6

BROJEVI
KOMPLEKSNI
1

Prvotno su kompleksni brojevi uvedeni u algebru pri rjeavanju algebarskih jednadbi
drugoga i treega reda. Kompleksni brojevi prvi puta se javljaju u djelu Girolama
Cardana 1545., a operacije s njima opisuje R. Bombelli
1
1572. Oznaku i uveo je L. Euler
1777. U poetku se nije uoila primjenjivost rauna s kompleksnim brojevima. Odatle i
termin imaginaran, to znai nestvaran, zamiljen. Formalno se kompleksni brojevi
mogu uvesti kao ureeni parovi realnih brojeva. Valja napomenuti da je teorija funkcija
kompleksne varijable, tj. funkcija definiranih na skupu kompleksnih brojeva s
kompleksnim vrijednostima, vana matematika teorija s velikim primjenama, posebno
u elektrotehnici.


Girolamo Cardano, (lat. Hieronymus Cardanus) talijanski matematiar, filozof i lijenik
(1501. 1576.). U djelu Ars magna (Knjiga o velikom umijeu ili o pravilima algebre) objavio
formule za raunanje korijena kubne jednadbe (Cardanove formule), to ga ini jednom od
vodeih linosti matematikoga svijeta esnaestog stoljea. Meu prvima je u Europi
raunao s kompleksnim brojevima. Cardano je ivopisna linost kakve su se mogle nai
vjerojatno samo u renesansnoj Italiji. ovjek irokih interesa i velikih sposobnosti.
Izumitelj kardanske osovine i kardanskog zgloba. Pisao o igrama na sreu. Bavio se
astrologijom, alkemijom i magijom. Navodno je ak predvidio toan dan svoje smrti, no
vjeruje se da je poinio samoubojstvo kako bi pokazao istinitost svoga proricanja.


1
Bombelli, Raffaele, talijanski matematiar i inenjer (oko 1530. oko 1572.). U djelu Algebra
uveo je raunske operacije na kompleksnim brojevima.
MATEMATIKA 1
7

POJAM KOMPLEKSNOG BROJA ...................................................................................... 7
OPERACIJE S KOMPLEKSNIM BROJEVIMA ................................................................. 9
TRIGONOMETRIJSKI OBLIK KOMPLEKSNOG BROJA ............................................... 27




POJAM KOMPLEKSNOG BROJA
Jednadba
2
1 0 x + = nije rjeiva u skupu realnih brojeva jer ne postoji realan
broj iji je kvadrat jednak 1. Uvodimo novi matematiki objekt koji
oznaavamo i te mu pripisujemo svojstvo
2
1 i = tj. 1 i = . Broj i
nazivamo imaginarnom jedinicom. Umnoak realnog broja b i imaginarne
jedinice oznaavamo bi i nazivamo imaginarnim brojem. Broj a bi + , gdje su a i
b realni brojevi nazivamo kompleksnim brojem. Jo kaemo da je z a bi = +
algebarski prikaz kompleksnog broja z, pri emu a nazivamo realni dio
kompleksnog broja z i piemo a = Re(z), a b nazivamo imaginarni dio i piemo
b = Im(z). Skup svih kompleksnih brojeva oznaavamo slovom C.
Kompleksni broj z x yi = + predoujemo tokom ravnine (x, y) u kojoj je
postavljen koordinatni sustav. Dakle, svakom kompleksnom broju z x yi = +
jednoznano pridruujemo toku s koordinatama (x, y) i obratno, svakoj toki
ravnine s koordinatama (x, y) jednoznano pridruujemo odgovarajui
kompleksni broj z x yi = + . Ravninu u kojoj predoujemo kompleksne brojeve
nazivamo Gaussova
2
ili kompleksna ravnina. Odgovarajue osi nazivamo realna
i imaginarna os.

1
1 z i = +
2
1 2 z i =
Im
Re

Kompleksnom broju
1
1 z i = + jednoznano
pridruujemo toku ravnine s koordinatama
(1, 1), a kompleksnom broju
2
1 2 z i =
toku s koordinatama (1, 2).
Ishodite koordinatnog sustava odgovara
kompleksnom broju 0 0 0 i = + .


2
Gauss, Carl Friedrich, veliki njemaki matematiar i astronom (1777. 1835.).
KOMPLEKSNI BROJEVI
8
z a bi = +
z
Im
Re

Kompleksnom broju z a bi = +
pridruujemo realni broj
2 2
a b + koji
nazivamo apsolutna vrijednost ili modul
3

kompleksnog broja i piemo
2 2
z a b = + .
Modul kompleksnog broja z a bi = + jest
udaljenost ishodita koordinatnog sustava
i toke (a, b) koja predouje kompleksni
broj z. Dakle, modul svakog
kompleksnog broja razliitog od 0 je
pozitivan realni broj.

z a bi = +
z a bi =
Im
Re

Kompleksnom broju z a bi = +
pridruimo broj z a bi = koji nazivamo
konjugirano
4
kompleksni broj.
Toke u kompleksnoj ravnini koje
predouju kompleksne brojeve z a bi = +
i z a bi = simetrine su u odnosu na
realnu os. Za meusobno konjugirane
kompleksne brojeve z i z oito vrijedi:
Re( ) Re( ) z z = , Im( ) Im( ) z z = ,
z z = .

Jednakost kompleksnih brojeva
Dva su kompleksna broja
1 1 1
z a b i = + i
2 2 2
z a b i = + jednaka ako i samo ako su
im jednaki realni i imaginarni dijelovi. Dakle,
1 2
z z = ako i samo ako
1 2
a a = i
1 2
b b = , odnosno
1 2
Re( ) Re( ) z z = i
1 2
Im( ) Im( ) z z = .



3
Predoivanje kompleksnih brojeva u ravnini i termin modul kompleksnoga broja prvi je uveo
vicarski matematiar Jean Robert Argand. Ponekad se u literaturi rabi i termin Argandova
ravnina. Termin modul dolazi od lat. modulus mjera, mjerilo.
4
Konjugiran od lat. conjugare sklopiti, svezati; upregnuti zajedno.
MATEMATIKA 1
9
OPERACIJE S KOMPLEKSNIM BROJEVIMA
Neka su
1 1 1
z a b i = + ,
2 2 2
z a b i = + dva po volji odabrana kompleksna broja.
Osnovne raunske operacije s kompleksnim brojevima definiraju se na sljedei
nain.
Zbrajanje kompleksnih brojeva
( ) ( ) ( ) ( )
1 2 1 1 2 2 1 2 1 2
z z a b i a b i a a b b i + = + + + = + + +
Dakle, zbrajamo meusobno realne dijelove i meusobno imaginarne dijelove
kompleksnih brojeva.
Geometrijski smisao ove definicije je sljedei. Toka koja predouje zbroj
kompleksnih brojeva
1 2
z z + je vrh dijagonale paralelograma koji odreuju
ishodite koordinatnog sustava i toke koje predouju kompleksne brojeve
1
z i
2
z . Ovu injenicu nazivamo pravilom paralelograma.
1 2
z z +
2
z
1
z
1
a
2
a
1 2
a a +
1
b
2
b
1 2
b b +

Pravilo paralelograma


Neka su
1 1 1
z a b i = + ,
2 2 2
z a b i = + kompleksni brojevi. Oduzimanje, mnoenje i
dijeljenje kompleksnih brojeva definiramo na sljedei nain.
Oduzimanje kompleksnih brojeva
( ) ( ) ( ) ( )
1 2 1 1 2 2 1 2 1 2
z z a b i a b i a a b b i = + + = +
Mnoenje kompleksnih brojeva
( ) ( )
( ) ( )
2
1 2 1 1 2 2 1 2 1 2 2 1 1 2
1 2 1 2 1 2 2 1
z z a b i a b i a a a b i a bi b b i
a a b b a b a b i
= + + = + + +
= + +

KOMPLEKSNI BROJEVI
10
Dijeljenje kompleksnih brojeva
2
1 1 1 1 1 2 2 1 2 1 2 2 1 1 2
2 2 2
1 2 2 2 2 2 2 2 2
1 2 1 2 2 1 1 2
2 2 2 2
2 2 2 2
z a bi a bi a b i a a a b i a b i b b i
z a b i a b i a b i a b i
a a b b a b a b
i
a b a b
+ + +
= = =
+ +
+
= +
+ +


Drugim rijeima, kompleksne brojeve dijelimo tako da dijeljenik i djelitelj
(odnosno brojnik i nazivnik) pomnoimo konjugirano kompleksnim djeliteljem
(tj. nazivnikom).

Za konjugirano kompleksne brojeve vrijede sljedea svojstva:
a)
1 2 1 2
z z z z + = +
b)
1 2 1 2
z z z z =

Potenciranje imaginarne jedinice
Promotrimo prve etiri potencije imaginarne jedinice:
1
i i = ,
2
1 i = ,
3
i i = ,
4
1 i = .
Iz
4
1 i = slijedi
4
1
n
i = za svaki prirodni broj n. Odatle
4 1 n
i i
+
= ,
4 2
1
n
i
+
= ,
4 3 n
i i
+
= .
Primjer 1.: Izraunajmo
4567
i .
Podijelimo li 4567 sa 4 dobit emo kolinik 1141 i ostatak 3. Stoga piemo
4567 4 1141 3 = + . Odavde slijedi
( )
1141
4567 4 1141 3 4 1141 3 4 3 3
1 i i i i i i i i
+
= = = = = .

