Crkva na Balkanu u 4.

veku

Sveti Nikita Remezijanski

Episkop Atanasije (Jevti) Sv. Nikita je Svetitelj drevne Crkve Hristove, propovednik Jevanelja, prosvetitelj Dakije, episkop grada Remezijane (u srpskom srednjevekovlju zvane Izvori), dananje Bele Palanke kod Nia. - iveo je i delao u 4. i 5. veku. (Ne treba ga meati sa istoimenim Nikitim Akvilejskim +485.g, i Nikitom Trevirskim +566.g., niti mu pripisivati dela pridavana ovoj dvojici.) - Rodom je bio iz Dakije, verovatno iz same Remezijane, kako svedoi Sv. Pavlin Nolanski (353.g. Bordo-Akvitanija + 431.g. u Noli kod Rima, u Pesmi 17,195), i verovatno je roen oko 335. godine. - Ako je suditi po jednom pismu, koje je Germinije ep. Sirmijumski (=Sremska Mitrovica) uputio episkopima Ilirskih provincija (sauvano kod Sv. Ilarija Piktavijskog, Fragm. XV; PL 13,573), Nikita je postao Episkop Remezijanski neto pre 366/67. godine, jer mu se ime nalazi meu adresatima toga pisma, pisanog tih godina. - Njemu su, uz ostale episkope Makedonije, adresovana i dva pisma pape Inokentija Prvog, 409.g. i 414.g. (Ep.16 i Ep.17. PL 20,520,527), to bi znailo da je doiveo duboku starost (oko 80 godina) i prestavio se oko 414. godine.

- Njegovo ime Nikitas grkog je porekla, ali grko je bilo i Jeronimovo ime, ali obrazovanje obojice bilo je latinsko, i obojica su pisali latinski, ali su verovatno znali i grki (to je za Jeronima sigurno). - Interesantno da ga Pavlin Nolski, u pesmama njemu posveenim, naziva pravi Rimljanin, sav predan Romanskom duhu, a ak Celer veli za njega da je teolog zapadnjakog uticaja i da propoveda teologiju zapadne strukture. - I zaista, Sveti Nikita je bio latinski pisac i latinski bogoslov, i zato ga kasniji pisci stavljaju u isti red sa Sv. Ilarijem, Jeronimom, Amvrosijem, Avgustinom. - Ali, treba rei da je, kao uostalom i drugi Zapadni Oci toga doba, teologiju uio i uzimao dosta sa Istoka: od Sv. Otaca svoga doba: Atanasija, Vasilija, Kirila Jerusalimskog, dvojice Grigorija. - Kao teolog, bio je vie katiheta, propovednik i liturgista, negoli teolog dogmatiar.

(Od brojnih dela koja mu se pripisuju, za autentina se danas smatraju samo neka, uglavnom katihetska i liturgika. Ako je sastavio pridavano mu Credo, onda je ono slino ve postojeem galskom Vjeruju. Za pesmu Te Deum laudamus = Tebe Boga hvalim, prevedenu dosta kasnije i na slovenski, teko je dokazati da je njegovo tvorenije, jer se pripisuje vremenima i piscima starijim od njega).

