
= a.d
0
alnr. Buradaki a sabiti genellikle 5 vaya 10 olarak seilir. Dairesel kesitli
olmayan deney paralarnda ise;
olarak alnr.
t
0
0
4A
a l =

PT: Kopma
anndaki dar kesit

15
Sneklikle kartrlmamas gereken baka bir kavram da elastikliktir. Btn malzemelerde bir
elastiklik blgesi bulunmakla birlikte, metalik malzemelerin ou %1'den daha dk elastik
uzama gsterirler. Bir plastik malzeme tr olan elastomerler ise, yzde bir ka yz
mertebesine varan oranlarda elastik uzama gsterebilirler.
f) Kopma bzlmesi (K.B.): ekme numunesinin kesit alannda meydana gelen en A
0
-A
k

byk yzde daralma veya bzlme miktar olup, K. B. = (A
0
-A
k
) / A
0
x100 bants ile
hesaplanr ve bulunan deerler kopma uzamas gibi, sneklik iin bir gstergedir. Burada, A
0

deney numunesinin ilk kesit alan, A
k
ise, krlma anndaki en kk kesit alan veya krlma
yzeyinin alandr.

ekil 4. Yuvarlak kesitli silindirik bal ekme numunesinin ekme deneyi srasnda boyunda
ve kesit alannda oluan deformasyonlar
g) Rezilyans Modl: Malzemenin yalnz elastik ekil deitirme srasnda enerji absorbe etme
yeteneine denir. Bu enerji, gerilme (o) birim uzama (c) erisinin elastik ksmnn altnda
kalan alan ile belirlenir (ekil 5). Birim hacimde absorbe edilen bu enerji,
2
2
akma
e
u
E
o
=
eklinde hesaplanabilir.

16
h) Tokluk: Malzemenin krlncaya kadar enerji absorbe etme yeteneine denir. Genellikle o-c
erisinin altnda kalan alann
}
=
k
d A
c
c o
0
hesaplanmas ile bulunur. Birim hacim bana den
krlma enerjisi olarak tanmlanan tokluk, krlmaya kar diren iin bir l kabul edilir
(ekil 5). Bu deerle, rnein, darbeli zorlama halinde bulunan dinamik tokluk arasnda bir
bant yoktur. Snekliin olduu gibi, tokluun kart olarak da gevreklik deyimi kullanlr.

ekil 5. Gerilme-birim uzama erisinin altndaki alan ekil deiimi iin gerekli enerjiyi
(tokluu) vermektedir.
C60 eliinin eitli durumlar iin ekme diyagramlar ekil 6'da verilmitir. Bu ekilden, sz
konusu eliin (a) durumunda gevrek ancak, (b) ve (c)'ye gre rezilyansnn daha fazla olduu
grlmektedir. ounlukla snek malzeme tok olur. Ancak, (b) ve (c) erilerinin
karlatrlmasndan, sneklik ve tokluun daima ayn ynde deimedii yani (c) durumunda
sneklik biraz azald halde, tokluun artt grlmektedir. ekil 7de eitli malzemelere
ait ekme diyagramlar verilmitir.

ekil 6. C60 eliinin eitli durumlar iin ekme diyagramlar
o

a
c
b
c (%)

a) Sertletirilmi
b) Normalize edilmi
c) Islah edilmi (Su verildikten
sonra menevilenmi)

Birim Uzama
G
e
r
i
l
m
e

Numunenin krlmasna kadar
plastik deformasyon iin harcanan
enerji.
Numune krlnca geri kazanlan
elastik enerji.

17
ekil 7. eitli malzemelerin ekme diyagramlar
a) Yksek mukavemetli elik (yar snek).
b) Yumuak elik (snek).
c) Kr dkme demir {gevrek).
d) Tavlanm bakr (snek).
4. ekme Deneyinin Genel Deerlendirilmesi
ekme deneyi sonucunda, ekme diyagram, (o-c erisi) elde edilerek, malzernenin akma ve
ekme dayanm gibi mukavemet deerleri ile kopma uzamas ve kopma bzlmesi gibi
sneklik deerleri belirlenrnektedir. Sz konusu deerler, malzemenin cinsine, kimyasal
bileimine ve metalografik yapsna baldr. Metalografik yap ise malzemeye uygulanan sl
ileme baldr. Dolaysyla, sl ilem bir malzemenin hem yapsn, hem de zelliklerini
etkilemektedir. Bu nedenle, endstride uygulanan sl ilemlerin malzemelerin mekanik
zelliklerine etkileri ekme deneyi ile incelenebilir.
Buraya kadar, ekme numunesinin son durumu ile ilk durumunun karlatrlmas ile elde
edilen mhendislik veya teknolojik gerilme (o
m
) uzama (e) erileri incelendi. Ancak, ilk
durum deney sresince devaml deiime uradndan zellikle plastik ekil deiimi iin,
Her noktadaki gerilme ve birim ekil deiiminin o andaki boyuta gre hesap edilmesi daha
uygundur. Bu nedenle, mhendislik gerilmesi ve mhendislik birim ekil deiiminden farkl
olarak gerek gerilme (o
g
) ve gerek birim ekil deitirme (c) tanmlanr. Bilindii gibi,
mhendislik gerilmesi (o
m
) = F
i
/A
0
forml ile hesaplanr. Buradaki F
i
deformasyonun
herhangi bir i annda numuneye etki eden kuvvet, A
0
ise numunenin ilk kesit alandr.
Mhendislik veya teknolojik birim ekil deitirme ise;
bants ile hesaplanr. Burada da, l
0
numunenin iIk uzunluu, l
i
ise herhangi bir i anndaki
uzunluudur.
}
A
=
= =
i
l
l
i
l
l
l
l l
l
dl
e
0
0 0
0
0
b
a
c
d
o
c

18
Gerek gerilme (o
g
), uygulanan kuvvetin deney parasnn o andaki en kk kesit alanna
blnmesi ile elde edilir ve o
g
= F
i
/ A
i
bants i1e hesaplanr.
Burada F
i
deformasyonun herhangi bir i annda numuneye etki eden kuvvet, A
i
; ise kuvvetin
uyguland andaki deney numunesinin kesit alandr. Gerek birim uzama (c), deney
parasnn boyundaki kk dl deiiminin o andaki l boyuna orannn integrali olarak
tanmlanabilir ve
}
= =
i
l
l
i
l
l
l
dl
0
0
ln c

bants ile belirlenir. Buradan hareketle ve plastik ekil deiimi srasnda numunenin
hacminin (V) deimedii, yani;
A
0
.l
0
= A
i
.l
i
= V olduu dnlerek; A
i
= A
0
.l
0
/ l
i
olarak bulunur.
Mhendislik birim uzamas e
l
l
l
l l
e
i i
+ =
= 1 ) (
0 0
0

olur. Buradan,
Gerek gerilme: ) 1 ( ) (
0 0 0
e
l
l
A
F
l
l F
A
F
m
i i i i
i
i
g
+ = = = = o o olarak bulunur.
Gerek uzama: ) 1 ln( ln ) (
0
e
l
l
i
+ = = c
olarak yazlabilir. Sonuta gerek ve mhendislik deerler arasndaki iliki;
) 1 ln( ), 1 ( e e
m
+ = + = c o o

eklinde yazlabilir.
Herhangi bir malzemeye ait mhendislik ve gerek gerilme-birim uzama erileri ekil 8de
verilmitir.
ekil 8. Mhendislik ve gerek gerilme-birim uzama erileri:
(1) o
m
- e ve (2) o
g
- c

19
Her iki eri birim uzamann kk deerleri iin ayn kabul edilir.
Yukardaki ekilden grld gibi, gerek gerilme kopma noktasna kadar srekli artmakta
olduu grlmekte, bylece malzemenin bzlmede de dahil olmak zere, plastik ekil
deitirme srasnda sertletii anlalmaktadr. Bu tr sertlemeye pekleme veya
deformasyon sertlemesi ad verilir. Dikkati eken baka bir zellik, sz konusu erinin
eiminin (do
g
/dc) gittike azalmas yani pekleme derecesinin klmesidir. Bu prensiplerin
altnda, 2 numaral erinin (o
m
- e) olumasnda rol oynayan iki etkenden sz edilebilir:
Pekleme ve kesit daralmas. Yalnz pekleme olsayd, e arttka o
m
' in artmas gerekirdi.
Buna karlk yalnz kesit daralmas olsayd, e arttka o
m
' in azalmas gerekirdi. o
m
- e
erisinde, maksimum noktaya kadar pekleme etkisi ar basar. Ancak, pekleme derecesi
devaml kldnden, maksimum noktada pekleme etkisi kesit daralmas etkisine eit olur.
Bu noktadan sonra ise; kesit daralmas etkisi daha stn duruma geer, yani deney parasnn
ileme veya malzeme hatasndan dolay zayf bir kesiti bir an iin daha fazla ekil deiimine
urasa bile, bu blge derhal pekleir ve dolaysyla dier blgeler denge salayncaya kadar
ekil deitirmeye devam eder (homojen ekil deitirme veya pilastik denge). Oysa
maksimum noktadan sonra peklemenin etkinlii azaldndan, herhangi bir noktadaki kesit
daralmas srekli duruma geer ve tm ekil deitirme bu blgede younlar (bzlme veya
plastik dengesizlik).
Basit bir ekme deneyi sonucunda elde edilen gerek gerilme (o
g
)-gerek birim ekil
deitirme erisine genellikle "plastik ak" erisi ad verilir. Zira bu eri, belirli bir
deformasyon oran iin metalin plastik olarak akn salayacak gerilmeleri vermektedir. o
g
-
c erisnin, numunenin her blgesindeki homojen plastik deformasyonunu karakterize eden
ksm, matematiksel olarak:
o
g
= K. c
n

Bants ile ifade edilebilir. Burada n deformasyon sertlemesi ss, K ise mukavemet
katsays olup, c = 1 iin elde edilen gerilmeye edeerdir.
5. Raporda stenenler
Rapor TS 88 A4 ebatlarnda beyaz dosya kdna mavi veya siyah mrekkepli kalemle
yazlacaktr. Kadn sol ve st kenarnda 3 cm, sa ve alt kenarda 2.5 cm boluk
braklacaktr.
Rapor; kapak, irdeleme, deneyin amac, konu ile ilgili teorik bilgiler, deneysel almalar,
sonular ve kaynaklar blmlerini ierecektir. Her blmde blm balklar byk harfle
yazlarak desimal sisteme gre numaralandrlacaktr.
Raporda lme sonular tablolar halinde verilmelidir. Anlatmda "lld, bulundu,
hesapland" gibi ifadeler kullanlmaldr.
Sonular blmnde incelenen numuneler iin ekme diyagramlarnn izilmesi gerekir.
Teorik bilgiler iin elinizdeki fyden faydalanabilirsiniz.

20
6. Kaynaklar
[1] Savakan, T., Kkmerolu, T., Turhal, ., "Tahribatl Malzeme Muayenesi
Labaratuvar ekme Deneyi Notlar", K.T.. Mhendislik Mimarlk Fakltesi, Trabzon, Mart
1996.
[2] Kayal E. S. ve imenolu, H., "Malzemelerin Yaps ve Mekanik Davranlar" .T..
Kimya-Metalurji Fakltesi, stanbul, 1986.
[3] Kayal E. S., Ensari, C. ve Dike F., "Metalik Malzemelerin Mekanik deneyleri" .T..
Kimya-Metalurji Fakltesi, stanbul, 1990.
[4] McClintock, F.A. and Argon, A.S., "Mechanical Behaviour of Materials", Addison Wesley
Publishing Co. Inc., Reading-Massachusetts, USA, 1966.
[5] Dieter, G. E., "Mechanical Metallurgy" McGrawHill, Inc., New York, USA, 1976.

21
2.3 GERNM LM DENEY
1. Deneyin Amac
Makine mhendislii rencilerine deneysel mukavemet aratrmalarnda strain-
gauge(gerinim lerlerin) kullanlmas ile ilgili temel bilgileri vermektir. Bu deneyin
anlalabilmesi iin rencilerin mukavemet ve fizik derslerinde verilen temel bilgilere sahip
olmas gerekir. Deneyde llecek byklkler mukavemet formlleriyle de kontrol
edilebilecek ekilde seilmilerdir. Deneyin sonucunda renci llen ve hesaplanan
deerlerin arasndaki farkn nerelerden geldiini izah edebilmelidir.
2. Giri
Mukavemet problemlerinin zmnde, yani bir yap elemanndaki ekil deitirme ve
gerilmelerin tayininde iki yntem vardr:
i. Hesap
ii. Deney
Mukavemet hesaplarnn yaplamad veya ok zaman alaca durumlarla, emniyet
kavramnn n plana kt durumlarda deneye bavurulur. Ayrca bir problem hesap yntemi
ile zlmse yaplan basitletirici kabullerin doruluk derecesi deneylerle kontrol edilebilir.
Mukavemet aratrmalarnda kullanlan en nemli iki deney yntemi unlardr:
i. Strain-gauge teknii
ii. Gerilme optii
Bu iki yntemden en ok kullanlan, lmeler elektrik devresiyle yaplabildii ve
sonular saysal olarak gstergelere yanstlabildii iin strain-gauge tekniidir. Bu teknie
gemeden nce kat cisimlerdeki ekil deitirmelere ait baz temel bilgileri hatrlamak
faydal olacaktr.
3. Kat Cisimlerde Gerilme ekil Deitirme Bantlar
Pratikte zorlanmalar bir, iki veya eksenli olarak ortaya kabilir. Bir eksenli gerilme
halinin teorisi basittir. Burada iki eksenli gerilme haliyle snrl kalnacaktr. eksenli
gerilme haline ait bilgiler mukavemet kitaplarnda bulunabilir[1].
Kesilmi olarak dnlen bir kat cismin kesitinde kayma gerilmeleri ortaya
kmyorsa o kesitteki normal gerilmeye asal gerilme ad verilir. Asal gerilmeler bir yap
elemannn zorlanmas hakknda fikir verdiinden deneysel gerilme analizinde temel soru, bir
yap elemannn bir noktasndaki asal gerilmelerin bykl ve ynnn ne olduudur(ekil
1).

ekil 1. Asal gerilmeler
22
Dzlem gerilme analizinde genellikle rozet eklinde gerinim lerler kullanlr[2]. ekil
2 de grld gibi rozetteki gagelerin arasndaki alar 45 veya 60 olabilir.

ekil 2. 45
0
ve 60
0
alarda rozet eklinde gerinim lerler
45
o
lik rozetler kullanlmas halinde; c
a
, a gerinim leri,
b
, b gerinim leri ve
c
, ise c
gerinim lerinin lt birim uzamalar ve malzemenin Poisson Oran olmak zere
1
ve
2
asal gerilmeleri:

( ) ( )
2 2
max 1
2
1
1 2 1
c b b a
c a
E E
c c c c
c c
o o +
+
+
+
= =
(1)

( ) ( )
2 2
min 2
2
1
1 2 1
c b b a
c a
E E
c c c c
c c
o o +
+
= =
(2)
eklinde yazlabilir [3].
1
asal gerilmesinin a gaugei ile yapt asnn bykl de;

c a
b c a
c c
c c c
|
+
=
2
2 tan (3)
forml ile bulunabilir.
1
asal gerilmesinin dorultusu a gaugeinden itibaren saat ynnde
as kadar dnlerek bulunur.
4. Strain-Gauge Teknii
Bir malzemede oluan gerinmeyi lmek iin ounlukla strain gauge kullanlr. Strain
gauge, maruz kald gerinmeyle orantl olarak elektriksel direnci deien bir cihazdr. En
ok tercih edileni ekil 3te grld gibi metalik strain gaugetir.
Strain-gaugeler esas itibari ile elektrik diren telleri olup, ekil deiiklii aratrlacak
yap elemanna yaptrlr ve yap eleman ile birlikte deforme olmas salanr. Bu esnada
gaugein elektrik direnci deiir. Bu diren deiiklii ile yap elemanndaki birim ekil
deitirme arasnda;
23

R
R
k
A
=
1
c (4)
bants vardr. Buradaki orant katsays k, Gauge Faktr adn alr ve strain-gauge
reticileri tarafndan verilir. Bu faktr strain-gauge rozetinin uzama hassasiyetini vermektedir.
Normal artlar altnda 2-5 arasnda Gauge Faktr tanmlanmaktadr. (4) nolu bantya
dikkat edilirse ekil deitirmenin llmesinin bal diren deiimi llmesine
dntrlm olduu grlr.

Bir metalik telin elektriksel direnci; telin zdirenci, L telin boyu ve A telin kesit alan olmak
zere,

A
L
R = (5)
eklinde tanmlanr.

ekil 3. Metalik Strain Gauge

5. Wheatstone Kpr Devresi

Malzemenin gerilme etkisi altnda ekil deitirmesi nedeniyle, elektriksel direnlerde
meydana gelen deiimin gerinim deerine dntrlebilmesi iin kullanlan devreye
Wheatstone Kpr Devresi denir. Bu devre g kayna, galvanometre ve drt adet
direnten meydana gelmektedir. Wheatstone kpr devresinde bulunan direnler strain-gauge
leri ifade etmektedir. Devrede direnlerin birbirlerini elektriksel ynden tamamlamas gerekir.
Bu durumda, kprnn seri halde bulunan iki tane direncinin edeer direnci, kprnn dier
ksmnda bulunan birbirlerine seri bal olan direnlerin edeer direncine eit olmas gerekir.
Strain-gauge ile gerilme, edeer direnler arasnda meydana gelen elektriksel diren
farknn galvanometre ile lm ile tayin edilir. Cisim zerinde meydana gelen gerilmenin
tipine bal olarak farkl sayda strain-gauge kullanm gerekir. Kullanlan strain-gauge
saysna bal olarak Wheatstone kpr devresinde direnler aktif ya da pasif olarak
nitelendirilir. Eer kpr devresindeki diren yap elemann deformasyonunun etkisine maruz
kalyorsa Aktif Strain gauge diren yap elemann deformasyonunun etkisine maruz
kalmyorsa Pasif Strain gauge olarak adlandrlrlar. Wheatstone kprsnde aktif strain
gauge dndakiler sadece kprnn elektriksel dengesi iin bulunurlar. Kpr devresinde
bulunan direnlerin drt tanesi de deformasyona maruz kalmas durumu Tam kpr, devrede
Hizalama izgisi
Lehim yerleri
Aktif tel
uzunluu
Tayc
24
bulunan direnlerden sadece iki tanesinin deformasyona maruz kalmas durumu Yarm kpr
ve devrede bulunan direnlerden sadece bir tanesinin deformasyona maruz kalmas durumu
eyrek kpr olarak isimlendirilir. eitli yaygn konfigrasyonlar ve bunlar arasndaki iliki
Tablo 1 de belirtilmitir.

