http://genclikcephesi.blogspot.

com

yaz kurulu yeleri

Prof. Dr. Erturul Acun Erol Bi lb i li k smail Blkba Doan Duyar nal Erdoan M. Bedri Gltekin Ender Helvacolu Haluk Hepkon Turhan li Ali Kalan lknur Kalan aatay Keskinok Arslan Kl Prof. Dr. Semih Koray Arda Odaba Sezen z Serhat zyar Dou Perinek Fuat Pnarda Zeki Sarhan Dilek Uuz Mehmet Ulusoy Sadk Usta Hasan Yaln Dr. Veysel Yldz Mustafa Zlkadirolu

yazarlar
Prof. Dr. Erturul Acun Prof. Dr. Feroz Ahmad Adnan Akfrat Erdoan Alkan Prof. Dr. Sina Aksin Prof. Dr. M. Can Akyolcu Prof. Dr. Samir Amin Prof. Dr. Ergin Arolu Sedat Aybar Prof. Dr. Ali Nahit Babaolu Rafet Ball Ersen Bayhan Erol Bilbilik Nejat Birdoan zcan Bze Yaln Byiikdal Ahmet Cabbar Noam Chomsky Ramsey Clark Prof. Dr. Michel Chossudovsky Do. Dr. Ycel alar Sevdi elik Hikmet iek Prof. Dr. smail Duman Prof. Dr. Cihan Dura smail Durna Oktay Ekinci Yusuf Sava Emek Prof. Dr. Ercan En nal Erdoan Prof. Dr. Hikmet Gkalp D. Dr. rfan Gkay M. Bedri Gltekin Kaan Gner Do. Dr. Emin Grses Prof. Dr. Tahir Hatipolu Ender Helvacolu Prof. Dr. Alparslan Ikl Ferit lsever Arslan Baer Kafaolu Trkscn Baer Kafaolu Suphi Karaman Do. Dr. Zafer Kars Mehmet Kaygsz Prof. Dr. Nejat Kaymaz Do. Dr. aatay Keskinok Arslan Kl Prof. Dr. Semih Koray Osman Bilge Kuruca Prof. Dr. Yaln Kk Prof. Dr. Erol Manisal Arda Odaba Prof. Dr. Eren Omay Prof. Dr. Leziz Onaran Sezen z Serhat zyar Michael Parenti Dou Perinek Fuat Pnarda Zeki Sarhan kran Soner Yunus Soner Prof. Dr. Erdoan Soral Prof. Dr. Cahit Tala Levent Ta Prof. Dr. Cahit Tanyol Prof. Dr. Taner Timur Mehmet Ulusoy Hasan Yaln Prof. Dr. Tolga Yarman Prof. Dr. Gnl Yenersoy Abdullah Ylmaz Dr. Krat Yldz Dr. Veysel Y ld z Mustafa Zlkadirolu

http://genclikcephesi.blogspot.com

iindekiler
BU SAYIDA 2 Mustafa Suphi'nin Stalin'e Raporu ve Mustafa Kemal Paa'nn TKP ile grmesi 3 DOU PERNEK / M. Suphi'nin Stalin'e Raporu ve M. Kemal-S. Sami grmesi zerine bir ka not 17 MEHMET ULUSOY / Kreselcilik milliyetilie, yurtseverlik enternasyonalizme gtrr 23 YALIN KK / Nova Tanzimat 39 Yrd. Do. Dr. MER TURAN / Avrasya corafyasnda misyonerlik faaliyetleri 64

TEMMUZ 2000 Say 126 Ayda bir kar ULUSLARARAS YAYINCILIK ADINA SAHB VE SORUMLU YAZIILERI MUDR ule Perinek GENEL YAYIN YNETMEN Arslan Kl YNETM YER stiklal Cad. Deva kmaz No: 7/5 Galatasaray/stanbul Tel: (0212) 292 53 23-29 253 24 Faks: (0212) 292 53 22 ABONE KOULLARI 1 Yllk: 8.000.000 TL 6 Aylk: 4.000.000 TL Yurtd yllk: 70 DM Yurtd fiyat: 6 DM Yurtii Postaeki: Metin Akta 1055136 Havaleler iin Gltekin Kaya i Bankas Beyolu b. 1011 1471280 YURTDII Ercan Boral Frankenalle, 39 60327 Frankfurt/M Tel: 069/7392341 Hesap no: Konto NR: 292460200 BLZ (Banka NR): 50080000 Dresdner Bank AG Frankfurt am, Main Frankfurt/M Deutshland LANLAR Kapak i: 50.000.000 TL sayfalar: 25.000.000 TL BASKI Sistem Ofset DAITIM BIRYAY e-mail: teori@ip.org.tr Web: www.ip.org.tr/teori ISSN 1301-66687 1

