Agnieszka Szostak-Siedlik

Wybrane zagadnienia zpracy na temat: Sarmatyzm woperach Stanisawa Moniuszki. Zproblematyki wspistnienia literatury imuzyki romantycznej

Symbioza literatury imuzyki wepoce romantyzmu

Zproblematyki powinowactwa sztuk porusz kilka wedug mnie istotnych zagadnie. Rozpoczn od zjawiska syntezy wsztuce. Obecnie mona zauway przewag dwch tez: synteza jako figura podstawowa w praktyce odbioru to idea horacjaska. Nurt lessingowski odwrotny to podkrelenie suwerennoci, odrbnoci dziedzin sztuki. Myl, e kada sztuka stanowi samowystarczaln cao. Nie wymaga towarzysza ani dopenienia. Moe jednak, cho nie musi, istnie niezalenie. Ale... kady zwizek wzbogaca. Iwtym konkretnym przypadku korzy odnosz obydwie strony. Zaznaczy naley koniecznie, e wprzypadku zwizku dziedzin sztuki zachodzi osobliwa przemiana. Wsyntezie uczestnicz wybrane skadniki. One jednake nie cz si, czy jednocz, ale niejako przenikaj nawzajem. Nasuwa si pytanie, czy koresponduj ze sob takie itylko takie dziea, ktre przynale do podobnej kategorii estetycznej? Granica midzy muzyk asztuk sowa jest mobilna ze wzgldu na ich brzmieniowy ilinearny charakter. Mona mwi ozestrojeniu strony muzycznej ze sown przede wszystkim wwarstwie ekspresyjnej atake semantycznej1. Sztuk silniej asymilujc staa si muzyka, czego wiarygodnym potwierdzeniem jest pie. Wniej sowa nierzadko trac swj status, przyjmuj funkcje czysto muzyczne. Muzyka to swego rodzaju mowa uczu, rnica si od sowa nieokrelonoci. Zdecydowanie uchyla si od porzdku semantycznego, idc wstron ekspresji. Punktem stycznym dla obu jest niewtpliwie nastrj. Take na poziomie skadni sowo imuzyka mog by porwnywalne. Wedug Stefana Mallarmego gama napi, frazy to identycznie dziaajce mechanizmy.2 Ryszard Wagner zauway rnic midzy poet (zagszczajcym zwykle momenty uczuciowe iwraeniowe wjeden punkt), akompozytorem ( rozszerzajcym ich granice). Sowo jest pojciowo uchwytne, dlatego czsto odgrywa wan rol przy prbach okrelenia charakteru muzyki, stylu kompozytora. Przyjmujc zatem zaoenie, e literatura moe skania si ku muzycznoci (nie wykraczajc poza tworzywo, zktrego wyrasta czyli jzyk), miao moemy bada ten zwizek. Odmienne stanowisko reprezentuje Tadeusz Schultz. Uznaje on za faszyw tez, jakoby utwr literacki by wstanie wywoa wraenia muzyczne. Trafniejsze moim zdaniem zdaj si by pogldy Waltera Onga, ktry susznie zauway, e sowa
Zob. Pogranicza ikorespondencje sztuk. Studia pod red. T. Cielikowskiej iJ. Sowiskiego,Warszawa 1980r. 2 Zob. M. Bristiger, Zwizki muzyki ze sowem, PWN Warszawa 1986r.
1

s dwikami, dwik za jest wydarzeniem wczasie. Std te szczeglny zwizek sowa zczasem. Sowo stanowice istotny skadnik jzyka, ma wielk moc. Jzyk zkolei funkcjonuje wpostaci syszanej imwionej gwnie wic wsferze dwiku. Gdziekolwiek yj ludzie, wszdzie izawsze dysponuj jzykiem ale ... zwielu dziesitkw tysicy jzykw tylko sto sze na tyle zwizao si zpismem, e stworzyo wasn literatur3. Ciekawym zagadnieniem zdaje si by problem muzycznoci wiersza (czy tekstu w ogle). S pewne kryteria, ktre decyduj o walorach muzycznych wiersza lub innego tekstu odpowiednia wersyfikacja, strofika, struktura metrorytmiczna, intonacja, instrumentacja goskowa, rymy. Ale nie zawsze inie tylko jest to dobr wspbrzmicych gosek, rymw, czy wyrae onomatopeicznych (cho wduej mierze tak, poniewa wejcie w warstw brzmieniow to korzystanie ze wsplnego tworzywa). Bywa, e model konstrukcyjny dziea muzycznego jest sfer odniesienia dla utworu literackiego. Zdarza si, e inspiracj stanowi instrument muzyczny, wykorzystywany na wiele sposobw: jako przedmiot lub skojarzenie brzmieniowe. Wreszcie terminologia zarezerwowana dla tej dziedziny sztuki przenoszona jest do tekstw literackich. Nie ulega wtpliwoci, i cennym walorem muzycznoci tekstu jest melodyjne zorganizowanie wypowiedzi. Wyrnienie fonicznej strony jzyka uzyskuje si czsto poprzez zastosowanie rnorodnych powtrze czy paralelizmw4. Mona oddzieli piewno wiersza prost, ludow, od stojcej na przeciwnym biegunie dozna suchowych wysublimowan artystycznie, pen reeksji poetyckich izwart strukturalnie. Std te dwa typy wiersza: piewny, melodyjny oraz retoryczny, kolokwialny. Wane take jest to, e melodyjno wyaniajca si ze struktur jzykowych, ksztatowana zostaje pod wpywem lub na uytek gatunkw muzycznych. Za przykad mog suy: pie ludowa, aria czy operowy recytatyw. Jest oczywiste, e wymogi metryczne oraz miara wierszowa stosowana przez poet, rzdz doborem sw wutworze. Te najwaciwsze wybory, wbliej niesprecyzowany sposb, same narzucaj si poetyckiej wyobrani, geniuszowi twrcy. Zajmujc zdaje si by rola rytmu (definiowanego jako porzdek tonw odpowiednio uoonych wczasie). Igor Strawiski uwaa, np., e muzyka ustala rytm midzy czowiekiem aczasem. Sigajc do korzeni, przypomn, i staroytni Grecy nosili rytm wsobie, jako e greckie poczucie rytmu wywodzio si zmowy ludzkiej. Tekst mona byo uzna niejako za partytur, gdy kada sekwencja sw czy cao mylowa zawieray muzyk. Nowoytny rytm oparty jest otakt, std wielo kombinacji wobrbie jednej struktury. Tak wic oddzielenie melosu od logosu wywoao rewolucj wdziejach sowa imuzyki. Akcent dynamiczny jest dzi istotniejszy ni toniczny.5 Dodam, e podstawow jednostk rytmiczn wiersza polskiego jest wers. Podzia na wersy jest czciowo uzaleniony od znaczeniowej wartoci, to on take decyduje omuzycznoci. Stanowi wpoezji element integrujcy, wzmacniajcy oddziaywanie semantyki za porednictwem walorw fonicznych wiersza (odpowiednio uksztatowanych)
Zob. W. Ong, Oralno ipimienno, tum. Jzef Japola, Lublin 1992 r. 4 Zob. M. Bristiger, Zwizki muzyki ze sowem, PWN Warszawa 1986r. 5 Zob. I. Strawiski, Poetyka muzyczna, PWM Krakw 1980r.
3

oraz struktury wersykacyjnej.6 Odpowiednio uksztatowana warstwa foniczna wiersza oraz struktura wersyfikacyjna stanowi wpoezji element integrujcy, wzmacniajcy oddziaywanie semantyki. Czstokro muzyczna perspektywa opisu wiata to wynik estetycznych upodoba literata. Innym razem metoda interpretacji absolutu lub szukanie jzyka wyraajcego harmoni lub dysharmoni wszechwiata. Nierzadko przecie muzyka bywa ucieczk od rzeczywistego widzenia rzeczy. Badania wykazuj7, e mona posiada indywidualne uzdolnienie -such literacki (podobnie ma si sprawa ze suchem muzycznym). Such literacki jest organem, ktry ostrzega przed nietrafnym doborem sw, zmusza do poszukiwa. Odpowiednie da rzeczy sowo! powiedzia Norwid. Such literacki decyduje otej odpowiednioci.8 Muzyczno zatem ,najistotniejsza bywa wpoezji lirycznej. Twrczo naszych wielkich romantykw jest koronnym przykadem na wykorzystanie suchu do stworzenia penej harmonii goskowej, doskonaoci brzmieniowej. Wymieni naley w tym miejscu wiersze nalece do tzw. liryki lozaskiej Adama Mickiewicza, wktrych tkwi doskonao irwnowaga, zatem dobitnie potwierdzaj t tez. Muzyka stanowi wtej poezji element integrujcy. Wzmaga si oddziaywanie semantyki za porednictwem fonicznych walorw wiersza oraz struktury wersykacyjnej. Ale ta muzyczno, jakby prosta iludowa nie jest atw piewank. Panuje nad ni zwarto budowy artystycznej mistrza sonetw iaforyzmw poetyckich oraz magia reeksji mylowych.9 Poezja Mickiewicza (wszystkie nieomal gatunki) doczekaa si wielu umuzycznie. Zastosowano do niej wiele technik i stylw kompozytorskich (od Szymanowskiej, Chopina, Moniuszki, Paderewskiego, a po Bacewiczwn czy Twardowkiego). Pieni powstae do jego tekstw potwierdzaj potg sowa, uniwersalno tej wielkiej poezji. Formy wierszowe liryki midzypowstaniowej nawizyway do pieni ludowej. Dwaj wybitni poeci Bohdan Zaleski iTeofil Lenartowicz dokonywali stylizacji ludowych zdu indywidualnoci iintensywnoci. Zaleski przenis do poezji polskiej rytmik ipiewno pieni ukraiskich, ktrych oryginalno tkwi wanie wstrukturze melicznej.10 Za inn uwaana jest idea Lied, zwizana zmuzycznoci frazy tekstowej (znamienna dla poezji Johanna W. Goethego). Wiersz winien by gotowy na przyjcie dwiku po to, by zaistnie wsposb peny. Takie rozumienie poezji bliskie jest antycznemu znaczeniu sowa melika lub liryka (wwszym rozumieniu). Wiza Zob. A. Matracka Kocielny, Mickiewicz, muzyczno poezji ipieni polskiej [w]: Muzyka iliryka. Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej wKrakowie, nr 4. Krakw 1994r., str. 139. 7 Zob. K. Grski, Rozwaania teoretyczne. Literatura. Muzyka. Teatr, Lublin 1984r. 8 Tame. 9 A. Matracka-Kocielny, Mickiewicz, muzyczno poezji ipieni polskiej [w|: ,Muzyka iliryka, Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej wKrakowie, nr 4, Krakw 1994r., str. 143 10 A. Witkowska, R. Przybylski, Romantyzm, PWN Warszawa 2003r.
6

