ENDSTR ATIKSULARININ ARITILMASINDA LER ARITMA TEKNKLER

ProLDr. Ayen Turkman Dokuz Eyll niversitesi evre Mhendislii Blm Bornova zmir L ENDSTR ATIKLARINDA BAZI NEML KRLETCLER VE ETKLER Endstri atklarnn su ortamlarna boaltlmas, evresel adan, evsel atklara oranla ok daha byk bir tehlike oluturmaktadr. Endstri atksular genelde, deb ve ierdii kimyasal maddelerin bileimi ynnden byk salnmlar gsterir, Su kalitesi gerek ayni bir endstri iin zaman ierisinde, gerekse endstriden endstriye byk farkllklar gsterir. Ayrmaz ya da g ayrabilir trden maddelerin yan sra toksk bileenleri de ierebilen bu sular, zaman zaman ok kuvvetli (kirlilik konsantrasyonu yksek) nitelik arzederler. Baz durumlarda renkli yzer madde, kpk gibi maddelerin bulunmas, suyun yanlzca estetik adan kullanm mkann bile ortadan kaldrabilmektedir. Endstriyel atksu ierisinde bulunabilen toksk maddeler, sudaki canl yaamn ksa srede tkenmesine yol amakta, bir sanayicinin zmir yapm bir televizyon programnda syledii gibi "ylan yan hibir ey brakmayarak byk yararlar salamaktadr". Canllar ldrmeyecek dzeydeki toksik maddeler, bnyeden kolaylkla uzaklatnlamadklar iin besin zincirine girerek insana kadar ulaabilmektedir, Bu tr birikim gsteren maddelerin uzun vadede muhtemel kanserojen etkisi pek ok aratrmaya konu olmu, gnmzde ise bir ksmnn kanserojen olduu kesinlik kazanmtn Endstri atklar ierisinde en nemli grubu tehlikeli ve zararl maddeler oluturmaktadr, Bat lkelerinin gndemini son yllarda youn bir biimde megul eden tehlikeli ve zararl maddeler (TZM) konusu, pek ok yeni aratrmann yaplmas zorunluluunu ortaya karmtr. Bu lkelerde giderek daha sk ynetmelikler karlmas sonucunda, TZM'in gelimekte olan lkelere ihra edilmesi gibi zm yollarna dahi bavurulmu, ancak bu lkelerin de evre konusunda bilinlenmeleri sonucunda daha kalc zmler aranmaya balanmtr, # Tehlikeli atklarn ad ve tanm lkeden lkeye ok byk deiim gstermektedir. "zel atklar", "tehlikeli atklar", "tehlikeli ve zararl atklar" (lkemizde), "zehirli atklar", "zor atklar", "sakncal atklar" gibi pek ok farkl isim altnda ele alman tehlikeli atklar; birok lkede kabul edildii ekliyle aadaki gruplar iermektedir: Metaller ve ar metaller: Alminyum, antimuan, arsenik, berilyum,kadmiyum, krom III, krom VI, bakr, kurun, magnezyum, civa, nikel, talyum, inko, Asbest Boya atklar Fenol ieren atklar la sanayi atklar Halojenrl solventler Klor Kkrt ieren atklar
1

Organik peroksitler PCBer Pcstlsitlcr Rafineri atklar Siyanrler

Bu maddeler; toksik, patlayc, yanc ya da tahri edici zelliklere sahip olduklarndan zel bir takm nlemler alndktan sonra retilmeleri, saklanmalar, tanmalar, artlmalar ve uzaklatrlmalar gerekmektedir. Bat lkelerinde tehlikeli maddeler konusundaki gelime u ekilde olmutur, Avrupa ve Amerika ktalarnn bugn iin sanayilemi lkeleri henz sanayileme aamasnda tehlikeli maddelerin nemini ve kalclklarn anlayamadklarndan, bu maddeleri evresel ortamlara boaltmakta bir saknca grmemilerdir. Aradan geen zaman ierisinde aratrmalarn katksyla bu maddelerin sakncalar ve ortamlardaki hareketlilii anlalmtr. Bu nedenle halen ABD, Kanada, Fransa, ngiltere, Almanya, Hollanda, svire, talya gibi lkeler hem gemite rasgele boaltlm ve gnmzde sorun oluturan tehlikeli ve zararl madddeleri zararsz hale getirmeye almakta, hem de olumaya devam eden maddeleri kontrol altnda tutmaya almaktadrlar. Baka bir deyile p andaki nesil, dedelerinin ve babalarn kendilerine brakm olduu bu sevimsiz armaanla baetmek zorunda kalmtr. Ayni hatalar kendileri yapmamak in baz durumlarda ynetmelikler o kadar sk yaplmaktadr ki tehlikeli ve zararl maddele; hibir ortama boaltlamaz duruma geldiinden pahal artma yntemleri uygulanmak suretiyle artlmaya allmaktadr. Btn bu sz edilen problemlere zm getirmek amacyla gelimi bat lkelerinde, yanlzca tehlikeli ve zararl atklarla uraan zel kurulular oluturulmutur, Devletin sk denetimi altnda alan bu kurulular, sanayide retilen tehlikeli ve zararl maddeleri nemli saylabilecek bir bedel karglnda alarak zararsz hale getirmektedirler. Baz durumlarda sanayicilerin tehlikeli atklarn uzaklatmlmas iin dedikleri bedel o kadar yksek gelmektedir ki sanayi kurulular, zaman zaman bu maddeleri, evre konusunda ok fazla bilinli olmayan ya da standartlar (veya denetimleri) ok sk olmayan lkelere ihra etme yolunu semektedirler. Ancak, dnyada genel olarak bir evre bilinlenmesi yaandndan, tehlikeli maddelerin ihra edildii lkelerde bu durum farkedlmi ve byle usulsz yollar kapanma noktasna gelmitir. lkemiz de Karadeniz'e boaltlan variller olayyla bu uygulamadan nasibini almtr. lkemizde Su Kirlilii Kontrol Ynetmeliinin ngrm olduu "Suda Tehlikeli ve Zararl Maddeler Teblii" Mart 1989'da yaynlanarak yrrle girmitir, Bu teblide suda tehlikeli ve zararl olarak kabul edilen maddelerin tantm ve snflandrlmas ile ilgili ilkeler verilmitir. Aadaki blmlerde endstri deerlendirmeler verilmitir. atksulannda bulunan baz nemli kirleticilerle ilgili

a) Atk s: Baz endstrilerden ve tm termik santrallardan atlan atk s, sudaki yaamn hassas dengesini bozmaktadr, Isl kirlenme, su ortamnda yaayan trleri etkilemekte ve yumurtalarn, henz besin hazr olmadan almasna neden olarak neslin devamm gletirmektedir. zellikle yaz aylarnda sistemde yaayan organizmalar, zaten evredeki s nedeniyle kronik bir stres altnda bulunurlar, Byle durumlarda scakln yapay etkilerle daha da artrlmas baz organizmalar iin lmcl olmaktadr. Scaklk, aadaki mekanizmalarla oksijen ynnden sorunlar yaratmaktadr:
k

a) Scaklkla birlikte^ sudaki organizmalarn solunum gereksinimi artar, b) Oksijenin sudaki znrl azalr, c) Suda tabakalama oluturarak, ya da var olan tabakay daha da belirginletirerek alt tabakann oksijenlcnmcsine engel olur, b) PCB: Poliklorbifeniller 2U0fdcn fazla insan eliyle yaplm kimyasal maddeyi kapsamakta ve endstride geni bir kullanm alan bulmaktadr. Renksiz olup^ ar yal svlardan katlara kadar deiik zellik gsterirler. Atee dayankl ve s ve elektrii glkle iletme gibi zelliklere sahip olduklarndan temel olarak elektrik sistemlerinde soutucu sv olarak grev yapmaktadrlar. Ayrca, yaptrclarda, plastiklerde ve boyalarda dolgu maddesi olarak kullanlmaktadrlar, PCB'ler ISSl'de bulunmalarna ramen, 1929 ylna kadar endstriyel kullanm ve retimi balamamtr. evre sal problemleri oluturduu 1960fIarda farkedilmi, 1970lerde sat ve datmna ilikin baz kstlamalar getirilmitir. evresel ortamlarda hibir deiiklie uramadan uzun sre kalmas ve uzun vadeli etkileri konusunda kukular ortaya kmas nedeniyle ABD'de retimi 1977 ylnda yasaklanmtr, ithal edilmek suretiyle kullanlmaktadr. PCB'ler insan ve hayvanlara toksik etki yapmaktadr. evresel ortamlarda ok uzun sre kaldndan, btn dnyaya yaylm durumdadr, eitli ekillerde evreye verilen PCB3 besin zincirine girerek zararl etki gstermektedir. Mikroorganizmalar ve bitkiler, hava, su ve topraktan kk miktarlarda PCB'yi bnyelerine alabilmektedirler, Sudan bala geen PCB daha sonra bal tketen kular ve memelilere gemektedir. PCB ya dokusunda birikime uradndan, yksek organizmalar daha ok etkilenmektedir, PCB'ler stldklarnda daha zehirli olan poliklor dibenzofuran gibi maddelere dnmektedirler. PCB'ler havaya buhar halinda ya da toz paracklar zerine yapm olarak ulaabilmektedir, ABD'de her yl 100 ton PCB yamur, kar ve tozlarn yere inmesi suretiyle havadan zemine tanmaktadr. Hasar grm elektrik ekipmanlar da PCB szdrahilmektedir, PCBler insan bnyesine havadan solumayla, ya da besinlerin tketilmesiyle girmektedir. PCB'nin ksa bir sre ierisinde ani olarak alnmas durumunda insan sal zerine etkileri unlardr: - Gzde tahri -Ba ars -Yorgunluk -Cilt zerinde akneye benzer oluumlar -Bulant ve kusma - Sindirim bozukluklar -Karacierin etkilenmesi. Yukarda sralanan ksa sreli etkilerden daha nemli olan uzun vadeli etkilerdir. (nk ani zehirlenme, baka bir deyile akut etki nadiren ortaya kmasna karlk, dk seviyeli doza her zaman maruz kalnmakta (kronik etki) ve etkilenen kii says ok byk olmaktadr). PCB'nin kanser yapc olduu baz hayvanlar zerinde yaplan denemelerle kantlanmtr, PCB'nin dier uzun vadeli etkileri bebeklerin zayf domas (anne maruz kalmsa) ve karacier bozukluklanu. Bir insan gnde 250 gram 2 ppm PCB ieren balk yedii taktirde, 500 mikrogram PCB alm olmaktadr (Department of Health, 1985), PCB'ler iyerleri iin problem oluturabildiklcrindcn, ABD'de iyeri hava standard olarak 1000 mikrogram/metrekp limiti konulmutur, Ancak PCB'lerin zararl etkilerine ilikin aratrmalar ilerledike, buna paralel olarak standartlarn sklatrlmasna allmaktadr." .
3