TEOR temmuz 2000

bu sayda
Her sayda Sovyet Devlet Arivi'nden belgeler...
Bu saymzda. Trkiye'nin yakn siyasi tarihindeki iki nemli olay ele alyoruz. Birincisi: Ulusal Kurtulu Sava dnemindeki Kemalist-Sosyalist ilikileridir. Bu ilikiyi. Trkiye'nin devrim ve sosyalist hareket tarihiliine ve bugnk Kemalist-Sosyalist ilikisine devrimci srama yaptracak belgelerle ele alyoruz. Belgeler, bugne kadar hibir yerde yaymlanmam, hibir aratrmacnn eline gememi belgelerdir. Belgeler diyoruz, nk, bu konuya ili kin, ilkini bu sayda yaymladmz birden ok belgeye ulam durumdayz. Ulusal Kurtulu Sava srasndaki Kemalist nderliin Trkiyeli sosyalistler ve Bolevikler ile ili kileri, devrim tarihimizin bugne kadar en karanlkta kalm ya da kalmas salanm ynlerinden biridir. Ayn durum, sosyalist hareketin ilk yllar iin ok daha fazlasyla szkonusudur. Zamanla Kemalist Devrim'i zttna dntren Trkiye burjuvazisi, Atatrk ve Cumhuriyet Devrimi tarihi ile ilgili btn nemli belgeleri kilit altna alp gzlerden saklad gibi: Ulusal Kurtulu Sava nderliinin, gerek sava yllarndaki gerekse sonrasndaki, sosyalistlerle ilikilerinin gn na kmasn engelleyebildi. Tarihimizin gerek bu ynnn, gerekse bizzat kendi tarihinin yeterince aydnlatlamamasnda kukusuz TKP'nin zaaflarnn da nemli bir etkisi olmutur... Ve imdi gerekler gn na kyor: Trkiye tarihi yeniden yazlyor! P Genel Bakan D. Perinek. Rapor'daki maddi hatalar, deerlendirme yanllklar ve TKP'nin bunlardan yansyan en nemli zaaf zerine bir aklama ve deerlendirme yazarak. Rapor'u okuyucular ve tarihiler iin doru ve eksiksiz anlalr hale getirdi. Rapor ve D. Perinek'in Rapor'a ilikin, baka aratrma ve belgelerdeki bilgilerle birletirerek yapt aklama. M. Suphi'lerin ldrlmeleri olayn da aydnlatmaktadr. Trkiye'nin yakn tarihindeki nemli ve zerinde ok tartlm olaylarndan biri de. Tanzimat Hareketidir. TSAD raportr Prof. Blent Tanr, getiimiz yln kasm aynda. "Tanzimat, d dinamiin etkisiyle Trkiye'nin demokratikletirilmesi hareketidir' diyerek. Tanzimat'la bugnk Bat destekli "demokratiklemeyi" birletirmiti. Yazarlarmzdan Prof. Dr. Yaln Kk, Gebze Cezaevinden, Tanzimat ve bugnk Yeni Tanzimatl, geni bir tarihsel erevede yazd. Kk'n yazsn, gerek Tanzimat'a, gerekse bugnk emperyalizm reformculuuna ("Nova Tanzimat'a) ili kin tezlerinin, bu konularda ilerletici bir tartmay balataca yn ve umuduyla yaymlyoruz. M. Kemal 1931 "de TTK'nn al kongresinde, "Tarih yazmak, tarih yapmak kadar mhimdir. Yazan yapana sadk kalmazsa, deimeyen hakikat, insanl artacak bir mahiyet alabilir"* demiti. Tarih yazmak, "yapana sadakatin yannda, ayn zamanda, bilimsel bir tutumu ve devrimci cesareti gerektirir. Teori, yakn ve uzak tarihimizi "hakikat" ak ile ele alyor. nk, "hakikat" devrimcidir. Gelecek sayda bulumak dileiyle... *TTK Belleten 23. say: 10. s.272. 1939, Hasan Cemil ambel