nie sowa zdwikiem jest jak czci struktury ludzkiej wiadomoci niezalenie od czasu imiejsca jej wystpowania11. Kultura grecka wytworzya pojcie liryki na wasny uytek. Niemiecki lud stworzy pojcie Lied - zawierajce zjawiska sowa idwiku. Goethe iinni wspczeni mu twrcy rozumieli wyraanie intencji poetyckiej poprzez wykorzystywanie najprostszych rodkw. W praktyce oznacza to rygorystyczn sylabiczno (itutaj dostrzegamy opozycj pieni wstosunku do arii, opartej na zasadzie melizmatycznoci, przekomponowania tekstu). Podczas gdy Goethe dotar do pojcia Lied od strony poezji, Schubert uczyni to samo wchodzc do muzyki. Spotkali si okoo 1815 roku, kiedy to powstay pieni Krl Duch, Polna Ryczka iinne. Myl, e oistnieniu muzycznoci stanowi bezapelacyjnie fakt przycigania kompozytora do danego tekstu literackiego. Nazwijmy to rezonansem muzycznym. Dla przykadu Fryderyk Schiller zainspirowa tak wielu twrcw, e liczba utworw oparta na tej twrczoci ,siga okoo piciuset. Na podstawie jego dramatw powstay uwertury ipoematy symfoniczne, liczne pieni solowe ichralne wreszcie dziea operowe. Cho na czoo wrd poezji Schillera wysuwaj si ballady, to wanie one nie zostay umuzycznione. Ten rodzaj poezji jest sam wsobie tak nasycony muzyk (specycznie wyrazista rytmika, onomatopeje), e nie domaga si muzycznejoprawy. Zdolno tworzenia, czy to muzyki, czy poezji cenniejsza bywa wpoczeniu zdarem obserwacji. Prawdziwy twrca rozpoznaje wtym co go otacza, wrzeczach wielkich iskromnych, elementy godne uwagi. Nie ma potrzeby biec wposzukiwaniu odkrycia, gdy ono jest zawsze wzasigu rki12. Jednake zdolno obserwacji iczynienia wasnych spostrzee cechuje tylko tego, kto posiada (przynajmniej w zakresie swego dziaania) pewn nabyt kultur, poczucie estetyki, wrodzony smak. Wtedy wanie to, co jest znane ico jest wszdzie, pobudza go. Jzyk zawsze bdzie tu peni rol porednika. Zbiegiem lat jednak zmienia si reeksja nad sztuk, aco za tym idzie, przeobraeniom ulegaj kryteria jzyka jako porednika13. Celowo przytaczam przykady zdoby romantyzmu ,bo warto spojrze na powinowactwa sztuk wtej epoce. Pragn doda jednak, e rwnie wspczenie obserwujemy potrzeb przeamania izolacji wielu gatunkw sztuki oraz porozumienie midzy artystami rnych dyscyplin. Romantyzm jako prd umysowy i artystyczny emanuje sw si, wykraczajc poza swe ramy czasowe. Wpewnych dziedzinach jego ,,panowanie rozciga si a wgb XX w. Wniektrych sferach dziaa kulturotwrczych trwa do dzi. Szczeglnie poezja interweniuje mocno wpercepcj muzyki, zajmuje si swoistoci muzycznego syszenia. Prawdziwym poet jest ten, ktry wyraa sowami to, co muzyka dyktuje jego sercu14 po W. Lisecki, Goethe imuzyczno jego wierszy [w]: Muzyka iliryka, Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej wKrakowie, nr 4, Krakw 1994r., str. 55. 12 I. Strawiski, Poetyka muzyczna, PWM Krakw 1980 r. 13 Zob. M. Bristiger, Zwizki muzyki ze sowem, PWN Warszawa 1986 r. 14 Cyt. za: S. Jarociskim, Ideologie romantyczne. 5 esejw ozwizkach muzyki zprzemianami kultury, PWM Krakw 1979r., str. 58.
11

wiedzia Percy Bysshe Shelley. Wromantyzmie powstaa koncepcja zwizku midzy malarstwem, muzyk apoezj. Zrodzona wromantyzmie, ulubiona przez symbolistw, rozpowszechnia si wdobie stylistycznych przemian na przeomie XIX iXX wieku. Denia romantykw opieray si na przewiadczeniu owewntrznej jednoci sztuki, mimo odmiennego tworzywa irodkw wyrazowych. Interesowali si oni badaniem oraz twrcz eksploatacj elementw, struktur wymiennych pomidzy rnymi jej dziedzinami15. Wilhelm Schlegel gosi fuzj sztuk mwic midzy innymi, e powinny karmi si jedne drugimi iznajdowa zwizki midzy sob16. Muzycy ipoeci korzystali ztej samej bazy kulturalnej, czerpali ztych samych rde, zapoyczali od siebie nawzajem pomysy. Kady znich dokonywa cudu na swj sposb. Muzyka ipoezja romantyczna byy nieustajc spowiedzi, interpretoway ycie wewntrzne. Poezja daje duchowe opanowanie wiata, zaspokaja postulaty uczucia ifantazji tych, ktrym ycie nie odpowiada. Drugie doniose dziaanie poezji to, wyzwalanie naszej duszy od drczcych j afektw stwierdzi Juliusz Kleiner17. Wwiadomoci wielkich poetw to ona przynosi dobroczynne oswobodzenie od nagromadzonych potnych uczu, podobnie jak muzyka uwaali romantycy18. Najduej pod wpywem dziedzictwa romantycznego pozostaway wanie literatura imuzyka. Muzyka zdecydowanie faworyzowana bya wwiadomoci estetycznej romantyzmu. Raz odrywaa si od spraw ziemskich, uduchowiaa to, co zmysowe, innym razem, braa na swe barki obowizek suby spoecznej (uatwiajc niejako dostp do swych wartoci, interpretujc uczucia zbiorowe). Romantycy wyznawali kult sztuki zwaszcza muzyki (jako tej zwizanej najbliej ze sfer uczuciow, bowiem muzyka to mowa uczu). Dlatego muzyce przypada rola wiodca. Wedug Henrietty Fenerbach: tylko muzyka nie potrzebuje porednictwa myli, dziaa na wraliwo uczuciow, ktra jest blisza wewntrznemu ja ni inteligencja19. Uwszystkich poetw niemieckich take przejawia si ta idea: Muzyka, piew jest wyrazem istoty ludzkiej wjej najwyszej peni20. Zwyczajny jzyk nie zawsze wystarcza do mwienia oporywach serca. Tomasz Marin uwaa, e: Romantyzm wyemancypowa muzyk ze sfery zaciankowej specjalizacji izawodu miejskiego grajka, pozwalajc jej nawiza kontakt zwielkim wiatem ducha, oglnym artystyczno-intelektualnym ruchem nowego czasu. Poezja i literatura zazdrocia muzyce siy zachwycania. One nie zawsze potray odtwarza magiczn wadz dwikw21. Panowa pogld, i sam esencj poezji
J.Starzyski, O romantycznej syntezie sztuk Delacroix, Chopin, Baudelaire, PIW Warszawa 1965r. 16 Cyt. za: S. Jarociskim, Ideologie romantyczne. 5 esejw ozwizkach muzyki zprzemianami kultury PWM Krakw 1979 r., str. 72. 17 Tame. 18 Zob. K. Grski, Rozwaania teoretyczne. Literatura. Muzyka. Teatr, Lublin 1984r. 19 S. Jarociski, Ideologie romantyczne. 5 esejw ozwizkach muzyki zprzemianami kultury, PWM Krakw 1979r. 20 Tame. Sowa: E.T.A. Homanna. 21 Cofajc si nieco wczasie mona powiedzie, e wXVIII w. starano si przypisa kadej sztuce osobn dziedzin zastosowania. Jakkolwiek muzyka wicia wwczas tryumfy, jednak podstaw
15

 omantycznej (ktrej nie da si uj sowami) moe wyrazi tylko muzyka. To ona, r wedug Ryszarda Wagnera, wyraa istot uczucia, czego nie jest wstanie przekaza logiczna strona jzyka. Wiksza twrczo Wagnera wyraa ide przewodni itematy naczelne romantyzmu (Holender tuacz to bohater skazany na nieustann wdrwk. Tuaczka przeobraa si wpielgrzymk, pielgrzymka za jest szczeglnie ulubionym motywem literatury XIX wiecznej. Woperze Tannhuser sens pielgrzymki zostaje zsakralizowany)22. Nastpstwem romantycznego zblienia obu sztuk byo zarwno umuzycznienie poezji jak iprzenikanie literackiego mylenia do muzyki. Nie sposb zaoy i kady temat, kad kategori wyrazow, kad struktur da si przeoy na muzyk. Dlatego np. pieni, te liczce si (dosownie wszystkie) napisane zostay do tekstw dobrych. Dzieje pieni romantycznej byyby ubogie bez tekstw Heinego23. Pisa on wiersze okrelane jako kracowo muzyczne, y zopini poety muzycznego. Jedno zjego wielu zda omuzyce brzmi: Muzyka jest by moe ostatnim sowem sztuki jak mier ostatnim sowem ycia24. Od pocztku XIX w. ambicj muzykw staje si poszukiwanie wartociowej poezji jako literackiego substratu pieni. (Przed epok romantyczn kompozytorzy tworzyli muzyk do przypadkowych tekstw). Itak oto chronologicznie: Mozart skomponowa melodi tylko do jednego utworu Goethego. Beethoven do przeszo dwudziestu, aSchubert ju do zgr osiemdziesiciu. Podobnie dziao si ztekstami operowymi, gdzie mod byo przerabianie wybitnych dzie literackich XIX wieku. Niektre np. Faust doczekay si muzyki Charlesa Gounoda, Hektora Berlioza, Arriego Boity. Nadmieni naley oilustracjach muzycznych wybitnych dzie dramatycznych np.do uwertur: Koriolan, Egmont, Prometeusz Beethovena czy Snu nocy letniej Mendelssohna. Muzyk wwiadomoci poety romantycznego urasta do symbolu najwikszego artysty 25. Przyczynio si do tego pojawienie wstosunkowo krtkim czasie, zastpu muzykw najwikszej miary. Muzyk idealny, ktry wada kilkoma rodkami wyrazu, stawa si rwnie poet. Zdarzay si take przypadki wielostronnego utalentowania, jak na przykad wspomniany ju Jan Jakub Rousseau. On wanie oprcz zdolnoci literackich posiada wiedz muzykologiczn, komponowa. Skrajny przypadek to Hektor Berlioz, ktry za pno zosta muzykiem, naprawd by pisarzem i muzykiem. W twrczoci Franciszka Schuberta i Roberta
kadej estetyki byy poezja itragedia. Stopniowo ulegao to zmianie np. Jan Jakub Rousseau czy muzyk ze sowem. Niepostrzeenie muzyka odzyskuje pene prawa. Moliwoci dwikw staj si ideaem wszelkich estetycznych wzrusze. Pisma, poezje wskazay, i muzyka, najbardziej tajemnicza ze sztuk, jest wzorem dla poezji, pragncej wyraa nieskoczono, wiat irrealny, sprawy niewypowiedziane. B. Pociej, Szkice zpnego romantyzmu, PWM Krakw 1978r. Zob. M. Tomaszewski, Heine ijego muzyczny rezonans [w]: ,Muzyka iliryka, Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej wKrakowie , nr 4, Krakw 1994r. Cyt. Tame, s. 101. Zob. S. Jarociski, Ideologie romantyczne. 5 esejw ozwizkach muzyki zprzemianami kultury, PWM Krakw 1979r.