c) Siyanr: Siyanr lkemizde altn madeni bulunmasyla birlikte son zamanlarda gndemde kalan bir madde olmas dolaysyla aada detayl olarak aklanmtr. Zehirlilik etkisi herkese bilinen siyanrn anorganik bileikleri iki grupta toplanr: basit siyanrler ve kompleks siyanrler. Demir siyanr kompleks iyonlar olduka kararl olup, toksik deildirler. Toksisite (zehirlilik) ancak uzun sre beklemi sularda grlr. Dier taraftan, sodyum ve potasyum siyanrler, suda tamamiyle aynabilmc zellikleri nedeniyle ok tehlikelidirler. Siyanrn en toksik hali HCN eklinde ortaya kar. Endstriyel ilemler sonucu evreye verilen siyanr bileikleri gaz3 sv ve kat ortamnda bulunanlar eklinde snflandrlabilir. Gaz ortamnda bulunanlar arasnda en nemlisi HCN gaz olup kok ve havagaz fabrikalarnda; petrol rafinerilerinde ve petroln damtma ilemi srasnda ortaya kar, Siyanr ve bileiklerini sv halde bulunduu endstri alanlar u ekilde sralanabilir. Petrol rafinerilerinde kraking ilemi ile oluan ve soutma sularyla ortama verilen serbest, basit ve kompleks siyanrler Kok ve havagaz fabrikalarnda koklama frnlarnda ouan ykama sularyla ortama verilen siyanr bileikleri Maden iletmelerinde cevher zenginletirme ve gelitirme amacyla kullanlan kompleks siyanr bileikleri Metal sanayinde; maden ileme, eritme finolarndan ortama verilen siyanr bileikleri Tekstil sanayiinde boya maddesi olarak kullanlan kompleks siyanr bileikleri Renkli fotoraf ve film banyosu yapan laboratuvarlardarenk gelitirme ve sabitletirme ilemi iin kullanlan kompleks siyanr bileikleri Plastik polimer ve sentetik kauuk yapmnda kullanlan basit siyanrler Meyve ve tohum ileyen tesislerde oluan serbest siyanrler la sanayinde retilen basit ve organik siyanr bileiklerinin pestisit olarak kullanlmas ve hastanelerde cerrahi aletlerin dezenfeksiyonunda kullanlan inorganik basit siyanrlerin alc ortama verilmesi ile oluan siyanr atklar.

Siyanr, kanalizasyon ve doal sulara dearj edildiinde konsantrasyonunun toksik etki yapabilecek seviyenin altnda tutulmasna zen gsterilmelidir. Aksi taktirde bakteriyolojik 'oksidasyonun gereklemesini nler. Su ortamnda siyanrn toksisitesi pH, scaklk, znm oksijen ve dier minerallerin konsantrasyonuna baldr (Kkgl^ 1985), Siyanrn toksisitesi, scaklkla orantl olarak ykselmekte, her 10 C scaklk art iin, ldrc doz, 2-3 kat artmaktadr. Ayrca znm oksijenin dk seviyede bulunmas toksiklii artran bir dier unsurdur. Siyanr (CN") kandaki oksijenin dokulara transferini engellemektedir, Toksisite, indirgenmi , metabolizmaya molekler oksijen transferinin durdurulmas, yani sitokrom oksidaz sisteminin engellenmesi sonucu ortaya kmaktadr, Siyanrn balklar zerindeki toksik etkisi Tablo lfde verilmitir. Siyanr konusu insan sal asndan ele alnacak olursa, besinlerle az da olsa bir miktar siyanr bnyeye alnmaktadr. me suyu yoluyla, gnde 4.7 mg siyanr alnmas zararl etki gstermemektedir. Normal olarak 2 litre su tketen bir insan, bu suda 2.3 mg/1 siyanr konsantrasyonu bulunmas halinde zarar grmeyecektir. leri nedeniyle devaml dk dozda siyanre maruz kalan iiler zerinde yaplan vaka ve epidemiyolojik incelemeler bu kiilerin genel bir hastalk hali hissettiklerini, baars, gszlk ba dnmesi, burun, gz, ve boaz irritasyonu ve bazen tiroid bezinde byme olduunu gstermektedir. Siyanr tanknn yannda
4

Tablo 1. Siyanrn balklar zerindeki toksik etkisi CN"(mg/l) 0.05 0.2 0.02 Maruz Kalma Sresi 120 -136 sa 27 gn Balk Cinsi ay bal Balk Alabalk Sonu Hepsi lr Hzl lm Canl

alan 40 kii 22 kontrol grubu ile karlatrlm ve maddeyle temas eden grupta uykusuzluk, titreme, dermatit, burun kanamas ve ba dnmesi olaylar iki kat daha fazla bulunmutur. Kanalizasyon ve endstri atksularnn sonuta yeraltsuyuna ulaaca dnldnden bunlar iin de standart ve kriterler belirlenmitir. Endstriyel atksulann kanalizasyona dcprimda siyanr konsantrasyonu hem artma tesisi asndan hem de kanalizasyonda alan ii sal asndan nemlidir, d) Ar Metaller: Zehirli maddeler dk konsantrasyonlarda bile insan sal iin zararl olabilmektedirler* Eser (ok kk) konsantrasyonlarda bile sakncal olabilen bu maddeler asnda en nemli grubu ar metaller ad verilen antimuan, gm, arsenik, berilyum, kadmiyum, m, kurun, cva nikel, selenyum, uranyum, vanadyum ve inko gibi maddeler oluturur. Ar metallerin yanm kalc kirleticiler olarak nitelenen amyant ve bakr gibi maddelerle radyoaktif maddeler, bir organizmadan dierine besin zinciri yoluyla geerek yksek organizmalarda birikirler. evre sal asndan yeni problemler getiren bu kirleticilerin giderek artan konsantrasyonlarda biriktirmesi olayna "biyolojik konsantrasyon" denilmektedir. Sulu ortamda yaayan bir organizma iin konsantrasyon faktr (KF) aadaki ekilde tariflenmektedir: KF= Organizmadaki konsantrasyon/Su ortamndaki Konsantrasyon Konsantrasyon faktrne birka rnek vermek gerekirse, tm deerler balk iin olmak zere; kurun iin KF, 10 000, inko iin 100-500, mangan iin 200-2000dir. Bylece su ortamndaki 1 mg'Tlik kurun konsantrasyonu, balkta 10 000 mg/Tye ulaabilmektedir (Arceivala, 1978), Ar metallerin insan vcudundaki en nemli etkileri toksik olmalar ve uzun vadede kanser yapmalardr. Kurun insan bnyesinde srekli olarak biriktirilmcktedir. Akut kurun zehirlenmesi yorgunluk, gerginlik ve kanszlk gibi belirtiler vermekte ocuklarda ise davran deiikliklerine neden olmaktadr. Hayvanlar zerinde yaplan deneyler kurunun sinir sistemini ve retim sistemini ve etkilediini ortaya koymutur, me suyu datm ebekesinin kurun olmas durumunda suyun zelliine de bal olarak kurun suya gemekte ve ime yoluyla nsan bnyesine alnmaktadr. Doal su ortamlarnda ok kk konsantrasyonlarda bulunan bu metal, sulara patlayc madde retimi, fotoraflk ilemleri ve boyalardan gemekte ve kemik dokusunda birikerek kurun zehirlenmesine yol amaktadr. Cva bnyeye alnd zaman bbrekleri ve sinir sistemini etkilemekte ve genel toksik etkilere ilaveten mutajenik etkilere neden olmaktadr,5

Nikel ise dier ar metallere oranla daha az toksik olmasna karlk baz hayvan deneyleri bu maddenin kanserojen olduunu gstermitir, e) Petrol ve trevleri: Petrol ieren atklarn su ortamna ulamas, rafineriler, petrokimya endstrisi, tren yollan, garajlar ile tama ve kullanmdan kaynaklanmaktadr, me suyunda petrol rnlerinin tcsbit edilebilmesine ilikin insan duyarll, benzin iin 0.00005 mg/1, dizel ya iin 0.005 m g/l ve daha inert yalar iin 0.2-1.0mg/l dir. Bu nedenle petroln farkedihneksizin zararl miktarlarda alnmas szkonust deildir. Dier taraftan, bu duyarllk, kk miktarlarda petroln bile byk su kaynaklarn iilmez hale getirebileceini ifade etmektedir. Yeryzcyine dklen petrol ve rnleri, uzun vadede yeralt suyu kirlilii yaratabilmektedir, Su artma tesislerine giren suyun ok miktarda petrol iermesi koaglasyon, floklasyon ve keltim proseslerini etkilemektedir. Yala kaplanan flok, dzgn bir kelme vermez. Ayrca petrol kum filtrelerine ya da iyon deitirme kolonlarna ularsa, partikllcrin zerini kaplayarak szme verimini drmekte ve byk hasara yol amaktadr, Suda petrol grnm bozukluu dnda ince film halinde bir ya tabakas oksijenin havadan suya transferini kstlamakta ya ela tamamiyle durdurabilmektedir. Fiziksel, kimyasal ya da biyolojik yollarla uzaklamayan hidrokarbonlar ya kararl aglomerlcr oluturarak katran paracklarna dnrler ya da canl organizmalarda birikime urarlar. Suda kalan dier ksm, haftalardan yllara kadar deien bir zaman aralnda, kimyasal ya da biyolojik srelerle ayrmaya urar. Kimyasal ayrma temel olarak fotooksidasyonla olur. Fotoliz ile ortaya kan serbest radikaller oksijen ile reaksiyon verir. Bakteriler, aerobik koullarda nce kolay ayran normal alkanlan daha sonra dall ve halkal alkanlan paralayacak ekilde doa! olarak geliirler, kelmenin nemi byktr. Hidrokarbonlarn deniz dibine ulamas okyanusun tabanndaki yaam iin zararldr. Biyolojik ayrma ve fotooksitlasyonun byk lde yavalamas nedeniyle petrol ve bileenlerinin toksik etkisi daha uzun sre kendini gstermektedir. Genellikle, kabuklular ve baz bentik organizmalar, ham petrole kar ok hassas (l-l()mg/l), balklar se orta derecede hassas (10-100mg/1) tr. En hassas larva ve yeni nesil canllar iin lmcl konsantrasyon ok kk olabilir (0.1-1 mg/1). Petrol kirlenmesinin lmcl olmayan etkileri evresel adan ok daha nemli olabilir, Fek ok organizma milyarda bir orandaki aromatik hidrokarbon konsantrasyonundan bile etkilenmektedir. Hayvan ve bitkiler zerine etkiler; fitoplanktonda hcre blnmesinin gecikmesi, anormal yavru, balk beslenme aktivitesindeki azalma vd. eklindedir, I) Dioksinler: Dioksin 2,3,7,8-TCDD, kanser yapc olma zellii bakmndan u ana kadar bulunmu en kuvvetli maddedir. Hayvanlar zerinde yaplan deneylerle belirlenen etkilere gene .dioksinler baklk sistemini bozmakta ve reme sistemini etkilemektedir. Dioksinle ilgili olarak en nemli bulgu, birok lkede stn dioksin ierdiinin belirlenmesidir, Kloro-dibcnzodjoksinlerin baz izomerlerinin toksisitcleiuin ok yksek olmalar nedeniyle baz bat lkelerinde toplumun tepkisine neden olmu ve bu maddelerin yaklarak uzaklatrlmas tartmalara yol amtr. Bu nedenle A.B.D.'de dioksinlerin uzaklatrlmas ilemlerinde Salk ve Emniyet brosunun (ayn zamanda halkn) onaym alabilmek iin bu maddenin salk etkileri ve zararsz olarak uzaklatrlma yntemleri pek ok aratrmaya konu olmutur. 6