TEOR temmuz 2000

Dnyada ilk kez yaymlanyor

eviren: ArifAcalol. Mustafa Suphi'nin Stalin'e yazd raporda tarih bulunmuyor. Ancak ieriinde yerilen bilgilerden, bu raporun 1920 yl Kasn ay ortalarnda yazld saptanabiliyor. Mustafa Suphi, bu raporu yazdktan iki ay sonra. Trabzon aklarnda 13 arkada ile birlikte katledilmitir. Raporda aktarlan Mustafa Kemal Paa ile Sleyman Sami arasndaki grmenin Austos ay ortalarnda gerekletii anlalyor. Mustafa Suphi'nin Stalin'e Raporu. Rusya Yeni Tarih Belgelerini Koruma ve Aratrma Merkezi'ne bal Dou Ariv Merkezi'nde korunuyor. 18 sayfalk rapor. Font 495, Liste 181. Dosya 303, s. 75-84 te bulunmaktadr. Raporun yayn hakk. Rusya Yeni Tarih Belgelerini Koruma ve Aratrma Merkezi tarafndan Kaynak Yaynlar'na verilmitir. Belgenin dnyada ilk kez Teori dergisinde yaymlanmasna izin verdii iin. Kaynak Yaynlar'nn Genel Mdr smet tcye, Atatrk'n Btn Eserleri Merkezi' ne ve titiz evirisi nedeniyle Trkolog Arif Acalolu'na yrekten teekkr ederiz. Keli parantez iindeki aklamalar tarafmzdan konmutur.

Mustafa Suphi'nin Stalin'e Raporu ve Mustafa Kemal Paann TKP ile Grmesi
Sayn Stalin Yolda'a Trkiye Komnist Partisi Merkez Komitesi'nin Trkiye'de cereyan eden son gelimelere ilikin raporu
[1920 yl Kasm ay ortalar]

rgtsel almalarda bulunmak zere ay nce Anadolu'ya gnderilmi olan Sleyman Sami ve Salih Zeki yoldalar, geri dndler. Onlarn ayrntl raporundan en nemli ksmlar dikkatlerinize sunuyoruz: 1. u an Anadolu'da kumandann etkili olduu grlyor: Mustafa Kemal Paa, Kazm Karabekir Paa ve Ali Fuat Paa. Mustafa Kemal, prensip olarak Komnizmin aleyhindedir ve toplumsal devrimin Trkiye iin yararl olmayacana inanyor. Mustafa Kemal taraftarlar, siyasal grlerini Halk Zmresi Partisi araclyla ifade etmekteler. Mustafa Kemal'in durumu, iktidarda olanlar arasnda daha radikal olan Ali Fuat Paa"ya da cazip gelmektedir.

http://genclikcephesi.blogspot.com

TEOR temmuz 2000

TEOR temmuz 2000

Mustafa Kemal ile Kazm Karabekir arasnda gr ayrl vardr. Bunun sebebi. Karabekir'in Rusya ile daha sk ili kiler iinde olmas, Komnizmi daha ak seik anlamas ve bunlara sempati duymasdr. Mustafa Kemal ile Kazm Karabekir arasndaki gr ayrlklar, muhalefet nitelii kazanmtr. Erzurum ile Ankara arasnda, aa tabakalardan balatlan bir devrimci hareketi kabul etmeyen Karabekir'in imdiki muhalif konumunu frsat bilerek, ondan yararlanmak gerekir. Trkiye'ye yaplacak olan maddi ve askeri yardm, lkede rgtlenme aamasna gelmi olan parti araclyla yapmak doru olacaktr.

Cephe ve askerlerin ihtiyalar

Anadolu'da esasen cephe vardr: Bat Cephesi, Kilikya Cephesi, Dou Cephesi. Bat Cephesi'nin boyutlar bizce belli deildir. Ordudan firarlar sonucunda bazen geniliyor bazen klyor. Kuvay Milliye'ye bal gerilla birlikleri datlmtr ve eski Rumi takvimle 14 ve 15 ylnda [1314 ve 1315, miladi takvimle 1898 ve 1899] doanlar orduya alnmtr. Boleviklerin Polonya cephesindeki byk baarlarndan dolay Bat Cephesi'ndeki Trk askerinin morali ykselmitir. imdi ise bu cephede Trk askerinin durumu pek zayf ve deikendir. Byk veya kk askeri birliklerin Rusya'dan Trkiye'ye hereket etmesi, askerlerin moralini ve azmini ykseltmektedir. Askerlerin elbisesi ok eski ve ktdr. Askeri cephane ve silah ok az olup, cepheye uzak yerlerden sevk edilmektedir. Yunanllarn, Uak yaknlarnda devam eden saldrlar, Karahisar' [Afyon] zorlamaktadr. Etkili ve enerjik bir yardm gsterilmemesi halinde, Anadolu bastrmakta olan dmana direnemeyecektir. talya'dan silah ve telsiz telgraf malzemesi alnabilir, fakat Karahisar ve Konya'nn igali sonucu bu yol da kapanacaktr.