23
22 24 25

Schumanna poezja nierozerwalnie czya si zmuzyk. Obaj byli poetami imuzykami (ostatnia ze Scen dziecicych Schumanna nosi tytu Mwi poeta). Muzyka buduje elementy charakteru narodowego. Tak jest wprzypadku Fryderyka Chopina. Znakomicie uj to Ignacy Jan Paderewski wsynnym przemwieniu owielkim kompozytorze. Tak oto wyrazi si ospecycznym chopinowskim rabato: (...) warytmii niewtpliwie tkwi naszych dziejw tragizm nieszczsny (...) Ani jeden ztych wielkich, ktrym Opatrzno polecia duszy polskiej objawienie, nie zdoa arytmii tej da takiego silnego jak Chopin wyrazu. Tylko jego muzyka moga odda t falisto naszych uczu, t ich rozlewno a wnieskoczono ito ich, a do bohaterstwa, skupienie, te szau porywy, co zda si skay skrusz, it niemoc zwtpienia, wktrej myl si mroczy, ch do czynu zamiera. Tylko wtej muzyce tkliwej aburzliwej, cichej anamitnej, rzewnej amocnej igronej, wtej muzyce, co si rada wymyka od dyscypliny metrycznej co si uchyla od karnoci rytmu. Wtej muzyce syszy si, czuje, poznaje, e nard nasz, ziemia nasza, e caa Polska yje, czuje, dziaa, in tempo rabato (...).26 Nie bez znaczenia pozostaje fakt, i Chopin komponujc ballady, czerpa inspiracje ztwrczoci Adama Mickiewicza.

26

Cyt. za: L. Rotbaunwn, Opera ijej ksztat sceniczny. Notatki zwarsztatu reysera, PWM Krakw 1969r.

Opera syntez sztuk

wiadectwem zwizku literatury zmuzyk wdobie romantyzmu, bya opera. Arcydzieo owymiarze totalnym, ktre wielko sw zawdziczao najpeniej zrealizowanej integracji sowa idwiku, wypowiedzi ipiewu. Opera fuzja literatury imuzyki zdramatem to dzieo artystyczne, ktre wedug romantycznej idei korespondencji sztuk mogo itworzyo form syntetyczn, dziaajc na wszystkie zmysy odbiorcy. Dziewitnastowieczna europejska publiczno lubia muzyk eklektyczn, aopera staa si form przez ni wyjtkowo preferowan. Oczywicie idla wirtuozw romantyzm by zotym wiekiem. Houbiono artystw, ale tych wielkich, ktrzy zasuyli na zapamitanie. Kompozytorw oper ceniono za bez zastrzee, mimo i( podobnie zreszt jak wliteraturze) na polu muzycznym toczyy si walki. Opera romantyczna zrehabilitowaa dekoracj, potraa wchon balet, dlatego nigdy od tamtej pory wsppraca rozmaitych artystw nie posuna si tak daleko. Najcilejsze okazay si stosunki midzy poetami imuzykami. Dlatego dziewitnastowieczna opera stanowi wdziczny temat do badania zwizkw pomidzy sztuk sowa idwiku27. Znamienn cech dla obu jest poszukiwanie wyjtkowych efektw, skrajna ekspresywno. Muzyka nie tylko odziewa sowo wdwik, nie tylko przekada tekst sowny na muzyczny, ale jednoczenie tumaczy go. Nadaje take okrelone sensy sowom, moe je interpretowa na rne sposoby odsaniajc emocjonalny podtekst sowa. Zatem jak mawia Christoph Willibald Gluck: muzyka wyraa intencje tekstu. Wiadomo jednak, e wiele zaley od techniki kompozytorskiej oraz pisarskiej. Wspzaleno midzy myl muzyczn amyl sown ksztatoway si bardzo rnie. Bez wtpienia jednak (...) wzajemne przenikanie si muzyki isowa konkretyzuje ekspresj utworu (...)28. Opery nie mona traktowa jako dziea wycznie muzycznego. Muzyka wspkonstytuuje rozwizania literacko-dramatyczne. Ju sam fakt symbiozy sowa zmuzyk stwarza potencjaln moliwo skcenia iwalki oprymat jednego zelementw (cho... sama istota tego gatunku oparta jest na organicznej syntezie trzech komponentw, zatem sprzeciwia si supremacji ktrego znich). Wprocesie przetwarzania dziea literackiego woperze wana jest zatem dogbna analiza literacko-dramatyczna i wykorzystanie ekspresywnej oraz semantycznej roli muzyki. Najistotniejsze zda si by wspdziaanie trzech sfer: literatury, muzyki idramatu. Maksymalne
27 28

H. Swolkie, Spotkanie zoper, Warszawa 1971r. Cyt. B. Horowicz, Teatr operowy, Warszawa 1973r., str.201.

11

 ykorzystanie wszystkich rodkw artystycznego wyrazu jest wswoich zaoeniach, w syntetyczne. Za priorytetowe uwaa si w operze poczenie sowa i muzyki. Wiele w tym umownoci, sporo konwencji. Mimo to, gatunek ten daje duo moliwoci twrcom, rozporzdzajcym zoonymi, bogatymi rodkami. Opery utrzymuj si od wielu lat wtak zwanym elaznym repertuarze kulturalnym, zarwno dziki walorom muzycznym, ale idziki temu, e ich tre literacka jest zrozumiaa. Sama muzyka jest zzaoenia nasycona treciowo, bo doprecyzowuje znaczenie sw libretta. Rola orkiestry, jej ekspresywno-instrumentalna waciwo jest powizana zprzebiegiem akcji dramatu iruchem scenicznym29. Oczywistym jest, e opera jako dzieo muzyczne musi liczy si zpewnymi konsekwencjami, jakie wynikaj zsamego zaoenia dramatu piewanego. Czas sceniczny woperze jest inny ni wklasycznym dramacie, gdy dominuje wniej skadnik muzyczny piew. Wypiewanie tekstu trwa duej ni jego wypowiedzenie. Krtko mwic, piewa si wolniej ni mwi ito zmusza do wikszej zwartoci tekstu, do oszczdnego gospodarowania jzykiem mowy. Zasada zwartoci ioszczdnoci obowizuje woperze wformie wyrazistszej ni wdramacie. Specyficzna jest rwnie sama gra aktorska. Repertuar rodkw wyrazu piewakw operowych jest ograniczony wstosunku do klasycznego aktorstwa. Wysiek zwizany zinterpretacj partii wokalnej uniemoliwia sugestywna gr. Inne s take wymogi oprawy dekoracyjnej. Bd co bd opera to forma monumentalna, nie zawsze znoszca drobiazgowe ornamenty. To dzieo wielkich uoglnie. Nie sposb przecie wwielkim widowisku zatapia si wszczegach, dlatego wszystko musi by wyraziste30. Na czoo wysuwaj si przeycia emocjonalne, wzwizku zpowyszym najwiksz trwao osigny opery, wktrych strona emocjonalna wanie najsilniej jest przedstawiona. Dobra opera narzuca si pamici suchacza sw plastycznoci obrazw zarwno dwikowych jak iwzrokowo-ruchowych. Realizacja sceniczna, nazywana interpretacj, musi by pocignita szerokim pdzlem31. Poziom artystyczny sceny operowej ocenia si nie tylko zpunktu widzenia samego dziea, ale rwnie wartoci jego realizacji ito wporwnaniu zosigniciami sceny dramatycznej. Wiadomo przecie, e teatr dramatyczny atwiej iprdzej nada za yciem, za jego problemami. Wynika to zfaktu, i jzyk iformy dramaturgii literackiej s bardziej elastyczne od dramaturgii muzycznej. atwiej iszybciej toruj sobie drog, poniewa atwiej i szybciej docieraj do percepcji widza. Natomiast poszukiwania warsztatowe w dziedzinie jzyka muzycznego s bardziej skomplikowane, wymagaj duszego czasu. Trudniejszy jest take proces adaptowania si wraliwoci suchaczy.

Tame. 30 Zob. W. Rudziski, Co to jest opera?, t. I i II, PWM Krakw 1961r. 31 Tame.
29

12

W dobie internetu i telewizji ludzie stroni od opery podajc przemawiajce przeciw niej nastpujce argumenty: tre librett jest infantylna iniedzisiejsza, tempo narracji nie podsyca wraliwoci obecnego widza (przyzwyczajonego przez telewizj do skrtu mylowego,skondensowanej akcji); oczekuje on mocniejszych podniet, estetyka emanujca ze sceny jest wrcz przeciwna naszemu dzisiejszemu kultowi antyestetyzmu (dawne kryterium pikna jest dzi zdewaluowane), gra piewakw, wporwnaniu zgr wspczesnych aktorw dramatycznych wydaje si starowiecka32. Wdwudziestym stuleciu bujny rozkwit muzyki czysto instrumentalnej, niechtny stosunek kompozytorw do opery na korzy rozwoju sztuki baletowej wszystko to nie sprzyjao zachowaniu opery zjej tradycyjnymi nawykami inscenizacyjnymi. Na szczcie znaleli si ludzie, ktrzy wykorzystuj rozwj wspczesnej techniki teatralnej, piewacy- doskonalcy sztuk aktorsk, scenografowie- miao budujcy przestrze sceniczn. Opera moe idzi liczy take na powodzenie upublicznoci, moe prezentowa wysoki poziom artystyczny33. Zadaniem kadej wielkiej sztuki aopera ni jest byo ibdzie wywieranie uszlachetniajcego wpywu na odbiorc. Dlatego te twrca, za porednictwem odtwrcy (woperze jest ich cay legion, bo czy ona muzyk, dramat, piew, literatur iplastyk) silnie oddziauje na odbiorcw widzw isuchaczy. Kompozytorzy oper wokresie jej najwikszego rozwoju (pomidzy wielk rewolucj francusk arewolucj padziernikow) ksztatowali wduym stopniu take wiadomo spoeczn. Wsztuce moemy znale swoje odbicie, odbicie otaczajcego nas wiata, jednoczenie docierajc do uniwersalnych prawd. Odbiorca jest zmuszony stan na wysokoci dziea, ono natomiast posiada niezwyke zdolnoci wywoywania przey. Artyci udowodnili, e kada zdziedzin sztuki ttni yciem, ajej prawem jest zgodno zpostaw duchow artysty wyznajcego kult pikna. Jak wrd artystw s wiksi imniejsi, tak iopery s lepsze igorsze. Jest jednak nieubagany sdzia czas. Jemu nie opara si opera nigdy.