Istorija crkve Nikitinog vremena

Da pogledamo sada ukratko istoriju Crkve Nikitinog vremena i prostora. To je burno doba 4. veka, posle Nikejskog, Prvog vaseljenskog sabora. Kao to je poznato, u vreme cara Konstantina Velikog, kad je prestalo gonjenje hrianske Crkve, poela je Arijanska jeres, i borba sa tom jeresi i njenim ograncima nastavila se i posle Nikejskog sabora 325.g. i naroito pod Konstantinovim sinovima, i dalje sve do Teodosija Velikog, koji je, sa Drugim vaseljenskim saborom (381.g.), zaveo mir i jedinstvo u Crkvi na Istoku, a Zapad se zatim tome uskoro prisajedinio. Teodosije je ozvaniio Nikejsko Pravoslavlje, ali su u njegovo vreme na Zapadu, u Milanu i Rimu 381. i 382.g., brojni Zapadni episkopi, uz podrku i nekih sa Istoka, jo uvek se protivili Istonim episkopima, koji su u Carigradu 381. i 382.g. doneli trijumf Nikejskog Pravoslavlja. Ne znamo na kojoj je strani bio Sv. Nikita iz Remezijane, ali kako je negde u to vreme putovao na Zapad i po Zapadu (398.g. na hodoae Sv. Feliksu Nolanskom), nije iskljueno da je bio blii Zapadnima, negoli Istonima, kako to je to bio i Sv. Amvrosije i Jeronim. (Sv. Ilarije Piktavijski, koji je preminuo ranije, bio je neto drugo.) (Drugi put je Nikit bio na Zapadu 401 -2.g., kad je uzvraao posetu Sv. Pavlinu, episkopu u Noli kod Rima, i tom prilikom je Pavlin spevao Nikiti Pesmu 27. i opisao tu posetu.) Napred je spomenuto pismo Germinija Sirmijumskog iz 366/67, ali da bi doli do njega vratimo se malo unazad. Naime, ubrzo po smrti cara Konstantina Velikog (337), kada je po njegovoj predsmrtnoj elji vraen na svoju episkopsku katedru prognani Sv. Atanasije Veliki (prognan 335. godine), to Istoni episkopi, okupljani u to vreme esto na sabore u Antiohiji Velikoj=Sirijskoj, nisu priznali, dolo je do prekida crkvenog optenja meu episkopima Istoka i Zapada. U istorijama Crkve novijih vekova, obino piu da je to bio sukob episkopa Nikejaca sa Zapada i Arijanaca sa Istoka. Ovakvo miljenje nije novijeg datuma, jer takva shvatanja su iznoena jo od savremenika, dakle u 4. i 5. veku, i na Istoku, ali vie na Zapadu, mada je izuzetaka i tada bilo i na Istoku i na Zapadu. Sam S v. Atanasije, koji je bio u ii zbivanja, i ak rtva intriga episkopa i sa Istoka i sa Zapada, mada ovih prvih daleko vie, i koji je pisao brojna dela posveena istoriji Crkve ovoga doba, nije bio takvog miljenja. Ali, da prvo ukratko izloimo dogaaje. Vraen, po elji cara Konstantina, na svoj presto, Sv. Atanasije ve je 339.g. nasilno proteran iz Aleksandrije, zapravo je tajno pobegao ispred vojske Konstancijeve, novog cara koji je podravao tzv. umerene Istone episkope oko Evsevija Nikomidijskog, meu kojima je bilo i prikrivenih arijanaca, ali veina ih nisu bili arijanci. Meutim, skoro svi ovi episkopi bili su protiv Nikejskog izraza jednosutni, ne zato to su Sina Bojeg smatrali za stvorenje, kao Arije, nego to je vatreni Nikejac Markel, e piskop Ankirski, poeo da taj izraz tumai u savelijanskom smislu: da je Logos Oev iziao iz sutine Oeve, ostajui jednosutan sa Ocem kao neka umna sila Oca, i ovaploenjem je postao Sin, ali kad obavi domostroj spasenja, vratie se opet u sutinu Oca, i zato e Njegovo Carstvo imati kraja. Ovo je Markel uio u polemici sa arijancem Asterijem Sofistom, i zbog ovakvog svog uenja bio je od Istonih episkopa svrgnut na saboru u Ankari 336.g., i na njegovo mesto je izabran Vasilije, poznati i ueni lekar , koji je u svakom sluaju bio daleko pravoslavniji bogoslov od Markela. Svrgnuti Markel, i za njim Atanasije odu na Zapad u Rim, i tamo kod pape Julija i drugih episkopa, na saboru u Rimu 340-341.g. budu primljeni u optenje. Markel je podneo neko svoje Ispovedanje vere, koje je prihvaeno kao zadovoljavajue, ali je taj postupak Istonim episkopima dao samo vei povod da na nizu sabora u Antiohiji, 339-341.g. osude i opet zbace i Atanasija i Markela, pri emu Atanasije, ni sada ovde, niti igde ikada ranije ili kasnije, nije optuivan za bilo kakvu jeres, dok je Markel svgrnut i osuen za