Tablo 1: Wheatstone Kpr Devresi eitleri

ekil 4. Wheatstone Kpr Devresi

Wheatstone kprsnde oluan k voltajn veren bant:

g
2 1
2
4 3
3
V . V
(
+
=
R R
R
R R
R
(6)
Bu denkleme gre
3
4
2
1
R
R
R
R
= olduu zaman, k voltaj sfr deerini alr ve kpr
dengededir denir. Sz konusu elektriksel direnlerden birinde herhangi bir deiim
olduunda, k voltaj sfrdan farkl bir deer verecektir.

Eer kprye R
4
n yerine bir strain gauge yerletirirsek, strain gaugein elektriksel
direncindeki herhangi bir deiim kprnn dengesini bozacak ve V
nin sfrdan farkl bir

deer almasna neden olacaktr. R
G
strain gaugein elektriksel direncini gstermek zere,
direncin deiimi R, gauge faktr bants kullanlarak c . .k R R
G
= A ile ifade edilebilir.
Ayrca kpry oluturan direnler
2 1
R R = ve
G
R R =
3
eklinde seilirse, (6) nolu
denklemden, eyrek kpr devresi iin k voltajnn giri voltajna oran gerinmenin() bir
fonksiyonu olarak elde edilir.
V
g
V

25
.
2
. 1
1
4
.
V
V
g
(
(
(
+
=
c
c
k
k
(7)

ekil 5. Wheatstone eyrek Kpr Devresi

6. Kafes Sistemleri
Bir kafes sistem dm noktalarnda birleen doru eksenli ubuklardan ibarettir. Kafes
sistemin ubuklar yalnz u noktalarnda birbirine balanmtr. Dolaysyla ubuklardan
hibiri dm noktalarndan ileri gemez.
Kafeslerin kuvvet analizinde aadaki baz n kabuller yaplr;
1) ubuk arl tesir eden yklere nazaran ok kk olduu iin ihmal edilir. Eer
ihmal edilmemesi gerekiyorsa; her ubuk arlnn yars ubuun birletirdii iki
dm noktasna gelecek ekilde, dm noktalarna uygulad kabul edilmitir.
2) Tm d kuvvetlerin dorudan ubuklara deil, dm noktalarna (pimlere) tesir
ettii kabul edilir.
3) ubuklar gerekte kaynakl ya da perinli birleimlerle birletirilmilerse de,
ubuklarn mafsall olarak birletiini kabul etmek adet olmutur.
Bu n kabuller kafes ubuklarn iki-kuvvet eleman haline getirir. Yani bir ubua
sadece iki ucundaki pimlerden kuvvet etkir. ubuun her iki ucuna etkiyen bu kuvvetler bir
tek eksenel kuvvet olur ve moment meydana getirmez.
Kafes ubuklarna yalnzca ubuk ekseni dorultusunda tek eksende kuvvet
geldiinden; rozet eklindeki strain-gageler yerine, tek bir strain-gagein kullanlmas
ubuklardaki uzamay belirlemek iin yeterli olacaktr. nk kafes ubuklarnda tek eksenli
gerilme durumu vardr. Rozet eklindeki strain-gageler dzlem gerilme durumunda
( )
xy y x
t o o , , kullanlr. Aada, kullanlan deney dzeneinin ekli grlmektedir.

26
F
F
ekme
F
F
Basma

ekil 3. Deney dzenei Kafes Sistemi
(a) Dm Noktas Metodu
Bu metot ile alrken her dm noktasnn serbest cisim diyagram izilir ve dm
noktasnda ikiden fazla bilinmeyen ubuk kuvveti olmamaldr. Bu gr mhimdir, nk
kuvvet dm noktasnda kesitiinden zm iin ancak iki tane denklem vardr. Bu sra
iinde bir dm noktasndan dierine geilerek btn ubuklar belirlenir.
0 = E
x
F ; 0 = E
y
F (8)
(b) Kesim Metodu
Kafesin kesilen ubuklar serbest cisim diyagram gibi dnlr. Kesilen kafesin bir
tarafn dnmek kayd ile bilinmeyen ubuk kuvvetleri bulunabilir. Kafesin ayrlan
parasn dengede tutan, ubuk dorultusundaki kuvvetler ubuun i kuvvetleridir. Sistemde
kesimeyen ve paralel olmayan kuvvetler olduu iin denge denklemi geerlidir. Bundan
dolay her kesitte ubuktan fazla bilinmeyen olmamaldr.
0 = E
x
F ; 0 = E
y
F ; 0
z
M E = (9)

7. Eksenel Ykl ubuk
Eksenel ynde bir F kuvvetine maruz kalm dikdrtgen kesitli bir ubuk gz nne
alnrsa;

ekil 4. Eksenel ynde ekme ve basma kuvvetlerine maruz kalan ubuklar

27

A
F
= o
|
.
|
\
|
2
m
N
(10)
F kuvveti altnda l boyundaki ubuun boyu l kadar deierek l
0
dan l
1
e ular.
l l l A + =
0 1
(11)

0
0 1
0
l
l l
l
l
=
A
= c (12)
8. Deneysel Yntem

ekil 5. Deney Dzeneinin Grn

Strain-gageler birim uzamalar lmek suretiyle, gerilmelerin tespit edilmesinde
kullanlr. Bu lmeleri yapmak iin strain-gage, lmesi yaplacak cismin zerine cisim
yksz iken yaptrlr. Strain-gagein ular dijital strain kprsne balanr ve gsterge
sfrlanr. Sfrlama her ubuk iin ayr ayr yaplr. Ykleme yapld zaman uzama veya
ksalma durumu iin telin apndaki artma veya azalmadan dolay diren deiecektir. Bu
deiimlerden dolay gstergede sapma meydana gelir. Bu sapmadan birim uzama miktarlar
llr ve buradan da gerekli gerilme deerleri Hooke bantlaryla elde edilir. Tek eksenli
gerilme halinde, yaplan lm esnasnda birim uzama ( c ) dijital strain kprsnden
okunarak, kafes sistemin malzemesi belli olduundan, dier bir deyile elastisite modl
(E=200 GPa) tanmlanm olduundan, birim uzamaya kar gelen gerilme deeri aadaki
bantyla bulunur:
E . c o = (13)
Dijital Strain
Kprs
Anahtar ve
Dengeleme nitesi
Kafes Sistemi
Kafes sistemi
Ykleme Vidas
Kafes sistemi
Ykleme Kolu
28
Tablo 1. llen c deerleri
YK
100 N 300 N 600 N 900 N 1200 N
1 nolu ubuk iin c .10
-6
.10
-6
.10
-6
.10
-6
.10
-6
-6
.10
-6
.10
-6
.10
-6
.10
-6
-6
.10
-6
.10
-6
.10
-6
.10
-6
-6
.10
-6
.10
-6
.10
-6
.10
-6
-6
.10
-6
.10
-6
.10
-6
.10
-6
-6
.10
-6
.10
-6
.10
-6
.10
-6
-6
.10
-6
.10
-6
.10
-6
.10
-6

9. stenenler
Deneyde verilen kafes sistem iin, 1. ubuktan, 7. ubua kadar her ubukta oluan
ekme veya basma kuvvetlerini hesaplaynz. Buna gre her bir yke karlk her bir ubuun
birim uzama miktarlarn () hesaplayp, llen () deerleri ile karlatrnz. Eer fark
varsa bu farkn neden meydana geldiini aklaynz.
10. Kaynaklar
[1] Popov E. P.; eviren: H. Demiray, Mukavemet; Kat Cisimlerin Mekaniine Giri,
alayan Kitabevi, stanbul, 1992.
[2] Hibbeler R. C., Mechanics of Materials, Prentice Hall, New Jersey, 1994.
[3] Strain Gauge Measurement A Tutorial.pdf, National Instruments, Application Note 078,
1998.
29
2.4 SERTLK LME DENEY
1. Deneyin Amac
Malzemelerin kullanmlar iin bilinmesi gereken sertlik deerlerinin lm hakknda
temel bilgileri vermektir.
2. Deneyle lgili Genel Bilgiler
2.1 Giri
Bir malzemenin izilmeye, kesilmeye, anmaya ve delinmeye kar gsterdii dirence
sertlik denir. Bilimsel anlamda ise, bir malzemenin dislokasyon hareketine veya plastik
deformasyona kar gsterdii diren sertlik olarak ifade edilir. Sertlik deneyinde, bir
malzemenin yzeyine batrlan bir uca kar gsterdii diren llr. Batc ular bilya,
piramit veya koni biiminde olup, genellikle sertletirilmi elik, sinterlenmi tungsten karbr
veya elmas gibi, sertlii deney malzemesinin sertliinden ok daha yksek olan
malzemelerden yaplr. Standart deneylerin ounda yk, batc ucu malzeme yzeyine dik
dorultuda ve yava yava bastracak ekilde uygulanr. Sertlik lmnde dikkat edilmesi
gereken baz hususlar vardr. rnein; sertlik numunelerinin lme ve oturma yzeylerinin
dzgn ve birbirine paralel olmalar gerekir. Sertlik numunelerinin kalnl, iz derinliinin en
az 10 kat olmaldr. Batc u, numune kenarlarna yakn blgelere uygulanmamal ve izler
arasnda iz apnn veya ortalama kegen uzunluunun en az kat kadar bir uzaklk
bulunmaldr. Malzemenin sertlii, uygulanan yke bal olarak, ya numune yzeyinde oluan
izin yzey alanna, ya da batc ucun batma derinliine gre belirlenir. Genelde sertlik;
uygulanan ykn numunede oluan kalc izin yzey alanna blnmesiyle bulunur.
Gnmzde en ok Brinell, Vickers ve Rockwell sertlik lme yntemleri kullanlmaktadr.
Ancak, bunlardan baka sertlik lme yntemleri de vardr. rnein; Knoop sertlik lme
yntemi Kuzey Amerikada yaygn olarak kullanlmaktadr.
2.2 Brinell Sertlik Deneyi
Bu deneyde sertlik, sertletirilmi elik veya tungsten karbrden yaplan bir bilyann,
sertlii llecek malzemeye genellikle 30 saniye mddetle ve belirli bir ykle bastrlmas
yoluyla saptanr. Uygulanan yk (F), malzeme yzeyinde oluan izin kresel yzey alanna
(A) blnerek, Brinell Sertlik Deeri (BSD) bulunur. Yzey alan ve Brinell Sertlik Deeri
30
aadaki bantlar ile belirlenir. Brinell sertlik deneyinin prensip emas ekil 1de
grlmektedir.

2 2
2 2
2
2
d D D D
F
BSD
d D D D
A

ekil 1. Brinell sertlik deneyinin ematik gsterimi
Burada F uygulanan yk, D bilya apn, d ise iz apn gsterir. Deneme yk, F=kD
2
bants ile belirlenir ve (d/D)=0.2-0.7 olacak ekilde seilir. Sertlii llecek para kalnl
D/2den kk olmamaldr. izelgede en ok kullanlan F, D, ve k deerleri gsterilmitir.
izelge 1. Brinell sertliinin llmesinde en ok kullanlan ykler ve bilya aplar
D [mm]
F (kg-f)

k=30 k=10 k=5 k=2.5
10
5
2.5

Ksa gsterilii
3000
750
187.5

BS 30
1000
250
62.5

BS 10
500
125
31.25

BS 5
250
62.5
15.625

BS 2.5

Farkl bilya ap (D) ile bulunan sertlik deerlerinden yalnz klar ayn olanlar
birbirleriyle karlatrlabilir. Genellikle elik, dkme demir ve alamlar 30D
2
; bakr ve
alamlar 10 D
2
; Alminyum ve alamlar 5D
2
veya 2.5D
2
; ok yumuak metaller (kurun,
kalay, beyaz yatak metalleri) 1D
2
lik yklerle denenirler. elik bilya ile ancak 400 kg-f/mm
2

ye kadar olan sertlik deerleri doru olarak llebilir. Daha byk sertlikler iin sinterlenmi
karbrden yaplan bilyalar kullanlabilir. Brinell sertlik deeri Trk Standartlarnda BSD ile,
Milletleraras Standartlarda ise HB ile gsterilir.
31
2
d
8544 . 1 F
VSD
2.3 Vickers Sertlik Deneyi
Bu yntemde, piramit biiminde ve taban kare olan batc u kullanlr. Elmastan
yaplan piramidin tepe as 136

derecedir. Vickers sertlik deneyi; sz konusu batc ucun,
malzemenin yzeyine, malzeme cinsine gre seilen bir yk altnda, belirli bir sre batrlmas
ile oluan izin kegen uzunluklarnn llmesinden ibarettir. Vickers Sertlik Deeri (VSD);
uygulanan ykn (F), oluan izin alanna blnmesi anlamna gelen
bants ile bulunur. Burada; d izin kegen uzunluu olup d=(d
1
+d
2
)/2 bants ile bulunur.
Vickers sertlik lme prensibi ekil 2de grlmektedir.

ekil 2. Vickers sertlik lme prensibi
Kegen uzunluu, sertlii llen para veya tabaka kalnlnn en ok te ikisi
kadar olmaldr. Yk 1 ile 120 kg-f arasnda; genellikle 10-30 ya da 60 kg-f olarak seilir.
Vickers metodu ok kk blge veya ok ince tabakalarn sertliinin saptanmasnda byk
stnle sahiptir. Vickers sertlik deeri Trk Standartlarnda VSD ile, Milletleraras
Standartlarda ise HV ile gsterilir.
2.4 Rockwell Sertlik Deneyi
Rockwell sertlik deeri, ykn kademe olarak uygulanmas neticesinde tespit edilir.
Sertlii llecek para ile, test ucu arasndaki tam temas salamak ve cihazn lme
mekanizmasndaki boluklar gidermek maksadyla bir F
0
n yk uygulanmasyla, u, lme
parasna bir t
0
miktar batar (Durum 1). Bu derinlik, Rockwell sertlik skalas iin , referans
dzlemi olarak alnr. F
0
dan en az 4 kat byk olan F
1
deney yknn eklenmesi ile u, (F
0
+
F
1
) toplam ykn etkisi altnda, malzemeye, tayin edilmi belirli bir zaman (15 saniye gibi)
32
bastrlr (Durum 2). Bu sre sona erince , F
1
yk kaldrlr; u imdi malzemeye tekrar F
0

yk ile etki etmektedir (Durum 3). n ykn (F
0
) ilk ve son uygulanmas arasnda , kalc bir
batma derinlii (t
B
) meydana gelir. Deneyin yapl, ekil 3te ematik olarak gsterilmitir.

ekil 3. Rockwell sertlik lme prensibi
Rockwell sertlik deeri; n ykn ilk ve son uygulanmas arasndaki kalc batma
derinliinin karlk geldii Rockwell sertlik skala parasnn, referans saysndan karlmas
ile elde edilen deerdir. Sertlik skalasnn balangc (sfr) alt taraftadr ve t
b
kldke
sertlik deeri artar. Batma derinlii bydke, sertlik deeri azalr. Batc u olarak ya elmas
koni, ya da elik bilya kullanlr. Elmas koninin tepe as 120 olup, tepe noktas yar ap 0.2
mm olan bir kre parasndan oluur. Bilya tipindeki batc ularn aplar yaklak 1.6 mm,
3.2 mm, 6.35 mm ve 12.7 mm olabilir. Rockwell sertlik lme metodunda 28 deiik
malzeme sertlikleri iin, ok geni sertlik lme imkanlar tanmlanmtr. Bununla beraber,
en fazla kullanlan ve genel maksatlar karlayan 3 lme, Rockwell A, B, C lmeleridir.
2.4.1 Rockwell A (HRA)
Test ucu elmas koni, tepe as 120, tepe yuvarlatlm, n yk 10 kg, esas yk 50 kg
olmak zere toplam 60 kg yk lme parasna uygulanr. Bu metotla ince malzemelerin ve
yzey sertletirilmesi yaplm eliklerin sertlikleri llr.
2.4.2 Rockwell B (HRB)
Test ucu elik bilya olup ap 1.5875 mmdir. Sertlik skalas referans says 0-130
arasndadr. Sertlik birimi bana batma derinlii 0.002 mmdir. Test yk, n yk 10 kg, esas
yk 90 kg olmak zere toplam 100 kgdr. Bu metot, dk karbonlu elikler,sertletirilmemi
dkme demirler ve elikler, pirin gibi bakr alamlar, alminyum alamlar ve dier demir
d alamlarn sertlik lmelerinde kullanlr. 35-100 HRB arasndaki neticeler geerlidir.
33
2.4.3 Rockwell C (HRC)
Test ucu elmas koni, tepe as 120, tepe yuvarlatlm sertlik skalas referans says 0-
100 arasndadr. Sertlik birimi bana batma derinlii 0.002 mmdir.Test yk,n yk 10 kg,
esas yk 140 kg olmak zere toplam 150 kgdr. Bu metot, su verilmi (sertletirilmi) ve
menevilenmi orta ve yksek karbonlu eliklerin kalite kontrolnde yaygn olarak kullanlr.
20-70 HRC arasndaki neticeler geerlidir.
3. Kullanlan Cihaz
Deney, Hoytom marka standart sertlik lme cihaz kullanlarak yaplacaktr. Cihaz ana
hatlar ile,yk uygulama nitesi, deerleri gsteren skalalar ve ularn takld mekanizmay
tayan kafa ve numunenin konduu tabla ve arlklarn yerletirildii blm tayan gvde
ksmndan olumaktadr. Ktlesi 133 kgdr. lme cihaz, ekil 4te grlmektedir.

ekil 4. Standart sertlik lme cihaz
34
4. Deneyin Yapl
Cihaz ile Rockwell A,B,C deneyleri, ular deitirilerek de Brinell ve Vickers deneyleri
yaplabilmektedir. ki eit gsterge skalas vardr; krmz ve siyah. Rockwell A ve C
deneyleri yaplrken siyah skala, Rockwell B yaplrken de krmz skala
kullanlmaktadr.Yaplacak deney eidine uygun u taklr. Gerekli arlklar yerletirilir,
sertlii incelenecek numune, gerekiyorsa yardmc aparata yerletirilerek tablaya konur.
Tabla, teker dndrlerek yukarya doru karlr ve numune ile ucun temas etmesi salanr.
Skala sfrlanncaya kadar yk kolu saa dndrlr (n ykleme). Sonra yk kolu solu doru
dndrlerek serbest braklr ve skala ibresi duruncaya kadar beklenir. bre durunca
gsterdii deer okunur ve bu deer numunenin Rockwell sertliini belirler. Daha sonra tabla
aa doru hareket ettirilerek eski konumuna getirilir. Vickers deneyi yapmak iin piramit u
taklr, Rockwelldeki ilemler tekrar edilir, numune zerinde oluan izin kegen uzunluu
bytele okunur, bu deer formlde kullanlarak sertlik deeri elde edilir.
5. Raporda istenenler
Raporda; deney esnasndaki gzlemleriniz dahil olmak zere deneyin nasl yapld
anlatlarak, okunan deer belirtilecek ve Brinell ve Vickers sertlik deerleri hesaplanacaktr.
6. Kaynaklar
[1] efik Gle, Malzeme Ders Notlar, stanbul Teknik niversitesi Makine Fakltesi
Ofset Atlyesi, 1985.
[2] Temel Savakan, Malzeme Bilgisi ve Muayenesi, Derya Kitabevi, Trabzon, 1999.
[3] Erdoan Kayran, Malzeme: Teori ve Pratik, skenderun, 1999.