2. ENDSTR ATIKLARININ SINIFLANDIRILMASI Endstriyel atksular tadklar kirletici yk ve trlerine gre balca dort snfta toplanabilir, a) retim ilemleri atklar b) Soutma sulan c) yeri ve alanlarn temizliiyle ilgili atklar d) Yamur sular ve temizlik sular Birbirinden ok farkl kalitelerde olan bu drt snfa ait atksular farkl yntemlerle antlacaklanndan genellikle ayr tutulup ilem grmeleri akonomik adan uygun olur, Atksularn retim ilemleri sresince atl biimleri de kirletici etkilerin belirlenmesi asndan nem tar. Baz tesisler srekli atk boaltrken, bazlar kesikli atk boaltmaktadrlar. Artma tekniklerinin seiminde sorun yaratan kesikli boaltmlar nlemek veya en azndan etkisini azaltmak amacyla hacm ve yk dengelemesi yapmak yerinde olur (engl5 1991), Endstri atksularnn zellikleri ok deiken olmakla beraber uygulanan teknoloji bilindiinde atksuyun zelliini yaklak olarak tahmin etmek mmkn olabilmektedir. Baz kitaplarda endstriyel atksuarda kirletici parametrelere ilikin aralklar tablolar halinde verilmektedir. Andstri atksulannda en ok analizi yaplan kirlilik parametreleri aada verilmitir. a) Fiziksel parametreler: Renk? koku, bulanklk, toplam kat madde, okebilen kat madde, radyoaktivite, b) Kimyasal parametreler: pH, alkalinite, asidite5 Cl", SO4e, azot (toplam, NH35 NO2% NO3")? fosfor, ya ve gres, deterjan, KOI, BO, ar metaller, toksik .maddeler (fenol, CN% pestisitj. c) Biyolojik parametreler: Biyosmama deneyi, kolifornij ZSF (engl, 1991). 3, ENDSTR TKSULARININ ARITILMASINDA LER ARITMA YNTEMLER 3.1. Genel leri atksu artma teknolojisi klasiklemi ikincil artma yntemlerinin yetesiz kald durumlarda gerekli olur, ikincil atma ile giderilemeyen kietciler azot, fosfor yada ar metaller gibi anorganik maddeler olabildii gibi, sentetik organik maddeler ya da renk5 koku bulanklk gibi parametreler de olabilir, ileri artma alc ortamn kirlenmesini nlemeye ynelik alc ortam ya da dearj standartlarnn salanamamas duumunda standartlar salama amacyla ya da atksuyun yeniden kullanlabilmesi amacyla uygulanabilmektedir. leri artma ikincil artmadan sonra ya da ikincil artma yerine kullanlabilmektedir. lkemizde henz klasiklemi ikincil artmann bile yaygmlamad gz nne alnrsa, ileri artma yntemlerini uygulamann gereksiz ya da lks olduu dnlebilir. Ancak bir artma tesisi kurulurken belli br hedef gcrekletirilecekse ve bu hedef ikincil artma ile salanamyorsa, ileri artma yntemlerinin kullanlmas zorunlu olacaktr, Dier taraftan endstriler tarafndan kullanlan su miktar hzla endstrilemekte olan lkemizde giderek artmaktadr, Suya olan talebin srekli artmas yankurak * iklim kuanda bulunan lkemizde artlm suyun yeniden kullanlmas alternatifini gndeme getirmektedir. Dearj
/

standartlarn salama amacyla ileri artma yapmak durumunda kalan endstriler, suyu biraz daha artp yeniden kullanma alternatifini gzden uzak tutmamaldrlar. ABD'de kullanlm sularn yeniden kullanm olduka yaygn olup, nfusun % 4()! daha nce evsel ya da endstriyel amala kullanlm su kullanmaktadr. 3.2* Nitrifikasyon-denitrifikasyon

Bu ilem atksudaki amonyum konsantrasyonunun belli bir deerin altna drlebilmesi iin nce iki kademede nitrata dntrlmesini (nitrifikasyon), daha sonra ise nitratn azot gazna dntrlmesini iermektedir. Reaksiyonlar 4RC0, I2HCO,"+ 12HCCV + H,P(). H 3 P0 4 264NIV + 440,^ !t 4RG0, ! - C 6 H R 7 () 2 8 N ] 2 P+ 252N()r 24()H7O + 50411*

NO, + 5/6 CI-M)H -

-r- 1/2N2 + 5/6 C()2 + 7/6 H2() + OH"

eklindedir. Reaksiyon sonucu oluan azot gaz zaten suda znm olarak ve havada bulunduundan su kalitesi asndan sorun oluturmaz. Nitrifikasyon ilemi iki bakteri tr taafmdan gerekletirilmektedir. Nitrosomonas amonya nitrite evirirken, nitrobakter de nititi nitrata okside etmektedir, Ortalama olarak tketilen her mg/1 amonyak azotu iin 0.05 mg/1 nitrosomonas olumaktadr, Nitrosomonas grubu bakterilerin iki katma kma sresi yaklak olarak 3.5 gn'dr (15 C). Endstri atklarnda bulunan baz bileenler nitrosomonas'm aktivitesini inhibe etmektedir. Tablo 2 ! de aklimalize olmam aktif amurda amonyak oksidasyonunu % 75 nhibe eden maddelerin konsantrasyonlar grlmektedir (Downing, 1978). Tablo 2. AklimaLize olmam aktif amurun amonyak oksidasyonunu %75 inhibe eden maddelerin konsantrasyonlar . m leiic Tiyore Tiyoasetamla Potasyom tyosiyanat Fenol 2j\ dini trofeno
KonpfnhrMRynn , mg/j.

0,08 0.18 100

5.6
'160 0.65

S o d y u m s i y a 11 r Karbondis1f\ir
Kloroform

18

Bu bileenlerin atksuda bulunmas durumunda aklimatizasyon yapmak suretiyle inhibisyon etkisinin giderilmesi ve nilifikasyon yeteneinin tananiyle kazandrlmas mmkn olabilmektedir. Bu durumun nilrifikasyon bakterilerinin zamanla bu maddelere kar dayankllk kazanmasndan ziyade, inhibilrleri tketen heterotrofik organizmalarn gelimesinden kaynakland sanlmaktadr. 8

Bir gram amonyan nitrifikasyon bakterileri tarafndan tamamen okside edilmesi4,3 gram oksijen gerektirmektedir. Dcnitrifikasyon kademesinde nitratn azot gazna indirgcncbilmcsi iin dardan bir karbon kayna verilir, Nitrat indirgeyici olarak metano kullanlabildii gibi, aksuda bulunan organik madde de kullanlabilmektedir. ekil l'de nitrifikasyon ve dcnitrifikasyon akm emalar grlmektedir.

ekil 1. Nitrifikasyon ve denitrinkasyon akm emalar.

9

3.3. FHtrasyon Filtrasyon, atiksudan yksek kalitede su elde etmek in kullanlan temel ilemlerden bir tanesidir. Uygun koullarda gerekletirilen filtrasyon: Biyolojik ya da kimyasal artma lemlerinden gemi atksudaki kneyen partikl ya da kolloidleri uzaklatrr, ii. Askdaki maddeler, bulanklk, fosfor, BO? KO, ar metaller, bakteri virs ve benzeri maddelerin uzaklamasn salar, iii. Askdaki maddeleri ve dier giriim yapan maddeleri uzaklatrd iin dezenfeksyonun verimini artrr, maliyetini drr, iv. Tesisten kan suyun tekdze olmasn salar. v, Biyolojik ve kimyasal artmada gzlenen dzensizlikleri ortadan kaldrarak tesisin gvenilirliini artrr, vi. Granule aktif karbon nitesinin nnde kullanldnda aktif karbon kolonunun tkanmasn geciktirerek adsorpsiyonun verimini artrr, vii. Berrak bir su ekle edildiinden suyun estetik kalitesini artrr, viii.Biyolojik denitrifikasyon ile birlikte kullanldnda filtre ortam biyolojik ortam olarak kullanlr. Filtrasyonun bu zellikleri,'1%0'larn ilk yllarna kadar gsterilmemitin Yaklak 100 yl sre ile mhendisler atksu artm amacyla pek baar kazaamadan" nce zgara, yava kum filtresi, diatom filtre ve dier yzey filtrelerini kullanmlardr. Bu filtreler atiksudan uzaklatrlmas gereken amur miktarnn ok byk oluu ve yzeyde toplanmas nedeniyle baarl olmamtr. Yzey filtrelerinde askdaki maddeler ksa srede bir amur tabakas oluturarak ar bir yk kayb yaratmakta, sonuta filtrenin almas imkansz hale gelmektedir. Bu tr sonularn pratik zm derinlemesine filtrelerin gelitirilmesiyle gereklemitir. Akm ve polimer gibi filtre yardmclarnn kullanlmas filtre malzemesinin inceden kabaya doru sralanmas bu konuda olumlu admlarn atlmasna neden olmutur, Filtrasyonun mekanizmas Filtrasyonda su gzenekli bir ortamda akarken ierisinde bulunan safszlklar filtre ortam tarafndan tutulmaktadr. Filtreler suyun ak ynne gre yatay akl, dey akl, yukar akl ve radyal akl olarak isimlcndirilebilmektcdir. Kullanlan filtre malzemesine gr kum, antrasit, ok tabakal, kark malzemeli, diatom filtre gibi isimler almaktadr. Filtreler ak hzna gre de snflandrlmaktadr. Yava kum filtreleri, 0.1 m/saat le 0,5 m/saat arasnda filtrasyon hzna sahipken hzl kum filtrelerinde bu hz, 5 m/saat dolaylarnda olmaktadr. Filtrasyonla kirlilik uzaklatrlmasnda eitli mekanizmalar geerlidir. Bunlarn bir ksm fiziksel; dierleri kimyasal niteliktedir. Etkin bir filtrasyon ileminde, kirleticilerin filtre malzemesinin tanecikleri arasnda szlmcyle tutulmaya ilaveten koaglasyona benzer olaylar gereklemektedir. Filtre performansn etkileyen bir dier nemli olay, askdaki maddelerin adsorpsivonudir Filtrasyonla giderilebildi safszlklar; bulanklk, bakteriler, algler, virsler, renk, denin ve mangan, radyoaktif maddeler ar metaller ve dier maddelerdir. Filtre verimi filtreye verilen suyun scakl ve szleblirli ile su ierisindekfaskdaki ve kolloidal nitelikteki patikllerin boyutu, zellii ve konsantrasyonu ile yakndan ilikilidir, Souk
10

i.