monarhijansku jeres Pavla Samosatskog i Savelija, a Markel je, naalost, bio takav jeretik. Tako imamo dranje dva ili vie paralelnih sabora: Istonih episkopa u Antiohiji i Zapadnih u Rimu, koji se nisu slagali ni po pitanju formulisanja Crkvene vere u Sina Bojeg, ni po pitanju svrgnutih episkopa: Atanasija i Markela, i jo nekih sa Istoka (Pavla Carigradskog, Asklipija Gazskog). Tako je dolo do podele u Crkvi, do raskola na Istok i Zapad. Zapadni car, brat Konstancijev Konstans, zatrai od ovoga da se sazove i odri jedan novi uslovno reeno vaseljenski sabor, koji bi reio nastali raskol i vaspostavio jedinstvo vere i Crkve. Sabor bude sazvan u Sardici=Sofiji, koja je geografski bila blie Istonom, ali se nalazila na terenu Zapadnog carstva. (Granica je bila negde 50-ak kilometara iza Sardike=Sofije, na vododelnici izmeu Balkana i Rodopa.) Na sabor u Sardiku doe oko 170-175 episkopa, ali pre no to se i sastao, Sabor se raspao na neto veu grupu Zapadnih (oko 97) i neto manju Istonih (oko 78). Razlog je bio: prisustvo Atanasija i Markela meu Zapadnima, koji su za Istok bili svrgnuti, a Markel pritom jo i jeretik! Da zlo raskola bude vee, ve prethodnih godina (339-341.g.) Istoni episkopi su, na optube Zapadnih da su arijanci, odgovarali odreno, ali i dalje, zbog Markelovog shvatanja omousis, nisu prihvatali Nikejski Simvol sa tim izrazom, nego su, kao dokaz svoje prave vere, izlagali u nekoliko Simvola, svoju veru u Sv. Trojicu. Najpoznatija je bila tzv. 2. Antiohijska formula, tzv. Lukijanov Simvol, koji su Antiohijski episkopi zvali Simvol 97 Otaca. Sada u Sardici, na prigovor Istonih episkopa da je shvatanje Zapadnih episkopa o jednosutnosti Sina sa Ocem savelijansko, pokuali su dvojica Zapadnih: Osija Kordubski i Protogen Sardiki, da daju jedno opirnije izloenje Nikejske vere, i samo su stvari Nikeje naneli veu tetu, jer su napisali (u jednom libelusu - pejperu-papiru) da su Otac i sin jedna Ipostas, to je za Istone bio samo novi dokaz savelijanskog slivanja Boanskih Lica Sv. Trojice. Sv. Atanasije se usprotivio ovom nacrtu-objanjenju, i kasnije ga je (u svom Tomosu Antiohijcima, 362.g.) sasvim porekao da je to saborski akt pojanjenja Nikejske vere, kao to je tada, i od tada nadalje, postao svestan da Nikejac Markel Ankirski nije ovek prave vere, i izbegavao ga je, ali ga se nije zvanino odrekao da ne bi naneo tetu Nikejskom saboru i Simvolu (kao to je slino postupio i sa Apolinarijem Laodikijskim, takoe Nikejcem, ali jeretikom u Hristologiji). Sabor u Sardici se raspao na Zapadni (koji je doneo 20 kanona, koji su danas u kanonskim zbornicimi PC), i na Istoni u Filipupolju=Plovdivu, tako da su oba sabora meusobno osudili i svrgli glavne voe. (Interesantno je da su Istoni osudili i svrgli i papu Rimskog Julija, odsutnog, ali za njih krivog zato to je podravao linosti svrgnute od Istonih episkopa, to znai da nisu priznali nikakvo pravo ili primat Rimskom episkopu, niti ak pravo apelacije, koje papi Juliju priznaju kanoni 3 -5. sardikog sabora). Tako Sardiki sabor, sazvan kao vaseljenski nije to bio, nego se sveo na obian Pomesni sabor u Crkvi. Meutim, zapadni car Konstans je nastavio da vri pritisak na brata mu Konstancija na Istoku, te ovaj ipak vrati Sv. Atanasija na katedru u Aleksandriju 346.g. (pogotovu to je ve bio umro tamonji nametnuti ep. Georgije). Markel nije vraen na katedru u Ankiru, jer je i dalje smatran na Istoku jeretikom. Ali, uskoro doe do pobune uzurpatora Magnencija, koji ubije Konstansa, i Konstancije sa Istoka kree na njega u bitci kod Murse=Siska pobedi ga 351.g. U ovom momentu pojavljuje se poznati panonski trio, tj. tri episkopa stupaju na scenu i igraju vanu ulogu na Balkanu, u stvari u Zapadnom delu Crkve i carstva. To su: Ursakije Singidunumski=Beogradski, Valenti iz Murse=Osijeka, i malo kasnije Germinije iz Sirmijuma=Mitrovice. Episkop Gotski Ulfila (episkop od 341.g. +381?) bio je arijanac, uestvovao pod Konstancijem na Saboru u Carigradu 360.g. i sa Panoncima Valentom iz Murse=Osijeka i Ursakijem iz Singidunuma=Beograda, i Germinijem iz Sirmujuma=Mitrovice jedno vreme gospodarili su Panonijom ali i dobrim delom Zapada. Arijanstvo sa Gotima prelazi na Zapad, ali sa padom Gota gubi se (Sabor u Toledu 585.g. na kojem je savladano arijanstvo, ali prihvaeno Filioljue).