35
2.5 DKM DENEY
1. Deneyin Amac
Makine tasarmnda kullanlabilecek dkm paralarn mekanik zelliklerinin deiimine
retim parametrelerinin etkisi ve retim ileminde meydana gelebilecek hatalarn alamlarn
ilenebilirliine etkisi rencilere uygulamal-anlatm ve soru cevap yntemi ile anlatlacak.

2. Giri
Metallere ekil vermenin deiik yollar vardr. Makine ile ileme, dvme, kaynak, presleme
vb. ekil verme yntemlerinin yannda dkm yntemiyle de metallere ekil verilebilir.
stenilen bir ekli elde etmek iin, seilen metal veya alamn ergitilmesi sz konusu eklin
negatifi olan kalp boluuna dklmesi ilemine dkm denir. Dkm ynteminin
avantajlar unlardr;

* ten ve dtan grift ve kark olan ekiller dkm yoluyla elde edilebilir ve tala kaldrma,
kaynak vb. ilemlere ya ok az yada hi ihtiya olmayabilir.
* Konstrksiyonda basitlik kazandrr, istenen ekiller tek para halinde elde edilebilir.
* Byk miktarda seri retime uygun olup ok sayda belirli para ksa srede elde edilebilir.
* Baz alamlarn dkm halindeki mhendislik zellikleri tercih edilir.
* Baz metal veya alamlarda metalurjik zellikleri nedeni ile yalnz dkm yoluyla
ekillendirilebilirler (dkme demirler).
* Byk pompa muhafazalar, byk ring veya valfler gibi dier yntemlerle retimi zor veya
imkansz olan byk ekiller dkm yoluyla elde edilirler.
* Dkm yntemi, dier ekil verme yntemlerine nazaran en ekonomik olandr.

3. Dkm Yntemleri

3.1. Kum Kalba Dkm
Kum kalba dkm en ok kullanlan yntemdir.ok farkl byklkteki paralara
uygulan ve kalplama maliyetinin az oluu, tercih nedenlerinin banda gelir.kum kalba
dkm yntemi kullanlan kalbn cinsine gre deiik guruplara ayrlabilir, bunlarn
balcalar: ya kum kalba dkm, kuru kum kalba dkm, tamamen maalarn bir araya
getirilmesiyle oluturulan maa kalba dkm, kabuk kalba (shell mold) dkm, gaz
sertletirici silikat yntemi olarak bilinen <CO> yntemi ile hazrlanan kalba dkm ve,kum,
organik balayc ve katalizr karmndan oluturulan ve sv reinelerin polimerizasyonu ile
havada sertleen <air set> kalplara dkm kalplara dkm yntemleridir.

3.1.1. Ya Kum Kalba Dkm

Kum kalba dkm daha ziyade ya kum ile hazrlanan kalplarla gerekletirilir. Ya
kum: SiO2 tanecikleri,kil, su ve dier ilavelerin meydana getirdii plastik bir
karmdr.<ya> terimi ihtiva ettii nem yznden verilmi olup kuru kum karmndan olan
farkn belirtmektedir. Ya kum kalbn balca avantajlar, byk fleksibilitesi yannda kil,su
ve dier ilavelerin (plverize kmr, dekstrin, odun tala vb.)tazelenmesi ile defalarca
kullanla bilmesi ve en ucuz kalplama yntemidir. Ya kum kalba dkm yntemi, kalbn
daha yksek mukavemet ve erozyon direncine sahip sahip olmas gerektii durumlarda
(ince,uzun girintili ve kntl paralar, kark ekilli ve iri dkmler vb. )ve daha yksek
boyut hassasiyeti ve yzey kalitesinin istendii hallerde snrlanr. Bu durumlarda dier kjalp
trleri tercih edebilir.

36
3.1.2. Kuru Kum Kalba Dkm
Ya kum ile hazrlanan kalp, frn iinde(150-350C) scakla stlm hava ile
kurutularak mukavemet kazanr. Genellikle kalp boluu yzeyine pskrtlen svanan
karm, kalba kurutma sonras daha yksek sertlik ,ve refrakterlik zellii salar.kurutmada
kaybedilen zaman balca dezavantaj tekil eder. Kalp boluk yzeyinin 2-2,5 cm derinliine
kadar kurutulmas ile hazrlanan <kabuk kurutulmu> (skindried) kalplar, kuru kum kalp
ynteminin bir baka tr olmaktadr. Kuru kum kalplarda serbest nem buhar olmadndan
kalp havalandrmas problemi ok azalmaktadr. Daha dk geirgenlikli kumlarn
kullanlabilmesi, bu yntemle daha iyi dkm yzeyi elde etmek imkan salar. Ya kum
kalp yntemine nazaran , nem kontrol daha az kritiktir. Ayrca kalbn dkmden nce bir
mddet beklemesi, ya kum kalplarda olduu gibi koruma ve yzeyin gevreklemesi gibi
sorunlara yol amaz. Kurutma ilemi 400C nin stnde yapldnda balanm suyun kayb,
killerin mukavemet zellikleri zerinde ykc bir etki yapacaktr. Dolaysyla bu st snrn
kesinlikle almamas gerekir. Yzey kurutmada, stma esnasnda buharlaan nem, kum
iinde her ynde yaynabileceinden, kurutma kendi kendine havada fakat bir s kayna ile
yapldnda, scaklk artna paralel olarak nemli oranda blgesel nem konsantrasyonu
meydana gelebilir. Bunun nedeni, stlan yzeyden uzak, souk blgedeki kondensasyon
olaydr.

Oda scaklnda nem yalnz kurutulan yzeyden dar kar , oysa daha yksek
scaklklara da nemin hareketi her iki ynde olmakta ve kondensasyon blgeleri meydana
gelmektedir. Bu blgelerde nem orannn, orijinal deerinin %60 zerinde bir deere
ulalabildii gsterilmitir. Dolays ile bu tr ksmen kurutulmu kalplarda, vakit
kaybetmeden dkme gemek gereklidir. Yzey kurutma ilemi hamlalar, stc lambalar
veya elektirikli stc elemanlarla yaplabilir. Havadan tekrar nem kapmak ki bu yalnz
havadan deil, kurutulmam ksmlardan gelen nemi de ierir, kurutma ileminden sonraki
ilk 24 saat iinde yaklak olarak % 0.5-0.8 oranlar da nem olacak ekilde meydana gelir.
Nemdeki bu ykseli mukavemette bir azalmaya neden olmakla beraber ok ksa sreli bir
stmayla giderilebilir.

3.1.3. CO2 Yntemi
Ya kum kalplama ile kuru kum kalplama arasnda snflandrlabilecek modern bir
yntemde( CO2- sodyum silikat yntemi) CO2 ile kalplarn sertletirilmesidir. Bu yntemde
kalplar, kurutulmu kalbnkine eit mukavemete, stmaya gerek kalmadan eriebilmektedir.
Furan reineleri gibi kendi kendine sertleen organik balayc kumlar da kalplamada benzer
ekilde kullanlabilir.

Kum + %1.5-6 cam suyu (Na2O.SiO2) karm, model etrafna konur ve iinden CO2
gaz geirilir. Bu ilemle kalp sertletirilir veya sertletirilen ksmlar bir araya getirilerek
kalp tekil edilir. CO2 yntemi ile kalplama da konvensiyonel kil balayclarnn yerine
sodyum silikat balayclar almaktadr. Cam suyu ve sodyum silikat meydana getirdii alak
mukavemetli kalplardan CO2 gaz geirilerek 14 kg/cm2 kadar yksek bir kuru mukavemete
kadar eriilebilir. Bu yntem piirilmeden sertleen kalp ve bilhassa maa yapmnda
kullanlr.
Yntem, bilinen btn dkm alamlar iin uygundur ve zellikle elik, gri dkme demir ve
bakr esasl alamlarnn dkmnde kullanlr.

CO2 ynteminin avantajlar; kalp ve maa yapm teknii ya ve kuru kalplamada
olduu gibidir. Sodyum silikat kum karmnn mukavemeti nedeniyle alt ve st derecede
kum iine destek koyma ihtiyac kalmamaktadr. Pahal tehizat gerekmez. Kum ile soydun

37
silikat karm konvansiyonel tehizatlarla kolayca yaplabilir. CO2 kolayca temin edilebilir.
Gaz gnderme cihazlar ise pahal deillerdir.

Yntemin dezavantajlar ise yle sralanabilir: konvansiyonel ynteme nazaran daha
pahal bir yntemdir. Bu yntem iin hazrlanan kum karmn bekleme sresi ok daha
ksadr. Hazrlanm (sertletirilmi) kalplar normal atmosfer basncnda depolandklarnda,
24 saatte veya daha uzun bir srede bozulmaktadrlar. Bu yntemle hazrlanan kalp ve
maalarn dalabilme zellii dier yntemlere oranla olduka azdr.

CO2 yntemi ile kalp ve maa hazrlamada, kullanlan sodyum silikat (cam suyu)
viskoz bir sv olup kum taneleri arasna dzgn bir ekilde dalmas iyi bir kartrma ile
salanr. Sodyum silikat ile kaplanan kum tanecikleri akkan olmadklarndan kalp, ya kum
ynteminde olduu gibi, dvlerek hazrlanr. Bu safhadaki kalp veya maann mukavemeti
olduka dktr. Ancak bu kompakt kum-sodyum silikat karmndan CO2 gaz geirilerek
birka dakikada taneler arasnda kuvvetli bir ba meydana getirilir.

Sodyum silikatn jel tekili aadaki reaksiyona gre oluur:
Na
2
O.(x)SiO
2
+(x)H
2
O+CO
2

Na
2
CO
3
+SiO
2
.(x)H
2
O
Burada x=3.4 veya 5tir.

Reaksiyon rn sodyum karbonat ve hidrate silistir. Ayn tip ba karmn havada
bekletilmesiyle (havadaki CO2 ile reaksiyonun oluu) de tekil olur, ancak bunun iin ok
uzun sre gereklidir. CO2 ynteminde, kullanlan kum genellikle silika (silis) kumu olup AFS
55 ila 85 tane inceliinde olmaldr. Dier kumlar da (zirkon, olivin vb.) kullanlabilir. Kum
kuru olmal ve ierdii nem miktar maksimum %0.25 civarnda bulunmaldr. Ayrca kumun
temiz olmas ve mmkn olduu kadar CaCO3 iermemesi gerekir. Karm iin gerekli
sodyum silikat miktar, kumun tane incelii arttka (tane boyutu kldke) artar. rnein
AFS 55 inceliindeki bir kum iin yaklak %4.5 sodyum silikat gerekir.

Balayc olarak kullanlan sodyum silikat ise %7-28 (Na2O) %26-64 silis (SiO2) ve
%17-67 sudan mteekkildir. Genel olarak, sodyum silikat SiO2 / Na2O oranna (arlka)
gre seilir. En uygun silikatlarda zellikle maa yapmnda (1-2) ila (1.2-2) arasndadr.
Kalplama amacyla kullanlan sodyum silikatn zgl arl 40 B civarndadr. Ayrca
karma, zellikleri iyiletirme amac ile, dier baz ilaveler de yaplabilir. Bunlar ksaca
kaolen kili, alminyum oksit (Al2O3) ve ekerdir. Kil, kalp stabilitesini arttrr. Alminyum
oksit scak mukavemeti yksektir. eker ise dkmden sonra kalptaki kalc mukavemeti
azaltr ve dalabilme zelliini arttrr. (Bir baka deyimle kalp bozma kolaylar.)

Tipik karm:
Sodyum silikat,40Be .%3.3
Kaolen kili ..%1.7
Al
2
O
3
.%1.7
eker 40Be %2.0

CO2 ynteminde karmn hazrlanmasnda zel dikkat gerektii daha ncede
belirtilmiti. Kartrma sresi tplam 3 ila 5 dakikadr. Genellikle uygulanan kartrma ekli,
dier ilaveler ile kumu nce kartrmak, sonra sodyum silikat ilave ederek 1-2 dk.
kartrmaktr. Tipik kartrma evrimi aadaki gibi olmaldr:
Kuma eker ilavesi 1 dak. Kar.

38
Kaolen kili ve Al2O3 ilavesi 2 dak kar.
Sodyum silikat ilavesi 1 dak kar.

Sodyum silikat- kum karm maa kutusuna veya model etrafna skcea
yerletirildikten sonra, iinden hemen CO2 gaz geirilmelidir. Kk kalp veya maalarn
ok sayda retimi iin kullanlan makinalara ait bir rnek ekil 3 te verilmitir. Ancak kk
miktarlar veya iri boyutlar iin ok daha deiik gaz verme sistemleri mevcuttur. Gaz basnc
,kalp veya maann boyutuna gre (1.4-2.8 kg/cm2) arasnda deiir.ancak nemli olan gazn
kalp veya maadan geirilgii sredir.fazla gaz vermenin mukavemet zerinde olumsuz
etkileri vardr. Ayrca gaz verildikten sonra da kalp sertlemeye devam edecei iin fazla gaz
(CO2) vermekten hemen her zaman kanlmaldr. Yaklak deer olarak kg CO2 gaz 20
ila 45 kg kumu yerletirmek iin yeterli olmaktadr.

3.2. Kokil Kalba Dkm
Karmak biimli, boyut toleranslar dar ve ok sayda retilecek paralar iin tercih
edilir. Dklecek metalin gerektirdii refrakterlie sahip olmas gereken kalp malzemesi
olarak genellikle zel kalite dkme demir veya elik kullanlr. Dk scaklkta eriyen
metallerin dkm iin bronz da kullanlmaktadr. Kokil dkmde tek bir kalpla demir esasl
malzemelerden 3.000-10.000, alminyum gibi dk scaklkta eriyen malzemelerden ise
100.000e kadar para dklebilir.

Metal kalc kalba dkm ynteminde katlama srasndaki souma, kum kalplardan
daha hzl olduu iin i yap daha ince tanelidir. Boyut hassasiyeti 0,25 mm olup, para
yzeyleri temizleme ilemi gerektirmeyecek kadar yksek kalitelidir. Metal kalplarda
kullanlan maalar metal, kum veya aldan yaplabilir. Metal olmayan maalarn kullanlmas
halinde yntem yar kalc kalba dkm olarak adlandrlr. Kalp mrn arttrmak iin kalp
boluu refrakter malzemelerle kaplanr ve bu sayede parann kalptan karlmas da
kolaylar.

Kokil kalplar genellikle alp kapanan iki veya daha ok paradan oluur. Kalp
kapandktan sonra oluan bolua erimi metal dklr ve katlama beklendikten sonra kalp
alarak para karlr. Bu ilemler elle yaplabilecei gibi, bir tertibat yardmyla veya
mekanizasyona geilmesi halinde makinalar tarafndan da yaplabilir. Kalp retiminde kalp
boluu ve dier kanallar ilenerek alr. Kalp malzemesi geirgen olmadndan hava
kanallarnn da almas zorunludur. Kokil kalp tasarm byk deneyim ister. Metal
kalplarn cidar kalnlnn belirlenmesinde s girdi ve ktlarnn dikkate alnmas gerekir.
nk bu yntemlerin baars kalbn srekli alma scaklna baldr. Kalp cidar
kalnlklar genellikle 18-50 mm arasnda seilir. Gerektiinde kalp soutulabilir.

Kokil kalbn stnlkleri yle sralanabilir:
-nce taneli i yap sayesinde mekanik zellikleri daha iyidir.
-Hassas boyu toleranslar salanabilir.
-Karmak paralarn retimi mmkndr.
-Parann yzey kalitesi iyi olup, temizleme masraflar dktr.
-Seri retim iin ekonomik bir uygulamadr.

Yntemin sakncalar ise unlardr:
-Kokil kalp pahal olduundan yntem ancak seri retimde ekonomiktir.
-Bu yntemle her malzeme dklemez
-Sadece kk paralarn retimi iin uygundur.

39

Genellikle demir d metallerin dkmnde kullanlan kokil dkm yntemiyle
retilen paralara rnek olarak soutucu kompresr gvdeleri, hidrolik fren silindirleri, biyel
kollar, alminyum daktilo paralar ve mutfak eyalar gsterilebilir. Kalc kalplara bir dier
rnek de grafit kalplardr. Bu kalplar alminyum, magnezyum gibi alamlardan az sayda
para iin tercih edilirler. Dkm scakl arttka kalp mr azalr. Ancak ok abuk
andklarndan sadece zel uygulamalarda kullanlrlar.

3.3. Kpk Kalp Yntemi
Dkm parasnn dolu kalba dkm yntemi ile retimine karar verilmi ise retim
srasnda kullanlacak olan ekipmanlar, kalplar ve retim parametrelerin dikkatle belirlenmesi
arttr. zellikle kpk model kalitesi ki burada modellerde elde edilecek olan yzey ve genel
karakteristikler belirleyici unsurlardr, retim sonundaki dkm parasnn kalitesini
belirlemektedir. Kpk modellerin retiminde kullanlacak olan kalplarn basit veya
karmak olarak tasarm yaplm olabilir. Karmak bir dkm paras retimi yaplacak ise
kpk modelin kesitleri ayr ayr retilerek son aamada birletirilmekte ve nihai kpk
modelli oluturulmaktadr.

Prototip veya az sayda para retimi iin kpk bloklar kesilerek ileme yoluyla
modellerin retimi yaplabilir. Dolu kalba dkm yntemi u ilem basamaklarndan
olumaktadr;
a) Kpk tanelerin retimi,
b) Buhar vastasyla kpk tanelerin n iirilmesi,
c) n iirilmi kpk tanelerin kalplar iinde arzu edilen ekle getirilmesi,
d) Kpk model paralarn bir araya getirilerek yaptrlmas,
e) Kpk modelle ayn malzemeden imal edilmi olan yolluk ve besleyici sisteminin modelle
birletirmesi ile beraber dkm salkmn oluturulmas,
f) Kpkten yaplm olan dkm salkmn sv refrakterle kaplanmas ve kurutulmas,
g) Refrakterle kapl kpk dkm salkmn dkm derecesi iine yerletirilmesi ve balayc
iermeyen kumla dkm derecesin doldurulmas,
h) Ergimi metalin dkme hazrlanmas ve dkm ilemin gerekletirilmesi,
i) Dkm parasnn katlamasndan sonra kaplama refrakterin yzeyden uzaklatrlmas ve
parann temizlemesi.