Kuvay Milliye hkmetinin yeni kabinesi

Kuvay Milliye hkmetinin kabinesi, deiikliklere urayarak, aadaki ekli alm bulunuyor: Bakan: Mustafa Kemal, ileri: Hakk Bey (onun istifas zerine yerine doktor Adnan1 vekalet etmektedir), Salk ve Sosyal Gvenlik: Doktor Adnan, Savunma: Fevzi Paa, Genelkurmay Bakan: Sar smet Bey, Adalet: Celalettin Arif Bey, Ekonomi: Yusuf Kemal Bey (kendisinin Moskova'da bulunmasndan dolay vekaleten Saruhanl Celal Bey2), Dileri: Bekir Sami Bey
1 Dr. Adnan [Advar], 9 Kasm 1920de ileri Bakanl'na veklet etmeye balad. Bkz. Trk Parlamento Tarihi 1919-1923, I. s. 820 2 Celal [Bavar] Bey 10 Austos 1920'de geici vekil oldu. Bkz. Trk Parlamento Tarihi 19191923,1, s. 821.

TEOR temmuz 2000

TEOR temmuz 2000

(kendisinin Moskova'da bulunmasndan dolay vekleten Heri Bey). [Muhtar bey olacak-yn3]. Maliye: Ahmet Ferit Bey, Eitim: Sinop Mebusu Rza Nur Bey, Ulatrma [Nafa olacak-yn]: smail Fevzi Paa.4 Bu hkmet yelerinden Ahmet Ferit ile stanbul Mebusu ve Salk ve Sosyal Gvenlik Bakan Doktor Adnan Bey, daha nceleri Trkiye Millet Partisi [Anadolu ve Rumeli Mdafaai Hukuk Cemiyeti kastediliyor-yn] liderleri idiler. imdi ise daha sonra kurulmu olan ve prensipte Trk Millet Partisi'nden farkl olmayan Halk Zmresi Partisi'nin kuruculardrlar. Ad geen kiilerin ve Sinop Mebusu Rza Nurun bu kabinede etkili konumda bulunmalar, bu hkmet programn kabul etmeleri ile aklanabilir.

Anadolu'da ekonomik durum

Trkiye Komnist Partisinde olan bilgilere gre. Anadolu'da ok fazla nakit para var. Fakat bu para, ticaret burjuvazisinin, tefecilerin ve toprak aalarnn elinde birikmitir. stanbul yolu ticaret iin aktr. ticaret arabalarla gerekletirilmektedir. Anadolu, yeni gmrk tarifeleri uygulamaktadr: stanbul'dan da lks eyalar iin ar gmrk resimleri almaktadr. Kurlar fevkalade dktr. Altn, be kat para ve yz elli gm kuru etmektedir. Bir kiinin gnlk masraf 2.5 kat paradr. Ky blgelerinde ve demiryolu boyunca ok manifatura vardr. Hkmetin gelirleri masraflarn karlamyor. Birok yerde cretler birka aydr denmiyor. Devletten aylk alanlar daha zor ve skk durumdadr.

