Fragment ksiki Zbigniewa Ogonowskiego "Socynianizm polski".

Arianizm polski
uksztatowa si jako odrbny zbr, czyli koci, w latach 156263 wskutek rozamu, jaki powsta w onie kalwiskiego kocioa maopolskiego. Grupa, ktra dokonaa rozamu, nazwaa si zborem mniejszym" (ecclesia minor), dla odrnienia od zboru wikszego", czyli kalwiskiego. Terminy: arianie" i arianizm" pocztkowo byy tylko przezwiskiem, uywanym zrazu przez kalwinw, a majcym na celu zohydzenie grupy rozamowcw w opinii kociow chrzecijaskich. Z czasem nazwa si przyja i utrwalia, cho arianie nigdy jej nie uznali. Sami zwali siebie Chrystianami lub po prostu Brami. Arianizm polski nie by wytworem myli wycznie krajowej. Do wykrystalizowania si jego doktryny przyczyniy si w znacznej mierze pogldy rozsiewane przez bawicych w Polsce cudzoziemcw, gwnie Wochw. Cudzoziemcy ci napywaj do Polski, uchodzc przed przeladowaniami za goszenie idei sprzecznych z ortodoksyjnymi religiami. Przybywaj oni zarwno z krajw, nad ktrymi rozcigaa si moc Inkwizycji, jak te z krajw, gdzie dopiero niedawno zwyciya prawda ewangelii", a w ktrych ortodoksi wystpowali z nie mniejsz surowoci przeciw odstpstwom od doktryny obowizujcej ni duchowni Kocioa rzymskiego. W latach szedziesitych i pniej widzimy w Polsce wielu gonych w wczesnej Europie heretykw". Midzy innymi przebywaj tu: Stankar, Gentile, Statorius, Lismanin, Blandrata, Leliusz i Faust Socynowie i inni. Niektrzy z nich osiedlaj si tu bd na stae, bd na duszy czas, inni bawi tylko przejazdem. Przybysze ci, znajdujc w Polsce gocin i yczliwe przyjcie, przynosz z sob pogldy religijne bardzo niekiedy radykalne. Stan si one jedn z przyczyn fermentu mylowego w krgach polskich protestantw, fermentu, ktrego rezultatem bdzie powstanie nowego zboru: antytrynitarskiego. Wczesny arianizm by wybitnie niejednolity organizacyjnie i ideologicznie. W obrbie zboru nazywajcego siebie mniejszym" istniay grupy i grupki reprezentujce do rnorodne pogldy religijne i spoeczno-polityczne. Wspln cech wyrniajc rne odamy wczesnego arianizmu od innych ugrupowa chrzecijaskich by antytrynitaryzm odrzucanie dogmatu Trjcy w. (Trinitas po ac. Trjca). W pocztkowej fazie istnienia zboru, w latach 15631566, mona z grubsza wyrni dwa stanowiska religijne: trydeizm i dyteizm. Trydeizm, ktrego gwnym szermierzem by w owym czasie Grzegorz Pawe z Brzezin, rozbija Trjc w. na trzy realne osoby, a monoteistyczny charakter chrzecijastwa ratowa tym, e Boga-Ojca wywysza ponad inne osoby boskie. Zwolennikw tej doktryny zwano trjboanami. Dyteizm ogranicza liczb osb boych do dwch: Boga-Ojca i Boga-Syna. Syn pochodzi od Ojca, by od niego niszy. Duch w. uwaany by wprawdzie cigle jeszcze za osob, lecz odmawiano mu boskoci. Std te nazwa dwjboanie. Ostatecznie jednak, po okresie dysput i poszukiwa, wykrystalizowaa si w zborze ariaskim doktryna zwana pniej unitaryzmem (unitas po ac. jedno). Wedle tej doktryny jedynym Bogiem jest Bg-Ojciec; Chrystus jest czowiekiem, ktry zosta podniesiony do godnoci boej dopiero po mierci i wskrzeszeniu go ze zmarych przez Boga-Ojca.