4. Kalplama Sistemi
Kalp boluunun meydana getirilmesi iin kumdan kalp yapmna kalplama denir.
Kalplama sistemini oluturan unsurlarn banda maalar, yolluk sistemi, besleyici ve
kclar gelir.

4.1. Maalar
Dkm paralarn bo kmas istenen ksmlarna konulan ve zel ekilde hazrlanm
ll kum ktlelerine maa denir. Kalplamada kum maalarn kullanm alannn olduka
geni olmasna ramen madenden yaplan malarda vardr. Madeni maalar genellikle kokil
kalplarda kullanlr. Maalar dkm parada makine iiliini azaltrlar. Konstrksiyon
bakmndan farkl kesitlerdeki soumalar dengeleyerek dkm paraya salamlk
kazandrrlar. Kalplama iiliini kolaylatrrlar. Maalardan istenen zellikler ksaca
yledir:
* Dayankl olmaldrlar
* Gaz geirgen olmaldrlar
* Isya dayankl olmaldrlar

40
* Esneyebilmelidirler
* Nem almamaldrlar
* Dkmden sonra kolayca boalabilmelidirler

4.2. Yolluk Sistemi
Ergiyik madenin kalp boluuna gidiini salayan kanallarn toplamna yolluk sistemi
denir. Yolluk sistemleri dklen parann biim ve boyutlar ile alamna gre eitli
ekillerde olurlar. Bir yolluk 4 blmden meydana gelir. Bunlar hava, gidici, curufluk (veya
yatay kanal) ve memedir. Yolluk sisteminin grevleri unlardr:
* Kalbn tam ve kusursuz olarak doldurulmasn salamak
* Curuf, oksit ve pisliklerin kalp ierisine srklenmesini nlemek
* Madenin aknda arpma ve alkantlar meydana getirmemek
* Madenin ak hzn ayarlamak
* Souma ve katlamann dengeli bir biimde olmasn salamak
* Hava ve dier gazlarn kalp ierisine srklenip sv metalle temasn engellemek
* kalp iiliini arttrmamak
* Maden kaybn en aza indirmemek
* Ar s kaybna neden olmamak

4.3. Besleyici
Kalba dklen maden ve alamlar souyup katlarken hacimleri klr. Bunun
sonucu olarak knt ad verilen boluklar oluur. kntler hatal dkmlere sebep olur.
kntsz dkm para elde etmek iin kalbn uygun yerlerine besleyici ad verilen ergiyik
maden ktleleri balanr. Hacim klmesinden meydana gelen kntler besleyiciden gelen
ergiyik madenle beslenirler. Besleyiciler ok defa knty nlemez ancak para dna
karrlar. knt besleyicide oluur.

4.4. kc
Dkm srasnda kalp gazlarnn kalptan dar kmas iin alan kanallara kc
denir. Kalp gazlar kalp boluundaki hava ile dkm srasnda meydana gelen su buhar ve
dier gazlarn karmdr. Kalp sv madenle dolarken, kalp gazlar giderek klen kalp
boluuna skrlar. Kalp ierisinde bir basn meydana getirirler. Bu basn ve kalptan
kmayp ieride kalan gazlar, eitli dkm hatalarna sebep olabilir. Skan gazlar, kalp
kumunun gzenekleri ve i delikleri ile kalp boluunu terk ederler. Ancak yeterli olmad
zaman uygun yerlere alacak kclardan yararlanlr.

5. Dkm Hatalar
Btn imalat usullerinde olduu gibi dkmde de baz hatalar meydana gelmektedir.
Hata oran para boyutu ve biimi, malzeme ve dkm uygulamalarna bal olarak %30 a
kadar varabilir. retimin deiik aamalarnda ortaya kan dkm hatalar aada belirtilen
olaylardan biri veya birkandaki yanllklardan kaynaklanmaktadr.
* Para tasarm
* Model tasarm ve retimi
* Kalp tasarm, malzemeleri ve kalplama ilemi
* Dkm ilemi
* Malzeme seimi
* Bitirme ilemleri

Dkm yntemiyle retilen paralarda rastlanan kusurlar unlardr:

41
* ekme Boluklar, katlama srasnda sv metal ile beslenemeyen kaln kesitlerde oluan
ve genellikle cidarlar przl olan boluklardr.
* Gaz Boluklar, kalp boluunda var olan veya sv metalde znm gazlarn metali ve
kalb terk edememesi sonucu oluur. ekme boluklarndan fark cidarlarnn dzgn
oluudur.

Bunlarn dnda karlalan dier hatalar; kayma, apak, souk birleme, sramalar, eksik
dkm, ime, metal penetrasyonu (szma), kalp genlemesi, segregasyon (kimyasal bileim),
pislikler, maa yzmesi, szdrma, atlaklar ve arplmalardr.

6. llecek Byklkler
Deney srasnda sv metal scakl ve dk sresi ve boyutsal kararllk llecek
byklklerdir. Sv metal scaklnn llmesi iin daldrma prometre, dk sresinin
llmesi iin ise kronometre kullanlacaktr. Ayrca dkm parann eksiksiz retilebilmesi
iin gerekli yolluk ve besleyici hesaplar belirlenecektir.

7. stenenler
ekli verilen modelin yolluk sisteminin tasarlanmas
Muhtemel dkm hatalarnn belirlenmesi

8. Kaynaklar
8.1. Dkm teknolojisi I, Do. Dr. Ergin N. AVUOLU
8.2. Genel dkmclk bilgisi Cilt 1 ve 2, Sabri FDANER, Sleyman ELK, Halil
DOMU
8.3. Malzeme Bilgisi, Prof. Dr. Temel SAVAKAN

42
2.6 ISI DETRCLER DENEY

Deney ierii:

Ama

1. Genel bilgiler
Tanm ve s deitiricilerin snflandrmas

2. Is deitiricilerin sl analizi

3. Ortalama logaritmik scaklk fark metodu
3.1. Is tanm katsaylarnn hesab
3.2. Boru iinden akta s tanm katsaysnn hesab
3.3. E merkezli borular arasndan akta s tanm katsaysnn hesab

4. Etkenlik(c)NTU metodu

5. Genel Deerlendirme ve Sonu
6. Deneyin yapl
7. Deney raporunun hazrlan

8. Kaynaklar

9. Ekler
Ek 1. Tablo 2. Suyun zellikleri
Ek 2. rnek hesaplama
Ek 3. Hesap Tablosu

43
Ama:
- Is deitiricilerin genel tantm.
- Tek geili, i-ie borulu s deitiricinin, paralel ve ters ynl ak halinde analitik
ve deneysel olarak incelenmesi, sl analizinin yaplmas.

1. Genel bilgiler:
Deiik amalar iin farkl scaklklardaki akkanlar arasndaki s geiini salayan
cihazlara s deitirici veya s eanjr ad verilir. Akkanlar kat bir cidar ile birbirinden
ayrld gibi akkanlarn kart karml s deitiricileri de mevcuttur. Is, scak
akkandan souk akkana tanm ve iletim ve iletim yoluyla transfer edilir. Baz s
deitiricilerde, rnein soutma kulelerinde, souk akkan scak akkan ile temas
halindedir ve bu durumda s, tanm ve buharlama ile transfer edilir.
Is deitiricileri; her trl stma, soutma ve iklimlendirme tesisleri, termik
santrallar, kimyasal ilemler, atk snn geri kazanlmas gibi birok endstri alannda
kullanlmaktadr. Is deitiriciler kullanldklar yerlere gre deiik isimler alrlar. rnein
termik santralde scak duman gazlar ve alev radyasyonu ile buharn stld cihaza buhar
kazan ad verilir. Yine termik santralde trbinden kan buhar veya soutma makinasnda
kompresrden kan kzgn buhar youturmak iin kullanlan s deitiriciye youturucu
veya kondenser denir. Souk hava depolarnda ve pencere tipi klimalarda kullanlan soutucu
akkann buharlaarak s ald s deitiricilerine buharlatrc veya evaporatr ismi verilir.
Youma ve buharlama gibi faz deiiminin gerekletii s deitiricilerde o akkann
scakl faz deiimi esnasnda sabit kalr. Tatlarda, motorda snan suyu hava ile soutmak
iin kullanlan s deitiriciye de radyatr denilmektedir.
Is deitiricide ama scak ve souk akkan arasnda mmkn olan maksimum s
transferinin gerekletirilmesidir. Bunun iin termodinamik ve s transfer kanunlar
kullanlarak tasarm yaplr.
Is deitiricileri, ounlukla konstrksiyon tiplerine ve ak dzenlemelerine gre
snflandrlrlar [2]. Bu deneyde temel bir s deitirici olan i-ie e eksenli borulu (veya ift
borulu) s deitirici incelenecektir (ekil 1). ekil 1adaki paralel akl dzenlemede, scak
ve souk akkanlar s deistircinin ayn ucundan girerler, ayn dorultuda akarlar ve dier
ucundan karlar. ekil 1bdeki ters akl dzenlemede ise scak ve souk akkanlar s
deitiricinin ters ularndan girerler, ters dorultuda akarlar ve ters ulardan karlar.
ekil 2de gsterilen gvde-borulu s deitiricide ok sayda boru bir gvde iinden
dolatrlmaktadr. Endstride ok yaygn olarak kullanlan bu tip s deitiricide
akkanlardan biri borular iinden akarken dieride borularn dndan yani gvde iinde akar.
Gvde tarafndaki akkanda s tanm katsaysn arttrmak iin artma levhalar konarak
apraz ak ve trblans oluturulur. Gvde says ve boru gei saysna bal olarak bir
gvde iki boru geisli, iki gvde drt boru geili gibi konstrksiyonlar mevcuttur.
ekil 3ada kanatl borulu s deitirici grlmektedir. Kanatlar s geiini artrmak
iin kullanlrlar ve akkanlardan birinin gaz olmas durumunda zellikle gaz tarafna
yerlestirilirler. Kanatlarla geniletilmi yzeylerin bulunduu bu tip s deitiricilerine genel
olarak kompakt s deistircileri de denir. Burada ama birim s deitirici hacmi bana s
gei yzeyinin arttrlmasdr. Ayrca ak dzenlemelerine bal olarakta apraz (dik),
paralel ve ters akl olarak dizaynlar vardr.
ekil (3 b, c, d) de ise s deitiricilerinin eitli uygulama rnekleri bulunmaktadr;
srasyla araba radyatr, panel radyatr ve plakal s eanjrleri.
Is degistiricilerin tasarm, sl ve ekonomik analizi, boyutlandrlmas, kapasitenin
belirlenmesi, basn dmnn hesaplanmas; amaca uygun ekilde akkanlar mekanii,
termodinamik ve s transferi kanunlar kullanlarak yaplr. Detayl bilgi birok s transferi
kitabnda ve Kaynaklar blmnde verilen kitaplarda mevcuttur.

44

ekil 3 a. Kanatl-borulu s deitirici

ekil 2. Gvde- borulu s deitiricisi
b) bir gvde gei ve bir boru gei
a) bir gvde gei ve bir boru geili, apraz-ters ak alma dzenlemesi
c) iki gvde gei ve drt boru gei
borular
gvde
ak
ynlendirici
levhalar
gvde girii
gvde k
boru k
boru girii
boru k
boru girii
gvde k
gvde girii
boru k
boru girii
gvde girii
gvde k
scak akkan
souk akkan
scak
ak
k
an
s
o
u
k
a
k
k
a
n
scak
akkan
girii
scak
akkan
k
souk akkan
girii
souk
akkan
k
scak
akkan
girii
scak
akkan
k
souk
akkan
girii
souk akkan
k
a) Paralel ak b) Ters ak
ekil 1. -ie borulu s deitirici
x x
T T
a) iki akkanda karmyor
boru iinden
karmayan ak
apraz
karmayan
ak
apraz
karan
ak
boru iinden
karmayan ak
b) Akkanlardan biri karyor
dieri karmyor

45

ekil 3b. Araba radyatr ekil 3c. Panel radyatr

ekil 3d. Plakal eanjrler

46
2. Is deitiricilerin sl analizi:
ekil 1 ve 4te emas gsterilen paralel akl i-ie borulu s deitiriciyi gznne
alalm. Bu s deitirici ie-ie e eksenli olarak yerletirilmi iki borudan oluur. Scak
akkan iteki borudan akmaktadr. Souk akkan ise d boru ile i boru arasndaki eksenel
boluktan paralel olarak akmaktadr. Dtaki borunun etraf izole edilmitir ve bylece
evreye s kayb olmad kabul edilebilir. Ak boyunca scak akkandan souk akkana
dogru bir s geii olacaktr. Scak akkann sourken verdii sy, souk akkan alacak ve
snacaktr. Bylece ak boyunca, ekil 4de gsterildigi gibi scak akkann scakl
derken, souk akkann scakl artacaktr. Ak boyunca akkanlarn ortalama
scaklklar arasnda srekli olarak AT kadar bir fark olacaktr. Scak akkann verdii sy,
Q, souk akkan alacaktr. Buna gre termodinamiin birinci kanunundan faydalanarak tm
s deitirici iin, evreye s kayb yoksa ve potansiyel ve kinetik enerjideki deiimler
ihmal edilerek aadaki toplam enerji dengesini yazabiliriz:

( )
c g
h h m Q
1 1 1 1
= scak akkann s kayb (1)
( )
g c
h h m Q
2 2 2 2
= souk akkann s kazanc (2)

Burada 1 indisi iteki borudan akan scak akkan, 2 indisi dtaki borudan akan souk
akkan gstermektedir. Ayrca g ve indisleri ise srasyla akkanlarn s deitiriciye
giri ve k noktalarn sembolize etmektedir. Q [W] toplam s geii,
1
m ve
2
m [kg/s]
scak ve souk akkanlarn ktlesel debileridir. Ayrca h
g
ve h
[J/kg] akkanlarn giri ve

ktaki entalpi deerlerini gstermektedir. Akkanlarda bir faz deiimi yoksa ve zgl sy
sabit kabul ederek bu eitlikleri aadaki ekilde yazmak mmkndr:

( )
c g p
T T c m Q
1 1 1 1 1
= scak akkann s kayb (3)
( )
g c p
T T c m Q
2 2 2 2 2
= souk akkann s kazanc (4)

Enerji korunumuna gre, bu s deerlerinin mkemmel yaltlm bir s deitiricide birbirine
eit olmas ( Q Q Q = =
2 1
) gerekir. Burada, c
p
[J/kg-
o
C] akkann zgl ssn ve T
g
ve T

[
o
C] akkann s deitiriciye giri ve k scaklklarn gstermektedir. Burada zgl s
scakln bir fonksiyonudur ve pratik hesaplamalarda o akn giri ve k scaklklarnn
aritmetik ortalamasnda deerlendirilir. zgl snn scakla gre deiimi o akkan iin
deneysel olarak hazrlanm tablolardan alnr. rnek olarak suyun zgl ssnn scaklkla
deiimi Ek 1de verilmitir.

Is deitiricilerinin sl analizinde yaygn olarak kullanlan iki method bulunmaktadr:
- ortalama logaritmik scaklk fark metodu
- etkenlik-NTU metodu ( c - NTU metodu )
Bu metodlar aada srasyla incelenmitir.

47

lmler T
1g
[
o
C] T
1
[
o
C] Q
1
[m
3
/h] T
2g
[
o
C] T
2
[
o
C] Q
2
[lt/h]
1
2
3
4
5
6
7
8
p
a
r
a
l
e
l

a
k
t
e
r
s

a
k
Scak su Souk su
Vana
D
i
d
i
D
d
d
d
L
Kombiden
scak su
ebekeden
souk su
Scak su
T
1g
m
1
T
1
T
2
Souk su
T
2g
m
2
izolasyon tabakas
Vana
Debi ler
Paralel ak
Ters ak
T
1g
Scak su
T
1
T
2g
T
2
Souk su
Souk su
T
1g
T
1
T
2g
T
2
T
2
T
x
x
Scak su
T
1
Scaklk lm
cihaz
Scaklk lm
cihaz
ekil 4. -ie borulu s deitirici deneyi emas ve paralel ve ters akta akkan scaklklarnn deiimi
T
1
T
2
Debi ler
Ayn ynl
ak
Ters ynl
ak
Boyutlar boru D boru
R 1/2" [DN 15] R 1 1/2" [DN 40]
ap [m] 0.0168 0.0426
D ap [m] 0.0215 0.0484
Uzunluk [m] 1.2 1.2
Malzeme elik (%0.5 C) elik (%0.5 C)
k [W/m
o
C] 54 54

48
3. Ortalama logaritmik scaklk fark metodu:
Scak akkan ile souk akkan arasndaki termodinamiksel olarak yukarda
hesaplanan bu s transferinin, Q, geometrik olarak belirlenen ller iinde gerekleip
gerekleemeyeceini s transferi kanunlar belirler. Mevcut geometri iin, scak ve souk
aklar arasndaki bu s geii ekil 5de gsterildii gibi srasyla aadaki
mekanizmayla oluur:
- Konveksiyon (Tanm): ncelikle; iteki
borudaki scak akkan ile i boru yzeyi
arasnda tanm yoluyla olan s transferi
gerekleir. Akkan ile kat yzey
arasndaki bu tanm s geii
Newtonun souma kanunu kullanlarak
hesaplanr.
- Kondksiyon (letim): Ardndan; s,
iteki borunun cidar kalnl zerinden
iletimle (Fourier kanunu) i borunun d
yzeyine iletilecektir.
- Konveksiyon (Tanm): Son olarak; s,
i-boru d yzeyinden souk akkana
tanm yoluyla geecektir. Akkan ile
kat yzey arasnda gerekleen bu s
tanm yine Newtonun souma kanunu
kullanlarak hesaplanr.
Bu s gei mekanizmalar ile ilgili daha
fazla bilgi s transferi kitaplarnda
mevcuttur [1,2,3].
Scak akkan ile souk akkan
arasndaki toplam s geii,
termodinamik kanunlar (enerjinin
korunumu) kullanlarak denklem 3 ve
4de Q
1
ve Q
2
eklinde ifade edilmiti.
Bu ifadeler geometri ile ilgili bir
byklk iermemektedir. Bu s
transferinin gerekleebilmesi iin
gerekli geometrik boyutlar ancak s
transferi kanunlar kullanlarak
belirlenebilir.
Is transferi kanunlar kullanlarak; scak akkan ile souk akkan arasndaki toplam
s geii aadaki ekilde hesaplanabilir:
ln 3
T KA Q A = (5)
Bu s deerlerinin mkemmel yaltlm bir s deitiricide kullanlan korelasyonlarn
doruluuna bal olarak birbirine eit olmas ( Q Q Q Q = = =
3 2 1
) gerekir. Bu denklemde
K[W/m
2
-
o
C] toplam s gei katsays, A[m
2
] toplam s gei alan ve AT
ln
[
o
C] logaritmik
scaklk farkn ifade etmektedir. Burada, KA, scak akkan ile souk akkan arasndak tm
sl direnlerin toplam olarak ekil 5de gsterildii gibi aadaki denklem ile hesaplanr:
d
d
fd
cidar
i
fi
i
R
A
R
R
A
R
R
KA
+ + + + =
1
;
d d d
fd
b
i d
i
fi
i i
A h A
R
L k
d d
A
R
A h KA
1
2
) / ln( 1 1
+ + + + =
t
(6)
Denklemdeki R
i
ve R
d
[
o
C/W] srasyla i ve d aktaki sl tanm direnleridir. R
cidar
ise i
borunun et kalnlnn oluturduu sl iletim direcisidir. Denklemde belirtilen h
i
ve h
d

[W/m
2
-
o
C] ise yine srasyla i ve d aktaki s tanm katsaylardr. k
b
[W/m-
o
C] iteki

49
boru malzemesinin s iletim katsays, A
i
= td
i
L ve A
d
= td
d
L iteki borunun i ve d yzey
alanlardr. Burada R
f
kirlilik faktrdr ve zamanla ak yzeylerinde oluan kirelenmeler
sonucu dikkate alnmas gereken bir sl direntir. Kullanlan deney tesisat iin bu kirlilik sl
diren deeri ihmal edilebilir.
Bu denklemlerden grld gibi, akkanlar arasndaki s geiini arttrmak iin
toplam s gei katsays, KA, veya logaritmik scaklk fark, AT
ln
, arttrlmaldr. ou
zaman AT
ln
uygulama yerindeki artlar tarafndan belirlidir. Toplam s gei katsaysn
arttrmak iinde ya s gei katsaylar yada s gei alannn arttrlmas gerekir. Is gei
alan yzeye yerletirilen kanatlar vastasyla arttrlabilir ve ok yaygn olarak
uygulanmaktadr. Bu yzey geniletmesi ayn zamanda ak dzenleyerek tanmla s
geiininde artmasn salayabilir. Is iletim katsays yksek olan malzemelerin kullanm da
s geiini arttracaktr. Ayrca, akn trblansl blgede olmas da s tanm katsaysn,
dolaysyla da s geiini artracak ynde etki eder.
Logaritmik scaklk fark aadaki denklem ile hesaplanr:
) / ln(
2 1
2 1
ln
T T
T T
T
A A
A A
= A (7)
Burada; AT
1
=(T
1g
T
2g
) (8) girite, scak ve souk akkanlar arasndaki scaklk fark
AT
2
=(T
1
T
2
) (9) kta, scak ve souk akkanlar arasndaki scaklk fark
denklemleriyle hesaplanr.