Halk Zmresi, milli hkimiyet

Bugne kadar belli bir parti program olmayan Trkiye Kuvay Milliyesi, gr birlii iinde bulunduklar milletvekillerini toplayarak. Halk Zmresi ad altnda yeni bir parti kurdular. Parti program ile ilgili konumay Ahmet Ferit bey yapt. Ahmet Ferit Bey, geen sene arkadalaryla beraber, ilkeleri ad geen parti programna yakn olan Trkiye Millet Partisini [Mdafaai Hukuk Cemiyeti kastediliyor-yn] kurmutu. Her iki parti de milliyeti ve devlet sosyalizminden yanadr. Yeni kurulan partinin programndan en nemli ksmlar aada veriyoruz:5 Mutluluk, refah, eitlik ve adaletin temini; milletin kaytsz artsz bamsz3 Muhtar Bey, 10 Austos 1920'de Hariciye Vekilinin vekili oldu. Bkz. Trk Parlamento Tarihi 1919-1923, I. s. 820. 4 Ulatrma deil. Bayndrlk (Nafa) olacak. smail Fazl Paa, 25 Aralk 1920de gvensizlik alyor. Bkz. Trk Parlamento Tarihi 1919-1923. I. s. 822. 5 Burada 13 Eyll 1920 gn. TBMM Reisi ve cra Vekilleri Heyeti Reisi Mustafa Kemal imzasyla Meclise verilen ve Halklk Program diye anlan Anayasa nerisinin sistemi zetleniyor. Bu neri. Mustafa Suphi'nin Stalin'e elinizdeki raporu yazd srada henz yasalamamt. Halklk Program. 1920 sonbaharndaki Meclis grmelerinden sonra 20 Ocak 1921 gn kabul edilerek Anayasa haline geldi. 1921 Anayasas, bilindii gibi Halk uralaryla ynetim sistemini getiriyordu.

TEOR temmuz 2000

l; on sekiz yan dolduran vatandalara seim hakk; Millet Meclisi, kyl, oban, sanatkar, esnaf, memur, ii ve serbest meslek adamlar tarafndan seilecektir (herkes kendi snf iinde seim yapacaktr). Millet Meclisi'nin grev sresi iki yl olarak belirlenmitir. Meclisin ten biri, denetim grevlerini yerine getirecektir; bunlarn arasndan seilen kiiler, yrtme organn oluturacaktr. Kyler, kazalar ve iller, yerel meclis yeleri tarafndan ynetilecektir. Grevleri yledir: D politika, adalet, milli savunma, ulatrma, genel istatistik, nfus saym, i denetim, salk, posta ve telgraf, gmrkler, tarm, sanayi, orman ve madenler, ekonomi, sosyal gvenlik ve eitim. Askeri mahkemeler, srf askeri sularla ilgili olacaktr. Ykc, zararl ve soyguncu nitelikte faaliyetlere dnmemek kaydyla, toplant zgrl, inan ve basn zgrl salanacaktr. Tekellemeye ve ekonomik imknlarn tek bir elde birikmesine kar mcadele edilecek; tarm ve ii sendikalar ve kooperatifleri kurulacak, araclar ortadan kaldrlacak. Genel ekonomik giriimler konusunda ayrcalklar kaldrlacak ve bunlar devletin elinde toplanacaktr. Devlet tarafndan tam olarak temin edilinceye kadar, Hazine'nin bir pay almas karlnda dardan sermaye getirilecektir; ne vatandalk hakk olan kiilerin, ne de yabanclarn bamsz olarak banka kurma ve para ticareti yapma haklar vardr. Yabanc sermayenin lkede tedavl edebilmesi iin, onu temsil edenler, hkmetle szleme yapacak ve ortak olarak nakit miktar devlet hazinesine yatracaklardr.

Enternasyonal slamclar
Abazeriler Partimiz, hem Anadolu'dan gelmi olan kendi sorumlu yelerinden hem de dier kaynaklardan, Trkiye'de slam Bolevizmi propagandasnn yaylmas ve Enternasyonal slam rgtnn ortaya kmasyla ilgili bilgiler elde etmitir. Berlin'den gelmi olan Hakk Yolda, Talat Paann slam Enternasyonali Brosu kurduunu, sz konusu Bronun maddi adan tam bamsz olduunu, keza Talat Paann Msr, Cezayir, Hindistan, ran ve dier lkelerle sk ilikiler iinde olduunu, nl panislamist Msrl Abdulaziz avu ynetiminde slam Dnyas adl bir dergi yaymlanmakta olduunu bildirmitir. Derginin bir says 10 bin Marka mal olmaktadr. ttihat ve Terakki hkmetinin oluru ve himayesi, yine ttihat ve Terakki hkmeti eski Babakan Msr Prensi Sait Halim Paa ve kardei Abbas Halim Paa'nn genel denetimi ve maddi destei ile yaymlanan Sebilrread dergisinin eski Genel Yayn Ynetmeni, imdi Anadolu'da slam Enternasyonali kurmakta ve karanlk bir kitleyi bu rgt etrafna ekmeye almaktadr. Sami Yolda, ad geen kiiyle Kastamonu'da grm ve ok bilgi almtr. rnein, onlar, kk burjuva ve yar proleter snflarnn duygularyla oyna8