Ten teologiczny schemat unitaryzmu utrzyma si w zborze ariaskim zasadniczo bez zmian a do wygnania arian z Polski w r. 1658, chocia jak to zostanie pniej wykazane istniay bardzo znaczne rnice doktrynalne i wiatopogldowe midzy wczesnym unitaryzmem, ktrego czoowymi przedstawicielami byli: Grzegorz Pawe (w pocztkowej fazie istnienia zboru trydeista), Marcin Czechowic i Jan Niemojewski a unitaryzmem pniejszym, zwanym socynianizmem, od nazwiska Fausta Socyna, ktry wywar znaczny wpyw na uksztatowanie si tej nowej fazy unitaryzmu. Ideologia wczesnego arianizmu, tak religijna jak i spoeczna, wykazuje istotne zwizki z doktryn anabaptyzmu. Anabaptyzm (termin pochodzi od greckiego wyrazu anabaptizo powtrnie chrzcz), doktryna religijna bardzo niejednolita, szerzy si gwnie w krajach protestanckich i gromadzi wok swych hase ludzi niezadowolonych z poowicznego przebiegu reformacji, rozczarowanych kom-promisowoci programu religijnego i spoecznego reformatorw. Odrzucajc chrzest dzieci i domagajc si, aby chrzest przyjmowany by dopiero w wieku dojrzaym, by by on wyrazem wiadomego i dobrowolnego przystpienia do Kocioa, anabaptyci proklamowali prawo jednostki do samo-okrelenia religijnego. I ten indywidualizm religijny by jednym z ich naczelnych hase. Ich program spoeczny, dla ktrego motywacj czerpali zgodnie z duchem epoki z Pisma w., zmierza do gruntownej przebudowy spoecznej na korzy warstw upoledzonych. W I poowie XVI w. odegrali anabaptyci znaczn rol w wielu ruchach spoecznych. Z ich imieniem zwizane byo zwaszcza synne powstanie w Monasterze w r. 1534 (komuna monasterska). W latach szedziesitych XVI w. anabaptyci dalecy ju s od rewolucyjnych tendencji. Po okrutnych przeladowaniach w latach trzydziestych, przeladowaniach, ktre powtrzyy si z chwil upadku komuny monasterskiej, zostali oni rozproszeni. Pokrewiestwo wczesnego arianizmu z anabap-tyzmem przejawio si nie tylko w odrzuceniu chrztu dzieci i wysuwaniu postulatu, by chrzest przyjmowano w wieku dojrzaym, i to nie przez polanie wod, a wzorem Chrystusa przez ponu-rzenie (std pogardliwa nazwa nurkw", jaka w Polsce do arian przylgna), lecz rwnie w sferze pogldw spoecznych i politycznych. Lewica ariaska, do ktrej naleaa wikszo ministrw, przewanie plebejuszw, gosia hasa spoeczno-polityczne bardzo zblione do tych, ktre wystpuj w ideologii anabaptystw. Pierwszym, ktry w Polsce zacz szerzy radykalne pogldy spoecznopolityczne, by Piotr Giezek z Gonidza, sztandarowa posta polskiego antytrynitaryzmu we wczesnej fazie istnienia zboru (umiera w r. 1573). On pierwszy przypasa do boku drewniany miecz na znak protestu przeciwko wojnie i mieczowemu urzdowi". Tezy Piotra z Gonidza, goszone ju na lat kilka przed wyodrbnieniem si zboru mniejszego ze spoecznoci kalwiskiej, pocztkowo nie znalazy posuchu nawet wrd plebejskich ministrw. Z czasem jednak nastpuje radykalizacja pogldw dogmatycznych i spoecznych i w onie arianizmu formuje si frakcja wysuwajca program gruntownej przebudowy stosunkw midzyludzkich w duchu antyfeudalnym. Nigdy program ten nie przybra charakteru buntowniczego, rewolucyjnego, lecz ogranicza si do apelw moralnych i argumentacji czerpanej z niektrych ustpw Nowego Testamentu. Dochowane przekazy rdowe relacjonuj nam przebieg dysput na synodach ariaskich w latach rozwoju radykalizmu spoecznego, tj. w okresie 15661569, okresie,