L. Rotbaumwna, Opera i jej ksztat sceniczny. Notatki z warsztatu reysera, PWM Krakw 1969r. 33 H. Swolkie. Spotkanie zoper. PZWS Warszawa 1971r.
32

13

Libretto literacki substrat opery

Rola tekstu opery izasady jego konstruowania oraz sylwetka Jana Chciskiego
Jan Konstanty Chciski (1826-1874) by znanym librecist, tumaczem, komediopisarzem iaktorem. Wjego dorobku twrczym znajduje si przekad okoo 40 sztuk34. Ju wmodym wieku pocz tumaczy powieci, poezje, opowiastki dla dzieci isztuki sceniczne autorw woskich ifrancuskich. Wskutek tego, i niele wada pirem, przeoy cay szereg librett operowych (np. Trubadur, Rigoletto) dla Instytutu Muzycznego. By take profesorem jzyka woskiego wWarszawskim Konserwatorium Muzycznym. Przez kilka lat wystpowa na scenie jako piewak operowy. Ju wdziecistwie zbliy si do tego gatunku sztuki. Rwnoczenie zprac pedagogiczn iprzekadow otrzyma pozwolenie na debiut wwarszawskim teatrze Rozmaitoci. Whierarchii aktorskiej nie zaj wysokiego stanowiska, ale dziki swej pracowitoci iwysokiej inteligencji przez dugi czas by reyserem teatrw warszawskich. Wesp zHelen Modrzejewsk iSiergiejem Muchanowem zapocztkowa reform repertuaru istylu gry. Wteatrach stoecznych przepracowa zpoytkiem okoo 25 lat, ito, e by wielce dowiadczonym praktykiem teatralnym, zaowocowao znakomitym wyczuciem potrzeb sceny operowej35. Mona miao stwierdzi, e Chciski odbiega korzystnie od obrazu przecitnego ibezmylnego grafomana36. Wroku 1851 napisa komedie: Poeta, Rodowd. Niemae uznanie zdoby dziki sztuce Szlachectwo duszy (1859), ktra cieszya si sporym jak na owe czasy powodzeniem, liczba przedstawie zupenie wysprzedanych sigaa bowiem dwudziestu kilku. Sztuka powstaa pod wpywem przyjani zWadysawem Syrokoml. Gani wniej stan moralny arystokracji wskazujc na wyszo przymiotw duchowych nad pochodzeniem37. W 1861 roku powstay picioaktowe sztuki: Porzdni ludzie, Powicenie aw1862 r. komedia Krytycy.
36 37
34 35

W. Rudziski, Moniuszko ijego muzyka, Warszawa 1988r. J. Chciski, Straszny dwr. Libretto do opery wIV aktach, PWM Krakw 1940r. W. Rudziski, Moniuszko ijego muzyka, Warszawa 1988r. 4. Z. Jachimecki, Moniuszko, Krakw 1956r.

15

Przyja Jana Chciskiego ze Stanisawem Moniuszk rozkwita wepoce przypywu si twrczych obydwu panw. Zbliao ich wiele wsplnych pogldw. Muzykowi pomagao znawstwo spraw operowych iwprawne piro Chciskiego. Wrok po premierze Hrabiny (wspautorstwa Wodzimierza Wolskiego) Moniuszko rozpocz na stae wspprac zJanem Chciskim, ktry zosta jego najbliszym doradc wdziedzinie scenicznej38. Wspdziaanie spki autorskiej wydao owoce wpostaci takich oper jak: Jawnuta Cyganie (1852), Verbum nobile (1860), Straszny dwr (1865), Paria (1869), Beata (1872). Najwyej cenionym plonem pracy obu twrcw staa si opera Straszny dwr. Kady kompozytor musi rozpocz prac od wybrania tematu literackiego, na ktrym oparta bdzie opera. Bywa, e jest to konkretny utwr literacki, na bazie ktrego powstaje libretto. Zatem pisarz istnieje wczeniej ni librecista, ktry przetwarza, konstruujc dzieo wasne. Libretto to tekst stanowicy podstaw, zwizany cile zmuzyk (tak, e bez niej traci swj sens)39. Warto libretta tkwi wdramatyzmie, fundamencie akcji. Nawet didaskalia przydaj pierwiastka dramatycznego librettu. Dobry tekst by ijest pierwszym warunkiem powodzenia kadej opery. Aleksander N. Sierow twierdzi; Caa rzecz polega na tym, eby temat by serdeczny, zawiera szczere uczucie, eby sytuacje dramatyczne poruszay rne struny naszej duszy40. Zadaniem librecisty jest ujcie tematu literackiego wramy wiersza, czasem wproz ispecjalne przystosowanie go do potrzeb sceny. Fabua ipostacie bohaterw umoliwiaj identyfikacj dziea operowego, jako pochodzcego zinspiracji literackiej. Najczstsze fabuy to te, opodou realistycznym ihistorycznym. Znamiennym zda si by fakt, i nawet dobrze obeznani ze sprawami teatru literaci, niechtnie podejmuj si pisania tekstw operowych. Dzieje si tak dlatego, e jak wskazuje historia caa sawa udanej opery wieczy zreguy wycznie kompozytora! Ju sama nazwa (zwoskiego libretto znaczy ksieczka) zdrobnienie, to przyczynek do podsycania kompleksu niszoci autorw zwanych librecistami41. Jak wspomniaam, rzadko wybitni literaci brali si do pisania librett. Najczciej byli to poeci niszego lotu. Czsto wczeniej opaliwszy sobie skrzyda, rezygnowali zambicji. Suyli swym pirem wybitnym kompozytorom, zyskujc tym samym pewniejszy chleb. Poza specjalistami nikt nie zna autorw tekstw takich oper jak: Aida, Carmen, Madame Butterfty, Nabucco, Traviata. Jeeli tekst sowny napisany zosta na podstawie utworu wybitnego poety (choby Eugeniusz Oniegin czy Faust) to oczywicie sylwetki Aleksandra Puszkina, Joanna Wolfganga Goethego s nam dobrze znane. Mao kto wie, e autorami libretta do operowego Fausta Karola Gounoda byli: Juliusz Barier iMicha Carre, za zEugeniusza Oniegina, tekst operowy sporzdzi dla Piotra Czajkowskiego, jego brat Modest. Niemniej jednak librecista oprcz odrobiny talentu poetyckiego powinien odznacza si gotowoci podporzdkowania si kaprynym
40 41
38 39

Tame. Por. Encyklopedia muzyki, PWN Warszawa 1971 Cyt. za: W. Rudziskim, Co to jest opera, PWM Krakw 1971r. Cyt. za: B. Horowiczem, Teatr operowy, Warszawa 1973r., str. 106.

16

nieraz daniom kompozytora42. Najwaniejszy jest jednak warsztat pracy librecisty, umiejtno odpowiedniego doboru rodkw literackich. Oto sowa skierowane do artystw pira przez Giuseppe Verdiego: Dawajcie nie sowa lecz sytuacje, wystrzegajcie si jak ognia zbdnych sw, duyzn, nudy43. Opera jest utworem scenicznym, podobnie jak dramat muzyczny. Podlega tym samym prawom co tragedia czy komedia. Upodoa jej tkwi konflikt, czyli starcie si charakterw, pogldw, sytuacji yciowych. Wynika ztego walka dwch przeciwstawnych postaci scenicznych, ktrych dziaanie stanowi tre sztuki. Jak kady dramat, ze wzgldu na okrelony czas, tre ogranicza si do najbardziej zwrotnych momentw akcji. Sowo, zawarte wlibretcie, wybrane zostaje bardzo oszczdnie, aosoby, sytuacje, wtki celowo dobrane. Wszystko zostaje podporzdkowane zasadniczej myli utworu. Std redukcja elementw zagszczajcych akcj. Forma icharakter libretta zale od tendencji stylistycznych epoki. Przewanie nawizuje ono do rozwoju dramatu wdanym okresie. Jednake wprzypadku opery autorzy tekstw posuguj si dla wikszej wyrazistoci kontrastami iprzeciwiestwami. Zestawiaj ostro skrajnie rne grupy, abohaterw obdarowuj silnymi cechami charakteru (ci zwykle przeywaj wczasie akcji znaczce przemiany). Konflikty pokazuj wsposb wyrazistszy, mniej skomplikowany ni to zwykle bywa na scenie dramatycznej. Itak oto suchacze otrzymuj libretto, aby atwiej mc ledzi przebieg akcji.44 Najkorzystniejszym wydaje si wyjcie, gdy dzieo tworzy librecista i kompozytor wjednej osobie. Tak jest wprzypadku Ryszarda Wagnera czy Modesta Musorgskiego. Skdind wiadomo, e zdarza si to nader rzadko. Uderza wtym przypadku rwnoczesno mylenia tekstem imuzyk. Tre dramatyczna jednoczenie steruje sowem idwikiem, szuka swego wyrazu wpoezji imuzyce. C, zwykle libretta pisze dramaturg. Niektrzy znich zyskali sobie saw znakomitych realizatorw tego trudnego iniewdzicznego zadania Pietro Metastasio (wac. P. Trapassi), Eugne Scribe, awPolsce Wodzimierz Wolski, Jan Konstanty Chciski45. Tak naprawd libretto nie jest utworem literackim, bo zzaoenia nie jest autonomiczne. Stanowi element wikszej caoci, szkielet fabularny ikompozycyjny dziea operowego. Tekst sowny wic musi by podporzdkowany pewnym kanonom, podlega licznym restrykcjom, ograniczeniom formalnym isemantycznym. Suy dramaturgii spektaklu operowego. Zdaniem librecisty jest tak skonstruowa tekst, aby kompozytor mia do czasu na rozwinicie muzyki. Pisze wic wsposb duo bardziej zwarty ni np. wdramacie, rozporzdza sowem wyjtkowo oszczdnie. Dobiera je zumiarem, namysem, niesychanie trafnie icelnie. Opuszcza wszystko to, co moe by przedstawione za pomoc samej muzyki np. nastrojowe opisy. Cao akcji musi si zawiera wstosunkowo krtkich kwestiach do wypiewania. Std te due nasycenie dramatycznoci. Istotny jest fakt. e libretto nie jest wstanie unie ciaru
44 45
42 43

Zob. H. Swolkie, Spotkanie zoper, Warszawa 1971r. Cyt. tame, str. 128. Zob. W. Rudziski, Co to jest opera, PWM Krakw 1971r. H. Swolkie, Spotkanie zoper, Warszawa 1971r.