suyun szlmesi scak suyun Bzlmesinden daha zor olmasna karn genellikle su scakl pek kontrol edilememektedir. Bu nedenle, suyun szlebilirliini oluturan su ierisindeki partikllerin boyutu ve birbirine yapma zellii gibi zellikler nemlidir, Filtrasyon k suyunun bulankln lmek suretiyle filtrasyona verilecek suyun kimyasal artmnn ne ekilde yaplmasn gerektii belirlenebilir, Fitrasyondan nce, maksimum szlebilirlii oluturmak bulankl azaltmaktan daha byk nem tamaktadr, yi koullarda alan bir filtreden kan suyun bulankl 0,2 JTU'dan kk olmaldr. Uygun n artma yntemleri kullanldnda filtrasyondan kan su? renk, demir ve mangan, alg, diatom ve dier byk mikroorganizmalar iermemektedir. Atksu artmnda ince ortaml filtrasyon, nitrat giderme ile birarada yrtlebilmektedir, Filtre malzemesi denitrifikasyon yapan mikroorganizmalarn anaerobik koullarda bymeleri iin elverili bir ortam oluturur, Metanol gibi ilave bir karbon kayna filtre giri suyuna uygun dozda ilave edilir. Szme denitrifikasyon ilemleri iin kark ortaml yatak ya da kaba malzemeli derin yatak kullanlabilir, Normal geri ykama ilemleri arasnda azot gaz fazlasnn ve bakteri ktlesinin uzaklatrlmas iin de bir dzenek hazrlanmaldr. Kolon denitrifikasyonu denilen bu nnemle % 98!den fazla nitrat giderimi salamak mmkn olabilmektedir, Denitrifikasyon yapan ^anizmalarn filtrede olduu gibi tutunarak bymeleri askda bymelerinden daha avantajldr, Denitrifikasyon bakterileri yava bydnden askdaki sistemlerde kolaylkla niteden ykanarak uzaklaabilmektedir, Amerika'da filtrasyon ve denitrifikasyonu birlikte gerekletiren filtreler ticari olarak imal edilmektedir, Filtrasyon ncesinde kimyasal ve biyolojik artma Filtrasyonun temel amac partikl halindeki maddelerin uzaklatrlmasdr. Uygulanacak filtrasyon prosesi seimi yaplmadan nce szlebiir katlarn miktarlarndaki deiimin, uzaklatrlmas gereken madde miktarnn ve zelliklerinin belirlenmesi gerekir. Biyolojik artmadan kan katlarn szlme zellikleri kimyasal koaglasyondan kandan farkldr. Biyolojik artma k suyundaki katlarn szlebilirlii birleik proseste oluan floklamann derecesine baldr. Damlatmal filtrede iyi bir floklagma olmad iin bu niteden kan sularn filtrasyonu askdaki katlarn % SO'sini ya da adha azmi giderebilir. Aktif amur prosesinde ok daha iyi bir floklama salandndan k sularnn filtre edilmesi halinde % 98!e varan askda kat madde giderimi salanabilmektedir. Bu metinde tartlan filtrasyon prosesleri iki grup olarak dnlmtr; 1, Derinlemesine filtrasyon aletleri: Akm ynne gre kabadan inceye sralanm granule ortam 2, Yzey filtrasyon aletleri: mikroszge, diatom filtre, yava kum filtresi ve hzl kum filtresi. Derinlemesine filtrasyon Hzl kum filtrelerinin yksek askda kat madde konsantrasyonlarna kar hassasiyetinin nedeni, ekil 1 a'da verilen tek ortaml bir hzl kum filtresinin kesitinden allalmaktadr. Filtre geri ykanrken kum taneleri hidrolik olarak sralanmaya uradndan en kk partikller en ste kmaktadr, Sonu olarak filtre tarafndan gerekletirilen kat madde gideriminin byk bir ksm filtrenin yzeye yakn blgesinde olmaktadr. Yatan ok kk bir ksm partikllerin tutulmas iin kullanldndan filtrede yk kayb hzla artmaktadr. Filtreye giren suyun yksek
11

konsantrasyonda askda kat madde iermesi halinde kum filtresinin tkanmas yanhzca birka dakika alacaktr. Aktif amur tesisi k suyunun szlmesi durumunda tipik olarak yk kaybnn % 7;" -9()'filtrenin st 2.5 cn'lik ksmnda yer almaktadr. Etkin filtre derinliinin artrlmas iin bir yntem, iki ortaml filtre kullanmaktr, Kum tabakas zerine yerletirilecek kaba kmr tabakas (ekil 2) gzenek boyutu dalmm deitirdiinden alma blgesi genileyecektir. Gene de her tabaka iin tm derinliin kullanlmas tabakalarda gerekleen sralanma nedeniyle mmkn deildir (Culp, 1978). ki ortaml filtrelerde kumun etkin boyutu 0.4-1.Omm, kmrn ise 0.8-2.0mm kadardr, filtre ortam olarak kullanlan kmr genellikle antrasit kmrdr, ki ortaml filtrede tkanma olmamas iin, kmrn (spesifik gravitesi 1.6) kaba olmas kumun (spesifik gravitesi 2.6) ise iyi bir kat madde giderimi salayabilmesi iin ince olmas istenir. Ancak kumun kmre oranla ok ince olmas halinde geri ykamada kmrn stne ykselerek orada kalmas ihtimali vardr, rnein 0.2 mm kum 1 mm kmrn altna yerletirilirse geri ykamada tabakalar yer deitirmektedir. Deiik ortamlardaki tabakalamann giderilebilmesi iin kark ortaml filtre yapmna geilmitir. En ince malzemenin alt tabakada tutulmas, ok ar materyal (garnet/spesifik gravitesi 4.2, ilmenit spesifik gravitesi 4.5) kullanlmas ile mmkn olmaktadr Kimyasal Koagasyon Sonras Filtrasyon Uygun ekilde koagle edilmi ikincil artma k suyu, filtreden geirildiinde 0.1 TU bulankla kadar bir artma salayabilmektedir. Filtrede ayn zamanda kolloidal boyuttaki maddelerde uzaklatnlabildiinden fosfor giderimi de salanm olacaktr, rnein, ikincil artma k suyuna uygun ekilde kimyasal koagasyon ve ktrme uygulandnda 0,5 - 2 mg/1 arasnda fosfat konsantrasyonuna ulalmaktadr. Bu suyun kark ortaml filtreden geirilmesi sonucunda ise fosfat konsantrasyonu 0.1 m g/l ye inmektedir, Filtrasyon yardmc maddesi olarak polimer kullanlmas, kimyasal flokun zelliini gelitirmektedir. Bylece daha yksek filtrasyon hzlar ve/veya kaba filtre kullanm mmkn olabilmektedir. Kark ortaml filtrelerin, daha yksek miktarlarda kat maddeye tolre edebilmesi nedeniyle, atk su koaglant ilavesinden sonra keltim yaplmadan dorudan filtreye verilebilmektedir' Fosfat giderme iin kullanlan koaglant miktar yksek olduundan, arada keltim yaplmas ekonomik olmaktadr, Ancak koagasyon, fosfor gidermeyi amalamyorsa, 25-35mg/ askda kat madde ieren ikincil artma k suyu, 40-50mg/l kadar varan koaglant dozlaryla dozlanarak dorudan filtreye verilebilir (direk filtrasyon), Koagasyon sonrasnda direkt filtrasyon uygulanacaksa, pilot almas yapmak bir zorunluluktur. Filtrasyon yardmclar byk molekl arl polimcrlcrden olumutur. Katyonik, anyonik ya da naniyonik olabilen filtrasyon yardmclar, genellikle 0.1 mg/1 olan daha kk dozlarda yeterli olmaktadr. Polimcrler, filtrasyon yardmcs olarak suya ilave edildiinde, kimyasal flokun zellii gelimekte ve filtre ierisinde inecei derinlik kontrol edilmektedir. Polimerin ilavesinin nedeni, koaglasyonu arttrmak deil daha nce olumu floklarn kuvvetlenmesini salamak ve krlmasn minimuma indirmektir. Filtrasyon yardmcsndan en iyi fayday salayabilmek iin kimyasal maddenin dorudan filtre giriine lave edilmesi uygundur. Ancak, koaglasyondan sonra keltim yardmcs ilave edilmise, filtrasyon yardmcsna gerek kalmayabilir.
12