ktry stanowi Sturm- und Drangperiode arianizmu przedsocyniaskiego. Lewica w oparciu o argumenty czerpane z Pisma w., gwnie z Kazania na Grze (Mat. VVII), wskazywaa na sprzecznoci istniejce midzy ewangelicznymi nakazami rwnoci i braterstwa a istniejcymi stosunkami feudalnymi. Potpiano paszczyzn i poddastwo chopw, wysuwano dania, aby szlachta ariaska wyrzeka si posiadanych majtnoci, ja si pracy rcznej i zarabiaa na ycie trudem wasnych rk. Wywody te, bdce wyrazem protestu plebejw, bardzo rzecz jasna niedojrzaego, przeciwko spoeczestwu feudalnemu, protestu udrapowanego zgodnie z duchem epoki w szat ewangelicznych napomnie, z zasady nie znajdoway uznania wrd szlacheckich czonkw zboru. Jednak cz szlachty ariaskiej potrafia zdoby si na konsekwencj i usiowaa wprowadzi w ycie w program spoeczny. Tak np. uczyni Jan Niemojewski, zamony szlachcic kujawski, jedna z pikniejszych postaci wczesnego arianizmu. Sprzedawszy swe majtnoci i rozdawszy gotowizn ubogim, Niemojewski zoy urzd sdziego inowrocawskiego, ktrego penienie niezgodne byo z wyznawan przeze doktryn, odpasa szabl, przywdzia skromniejszy ubir plebejski i powici reszt swego ycia dziaalnoci w zborze. W roku 1569, wanie wwczas, gdy wrzenie spoeczne i religijne osiga wrd arian swj punkt szczytowy, kasztelan arnowski Jan Sienieski zakada w swych sandomierskich posiadociach nad rzeczk Czarn miasto, ktre nazywa Rakowem. Aby miejscowo szybko zaludni, Sienieski ogosi wolno od danin i zapewni przyszym mieszkacom pen tolerancj religijn. Wtedy to znaczna cz arian postanowia wprowadzi w ycie swe ewangeliczne ideay i wywdrowaa do Rakowa, by tu zaoy gmin prawdziwie chrystiask". Wrd przybyszw nie zbrako pewnej czci szlachty ariaskiej, tej, ktra rozsprzedaa swe majtnoci i przyczya si do gminy, by wie tu ycie zgodne z goszonymi zasadami. Eksperyment nie powid si. Zmczona bezustannym synodowaniem i cigymi dysputami religijnymi, wreszcie pewnym chaosem, jaki zapanowa w gminie, gdy niektrzy ministrowie zoyli swe religijne urzdy goszc, e sowo boe powinni gosi prostaczkowie" (ludzie biedni i nleuczeni), przez nich bowiem przemawia Duch w. znaczna cz przybyej tu szlachty oraz ministrw ju w r. 1570 opucia Rakw. Gwny orodek arianizmu przenosi si do Lublina, gdzie seniorem zboru zosta Jan Niemojewski, ministrem za Marcin Czechowic. Dopiero w kilkadziesit lat pniej Rakw bdzie metropoli ruchu ariaskiego i jako taki zasynie w caej siedemnastowiecznej Europie. Ale stanie si to w zupenie zmienionych warunkach, gdy zbr ariaski przybierze zgoa odmienne oblicze. Tymczasem arian galwanizoway cigle problemy spoeczno-polityczne. Po roku 1572 na czoo dysputowanych zagadnie wysuwa si sprawa urzdu mieczowego" i wojny. Sprawa staa si palco aktualna ju choby z tego powodu, e po mierci Zygmunta Augusta senat Rzeczypospolitej nakaza szlachcie gotowo bojow na wypadek ociennego najazdu. Arianie od wielu lat potpiali uywanie ora. Poczto wic teraz na synodach zadawa pytanie, czy i w jakich wypadkach wolno uywa broni i bra udzia w wojnie. Radykaowie zajli w tej sprawie stanowisko nieprzejednane: Chrystianinowi nie godzi si zajmowa urzdu pastwowego, zwaszcza za urzdu

mieczowego", tj. takiego, z ktrym wie si prawo karania mierci, nie wolno mu mci si za zniewagi ani bra udziau w procesach sdowych, a nade wszystko nie wolno, pod adnym pozorem, bra udziau w wojnie, nawet w wojnie sprawiedliwej, obronnej. Ja jednak o Chrystusie czytaem co wrcz przeciwnego pisa jeden z czoowych ideologw obozu radykalnego e mianowicie zawsze by cichy, cierpliwy, pokorny i tych wanie zalet kaza si wiernym od siebie uczy, nie adnych wojen, jako e sam nigdy nie toczy sporw, gosu jego na ulicach nie syszanof...], a tym bardziej by daleki od tego, by czyj krew przelewa. Wiszc n krzyu za nieprzyjaci si modli i obrzucony zelywociami nie zorzeczy, a gdy mu zadawano mczarnie, nie odgraa si, lecz spraw swoj porucza Bogu (nie adnemu sdziemu), pozostawiajc nam przykad w tej mierze, bymy szli jego ladami[...]" Stanowisko to napotkao na zdecydowany sprzeciw nurtu bardziej realistycznego, reprezentujcego w arianizmie tendencje