TEOR temmuz 2000

yarak ve bunlar kullanarak, btnyle siyasal amalar tayan toplantlar yapmakta ve ilgin protokoller dzenlemektedirler. Yoldamz, bu protokollerden bazlarn grmtr. Ad geen kii demitir ki. Enternasyonal slam Hareketi, Bolevizme gre daha geni yaylma alanna sahip olacak ve daha byk baarlar kazanacaktr. Demi ki. bu harekete slamn birok nl kiileri ve kltr gleri itirak etmektedir; bunlarn her tarafta "Abazeriler" denilen zel kurulular vardr: hatta Bak*da eski yoldalardan Abdulaziz avu, doktor Fuat Sabit ve Kazanl Ata Baha. bu hareketin yaylmas iin urayorlar. Bu sonuncu kii, Baku'da bizim merkez bromuzda tercman olarak almaktadr. Doktor Fuat Sabite gelince, kendisi bir sre bir komnist olarak Boleviklerin eyalet komitesinde alt. imdi ise kendisini, devrimci Trkiye'nin Rusya temsilcisi diye adlandrarak bir maceradan dierine komaktadr. Ata Baha bizim partiye ye olmad. Doktor Sabit ise kaytlarn yenilenmesi srasnda partiden kartld. Byk bir olaslkla birok eski Panislamist propagandaclar. Trkiye'de ve dier Panislamist lkelerde dolamaktadr.6 Bunlar, kendi propagandalarnn baars iin Bolevizmin adn ve otoritesini kullanyorlar. Enver Paa ve yandalarnn bu propagandaclarla sk iliki iinde olmalar da kuvvetle muhtemeldir. Yeil Ordu Bolevizmi, Trkiye'nin bugnk aalar olan memur ve subaylarn istek ve umutlar dorultusunda ynlendirebilmek iin. burada olaanst gizli bir rgt olan "Yeil Ordu" kurulmu bulunuyor. Bu rgtn znn anlalabilmesi iin, bizim yoldalar tarafndan ele geirilmi olan programn aaya alnm olan maddelerine bakmak gerekir: Yeil Ordu, Trkiye ve Asya'y Avrupa emperyalizminden temizleyecek, sermaye tahakkmne son verecek, toprak ve genel olarak lke zenginliklerinin
6 Yine Sovyet Devlet Arivi'nde bulunan bir belgeden o srada "Arap Birlii Komitesi"* adl bir rgtn Anadolu'da faaliyette bulunduunu reniyoruz. Komite yesi Abdlkadir imzal. "Bolevik Sovyet Hkmeti Dileri Halk Komiseri ierin'e" hitabeden 19 Aralk 1337 (1920) tarihli "Rapor"un fotokopisi Aydnlk Arivi "nde de bulunmaktadr. "Rapor". Sovyetler Birlii Ankara Temsilcilii"ne verilmitir. Bu Rapor. Trkiye'deki Rusya nformasyon Brosu tarafndan Ankara Temsilcisi Eliava araclyla 21 ubat 1921 tarihli ve Trabzon kl Rapor'un bir paras olarak. Moskova'ya gnderilmitir. Arap Birlii Komitesi yesi Abdulaziz, raporunda "Boleviklik ve slam Enternasyonali"nden sz ettikten sonra "Araplar ile Sovyet Hkmeti" bal altnda unlar belirtiyor: "Bolevizmin btn slam dnyasna yaylmas iin bir tek yol vardr: slam hareketinin nderi. slamn Avrupa karsnda bamszln korumak uruna ayaklanan ve tm Dou zerinde dolaan kabusu yok etmi olan byk ve kahraman insan Mustafa Kemal Paa ve onun bakanlk ettii Byk Millet Meclisi'nin yolunda hareket etmek gerekir. Araplar onlara tam gven duymaktadr." Mustafa Suphi'nin Stalin'e yazd raporda,"Enternasyonal slamclar" bal altnda bilgi verdii rgt. "Arap Birlii Komitesi"yle balantl olabilir. Her iki raporda aktarlan grler benzedii gibi. 1920 sonlarna rastlayan tarih de tutuyor. Konu aratrlmaldr.- Yn.

