PILCH5.2.

WywiadWywiad jest rozmow badajcego z respondentem lub respondentami wedug opracowanych wczeniej dyspozycji lub w oparciu o speejalny kwestionariusz. I znowu podobnie jak przy okrelaniu pojcia obserwacji - musimy ograniczy si do sformuowania szerokiej definicji, ktra obejmie wszystkie rodzaje i sposoby przeprowadzania wywiadw. Wrd pedagogw utara si nazwa wywiadu rodowiskowego. Od innych wyrnia go zakres i cel. Wykorzystywany jest przy poznawaniu ukadw, charakteru i zalenoci rodowiska wychowawczego, a take do poznawania wszelkiej problematyki rodowiska i aspektw wychowania w rodowisku spoecznym.Wywiad suy gwnie do poznawania f'akt<>w, opinii i postaw danej zbiorowoci. Materia uzyskany drogy wywiadu pozwala ponadto na analiz ukadw i zalenoci midzy zjawiskami. Sprawno wywiadu i warto uzyskanego materiau zale od wielu czynnikw. Najwaniejszym jednak warunkiem poprawnego przeprowadzenia wywiadu s waciwie przygotowane dyspozycje. Okrela si je zazwyczj mianem kwestionariusza. Ale dopiero wwczas suszna jest taka nazwa, gdy jest to zestaw pyta, zbudowany wedug specjalnych zasad. Zdarza si jednak prowadzenie wywiadu tylko wedug pewnego planu w postaci dyspozycji do rozmowy nie narzucajcych ani kolejnoci, ani cisoci w zadawaniu poszczeglnych pyta.Tendencje panujce we wspczesnej pedagogice zmierzaj do opierania wywiadu na kwestionariuszu skategoryzowanym. Dla bada rodowiskowych tendencja taka nie zawsze bdzie najlepsza. Celem tych bada,jest bowiem moliwie wszechstronne i dogbne poznanie istoty zjawisk wychowawczych zachodzcych w rodowisku. Do tego celu lepiej su swobodne rozmowy wedug dyspozycji (pytania otwarte), ktre mona ukierunkowywa. Mona take zagadnienia przypadkowe, jeli wydaj si by wane, rozwija i uzyskiwa ich wszechstronniejsze nawietlenie. czsto jednak pewne sprawy wymagaj precyzyjnego i konkretnego ~znania, czemu lepiej suy kwestionariusz skategoryzowany. Ale, zdafr~iem naszym, nic nie stoi n przeszkodzie aby stosowa tak dwustopnioWtl procedur. Zwiksza to ilo zabiegw technicznych i wymaga wicej pracy, ale daje nieporwnanie wartociowe materiay. Jeli doda, e w pedagogicznych badaniach rodowiskowych badana zbiorowo rzadko jest wielka, to taki sposb postpowania nie wydaje si wykluczony.x.2.1. Czynniki zakcajce wiarygodno informacjiW potocznym rozumieniu i praktyce owe pierwsze rozmowy sonda~owe wedug tylko oglnego planu daj dopiero podstaw do opracowania ~xczegowego kwestionariusza do prowadzenia dalszych wywiadw. W tym punkcie badacz staje przed koniecznoci rozwizania szeregu i1'udnoci, ktre zaway mog na dalszym prowadzeniu bada. Jego ;gwnym celem jest uzyskanie prawdy, tymczasem na drodze do tego stoi ~~ereg przeszkd. Pierwsza to respondent, ktry - bdc gwnym ~~tbdem materiau - moe sta si przyczyny wiadomego zai'aszowania prawdy. Druga to narzdzie badawcze, kwestionariusz, ktcireg~ f~oma ,Moe w sposb istotny wpyn na tre uzyskiwanych danych. 'Crzecia Wreszcie to prowadzcy badania, ktry - jeli stanowi ekip mog fbnie odbiera okrelone informacje, tendencyjnie ukierunkowywa tok ~ttda, ka rny nacisk na poszczeglne problemy.1. Ze strony respondenta moemy uzyska bd celowo faszywe informacje, bd zosta mimowolnie wprowadzeni w bd, bd wreszcie tttoemy pewnych wiadomoci nie uzyska, jeli respondent ich nie dosiada. Na celowe wprowadzenie w bd wpywa te obawa respondenta przed naraeniem si panujcym w danej zbiorowoci konwenansom lub stereotypom postpowania, a nawet wwczas gdy nie jest pewny, czy jego ~tld lub postpowanie nie spotka si z dezaprobat ankietera. Dlatego prowadzcy badania nie powinien manifestowa adnych postaw i wyra~tt adnych ocen, aby nie sugerowa badanemu formy i treci odpowiedzi. zdarzaj si take prby udzielania odpowiedzi, mimo e respondent nie posiada potrzebnych informacji czy wiedzy. Naley wic umiejtnie82 83wychwytywa takie prby, a w adnym razie nie czyni zabiegw pobucl-r,ajcych do udzielania odpowiedzi na si,