zachowawcze. Najwybitniejszym przedstawicielem tego nurtu by Szymon Budny (ok. 15331593), indywidualno bardzo nieprzecitna. Z pochodzenia Mazur, cae niemal ycie spdzi na Litwie. By zdolnym filologiem i niepolednim znawc jzykw. W pogldach religijnych by radykaem, jednym z najmielszych w owym czasie, przy czym radykalizm ten mia zabarwienie racjonalistyczne. Jedyny to minister ariaski w okresie przedsocyniaskim, ktry stara si interpretowa Bibli w sposb wiadomie naturalistyczny. Tendencja ta doprowadzia go do pogldu, uzasadnionego zreszt przy pomocy Pisma w., e Chrystusa nie naley adorowa ani wzywa w modach. Pogld ten spotka si wrd arian z oglnym potpieniem i jedynie na Litwie znalaz Budny pewn liczb zwolennikw. Radykalizm religijny Budnego czy si z pogldami spoecznymi, ktre na tle ideologii socjalnej goszonej przez wikszo ministrw ariaskich wydaj si konserwatywne. Budny nie tylko nie postuluje przebudowy spoecznej w duchu interesw plebejuszy, lecz podkrela, e tak poddastwo chopw, jak i paszczyzna s zjawiskami naturalnymi i wcale nie sprzecznymi z zasadami Pisma w. Rwnoczenie jednak potpia ostro wynaturzenia stosunkw feudalnych i wypowiada si za zagodzeniem losu chopa i za zhumanizowaniem stosunkw midzy panem a poddanymi. Budny by autorem przedmowy do polskiego przekadu O poprawie Rzeczypospolitej Modrzewskiego (1577). Nie ulega wtpliwoci, i spoeczny program Frycza zna i e go akceptowa. W sporze o urzd mieczowy i zagadnienie wojny stan Budny rwnie po przeciwnej ni radykaowie spoeczni stronie barykady. Dzierenie wszelkiego urzdu, a wic i mieczowego, jest wedle niego prawemu chrystianinowi" cakowicie dozwolone. Jeli chodzi o wojny, rozrnia Budny obronne, ktre s sprawiedliwe", oraz napastnicze, grabiecze, tj. niesprawiedliwe". Czynne uczestniczenie w wojnach sprawiedliwych jest nie tylko dozwolone, ale nawet chwalebne. Sw doktryn spoeczno-polityczn wyoy Budny w traktacie O urzdzie miecza uywajcym, osk 1583. Zbory polskie, cho toleroway w swym onie takich czonkw gminy, ktrzy doktryny spoecznej i politycznej nie przestrzegali, jak to uczciwie wyzna senior zboru lubelskiego Jan Niemojewski, potpiy jednak zdecydowanie stanowisko Budnego i jego litewskich zwolennikw w kwestii wojny i urzdu mieczowego. Synod ariaski w Wgrowie w 1584 r. wykluczy nawet Budnego ze zboru (nie tyle zreszt za pogldy na ideologi spoeczno-poli-tyczn, ile za goszenie tzw. nonadoratyzmu, czyli

pogldu, wedle ktrego nie naley wzywa w modach osoby Chrystusa). Tak wic w ideologii spoeczno-politycznej zwyciy w zborze lat osiemdziesitych kierunek spoecznie radykalny. Atoli niebawem rozpocz si w onie zboru proces odwrotny. W rodowisku ariaskim, zwaszcza wrd nowych modych ministrw i w krgach szlachty zwycia powoli pogld, e postulaty ideologii spoeczno-politycznej, w tej formie, jak im nadali radykaowie, s yciowo nierealne, e odgraniczaj one czonkw zboru od reszty spoeczestwa murem sekciarstwa i uniemoliwiaj liczebny rozrost spoecznoci ariaskiej. Starsi wiekiem ministrowie i dziaacze zborowi wymierali bd z braku si ustpowali miejsca modszym, ci za na og nie mieli ochoty rezygnowa ze wszelkich aspiracji ycia doczesnego. Stopniowo wic nastpuje agodzenie skrajnoci ideologicznych doktryny spoeczno-politycznej i zbr niepostrzeenie przechodzi na pozycje zblione do tych, ktre reprezentowa potpiony niegdy Budny. Rwnoczenie dokonywa si konsolidacja organizacyjna zboru, a w doktrynie religijnej umacnia si coraz bardziej unitaryzm o odcieniu zdecydowanie racjonalistycznym, by wreszcie zapanowa w zborze niepodzielnie. Okoo r. 1600 zbr ariaski w Polsce zatraci ju niemal cakowicie swe dawne oblicze. W tej ewolucji doktryny spoeczno-politycznej, a zwaszcza religijnej, rol bardzo wybitn odegra Faust Socyn.