TEOR temmuz 2000

emeki halkn maddi ve manevi gleri ile orantl olarak kullanabilmesini salayacak, zenginlik ve sermayenin halka ait olmasn gerekletirecek, demokratik ynetim tarz ve genel kolektif emek dzenini getirecektir. Yeil Ordu, baba mirasyla yaayan efendilerin deil, kendi maddi durumunu temin edememi olan, kle durumunda yaayan insanlarn destekisi ve koruyucusu olacaktr. En salam ve gvenilir unsurlar, insanla gerekten hizmet eden ii, kyl ve memurlardr. rgt, slamn toplumsal prensiplerine dayanarak, peygamber zamannda var olan kamu selametini canlandracaktr. rgtn almetifarikas, yeil bayraktr. O. Kzl Devrim Ordularnn mttefikidir. Btn memleketlerde ta kylerden balayarak rgtleri ve hatta merkez komiteleri vardr. Genel Merkez Brosu, tara merkez komiteleri ile danarak hareket ann belirleyecektir. Yeil Ordu'nun devrimci hareketi, dnldnden daha erken balayacaktr. Yeil Ordu'nun giderleri gizli kaynaklardan karlanmaktadr. Ankara'da Yeil Ordu rgtne eski ileri Bakan Nazm Bey bakanlk etmektedir. Onun, eski komutanlar ve ttihatlarla iliki iinde olmas muhtemeldir. Enternasyonalist slamclar veya Abazeriler ile Yeil Ordu arasndaki ilikilere aklk getiremedik.

Anadolu'da siyasal akmlar ve kamuoyu

Sorumlu yoldalarmzdan, Anadolu'yu batanbaa dolam olan Sleyman Sami, byk dzensizlik ve kargaa ortam olduunu, ekya etelerinin geni ve youn faaliyet gsterdiklerini belirtmekte, ayrca oralarn siyasal rgtlenmeleri ve kamuoyu hakknda bilgi vermektedir. Anadolu'da, Kuvay Milliye'nin yandalar, Pantrkistler, Yeil Ordu yandalar, Enternasyonal slamclar, ii ve kyl sosyalistler ve komnist gruplar vardr. Anadolu'nun her tarafnda, bir tek Komnizme derin bir sempati ve sevgi vardr. i ve emeki halk, hatta alt rtbeli subaylar ve memurlar, Bolevizme ar sempati ile bakmaktalar. Bizim propaganda ve ajitasyonlarmz sonucunda, deiik sosyalist ve komnist gruplar, Trkiye Komnist Partisi etrafnda toparlanmaya ve birlemeye balamlardr. i ve ifti Sosyalist Frkas da7 kendi temsilcilerini gndererek bizimle birleti. Bizler, hi kukusuz, Anadolu'da toplumsal devrimin (emeki halkn sevgi ve sempatisi ile salanmakta olan) zaferi arifesinde yayoruz.

Mustafa Kemal Paa ile grme

[1920 yl Austos ay ortalar] Trkiye Komnist Partisi tarafndan, rgtsel almalar yapmak ve Anadolu
7 stanbul'da efik Hsn nderliinde 22 Eyll 1919 gn kuruldu. TSF. 10 Eyll 1920 gn Bakde toplanan TKP 1. Kongresi'ne delege yollamt.