13

ekil 3!de filtrasyon yardmcs olarak kullanlan polimererin etileri grlmektedir. ekil 3afda flok krlmas ve floklarn filtre iine nfus etmesi sonucu oluan durum, 3bfde polimer dozunun ok yksek olmas nedeniyle filtre ierisine nfus etmemesi ve sonuta yk kaybm an miktarda arttrmas durumlar grlmektedir. Optimum polimer dozu uygulandnda, bulanklk deerinde ilk artn gzlendii anda, filtrede msaade edilen yk kaybna ulald grlmektedir (3c), 3*4* Aktif karbon adsorpsiyonu Aktif Karbon Absorbsijonu ve Rejenerasyonu Aktif amur, damlatma filtre gibi klasiklemi artma tesislerinde biyolojik oksidasyonla organik madde giderimi salanmaktadr, Bu ilemler, biyokimyasal oksijn ihtiyac olarak llen organik maddenin giderilmesi iin ok uygun olmasna karn, kimyasal oksijen ihtiyac deneyi ile belirlenen, aynamayan zellikteki organik maddenin giderilmesi iin ok etkin deildir. En iyi ekilde artlm ikincil artma k sularnda bile 50-120mg/l organik madde bulunmaktadr. Bu maddeler tann, lignin, eter, proteinsi maddeler, renk ve koku oluturan organik maddeler, metilen mavisi aktif maddeler ve pestisitlerdir. Aktif karbon adsorbsiyonu evsel ve endstriyel atk sulardan baz anorganik ve ou organik maddelerin uzaklatrlmas in kullanlan en etkin yntemlerden biridir. Aktif karbon adsorbsiyonu ile baz toksit iz elementlerin de sudan uzaklatnlabildii bilinmektedir. Aktif karbon ile adsorbsiyon olayn etkileyen balca faktrler: (1) Aktif karbonun zellii (2) Adsorbe edilen maddenin zellii ve konsantrasyonu (3) Atk suyun zellii (pH, askda kat madde, vb) dir, Adsorbsiyon, bir maddenin konsantrasyonunun arayzeyde (katgaz arayzeyi ya da kat sv arayzeyi) artrlmas eklinde genelletirilebilir. Her yerde karlalan bir olay olmasna karn, zgl yzeyi (birim gram bana yzey alan) kk olan maddeler iin ihmal edilebilecek mertebededir. zgl yzey alan partkl boyutu ile ters orantl olduundan, yzey zellikleri, ancak partikl boyutu ok kldnde nem kazanmaktadr, Kp ya da kre eklinde uniform olarak blnm bir maddenin zgl yzey alan S - 6/(5d bantsyla verilmektedir maddenin younluu, d krenin ap ya da kpn kenar uzunluudur. Younluu 2,0 ve partikl ap 1,0 cm olan bir maddenin zgl yzey alan 3 cm2 din Dier =6 2 taraftan, madde kolloid boyutuna getirilirse (10 mp = l*l cm apl), zgl yzey alan 300 m ye ykselmektedir. Gzenekli ya da kolloidal pek ok maddenin zgl yzey alam, bu deere eit ya da daha yksektir. Bir madde bir yzeyde adsorblandnda, adsorbatm her molekl, molekler kesit alan kadar bir yer kaplayarak, yzeye tek tabaka hallinde yerleir, N2? N2O, CO2 C 4 H 10 ya da C6H5OH gibi 5 2 sradan molekller iin kesit alan 1.5 -5 x 10" cm /molekl kadardr. Yzeyin tek tabaka halinde tamamen kaplanmas iin^ gram adsorban (adsorbe eden maddc)bana S/a molekl adsorban gereklidir, a, adsorbatm molekler kesit alandr. Gram adsorban bana, yzeyin tek tabaka halinde tamamen kaplanmas suretiyle adsorbe edilen miktar, xm
14

ekil 3 : Filtrasjon yardmcs olarak kullanlan polimerlerin eiks

15

S.M 0N A bants ile verilir. NA, Avagadro says, M adsorbatn molekl arldr. Bu bant, 8 ! nm bilindii, durumlarda, zgl yzeyin hesaplanmasnda kullanlr. X, deneysel olarak "saptanr. Absorpsiyon olay, Van der Waals kuvveti denilen molekller aras ekimden kaynaklanmaktadr. Herhangi bir adsorbsiyon, en ok molckllcraras ekim kuvveti ve moleklleraras mesafeleri benzeim gsteren maddeleri adsorbe etmektedir. Bu nedenle karbon, dier polar olmayan maddeleri zellikle organik maddeleri tutmaktadr, Aktif karbon, zgl yzeyi yaklak 1000 m2 kadar olan ok gzenekli bir maddedir. Toz aktif karbon, pek ok karbonlu atk maddeden retilebilmektedir. Ham madde s ile nce dehidrate, sonra karbonize edilmektedir, Daha sonra karbon, CO2f O2 ve H2O gibi hafife ykscltgcn gazlarla muamele edilerek kontroll koullarda aktivasyonu salanmaktadr. Aktivasyon aamasnn amac, gzenek boyut ve aym arttrarak maksimum adsorpsiyon kapasitesinin kazandrlmasdr. Granule aktif karbon da toz aktif karbona benzer ilemlerle hazrlanmasna karn, ham maddenin yapsal olarak daha kuvvetli olmas gerekir (bitml kmr gibi). Adsorpsiyon zotermleri Adsorpsiyonun zellikleri, adsorpsiyonun gerekletii ortamdaki adsorbant konsantrasyonu ile birim adsorban bana adsorbe edilen adsorban miktarnn ilikisini veren adsorpsiyon izotermleri ile belirlenir. Gazlarn kat zerine adsorpsiyonuna ilikin pek ok teorik izoterm gelitirilmitir, zeltilerden adsorpsiyon konusunda yaplan almalar, daha karmak olular nedeniyle daha anprik olmutur. zeltilerden adsorpsiyon konusunda, yanlzca iki izoterm yaygn olarak kullanlmaktadr. Bunlardan daha eski oan Freundich izotermi tamamiyle ampirik olup, baamts X - K C l/n eklinde ifade edilir. X, brim adsorban arl basma adsorbe edilen madde miktar; C5 adsorbatn zeltideki konsantrasyonu; K ve n verilen dataya uyan deneysel parametrelerdir, l/n, deiiminin, konsantrasyonunun kesitli bir say kadar kuvveti ile orantl olduunu ifade etmektedir, n genellikle 1 ile 10 arasnda deien bir saydr, Freundlieh bants genellikle logartmik haliyle kullanlr. 1 log(x) = log K + log C n kinci bant, Langmuir bants olarak bilinmekte ve temel prensiplerden kaynaklanmaktadr. Ancak yaplan varsaymlar; izocnerjitik yzey, yatay ynde molekler etkileimin yok saylmas ve tek tabaka halinde kaplanma, olay o kadar basite indirgenmektedir ki, model bant baz durumlarda gerek bir durumu temsil edememektedir, Gene dc? olaylarn aklanmas ve tartlabilmesi asndan bantnn katks byktr,
16

Langniuir bants, K XK C 1+KC eklinde ifade edilmektedir. Bantda snr koullar, C konsantrasyonunun ok byk ve ok kk olmas halleridir. C ok bykse, KC birden byk olacandan, bant X = XJc indirgenir, Konsantrasyonun ok bymesi durumunda Xw, monomolekllcr adsorpsiyonu snrlanmaktadr. Bu nedenle X adsorbanm zgl kapasitesi olarak isimlendirilebilir, Baz durumlarda fenol ya da iyodr gibi zellikleri bilinen adsorbatlar kullanlarak X lm yardmyla karbonun zgl yzeyinin hesaplanmas yoluna gidilmektedir, C, KC arpmn l'den ok farklandracak kadar kkse, Langmuir bants

X=

ekline dnmektedir. Aktif Karbon Adsorpsiyonu ile Gderlebilen Maddeler Aktif karbon adsorpsiyonda kullanlan yzey alannn byk bir ksm, aktivasyon srasnda outurulaln karbon partikllerinin gzenekierindedir. rnein^ atk su artmnda kullanlmak zere retilen aktif karbonlarn yzey alam 1000 nr/g, ortalama partikl ap 1.6 mm ve younluu 1.4 g/cm3 kadardr. Kresel partikller varsaymyla, granule aktif karbon iin toplam yzey alannn yalnzca %0.0003 nn karbon partiklnn yzeyinin alan olduu ortaya kmaktadr. Toz aktif karbon iinse, toplam yzey alannn % 0.14 partikln yzeyinde bulunmaktadr, Atk sular ile yaplan adsorpsiyon almalar, hu ilemin klorlu hidrokarbonlar, organik fosfor ve karbamat bileikleri gibi pestisitler zerine de etkin olduunu ortaya koymutur. Genellikle sudaki organik kirleticilerin adsorplanmasmda, giderme verimi pH dak azalma ile artmtr. Aktif karbon adsorpsiyonu ile giderilebilen dier maddeler; fenil eter, ortonitroklorobenzen, naftalin, stren, fenoller, DDT, aldrin5 alkil benzen sulfonat, alifatik ve aromatik hidrokarbonlarn pek ok tr ve toksafendir. Aktif karbon yntemi ile baz anorganik maddelerin de sudan uzaklatrlmas mmkn olabilmektedir. rnein, klorun karbon yzeyinde C + 2C12 + 2H2O CO2 + 4HC1 reaksiyonu verildii sanlmaktadr. Adsorpsiyon, endstri atk su artm iin ok uygun grnmektedir. Ayrmayan ve dier artma yntemleriyle giderilemeyen organik maddelerin giderilmesi, kaplama endstrisi atk sularndan metal giderme gibi ilemler iin adsorpsiyon, nemli bir potansiyel nitelindedir.
17.

Damlatmal filtre k suyu ile yaplan bir pilot almada, granul aktif karbonun, gm, kadmiyum, krom ve selenyum asndan ok iyi giderme salad gzlenmitir. almann sonulan Tablo 3jte zetlenmitir: Tablo 3, Aktif karbon le ar metal giderimi* iz metal Ag Cd Cr Se (Ag+) (Cd t 2 ) (Cr2CT2) (SeO," 3 ) Giderme Yzdesi 85.5 92.3 94.I 33-7

Damlatmal filtre k suyunda bu metallerin konsantrasyonlar 13-55 /^g/1 aralndadr, Japonya'da anorganik iyonlarla yaplan br almada, zerinde allan 50 anorganik iyondan, anyonik alanlarn kmr tarafndan kolaylkla adsorbe edildii gzlenmitir, ekil 4 'te aktif karbon zerine fenoln adsorpsiyonu grlmektedir,

ekil 4. Aktif karbon zerine fenoln adsorpsiyonu,

18

3.5. Kimyasal Oksidasyon Kimyasal Oksidasyonun Kullanld Yerler Kimyasal oksidasyon, bileiin ykscltgcnmc basamann artmlma ilemidir* Basit anorganik ykscltgenme indirgenme (redoks) rcaksiyonlannda, baz maddeler elektron vererek ykscltgcnmektc, dierleri ise * elektron alarak indirgenmektedir. Organik maddelerin ykscltgenme indirgenme reaksiyonlar daha karmak olup oksijen ilavesi ve hidrojen uzaklatnmas gibi olaylar gereklemektedir. Su ve atksu artmnda kimyasal oksidasyon, istenmeyen kimyasal maddelerin zararsz hale dntrlmesi amacyla kullanlmaktadr. Kimyasal oksidasyon ile antlabilen maddeler ve uygulanan ykseltgen maddeler Tablo 4!tc grlmektedir, Kimyasal oksidasyonda kullanlan kimyasal maddeler klor ve klor ieren dier bileikler, ozon, hidrojen peroksit ve potasyum permanganattr. Su ve atksu artmnnda uygun oksitleyici maddenin (oksidant) seimi, kullanm amac, artma verimi, maliyeti, tama ve saklama kolayl ve dier artma ilemleri ile uyumu gibi faktrler dikkate alnarak yaplr, Kimyasal oksitlemede en ok kullanlan maddeler Cl2 ve O3 olduu iin, bu metinde bu iki oksidantn oksitleme mekanizmas durulmutur. a) Nitrit oksitlenmesi NO 2 > HOC NO?"+ H+ + Cr reaksiyonu ile olur. Rcaksij^i alkali ortamda (pH >9) yavatr, ancak atk sularda genellikle karlalan pH deerlerinde hzldr. Reaksiyonun mekanizmas, HOC den bir oksijen atomunun / ye transferidir. b) Slfr oksitlenmesi Slfrn oksitlenmesinde, kkrdn deiik oksidasyon basamaklarnda bulunabilmesi nedeniyle, birden fazla reaksiyon vardr. BOCI + H S ^ s + H2O + cr 4H0C1 + HS" - SO4 + 5H+ + 4CT lk reaksiyon, hzl ve tam olmasna karn, ikinci reaksiyon, ar klor varlnda gerekleebilmektedir.