Neposrednom provjerom mogu se potvrditi sljedea svojstva modula
kompleksnih brojeva:
a)
2
z z z = odnosno z z z =
b)
1 2 1 2
z z z z =
c)
1 1
2 2
z z
z z
= , ako je
2
0 z
d)
1 2 1 2
z z z z + + (ovu nejednakost nazivamo nejednakost trokuta)

Pokaimo istinitost nejednakosti trokuta.
( ) ( )
2 2 2
1 2 1 2 1 2 1 1 1 2 2 1 2 2 1 1 2 2 1 2
z z z z z z z z z z z z z z z z z z z z + = + + = + + + = + + +
MATEMATIKA 1
11
Lako je pokazati da vrijedi ( )
1 2 2 1 1 2 1 2
2 Re 2 z z z z z z z z + = .
Iz prethodnog dobivamo:
( )
( )
2 2 2 2 2 2 2
1 2 1 1 2 2 1 2 1 1 2 2 1 1 2 2
2 2 2 2 2
1 1 2 2 1 1 2 2 1 2
2 Re 2
2 2
z z z z z z z z z z z z z z z z
z z z z z z z z z z
+ = + + + = + + + +
= + + = + + = +

Pokazali smo ( )
2 2
1 2 1 2
z z z z + + , odnosno
1 2 1 2
z z z z + + .
1
z
2
z
1 2
z z +
1
z
2
z 1 2
z z +
Naziv nejednakost trokuta
slijedi iz oite geometrijske
interpretacije nejednakosti
1 2 1 2
z z z z + + , kao
injenice da je duljina jedne
stranice trokuta manja od
zbroja duljina drugih dviju
stranica.


Korjenovanje kompleksnih brojeva

Postupak raunanja kvadratnog korijena iz zadanoga kompleksnog broja
ilustrirat emo jednim primjerom.
Primjer 2.: Izraunajmo 5 12i . Dakle, odreujemo kompleksni broj z takav
da je 5 12 z i = . Najprije zapiimo z u algebarskom obliku, z x yi = + , gdje
su x i y realni brojevi. Kvadriranjem obiju strana jednadbe dobivamo
2
( ) 5 12 x yi i + = , odnosno
2 2
2 5 12 x y xyi i + = . Izjednaavanjem realnih
dijelova s lijeve i desne strane, dobivamo jednadbu
2 2
5 x y = , a
izjednaavanjem imaginarnih dijelova 2 12 xy = .
Dobiveni sustav jednadbi rijeit emo tako da u jednoj jednadbi jednu
nepoznanicu izrazimo pomou druge te dobiveni izraz uvrstimo u drugu
jednadbu.
Tako
6
y
x
= uvrstimo u prvu jednadbu i dobivamo
2
2
36
5 x
x
= odnosno
4 2
5 36 0 x x = . Ovu jednabu nazivamo bikvadratnom i rjeavamo tako da
uvedemo supstituciju
2
u x = .
KOMPLEKSNI BROJEVI
12
Tako se rjeavanje bikvadratne jednadbe svelo na rjeavanje kvadratne
jednadbe
2
5 36 0 x u = , ija su rjeenja
1
9 u = i
2
4 u = .
Vraamo se supstituciji
2
u x = i iz
2
9 x = dobivamo
1
3 x = i
2
3 x = , odnosno
1
2 y = i
2
2 y = .
Jednadba
2
4 x = nema realnih rjeenja. (Sjetimo se: x mora biti realan broj.)
Dakle, dobili smo dva kompleksna broja
1
3 2 z i = i
2
3 2 z i = + koja su
jednaka 5 12i . Uoimo da su toke koje predstavljaju kompleksne brojeve
1
z i
2
z centralno simetrine u odnosu na ishodite koordinatnog sustava.
2
3 2 z i = +
1
3 2 z i =






Rijeeni zadatci

1. Izraunajte imaginarni dio od
2
3
i
z
i
+
=

.
Rjeenje
Zapiimo z u algebarskom obliku. Iz
2 2 3 1 1
3 3 3 2 2
i i i
z i
i i i
+ + +
= = = +
+
dobivamo
1
Im( )
2
z = .

2. Za zadane kompleksne brojeve
1
z i
2
z izraunajte umnoak
1 2
z z i kolinik
1 2
z z . Rezultate zapiite u algebarskom obliku.
a)
1
4 4 z i = + ,
2
5 5 z i = ; b)
1
3 z i = + ,
2
2 2 3 z i = + ;
c)
1
3 4 z i = + ,
2
5 2 z i = ; d)
1
3 4 z i = ,
2
1 3 z i = + .

MATEMATIKA 1
13
Rjeenje
a)
1 2
40 z z i = ,
1
2
0, 8
z
z
= ; b)
1 2
8 z z i = ,
1
2
3 1
4 4
z
i
z
= ;
c)
1 2
7 26 z z i = ,
1
2
23 14
29 29
z
i
z
= ; d)
1 2
3 3 z z i = + ,
1
2
3 3
2 2
z
i
z
= + .

3. Izraunajte:
a)
3
4 6
3 2
i
i
+

| |
|
\ .
; b)
3
9 6
2 3
i
i
+

| |
|
\ .
.
Rjeenje
a)
2
2
4 6 4 6 3 2 12 18 8 12 12 26 12 26
2
3 2 3 2 3 2 9 4 9 4 13
i i i i i i i i
i
i i i i
+ + + + + + +
= = = = =
+ +
,
( )
3
3
3
4 6
2 8 8
3 2
i
i i i
i
+
= = =

| |
|
\ .

b)
2
2
9 6 9 6 2 3 18 27 12 18 18 39 18
3
2 3 2 3 2 3 4 9 4 9
i i i i i i i
i
i i i i
+ + + + + + +
= = = =
+ +
,
( )
3
3
3
9 6
3 27 27
2 3
i
i i i
i
+
= = =

| |
|
\ .


4. Izraunajte
2 3
z z + , ako je:
a)
3
1 2
i
z
i
+
=

; b)
3 4
4 3
i
z
i
+
=

.
Rjeenje
a)
2
2
3 1 2 3 6 2 3 6 2 5 5
1
1 2 1 2 1 4 1 4 5
i i i i i i i i
z i
i i i
+ + + + +
= = = = =
+ +
,
( )
2
2 2 2 2
1 ( 1) 2 ( 1) ( ) ( ) 1 2 1 2 1 2 z i i i i i i i = = + + = + + = + = ,
( )
3
3 3 2 2 3
2 3
1 ( 1) 3 ( 1) ( ) 3 ( 1) ( ) ( )
1 3 3 1 3 3 2 2 ,
z i i i i
i i i i i i
= = + + +
= = + + =

2 3
2 2 2 2 z z i i + = + =

b)
2
2
3 4 4 3 12 9 16 12 12 9 16 12 25
4 3 4 3 16 9 16 9 25
i i i i i i i i
z i
i i i
+ + + + + + +
= = = = =
+ +

2 3 2 3
1 z z i i i + = + =
KOMPLEKSNI BROJEVI
14
5. Izvrite zadane operacije
( ) ( )
( ) ( )
2 3
3 2
1 2 1
3 2 2
i i
i i
+
+ +
.
Rjeenje
( ) ( )
( ) ( )
( ) ( )
( ) ( )
( ) ( )
( ) ( )
2 2 3 2 3
3 2 2 3 2
2
2
1 4 4 1 3 3
1 2 1
27 3 9 2 3 3 4 8 4 4 3 2 2
1 4 4 1 3 3 3 4 2 2 1 6
27 54 36 8 4 4 1 9 46 3 4 12 42
1 1 6 2 7 1 2 7 12 42 44 5
6 2 7 2 7 6 4 49 318
i i i i i
i i
i i i i i i i
i i i i i i
i i i i i i
i i i i i i
i i i
+ + +
+
=
+ + + + + + +
+ + + + + +
= = =
+ + + +
+ +
= = =
+


6. Ako je
6 3 6 3
6 3 6 3
i i
z
i i
+
=
+
, izraunajte
2
z .
Rjeenje
( ) ( )
( )( )
2 2
2 2
2
6 3 6 3
6 3 6 3
6 3 6 3 6 3 6 3
6 2 18 3 6 2 18 3 4 2
6 3 3
i i
i i
z
i i i i
i i i i i
i
+
+
= =
+ +
+ + +
= =

,
2
2
4 2 32
3 9
i
z = =
| |
|
\ .
.
7. Ako je
3 3
3 3
i i
z
i i
+
= +
+
, izraunajte z i .
Rjeenje
( ) ( )
( ) ( )
2 2
2 2
2
3 3
3 3
3 3 3 3
3 2 3 3 2 3 3 1 3 1
1
3 3 1
i i
i i
z
i i i i
i i i i
i
+ +
+
= + =
+ +
+ + + + +
= = =
+

Iz 1 z i i = imamo
2
1 1 ( 1) 2 z i i = = + = .