17

caej wymowy semantycznej, ma przecie ograniczon objto. Sytuacje inapicia s fundamentem pod budow warstwy muzycznej. Ukad elementw wdramacie operowym jest klasyczny. Skada si zekspozycji, zawizania koniktu, rozwoju akcji, punktu kulminacyjnego irozwizania. Ekspozycja zajmuje jednak owiele wicej miejsca ni wtradycyjnym dramacie. Librecista ,,ociga si umylnie, by potem wszybkim tempie doprowadzi konikt do punktw szczytowych. Osiga dziki temu napicie wmomentach kulminacyjnych.46 Nawet ukad scen w tekcie podporzdkowany jest muzyce. Najlepiej si skada, gdy tekst liczy si zjej prawami. Dobry librecista wie, e muzyka moe wasnymi rodkami charakteryzowa postacie, sytuacje, przeycia, konikty. Docenia jej niezwyk zdolno tworzenia atmosfery, awszczeglnoci wnikliwo wukazywaniu uczucia. Autor tekstu powinien pozostawi kompozytorowi szerokie moliwoci wykorzystania bogatych rodkw muzycznych. Wprzebiegu akcji mamy do czynienia znastpstwem fragmentw statycznych idynamicznych. Pierwsze komentuj zaistnia sytuacj idaj jej wyraz uczuciowy, za drugie posuwaj j naprzd.47 Mona zatem wyrni woperze dziewitnastowiecznej: recytatywy (zw. recitativo), wktrych sowa rymuj si, ale zblione s bardziej do prozy. Informuj oprzebiegu akcji, sytuacji dramatycznej. Dynamizm recytatywu buduj zdania krtkie, obfitujce wwykrzykniki ipytajniki, czasem pojedyncze sowa. Charakterystyczny niepokj dostrzegany jest take wmuzyce. arie (po wosku pieni). Wnich zkolei krluje poezja. Oparte na og s na wersach rymujcych si zjednakow liczb sylab. Stanowi zamknit form, odrbn cao i zreguy maj budow zwrotkow. Czsto tym okienkiem dociera do opery pie ludowa, bdca jej pierwowzorem. Std piewno-taneczny charakter arii. Ten monolog, aczasem dialog, ju nie tak oszczdny w sowa, to moment odprenia. W sensie informacyjnym zyskujemy suchajc arii, bardzo wiele. Jednake akcja zostaje zatrzymana. Dramatycznym sensem arii jest reeksja, spotgowany wyraz uczucia, zajcie stanowiska wobec wczeniej ju wyjanionej sytuacji. Bywaj arie, ktrych treci jest opowiadanie o wydarzeniach nie nalecych bezporednio do akcji. ansamble (zfranc. ansamble razem). Tym mianem okrela si formy, w ktrych piewaj dwie lub wicej osb. Czasem wykonywany tekst ilinia melodyczna s zgodne uwszystkich, czstokro jednak nie wtedy odbudowuj przeciwstawne uczucia partnerw.

L. Rotbaumwna, Opera i jej ksztat sceniczny. Notatki z warsztatu reysera, PWM Krakw 1969r. 47 B. Horowicz, Teatr operowy, Warszawa 1973r.
46

18

 chry (z gr. choros), bdce pozostaoci po dawnych, wspaniaych tradycjach. Nawizujc do kultury antycznej graj rol statyczn. Zblione s do arii. Zwykle po udanej premierze pierwszej opery para autorska -librecista ikompozytor szukali gorczkowo nastpnego tematu Historia przekazaa nam take nazwiska wielu wspautorw dzie operowych, ktrzy nie poprzestali na jednorazowej wsppracy. Tak te byo wprzypadku pary Jan Chciski iStanisaw Moniuszko.

19

Stanisaw Moniuszko twrca opery narodowej.

Pragn nawietli teraz donios rol Stanisawa Moniuszki, twrcy opery narodowej, twrcy na wskro polskiego. Omijajc schematyzm yciorysu skupi si na dwch, wedug mnie, wzowych sprawach. Po pierwsze, skd uMoniuszki kult tradycji ojczystej, tak mocno pniej znajdujcy odbicie wutworach? Po drugie, dlaczego tak duo, dla nas Polakw znaczy ta twrczo, jak wiele wniej znanych nam zutworw literackich motyww? Dziadek Moniuszki przyby na Litw zPodlasia. Ojciec, szlachcic, byy kapitan wojsk napoleoskich, szybko popad wnieask rzdu carskiego, zwaszcza po upadku powstania listopadowego. Najwaniejszymi jednak byli wyciu chopca stryjowie, na ktrych yciu zdecydowane pitno wycisny: Uniwersytet Wileski iwojny napoleoskie. Jeden znich Kazimierz wytrawny pedagog podarowa Moniuszce przebogat 1000-tomow bibliotek, gdy zauway uniego zainteresowania literackie48. Jak wiadomo, Wilno w pierwszej poowie XIX wieku promieniowao polskoci. Rodzce si tam idee krzewio cae szkolnictwo litewskie ibiaoruskie a po Woy49. yli nimi stryjowie Moniuszki, wychowani wduchu polskiego Owiecenia. Silnie akcentowali swj pierwiastek narodowy. Obcowa znimi chtnie dorastajcy Stanisaw, wychowany wkulcie tradycji sarmackiej iepopei napoleoskiej. Wszyscy Moniuszkowie wzili udzia wkampanii, aprzyszy twrca by jedynym mskim spadkobierc przywiecajcych im ideom. Czsto gomi wdomu Moniuszkw byli Joachim Lelewel atake przyjaciel poeta Julian Korsak. wczesn Bibli Narodow byy piewy historyczne Juliana Ursyna Niemcewicza. (...) Pierwsz szko muzyczn byy dla mnie piewy historyczne Niemcewicza, wykonywane dziwnie miym gosem przez moj Matk. Te powane melodie, jakkolwiek nie bardzo przystpne, byy moim codziennym pokarmem ijako picioletnie dziecko wszystkie najdokadniej piewaem nie uczony.50 Utwory te rozpowszechniano wwielu domach, wanie wformie pieni, jak, e prosta nuta zapadaa zatwoci gboko wserce. Std te czerpano ideay: kult domu rodzinnego, wktrym yje dawny obyczaj szlachecki, tradycja mioci isuba Ojczynie. Itu jest waciwy moment, by nawiza do piewnikw domowych Stanisawa Moniuszki. Te pieni (12 zbiorw liczcych okoo 150 utworw) tworzone byy gwnie do tekstw poetw polskich: Adama Mickiewicza, Jana Czeczota, Wadysawa Syrokomli, Edmunda
Zob. W. Rudziski, Moniuszko, cz. I. iII, PWM Krakw 1988r. 49 Do procesu laretw iupadku powstania (1823r., 1831r.). 50 Cyt. za: B. Muchenbergiem, Pogadanki omuzyce, t. I. iII, PWM Krakw 1978r.
48

21

Wasilewskiego, Ignacego Kraszewskiego, Jana Kochanowskiego. Uwaane byy po 1843 roku przez wadze wileskie jako zbyt prowokacyjne. Pieni s zawsze cile zespolone ztekstem, poniewa kompozytor dostosowuje si do nastroju obrazw, przey, opisanych wwierszach, liczc si take zich form. Nacechowane s bogat inwencj przy jednoczesnej prostocie i szczeroci. Przykadem mog by: Przniczka, Znasz li ten kraj, Dziad ibaba oraz ballady: Czaty, Pie wieczorna, czy te krakowiak pt. Wes iszczliwy. Stanowi one do dzi repertuar najwybitniejszych piewakw inie tylko.51 rda motywacyjne muzyki moniuszkowskiej s dosy zoone, jednake bardzo silnie zwizane zkultur rodzim. Cechuje je atwo rozpoznawalny jzyk wyraajcy szerok gam uczu. Wdzieach kompozytora odnajdujemy midzy innymi folklor miejski, muzyk rozbrzmiewajc na ulicach iwdomach Warszawy. Stolica wowych latach posiadaa swoje muzyczne oblicze. Rozbrzmieway tam polonezy Ogiskiego, bdce echem melodii itacw dworw idworkw szlacheckich. Rwnie walce charakterystyczne dla muzyki salonowej (znajd odbicie wwalcu zopery Hrabina). Wfolklorze warszawskim rozpowszechnione byy jeszcze pieni zpowstania listopadowego ( Ju miesic zaszed, Tam na boniu byszczy kwiecie, Warszawianka, Gdy nard do boju), take inne (Pojedziemy na w szlachecka piosenka wykorzystana woperze Hrabina czy myliwska piosenka -Siedzi sobie zajc zopery Straszny dwr) oraz krakowiak idumka, ktre odegraj uMoniuszki wielk rol.52 Dumka, to narodowa ukraiska pie wformie, ballady orzewnym nastroju, wyraajca tsknot lub al. Tekst jej oparty jest na podaniach ludowych. Ma charakter epicki lub liryczny. Wykonywana bya zwykle ztowarzyszeniem bandury szarpanego, strunowego instrumentu ludowego. Dumka- spopularyzowana przez polskich poetw ikompozytorw, staa si elementem naszej kultury. Zapoyczona zUkrainy pie nabieraa swoistego, nieco salonowego wdziku. Zachowaa jednak melancholijny charakter iprzenikna do muzyki, nabierajc wyranie cech polskich, tracc jednak ukraisk wylewno.53 Nie mona pomin wpyww na twrczo kompozytora melodii biaoruskich zwiejskich okolic Miska. Wiadomo, e kompozytor jako chopiec zzainteresowaniem przysuchiwa si kmiecym chrom, przenoszc je na klawiatur. Zbliska obserwowa take itace biaoruskie (jak pniej polskie ilitewskie). Zdawa sobie spraw zodrbnoci etnicznej tej ludowej twrczoci. Warto zaznaczy, e rzadko mamy do czynienia zdosownymi cytatami melodii ludowych. S to oryginalne utwory kompozytora,

Z. Jachimecki, Moniuszko, Krakw 1956r. Zdziejw polskiej kultury muzycznej, pod red. S. obaczewskiej, T. Strumiy, Z.M. Szweykow skiego, t. 1. iII, PWM Krakw 1958r. 53 Znane dumki: P. Czajkowski Dumka C-dur na fortepian op.59, A. Dworzak Trio fortepianowe Dumka op.90, F. Chopin Dwojaki koniec dumka na gos ifortepian op.74 oraz fragment 1 tematu Koncertu e-moll op. 11. Za przykady wtwrczoci S. Moniuszki mog posuy Dumka aria Zuzi zopery Verbum nobile oraz Dumka aria Hanny zopery Straszny dwr iPrzychod miy dzie ju biay dumka na gos ifortepian, dumka aria Jontka zopery Halka.
51 52