19

Tablo 4 : Atksu artmnda kimyasal oksidasyon kullanld yerler

Uygulama Korozyon kontrol Kimyasal Madde C 2 ,H 2 0 2 Grler Atk sularn iletiminde kanallarda H 2 S f in paralanmas iin kullanlr. Kanallarn eperlerinde fungi ve dier bakterilerin bymesine engel olmak amacyla uygulanr. zellikle pompa istasyonlarnda gerekir

Fungi kontrol

e 2 ,H 2 o 2

Koku kontrol

Cl2fH202t03 c2

Ya giderme BOI giderme FeSO 4 Filtrede havuzlanma kontrol Filtrede sinek kontrol amur yzmesi kontrol Amonyak oksidasyonu

c 2 t o 3 c 2 c 2 c 2
Cl2fH202

Organik madde oksidasyonu Demir slfat ya da demir klorr oluturma

Sineklerin olduu mevsimde kullanlr Geici olarak amur yzmesi halinde kullanlr Amonyan azot gazna dntrlmesi iin* Ayrmayan organik maddelerin ayrabilir hale dntrlmesi Tasfiye tesisi k sularna uygulanr.

c 2 3
Cl2fH202f03

Ayriamayan organik maddelerin oksidasyonu Bakteri giderme

Klor, daha ok endstri atklarnda bulunan slfrlerin oksitlenmesinde kullanldnda: HSO3-+ HOC SO 4 S + 2H+ + Cl"

reaksiyonu gerekleir, Baz durumlarda slfit de fazla klorun giderilmesi iin (dekloridasyon) kullanlmaktadr, c) Amonyak oksitlenmesi znm klorr amonyak ile ardk yer deitirme tipinde reaksiyon vermektedir.
20

HOC! + NH, HOC1 + NH2C HOC! + NHC2

NH,C1 + H, NHCK + HUO NC1? + H2

d) Siyanr oksitlenmesi Siyanr bileiklerinin, alkali ortamda klorlanmas ile siyanr zararsz hale dntrlmektedir. Reaksiyonun birinci kademesinde siyonojen klorr oluur: NaCN + Cl2 _ CNC1 + NaCl Bir birim siyanr iin 2.73 birim klor gereklidir, Oluan siyonojen klorr uucu ve kokulu bir maddedir, Kostik varlnda sodyum siyanat oluur: CNC1 + 2 NaOH NaCNO * 2H2O + NaCl Reaksiyon hz pH a baml ve pH in 3 den kk olduu durumlarda yavatr. pH 8.5 in stnde reaksiyon 30 dakika iinde tamamlanr. Reaksiyon scakla bamldr ve klor fazlas kullanmak suretiyle hz arttrlr. Gerekli kostik miktar, brim Cl2 bana 1.13 birim kostktir, Organik bileikler, ykseltgenebilir metaller ve kompleksleri bu reaksiyona giriim yapar. Ferro ve ferri siyanat yava bir hzla oksitlenmektedir, Bureaksiyonda oluan siyanatn tokasitesi, siyanrn tokasitesinin binde biri kadardr. Ayrca siyanat, akarsu ve gllerde asidik koullarda amonyak ve karbondioksite dnnceye kadar reaksiyon vermektedir, Siyanatn klor ilavesiyle karbondioksit ve azota dnmesi 2 NaCNO + 4NaOH + 3 Cl2 2CO2 + 6NaCl + N2 + 2H2O reaksiyonu gereince olur. Reaksiyonda her birim CN"iin5 4.09 birim Cl2 ve 3,08 birim NaOH gerekli olmaktadr. Reaksiyon 6,5=6.8 arasnda en hzl olmasna karn, genellikle pH 8.5 kullanlmaktadr. Bunun nedeni azot triklorr oluumunu engellemek ve son iki reaksiyonun tek bir artma nitesinde tamamlanmasn temin etmek iindir. pH 8,4 de reaksiyon 10 dakikada, pH 9.6 da ise 40 dakikada tamamlanmaktadr. Klor bileiklerinin organik madde ile reaksiyonu genellikle yava olmaktadr. Alkolik ve aldehitik grup reaksiyonlar, RCH2 + 2HOC1 RCO2 + 3H+ + 2C1" + H2O RCHO + HOC - - RCO^ + 2H + i+

leklinde oksidasyon reaksiyonlar olup, fenol ile olan reaksiyonlar yer deitirme ve oksidasyon rcaksiyonlan |eklindedir. C6H5OH + 2HOC1 C6H3C12OH + 2H2O C6H5OH + 8HOC1 ~ C2H2(CO2)2 + 1OH+ + 8C1" + H2O + 2CO2
21

Organik maddelerin oksitlenmesi, genellikle klorlu hidrokarbon oluumuna yol amaktadr.

Ozon ile ksdasyon Ozon, normal scaklk ve basnta gaz halindedir, Oksijehle olduu gibi, ozonun znrl; scakla, ozonun gaz fazmdaki basmana ve pH'a baldr. Ozon kararszdr, ve kendi kendine ayrmas scaklk ve pH ile artar, Bozunma olay; hidroksit iyonlar, ozonun radikal ayrma rnleri, organik madde ayrma rnleri, alkaliler, gei elementleri, metal oksitleri ve karbon gibi maddeler tarafndan katalizlenir. Pratik olarak yalnzca ozon, doygun hidrokarbonlar ve halojenrl alifatik bileiklerin tam ayrmasn salamamaktadr, Ancak, son yllarda gerekletirilen almalar, ozonun, ilave bir enerji kayna kullanmak suretiyle (ulraviyole gibi) ayramayan maddeleri de ayntrabildiini gstermitir. Organiklerin oksidasyonunda ozonun etki mekanizmas aada sraland gibi olmaktadr, 1, Alkollerin nce aldehitlere ve daha sonra organik aasitlere oksitlenmesi: O, RCHpH ^ = ^ RCHO O3 _ RCOOH

2, Oksijen atomlarnn aromatik halkaya girmesi 3, Karbon ift balarnn krlmas Ozon, ozanator ad verilen bir odada kuru hava ya da oksijene yksek voltajl elektrik tatbik edilerek elde edilir. Teorik olarak, kilowat saat elektrik enerjisi basn 1058 g ozon elde edilebilir. Ancak pratik uygulamalarda 150 g/kwh mertebesinde bir elde mmkn olabilmektedir. Ozon, atom oksijenin birlemesiyle meydana gelmitir. Ozonda iki atom oksijen bir molekl oluturmaya alrken, nc atom, bu iki atomdan ayrlarak, okside olabilen bileiklerle birleir. Ozonun oksitant olarak stnl, okside ettii ortama oksijen vermesi, zararl hibir madde vermemesidir. Ozon kararsz bir bileik olduu iin depo edilmesi ve nakli ok zordur, Bu nedenle uygulanaca yerde retilmesi gereklidir. Ozon, renk giderme ve ayrmayan maddelerin uzaklatrlmas iin kullanlmaktadr, ekil 6'da boya ieren bir atk suyun ikincil artmadan ktktan sonra ozonlanmas durumunda elde edilen grafik grlmektedir,, Szlm k suyunun TOK (toplam organik karbon) deerinde azalma olmasna karn znm BOI deeri 10 m g/l den 40 m g/l yi artmtr. Bunun nedeni, uzun zincirli biyolowik domk ayrmaz organiklerin ayrabilir bileiklere dnmesidir: Dier endstrilerin atk sular le yaplan almalarda da benzer sonular elde edilmitir. TOK, organik karbon, CO2'ye oksitlenmeden azalmamasna kar, KI herhangi bir oksidasyon ilemiyle azalmaktadr,. Doymam alifatik ve aromatik bileiklerin ozonlanmas durumunda, bu bileikler su ve oksijenle reaksiyona girerek, asitler^ ketonlar ve alkolleri oluturmaktadr, pH'n 9 dan byk olduu durumlarda, Fe, Mn ve Cu gibi redoks tuzlarnn varl toksik hidroksiaromatik (fenolik) bileiklerin oluumuna yol aabilmektedir.
2?

ekil 5 : Boyal atksularda ozon ile renk giderme

23

Ozonla organik madde gidermenin verimi ultrovjyolc varlnda daha yksek olmaktadr. Ultroviyolcnin, ozon molekllerini ve suhstrat aktive ettii sanlmaktadr, Ozonuv?pcstisitlcrin CO2 ve H2O ya kadar paralanmas iin de etkin bulunmutur. ou nemli kirletici iin, KOI deerinde birinci derece kinetiine uygun bir indirgenme olmaktadr. ekil 6fda, havalandrmal lagn k suyunun ozonlanmas sonucunda elde edilen zamansal KOI giderme grafii grlmektedir.

ekil 6 : Havalandrmal lagn k suyunda ozonlama ile KOI giderme Fenol de? ozon ile 22 ara rn vererek C2 ve H2O ya oksitlenmektedir. Reaksiyon, fenole gr birinci dereceden olup pH 8-11 aralnda optimum vermektedir. Ozon tketimi, oksitlenen fenol mol bana 4-6mol ozon kadardr, Amonyak da, ozonla oksitlenerek nitrata dnlmektedir. NH3 halindeki amonyak yzdesi, pH in fonksiyonu olduundan, reaksiyon alkali koullarda gereklemektedir, NH3 + 4 0 , NO,"* 40, + H,O + H
+

24

Optimum pH aral 9-1 Odur. pH'm 9 dan kk olmas durumunda, amonyak, NH4 durumuna gemekte ve oksidasyon hz ok dmektedir. pH!m 9 dan byk olmas halinde, ozon ayrmas, ciksidasyondan daha hzl olmaktadr. Karbonat ve baka organik maddelerin varl ise paralel reaksiyonlarla ozon tketilmesine yol amaktadr.