3.1. Is tanm katsaylarnn hesab: (h
i
, h
d
)
teki borudan (i ak) ve borular arasndaki ak iin (d ak), s tanm katsaylar
(h
i
ve h
d
) akn laminer veya trblansl blgede olmasna bal olarak hesaplanr. Ak kesiti
ve ak artlar farkl olduundan hesaplama farkl denklemler kullanlarak yaplr. Aada
srasyla hesaplama iin gerekli denklemler verilmitir.

3.2. Boru iinden akta s tanm katsaysnn hesab: (h
i
)
ncelikle, i borudaki ak gznne alalm. Re says hesaplanarak akn laminer
veya trblansl blgede olduu belirlenir.
1
1 1
1
Re
v
h
D u
= (10)
Burada u
1
[m/s] ak kesiti iindeki ortalama hzdr. Ortalama hz, ktlesel debi ( m [kg/s])
veya hacimsel debi ( Q
[m
3
/s]) cinsinden
1 1 1 1 1 1
u A Q m = =

(10a)
denklemi kullanlarak hesaplanabilir. A
1
ak alan ise
A
1
=td
i
2
/4 (10b)
olacaktr. Hidrolik ap ise,
ic
ic
ic
d
d
d
= = = =
t
t 4 / 4
C
4A
cevresi kesitinin akis
kesiti akis x 4
D
2
h1
(11)
denkleminden hesaplanr ve boru iinden ak iin i apa eittir.
Suya ait fiziksel zellikler, {c
p
[J/kg
o
C], [kg/m
3
], k[W/m
o
C], v[m
2
/s], Pr says}
ortalama akkan scaklnda,
2 / ) (
1 1 1 c g ort
T T T + = (11a)

50
tablolardan okunabilir. Doymu suyun sv zellikleri Ekte verilen tablo kullanlarak
bulunabilir. Boru iinden ak iin, Re says 2300 den kk ise ak laminer blgede,
bykse trblansl blgede olacaktr.
2300 Re < Laminer ak (11b)
2300 Re > Trblansl ak

Laminer ak ( 2300 Re < ) olmas durumunda, boru i yzey scaklnn sabit olduu
kabul edilirse, hidrodinamik ve sl olarak tam gelimi ak iin Nusselt says
3.66
k
D h
Nu
i
h1 i
i
= = (12)
eklindedir. Buradaki; k
i
iteki borudan akan suyun s iletim katsaysdr. Bu denklemden h
i

hesaplanr.

Trblansl ak ( 2300 Re > ) blgesinde ise Nu says aadaki denklemden
hesaplanabilir.
3 . 0 8 . 0
i
hi i
i
Pr Re 023 . 0
k
D h
Nu = = (13)
Buradaki; k
i
iteki borudan akan suyun s iletim katsaysdr. Bu denklemden h
i
hesaplanr.

3.3. E merkezli borular arasndan akta (d ak) s tanm katsaysnn hesab: (h
d
)
Dtaki borudaki s tanm katsaysnn hesab iin ncelikle hidrolik ap
hesaplayalm.
( )
( )
dis ic
dis ic
dis ic
d D
d D
d D
=
+
= =
t
t 4 / 4
C
4A
D
2 2
h2
(14)
Buna bal olarak
2
2 2
2
Re
v
h
D u
= (14a)
denkleminden Re says hesaplanr. Burada, u
2
ortalama hz, yine debi denkleminden
2 2 2 2 2 2
u A Q m = =

(14b)
hesaplanabilir. A
2
ak alan ise
( )
4
A
2 2
2
dis ic
d D
=
t
(14c)
olacaktr. Souk suyun fiziksel zellikleride yine souk su iin ortalama su scakl
2
2 2
2
c g
ort
T T
T

= (14d)
kullanlarak ekteki tablodan baklabilir. Bu e eksenli borular arasndaki akta kritik Re says
yine 2300 olarak deerledirilebilir. Yani
2300 Re < Laminer ak (14e)
2300 Re > Trblansl ak

Laminer ak ( 2300 Re < ): blgesinde, d
d
/D
i
oranna bal olarak, ortak eksenli
borular arasndaki laminer ak iin verilen aadaki Tablo 1den Nu
d
says tesbit edilir.
Burada kullanlacak deer birinci kolondaki deerler olacaktr. nk s deitiricinin d
yzeyi yaltlmtr ve i yzeyde uniform scaklk kabulu yaplabilir. Aadaki Nu says
denkleminden

51
d
h2 d
d
k
D h
Nu = (14f)
h
d
hesaplanr. Buradaki; k
d
d aktaki suyun s iletim katsaysdr.

Trblansl ak ( 2300 Re > ): blgesinde ise Nu says aadaki denklemden
bulunur:
4 . 0 8 . 0
d
h2 d
d
Pr Re 023 . 0
k
D h
Nu = = (15)
Buradaki; k
d
d aktaki suyun s iletim katsaysdr. Bu denklemden h
d
hesaplanr.

4. Etkenlik (c)-NTU metodu:
Bir s deitiricide akkanlarn sadece giri scaklklar biliniyorsa; c-NTU yntemi,
sl analizde kullanlan faydal bir yntemdir. Aada ksaca aklanmtr.
Bir s deitiricinin etkenlii, c, o s deitiricide pratikte gerekleen s geiinin,
teorik olarak olabilecek en yksek s geiine oran olarak tarif edilir. Maksimum s geii
paralel ak iin ancak scak ve souk akkanlarn ktaki scaklklarnn birbirine eit
olmas ile mmkndr. Burada, akkanlarn sl kapasite debisi: C ;
p
c m C = (
p1 1 1
c m C = ) (
p2 2 2
c m C = ) (16a)
olarak tanmlanr. Bu durumda s deitiricinin etkenlii
( )
( )
( )
( )
( )
g g
g c
g g
c g
g g
T T
T T C
T T
T T C
T T
Q
Q
Q

= =
2 1 min
2 2 2
2 1 min
1 1 1
2 1 min max
C C C
c (16b)
eklinde tarif edilir. Denklem 16da sl kapasite debisi kk olan akkan kullanlmtr.
Etkenlik boyutsuz bir byklktr ve 1 0 s s c arasnda deiir. Eer bir s
deitiricinin etkenlii ve souk ve scak akkanlarn giri scaklklar biliniyorsa, s
deitiricide transfer edilebilecek gerek s aadaki bantdan kolaylkla hesaplanabilir.
( )
g g
T T Q

=
2 1 min
C c (16c)
Bu bakmdan etkenlik kullanm byk kolaylk ve fayda salar.

Ayrca, s deitiricileri iin etkenlik aadaki bantda yazld gibi NTU, C
min
ve
C
max
saylarnn bir fonksiyonu olarak tesbit edilmitir.
|
|
.
|
\
|
=
max
min
C
C
, NTU f c (17a)
Tablo 1. Bir yzeyi yaltlm dieri sabit scaklkta olan ortak merkezli borular
arasndaki halkasal blgede tam gelimi laminer ak iin Nusselt says
yzeyde niform scaklk,
d yzey yaltlm
D yzeyde niform scaklk, i
yzey yaltlm
Nu
d_d
Nu
D_i
d
d
/D
i
(i borunun d apnda) (d borunun i apnda)
0.00 - 3.66
0.05 17.46 4.06
0.10 11.56 4.11
0.25 7.37 4.23
0.50 5.74 4.43
1.00 4.86 4.86
D
i
d
d

52
Burada C
min
/ C
max
oran scak ve souk akkanlarn sl kapasite debilerinin orandr. NTU
ise gei birimi saysdr ve s deitirici hesaplarnda yaygn olarak kullanlr. NTU
aadaki bantyla tanmlanan boyutsuz bir parametredir:
min
C
KA
= NTU (17b)

Paralel ak iin ( )
max min
C / C , NTU f = c denklemi aadaki ekildedir ve grafiksel
olarak ekil 6da gsterilmitir.

r
r
C 1
)} C exp{-NTU(1 - 1
+
+
= c
r
r
C 1
)} C (1 - ln{1
+
+
=
c
NTU (18)

max p
min p
max
min
r
) c m (
) c m (
C
C
C
= = (19)

Ters ak iin ise ( )
max min
C / C , NTU f = c denklemleri

)} C exp{-NTU(1 C 1
)} C exp{-NTU(1 - 1
r r
r

= c
|
|
.
|
\
|
=
1 C
1
ln
1 C
1
r r
c
c
NTU (C
r
<1) (20)

NTU 1
NTU
+
= c
c
c
=
1
NTU (C
r
=1) (21)

eklindedir. Bu denklemler ekil 6da grafik halinde gsterilmitir.

0.0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
1.0
0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 3.5 4.0 4.5 5.0
NTU
c
Cr=0.00
Cr=0.25
Cr=0.50
Cr=0.75
Cr=1.00
0.0
0.1
0.2
0.3
0.4
0.5
0.6
0.7
0.8
0.9
1.0
0.0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0 3.5 4.0 4.5 5.0
NTU
c
Cr=0.00
Cr=0.25
Cr=0.50
Cr=0.75
Cr=1.00
a) paralel ak b) ters ak
ekil 6. -ie iki borulu s deitiricisinin etkenlii

53
5. Genel Deerlendirme ve Sonu:
Bu sl analiz sonucunda i-ie borulu s deitiricide belirlenen ak sartlar ve
geometrik ller iin toplam s geii ve s deitiricinin etkenlii bulunur. Ardndan
gerekte yaplan deneyden elde edilen veriler iin de gerekli hesaplar yaplarak, teorik ve
deneysel sonular karlatrlr. Bylece s deitiricinin sl analizi teorik ve deneysel olarak
yaplm olur.

6. Deneyin yapl:
Scak ve souk su giri vanalar alarak debiler ayarlanr ve suyun giri ve k
scaklklar sabitleninceye kadar sistemin srekli rejime girmesi iin beklenir. Su debileri ve
giri ve k scaklklar okunur. Debi deerleri deitirilerek ayn deney verileri toplam
defa alnr.

7. Deney raporunun hazrlan:
Yaplan lmler iin tm teorik hesaplar detayl olarak yaplacak ve sonular tablo
halinde Deneysel ve teorik hesaplar karlatrlarak yorumlanacaktr.

Hesaplamalar iin aadaki sra takip edilebilir:
1. llen giri ve k scaklklarnn ortalama deerlerinde scak ve souk su iin
zellikler Tablo 2den belirlenir. (En yakn deer alnabilir veya interpolasyon
yaplabilir.)
2. llen debi deerleri ktlesel debiye (kg/s) dntrlr. ve d ak alanlar
hesaplanr. Buna gre i ve d ak iin debi denklemi yardmyla ortalama hzlar
hesaplanr.
3. 3 ve 4 nolu denklemlerden gerekleen s transferi hesaplanr. ki deer arasndaki
farkn sebepleri tartlr.
4. Daha sonra s transfer kanunlar kullanlarak denklem 5den (
ln 3
T KA Q A = ) ssnn
hesaplamas yaplr. Bunun iin aadaki sra takip edilir:
4.1. borudaki s tanm katsays Blm 3.2de anlatld gibi hesaplanr.
4.2. D borudaki s tanm katsays Blm 3.3de anlatld gibi hesaplanr.
4.3. Ardndan, s deitiricinin toplam s gei katsays denklem 6dan hesaplanr.
4.4. Logaritmik scaklk fark denklem 7,8,9dan hesaplanr.
4.5. Scak ve souk su arasndaki s geii denklem 5 kullanlarak hesaplanr ve denklem
3 ve 4den elde edilen deerler ile karlatrlr.
5. Is deitiricinin etkenlii hesaplanr ve , c-NTU ynteminin uygulamas yaplr.
6. Is transfer miktar ve etkenlik deerleri paralel ve ters ak iin karlatrlrarak
yorumlanr.
7. Bu hesaplar lmlerden bir tanesi iin detayl olarak yaplp, dier lmler iin
sadece sonular tablo halinde gsterilecektir.

8. Kaynaklar:
1. Incropera, F. P., and DeWitt, D. P., Is ve Ktle Geiinin Temelleri, (evirenler:
Taner Derbentli ve dierleri) Literatr Yaynlar, stanbul, 2001
2. Genceli, O. F., Is Deitiricileri, Birsen Yaynevi, stanbul, 1999
3. Dasz, A. K., Is Deitiricileri, .T.. Yayn No: 1311, stanbul, 1985

54
9. Ekler:

Ek 1. Tablo 2. Suyun zellikleri (Atmosfer basncnda)

Scaklk Younluk zgl s
Is iletim
katsays
Dinamik
viskozite
Kinematik
viskozite
Prandtl
says
T [
o
C] [kg/m
3
]
c
p
[J/kg
o
C]
k [W/m
o
C] [kg/ms] v =/ [m
2
/s]
Pr
0 999.8 4217 0.561 1.792 1.792 13.5
5 999.9 4205 0.571 1.519 1.519 11.2
10 999.7 4194 0.580 1.307 1.307 9.45
15 999.1 4186 0.589 1.138 1.139 8.09
20 998.0 4182 0.598 1.002 1.004 7.01
25 997.0 4180 0.607 0.891 0.894 6.14
30 996.0 4178 0.615 0.798 0.801 5.42
35 994.0 4178 0.623 0.720 0.724 4.83
40 992.1 4179 0.631 0.653 0.658 4.32
45 990.1 4180 0.637 0.596 0.602 3.91
50 988.1 4181 0.644 0.547 0.554 3.55
55 985.2 4183 0.649 0.504 0.512 3.25
60 983.3 4185 0.654 0.467 0.475 2.99
65 980.4 4187 0.659 0.433 0.442 2.75
70 977.5 4190 0.663 0.404 0.413 2.55
75 974.7 4193 0.667 0.378 0.388 2.38
80 971.8 4197 0.670 0.355 0.365 2.22
85 968.1 4201 0.673 0.333 0.344 2.08
90 965.3 4206 0.675 0.315 0.326 1.96
95 961.5 4212 0.677 0.297 0.309 1.85
100 957.9 4217 0.679 0.282 0.294 1.75
x 10
-3
x 10
-6
x 10
-3
x 10
-6
x 10
-3
x 10
-6
x 10
-3
x 10
-6
x 10
-3
x 10
-6
x 10
-3
x 10
-6
x 10
-3
x 10
-6
x 10
-3
x 10
-6
x 10
-3
x 10
-6
x 10
-3
x 10
-6
x 10
-3
x 10
-6
x 10
-3
x 10
-6
x 10
-3
x 10
-6
x 10
-3
x 10
-6
x 10
-3
x 10
-6
x 10
-3
x 10
-6
x 10
-3
x 10
-6
x 10
-3
x 10
-6
x 10
-3
x 10
-6
x 10
-3
x 10
-6
x 10
-3
x 10
-6
55
Ek 2. rnek hesaplama
Bu rnek sadece takip edilecek admlar ksmi olarak aklamak iin hazrlanmtr.
Okunan lm deerleri aadaki tablodaki gibi belirlenmitir.
- 1. ncelikle, scak ve souk su iin ortalama scaklklar hesaplanr ve hesaplanan
ortalama scaklktaki zelikler tablodan tesbit edilir.
Scak su iin:
C
T T
T
o c g
ort
8 . 44
2
3 . 42 3 . 47
2
1 1
1
= = =
Yaklak 45
o
C kullanlarak tablodan
3
1
/ 1 . 990 m kg =
C kg
J
c
o p
= 4180
1
C m
W
k
o
= 637 . 0
1
s m / 10 602 . 0
2 6
1

= v
91 . 3 Pr
1
=
Souk su iin:
C
T T
T
o c g
ort
5 . 18
2
9 . 21 1 . 15
2
2 2
2
= = =
Yaklak 20
o
C kullanlarak tablodan
3
2
/ 0 . 998 m kg =
C kg
J
c
o p
= 4182
2
C m
W
k
o
= 598 . 0
2
s m / 10 004 . 1
2 6
2

= v
01 . 7 Pr
2
=
- 2. lemlere balamadan nce okunan debilerin birimlerinin denklemlerde kullanlacak
uygun birimlere dntrlmesi gerekir.
Scak su iin okunan hacimsel debi deeri
h
m
Q
3
1
225 . 0 =
dir.
Bu debi ayn zamanda
s
m
s
m
h
m
Q
3
5
3 3
1
10 25 . 6
3600
225 . 0 225 . 0

= = =
birimindedir.
Ktlesel debi ise
s
kg
s
m
m
kg
Q m 062 . 0 10 25 . 6 1 . 990
3
5
3 1 1 1
=
(
= =

olacaktr.
Souk su iin okunan hacimsel debi deeri
h
lt
Q 135
2
=
dir.
Bu debi ayn zamanda
lmler T
1g
[
o
C] T
1
[
o
C] Q
1
[m
3
/h] T
2g
[
o
C] T
2
[
o
C] Q
2
[lt/h]
1 47.3 42.3 0.225 15.1 21.9 135
2
3
4
5
6
7
8
Scak su Souk su
p
a
r
a
l
e
l

a
k
t
e
r
s

a
k
+ + + +

56

s
m
s
m
h
m
h
m
h
dm
h
lt
Q
3
5
3 3 3 3 3
2
10 75 . 3
3600
135 . 0 135 . 0
10 1
135 135 135

= = =
= = =

birimindedir.
Ktlesel debi ise
s
kg
s
m
m
kg
Q m 037 . 0 10 75 . 3 0 . 998
3
5
3 2 2 2
=
(
= =

olacaktr.