np. przez podsuwania gotowych odpowiedzi, przez manifestowanie szerokiej wiedzy i potpianie jej braku. Nieznajomo faktw lub nieposiadanie opinii w pewnych sytuacjach z punktu widzenia wartoci materiau, moe by rwnie wane, jak i jej posiadanie.2. Nastpnym rdem uzyskiwania prawdy niepenej lub danych faszywych jest kwestionariusz. Moe nie obejmowa wszystkich wanych zagadnie, a wic by niewyczerpujcy. Moe posugiwa si niestosownym jzykiem, tzn. niejasnymi lub niezrozumiaymi pojciami, okreleniami, nie uywanymi w danej zbiorowoci lub przez t zbiorowo inaczej rozumianymi. Moe wreszcie by niedostatecznie skategoryzowany, a przez pozostawienie zbyt wielkiej swobody ankieterom moe by powodem dowolnych i rnych interpretacji tego samego zagadnienia.Jeli wic pragniemy zbudowa poprawny kwestionariusz, musimy obj nim wszystkie zagadnienia postawione w celach i hipotezach badawczych. Musimy jzyk kwestionariusza dostosowa do ,jzyka uywanego w danej zbiorowoci. Jeli badania prowadzi kilka osb, wanym zagadnieniem staje si jednorodno uzyskiwanych danych oraz moliwo kontroli i porwnywalnoci danych, tzn. uzyskiwanie takich samych informacji przy uyciu takiej samej techniki przez rnych badaczy. Ce(owi temu najlepiej suy maksymalne skategoryzowanie zagadnie, ktre chcemy zbada. Kategoryzacja oznacza zbudowanie cisych pyta, ktrych nie mona zmienia, oraz ustalenie kolejnoci ich zadawania. Mamy wwczas gwarancj, e przy zachowaniu podsW wowych warunkw rzetelnoci rejestrowania danych oraz ich poprawnego rozumienia uzyskamy jednorodne odpowiedzi we wszystkich wypadkach.3. Wreszcie wanym, aczkolwiek nie ostatnim .jeszcze, rdem uzyskiwania faszywych danych jest sam prowadzcy badania. Waga tego problemu wzrasta w miar zwikszania si iloci osb prowadzcych badania. Przy organizowaniu ekipy badawczej naley pamita, e sam ankieter jest take swoistym narzdziem badawczym. Naley zatem podporzdkowa jego indywidualne cechy wymaganiom regu badania. Chodzi tu gwnie o jednoznaczne pojmowanie poszczeglnych pyta, a take o przywizanie jednakowej uwagi do wszystkich problemw. Aby to osign, naley przeprowadzi szczegowy instrukta z ankieterami oraz wyposay ich w wywiad standaryzowany, bo przy wywiadzie otwartymnigdy nie uda si wyeliminowa cech indywidualnych. Naley mr pmarv. ankieterw o zasadach prowadzenia wywiadu, a szczeglnie o tym, i gwnym obiektem zainteresowania bdzie sam problem badawczy i mu poza tym, a wic ani respondent, ani ankieter, ani inne sprawy uboczne. ~'rzedmiotem wywiadu jest uzyskiwanie informacji, tote dyskusje, wytniana informacji, prezentowanie przez ankietera wasnej wiedzy lub opinii s niewskazane; warunkiem przeprowadzenia dobrego wywiadu jest zaufanie, szczero i przychylno badanego, wskazane s wszelkie rodki, ktre mog zapewni te warunki. Takt, uprzejmo, dyskrecja to m.in. konieczne rodki do stworzenia odpowiedniej atmosfery wywiadu. Wskazania te maj ogromne znaczenie szczeglnie przy prowadzeniu wywiadw rodowiskowych, ktrych materia czsto jest draliwa i koniecznie wymaga zaufania i szczeroci. Wskazane wic s zabiegi zapewniajce badanemu pen dyskrecj, ch ulenia w kopotach, przekonanie o naukowym charakterze bada i podnoszenie wagi problemw.5.2.2.