Dier Oksidantlar ile Oksidasyon Miktar asndan daha kstl olmakla beraber, potasyum permanganat ve hidrojen peroksit de su ve atk su artmnda kullanlabilmektedir, Permanganat, fenol giderme, H2S ve radyoaktif kirleticileri giderme gibi durumlarda endstri atklarnn artlmasnda uygulanmaktadr. Su ve atk su artmnda kullanm alan bulan dier oksidantlar, brom, iyot ve FeO4 dr. 3,6. Kimyasal amur Artm! leri atk su artmnda kimyasal amur, temel olarak askda kat madde ve fosfor giderme srasnda olumaktadr. Azot giderme proseslerinde fazla amur retilmemektedir. Yaygn olarak kullanlan kiyasal maddeler kire (kalsiyum hidroksit), alum, demir tuzlan ve polimerlerdir. Kimyasal koaglasyon sonucu oluan amurun zellikleri, kullanlan koaglantm cinsine uygulanma noktasna ve atk suyun zelliklerine gre deiir. Hemckadar kimyasal amurlardan baz maddelerin geri kazanlmas mmknse de, gene de her drumda uzaklatnlmas gereken bir miktar kimyasal amur, baz durumlarda kimyasal + biyolojik amur bulunmaktadr. amurun ierisinde arazye verilmesine engel olabilecek nitelikte maddeler yoksa, sv amur iin en uygun yol, araziye pskrtmektedir, Genellikle amur uzaklatrlmadan nce bir ilem daha uygulanr, Alum amurlar anaerobik rtclerdee rtlmektedir, Bu amurlarn biyolojik rme zerine herhangi bir zararl etkisi yoktur. Alum ieren biylojik amurlarn artlmasnda, kurutma ve su giderme ilemlerinde bir miktar kolaylama gzlenmektedir. ncl artmada, alum ve demir koaglantlan, genellikle suyu ayrlmas g jelatinsi bir amur oluturmaktadr Kire ile koaglasyonda ise ounlukla, kolayca su brakan bir amur olumaktadr. Kimyasal amurda, organiklerin varl ve tr, su brakma yeteneini byk lde etkilemektedir. Genellikle, birincil ve ikincil artmadan kan amurlarn artlmasnda kullanlan yntemler, kimyasal ya da kimyasal biyolojik amurlar iin de geerlidir. Kurutma yataklar, lagn, santrifj, vakum filtre, pres filtre, ya da yatay bant filtre kullanmak suretiyle kimyasal amurlarn suyu giderilmektedir, Suyu giderilmi kek, araziye yayma ya da arazi doldurma suretiyle uzaklatnlabilecei gibi, yaklmas da mmkndr, Yakma sonucu oluan kl, beton bloklar ya da biriket yapmnda kullanlabilmekte veyahut da arazi koullandrmada kullanmak suretiyle deerlendirilmektedir. amur miktarlarnn laboratuvar koullarnda belirlenmesi ok g ve yaklak olmaktadr. Kimyasal bantlar kullanlarak ya da jar testi yardmyla baz tahminler yapmak mmkndr. Bu hesaplarda gerekli temel eitlikler aada verilmitir.
25

3P 4 ' + 5Ca++ + OW Mg++ + 2OH~ Ca+> + CO3= CaCO3 -.

Ca5 OH(PO4), Mg(OH)2 CaCO3

980 QC CaO + CO2 (yakma) Ca (OH)2 AIPO4 Al (OH),

CaO + H2O ' AP 3 + PO 4 = AP 3 + 3OH" 2A1(OH)3 Fe+ + PO 4 " Fe+3 + 3OH" 760 C 2Fe(OH)3 760 C Alp,

3H2O

(yakma)

FePO4 * Fc(OH)3 Fe2O3 + 3H2O (yakma)

(I koaglant)gireft = (Z koaglant)^ 3.7. Membran prosesleri Memran prosesleri endstriyel atksu artmnda sklkla kullanilmamalanna ramenf bu konuda aratrmalar devam etmektedir. Literatrde demineralizasyon |lcmlerinin kaplama atksulan, petrokimya endstrisi, fotoraf atklar, soutma suan? gda sanayi atklar ve kat endstrisi atklarna uygulamalar konusunda ok sayda rnek mevcuttur, Membran proseslerini ulrafiltrasyonj elektrodiyaliz ve ters ozmoz olarak gruplandrmak mmkndr, Ultrafltrasyn Elektrodiyaliz ve ters ozmoz yntemlerinin uygulanmasnda karlalan glklerden bir tanesi giri suyunun n artmdr, Memranlann tkanmamas iin askda kat madde ve kolloidal organik maddenin mmkn olduu kadar uzaklatnmas gerekir. Bu amala kullanlan tekniklerden br tanesi ultrafiltrasyondur. Membran nitelerine giren suyun kalitesinin iyiletirilmesi ve bulankln azaltlmas kullanlan membranarn mrn uzatmaktadr. Ultrafiltrasyonda kullanlan mcmbranlar ters ozmozda kullanlanlara benzemektedir, ancak bunlar daha gzenekli ve geen suyun aks daha yksektir. Tipik deerler 2 atmosfer basnta ozmotik membranarn 10 katdr,

Ultrafiltrasyonda basit organik molekller tutulmaz, uygulanan basn nedeniyle geer. Arl birka onbin mertebesinde olan byk kolloidal maddeler tutulur ve su daha sonraki tuz giderme ilemlerine hazr hale gelir, zellikle hmik asitler, byk molekller ve bakteriler sudan uzaklatrlr (Morris, 1982). Elektrodsyalz Elcktrodiyaliz tuz giderme prosesleri arasnda en ok test edilenidir, Yntemin temeli, katyon deitirici zellikteki memranm katyonlar geirmesi ve anyonlar tutmas, bir sonraki memhanm ise anyonlar geirmesi ve katyonlar tutmas prensibine dayanmaktadr, Bu geirmeme olaynn nedeni katyon deitirici membranm yksek bir negatif yk younluuna sahip olmas ve zeltideki anyonlar itmesidir. Benzer ekilde anyon deitirici membran da katyonlar itmektedir. Bir elektrokimyasal hcre hazrlanr ve katot ana zeltiden br katyon deitirici membran ile ayrlr, anot da ana zeltiden bir anyon deitirici membran ile ayrlrsa elektrotlar arasnda doru akm verildiinde katyonlar ana blmeden katoda doru, anyonlar da ana blmeden anoda doru harekete geeceklerdir. Ancak anyonlarn katot blmesinden ana blmeye hareketi katyon deitirici membran tarafndan, katyonlarn anot blmesinden ana blmeye hareketi anyon deitirici membran tarafndan engellenecektir. Bylece ana blme geen elektrik miktar ile orantl olarak tuzdan arnm olacaktr. Benzer ekilde katot ile ana zelti birbirinden anyon deitirici membran ayrlyor ve anot ile ana zelti birbirinden katyon deitirici membran ile aynhyorsa bu dudurmda doru akm uygulanmas, katyonlarn ana blmeden anot blmesine gemesine ve anyonlarn katot blmesinden ana blmeye gemesine neden olur, Bylece tuzluluk bu blmede geen elektrik miktar ile orantl olarak artar. Pratikte memran elktrodiyaliz nitesi ok sayda katyon deitirici membran ile anyon deitirici membranm arka arkaya yerletirilmesiyle oluturulur. Bunlar 0,5 mm ila 1 mm arasnda bir mesafe ile yerletirilir. Bu dnml olarak yerletirilen serinin bir ucunda anot blmesi dier ucunda ise katot blmesi yer alr. Dzenleme ekil 7!de grlmektedir. Tipik bir nitede her birinin ebad 45 cm x 100 cm olan 275 merabran ifti bulunmaktadr, nitenin ykseklii yaklak 2 metre kadardr, Uygun bir doru akm verildiinde her iki blmeden biri tuz giderme blmesi dieri ise konsantrasyon (younlatrma) blmesi olmaktadr, Membranlann tkanmamas ve bozulmamas iin giri suyunun bulanklnn dk olmas (<1 bulanklk birimi) gerekmektedir. Rengin de dk olmas stenirse de bunun o kadar byk bir sorun olmad gzlenmitir, Kato blmesinde H+ iyonu hidrojen gazna dntrlr. Bu nedenle katot blmesini aknm kuvvetli asit iermesi gerekir, Anotta oksijen ve klor retildiinden anot zeltisi asidik olur. Dolaysyla korozyon olmamas iin bu blmeden akm olmaldr. Genellikle tek bir nitede tuzluluun % 30-40 kadar giderilmekte ve daha fazla tuz giderme gerekli olduunda iki ya da daha fazla nite seri olarak altrlmaktadr. Bunun nedeni clektrodiyaliz prosesinde bitiik blmelerde tuz konsantrasyonlar arasndaki farkn byklne bal olarak verimin hzla dmesidir, kinci olarak tuz konsantrasyonunun azald blmelerde elektriksel iletimin azalmasdr. Ayrca blmelerde konsantrasyon gradyannn olumamas iin akm kofullarnn yksek trblansl olmas gerekmektedir.