22

noszce lady wymienionych wpyww. Innowacj stanowi tace gralskie w Halce, uchodzce za owoc intuicji.54 Kompozytor traktowa folklor jako rdo natchnienia, ale przede wszystkim jako samoistne zjawisko artystyczne. Dokona niejako przeomu wwiadomoci twrcw, zmieni ich stosunek do pieni ludowych. Pierwotna, nieoszlifowana forma wzbudzaa wnim najwyszy szacunek. Zlistu do Adama Kirkona, zktrego wiemy, e Moniuszko iSyrokomla postanowili wyda zbir pieni litewskich, czytamy: Mnie si zdaje, e nie bardzo ju tak dalece isowa przerabia potrzeba. Bo przecie wruskich narodowych napiewach czsto widzimy sowa nie wygadzone ajednak zostawiaj je tak, jak s gdy drukuj te pieni. Wspomn jeszcze oreminiscencjach obrzdu dziadw. Znajdziemy je wmelodiach Widm, opartych na dramacie Mickiewicza, abdcych wspomnieniem wstrzsajcej nocy spdzonej ze stryjem wkociku unitw biaoruskich. Wsystemie rytmicznym jzyka polskiego istniej powane rnice midzy wymow literack aludow (wktrej wyrniamy systemy dialektyczne). Ma to znaczenie przy opracowywaniu muzycznym tekstw. Notabene jzyk warstw wyksztaconych take nie jest jednolity pod tym wzgldem. Najistotniejsze wludowej prozodii jest mijanie si akcentu ztak zwan mocn czci taktu wmuzyce (kocowa sylaba jest wyduona). Moniuszko wierny by schematowi symetrycznemu wbudowie frazy (powszechnemu wmuzyce ludowej). Czsto powodowao to konikt midzy wersykacj tekstu amuzyk. Znajdujemy take przykady niesymetrycznoci, swobodnego traktowania frazy, skomplikowanej rytmiki (pojawiajce si wmuzyce ludowej). Mimo, i zarzucano kompozytorowi bdy prozodyczne wopracowywaniu tekstw poetyckich, nie mniej jednak nadal wpieniach iariach bohaterw zludu, odstpowa od sztywnych przepisw. Wreszcie dochodzimy do oddziaywujcego na twrczo folkloru dworkowego, zaciankowego panujcego wszlacheckich siedzibach. Ulega on czciowo wpywom warszawskim, w znacznej jednak mierze kultywujc wasne formy regionalne, czsto rozpowszechniane wcaej Polsce. Formy te s wpewnej mierze zalene od miejscowego podkadu muzyki chopskiej, ale wyranie si od niej odcinajce. Takim przykadem jest kujawiak (np. Czerwone jabuszko piosenka dworska) czy forma poloneza. Rodzice zabierali Stanisawa do zamku Ogiskich wmiowicach, gdzie sysza polonezy istary zegar kurantowy, ktry odezwie si po latach wStrasznym dworze oraz polonez G-dur Pan chory pojawiajcy si woperze Hrabina iwiele innych. Polonez zaciankowy wzetkniciu zpolonezami Ogiskiego wzmocni jeszcze bardziej wyobraenie opolskoci.55 Gwnym przedmiotem zainteresowa twrczych jest opera. Nie podajc drog reformatorw (Wagner) rozwija Moniuszko wasny, dramaturgiczny model opery. Straszny dwr jest jego najlepszym przykadem. Kompozytor nie odczuwa potrzeby zmiany konwencji gatunku, czasem wprowadza zoony recytatyw, dramatyczniejsz scen, lubujc si jednak wepizodach. Motywy przewodnie stosowa wfunkcji komicznej. Waniejsze jednak od nich jest wprowadzanie wsplnej atmosfery do melodyki zwi Zdziejw polskiej kultury muzycznej, pod red. S. obaczewskiej, T. Strumiy, Z.M. Szweykowskiego, t. 1. iII, PWM Krakw 1958r. 55 Zob. W. Rudziski, Moniuszko, cz. I. iII, PWM Krakw 1988r.
54

23

zanej zgwnymi wtkami utworu. Ponadto wzblionej muzycznie grupie bohaterw, Moniuszko potra nada indywidualne cechy. Muzyk tchn wnich ycie. Wprowadza take drug warstw upodobnie: wie wsplnymi cechami sceny speniajce pewn rol wrozwoju akcji imajce zwizek zwtkiem patriotycznym. Muzyka spenia zatem dodatkowe zadanie. Warto zauway, e najlepiej czu si Moniuszko woperze komicznej. Wanie wtego rodzaju dzieach wykorzystywa zmys obserwacyjny, dajcy mu mono tworzenia doskonale podpatrzonych obrazkw, sytuacji, nastrojw. Tematyka oper ipieni Moniuszki wizaa si cile zaktualnymi potrzebami wczesnego spoeczestwa polskiego. Idee zawarte wjego dzieach byy wsplne we wszystkich zaborach. Kompozytor zna iceni potrzeby swego audytorium. Starannie iwiadomie dobiera teksty librett, skupiajc si na malowaniu niezapomnianych scen rodzajowych ztradycji szlacheckiej. Opiera si na elementach polskiej muzyki narodowej iludowej, tworzc nasz oper narodow. Wtym ley midzy innymi znaczenie twrczoci Moniuszki. Nuty ,jakby zday si mwi, e tworz polski styl narodowy ,ujmujcy prostot iserdecznoci zjednej strony, zamaszystoci idziarsk nut, zdrugiej. Szata harmoniczna iorkiestrowa wietnie do przylegay. ycie narzucao kompozytorowi skromne ramy. Ichocia miao mg podda si pokusie podry, czy osiedli si np. we Francji, czy Niemczech (po studiach wBerlinie 1837-1840), wybra powrt do kraju. To silny wpyw wileskich idei owieceniowych, zdaje si, odegra tu rol decydujc. Poczucie odpowiedzialnoci za dziaalno artystyczn, przekonanie opotrzebie suenia wasnemu krajowi. Ja kocham prac, to J kocham jako uczciwy rodek przyczynku dla kraju... Agdy ta praca obecnie staje si pomoc wcikim przeyciu, widocznie j Bg bogosawi.56 Asytuacja bez wtpienia daleka bya od normalnej. Najtrudniejsza rola przypada dziaajcym wkraju. Pod czujnym okiem zaborcy przemycali wswych dzieach cenne treci, niezbdne wutrzymaniu polskoci. Masowa emigracja wielu wartociowych ludzi, najwikszych twrcw epoki, zuboya kraj. Spoeczestwo odczuo to dotkliwie, gdy ich dziea ztrudnoci przedostaway si pod strzechy przez kordony graniczne.57 Regu stao si ceni wyej ruch emigracyjny, zwaszcza dziaalno wielkiej trjcy romantycznych wieszczw, czy Chopina. Wynikao to wznacznej mierze zich sytuacji: pracowali dla kraju zdala ode, nkani nostalgi. Tworzyli dziea oszczeglnie silnych akcentach patriotycznych, idealistyczne, nierzadko mistyczne. Wcieniu ich pozostawali artyci zamieszkujcy ziemi polsk. Skala ich talentu nie jest tak rozlega jak koryfeuszy emigracji, wzili jednake na siebie rol zastpcw instytucji kulturalnych, zlikwidowanych, lub ograniczonych przez zaborc. Artyci, wszczeglnoci za Moniuszko,58 brali czynny udzia wmanifestacjach, jednoczc si znarodem. Karano ich za to represjami wteatrze, usuwano
Cyt. za: W. Rudziskim, Listy zebrane, Krakw 1955r. t. IV, str. 215. W. Rudziski, Moniuszko ijego muzyka, Warszawa 1988r. 58 Uczestniczy w1861 roku wpogrzebach inaboestwach aobnych, dyrygowa utworami, nawet pisa okazjonalne kompozycje.
56 57

24

zpracy. Po ogoszeniu aoby narodowej wTeatrze Wielkim zakwaterowano wojsko. Taki by oddwik ze strony zaborcw. Bya take itzw. druga strona medalu. Artyci, oszczdzani przez cenzur, mogli rwnie dobrze narazi si wasnym rodakom. Musieli przecie uczszcza na spektakle, yli take dla sztuki. amali jednak tym samym zakaz wydany przez wadze podziemne aob narodow. Co prawda Krlestwo Polskie posiadao pewn autonomi kulturaln, ale sytuacja ulega zmianie wraz zupadkiem powstania. Teatr iopera skazane zostay na wegetacj poprzez brak swobody wdoborze repertuaru. Zreszt teatrw operowych dziaajcych stale mielimy womawianym okresie tylko dwa: w Warszawie i we Lwowie. Poza tym sporadycznie odbyway si przedstawienia operowe wKrakowie iPoznaniu. Teatr Wielki wWarszawie by scen odawnych tradycjach sigajcych jeszcze XVIII w. idysponowa wpoowie XIX wielu znakomitymi wykonawcami. Stanowiska dyrektorw teatru idyrygentw zajmowali przewanie cudzoziemcy, gwnie Wosi. Byli to na og nie tylko zdolni artyci, ale iludzie, ktrzy umieli zrozumie polskie stosunki iywo interesowali si yciem narodu. Przykadem tego moe by chociaby los Quattriniego, ktry oeniwszy si z Polk, piastowa stanowisko dyrektora Opery warszawskiej. Notabene zosta z niej usunity wraz zcaym zespoem artystycznym przez wadze carskie w1865 r. Wtedy to opera warszawska przesza powany kryzys zpowodu wydarze ozabarwieniu politycznym59. Niektrzy muzycy przeyli cikie chwile do czasu, gdy zdobyli mono publicznego wystpowania. Odtd zwracano pilnie uwag, aby nie ustpujc wsprawach zasadniczych, dotyczcych poczucia godnoci narodowej, unika otwartych konfliktw zwadzami rosyjskimi. Dziki tej taktyce Warszawa nie bya pozbawiona cakowicie polskiej opery wprzeciwiestwie do wyszej uczelni muzycznej. Szko Gwn Muzyki, podobnie jak uniwersytety zamknito. Decyzje te wywary potny wpyw na ycie muzyczne wkraju, Wiksze znaczenie dla rozwoju naszej twrczoci operowej owych czasw miaa scena lwowska. Mimo e nie rozporzdzaa duymi rodkami finansowymi, miaa mono rozwinicia powanej dziaalnoci na miar sceny narodowej. Speniaa sw misj kulturalno-patriotyczn wwikszym stopniu ni opera warszawska. Warunki polityczne wczesnej Galicji byy niepomiernie pomylniejsze ni wzaborze rosyjskim. Zesp Opery Lwowskiej nie ogranicza si tylko do dziaalnoci na swoim terenie. Zaspokaja potrzeby drugiego wikszego orodka kulturalnego wGalicji, jakim by Krakw. Goci tam zwaszcza wokresie letnim. WKrakowie iPoznaniu teatry sporadycznie przygotowyway wasne spektakle operowe. Na osobne omwienie zasugiwaaby dziaalno baletu warszawskiego. Wspomn tylko, e osign on wowych czasach wysoki poziom artystyczny, na co miaa wpyw polityka rosyjskiej dyrekcji teatrw. Pragna ona da rozrywk kulturaln ocerom iurzdnikom rosyjskim mieszkajcych wstolicy. Poziom baletu musia by tak wysoki, aby odcign ich od bywania na przedstawieniach dramatycznych, co mogoby
59

Wnaboestwie odprawionym za dusze polegych piewa czonek Opery. Zawistny solista goszczcej trupy woskiej nie omieszka donie otym wadzom carskim. Donos odnis zamierzony skutek: Woch pozby si polskiej konkurencji, a dyrektor komisji dla spraw wewntrznych Krlestwa Polskiego skorzysta zpretekstu izwolni cay zesp teatralny. Pozbawi tym samym artystw emerytury iznis przywilej, zwalniajcy ich od suby wojskowej.

25

stwarza niebezpieczestwo polonizacji. Rzecz zrozumiaa, e przy tych zaoeniach wystawiano dziea gwnie obce. Oile baletmistrzami ichoreografami byli przewanie obcokrajowcy, to Polacy reprezentowali wysoki poziom artystyczny. Nieraz byy to cae utalentowane rodziny60. Wracajc do postaci Stanisawa Moniuszki zaznacz, e wspczesne zrywy narodowe nie byy mu obojtne. Wokresie buntu chopskiego w1846 roku Moniuszko komponuje Halk osobisty, przejrzysty komentarz iilustracje koniktu galicyjskiego 1846 roku. Wsplnie zdemokrat Wodzimierzem Wolskim autorem libretta zastanawia si, jakie byy przyczyny nienawici klasowej dzielcej nard.