MATEMATIKA 1
15
8. Izraunajte
( )
3
3 i .
Rjeenje
Primjenom formule za kub binoma dobivamo
( ) ( ) ( )
( )
( )
( ) ( )
3 3 2
2 3
3 3 3 3 3 3
3 3 9 3 3 8
i i i i
i i i
= + + +
= + + =
.

9. Zapiite u algebarskom obliku kompleksni broj
19 22
1 2
i
z
i
+
=

i izraunajte
z .
Rjeenje
Zapiimo kompleksni broj z u algebarskom obliku.
2
2
19 22 19 22 1 2 19 22 38 44 19 22 38 44
1 2 1 2 1 2 1 4 1 4
25 60
5 12
5
i i i i i i i i
z
i i i i
i
i
+ + + + + + + +
= = = =
+ +
+
= = +
,
2 2
( 5) 12 169 13 z = + = = .

No, moemo izraunati modul kompleksnog broja z primjenjujui svojstvo c) sa
str. 9. Dakle,
2 2
2 2
19 22 19 22 19 22 845
169 13
1 2 1 2 5
1 ( 2)
i i
z
i i
+ + +
= = = = = =

+
.

10. Naite sve kompleksne brojeve z za koje vrijedi 3 2 iz i + = .
Rjeenje
Iz jednakosti 3 2 iz i + = slijedi
3 2i
z
i
+
= . Sada z zapiimo u algebarskom
obliku:
2
2
3 2 3 2 3 2
2 3
1
i i i i i
z i
i i i
+ +
= = = = +

.
Moemo postupiti i na sljedei nain. Zapiimo kompleksni broj z u
algebarskom obliku z x yi = + . Iz 3 2 iz i + = dobivamo ( ) 3 2 x yi i i + + = ,
odnosno 3 2 y xi i + = , iz ega izjednaavanjem realnih i imaginarnih dijelova
s obiju strana jednakosti slijedi 2 x = i 3 y = , odnosno 2 3 z i = + .

KOMPLEKSNI BROJEVI
16
11. Izraunajte
( )
4
3 8 8 3 i i + = + .
Rjeenje
Najprije izraunajmo
( )
2
3 i + . Vrijedi:
( )
2
2
3 3 2 3 2 2 3 i i i i + = + + = + .
Kvadriranjem dobivamo
( ) ( )
4 2
2
3 2 2 3 4 8 3 12 8 8 3 i i i i i + = + = + + = + .
No,
( )
4
3 i + moemo izraunati i primjenom binomne formule:
( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
4 4 3 2 1 0
0 1 2 3 4
4 4 4 4 4
3 3 3 3 3 3
0 1 2 3 4
9 4 3 3 6 3 4 3 1 8 8 3 .
i i i i i i
i i i
+ = + + + +
= + + = +
| | | | | | | | | |
| | | | |
\ . \ . \ . \ . \ .


12. Izraunajte
( ) ( )
3 2
1 3 3 i i + .
Rjeenje
( )
3
2 3
1 3 1 3 3 3 3 3 3 1 3 3 9 3 3 8 i i i i i i = + = + = ,
( )
2
2
3 3 2 3 3 2 3 1 2 2 3 i i i i i + = + + = + = + ,
( ) ( )
3 2
1 3 3 16 16 3 i i i + = .

13. Odredite imaginarni dio kompleksnoga broja
cos sin
3 3
i
z
i
=

+
.
Rjeenje
( )
2
2
2 2 1 3
1
1 3 1 3 1 3 1 3
cos sin 1 3
3 3 2
2 2
2 2 3 2 3 2 3 1
1 3 4 2 2
i i i i i i
z
i i i
i i
i
i i i
i
i

= = = = =

+ +
+ +
+
+
= = = +

Dakle, ( )
1
Im
2
z = .
MATEMATIKA 1
17
14. Pojednostavite
65
2
1 2
i
i

| |
|
\ .
.
Rjeenje
( ) ( )
( ) ( )
2
2
2 1 2 2 2 4 2 2 5 2 5
1 2 1 2 1 2 1 4 1 4 5
i i i i i i i i
i
i i i i
+ +
= = = = =
+ +

( ) ( )

( )
65
65 4 16
1
2
1 2
i
i i i i
i

= = =

| |
|
\ .


15. Pokaite da za bilo koja dva kompleksna broja
1
z i
2
z vrijedi:
( )
2 2 2 2
1 2 1 2 1 2
2 z z z z z z + + = + .
Rjeenje
Primjenom svojstva a) str. 9., kompleksnih brojeva dobivamo:
( ) ( ) ( ) ( )
( )
2 2
1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 1 1 2 2
2 2
1 2
2 2
2
z z z z z z z z z z z z z z z z
z z
+ + = + + + = +
= +
.

16. Naite sve kompleksne brojeve z za koje vrijedi
1 3
3
z i
z i i
+
=
+
.
Rjeenje
Iz
1 3
3
z i
z i i
+
=
+
imamo ( 1)(3 ) ( )(3 ) z i z i i + + = . Sreivanjem izraza na
objema stranama jednakosti dobivamo
2
3 3 3 3 z zi i z zi i i + + + = + odnosno 2 4 4 zi i = ili 2 2 zi i = . Sada
moemo pisati
2 2i
z
i

= . Zapiimo z u algebarskom obliku:
2
2
2 2 2 2 2 2
2 2
1
i i i i i
z i
i i i
+ +
= = = = +

.

Napomenimo da smo jednadbu 2 2 zi i = mogli rijeiti i na ovaj nain.
Zapiimo z u algebarskom obliku z x yi = + . Tada ( ) 2 2 x yi i i + = odnosno
2 2 xi y i = .
Izjednaavanjem realnih i imaginarnih dijelova s obiju strana jednakosti
dobivamo
2 x = i 2 y = . Dakle, 2 2 z x yi i = + = + .

KOMPLEKSNI BROJEVI
18
17. Rijeite kvadratnu jednadbu
2
(1 ) 0 z i z i + + + = .
Rjeenje
Zapiimo traeni kompleksni broj z u obliku z x yi = + . Tada je
2 2 2
2 z x y xyi = + . Uvrtavanjem u danu jednadbu dobivamo
2 2
2 (1 )( ) 0 x y xyi i x yi i + + + + + = odnosno
2 2 2
2 0 x y xyi x xi yi yi i + + + + + + = ili
2 2
(2 1) 0 x y x y xy x y i + + + + + =
Iz ove jednakosti, izjednaavanjem realnih i imaginarnih dijelova s obiju strana
jednakosti, dobivamo sustav dviju jednadbi:
2 2
0 x y x y + = i 2 1 0 xy x y + + + = .

Jednadbu
2 2
0 x y x y + = zapisujemo u obliku
( )( ) ( ) 0 x y x y x y + + = . Izluivanjem zajednikog faktora x y dobivamo
( )( 1) 0 x y x y + + = .

Iz 0 x y = je x y = , pa uvrtavanjem u 2 1 0 xy x y + + + = dobivamo
jednadbu
2
2 2 1 0 x x + + = koja nema realnih rjeenja.
Iz 1 0 x y + + = slijedi 2 0 xy = , a odatle 0 x = ili 0 y = .
Ako 0 x = onda 1 y = , odnosno
1
z i = .
Ako 0 y = onda 1 x = , odnosno
2
1 z = .

Zadatak moemo rijeiti primjenom uobiajene formule za rjeavanje kvadratne
jednadbe.
2
1,2
(1 ) (1 ) 4 1 2
2 2
i i i i i
z
+ +
= =
Izraunajmo kvadratni korijen 2i . Primijenimo postupak opisan u Primjeru
2. Pretpostavimo li 2i x yi = + , kvadriranjem slijedi
2 2
2 2 i x y xyi = + iz
ega izjednaavanjem realnih i imaginarnih dijelova s obiju strana jednakosti,
dobivamo sustav dviju jednadbi s dvije nepoznanice:
2 2
0 x y = i 2 2 xy =
Rjeenja ovoga sustava su 1, 1 x y = = i 1, 1 x y = = .
Sada
1
2
1
i
i
i
+
=

MATEMATIKA 1
19
1
1 2 1 (1 )
2 2
i i i i
z i
+
= = = odnosno
2
1 2 1 (1 )
1
2 2
i i i i
z

= = = .


18. Rijeite jednadbu
2
(2 ) ( 1 7 ) 0 z i z i + + + = .
Rjeenje
Primijenimo formulu za rjeenja kvadratne jednadbe
2
1,2
2 (2 ) 4( 1 7 ) 2 7 24
2 2
i i i i i
z
+ + + +
= = .
Izraunajmo sada 7 24i . Zapisat emo kompleksni broj 7 24i u
algebarskom obliku 7 24i x yi = + .
Kvadriramo li obje strane jednakosti 7 24i x yi = + dobit emo
2 2
7 24 2 i x y xyi = + .
Sada, izjednaimo meusobno realne i imaginarne dijelove s obiju strana
jednadbe.
2 2
7 x y =
2 24 xy =
Uvrtavanjem
12
x
y
= u prvu jednadbu dobit emo
2
2
12
7 y
y
=
| |
|
\ .
ili
2
2
144
7 y
y
= .
Rijeimo bikvadratnu jednadbu
4 2
7 144 0 y y + = uvoenjem supstitucije
2
u y = . Sada iz
2
7 144 0 u u + = dobivamo
1
9 u = i
2
16 u = .
Dakle,
1
3 y = i
1
4 x = , odnosno
2
3 y = i
2
4 x = . Dakle,
1 1
1
2 2 4 3
1 2
2 2
i x y i i i
z i
+ + + + +
= = = + i
2 2
2
2 2 4 3
3
2 2
i x y i i i
z i
+ + + + +
= = = .