- 3. Ardndan, scak ve souk su iin s kayb/kazanc hesaplanabilir.
Scak suyun s kayb
( ) ( )| | | | W C
C kg
J
s
kg
T T c m Q
o
o c g p
8 . 1295 3 . 42 3 . 47 4180 062 . 0
1 1 1 1 1
=
(
= =
Souk suyun s kazanc
( ) ( )| | | | W C
C kg
J
s
kg
T T c m Q
o
o g c p
2 . 1052 1 . 15 9 . 21 4182 037 . 0
2 2 2 2 2
=
(
= =
Bu s deerlerinin mkemmel yaltlm bir s deitiricide birbirine eit olmas
( Q Q Q = =
2 1
) gerekir. Eer hesaplamalarda eit kmyorsa, farkn ne tr sebeplerden
kaynaklanabilecei yorumlanacaktr.

- 4. Daha sonra s transfer kanunlar kullanlarak
ln 3
T KA Q A = ssnn hesaplanmas
yaplr. Bu deerin hesaplanma ilemleri iin deney fynde verilen srann takibi uygun
olacaktr.

4.1. ncelikle, iteki borudaki scak su akn gznne alalm. Re (
1 1 1 1
/ Re v
h
D u = ) says
hesaplanarak akn laminer veya trblansl blgede olduu belirlenir. Re saysnn
hesaplanmas iin hz (
1
u ) ve hidrolik apa (
1 h
D ) gerek vardr.
Boru iinden ak iin m d
ic
0154 . 0 D
h1
= = olarak deney fynde bulunmutu.
Ayrca ak kesit alan ise
2 4
2 2
1
10 863 . 1
4
0154 . 0
4
A m
d
ic
=
= =
t t
olacaktr.
Ak kesiti iindeki ortalama hz ise ktlesel debi ( m [kg/s]) veya hacimsel debi
( Q
[m
3
/s]) denkleminden
1 1 1 1 1 1
u A Q m = =

| |
(
=
(

s
m
u m
m
kg
s
kg
1
2 4
3
10 863 . 1 1 . 990 062 . 0

(
=
s
m
u 336 . 0
1

Re says
| |
8595
10 602 . 0
0154 . 0 336 . 0
Re
2
6 1
1 1
1
=
(
= =
s
m
m
s
m
D u
h
v

2300 8695 Re
1
> = olduundan ak trblansl ak blgesindedir. Bu sebeple trblansl
ak iin verilen Nu says denklemi kullanlacaktr.
6 . 48 91 . 3 8595 023 . 0 Pr Re 023 . 0
k
D h
Nu
3 . 0 8 . 0 3 . 0
1
8 . 0
1
i1
hi1 i1
i1
= = = =

57
Buradan; i borudaki s tanm katsays (konveksiyonla s gei katsays)
6 . 48
k
D h
Nu
i1
hi1 i1
i1
= =
| |
6 . 48
637 . 0
0154 . 0 h
Nu
2 i1
i1
=
(
=
C m
W
m
C m
W
o
o

(
=
C m
W
o 2 i1
3 . 2010 h hesaplanr.

4.2. Borular arasndaki e merkezli souk su akn gznne alalm. Benzer ekilde Re
saysnn hesaplanmas iin hz (
2
u ) ve hidrolik apa (
2 h
D ) gerek vardr.
Bu ak iin deney fynden m d D
dis ic
0246 . 0 0214 . 0 0460 . 0 D
h2
= = = olarak
bulunmutu.
Ayrca ak kesit alan ise
( ) ( )
2 3
2 2 2 2
2
10 302 . 1
4
0214 . 0 0460 . 0
4
A m
d D
dis ic
=

=
=
t t

olacaktr.
Ak kesiti iindeki ortalama hz ise ktlesel debi ( m [kg/s]) veya hacimsel debi
( Q
[m
3
/s]) denkleminden
2 2 2 2 2 2
u A Q m = =

| |
(
=
(

s
m
u m
m
kg
s
kg
2
2 3
3
10 302 . 1 0 . 998 037 . 0

(
=
s
m
u 029 . 0
2

Re says
| |
711
10 004 . 1
0246 . 0 029 . 0
Re
2
6 2
2 2
2
=
(
= =
s
m
m
s
m
D u
h
v

2300 711 Re
2
< = olduundan ak laminer ak blgesindedir. Bu sebeple laminer ak iin
verilen Tablo 1in ilk kolonundan Nu says belirlenir. Tablodan okumann yaplmas iin
50 . 0 47 . 0
0.0460
0.0214
~ = =
ic
dis
D
d
deeri kullanlarak 74 . 5 Nu
d2
= olarak okunur.
Buradan bu ak iin s tanm katsays
74 . 5
k
D h
Nu
d2
hd2 d2
d2
= =
| |
74 . 5
598 . 0
0246 . 0 h
Nu
2 d2
d2
=
(
=
C m
W
m
C m
W
o
o

(
=
C m
W
o 2 d2
5 . 139 h hesaplanr.

4.3. Ardndan, s deitiricinin toplam s gei katsays aadaki denklemden hesaplanr.
d d b
i
d
i i
A h L k
d
d
A h KA
1
2
ln
1 1
+ + =
t
Burada
2
d
2
i
081 . 0 2 . 1 0214 . 0 A
058 . 0 2 . 1 0154 . 0 A
m L d
m L d
dis
ic
= = =
= = =
t t
t t

58
081 . 0 5 . 139
1
2 . 1 54 2
0154 . 0
0214 . 0
ln
058 . 0 3 . 2010
1 1
+

+
=
t KA

22 . 10
1
0979 . 0 10 500 . 88 10 081 . 8 10 577 . 8
1
3 4 3
= = + + =

KA

(
=
C
W
A
o
22 . 10 K

4.4. Logaritmik scaklk fark aadaki denklem ile hesaplanr:
C
T
T
T T
T
o
85 . 25
4 . 20
2 . 32
ln
4 . 20 2 . 32
ln
2
1
2 1
ln
=
=
A
A
A A
= A Burada;
C T T T
C T T T
o
c c
o
g g
4 . 20 9 . 21 3 . 42
2 . 32 1 . 15 3 . 47
2 1 2
2 1 1
= = = A
= = = A

4.5. Scak ve souk su arasndaki s geii
| | W T KA Q 2 . 264 85 . 25 22 . 10
ln 3
= = A =
olarak hesaplanr.
Bu s deerlerinin mkemmel yaltlm bir s deitiricide birbirine eit olmas
( Q Q Q Q = = =
3 2 1
) gerekir. | | W Q 8 . 1295
1
= , | | W Q 2 . 1052
2
= | | W Q 2 . 264
3
= olarak
hesapland. Farkllklar yorumlaynz.

- 5. Ayrca, c-NTU yntemininde uygulamasn yapnz.

Scak su iin | | ( ) | | | | C W C kg J s kg
o o
/ 2 . 259 / 4180 / 062 . 0 c m C
p1 1 1
= = =
Souk su iin ( ) | | | | C W C kg J
s
kg
o o
/ 7 . 154 / 4182 037 . 0 c m C
p2 2 2
=
(
= =
60 . 0
259.2
154.7
) c m (
) c m (
C
C
C
max p
min p
max
min
r
= = = =

Scak suyun s kayb
( ) ( ) | | ( ) | | ( )| | | | W C C kg J s kg T T C T T c m Q
o o
c g c g p
8 . 1295 3 . 42 3 . 47 / 4180 / 062 . 0
1 1 1 1 1 1 1 1
= = = =
olarak hesaplanmt.
Paralel ak iin maksimum s geii
( ) | | ( )| | | | W C C W T T Q
o o
g g
3 . 4981 1 . 15 3 . 47 / 7 . 154 C
2 1 min
= = =

olarak hesaplanr.
Is deitiricinin etkenlii
26 . 0
3 . 4981
8 . 1295
max
= = =
Q
Q
c olarak hesaplanr.
Dier taraftan c ve NTU deerleri aadaki denklemler kullanlarak da hesaplanabilir.
Paralel ak iin 34 . 0
60 . 0 1
)} 60 . 0 (1 .26 0 - ln{1
C 1
)} C (1 - ln{1
r
r
=
+
+
=
+
+
=
c
NTU
Grafikten (ekil 6) deerlendiriniz. Farkllklar yorumlaynz.
- 6. Is transfer miktar ve etkenlik deerleri paralel ve ters ak iin karlatrlrarak
yorumlanr.
- 7. Bu hesaplar lmlerden bir tanesi iin detayl olarak yaplp, dier lmler iin
sadece sonular tablo halinde gsterilecektir.

59
Ek 3. Hesap Tablosu

Is Deitiricileri Deneyi Hesap Tablosu
lmler Scak su Souk su Scak su Souk su Scak su Souk su Scak su Souk su
T-g [
o
C] 47.3 15.1
T- [
o
C] 42.3 21.9
Q 0.225 (m
3
/h) 135 (lt/h) ..........(m
3
/h) ..........(lt/h) ..........(m
3
/h) ..........(lt/h) ..........(m
3
/h) ..........(lt/h)
Q (m
3
/s) 6.25E-05 3.75E-05
m [kg/s] 0.062 0.037
Tort [
o
C] 44.8 18.5
[kg/m
3
] 990.1 998.0
cp [J/kg-C] 4180 4182
v [m
2
/s] 6.020E-07 1.004E-06
[kg/m-s]
k [W/m-C] 0.637 0.598
Pr 3.91 7.01
Q [W] 1295.8 1052.2
u [m/s] 0.336 0.029
Re 8595 711
Nu 48.6 5.74
h [W/m
2
-C] 2010.3 139.5
KA [W/C]
ATln [C]
Q3 [W]
10.22
25.85
264.20
Deney 1 Deney 2 Deney 3 Deney 4

60
2.7 TAINIMLA ISI GE DENEY
1. Deneyin Ad
Zorlanm tanm ve nm ile s geii.
2. Deneyin Amac
Deiken hava hzlarnda silindir yzeyinden transfer edilen s miktarna zorlanm
tanmn etkisinin incelenmesi.
ki sistem arasnda veya sistemle evresi arasnda bir scaklk fark olduu zaman enerji
transfer edilmektedir. Yalnz scaklk farkndan dolay bir sisteme transfer edilen bu enerjiye,
termodinamikte s enerjisi denilmektedir. Dier taraftan termodinamiin ikinci kanununa
gre s, scak bir sistemden daha souk bir sisteme doru akmaktadr. Is dorudan doruya
llemez ve gzlenemez, ancak dourduu tesirler gzlenebilir ve llebilir. Belirli bir
scaklk farkndan dolay birim zamanda transfer edilen s miktarnn hesab, mhendislik
asndan ou zaman nemli bir problem olarak karmza kmaktadr. Is bir sistem ile
sistemin evresi arasnda yalnz scaklk farkndan dolay akan bir enerji eklidir. Bu enerji
miktarn aadaki s transfer ekillerinin birisi, ikisi veya birden kullanlarak
belirlenebilir.

a) Is letimi (Kondksiyon)
Is iletimi ayn kat, sv veya gaz ortamndaki farkl blgeler arasnda, veya dorudan
fiziki temas durumunda bulunan farkl ortamlar arasnda, molekllerin fark edilir bir yer
deitirmesi olmakszn, molekllerin dorudan temas sonucunda oluan s yaynm
ilemidir. Is iletiminin genel denklemi Fourier tarafndan aadaki formlle verilmitir:

dn
dT
A k Q = (1)
Burada iletimin tek boyutlu olduu dnlerek (1) eitlii aadaki ekilde dzenlenebilir.

( )
L
T T
A k Q
2 1

= (2)
Burada;
Q : letimle geen s miktar, [W]
A : Is iletiminin gerekletii alan, [m
2
]
L : Is iletiminin gerekletii malzemenin kalnl, [m]
T
1
, T
2
: Is iletiminin gerekletii malzemenin yzey scaklklar, [K]
k : Malzemenin s iletim katsays, [W/(mK)])

b) Is Tanm (Konveksiyon)
Bir yzey zerinden veya bir boru ierisinden akan akkann scakl yzey
scaklndan farkl ise, akkan hareketi sonucu akkan ile yzey arasndaki s transferi olay
tanm olarak adlandrlr. Newtonun Souma Kanunu olarak adlandrlan aadaki
denklem s tanmnn zel kanunudur:
( )
a s
T T A h Q = (3)

61
Burada;
h : Is tanm katsays, [W/(m
2
K)]
T
s
: Yzey scakl, [K]
T
a
: Akkan scakl, [K]
Is tanm akn yapsna gre snflandrlr. Eer akkan herhangi bir pompa,
vantilatr gibi benzeri cihazlar ile ya da rzgar tarafndan etkilenmiyorsa bu akkandaki s
tanmna doal s tanm denir. Eer akkan herhangi bir pompa, vantilatr gibi benzeri
cihazlar ile ya da rzgr tarafndan zorlanm harekete maruz kalyor ise bu akkandaki s
tanmna zorlanm s tanm denir.

c) Is Inm (Radyasyon)
Herhangi bir temas ve akkan hareketi olmakszn elektro manyetik dalgalar vastas ile
olan s geii olayna radyasyon denir. Inm yoluyla gerekleen s geii Stefan-Boltzman
eitlii olarak aadaki ekilde tarif edilmektedir.

4
T A F Q o c = (4)

Burada;
o : Stefan-Boltzman sabiti, (o=5.6710
-8
[W/(m
2
K
4
)])
c : Inm yayma katsays (neretme oran),
F : ekil faktr,

4. Kullanlan Cihazlar
Is transferi servis birimi (HT 10 X),
Bileik tanm ve nm deney dzenei (HT 14).

5. Deneyin Yapl
ekil 1 de gsterilen deney dzeneinin (HT 14) nden grnnde grlen 2 numaral
buton (I) konumuna, ekil 2de gsterilen servis biriminde (HT 10 X) A anahtar (I) ve B
anahtar manel konumuna getirilir. lmleri yapmak iin ekil 2de gsterilen dzenekte E
dmesi U
a
ya getirilerek hava ak hz, V konumuna getirilerek sistemin voltaj deeri ve I
konumuna getirilerek sistemin ektii akm deeri D gstergesinden okunur. Eer hava ak
hz deitirilmek istenirse ekil 1deki 16 numaral dmeyi sola (artrmak iin) veya saa
(azaltmak iin) evrilir. Voltaj deerini artrmak veya azaltmak iin ekil 2deki C dmesi
istenilen deere ayarlanr. Sistem kararl duruma gelinceye kadar(ilindir yzey scakl sabit
oluncaya kadar) altrlr. Kararl duruma geldikten sonra; lmleri yapmak iin ekil 2de
(HT 10 X) gsterilen servis biriminde G anahtar T9 konumuna getirilerek akkan scakl
ve T10 konumuna getirilerek yzey scakl deeri J gstergesinden okunur. Okunan
deerler ilgili formllerde yerlerine konularak hesaplamalar yaplr.
Deneyde akkan olarak hava kullanlmaktadr ve iletim ile olan s geii ihmal
edilmektedir.

62
6. Verilen Sabitler
o : Stefan-Boltzman sabiti, (o=5.6710
-8
[W/(m
2
K
4
)])
c : Inm yayma katsays, (c=0.95)
F : ekil faktr, (F=1)
D : Silindir ap, (D=0.01 [m])
L : Silindir uzunluu, (L=0.07 [m])

7. Okunan Deerler
I : Akm, [A] (Amper)
V : Voltaj, [V] (Volt)
U
a
: Hava ak hz, [m/s]
T9 : Akkan scakl, [C]
T10 : Silindir yzey scakl, [C]

8. Deney Sonucunda Hesaplanacak Deerler
Q
in
: Teorik olarak hesaplana s miktar, [W]
Q
t
: Toplam s geii, [W]
Q
c
: Tanm ile geen s miktar, [W]
Q
r
: Inm ile geen s miktar, [W]
h
c
: Is tanm katsays (zorlanm), [W/(m
2
K)]
h
r
: Inmla s gei katsays, [W/(m
2
K)]
T
f
: Film scakl, [K]
T
s
: Silindir yzey scakl, [K]
T
a
: Akkan scakl, [K]
U
c
: Dzeltilmi hava hz, [m/s]
k : Havann s iletim katsays, [W/(mK)]
Nu
m
: Ortalama Nusselt says, (Boyutsuz)
Re : Reynolds says, (Boyutsuz)
Pr : Prandtl says, (Boyutsuz)
v : Dinamik viskozite, [m
2
/s]

9. Kullanlacak Formller
Q
in
= V I (5)

Q
t
= Q
c
+ Q
r
(6)

Q
c
= h
c
A (T
s
-T
a
) (7)

Q
r
= h
r
A (T
s
-T
a
) (8)

h
r
= c F o (Ts
4
-T
a
4
) / (T
s
-T
a
) (9)

63
Nu=3,66 Laminer
( )
|
|
.
|
\
|
|
.
|
\
|
+
|
|
.
|
\
|
|
.
|
\
|
+
+ =
5 . 0
25 . 0
66 . 0
33 . 0 5 . 0
m
282000
Re
1
Pr
4 . 0
1
Pr Re 62 . 0
3 . 0 Nu Trblansl (10)
u
D U
Re
c
= (11)
U
c
= 1.22 U
a
(12)
A = t D L (13)
2
a s
f
T T
T
+
= (14)
T
s
= T10 + 273.15 (15)
T
a
= T9 + 273.15 (16)
D
k Nu
h
k
D h
Nu
m
c
c
m
= = (17)
k, Pr, v film scaklnda Tablo 1 kullanlarak bulunacak deerler.
Tablo 1 Havann atmosfer basncndaki fiziksel zelikleri
T
film
[K] v [m
2
/s] k [W/(mK)] Pr [-]
300 1.68410
-5
0.02624 0.708
350 2.07610
-5
0.03003 0.697
400 2.59010
-5
0.03365 0.689
450 3.17110
-5
0.03707 0.683
500 3.79010
-5
0.04038 0.680
550 4.43410
-5
0.04360 0.680
600 5.13410
-5
0.04659 0.680

10. stenilen Grafikler
Hava ak hz U
c
ile T
10
scakl arasnda grafiin izilmesi.