Mcmhraii clcktrodiyaliz nitelerini iletiminde karlalan sorunlar: 1. Giri suyunun bulankl 2. CaCO3 ya da CaS04 kelmesi 3. Tuzlu atksuyun boaltlmas

C= Younlatrma blmesi D- Demincralizasyon blmesi E-Elektrot blmesi ekil 7 : Elekfrodyalz ntesL 28

Giri suyunun bulanklnn 1 TU'dan byk olmas durumunda membranlar erkenden ypranmaktadr, Katotta yeteri kadar asidik koullar salanamazsa CaC3 kelmesi ortaya kmaktadr. Ayrca btn younlatrma blmelerinde CaC03 ya da CaSO4 kelmesi sorunu mevcuttur. Tuzlu atksuyun tuz konsantrasyonu giri suyu tuzluluunun 5-10 kat miktar olarak ise giri suyunun yaklak % - 20 kadardr. Genellikle uygulanan yntem atk tuzlu suyun buharlatnlmasdr, nihai uzaklatrma yeri denizdir . Ters Ozmoz Bir zelti saf zgenden yangeirgen bir memhfan ile ayrldnda, zgen zelti tarafna doru gei yapar. Bu olaya ozoz denilmektedir. zgcnin zelti blmesine geii yeterli basncn uygulanmasyla durdurulabilmektedir, zgen akmn durdurabilmek iin gerekli basnca ozmotik basn denilmektedir, Ozmotik basn iyon ve molekllerin molar konsantrasyonu ile yaklak olarak orantldr, 20 C oda scaklnda bir molar konsantrasyona sahip tuz molekllerinin oluturduu ozmotik basn 24 atmosferdir. Deniz suyunun ozmotik basnc da bu deere yakn, yaklak 22 atmosferdir. Deniz suyu NaCl'ye gre 03 molarfdr$ ancak sodyumun ve klorrn molar konsantrasyonlar ayr ayr 0,5 molar olduundan znen partikllerinin toplam 1 molar olmaktadr. 2000 m g/l znm tuz ieren bir suyun ozmotik basnc 1-1*5 atmosferdir. zeltiye ozmotik basntan daha yksek bir basn uygulandnda zgen zelti tarafndan saf zgen tarafna geer. Bylece zelti daha konsantre hale gelirken zgenin hacmi artar. B olaya ters ozmoz denilmektedir, I960 ylnda Loeb ve Sourirajan'm su molekllerini geiren ancak znm iyonlara kar permeabilitesi ok kk olan ilk selloz asetit membran gelitirmelerinden bu yana membranlar > konusunda byk gelimeler olmutur, Permabilit ve seicilikleri gelitirilmi, dz ve sarmal trleri yaplmtr, Bir ters zmoz membranndan su gei hz aadaki bant ile ifade edilebilir, F^= A a ( P -n) - Fx a F; su debisi, a, membramn yzey alan, ar, ozmotik basn, P,-uygulanan basntr. Oran katsays A'nm deeri, 1 ila 5 ml/cm2/atm/gn arasnda deimektedir. Ters ozmoz nitesinin iletimi nispeten basittir. Giri suyu membranlan ieren niteye beslenmekte ve k suyu toplanmaktadr, atksu ise ayrca toplanmaktadr. ekil 2'de ters ozmoz dzenekleri grlmektedir. Halen kullanlan membranlarda tuzluluun yamsra organik zgenler (yeteri kadar .polarsa), gliserol, ekerler, pestisitler ve hmik asitler de tutulmaktadr. ekil 8 'de ters ozmoz nitesinin eitli dzenekleri grlmektedir,

2S

4. KRLETLM YRELERDEN TEHLKEL VE ZARARL MADDELERN UZAKLATIRILMASI Tehlikeli atklarn % 90! gelimi lkelere aittir, 1984 yl rakamlarna gre yaklak 375 milyon ton olan zararl atklarn ancak 5 milyon tonu gelimekte olan lkelere aitti;. Bu nedenle tehlikeli atklarn uzaklatrma yntemi, byk lde bu lkeler tarafndan gelitirilip uygulanmaktadr. Ancak bu yntemler pek ucuz olmadklarndan zaman zaman tehlikeli ve zararl atklarn dier lkelere gnderildii ya da atld durumlar ortaya kmtr. Aada tehlikeli ve zararl maddelerin uzaklatrlmasnda kullanlan baz yntemler verilmitir: Toprak ykama: Bu sistem daha ok yal atklara uygulanmaktadr, Yntemin uygulama alam bulduu toprakta ve yeraltsuyunda bulunan balca kirletici gruplar unlardr: -Mineral ya -Halojenli hidrokarbonlar -PAH -PCB -Aromatik hidrokarbonlar ve fenoller lemler topran karlmas, toprak ykama ve oluan sularn artlmas eklinde uygulanmaktadr. Kristalizasyon: Dondurmak suretiyle kristalizasyon, giderilmesi gereken maddeleri kristalletirilerek zeltilerden ayrma prosesidir. Bu proses^ eitli organik kimyasallarn artlmasnda uygulad gibi, zellikle tehlikeli atklarn artm iin kullanlmaktadr. Elektrokimyasal teknikler: Ar metal ve dier baz kirleticilerin uzaklatrlmasnda kullanlan bir dier yntem eletrokimyasal yntemdir. Yntemde elektrotlar eitli ekillerde uygulanabilmektedir, a) Elektro-ozmoz:Kirletici ieren topran neminin veya yeralt suyunun anottan katoda hareketi b) Elektro-forcz: Kirletici partikllerinin toprak nemi veya ycraltsuyu iinde hareketi c) Elektroliz: yonlarn veya iyon komplekslerinin toprak nemi veya ycraltsuyu iinde hareketi, * Vakum (Ekstraksiyon) Teknolojisi: Vakum ekstaksiyonu; buharlaabilen organik bileikler, sv fazndaki hidrokarbonlar veya yan buharlaabilir bileikler iin uygulanmakta olup, kirletilmi toprak ve yeraltsuyundan gidermede etkili br yntemdir. Oksidasyon: Bu teknik, UV , 03 ve H202 gibi bir oksidant ile, okside olabilecek nitelikle kirleticilerin ile bir tankta br araya getirilerek ykseltgenmesi eklinde uygulanr. Biyolojik ayrtrma: Tehlikeli ve zararl maddelerin bir ksm (siyanr gibi) ayrabilir karakterde olduundan uygun mikroorganizma as yaplmak suretiyle ayrtrmada ok baarl sonular elde edilmektedir. Son yllarda zellikle petrol ayrtran mikroorganizmalar konusunda baarl almalar yaplmtr. Katlatrma (Soldfkasyon): Ksmen tehlikeli ve toksik olarak nitelendirilen endstriyel artklarn katlatrlarak kalplar haline getirilmesi ilemi olan katlatrma (solidifikasyon/stabilizasyon) gelimekte olan bir teknolojidir. Bu prosesler, atklara yrede (n31

situ) uygulanabilir ya da atn yen deitirilebilir. Zararl maddenin katlatnlmasnda imento ve kirecin yansra eitli katk maddeleri de kullanlabilmektedir. Yakma: Tehlikeli ve zararl madde yand zaman zararsz bileiklere dnyorsa ya da yakma ilemi sonucunda oluan gazlar o lkede geerli hava kirlilii standartlarm amyorsa, yakarak uzaklatrma yntemi uygulanabilmektedir. Yakma, baz durumlarda zaten yakma ilemini uygulayan imento fabrikalarnda gerekletirilmektedir. Tablo 5'te tehlikeli ve zararl atklarn nihai uzaklatrlmasnda kullanlan eitli uygulama rneklen grlmektedir Tablo 5* Tehlikeli atklarn uzaklatrlmasnda uygulanan yntemlerin artma tiplerine gre siniflandinlnias!
Artm Tipi - Aerobik/anaerobik ayrtrma Kirleticiler - Klorlu solventler - Aromatik hidrokarbonlar* katranlar, - Normal benzin ve dizel ya - Benzen

- Hzlandrlm biyolojik ayrtrma - Yeraltsuyunun biyolojik artm * Yeraltisuyunu pompalama ve artma - Adsorpsiyon - Dnen frnda yakma

- Sv atk ve ya atklar - inko, kadmiyum - Aromatik hidrokarbonlar, katran * reine, klorlanm hidrokarbonlar - Asit, katran ar metaller, pestisitier, petrol, PCB - Atk yalar, hidrolik svlar, TCE.

- Katlatrma (Solidifikasyon)

- Radyo frekanslar ile buharlatrma

5. SONULAR VE NERLER Endstriyel aksu artm konusunda son yllarda lkemizde ok byk aamalar kaydedilmitir, Btn bu gelimelere ramen endstriyel atksu kirlilii kontrolnn olmas gereken seviyede olduunu sylemek mmkn deildir. Sanayinin atksu dearj standartlarnn salayamamas durumunda ileri atksu artmn uygulamas gerekmektedir, Ancak henz klasik artmann ok verimli olarak altrlamad yerlerde ileri atksu artm bir lks gibi grlebilir, Ancak Belediyelerde evre bilincinin gelimesinin bir sonucu olarak giderek daha ok sayda belediye snrlar ierisindeki sanayiciden atksu standardn salamasn] talep etmektedir,
32

Endstriler, zellikle ilem gerei ok miktarda su tketen "ya endstriler", su kaynana yakn yreleri tercih etmekte ulam kolayl ve ticari nedenlerle de byk kentlerin yaknnda gelimektedir. Tketilen suyun hemen tamamnn (rne geen ve buharlaan ksm hari) bir sre sonra atk su olarak doaya tekrar dnecei dnldnde, byk kentlerdeki youn kirlenmenin nedeni kolaylkla anlalr. Gerekte, gerek endstri iin yer seiminde, gerekse herhangi bir proje uygulamaya konulmadan nce, evresel etki deerlendirmesi (ED) yaplmas gerekir. Bylece gnmze kadar geerliliini koruyan teknik ve ekonomik faktrlerin yannda, evresel deerler de dikkate alnm olacaktr. evresel etki deerlendirmesi tabi kaynaklarn ve insan gcnn optimum kullanmm amalayan bir mekanizma olup pek ok bileeni ve alt bileeni iermektedir.

6. YARARLANILAN KAYNAKLAR Arccivala, S, (1978): evre Mhendislii Ekolojisi, T naat Fakltesi ders notlar, T n.Fak. stanbul Culp, K., Wesner, C. M., Culp,G. (1978) Handbook of Advanced Wastewater Treatment, Van Nostrand Reinhold Environmental Engineering Series, USA. Kkgl, E. (1985) : Endstriyel Siyanr Kirlilii ve Kimyasal Oksidasyon ile Artm, DE Fen Bilimleri Yksek Lisans Tezi, zmir, Morris, J.C. (1982): Modern Chemical Methods, International Institute for Hydraulics and Environmental Engineering, Delft. Turkman, A, (1985): Tekstil Endstrisinde Atksularnn Artlmasnda leri Artma Yntemleri, Sinai Eitim ve Gelitirme Merkezi Genel Mdrl Yayn, Ankara. Turkman, A, (1993): evremiz ve Biz, Dokuz Eyll niversitesi evre Aratrma ve Uygulama Merkezi ve Ege Kltr Vakf ortak yayn, zmir, engl, F.(1991): Endstriyel Atksularm zellikleri ve Artlmas, DE Mhendislik Mimarlk Fakltesi Basm nitesi Izmir,

33