KOMPLEKSNI BROJEVI
20
19. Rijeite jednadbu ( )
3
3
1 z z + = .
Rjeenje
Kubiranjem lijeve strane jednakosti dobivamo
3 2 3
3 3 1 z z z z + + + = iz ega je
2
3 3 1 0 z z + + = .
2
3 3 4 3 1 3 9 12 3 3 3 3
6 6 6 6
i
z

= = = = .

Napomena: U skupu kompleksnih brojeva ne moemo zakljuiti da iz
jednakosti ( )
3
3
1 z z + = dobivamo ( )
3
3 3
3
1 z z + = , to bi vodilo oitoj
kontradikciji 1 z z + = , odnosno 1 0 = .
Naime, korijen kompleksnog broja nije jedinstveno odreen (vidjeti rjeanje zad.
16. i 17.). Pokazat emo da za svaki kompleksni broj 0 z postoje tri razliita
kompleksna broja
1
z ,
2
z i
3
z takva da
3 3 3
1 2 3
z z z z = = = .


Geometrijska interpretacija modula razlike dvaju kompleksnih brojeva

Predoimo kompleksne brojeve
1 1 1
z a b i = + i
2 2 2
z a b i = + u Gaussovoj ravini.
Izraunajmo modul razlike tih kompleksnih brojeva.
2 1
b b
2 1
a a
2 1
z z
1 1 1
z a bi = +
2 2 2
z a b i = +

Im
Re

Iz ( ) ( )
2 1 2 1 2 1
z z a a b b i = + imamo ( ) ( )
2 2
2 1 2 1 2 1
z z a a b b = + .

Promotrimo sada geometrijsku interpretaciju modula razlike dvaju kompleksnih
brojeva. Prema Pitagorinom pouku udaljenost toaka koje predouju zadane
kompleksne brojeve u Gaussovoj ravnini jednaka je:
MATEMATIKA 1
21
( ) ( )
2 2
2 1 2 1
a a b b + .
Dakle, modul razlike dvaju kompleksnih brojeva jednak je udaljenosti toaka
koje odgovaraju tim kompleksnih brojevima u Gaussovoj ravnini.

20. Prikaite skup toaka ravnine koje predouju kompleksne brojeve sve
komplekne brojeve iji je modul 1.
Rjeenje
Modul kompleksnog broja z x yi = +
jednak je udaljenosti ishodita i toke
( , ) T x y koja predouje taj kompleksni broj
u Gaussovoj ravnini. Dakle, skup svih
komplesknih brojeva iji je modul jednak 1,
zadan je s
2 2
1 x y + = , a to je jednadba
krunice polumjera 1 sa sreditem u
ishoditu.
1
1
Im
Re



21. U Gaussovoj ravnini prikaite sve kompleksne brojeve z za koje vrijedi
2 z < .
Rjeenje
Geometrijski interpretirajmo znaenje izraza
2 z < . Odrediti sve kompleksne brojeve z za
koje vrijedi 2 z < , znai odrediti sve
kompleksne brojeve z ija je apsolutna
vrijednost manja od 2. Dakle, svi kompleksni
brojevi za koje vrijedi 2 z < pripadaju nutrini
kruga polumjera 2 sa sreditem u ishoditu
koordinatnog sustava. Toke na obodnici
kruga predouju kompleksne brojeve z za koje
vrijedi 2 z = .


KOMPLEKSNI BROJEVI
22
22. U Gaussovoj ravnini prikaite sve kompleksne brojeve z za koje vrijedi
1 z i .
Rjeenje
Geometrijski interpretirajmo znaenje izraza
1 z i . Odrediti sve kompleksne brojeve z
za koje vrijedi 1 z i , znai odrediti sve
kompleksne brojeve z ija je udaljenost od
kompleksnog broja i manja ili jednaka 1.
Dakle, svi kompleksni brojevi za koje vrijedi
1 z i pripadaju krugu polumjera 1 sa
sreditem u toki (0, 1).


23. U Gaussovoj ravnini prikaite sve kompleksne brojeve z za koje vrijedi
1 1 z i < .
Rjeenje
Skup svih kompleksnih brojeva z sa svojstvom
1 1 z i < je skup kompleksnih brojeva koje
predoujemo tokama nutrine kruga polumjera
1 sa sreditem u toki ( ) 1, 1 .
Naime, svi ti kompleksni brojevi z udaljeni su
od kompleksnog broja 1 i + za manje od 1.


24. U Gaussovoj ravnini prikaite sve kompleksne brojeve z za koje vrijedi
1
1
1
z i
z i
+ +
=

.
Rjeenje
Izraz
1
1
1
z i
z i
+ +
=

zapiimo u obliku 1 1 z i z i + + = , odnosno
( 1 ) (1 ) z i z i = + .
Odrediti sve kompleksne brojeve z za koje vrijedi ( 1 ) (1 ) z i z i = + , znai
nai sve kompleksne brojeve koji su jednako udaljeni od 1 i i od 1 i + .
Kompleksni brojevi jednako udaljeni od 1 i i 1 i + predouju se tokama
MATEMATIKA 1
23
ravnine koje pripadaju simetrali duine ije su
krajnje toke (1, 1) i (1, 1). Ta simetrala je
pravac y = x. Dakle, za sve kompleksne
brojeve oblika z x xi = , vrijedi
1
1
1
z i
z i
+ +
=

.
1 i
1+ i
Im
Re


25. Odredite sve kompleksne brojeve z za koje istodobno vrijedi 1 z z = + i
z z i = .
Rjeenje
Odredimo najprije sve kompleksne brojeve za koje je z z i = . Za z x yi = +
tada vrijedi ( ) x yi x yi i + = odnosno
2
x yi xi yi + = ili x yi y xi + = + , iz
ega slijedi x y = .
Sada odredimo sve z x yi = + za koje 1 z z = + .
Kvadriranjem jednakosti ( )
2
2 2 2
1 x y x y + = + + dobivamo
( )
2
2 2 2
1 x y x y + = + + iz ega dobivamo 2 1 0 x + = ili 1 2 x = . Dakle,
1 1
2 2
z i = .

Rjeenje zadatka moemo grafiki
interpretirati na ovaj nain. Kompleksni
brojevi z sa svojstvom 1 z z = + (dakle,
svi z koji su jednako udaljeni od ishodita
i od broja 1) odgovaraju tokama pravca
1 2 x = . Kompleksni brojevi za koje je
z z i = odgovaraju tokama pravca
y x = .
Toka ( 1 2, 1 2) , odnosno
0, 5 0, 5 z i = ispunjava oba uvjeta.
Re
Im
1 z z = +
z z i =


KOMPLEKSNI BROJEVI
24
26. Rijeite sustav jednadbi
2 z i z =
1 z i z = .
Rjeenje
Skup rjeenja jednadbe
2 z i z = ine svi
kompleksni brojeve z koji su
jednako udaljeni od brojeva 2i
i 0, a skup rjeenja jednadbe
1 z i z = , svi kompleksni
brojevi z koji su jednako
udaljeni od i i od 1.

Jedini kompleksni broj koji
ispunjava oba uvjeta je
1 z i = + .



27. U Gaussovoj ravnini prikaite sve kompleksne brojeve z za koje vrijedi
Re 0 z > .
Rjeenje
Kompleksni brojevi z za koje Re 0 z > , predouju se tokama desne poluravnine
omeene osi ordinata. Sama os ordinata nije ukljuena u traeni skup jer je
zadana stroga nejednakost.


28. U Gaussovoj ravnini prikaite sve kompleksne brojeve z za koje vrijedi
Im 0 z .
Rjeenje
Kompleksni brojevi z za koje Im 0 z , predouju se tokama gornje
poluravnine omeene osi apscisa. Sama os apscisa je ukljuena u traeni skup.


29. Prikaite skup toaka ravnine koje predouju kompleksne brojeve kojima se
podudaraju realni i imaginarni dio.
Rjeenje
Dakle, skup svih toaka ( , ) T x y koje predouju kompleksne brojeve z x yi = +
kojima se podudaraju realni i imaginarni dio, odreen je jednadbom pravca
y x = .


MATEMATIKA 1
25
30. U Gaussovoj ravnini prikaite sve kompleksne brojeve z za koje vrijedi
1 2
z z z z = , gdje su
1
z i
2
z dva zadana kompleksna broja.
Rjeenje
Neka su A i B toke kojeima predoujemo kompleksne brojeve
1
z i
2
z . Skup
svih kompleksnih brojeva z sa svojstvom
1 2
z z z z = predoujemo tokama
simetrale duine AB.

31. U Gaussovoj ravnini prikaite sve kompleksne brojeve z za koje vrijedi
3 2 z + < .
Rjeenje
Skup svih kompleksnih brojeva z sa svojstvom 3 2 z + < je skup kompleksnih
brojeva koje predoujemo tokama nutrine kruga polumjera 2 sa sreditem u
toki ( ) 3, 0 . Naime, svi ti kompleksni brojevi z udaljeni su od kompleksnog
broja 3 z = za manje od 2.