T
10
(
0
C)
U
c
(m/s)

64
11. Sonular ve Karlatrmalar
Sisteme giren s miktar (Q
in
) ile akkana transfer edilen s miktarn (Q
t
)
karlatrnz.

ekil 1. Deney dzeneinin (HT 14) n grn
ekil 2. Deney dzeneinin ana nitesi
65
2.8 TERMODNAMN I. YASASI DENEY
Ama: Termodinamiin I. Kanununun, Ak Sistemler iin Istcl Bir Hava Kanalnda
ncelenmesi.
1. Termodinamik Esaslar
Ak sistem analizinde problemlerin zm iin iki eitlik kullanlr. Bunlar ktlenin
korunumunu ve enerjinin korunumunu belirleyen eitliklerdir.
Ktlenin Korunumu:
Belirli bir zaman aralnda, ak sisteme giren ve sistemden kan ktle miktarlar
arasndaki farkn, ayn zaman aralnda kontrol hacmindeki (khdeki) ktle miktar
deiimine eitliiyle ifade edilir.
( ) ( )

= =
kh kh g
m m m m m A
1 2
(1)
Bu eitlikteki ktle miktarlar birim zaman iin belirtilmek istendiinde;

kh
g
dt
dm
m m
|
.
|
\
|
= (2)
eitliiyle verilir. Kararl ak durumunda son eitliin sa taraf ortadan kalkar. Ktlesel debi
tam olarak;
AV
v
AV m
1
= = (3)
eitliiyle verilir. Bu eitlikte, (kg/m
3
) birimiyle akkan younluunu, A (m
2
) birimiyle
ak dorultusuna dik kesit alan deerini, V (m/s) birimiyle kesite dik dorultuda ortalama hz
ve v younluun tersi olarak (m
3
/kg) birimi ile zgl hacmi gstermektedir. Bir boyutlu
kararl ak iin, hzn kesit boyunca ortalama deerinde sabit kald kabul edilerek,
yukardaki eitlik Denklem 4deki gibi kullanlr.
sabit V A V A m = = =
2 2 2 1 1 1
(4)
Enerjinin Korunumu:
Enerjinin korunumu yasas; belirli bir zaman aralnda, ak sisteme i ya da s eklinde
giren ve sistemden kan enerji miktarlar arasndaki farkn, ayn zaman aralnda kontrol
hacmindeki enerji miktar deiimine eitliiyle ifade edilir ve ak sistemler iin
Termodinamiin I. Kanunu olarak bilinir. Kararl ak iin, kontrol hacmindeki enerji deiim
miktar ortadan kalkar ve eitlik birim zaman iin yazldnda;
66

2 2
2 2
g
g
z g
V
h m z g
V
h m W Q
|
|
.
|
\
|
+ +
|
|
.
|
\
|
+ + = (5)

(Kontrol hacmine s ve i
olarak birim zamanda giri-
k yapan enerji miktar)
(Kontrol hacminden geen
akkan(a/dan) birim zamanda
aktarlan enerji)

elde edilir. Bu eitlikteki Q (W) birimiyle kontrol hacmine sistem snrndan giren veya kan
s formundaki enerjiyi (giri pozitif, k negatif), W (W) birimiyle sistem snrndan giren
veya kan i formundaki enerjiyi (giri negatif, k pozitif) gstermektedir. m (kg/s)
birimiyle akkann ktlesel debisini, h (J/kg) birimiyle akkann entalpisini, z (m) birimiyle
akkan iin lm yaplan noktann, referans olarak seilen belirli bir yatay eksenden
yksekliini ve g ise (m/s
2
) veya (N/kg) birimiyle yerekimi ivmesini veya dnya iin geerli
olan birim ktle ekim kuvvetini gstermektedir.
2. Deney Tesisatnn Tantm
Deney tesisat; kendisine bir fan ile hava ak temin edilen, evresi s geiine kar
yaltlm bir hava kanal, kanal tabanna yar uzunlua kadar yerletirilmi stc levha, i
ve d ortam scaklklarnn okunduu dijital gsterge, ktan nceki son scaklk okuma
noktasnda basn ve/veya hava hzn lmek iin kullanlan plastik borulu bir U
manometresi, kanal knda hava hzn lmek iin kullanlan hzler (hzmetre),
evrenin termodinamik deerlerini lmede kullanlan scaklk basn nem gstericisi,
stc plakann ve fann ektii elektrik gcn bulmak iin kullanlan gler (wattmetre)
ve fann deiik devirlerde almasn temin etmede kullanlan varyaktan olumaktadr.

ekil 1. Deney tesisatnn ematik gsterimi
=
Hava Kanal
Istc Levha
G Girii
Fan
67
3. Deneyin Yapl ve Deneyden Beklenenler
Sistem altrldktan sonra kararl akn olumas ve stc levhann scaklnn kararl
hale gelmesi iin biraz beklendikten sonra yaplacak lmler ve bu lme deerleri
kullanlarak yaplacak ilemler aada sralanmtr:
i. Deney tesisatnn bulunduu ortamn termodinamik deerleri, scaklk basn nem
gstericisi kullanlarak kaydedilecek. Okunan scaklk T
g
(K) olarak,
g p g
T c h =
hesaplamasnda kullanlacak.
ii. Varyak kullanlarak dk bir fan devri elde edilecek. Bu devir says iin, gler
aracl ile fann ve stc levhann ektii g llecek. llen deerlerin toplam (W)
birimiyle i formundaki enerji girdisi olarak alnacak.
iii. k kesitindeki, scaklk, basn ve hz deerleri ilgili lm cihazlaryla belirlenecek.
a) Scaklk ve basn kullanlarak RT Pv = eitliinden v zgl hacmi bulunacak. Bylece;
v / 1 = eitliinden ktaki younluk deeri de bulunmu olacak. Bulunan bu deerle
birlikte kesit alan ve hz deeri, (4) numaral eitlikte yerlerine yazlarak m ktlesel debi
deeri hesaplanacak. Yine k scakl kullanlarak,
p
T c h = eitlii yardmyla k
entalpisi hesaplanacak.
b) Hzn tespiti ayrca, U manometresi kullanlarak
, dinamik
m
h
g V
A
2 = eitliiyle
gerekletirilip, hzler araclyla llen deerle karlatrlacak. Bu eitlikteki h
dinamik,

fark (mSS =mSY) cinsinden yazlacak.
iv. llerek ve hesaplanarak elde edilen deerler, (5) numaral eitlikte yerlerine yazlarak
eitliin salamas yaplacak.
v. Tm deney, fan ve stc levhann ekecei farkl ikier ayr g deeri iin
tekrarlanacaktr.
4. Deneyin ve Sonularnn rdelenmesi
1. U manometresi ile yaplan basn fark lmnn kullanld ve bylece hzn
hesapland eitliin nasl elde edildiini,
2. Yaplan deneylerden elde edilen sonularla beraber, hesaplanan deerlerdeki deiimin
fiziksel anlamn,
3. (5) numaral eitlikte yer alan byklklerin eitliin salanmasn nasl etkilediini,
4. Hzler ve U manometresiyle yaplan lm ile hesaplanan hz deerleri arasndaki
farkn nereden kaynaklandn aklaynz.
68
5. Deney Raporu:
i. Fan ve stc levha araclyla kontrol hacmine giren birim zamandaki enerji
Parametre 1. Deney 2. Deney
Istc levhayla giren g [W]
Fan ile giren g [W]
khye giren toplam g [W]

ii. k kesiti ayrtlarnn lm ve alannn hesaplanmas
a [mm] b [mm] k kesit alan [m
2
]
210 [mm]

110 [mm]

a) lmeler
Basn
Giri (barometre ile)
[mbar] [Pa] [mbar] [Pa]

k (h
statik
)
(su seviyesi fark mmSS)
[mSS] [Pa] [mSS] [Pa]

Hz
(Giri)
Hzmetre ile [m/s]
Hz
(k)
Hzmetre ile [m/s]
h
dinamik

(Pitot tp ile mmSS)

Scaklk
Giri
[
o
C] [K] [
o
C] [K]

k
69
b) Hesaplamalar
Entalpi [kJ/kg]
T c h
p
=
(c
p
=

1.005 kJ/kgK)
Giri
k
zgl hacim [m
3
/kg]
P
RT
v = =
1
(R=0.287 kJ/kgK)

Ktlesel debi [kg/s]
AV
v
AV m
1
= =

Hz [m/s]
, dinamik m
, dinamik
m
v h g
h
g V A
A
2 2 = =

iii. Enerji eitliinin salanmas

2 2
2 2
g
g
z g
V
h m z g
V
h m W Q
|
|
.
|
\
|
+ +
|
|
.
|
\
|
+ + = (5)
Hesaplanacak fade 1. Deney 2. Deney
Eitliin Sa Taraf
[W]
Hzler h
dinamik
Hzler h
dinamik

Eitliin Sol Taraf
[W]

70
2.9 ISIL LETKENLK LM DENEY
1. Deneyin Ad
Yaltm malzemelerinde sl iletkenlik zelliinin tayini deneyi.
2. Deneyin Amac
Bu deneyin amac, kat haldeki yaltm, yap, kompozit, polimer, seramik ve metalik
malzemelerin sl iletkenliklerini ve zgl slarn belirlemektir.
Is yaltm malzemeleri; s kayp ye kazanlarnn azaltlmasnda kullanlan yksek
sl dirence sahip zel malzemelerdir. Ayrca standartlarnda sl iletkenlik katsaylar
0,06-0,10 W/mK nin altnda olan malzemeler, s yaltm malzemeleri olarak
tanmlanr.
Is yaltm amac ile kullanlan rnler ak gzenekli veya kapal gzenekli olarak
snflandrlabilir. Ak gzenekli veya elyafl malzemelere; camyn, ta yn
(mineral ynler), ahap yn, seramik yn, cruf yn; kapal gzenekli malzemelere
ise EPS genletirilmi polistiren, XPS ekstrde polistiren, elastomerik kauuk,
polietilen kp, cam kp rnek yerilebilir.
Bu malzemeler genellikle at, duvar, demeye zemin gibi yap elemanlarnda veya
tesisatlarda kullanlabilir. Bu malzemelerin yansra pencereleri oluturan kaliteli
doramalar ile yaltm cam niteleri de s yaltmnda byk nem tar (Resim 1).

Resim 1: Kaplama Yaltm Cam niteleri
71
Is yaltm rnlerinin temel amac, yap elemanlarnn s iletim direncini artrmaktr.
Bu nedenle bu rnlerin yaltma zelliini s iletim katsaylar belirler. Is iletim
katsays ne kadar dkse, o rnn yaltm zellii artar. Bu nedenle, yaltm
rnlerinin s iletim katsaysnn dk olmas istenir. Bunun yansra uygulanaca
detaya gre yaltm malzemelerinin; ses snmleme deerleri, yangn karsndaki
performanslar, su emme deerleri, donma zlme dayanm, yk altndaki
uygulamalar iin basma dayanmlar malzeme seiminde nemli rol oynar. Kullanm
kolayl ve ekonomik olmas da s yaltm rnlerinde aranan dier zelliklerdir.
Deneylerde kullanlan cihazlar malzeme sl iletkenlik aral, gzenek yaps ve
numune boyutlarna gre deiiklik gstermektedir. Deneylerde kullanlacak olan
cihaz, sl iletkenlik lm aral, lm scakl, cihaza uygun numune boyutlar ve
cihazn hassasiyeti aadaki Tablo 1.de ayrntl olarak verilmitir.

Deney Cihaz
Isl letkenlik lm
Aral (W/mK
-1
)
lm
Scakl(C)
Boyutlar(mm) Aklama
Cihaz-1
Lasercomp Fox-50a
(0.05) (10) (-20) (+95) 63x25 Kalnlk 25mmye kadar
Tablo 1: Cihaz ve zellikleri
4. Deneyin Yapl
4.1. Hazrlk
Deneye balamadan nce laboratuvarda hangi deneyin yaplaca ve deney iin
elektrik, su ve azot gaz gibi girdilerin olup olmad kontrol edilir.
Deney iin gelen numunelerden sadece nemli olanlara, kurutma ilemi yaplmaktadr.
4.2. Deney lemi
ISILAB da birden fazla cihaz ile Isl iletkenlik Deneyi yaplabildiinden ve her bir
cihaz iin belirlenmi olan deney yapl aadaki alt balklardan uygun olan
seilerek deney yaplr.

72
4.2.1. Yap Malzemeleri Isl letkenlik Deneyi
Kullanlacak Cihaz : Fox 50a, Cihaz1
Kullanlacak D Dokman : Winterm32 Software Manuel
Deney balamadan nceki ilemler yapldktan sonra olumsuz bir durum yoksa ve
deney balatlabilecek duruma gelinmi ise aadaki ilem admlar takip edilerek
deney yaplr.
a. Bilgisayarda ykl bulunan Winterm32 program altrlr. Bu program cihaz ile
bilgisayar arasnda balantl olup deney iin gerekli tanmlar bu program aracl
ile yaplmaktadr. Cihaz ile bilgisayar arasnda iletiim varsa aadaki grnt
gelir.

Burada Open Stack hazneyi ap ierisinde numune olup olmadna baklr ve
otomatik lc numune sktrc tablann almas salanr. Numune olmadndan
emin ve cihazn mesafeyi kalibre etmesi isteniyorsa Calibrate iaretlenerek cihazn
aral sfrlamas salanr. Eer bu grnt gelmiyor veya balant olmadna dair
bilgiler geliyorsa Winterm32 Software Manuel kitapndaki yol izlenerek bilgisayar
balant program kurulmaldr.
b. Bilgisayar balants onaylandktan, mesafe kalibre edildikten sonra aadaki test
ekran otomatik olarak gelir. Numune gzne numune yerletirilir. Eer numune
boyutlar kkse haznenin orta ksmna gelecek ekilde ve etrafndaki boluklar
yaltm malzemesi ve kalnl numune kalnlndan ok az kk olacak ekilde
beslenerek doldurulduktan sonra hazneye konulmal ve kapa kapatlmaldr.
73

Cihaz kalibrasyonu ve numune kalnln lme ile ilgili seenekler yukardaki
pencerede iaretlenir, bu ekranda seili gelenlerden farkllk istenirse deitirilebilir,
deilse Run seilerek devam edilir. Eer numune yumuak ve cihazn kalnl
lmemesi ve kalnln el ile girilmesi istenirse o zaman Manual thicness
seilmelidir. Deilse cihaz numuneyi otomatik olarak lecektir.
c. Aadaki Cihaz bilgisayar iletiim ekran bu arada arka planda bulunmaktadr.
Aadaki bu ekranda Sample, Setpoint ve Calibration dmeleri krmz ve x
iaretle olarak durmaktadr.

d. Bu aamada numunenin bilgileri aadaki ekran aracl ile istenmektedir. Eer
numune kalnl otomatik llmedi ise buradaki ekranda o da girilmelidir.

74
e. Numunenin hangi scaklk ya da scaklklar aralnda llecei aadaki
ekrandaki hcreler doldurularak belirtilir. Burada her yeni scaklk aral
numunenin farkl bir scaklk deerinde de lleceini gstermektedir.

f. Eer daha nceki seimlerde Dosyalanm Kalibrasyon - Filed Calibration
seilmise aadaki ekran gelecek ve hangi kalibrasyon dosyas kullanlacaksa o
seilecektir. Eer belirli bir dosya seilmeyecekse ekranda varsaylan olarak gelen
dosya kullanlacaktr.

g. Bu aamadan sonra her ey doru yapld ise test balayacak ve ekrana aadaki
grnt gelecektir. Bu grnt zerinde srekli deien bilgiler olacaktr. Bu bilgiler
lmn srdn gstermektedir. Deney sresi llen numune malzemesine,
lm saysna ve lm scaklna gre deimektedir. Ancak normal artlarda
yaklak bir saat civarnda deneyin sonulanmas beklenmelidir.
75

lm normal balad ve seimler uygun yapld ise ekranda Sample, Setpoint ve
Calibration dmeleri krmz ve (\) iaretli ve yeil olarak duracaktr. Bu grnt
zerinde srekli deien T, Q, mean T ve lambda bilgileri olacaktr. Bu bilgiler
lmn srdn gstermektedir. Deney sresi llen numune malzemesine,
lm saysna ve lm scaklna gre deimektedir. Ancak normal artlarda
yaklak bir saat civarnda deneyin sonulanmas beklenmelidir.

76
5. lm Belirsizliinin Hesaplanmas

lm Belirsizlii birok nedenden kaynaklanabilir. Bu deney laboratuarndaki yaplacak olan
deneyler bir temel byklk zerine kurulu olmadndan bir baka deyile birim boyut lmleri
olmadndan cihazlarn belirsizlii nem kazanmaktadr. nk cihaz tretilmi bir byklk
deerini kullancya vermektedir. rnein sl iletkenlik birimi W/mK olduundan enrji, uzunluk ve
scaklk gibi byklklerden sl iletkenlik belirlenmektedir. Ancak byklklerin ayr ayrlm
belirsizliine tabi tutulmalar mmkn deildir. Bylece cihazn lm belirsizlii zaten bunlar
kapsamaktadr.

Belirsizliklerin ana balklarn yukardaki ekilde tanmladktan sonra bunlarn anm yaplr ve
deneylere zg tanmlamalar ekline dntrlrse aadaki belirsizlik katklar deney sonucuna etki
eden byklkler olduu sylenebilir.