Gtwne typy wywiadw w badaniach pedagogicznychWiele spord

powyszych wskazwek wyda si janiejszymi na tle omwienia poszczeglnych typw wywiadu. W zasadzie w peni omwione zostay wywiady skategoryzowany i nieskategoryzowany. Rni si one od siebie, jak wynika z powyszych uwag, zasadami konstrukcyjnymi. Stopie usystematyzowania pyta i ich ujednolicenie to gwne rnice konstrukcyjne. Narzucaj one okrelony sposb prowadzenia wywiadu. ,leden daje moliwo swobody w formuowaniu pyta oraz zmieniania ich kolejnoci, a nawet pogbiania zagadnie przez stawianie pyta dodatkowych. Drugi cile ogranicza kolejno i brzmienie stawianych

pyta. W badaniach rodowiskowych pierwszy sposb daje wiksze korzyci. Wywiad skategoryzowany zapewnia wiksz ciso i porwnywalno danych.Ze wzgldu na sposb prowadzenia wywiadu wyrniamy wywiad jawny, ukryty i jawny nieformalny. Wywiadem jawnym nazywamy rozmow, w ktrej badany poinformowany jest prawdziwie o celach, charakterze i przedmiocie wywiadu. Wywiad ten musi by skategoryzowany. Jeli przedmiotem wywiadu s zagadnienia draliwe bd jeli rola spoeczna badanego w danej zbiorowoci okrela cile jego opinie lub postawy, ktre niekiedy mog by rne od osobistych, celowe jest przeprowadzenie wywiadu ukrytego, w ktrym badany nie jest poinformowany o roli ankietera, o celach i przedmiocie rozmowy. W trakcie84 ~ ~ 8Slunej rozmowy badajcy usiuje przez stosowne jej ukierunkowanie uzyska interesujce go dane. Odmian takiego wywiadu jest wywiad jawny nieformalny, a waciwie wywiad ukryty formalny. Rnica polega na tym, e badany, orientujc si w fakcie prowadzenia z nim wywiadu, nie jest poinformowany o waciwym jego przedmiocie. Wywiady te wymagaj duej sprawnoci pamiciowej i zrcznego posugiwania si pytaniami rozpoznawczymi.Bywaj jeszcze wywiady indywidualne i zbiorowe, w zalenoci od liczby osb biorcych jednorazowo udzia w wywiadzie. Wywiad zbiorowy ma uzasadnienie wwczas, gdy przedmiotem bada s opinie lub fakty jednorodnej grupy np. dotyczce uczestnikw zaj wietlicowych, kursw doksztacajcych itp. Uzyskujemy wtedy wiedz obszern i w miar wszechstronn, nie stwarzajc jednak moliwoci oceny rozkadu poszczeglnych opinii i podstaw, reprezentatywnoci i znaczenia poszczeglnych zagadnie. Naley te pamita, e wywiadom zbiorowym towarzysz pewne emocje dodatnie i ujemne, mogce mie znaczenie dla wiarygodnoci bada - np. skrpowanie obecnoci innych lub psychoza zbiorowa, wyraajca si w wyolbrzymianiu lub przeinaczaniu faktw.Wywiad, jak podkrelalimy ju niejednokrotnie, daje bardzo cenny materia poznawczy. Stosujemy go tam, gdzie pragniemy pozna postawy, motywacje, zalenoci; tam, gdzie nie moemy uzyska penej wiedzy o badanym przedmiocie na innej drodze (obserwacji, ankiety, badania dokumentw); kiedy zaley nam na pogbionym poznaniu rodowiska wychowawczego, kiedy pragniemy pozna moliwoci jego zmiany lub modelowania dla potrzeb okrelonych celw wychowawczych. 5.3. AnkietaAnkieta jest do tego stopnia niesamodzieln technik gromadzenia dokumentw, e wielu socjologw i pedagogw nie wymienia jej w opisie technik badawczych. Jest to bowiem szczeglny przypadek wywiadu. Ocl wywiadu waciwego odrniaj ankiet 3 cechy: a) stopie standaryzacji pyta, b) zakres i "gboko" problematyki, c) zasady jej przeprowadzania i zwizane z tym rnice dystansu spoecznego midzy badanym a badajcym.Ankieta zatem, jest technik gromadzenia informacji polegajca na wypenieniu najczciej samodzielnie przez badanego specjalnych kwestionariuszy na og o wysokim stopniu standaryzacji w obecnoci lub czciej bez obecnoci ankietera.Pytania ankiety s zawsze konkretne, cise i jednoproblemowe. Najezciej te pytania s zamknite i zaopatrzone w tak zwan kafeteri, czyli zestaw wszelkich moliwych odpowiedzi. Ankieta dotyczy najezciej wskiego zagadnienia bd problemu szerszego rozbitego na kilka zagadnie szczegowych. Szuka si wic cisych skategoryzowanych, jednoznacznych i porwnywalnych danych na temat jednego zagadnienia. ~e