32. U Gaussovoj ravnini prikaite sve kompleksne brojeve z za koje vrijedi
1 1 z z + < .
Naputak
Zadatak moemo postaviti i na sljedei nain. Odredimo sve kompleksne
brojeve z ija je udaljenost od 1 (dakle, 1 z + ) manja od udaljenosti od broja 1
(tj. 1 z ). Oito su to kompleksni brojevi z takvi da Re z < 0.

33. U Gaussovoj ravnini prikaite sve kompleksne brojeve z za koje vrijedi
a) 1 Re 1 z ;
b) Im 1 z ;
c) 1 1 2 z < < .
Rjeenje

a) 1 Re 1 z ; b) Im 1 z

KOMPLEKSNI BROJEVI
26

c) 1 1 2 z < <

34. Odredite min (3 2 ) i z + , gdje je 1 z .
Rjeenje
Odredimo toku kruga 1 z ija je udaljenost od 3 2i + minimalna.
Geometrijski je oito da je ta toka na krunici 1 z = u kojoj duina koja spaja
ishodite i toku 3 2i + sijee tu krunicu.
Zakljuujemo da je traeni minimum jednak duljini te duine umanjenoj za
polumjer. Dakle,
1
min 3 2 3 2 1 13 1
z
i z i
=
+ = + = .
Analogno bismo odredili max (3 2 ) i z + , za 1 z .


MATEMATIKA 1
27
TRIGONOMETRIJSKI ZAPIS KOMPLEKSNOGA
BROJA

Predoimo kompleksni broj z a bi = + tokom ravnine. Neka je r modul
kompleksnog broja z a bi = + .
cos a r =

sin b r =

)
r
z a bi = +

Vrijedi
2 2
r z a b = = + . Kut to ga zatvara radij vektor s pozitivnim
smjerom osi x nazivamo jo i argument kompleksnog broja i piemo = arg(z).
Sada kompleksni broj moemo pisati u obliku ( ) cos sin z r i = + , gdje je
tan
b
a
= , odnosno cos
a
r
= i sin
b
r
= . Ovaj zapis nazivamo jo i
trigonometrijski oblik kompleksnoga broja.

Neka je z a bi = + algebarski oblik kompleksnog broja kojega elimo prevesti u
trigonometrijski zapis ( ) cos sin z r i = + . Modul r raunamo kao
2 2
r z a b = = + . Argument odreujemo iz cos a r = i sin b r = tako da
je
1
arctan
b
a
= .
Ako z pripada I. kvadrantu vrijedi
1
= .
Ako z pripada II. kvadrantu vrijedi
1
= .
Ako z pripada III. kvadrantu vrijedi
1
= + .
Ako z pripada IV. kvadrantu vrijedi
1
2 = .
Primjer 3.: Zapiimo u trigonometrijskom obliku kompleksne brojeve
1
1 z i = + ,
2
1 z i = + ,
3
1 z i = ,
4
1 z i = .
Prilikom odreivanja argumenta trebamo na osnovi predznaka koordinata
zakljuiti u kojemu se kvadrantu nalazi toka koja predouje kompleksni broj.
KOMPLEKSNI BROJEVI
28
1
1 z i = + , 2 r = , iz
1
cos
2
= ,
1
sin
2
= slijedi

4
= i
( ) 1

2 cos sin
4 4
z i = +
2
1 z i = + , 2 r = , iz
1
cos
2
= ,
1
sin
2
= slijedi
3
4
= i
( ) 2
3 3
2 cos sin
4 4
z i = +
3
1 z i = , 2 r = , iz
1
cos
2
= ,
1
sin
2
= slijedi
5
4
= i
( ) 3
5 5
2 cos sin
4 4
z i = +
4
1 z i = , 2 r = , iz
1
cos
2
= ,
1
sin
2
= slijedi
7
4
= i
( ) 4
7 7
2 cos sin
4 4
z i = +
Zbog vanosti ovoga primjera, pokaimo kako jo moemo postupiti.
Za
1
1 z i = + je
1
arctan 1
4

= = . Broj
1
z pripada I. kvadrantu. Za
1
arg( ) z =
je
1
4


= = .
Za
2
1 z i = + je
1
arctan 1
4

= = . Broj
2
z pripada II. kvadrantu. Za
2
arg( ) z = je
1
4

3
= = .
Za
3
1 z i = je
1
arctan 1
4

= = . Broj
3
z pripada III. kvadrantu. Za
3
arg( ) z = je
1
4

5
= + = .
Za
4
1 z i = je
1
arctan 1
4

= = . Broj
4
z pripada IV. kvadrantu. Za
4
arg( ) z = je
1
2
4

7
= = .

Trigonometrijski oblik kompleksnoga broja posebno je prikladan za raunanje
umnoka i kvocijenta dvaju kompleksnih brojeva te za potenciranje i
korjenovanje kompleksnih brojeva.

MATEMATIKA 1
29
Mnoenje i potenciranje kompleksnih brojeva
Neka su ( )
1 1 1 1
cos sin z r i = + i ( )
2 2 2 2
cos sin z r i = + dva kompleksna
broja. Tada vrijedi
| |
1 2 1 2
1 2 1 2 1 2 1 2 1 2 2 2
cos( ) sin( )
1 2 1 2 1 2
cos cos sin sin sin cos sin sin
cos( ) sin( )
z z r r i
r r i



+ +
= + +
= + + +
( | | | |
| | (
| | (
\ . \ .


1 2 1 2
arg( ) arg( ) arg( ) z z z z = +
Modul umnoka dvaju
kompleksnih brojeva
1
z i
2
z
jednak je umnoku njihovih
modula, a argument zbroju
njihovih argumenata:
| |
1 2
1 2 1 2 1 2
cos( ) sin( )
z z
r r i
=
+ + +

Ovu formulu obino pamtimo
izriajem: zbroji kutove i
pomnoi duljine.
1
z
2
z
1 2
z z
1
r
2
r
1 2
r r
1

1 2
+
Im
Re

Neka je ( ) cos sin z a bi r i = + = + .
Kako je ( ) ( ) cos 2 sin 2 i i = + , to
imamo
( ) ( ) ( ) cos 2 sin 2 zi r i = + + +
odnosno
( ) sin cos zi r i b ai = + = + .
Dakle, mnoenje kompleksnog broja
z a bi = + imaginarnom jedinicom i
odgovara rotaciji toke (a, b) oko
ishodita za 2 odnosno 90.
b ai +
a bi +
Im
Re


KOMPLEKSNI BROJEVI
30

Kako vrijedi
( ) ( ) cos 2 sin 2 i i = + ,
2
1 cos sin i i = = + ,
( ) ( )
3
cos 3 2 sin 3 2 i i i = = + , to
mnoenje kompleksnog broja
z a bi = + brojevima i ,
2
i i
3
i
odgovara rotaciji toke (a, b) oko
ishodita redom za 90, 180 i 270.
3
zi
2
zi
zi
z
Im
Re


Mnoenje broja z a bi = +
brojevima
1
i

,
2
i

i
3
i

odgovara
dijeljenju broja z kompleksnim
brojevima i ,
2
i i
3
i .
Prema tome brojevima
1
zi

,
2
zi

,
3
zi

odgovara rotacija toke (a, b)

oko ishodita redom za 90,
180 i 270.
1
zi

2
zi

3
zi

z
Im
Re



Na osnovi dobivenoga zakljuujemo da za ( ) cos sin z r i = + vrijedi
( )
2 2
cos 2 sin 2 z r i = + , odnosno da za bilo koji prirodni broj n vrijedi
( ) cos sin
n n
z r n i n = + . Ovu formulu nazivamo Moivreova
5
formula.

Moivreova formula za
potenciranje kompleksnoga broja
( ) cos sin z r i = +
( ) cos sin
n n
z r n i n = +

Drugim rijeima, kompleksni broj potenciramo tako da potenciramo modul, a
argument pomnoimo eksponentom.


5
Moivre, Abraham de (1667. 1754.), francuski matematiar. Radi politikih prilika prebjegao u
Englesku. Izveo formulu za potenciranje i korjenovanje kompleksnih brojeva. Znaajno pridonio
razvoju teorije vjerojatnosti i aktuarske matematike.
MATEMATIKA 1
31
Dijeljenje kompleksnih brojeva
Neka su ( )
1 1 1 1
cos sin z r i = + i ( )
2 2 2 2
cos sin z r i = + dva kompleksna
broja. Tada vrijedi
( )
( )
1 2 1 2
1 1 1 1 1 1 1 2 2
2 2 2 2 2 2 2 2 2
1 2 1 2 1 2 2 2
cos( ) sin( )
cos sin cos sin cos sin
cos sin cos sin cos sin
cos cos sin sin sin cos sin sin
r i z r i i
z r i i r i
i





+ +
= =
+ +
= + +
=
( | | | |
| | (
| |
(
\ . \ .

| |
1
1 2 1 2
2
cos( ) sin( ) ,
r
i
r
+

1
1 2
2
arg arg( ) arg( )
z
z z
z
=
| |
|
\ .
.