60

Por. Zdziejw polskiej kultury muzycznej, pod red S. obaczewskiej, T. Strumiy, Z.M. Szweykowskiego, t. I. iII, PWM Krakw 1958r.

26

Sarmatyzm polski
Sarmatyzm to zjawisko wobyczajowoci polskiej niezwykle ywotne, utrzymujce si wpewnych odziedziczonych tradycyjnych formach. Jako pierwszy dokona utosamienia Sarmatw zPolakami Jan Dugosz. Wczeniej termin Sarmacja czy Sarmaci odnosi si do rnych ludw Europy pnocno-wschodniej. Okrelenie Sarmata, z czasem identykowane wycznie z Polakiem-szlachcicem, osigno najwiksz popularno wXVII stuleciu (co wynikao zogromnych wpyww iprzywilejw szlachty oraz nieco wczeniej integracji tych warstw wPolsce, na Litwie iRusi). Narasta on iksztatuje si stopniowo od II poowy XVI wieku. Poniewa wiara wsarmacki rodowd uchodzia za historyczn nobilitacj, teza opochodzeniu Polakw od pmitycznych Sarmatw ywa bya a do pocztku XIX wieku. Pojcie sarmatyzm zostao zdeniowane jako: formacja kulturowa, ktra wystpowaa w Rzeczypospolitej Obojga Narodw od koca XVI w. do poowy XVIII w., aktrej relikty przetrway do koca tego stulecia61 lub jako: klauzula spinajca cao kultury grnych warstw Rzeczypospolitej, apogeum szlacheckiego republikanizmu62. Janusz Tazbir63 kultur szlacheck rozumie jako styl ycia iwiatopogld szlachty. I tak oto, tene styl ycia znajdowa odbicie wobyczajach, gustach artystycznych, sposobie urzdzania domw. Pod sowem wiatopogld kryj si wzorce etyczne, ideay polityczno-ustrojowe. Obyczajowo wyrosa na stosunkach agrarnych, jak czas pokaza, okazaa si trwaa. Istnieje katalog tematw, zjawisk, problemw, ktre mog suy za przedmiot bada dla zainteresowanych zjawiskiem: religijno ze skonnoci do fanatyzmu i co za tym idzie fetyszyzujca kult witych obrazw iceremonialno obrzdw religijnych, rozwj mylenia magicznego, wiara w cuda i zwizane z tym bezporednio czary iprognostyki, republikanizm iwolno staroszlachecka, prostota isurowo norm obyczajowych,
61 62

Sownik literatury polskiego owiecenia pod red. T. Kostkiewiczowej, Wrocaw 1977r., str. 638. J. Maciejewski, Problemy literatury polskiego owiecenia, Seria II, praca zbiorowa pod red. Z.Soliskiego, Wrocaw 1977r., str. 91 63 J. Tazbir, Kultura szlachecka wPolsce. Rozkwit. Upadek. Relikty, Pozna 1998r.

27

 lekcewaenie handlu irzemiosa jako sposobu zarobkowania; rycersko, ziemiasko (sielsko) jako wyczne niemal cechy ycia szlacheckiego, kult dawnoci, tradycji pochodzenia szlacheckiego, swojsko (podr zagraniczna ma miejsce jedynie zpowodw politycznych lub walki za Ojczyzn), stosunek do czasu jako koa mierzonego rytmem zsakralizowanym oraz rytmem natury (swoistym obrazem czasu by kalendarz), pewien styl ycia, wktrym najwaniejsze byy polityka izabawa; szlachcic jako homo politicus i homo laudens (okrelone konwencje zabaw irozrywek, jak: uczty, biesiady, kuligi, polowania), konkretne wzorce osobowe; przynaleno do dawnej epoki wolnoci, hart rycerski, cnota, szacunek, wierno obyczajom, obrzdy izwyczaje, przekazywane ustnie legendy ianegdoty, symboliczne rekwizyty zwizane ze strojem iwystrojem wntrz, skrajny patriarchalizm.64 Wszystko to tworzy system stosunkowo zintegrowany, mona traktowa go caociowo. Jak wiadomo, zdecydowanie negatywna bya owieceniowa ocena staropolskiej przeszoci. Termin sarmatyzm wpublicystyce owiecenia mia znaczenie pejoratywne ozabarwieniu ironicznym. Romantycy unikali kluczowego okrelenia, tym samym wyraajc niech do terminologii obozu owieceniowego.65 Wdobie romantyzmu sawiono sarmacki styl ycia wanie dlatego, i by wzorcem kultury oryginalnej, wasnej, odcinajcym si od Zachodu iod Rosji. Wepoce powsta imidzy powstaniami ywe ipotrzebne okazay si cechy kultury szlacheckiej, takie jak: patriotyzm, oarno, gotowo do powice. Poczucie solidarnoci i wspodpowiedzialnoci za losy pastwa wynikao ze wiadomoci wielkoci Polski, dobra wsplnego, oktre naley si troszczy. Nard potrzebowa mitu, czyli innymi sowy, zrytualizowanego wzorca zachowa spoecznych, czerpicych autorytet z prawdziwej czy rzekomej, ale wsplnej przeszoci, ycie wedug kalendarza rolniczego iczasu dobowego obiegu soca nadao temu mitowi wymiar humanistyczny oraz optymistyczn wiar wporzdek iharmoni wiata. Charakterystyczny cykl obrzdowy wsarmackiej obyczajowoci stawa si cyklem zabaw: ceremonii sucych jednoci iporozumieniu. Budowanie wizi spoeczno-kulturalnych od dou, od rodziny, nadawao konserwatywny charakter, szczegln trwao sprawdzon wokresie rozbiorw.66

Por. J. Maciejewski, Sarmatyzm jako formacja kulturowa [w] : Teksty, nr 4, 1974r. Tene obz prowadzi walk zkultur sarmack cile wic j zideologi isystemem epoki saskiej istanisawowskiej. 66 Zob. S. Grzybowski, Sarmatyzm, Warszawa 1996r.
64 65

28

Zjawisko neosarmatyzmu wliteraturze romantycznej

Zjawisko powrotu do tradycji sarmackiej stanowi ospecyce polskiego romantyzmu. Jego oywienie znalazo odzwierciedlenie wliteraturze ijest przedmiotem bada historyczno-literackich. Przykadem s pozycje historykw literatury ztej dziedziny, np. wpostaci opracowa Juliusza Kleinera iWodzimierza Maciga (Zarys dziejw literatury polskiej) czy Marii Janion iMarii migrodzkiej (Romantyzm ihistoria), Tadeusza Ulewicza (Zagadnienie sarmatyzmu wkulturze iliteraturze polskiej). Obszerniejsze studium zjawiska spotykamy wksice Andrzeja Waki Romantyczny sarmatyzm. Tradycja szlachecka wliteraturze polskiej lat 1831-1863. Na tej podstawie nakrel krtko jego wydwik wliteraturze midzypowstaniowej.67 Zwrot ku tradycji szlacheckiej nastpi wlatach 1831-1863. Ten osobny nurt wliteraturze romantycznej, nazywamy take neosarmaryzmem. Daje on swj wyraz w wykorzystywaniu tematw ze rde historycznych oraz inspiracji tych samych idei. Wedug Tadeusza Ulewicza powstao ok. 170 tekstw traktujcych otradycji sarmackiej wlatach 1831-1863.2 Okres tych trzydziestu paru lat dzieli si na 2 fazy -podokresy. Faza pierwsza (lata 1834-1841)68 to doba wielkiej poezji narodowej, doba Pana Tadeusza, Zemsty genialnej wizji czasw minionych; doba Beniowskiego; wyda Pamitnikw Jana Chryzostoma Paska oraz Opisu obyczajw za panowania Augusta III Jdrzeja Kitowicza. Na pierwszy plan wysuwaj si tendencje patriotyczno-powstaniowe (sporo tam elementw konfederackich inapoleoskich). Faza druga - kolejne lata (1841-1863). Na skutek klski powstania krakowskiego, rzezi galicyjskiej 1846 r. oraz rozczarowania Wiosn Ludw, nastpi napyw ywiow konserwatywnych izachowawczych. Nastawieni bojowo demokraci Wincenty Pol, Karol Kaczkowski, Lucjan Siemieski staj si zczasem konserwatystami. Nie brak tych samych elementw winnych dziedzinach sztuki, malarstwie (Jan Matejko) czy muzyce. Przechodzc do gbszej analizy zjawisk, rozpoczn od tego, i powrt do przeszoci Rzeczpospolitej szlacheckiej nie by wbrew prdom charakterystycznym dla wczesnego romantyzmu (cho twrcy stali nieco dalej od interesujcej nas problematyki). Sama tematyka poruszona zostaa wszkole ukraiskiej, mam na myli Jzefa Bohdana Zaleskiego dumki kozackie, powieci Stefana Goszczyskiego oraz Mari Antoniego Malczewskiego. Przeszo, oraz nawizanie do minionych wydarze czy
A. Wako, Romantyczny sarmatyzm. Tradycja szlachecka w literaturze polskiej lat 1831-1863. Krakw 1995r. 68 T. Ulewicz, Zagadnienie sarmatyzmu we kulturze iliteraturze polskiej, [w]: Zeszyty Naukowe UJ prace historyczno-literackie , nr 5, Krakw 1963r.
67