Sredozemna Trakija
Sveti Nikita je episkopovao oko 54 godine u Remezijani, u tadanjoj Sredozemnoj Trakiji (Dacia Mediterranea), gde je stanovnitvo bilo mahom trakog porekla. Taj kraj je, posle Konstantina Velikog, kako rekosmo, pripadao Zapadnom carstvu, pa je za vreme Konstancijevo bilo opet pod jednom vlau, dok je crkveno pripadalo uticaju Rimskog episkopa. Bio je pobonog duha i temeljnog znanja(Kasiodor), nazvan je Apostol Beski, tj. Traki i bio osniva manastira meu varvarima, tako da su dotada neprohodne planine skrivale nekadanje razbojnike, koji postae monasi, pitomci mira; gde bijahu zverski obiaji, sada je tamo anelski duh(Pavlin iz Nole, Carmina 17 i 27). O njemu je pisao Blaeni Jeronim da je obraao divlje neznaboce Bese, koji su nekada prinosili ljudske rtve, a sada prinose slatku pesmu Hristu. Propovedao je Jevanelje i obraao i Daane, Gote, Bese i Skite. Pisao je dela jednostavnim i istim stilom(Genadije Marsejski). Postao je slavan od Sirije i Palestine na Istoku, gde je putovao (Antiohija, Jerusalim), do Italije i Galije na Zapadu (Milan, Rim /398. i 402.g./, Marsej). Kako su s pravom primetili ivica Joci i Svetislav Krsti (u knjizi-zborniku), bio je u naim krajevima prethodnik Sv. Slovenske Brae Kirila i Metodija i Svetoga Save. Nikita je radio misionarski donekle slino Sv. Jovanu Zlatoustom, koji je u Carigradu misionario meu Gotima (o emu ima dosta svedoanstava u delima Zlatoustovim). Takoe je slino njemu misionario i episkop Teotim iz Tomija na donjem Dunavu, meu paradunavskim stanovnitvom (o emu svedoi istoriar Sozomen (CI 7,28) i takoe Jeronima, De viris illustribus, 131). O toj Nikitinoj delatnosti divno svedoi Pavlin Nolanski u svoje dve Pesme posveene Sv. Nikiti (Carmen XVII et XXVII). * Interesantno je da se u spisu O Simvolu vere, govori o Crkvi kao Zejednici Svetih: Jer ta je drugo Sveta Crkva ako ne zajednica svih Svetih (communioonem sanctorum), Proroka, Apostola, Pravednika, i Muenika, i Anela, i Nebeskih Sila, od postanka (De Sumbolo,10).