Korjenovanje kompleksnih brojeva
Odrediti
n
z znai nai sve kompleksne brojeve w takve da vrijedi
n
w z = .
Zapiimo z u trigonometrijskom obliku. Dakle, neka je ( ) cos sin z r i = + ,
0 r > . Za svaki kompleksni broj
k
z oblika
2 2
cos sin
n
k
k k
z r i
n n
+ +
= +
| |
|
\ .
, pri 0, 1, 2, , 1 k n = , vrijedi
n
k
z z = .
U ovoj formuli
n
r oznaava n-ti korijen iz pozitivnog realnog broja r.
Pokaimo istinitost ove tvrdnje. Dakle,
( ) ( ) | |
( )
2 2
cos sin
2 2
cos sin
cos 2 sin 2
cos sin
n
n n
k
k k
z r i
n n
k k
r n i n
n n
r k i k
r i z




+ +
= +
+ +
= +
= + + +
= + =
( | |
|
(
\ .
( | | | |
| |
(
\ . \ .

Svi n-ti korijeni nalaze se na krunici polumjera
n
r i vrhovi su pravilnoga n-
terokuta. Prvi korijen na toj krunici ima argument n , dok ostale korijene
dobivamo tako da tom argumentu dodajemo redom viekratnike od 2 n .
KOMPLEKSNI BROJEVI
32

Moivreova formula za
korjenovanje kompleksnoga broja
( ) cos sin z r i = +
2 2
cos sin
n
k
k k
z r i
n n
+ +
= +
| |
|
\ .
,
gdje je 0, 1, 2, , 1 k n = .

Posebno za 1 z = , dobit emo
2 2
1 cos sin
n
k k
i
n n

= + , k = 0, 1, ..., n 1. Ove
kompleksne brojeve nazivamo korijenima iz jedinice.
Toke koje u kompleksnoj ravnini predouju korijene iz jedinice su vrhovi
pravilnoga n-terokuta upisanoga u krunicu polumjera 1. Primjerice za n = 3
korijeni iz jedinice su:
1
0 0
cos sin 1
3 3
z i = + = ;
2
2 2 1 3
cos sin
3 3 2 2
z i i

= + = + ;
3
4 4 1 3
cos sin
3 3 2 2
z i i

= + = .


Rijeeni zadatci

35. Napiite svaki od kompleksnih brojeva u algebarskom obliku:
a) ( ) 3 cos 90 sin90 i + ;
b) ( ) 3 cos(3 / 2) sin(3 / 2) i + ;
c) ( ) 4 cos180 sin180 i + ;
d) ( ) 6 cos( / 3) sin( / 3) i + .
Rjeenje
a) 3i; b) 3 i ; c) 4; d)
6 3 2
2 2
i + .
36. Napiite u algebarskom obliku
( ) ( ) 3 cos150 sin150 2 cos 300 sin300 i i + + .
Rjeenje
( ) ( ) ( )
( )
3 cos150 sin150 2 cos 300 sin 300 6 cos 450 sin 450
6 cos 90 sin 90 6
i i i
i i
+ + = +
= + =

MATEMATIKA 1
33
37. Odredite imaginarni dio kompleksnoga broja
cos sin
3 3
i
i

+
.
Rjeenje
Zapiimo brojnik u trigonometrijskom obliku cos sin
2 2
i i

= + i primjenimo
pravilo za dijeljenje dvaju kompleksnih brojeva (podijelimo duljine i oduzmemo
argumente):
cos sin
2 2
cos sin
2 3 2 3
cos sin cos sin
3 3 3 3
3 1
cos sin
6 6 2 2
i
i
i
i i
i i

+

= = +

+ +

= + = +
| | | |
| |
\ . \ .
.


38. Izraunajte
( )
( )
3
5
1
1
i
i
+

.
Rjeenje
( ) ( )
( )
3
3 3
1
3 3 2 2
1 2 cos sin 2 2 2 2
4 4 2 2
z i i i i

= + = + = + = +
| |
| |
| |
\ .
\ .
,
( ) ( )
( )
( )
5
5 5
2
5
35 35
1 2 cos sin
4 4
3 3
2 cos 8 sin 8
4 4
2 2
4 2 4 4 ,
2 2
z i i
i
i i

= = +

= + + +
+ = +
| |
|
\ .
| | | | | |
| | |
\ . \ . \ .
| |
=
|
\ .

( )
( )
3
1
5
2
2 2 2 2 1
4 4 2( 2 2 ) 2
z i i
i i z
+ +
= = =
+ +
.


KOMPLEKSNI BROJEVI
34
39. Izraunajte
5
z , rabei trigonometrijski zapis kompleksnog broja, gdje je
z = 1 i.
Rjeenje
1 z i =
1
i
Im
Re

Predoimo kompleksni broj z = 1 i u
Gaussovoj ravnini. Oito odgovarajua
toka pripada IV. kvadrantu.
2 2 2 2
1 ( 1) 2 r x y = + = + =
tg 1
y
x
= = , odatle zakljuujemo da
7
4

= . Dakle,
7 7
2 cos sin
4 4
z i

= +
| |
|
\ .
.
( )
5
5
5 7 5 7 35 35
2 cos sin 4 2 cos sin
4 4 4 4
3 3 3 3
4 2 cos 8 sin 8 4 2 cos sin
4 4 4 4
2 2
4 2 4 4
2 2
z i i
i i
i i

= + = +
= + + + = +
= + = +
| | | |
| |
\ . \ .
| | | | | | | |
| | | |
\ . \ . \ . \ .
| |
|
\ .


40. Izraunajte
7
z , rabei trigonometrijski zapis kompleksnog broja, gdje je
z = 1 + i.
Rjeenje
1 z i = +
1
i
Im
Re
Toka koja predouje kompleksni broj je
z = 1 + i pripada II. kvadrantu.
Odreujemo modul i argument od z.
2 2 2 2
( 1) 1 2 r x y = = + = +
tg 1
y
x
= = , odatle zakljuujemo da
3
4

= . Dakle,
3 3
2 cos sin
4 4
z i = +
| |
|
\ .
.

MATEMATIKA 1
35
( )
7
7
7 3 7 3 21 21
2 cos sin 8 2 cos sin
4 4 4 4
5 5 5 5
8 2 cos 4 sin 4 8 2 cos sin
4 4 4 4
2 2
8 2 8 8 .
2 2
z i i
i i
i i

= + = +
= + + + = +
= =
| | | |
| |
\ . \ .
| | | | | | | |
| | | |
\ . \ . \ . \ .
| |
|
\ .


41. Kompleksan broj 1 i prikaite u Gaussovoj ravnini. Zapiite ( )
5
1 i u
algebarskom obliku i prikaite ga u Gaussovoj ravnini.
Rjeenje
Zapiimo 1 z i = u trigonometrijskom obliku ( ) cos sin z r i = + , gdje je
2 r = i
1
tg 1
1

= = , a kako je z u III. kvadrantu, imamo
7 7
1 2 cos sin z i i

= = +
4 4
| |
|
\ .
. Primjenom Moivreoeve formule za
potenciranje, dobivamo
( )
5
5
5 7 5 7 35 35
2 cos sin 4 2 cos sin z i i

= + = +
4 4 4 4
| | | |
| |
\ . \ .
.
Iz
35 2
cos cos 8 cos
2
3 3
= + = =
4 4 4
| |
|
\ .
i
35 2
sin sin 8 sin
2
3 3
= + = =
4 4 4
| |
|
\ .

imamo
5
2 2
4 2 4 4 z i i = + = +
2 2
| |
|
\ .
.

42. Rijeite jednadbu
3
8 0 z = u skupu kompleksnih brojeva. Rjeenja
prikaite u Gaussovoj ravnini.
Rjeenje
Rijeiti jednadbu
3
8 0 z = znai odrediti sve kompleksne brojeve
3
8 z = .
Trigonometrijski zapis kompleksnog broja 8 je 8 8(cos 0 sin0) i = + . Prema
Moivreovoj formuli dobivamo:
KOMPLEKSNI BROJEVI
36
3
1
0 0
8 cos sin 2
3 3
z i = + =
| |
|
\ .
,
3
2
0 2 0 2 2 2
8 cos sin 2 cos sin
3 3 3 3
1 3
2 1 3 ,
2 2
z i i
i i
+ +
= + = +
= + = +
| | | |
| |
\ . \ .
| |
|
\ .

3
3
0 4 0 4 4 4
8 cos sin 2 cos sin
3 3 3 3
1 3
2 1 3 .
2 2
z i i
i i
+ +
= + = +
= =
| | | |
| |
\ . \ .
| |
|
\ .

1
2 z =
2
1 3 z i = +
3
1 3 z i =
Im
Re

Dobivena rjeenja predstavljaju vrhove jednakostraninoga trokuta


43. Rijeite jednadbu
3
8 0 z + = u skupu kompleksnih brojeva. Rjeenja
prikaite u Gaussovoj ravnini.
Rjeenje
U ovome zadatku odreujemo kubni korijen iz broja 8. Trigonometrijski oblik
kompleksnog broja 8 je 8 cos sin i = + .
Rjeenja su
1
2 z = ,
2
1 3 z i = + i
3
1 3 z i = . Usporedite s prethodnim
zadatkom.