Tekrarlanabilirlik lmlerinden gelen belirsizlik katks

n 1 2 3 4 5
i
(W/mK) 0.03460 0.03455 0.03460 0.03453 0.03435

Belirsizlik olarak znrln yars alnr.
Standart lm belirsizlii
Duyarllk Katsays
Belirsizlik Katks

77
Standart kalibrasyon numunesi(EPS) lm deerleri

Scaklk, AT
C

llen iletkenlik,
Referans Numune
letkenlii,

Fark, |
R
-|
10 0.03177 0.03230 0.00053
20 0.03278 0.03324 0.00046
30 0.03369 0.03414 0.00045
40 0.03456 0.03511 0.00055

Tablo 2. llen ve belirsizlik etkisi oluturan byklkler
Ortam Scakl 22
Ortam Nemi, % 50
llen Deer,
R
, W/mK 0.03239
llen Kalnlk, L, m 50.025E-3
llen Scaklk, C 10
Kalibrasyon numunesi fark, W/mK 5.3E-4
Is Aks kalibrasyon deeri alt, mV 510
Is Aks kalibrasyon faktr alt, W/(mV.m
2
) 0.013054
Is Aks kalibrasyon deeri st, mV 498
Is Aks kalibrasyon faktr st, W/(mV.m
2
) 0.012625
llen scaklk fark, AT, C 10.01
Tekrarlanabilirlik 0.9508E-9

Bu sl iletkenlik(k) deeri tanmndan belirsizliin genel tanm ifadesinden ksmi trevler
alnarak aadaki eitlik ierisine tanrlar. Ancak genel ifade erisinde bulunmayan fakat
belirsizlik deeri tayan kalibrasyon numunesi belirsizlii(w
cal
), tekrarlanabilirlik
belirsizlii(w
tek
) dorudan belirsizlik olarak terime
eklenmitir
78
( ) ( )
(
(
(
+ +
|
.
|
\
|
A c
c
+
|
.
|
\
|
c
c
+
|
|
.
|
\
|
c
c
+
|
|
.
|
\
|
c
c
+
|
|
.
|
\
|
c
c
+
|
|
.
|
\
|
c
c
=
A
2 1
2 2
2 2
2
2
2
1
2
2
2
1
2 1 2 1
tek cal T L e e f f k
w w w
T
k
w
L
k
w
e
k
w
e
k
w
f
k
w
f
k
w

001274363 . 0
) 01 . 10 .( 2
) 3 025 , 50 ).( 510 (
. 2
.
1
1
=
=
A
=
c
c E
T
L e
f
k

001244378 . 0
) 01 . 10 .( 2
) 3 025 . 50 ).( 498 (
. 2
.
2
2
=
=
A
=
c
c E
T
L e
f
k

05 2618 . 3
) 01 . 10 .( 2
) 3 025 . 50 ).( 013054 . 0 (
. 2
.
1
1
=
=
A
=
c
c
E
E
T
L f
e
k

05 15467 . 3
) 01 . 10 .( 2
) 3 025 . 50 ).( 012625 . 0 (
. 2
.
2
2
=
=
A
=
c
c
E
E
T
L f
e
k

| |
000646593 . 0
) 01 . 10 .( 2
) 498 )( 012625 . 0 ( ) 510 ).( 013054 . 0 (
. 2
) . . (
2 2 1 1
=
+
=
A
+
=
c
c
T
e f e f
L
k

| |
06 23 . 3 ) 3 025 . 50 .(
) 01 . 10 .( 2
) 498 )( 012625 . 0 ( ) 510 ).( 013054 . 0 (
.
. 2
) . . (
2 2
2 2 1 1
=
(
+
=
A
+
=
A c
c
E E L
T
e f e f
T
k

) 4 3 . 5 ( = E w
cal

) 9 9508 . 0 ( = E w
tek

( ) ( ) ( ) ( ) |
2 2 2 2
5 15467 . 3 5 2618 . 3 001244378 . 0 001274363 . 0 + + + = E E w
k

( ) ( ) ( ) ( ) |
2 / 1
2 2 2 2
9 9508 . 0 4 3 . 5 6 23 . 3 000646593 . 0 + + + + E E E

001968129 . 0 =
k
w

Toplam lm Belirsizlii
001968129 . 0 =
k
w
Geniletilmi lm Belirsizlii

Tam lm Sonucu

79
5.1. lm Belirsizliinin Deney Sertifikasnda Verilmesi
Deney sertifikasnda, lme byklnn tahmini deeri y ve buna verilen geniletilmi
lme belirsizliinden U oluan eksiksiz tam lme sonucu y U formunda verilmelidir.
Bu sonu genel durumlarda aadaki manay ieren bir beyan ile tamamlanmaldr. Verilen
geniletilmi lme belirsizlii standart lme belirsizliinin geniletme katsays k=2 ile arpm
sonucudur. Bu belirsizlik normal dalmda yaklak %95 gvenirlik seviyesi esas alnmtr. Standart
lme Belirsizlii EA-4/02 dokmanna gre hesaplanmtr.
lm Belirsizliinin saysal deeri en fazla belirleyici iki hane olarak verilmelidir. lme
sonucunun deeri, sonuca verilecek lme belirsizliinin son geerli hanesine gre yuvarlatlmaldr.
lme belirsizliinin saysal deeri yuvarlatma sonucu %5 orannda azalyorsa o zaman yuvarlatlan
deer tam olarak alnmaldr.
80
2.10 MOTOR KARAKTERSTKLERNN LLMES DENEY
1. Deneyin Amac
Motor karakteristiklerinin motor test dzenei yardmyla llmesi ve elde edilen
lmlerin motor performans zerine yorumlanmas.
Motor deneyleri genel olarak motorun; yapmc firmann garanti ettii karakteristik
zellikleri gerekleyip gereklemediinin kontrol ve motorlar gelime almalarnda;
eitli yapsal (konstrktif) ve iletme zelliklerinin motor karakteristikleri zerindeki
etkilerinin belirlenmesi amalar ile yaplr.
Bu amalarla; motorlarn istenen baz iletme byklklerinin sabit tutulabildii ve
istenen baz byklklerin deitirilebildii bir deney dzeneine balanmalar ve
altrlmalar gerekir. Bylece motor eitli koullar altnda alrken gerekli bilinmeyen
byklkler llr. Motor deneylerinde genellikle llen byklkler; moment, devir
says, yakt debisi, emme havas debisi, soutma suyu debisi, ortam scakl ve nemi, egzoz
gazlarnn scakl, soutma suyunun giri ve k scaklklardr.
Motor deneyleri sonunda llen bu deerler kullanlarak efektif g, ortalama efektif
basn, efektif verim, dndrme momenti, zgl yakt tketimi gibi byklkler hesaplanr ve
llen veya hesaplanan bu deerlerin (karakteristiklerin) devir saysna, hava fazlalk
katsaysna, gce, deitirilen yapsal zelliklere (rnein sktrma oranna) gre deiimleri
elde edilir. stenirse bu sonular eriler eklinde de deerlendirilir.
2.1 Motor Test Deneyi eitleri
Motorlar uygulamada ounlukla ya tatlarda, ya da stasyoner olarak
kullanlmaktadr. Bu kullanm alanlarna gre motorlardan beklenen zellikler farkl farkldr.
rnein; bir tat motoru sabit gaz durumunda motor ykne gre belirli bir alt ve st devir
says aralnda almal ve bu aralkta zellikleri bilinmelidir. te yandan bir santral
motoru; retilen elektriin belirli bir frekansta olmas iin, sabit devir saysnda almaldr.
Motorlarn bu farkl tr alma koullarna uygun olarak, motor deneyleri de farkl olabilir.
81
2.1.1 Tat Motorlar Deneyleri
Tatlarda, motorun rettii g, g aktarma donanm (kavrama, dili kutusu,
diferansiyel ve akslar) tarafndan tekerleklere iletilir ve tatn hareketini salar. Tatlarn
kalk ve durularnda ve eitli yol koularndaki hareketlerinde gerekli dndrme
momentleri ve devir saylar farkl farkldr. Motorun, tatn alma koullarna uyum
salayabilmesi iin deiik gazlarda ve devir saylarnda almas gerekir. Bu nedenle tat
motorlar, sabit gaz durumlarnda deiik devir saylarnda denenir.
Tat motorlarnn deiik hzlarda denenebilmesi iin; tam gaz, 3/4 gaz,1/2 gaz, 1/4
gaz gibi istenen gaz durumlarnda en dk ve en yksek hzlarn aralnda altrlmalar
gerekir. Bu amala motor altrldktan sonra; bir taraftan gaz arttrlrken, bir su freni veya
elektrik dinamometresi aracl ile yava yava yklenilir. Gaz kolu istenen konuma
getirildiinde motor uygun ekilde yklenerek en dk devirde kararl almas salanr. Bu
yk altnda motorun devir says en dk (minimum) devir saysdr. Daha sonra yk yava
yava azaltlarak motorun devir saysnn artmas salanr. Her admda; devir says,
dndrme momenti gibi motorun istenen karakteristikleri llr. Her hzdaki lm
yaplrken motorun en az 1 dakika kararl olarak almas gerekir. Bylece, belirli gaz
konumunda, en dk devirden en yksek devire kadar motorun karakteristikleri belirlenmi
olur. Benzer ilemler istenirse deiik gaz konumlarnda da yinelenir.
llen deerler kullanlarak efektif g, ortalama efektif basn, zgl yakt tketimi,
efektif verim gibi eitli teknik byklkler hesaplanr. Daha sonra hesaplanan bu deerler
devir saysna bal olarak eriler eklinde veya performans erileri biiminde izilir.
2.1.2 Motorlarn Gelitirme Deneyleri
Motorlar gelitirme almalarnda; motor belirli bir gaz konumunda alrken
sktrma oran, ateleme avans, yakt-hava oran gibi teknik zelliklerden biri deitirilir.
rnein her sktrma orannda ykleme ayarlanarak motorun devir saysnn sabit kalmas
salanr. Her admda gerekli byklkler llr. Elde edilen sonularn deerlendirilmesi ile
sktrma orannn motorun eitli teknik zelliklerini nasl etkiledii ve en uygun sktrma
orannn ne seilmesi gerektii belirlenmi olur.
82
2.2 Motor Test Deneylerinde Ykleme Elemanlar
Motor deneylerinde retilen gc yutan ve yklemeyi salayan balca iki tr ykleme
eleman kullanlr. Bunlar Su freni ve Elektrik dinamometresidir.
2.2.1 Su Freni ile Ykleme
Motor deneylerinde ykleme ve moment lm iin uygulanan en yaygn
yntemlerden biri de su freni (hidrolik fren) dir. Hidrolik frenlerde genellikle sv olarak su
kullanlr.
Su frenleri motor ykne bal olarak eitli tiplerde yaplmakta ise de alma ilkeleri
tmnde ayndr. Su freni motor miline bal olarak dnen zel kanatl bir rotor ve rotoru
evreleyen, yataklar zerine oturtulmu bir statordan oluur. Statorun i tarafnda da kanatlar
mevcuttur ve statora bir moment lme dzenei eklenir. Motor rotoru evirmeye
baladnda, rotorun kanatlar suyu da doru frlatr ve evrede girdap hareketleri yapan bir
su tabakas oluur. Bylece girdap, dnme hareketleri ve radyal hareketler gibi karmak
hareketler yapan su bir taraftan snarak motorun rettii mekanik enerjiyi yutarken, te
yandan motorun dndrme momentine eit bir momentle su freninin statorunu evirmeye
alr.
ekil 1.1 Bir Su Freninin ve Dinamometrenin ematik Resmi
83
2.2.2 Elektrik Dinamometresi
Motorun mili bir dinamometreye balanrsa, motorun rettii g elektrik enerjisine
evrilmi olur. Bu elektrik enerjisi paralel bal direnlerde sya dntrlerek harcanabilir.
Anahtarlarla kumanda edilen direnlerden istenilen kadar devreye sokularak motorun yk
ayarlanm olur.
Elektrik dinamometresinin rotoru test edilecek motorun miline, statoru ise bir
dengeleme dzeneine balanmtr. Dinamometre alrken, yani elektrik retirken statorda
bir zt elektromotor kuvvet oluur ve stator rotorun dnme ynnde dnmek ister. Motorun
mekanik gc veya dinamometreden ekilen elektriksel g arttka, etki eden dndrme
momenti de byr. Statorda bu ekilde oluan moment; motor milindeki dndrme
momentine eittir. Dinamometrenin statoruna etki eden bu moment bir dengeleme sistemi ile
dengelenebilir ve llebilirse, motorun dndrme momenti belirlenmi olur.
Bu amala stator, iki ucundan serbeste dnmesine olanak salayan yataklar zerine
oturtulur. te yandan statora etki eden moment, bir ucu moment koluna bal ve dier ucu
yere sabit olarak tutturulmu bir yayl terazi ve moment koluna aslan arlklar tarafndan
dengelenir.
Motor miline bal bir elektrik makinas; yaplan kumandaya bal olarak deneyin
balangcnda mar motoru, daha sonra ise motoru yklemeye yarayan dinamometre grevini
yapmaktadr.
Sz konusu elektrik makinas, mar motoru olarak altnda gerekli doru akm
ebekedeki alternatif akmn bir redresr tarafndan doru akma evrilmesi ile salanr.
Ateleme baladktan, yani motor altktan sonra kumanda anahtar dinamometre konumuna
getirilerek elektrik makinasnn bir dinamometre olarak grev yapmas salanr.
Dinamometre kna bal bir dizi direncin devreye sokulup kartlmas ile motor
istenilen ekilde yklenir. Ayrca dinamometrenin statoruna bal olan yayl terazi ve arlk
dzenei aracl ile motorun milindeki dndrme momenti belirlenir.
84
3. Deneyin Yapl
Deneyde kullanlan TUD Eddy Current Dinamometre cihazmz 3000Nmye kadar
frenleme momenti retebilmektedir. malat, dayanm, arge, emisyon ve benzeri tm test
tesislerinde kullanma uygundur. Ayrca; dorudan ve ok hassas frenleme kuvveti lm,
yksek hzl akm kontrol sayesinde hzl reaksiyon verebilme yetenei, elektriksel
srtnmesiz yaps dolaysyla uzun mrl yap, tekrarlanabilir lmler alabilen stabil yap,
her iki ynde alabilmesi, dk ataletli rotoru ile birok test prosedrn desteklemesi,
geni ap ve yksek asal hz sebebiyle dk devirlerde yksek moment retebilmesi, nikel
kaplamal soutma kanallar sebebiyle dk kirelenme oran, uzun mrl rulman ve
yataklar zelliklerine sahiptir. Teknik zellikleri ise; Max G 150 kW, Max Tork 500 Nm,
Standart Hz 8000 rpm ve MaksimumHz 12000 rpm eklindedir.
Dinamometre soutma dzenei homojen soutma salayarak uzun sreli testlerin
aksamadan yaplmasna yardmc olmaktadr. Soutma suyu scaklk, basn ve debi kontrol
dinamometrenin aksaksz ve sorunsuz almasn salayan ek gvenlik tedbirleridir. Yksek
doruluklu akm bobinleri kullanlmas sebebiyle dinamometre kontrol nitesi tarafndan set
edilen devir veya tork deeri hzla yakalanp sabit tutulabilmektedir. zel manyetik hesaplar
kullanlarak yaplan tasarm ve kullanlan malzeme ile elektrik akmnn byk blm
frenleme kuvvetine dnmekte ve kayp enerji (s) seviyesi en aza indirilmektedir. Btn
sistem, Motest yazlm ile parametrelendirilmitir ve bu yazlm sayesinde kontrol
edilebilmektedir.
MOTEST nceden tanmlanm test prosedrlerine gre testi otomatik
yapabilmektedir. Sahadan toplanan verileri gerek zamanl ekranda gsterir. Sahadan gelen
veriler ile kullancnn tanmlam olduu limit ve uyar deerlerine gre snr deer kontrol
yapabilmektedir.
Deney esnasnda; test sisteminde kullanlmakta olan bir Renault benzinli motoru iin
belli devir deerleri iin g, tork, yakt tketimi, egzoz gazlarnn k scaklklar, motor
soutma suyu scaklklar gibi deerler iin lmler alnacaktr.
85
ekil 1.2 Motor Test Dzeneinin ematik Resmi
86
ekil 1.3 MOTEST Yazlm Ekran
Deneyde llen deerler ile g, yakt sarfiyat ve tork erileri izilerek motor
performans erileri oluturulacaktr. Ayrca devir deiimleriyle bu performans
karakteristiklerinin deiimi incelenecektir.
87
DENEY SONULARI VE DEERLENDRLMES
Deneyde yaplanlar ksaca zetleyiniz.
Tabloda gerekli yerleri hesaplaynz.
Grafikleri iziniz.
Sonular ve grafikleri yorumlaynz.
Devir
(rpm)
Tork
(Nm)
G
(kW)
Yakt
Tketimi
(lt/h)
Silindire
Alnan
Yakt
Miktar
(kg/h)
Yakt
Sarfiyat
(g/kWh)
Yakt ile
Giren
Toplam
Enerji
(kW)
Verim
Egzos
Scakl
('C)
Motor
Suyu k
Scakl
('C)
Motor
Suyu Giri
Scakl
('C)
1500
2000
2500
3000
3500
Yakta ait zellikler:
= 725 kg/m
Hu = 43900 kj/kgY
Motor gc (kW):
P
=
M
n
9549
zgl yakt sarfiyat (g/kWh):
b
=
3600 m
Silindire alnan yakt miktar (g/h):

m
=
b
3600
Efektif verim:
=
3.6 10
be Hu
Efektif i (Nm/evrim):
W
= P
/n
Birim zamanda yakt ile giren toplam enerji (kW):
Q
= W

88
M
o
t
o
r

T
o
r
k
u

(
N
m
)
80 60
M
o
t
o
r

G

(
k
W
)
70 50
60 40
50 30
40 20
30 10
z
g
l

Y
a
k
t

S
a
r
f
i
y
a
t

(
k
g
/
k
W
h
)
20 0.80
0.60
10 0.40
0.20
0 0.00
0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000
Motor Devri (rpm)
E
g
z
o
z

S
c
a
k
l
C

)
800 90
M
o
t
o
r

S
u
y
u

c
a
k
l
C

)
700 80
600 70
500 60
400 50
300 40
200 30
100 20
0 10
0 500 1000 1500 2000 2500 3000 3500 4000
Motor Devri (rpm)
89
Ekler
Ek-1. Deney Raporu Kapak Sayfas rnei

T.C.
KIRIKKALE NVERSTES
MHENDSLK FAKLTES
MAKNA MHENDSL BLM

MAKNA LABORATUVARI - I
. DENEY RAPORU

renci No :
Ad-Soyad :
Deney Grubu :
Deney Tarihi :
Teslim Tarihi :
Notu :

Kaynaklar
[1] Genceli, O. F., lme Teknii (Boyut, Basn, Ak ve Scaklk lmeleri), Birsen
Yaynevi, stanbul, 2000.
[2] Holman, J. P., Experimental Methods for Engineers, McGraw-Hill Book Company, 7
nd

Edition, New York, 2001.

90

Makina Lab-I 2013-2014 Guz

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Makina Lab-I 2013-2014 Guz

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

): Bir malzemenin kopmadan veya krlmadan dayanabilecei en

) uygulanmas sonuta kopmaya yol atndan ve krlma noktasndaki

yerine kopma noktasndaki gerilmeyi

deerlerini ykselten etkenler ounlukla sneklii azaltrlar.

nin sfrdan farkl bir

[J/kg] akkanlarn giri ve

Silindire alnan yakt miktar (g/h):

You might also like