29

kultury szlacheckiej, mona znale wdzieach takich klasykw jak: Jan Pawe Woronicz, Franciszek Wyk, Alojzy Feliski, Julian Ursyn Niemcewicz, Klementyna zTaskich Homanowa. Upadek powstania listopadowego porednio pozwoli na nowy swoicie romantyczny zwrot ku nie tak odlegej przecie przeszoci. Zopowiada oraz rozlicznych pamitek, ksiek itradycji rodzinnych pamitano Rzeczpospolit, ktra wwczas bya rozlegym pastwem. Szczegln chwa otaczano konfederatw barskich. Ju w1833r. Wincenty Pol wyda Pieni Janusza. Romantycy nie tylko upikszyli iopromienili przeszo, lecz starali si sign znacznie gbiej. Ich celem byo zrozumie obyczaj istyl szlachecki, jak si okazuje konsekwentny na tle obowizujcego wnim systemu wartoci. Po klsce powstania nie kryli wad Rzeczpospolitej szlacheckiej, wykazujc zrozumienie inadajc jej ciepe barwy. Byo to rodzajem oddechu smutnej rzeczywistoci. Neosarmatyzm wliteraturze wie si zasadniczo zsystemami filozoficzno-politycznymi mesjanizmem (na emigracji) oraz konserwatyzmem (ziemie cesarstwa rosyjskiego iGalicji). Wszelkie oceny szlachty, pogldy historyczne wynikaj bezporednio znich. Zanim jednak nastpia powolna ewolucja ocen szlachetczyzny, co przedniejsi twrcy ikrytycy nie szczdzili jej ironii ikrytyki. Przed powstaniem listopadowym nasi wieszczowie (zwyjtkiem Mickiewicza Popas wUpicie nawizywa do tradycji staroszlacheckiej) surowo wypowiadali si otym okresie. Wspomnie mona tu choby Listy do ojca Zygmunta Krasiskiego oraz utwory Juliusza Sowackiego sprzed przeomu mistycznego (Horsztyski, Lilia Weneda). Znajdziemy tam radykalne potpienie sarmatyzmu, wspodpowiedzialnego za klsk pastwa polskiego. Trzej najwybitniejsi romantycy stopniowo zmieniali panujc postaw antysarmack. Adam Mickiewicz dojrzewa do nowych ocen po powstaniu listopadowym, wic kultywowan tradycj zmn postaw Polakw. Natomiast Pielgrzym Polski iKsigi Narodu zawieraj uzasadnienie koncepcji mesjanistycznej, kontynuacji ideologii szlacheckiej. Juliusz Sowacki zawar nawizanie do przeszoci wpoemacie Beniowski. Poetycki obraz ycia dawnego dwom spotkamy w Parabazie Zotej Czaszki. Autor po przeomie mesjanistycznym powiada: ducha droga przez Polsk idzie. Wdramacie Samuel Zborowski wskazuje na zbawcz misj Rzeczypospolitej whistorii. Zygmunt Krasiski take daje wiadectwo sympatii dla tradycji wtryptyku Trzy myli Ligenzy. Wlicie do Adama Sotana znajdziemy odmienny od wczeniejszego, stosunek do wartoci szlacheckich, wyraajcy si w sowach: (...) typie doskonay szlachty naszej (...) tyle wtobie poczciwego idzielnego (...).69 Pomimo i wtwrczoci porozbiorowej unikano podziau na okresy historyczne, wyjtkowo wyszczeglnione byy czasy saskie (oceniane zdecydowanie negatywnie). Pozytywny wydwik posiaday wydarzenia: konfederacja barska iuchwalenie Konstytucji 3 Maja. Wojna oide jak powiadano znalaza wydwik w Ksidzu Marku oraz w nie srebrnym Salomei. Konstytucja 3 Maja wyraz ducha narodu, kontynuacja staropolskiej demokracji, zyskaa nobilitacj wKsigach Narodu oraz wPanu Tade69

Cyt za: A. Wako, Romantyczny sarmatyzm. Tradycja szlachecka wliteraturze polskiej lat 18311863, Krakw 1995r., str. 36.

30

uszu. Paszczyzn porwnania staj si take cywilizacja Zachodu ikultura szlachecka. Wkonfrontacji antyzachodnie deklaracje suyy rehabilitacji sarmatyzmu, ktry wybra wasny kulturowo-cywilizacyjny kierunek rozwoju. Dzieem wymagajcym osobnego omwienia czego celowo zaniecham jest mickiewiczowski Pan Tadeusz. Sam poeta wypowiada si na temat przeszoci idealistycznie i zarazem krytycznie. Czasem obserwujemy siln identykacj autora zjego wiatem wspomnie czy wyobrani, aczasem trudno dociec, na ile tekst poematu zgodny jest ze stanowiskiem autora Pana Tadeusza. Zbiorowa mdro narodu itradycja domowa to wszystko pozytywnie postrzegane iprzekazane zostao przez Mickiewicza. Jedynym autorem, ktry rozwin doktryn neosarmatyzmu, by Henryk Rzewuski. Posta nieprzecitna, dajca wzr naladowcom poprzez wydanie w1839 r. Pamitek Soplicy. Wyrniaj go takie cechy jak: inteligencja, gawdziarski talent (mimo niesystematycznego wyksztacenia) wrcz encyklopedyczna wiedza oRzeczypospolitej XVIII wieku ico za tym idzie, dbao owierno obrazu. Rzewuski oraz pozostajcy pod jego wpywem Ignacy Chodko, Micha Grabowski, Zygmunt Kaczkowski, publikowali pod kuratel cenzury rosyjskiej. Powysza okoliczno sprawia, ze dziea ich zawieraj reeksj historyczn oskpej dozie bezporednioci. Przesaniem Rzewuskiego s wypowiedzi o ywotnoci narodu w okresie niewoli wanie poprzez dziedzictwo. Mamy tu do czynienia zcharakterystycznym objawem przewartociowania stosunku do Polski szlacheckiej, wynikajcym zestetycznych zaoe romantyzmu. Wyrazicielem tsknoty za malowniczym obyczajem zprzeszoci by Walery oziski. Jego Szlachcic chodaczkowy z1857 roku to swoista obrona przeciw dziewitnastowiecznym przemianom obyczajowym. Tradycjonalist by Ignacy Chodko (Pamitniki kwestarza, Nowe pamitniki kwestarza, Obrazy litewskie). Zarwno dla niego, jak iWadysawa Syrokomli sarmatyzm by form samoobrony przed naciskiem caratu, przed zaborcz wspczesnoci. ycie przodkw wedug bohaterw jego powieci byo: pene, szerokie, nie wyrozumowane, braterskie iszlachetne, dobroduszne iszczere, rozmaite codziennym czynem ianimuszem, cho podobne powszechnym narodowym obyczajom70. Jedn zcech strukturalnych nurtu neosarmackiego jest negatywny stosunek do Owiecenia. Szczeglnie nie tolerowano porzucania wiary przodkw, ulegania cudzoziemszczynie ilibertyskiej rozwizoci. Wedug tych pogldw Polacy, przyjmujc kultur Owiecenia, wyrzekali si autentycznoci itosamoci narodowej. Po powstaniu listopadowym, kiedy pojcie literatura narodowa byo znacznie mocniejsze, rozwijano ide sigania do wtkw ztradycji ustnych, wychwytywano motywy isymbole, ktre wci yy wjzyku epoki ipodwiadomoci. Zaznacza si wtych czasach styl kontuszowy, odkrywajcy odrbny jzyk oraz rubaszny, wsaty humor szlachecki. Objawieniem byy tu oczywicie Pamitniki Jana Chryzostoma Paska. Naley zaznaczy, e stylizacje na jzyk szlachecki wystpuj wprozie iutworach wierszowanych Wadysawa Syrokomli,

70

Tame, str. 73.

31

Wincentego Pola iMieczysawa Romanowskiego. Romantyczna podr do rde odbywaa si wczasie iprzestrzeni. Cech neosarmatyzmu by regionalizm. Bohaterem wszelakich legend jest szlachta jako zbiorowo. Badacze prbuj wyszczeglni typy Sarmaty. Oto podzia Janiny Kamionkowej71: romantyczny bojownik (ks. Robak), rycerz bez skazy (Miecznik zMarii), magnat-zdrajca (hetman Kossakowski z Horsztyskiego), stary konfederat barski, junak-towarzysz, zawadiaka, rezydent, rubaszny kwestarz. Oto wcielenia szlacheckiego bohatera wg A. Waki:72 rycerz lub gospodarz, kontuszowy starzec-autorytet (Miecznik zMarii, pukownik zKoniuszowych pogadanek), kontuszowy zawadiaka (Kmicic, Jacek Soplica), polski magnat (Wojewoda wMarii), zakonnik (Starosta kaniowski). Celne dookrelenie typu sarmackiego znajdziemy wsowach: Prawdziwy szlachcic polski prdki do zwady, ale uyteczny do rady, dobry do zabawy ido sprawy do modlitwy ido bitwy.73 Reasumujc: romantyczny neosarmatyzm by si rzeczy reakcj na epok klski, nadziei, atake na skok cywilizacyjny. By protestem przeciwko prozaicznej rzeczywistoci Europy, przeciw miejskiemu stylowi ycia, podporzdkowanemu interesowi, polityce. Czytelnicy potrzebowali tzw. historii obyczajowej, dlatego tematem staway si: obraz szlachcica ijego codzienno, normy obyczajowe, horyzonty umysowe, sposoby wypowiadania si, charakter. Ztego krgu najbliszego tosamoci pochodziy symbole kulturowe ta dawna Polska. Sarmatyzm przesta by jednym ztwrczych czynnikw skadowych wkulturze polskiej, wszed wpsychik narodow: Warto przypomnie ianalizowa odmienny od wspczenie panujcego romantyczny model stosunku do narodowej tradycji (...) po to, by tamte wzorce zachciy nas do mylenia onas inaszych przodkach zwikszym zrozumieniem, bez wmwionych uprzedze atake, jeli to moliwe zodrobin staropolskiej fantazji.74 Oywiona wXIX wieku tradycja sarmacka stanowia osobny ijake wany nurt literatury polskiego romantyzmu. Nie bez znaczenia pozostaje fakt, i pielgnowanie elementw kultury narodowej niepodzielnie towarzyszyo walce owolno. Wzmagao siy do przetrwania, wspomagao ipodtrzymywao na duchu obywateli yjcych wruinach Rzeczpospolitej. Jake szeroko pojmowano patriotyzm... Pokolenie wczesne yo wzgodzie ze zwyczajem(...) ktrym wszystko oddychao75, co nie kcio si zuniwersalnymi wyznacznikami romantyzmu.

J. Kamionkowa, Romantyczne dzieje stereotypu Sarmaty, [w]: Studia romantyczne pod red. M.migrodzkiej. Wrocaw 1973r. 72 Zob. A. Wako, Romantyczny sarmatyzm. Tradycja szlachecka wliteraturze polskiej lat 1831-1863, Krakw 1995r., str. 164-170. 73 K. Gaszyski, Reszty pamitnikw M. Rogowskiego [w]: Pisma prozaiczne, cyt. za: A. Wako, Romantyczny sarmatyzm. Tradycja szlachecka w literaturze polskiej lat 1831-186, Krakw 1995r 74 Cyt. A. Wako, Romantyczny sarmatyzm. Tradycja szlachecka wliteraturze polskiej lat 1831-1863, Krakw 1995r.. str. 210. 75 Cyt. A. Wako, Romantyczny sarmatyzm. Krakw 1995r., str. 197.
71

32

Nie tylko literatura, ale imuzyka penica rol medium midzy ludzkiego porozumienia, dodaway otuchy wnajciemniejszym okresie rozbiorw. Obie krzewiy sowo polskie wtedy, gdy zostao wygnane ze szk iprzeladowane. Istnieje cay katalog tematw mogcych suy za paszczyzn porwnania tych dziedzin sztuki. Idc torem mych bada wymieni tylko kilka: zwyczaje, wychowanie, dwr szlachecki, rozrywki, wizi spoeczne, stosunek do Ojczyzny iwiele innych ujmujcych szlacht jako jednostk lub zbiorowo. Dziea operowe podobnie jak literackie podkrelay element nastrjotwrczy, tym wspanialszy ipeniejszy by obraz przeszoci. Interpretacja kadego dziea bez uprzedniego zdziwienia nad jego niepowtarzalnoci, bez zachwytu nad jego piknem, pozostaje martwa.76 Do dzi wystawia si opery nie dla kaprysu czy statystyki, lecz dlatego, e s rdzennie polskie ipikne.

76

Por. M. Tomaszewski, Heine ijego muzyczny rezonans [w]: ,Muzyka iliryka. Zeszyty Naukowe Akademii Muzycznej wKrakowie , nr 4. Krakw 1994r.

33