MATEMATIKA 1
37
44. Odredite sva rjeenja jednadbe
3
8 z i = .
Rjeenje
Odredimo sve kubne korijene
kompleksnoga broja 8i. U
trigonometrijskom zapisu imamo
8 8 cos sin i i

= +
2 2
| |
|
\ .
.
Primijenimo De Moivreovu formulu za
korjenovanje
3
2 2
8 cos sin
k k
z i

+ +
2 2
= +
3 3
| |
|
|
|
\ .

k = 0, 1, 2.
Dakle,
1
2 cos sin 3 z i i

= + = +
6 6
| |
|
\ .
,
2
2 cos sin 3 z i i
5 5
= + = +
6 6
| |
|
\ .
,
3
2 cos sin
2 cos sin 2
z i
i i
9 9
= +
6 6
3 3
= + =
2 2
| |
|
\ .
| |
|
\ .
.
2
2 3
6 5
6
1
z 2
z
3
z
3
8 z i =
Im
Re

45. Izraunajte
3
3 i .
Rjeenje
3
i
z
Im
Re

KOMPLEKSNI BROJEVI
38
Kompleksni broj 3 z i = zapisat emo u trigonometrijskom obliku
(cos sin ) z r i = + . Raunamo modul i argument.
( )
( )
2
2
3 1 2 r = + = .
Iz cos 3 2 = i sin 1 2 = dobivamo 7 = 6 .
Dakle, pomou Moivreove formule raunamo kubni korijen iz
7 7
3 2 cos sin z i i

= = +
6 6
| |
|
\ .
, dobivamo
3 3
1
7 7
7 7
2 cos sin 2 cos sin
3 3 18 18
z i i


6 6
= + = +
| |
|
| |
| |
\ .
|
\ .
,
3 3
2
7 7
2 2
19 19
2 cos sin 2 cos sin
3 3 18 18
z i i

+ +

6 6
= + = +
| |
|
| |
| |
\ .
|
\ .
,
3 3
3
7 7
4 4
31 31
2 cos sin 2 cos sin
3 3 18 18
z i i

+ +

6 6
= + = +
| |
|
| |
| |
\ .
|
\ .
.
Uoimo da su kompleksni brojevi
1
z ,
2
z i
3
z predoeni tokama ravnine koje su vrhovi
istostraninog trokuta.

46. Odredite sve kompleksne brojeve z za koje
3 2
4 2 4 2 z i = + .
Rjeenje
Kvadriranjem obiju strana
3 2
4 2 4 2 z i = + dobivamo
( )
2
3
4 2 4 2 64 z i i = + = . Sada raunamo
3
64i . Broj 64i zapisujemo u
trigonometrijskom obliku:
64 64 cos sin
2 2
i i

= +
| |
|
\ .
. Traena rjeenje su
MATEMATIKA 1
39
2 2
2 2
4 cos sin
3 3
k k
i

+ +
+
| |
|
|
|
\ .
, k = 0, 1 i 2, odnosno 2 3 2i + , 2 3 2i + i
4i .


47. Odredite kubni korijen iz kompleksnog broja 2 2i + .
Rjeenje
Trigonometrijski oblik kompleksnog broja 2 2i + je
2 2 2 2 cos sin
4 4
z i i
3 3
= + = +
| |
|
\ .
.
3
1
1 1
4 4
2 2 cos sin 2 cos sin
3 3 4 4 2 2
z i i i
3 3

= + = + = +
| |
|
| |
|
|
\ .
|
\ .
,
3
2
2 2
4 4
2 2 cos sin 2 cos sin
3 3 12 12
z i i
3 3
+ +
11 11
= + = +
| |
|
| |
|
|
\ .
|
\ .
,
3
1
4 4
4 4
2 2 cos sin 2 cos sin
3 3 12 12
z i i
3 3
+ +
19 19
= + = +
| |
|
| |
|
|
\ .
|
\ .
.

1
z
2
z
3
z
Im
Re


KOMPLEKSNI BROJEVI
40
48. Rijeite jednadbu
4
4 0 z + = u skupu kompleksnih brojeva. Rjeenja
prikaite u Gaussovoj ravnini.
Rjeenje
Rijeiti jednadbu
4
4 0 z + = znai odrediti sve kompleksne brojeve z takve da
4
4 z = . Kompleksni broj 4 4 0 i = + zapisujemo u trigonometrijksom
obliku kao 4 4(cos sin ) i = + .
4
Im
Re

Sada primjenom Moivreove formule za korjenovanje kompleksnih brojeva,
dobivamo
4
1
2 2
4 cos sin 2 1
4 4 2 2
z i i i

= + = + = +
| |
| |
| |
\ .
\ .
,
4
2
2 2 3 3
4 cos sin 2 cos sin
4 4 4 4
2 2
2 1 ,
2 2
z i i
i i
+ +
= + = +
= + = +
| | | |
| |
\ . \ .
| |
|
\ .

4
3
4 4 5 5
4 cos sin 2 cos sin
4 4 4 4
2 2
2 1 ,
2 2
z i i
i i
+ +
= + = +
= =
| | | |
| |
\ . \ .
| |
|
\ .

4
4
6 6 7 7
4 cos sin 2 cos sin
4 4 4 4
2 2
2 1 .
2 2
z i i
i i
+ +
= + = +
= =
| | | |
| |
\ . \ .
| |
|
\ .
.
MATEMATIKA 1
41
4
z
3
z
2
z
1
z
Im
Re

Toke koje predouju dobivene kompleksne brojeve
1
z ,
2
z ,
3
z i
4
z predstavljaju
vrhove kvadrata.

49. Izraunajte
4
16i .
Rjeenje
Zapiemo li 16i u trigonometrijskom oblik, imamo 16 16 cos sin
2 2
i i

= +
| |
|
\ .
.
4
1
2 2 2 2
2 2
16 cos sin 2 cos sin 2
4 4 8 8 2 2
2 2 2 2 ,
z i i i
i

+ +
= + = + = +
= + + +
| |
| |
|
| |
|
|
|
|
\ .
| \ .
\ .

4
2
2 2
2 2
16 cos sin 2 cos sin
4 4 8 8
2 2 2 2
2 2 2 2 2 ,
2 2
z i i
i i

+ +
5 5
= + = +
+
= + = + +
| |
|
| |
|
|
\ .
|
\ .
| |
|
|
\ .

4
3
4 4
2 2
16 cos sin 2 cos sin
4 4 8 8
2 2 2 2
2 2 2 2 2 ,
2 2
z i i
i i

+ +
9 9
= + = +
+
= = +
| |
|
| |
|
|
\ .
|
\ .
| |
|
|
\ .

KOMPLEKSNI BROJEVI
42
4
4
6 6
2 2
16 cos sin 2 cos sin
4 4 8 8
2 2 2 2
2 2 2 2 2.
2 2
z i i
i i

+ +
13 13
= + = +
+
= = +
| |
|
| |
|
|
\ .
|
\ .
| |
|
|
\ .



50. Izraunajte
3
2 i + .
Rjeenje
Zapiimo kompleksni broj 2 z i = + u trigonometrijskom obliku kao
( ) 2 cos sin i r i + = + . Za modul r z = dobivamo
2
2 1 5 r = + = .
Kompleksni broj je u prvome kvadrantu, pa za njegov argument vrijedi
arctg1 2 = , odnosno arctg0, 5 26, 565 26 33 54 = = = .
Dakle, ( ) 2 5 cos 26 33 54 sin 26 33 54 i i + = + .
Sada primjenimo Moivreovu formulu za korjenovanje kompleksnih brojeva:
3
2 2
cos sin
3 3
k
k k
z r i
+ +
= +
| |
|
\ .
, gdje 0, 1, 2 k = , odnosno
3
0
cos sin
3 3
z r i

= +
| |
|
\ .
,
3
1
2 2
cos sin
3 3
z r i
+ +
= +
| |
|
\ .
i
3
2
4 4
cos sin
3 3
z r i
+ +
= +
| |
|
\ .
.
Sada je:
( )
( )
3
0
6
26 33 54 26 33 54
5 cos sin
3 3
5 cos8 51 18 sin8 51 18
1, 308 0,988 0,154
1, 292 0, 201 ,
z i
i
i
i

= +
= +
= +
= +
| |
|
\ .

MATEMATIKA 1
43
( )
( )
3
1
6
26 33 54 360 26 33 54 360
5 cos sin
3 3
5 cos128 51 18 sin128 51 18
1, 308 0, 627 0,779
0, 820 1, 019 ,
z i
i
i
i
+ +
= +
= +
= +
= +
| |
|
\ .
( )
( )
3
2
6
26 33 54 720 26 33 54 720
5 cos sin
3 3
5 cos 248 51 18 sin 248 51 18
1, 308 0, 361 0,933
0, 472 1, 220 .
z i
i
i
i
+ +
= +
= +
=
=
| |
|
\ .


51. Izvedimo formulu za cos 3x i sin3x .
Rjeenje
U Moivreovu formulu postavimo n = 3. Dobivamo
( )
3
cos sin cos 3 sin 3 x i x x i x + = + . No, primjenom formule za kubiranje binoma
dobit emo:
( )
( )
3
3 2 2 3
3 2 2 3
cos sin cos 3cos sin 3cos sin sin
cos 3cos sin 3cos sin sin
x i x x i x x x x i x
x x x i x x x
+ = +
= +

Izjednaavanjem realnih i imaginarnih dijelova dobivamo:
3 2
cos 3 cos 3cos sin x x x x = ,
2 3
sin3 3cos sin sin x x x x = .