wzgldu na wysoki stopie kategoryzacji ankieta staje si podstawowym narzdziem kontaktu badanego z badajcym. Moe by wypeniana przez samego respondenta bd przez badajcego. Wypenienie ankiety ~tolega na podkreleniu waciwej odpowiedzi lub stawianiu okrelonych znakw przy odpowiednich zadaniach kafeterii.Kafeterie bywaj zamknite i potwarte oraz koniunktywne i dysJunktywne. Kafeteri zamknit nazywamy ograniczony zestaw moliwych odpowiedzi, poza ktre odpowiadajcy wyj nie moe, lecz tylko Wybiera wrd moliwoci, jakie daje sformuowany zestaw. Kafeteri ~~tlotwart nazywamy taki zestaw moliwych do wyboru odpowiedzi,te>re zawieraj jeden punkt oznaczony

zazwyczaj sowem "inne", pozwajtley na zaprezentowanie swej odpowiedzi, jeli nie mieci si w adnym proponowanym sformuowaniu. Np. w pytaniu: "Jakie motywy skoniy tina(i) do podjcia studiw zaocznych", kafeteria przedstawia si moe tstpujco: "poprawa sytuacji materialnej, pragnienie awansu, pragnienie ~Iniesienia kwalifikacji, - inne...". Kafeteria koniunktywna pozwala na Wybranie kilku moliwych odpowiedzi, dajc potem mono obliczenia stotliwoci wyboru poszczeglnych odpowiedzi, a tym samym utwo cnia hierarchii. Przykadem kafeterii koniunktywnej moe by wyej Wytoczona lub np. nastpujca: "Jakim zajciom oddajesz si najchtniej czasie wolnym'? - lekturze ksiek, czasopism, - ogldaniu telewizji, chanie radia, - majsterkowaniu lub innym zajciom mioniczym, ataganiu w gospodarstwie domowym, - zabawom z kolegami, - cho eniu do kina, - inne...".Ankieta jest niezastpiona w badaniach pedagogicznych jako narzie poznawania cech zbiorowoci, faktw, opinii o zdarzeniach, danych ~bowych. Trudniej zaobserwowa przy jej pomocy bardziej zoone blemy rodowiska wychowawczego. Nie w peni moe by wykorzyttu do poznawania ukadw i zalenoci spoecznych, przebiegu i uwa86 ~ ~ ! i7rurkowania procesw spoecznych w rodowisku. Moe spenia poyte- 1. Dokumenty kronikarskie to wszelkie materiay staly.yG ~~~~. ~~i~~:, czn rol w pocztkowym etapie bada, gdy pragniemy zdoby wiedzy rujce okrelone sytuacje, dokumentujce fakty i dziaania. I o~l,mmwn wyjciow, a miar ogln do przygotowania szczegowych bada wyI:ronikarskie to wszelka dokumentacja instytucji badanej plamW I,~ ~ m wiadem lub przy pomocy obserwacji. Doceniajc zatem jej znaczenie, nie zjawiska. Np. badajc funkcjonowanie domu kultury w rodowisku hy powinnimy bada pedagogicznych, ktrych celem jest budowanie pew- dziemy analizowa wszelk dokumentacj historyczn, finansow, perlonych uoglnie lub wyznaczanie kierunkw dziaania, opiera w caoci rtaln i dokumentacj dziaalnoci merytorycznej takie jak dzienniki zaj, na ankiecie. Wyej podalimy tylko niektre moliwoci jej konstrukcji plany pracy itp. Ten typ dokumentu nie podpada pod wymienione wyej i realizacji. W ankiecie mona stosowa wiele typw formalnych rozwi- krytyczne uwagi. Pedagoga interesowa bdzie rwnie dokumentacja za i wiele sposobw jej realizacji. Znaczenie jej wzrasta w przypadku `zersza. Pragnc pozna bliej rodowisko spoeczne uczniw danej szkobada wielkiej prby. Wtedy naley dy do takich rozwiza konstru- ty, bdziemy korzysta z dokumentw Rady Narodowej, wydziau kultury, kcyjnych, ktre zapewniaj maksymaln wiarygodno uzyskiwanego miejscowej biblioteki publicznej, nawet izby wytrzewie, jeli interesuje materiau. nas alkoholizm rodowiska czy modocianych i wielu innych instytucji.Cech odrniajc ankiet od wywiadu w sposb najbardziej zna- 1 ten typ dokumentacji nie podpada pod krytyczny osd socjologw, mierny, jest to "i nie wymaga kontaktu bezporedniego" badajcego ,~ ktrym wyej bya mowa. Wrcz przeciwnie posiada on cechy wyjtkoz badanym "informator jest tu respondentem, ktry sam pisemnie odpo- ~,ej rzetelnoci materiau badawczego. Mona go wyraa przede wszywiada na pytania kwestionariusza" (Kamiski 1974). atkim w sposb statystyczny, jego wiarygodno jest wysokiej prby i w kzdej chwili moe by zweryfikowany. Daje te ogromnie due i ciekawe