52. Neka je z bilo koji kompleksni broj i neka je n prirodni broj. Pokaite da je
n n
z z + realan broj.
Rjeenje
Ako 0 z = , tada je 0 0 0
n n n n
z z + = + = realan broj.
Pretpostavimo sada da je 0 z i neka je ( ) cos sin z r i = + .
Trigonometrijski zapis pripadnog konjugirano kompleksnog broja je
( ) cos sin z r i = .
Prema Moivreovoj formuli za potenciranje vrijedi:
( ) cos sin
n n
z r n i n = + .
( ) cos sin
n n
z r n i n =
Zbrajanjem dobivamo:
KOMPLEKSNI BROJEVI
44
( ) ( ) cos sin cos sin 2 cos
n n n n n
z z r n i n r n i n r n + = + + = .

53. Odredite algebarski zapis kompleksnog broja
100
(1 ) i + .
Rjeenje
Zapiimo broj 1 i + u trigonometrijskom obliku i primijenimo formulu za
potenciranje:
( )
( )
( ) ( ) | | ( )
100
100
50 50
50 50
1 2 cos sin 2 cos 25 sin 25
4 4
2 cos 12 2 sin 12 2 2 cos sin
2 ( 1) 2 .
i i i
i i

+ = + = + =
= + + + = +
= =
( | |
|
(
\ .


No, zadatak moemo rijeiti i na ovako. Uoimo da vrijedi
( )
2
2
1 1 2 1 2 1 2 i i i i i + = + + = + = .
Tada
( ) ( ) ( )
50
100 2 50
50 50 50 4 12 2 50 50
1 1 2 2 2 2 1 ( 1) 2 i i i i i i

+ = + = = = = =
(

.

54. Izraunajte sve este korijene iz jedinice.
Rjeenje
1
1 = ,
2
1 3
2 2
i = + ,
3
1 3
2 2
i = + ,
4
1 = ,
5
1 3
2 2
i = ,
6
1 3
2 2
i = .

55. Pokaite da ako je bilo koji n-ti korijen iz jedinice, onda je
k
, gdje je k
bilo koji cijeli broj, takoer n-ti korijen iz jedinice.
Rjeenje
Neka je bilo koji n-ti korijen iz jedinice, tj. 1
n
= . Tada je
( ( 1 1 ) )
k n n k k
= = = . Dakle,
k
je n-ti korijen iz jedinice.

56. Pokaite da je umnoak bilo kojih dvaju n-tih korijena iz jedinice takoer n-
ti korijen iz jedinice.
Rjeenje
Neka su
1
i
2
bilo koja dva n-ta korijena iz jedinice, tj.
1
1
n
= i
2
1
n
= . Tada
je
1 2 1 2
( ) 1
n n n
= = . Dakle, umnoak
1 2
n-tih korijena iz jedinice je takoer
n-ti korijen iz jedinice.
MATEMATIKA 1
45
57. Pokaite da vrijedi ( )
2
1 2 cos cos
4 4
n
n
n n
i i

+ = +
| |
|
\ .
.
Rjeenje
Kompleksni broj 1 z i = + zapiimo u trigonometrijskom obliku kao
1 2 cos cos
4 4
i i

+ = +
| |
|
\ .
. Tada prema Moivreovoj formuli za potenciranje
kompleksnih brojeva dobivamo
( )
2
1 2 cos cos 2 cos cos
4 4 4 4
n
n n
n n n n
i i i

+ = + = +
| | | |
| |
\ . \ .
.
58. Pokaite da vrijedi
( )
3 2 cos sin
6 6
n
n
n n
i i

=
| |
|
\ .
.
Rjeenje
Kompleksni broj 3 z i = zapiimo u obliku
3 2 cos sin
6 6
i i

= +
| | | | | |
| | |
\ . \ . \ .
. Primjenimo li Moivreovoj formulu za
potenciranje kompleksnih brojeva, dobit emo:
( )
3 2 cos sin 2 cos sin
6 6 6 6
n
n n
n n n n
i i i

= + =
| | | | | | | |
| | | |
\ . \ . \ . \ .
.
Uoimo da smo primjenili parnost funkcije kosinus, tj. svojstvo cos( ) cos x x =
i neparnost sinusa, tj. svojstvo sin( ) sin x x = .

59. Izraunajte
20
1 3
1
i
i

+
| |
|
\ .
.
Rjeenje
Za potenciranje kvocijenta dvaju kompleksnih brojeva vrijedi:
1 1
2
2
n
n
n
z z
z
z
=
| |
|
\ .
, to u naem sluaju daje
( )
( )
20
20
20
1 3
1 3
1 1
i
i
i i

=
+ +
| |
|
\ .
.
Neka je
1
5 5
1 3 2 cos sin
3 3
z i i

= = +
| |
|
\ .
. Tada vrijedi:
( )
20
20 20 20
1
100 100 4 4
1 3 2 cos sin 2 cos sin
3 3 3 3
z i i i

= = + = +
| | | |
| |
\ . \ .
.
Neka je
2
1 2 cos sin
4 4
z i i

= + = +
| |
|
\ .
. Tada vrijedi:
KOMPLEKSNI BROJEVI
46
( ) ( )
( )
20
20 20 10
2
10
20 20
1 2 cos sin 2 cos5 sin5
4 4
2 cos sin
z i i i
i

= + = + = +
= +
| |
|
\ . .
Sada imamo
( )
( ) ( )
( )
20 20
20
20 10
10 9
4 4
2 cos sin
1 3
1 3
3 3
1 2 cos sin 1
2 cos sin 2 1 3
3 3
i
i
i
i i i
i

+

= =
+ + +

= + = +
| |
|
| |
\ .
|
\ .
| |
|
\ .
.

MATEMATIKA 1
47

EULEROVA FORMULA

Moe se pokazati da vrijedi Eulerova formula koja povezuje
trigonometrijske funkcije s eksponencijalnom:
cos sin
ix
e x i x = + .
Posebno za x = vrijedi cos sin 1
i
e i

= + = . Kaemo da dobivena
formula 1
i
e

= (koju nazivamo i Eulerovim identitetom) povezuje

razliite grane matematike: algebru (koju predstavlja i), geometriju (broj
) i matematiku analizu (broj e).
Kompleksni broj z zapisan u trigonometrijskom obliku
(cos sin ) z r i = + , gdje je r z = i arg( ) z = , moe se pisati u
eksponencijalno polarnom obliku kao
i
z re

= .
Primjerice, za 3 z i = , vrijedi 2 r z = = i
5
arg( )
6
z

= = . Dakle,
(5 6)
2
i
z e

= .

Moe se pokazati da za algebarske operacije meu kompleksnim
brojevima zapisanim u eksponencijalno polarnom obliku vrijede sva
formalna pravila koja inae vrijede pri raunanju s potencijama:
Pretpostavimo da
1 1
i
z re

= i
2 2
i
z r e

= . Tada vrijedi:
( )
1 2 1 2 1 2 1 2
i i i i i
z z r e r e r r e r r e
+ +
= = = ,
( ) 1 1 1
2 2
2
i
i
i
z r e r
e
z r
r e

= = .
Pretpostavimo da
i
z re

= . Tada je:
1 1
1
( )
i i
z re e
r

= = ,
Pretpostavimo li
i
z re

= , imamo:
( )
i n n n in
z re r e

= = .


KOMPLEKSNI BROJEVI
48


Leonhard Euler, veliki matematiar, fiziar i astronom (1707. 1783.). Roen u Baselu, u
vicarskoj. Prva matematiku poduku dobio je od oca, pastora. Zanimljivo je da su i
Eulera i njegova oca pouavala dvojica Bernoullija, prvoga Johann, a drugoga Jacob,
izdanci slavne obitelji koja je dala niz velikih matematiara.
Euler je najvei dio svoga radnog vijeka proveo u Berlinu i Sankt Peterburgu. Pridonio je
razvoju praktino svih podruja tadanje matematike i njegovi su rezultati od
fundamentalnog znaaja. Svestranost ovoga genija vidi se i po tome to se bavio
balistikom, teorijom hidraulikih turbina, navigaciojm i filozofijom. Suraivao je s mnogim
znanstvenicima svoga doba. Njegova znanstvena prepiska sadri vie od 3000 pisama.
Simbol e prvi je uporabio Euler, vjerojatno potaknut rijeju eksponencijalno i zacijelo nije
uveo tu oznaku sebi u ast (kako se danas pie u veini udbenika). Postoje miljenja da je
Euler uveo oznaku e jednostavno zato jer je ve slovo a uporabio za neto dugo, a sljedei
samoglasnik je e. Tako se ponekad broj e naziva Eulerov broj, a ponekad Napierova
konstanta (ali nikada Eulerova konstanta, jer taj pojam znai neto drugo). U stvari John
Napier je uveo logaritme, ali nije raunao s bazom e pa je potpuno pogrjeno nazivati e
njegovim imenom.