10

TEOR temmuz 2000

11

TEOR temmuz 2000

hkmeti ile ilikiler kurmak iin Anadolu ya gnderilmi olan Sleyman Sami, Mustafa Kemal Paa ile yapt grmeyle ilgili aadaki ilgi ekici askeri hususlar aktarmaktadr: - Hangi amala geldiniz? - Ben, Bakdeki Trkiye Komnist Partisi Merkez Brosu'ndan size gnderildim. - Trkiye Komnist Partisi'nin amac nedir? - Trkiye Komnist Partisi, Trkiye'de toplumsal devrimin zafere ulatrlmas amacn gtmektedir. - Anadolu'da hcreleriniz var m? - Var. Bizim hcreler ilk frsatta ak faaliyet gstermeye balayacaklar; bunu yapamazsa, devrim artlarnn oluturulmas amacyla almalarn srdrmeye devam edecektir. - Bak Kongresi ile ilgili bilginiz var m? - Evet. Bu Kongre, bizim hcrelerdeki yelerin katlmyla yaplacak ve Trkiye'de komnistleri ilgilendiren konular ele alacaktr* Ayrca, baka bir kongre de yaplacak ki, bunun ama, Anadolu'nun dousundaki halklarn mcadelesine hz kazandrmaktr.9 - Sizin parti kime baldr ve paray nereden alyor? - Partimiz. 3. Enternasyonale baldr ve paray da oradan almaktadr. - Partinizin Azerbaycan ve Rusya ile ilikileri? - Olaanst iyidir. Partimiz. Trkiye ve Rusya arasndaki ilikiler ve meseleler konusunda bilgi alyor. (Paa, bu son cmleye ciddi anlam vererek dikkatle dinliyor). - Ruslar bize yardm eder mi? - Rusya Cumhuriyeti, ortak dmanmz olan emperyalistlerin kertilmesi ve ezilen halklarn kurtarlmas iin yardm etmeyi kararlatrmtr. Fakat Anadolu hkmetinin, Komnizme ok uzak ve yabanc oluu, Rusya'da Trkiye ile ilgili kukular domasna yol aabilir. Kesin ve geni bir destek alabilmek iin Trkiye, kaplarn komnist grlere amaldr. Hi kukusuz, bizim emeki halk, kltr ve eitimin etkisiyle ilerleyecek ve kendisine ezenlerden kurtulacaktr. - Rusya, Komnizmi tam olarak kabul etti mi ve gc nerden geliyor? - Hi kukusuz. Rusya'nn idaresi ve askeri tekilat komnist yola girmi durumdadr. (Rusya'nn) askeri gc, komnist ynetimin dndnden daha byk ve muazzamdr. ar rejiminin basks altnda olan Mslman halklar, zgr ve mkemmel bir hayata kavumu bulunuyorlar. Kemal Paa. Mdafaa-i Hukuk derneklerinin ve bunlarn semi olduu Byk Millet Meclisi'nin Sovyet sistemi olduunu vurgulayarak unlar syledi: - Dardan gelen tekilat kiilere hi ihtiya yoktur. Sizin en yetkili organnz ile bizim ilikileri, yalnz Byk Millet Meclisi salayabilir. - Mdafaa-i Hukuk dernekleri, zenginlerden ve unvan sahiplerinden olumu8 Bakde 10 Eyll 1920 gn toplanacak olan "Trkiye Komnist Partisi" kongresi kastediliyor. 9 Bakde 18 Eyll 1920 tarihlerinde toplanacak Dou Halklar Kurultay kastediliyor.

12

TEOR temmuz 2000

tur. Millet Meclisi de yine zenginlerden ve unvan sahiplerinden olumutur ve Sovyet kuruluunun tam tersidir. i, kyl ve yoksullar, yine eskisi gibi zengin snflar tarafndan ezilmekte ve soyulmaktadr. - Biz bunu biliyor ve buna kar baz reformlar yapyor ve nlemler alyoruz. Paa, Anadolu'da ak rgtsel almalarda bulunabilme izniyle ilgili sorulara olumlu yantlar vermedi.

Anadolu'da yeni rgt

Sivas, Kayseri, Konya, Eskiehir, Ankara, Kastamonu ve nebolu'da rgtsel almalar yapmak iin gnderilmi olan Sleyman Sami Yolda, geri dnd ve unlar aktard: Ad geen yerlerde ve Dou Karahisar'da [ebin Karahisar] hcreler kurduk. Hcreler ye kaydna baladlar Yeni Dnya gazetesi, Eskiehir'de yaymlanmaktadr. rgte baz kadnlar ve ilkokul retmeni kadnlar da katldlar. Byk Millet Meclisi ats altnda kck bir komnist grup olumutur. Bizim yolda, Byk Millet Meclisi yeleri karsnda konferans vermek istedi, fakat bunun iin izin alamad. Bu konferans, daha sonra gizli bir ekilde ve Byk Millet Meclisi'nin baz yelerine verildi. Anadolu'nun ezilen emeki halk, Trkiye Komnist Partisinin Rusya'dan gelmi olan temsilcisinin getirdii haber ve bilgileri dikkat ve ilgiyle karlad. Halk, onun etrafna toplanarak dinledi.

Anadolu'dan ve Anadolu gruplarndan gelmi olan yoldalarn grleri

Anadolu'da Bolevizm maskesi altnda, aslnda onunla badamayan propagandalar yaplmaktadr. Hem Anadolu komnistleri ve komnist gruplar hem de oralarda grev yaparak dnm olan yoldalarmz, aadaki grleri ortaya koydular: Trkiye'ye yardm yapmakta olan Rusya Sovyet Cumhuriyeti ve III. Enternasyonal, Trkiye Komnist Partisi programn, Trkiye'nin tek ve gerek komnist program olarak kabul etmeli ve onaylamal, dier programlarn Bolevizme aykr olduunu ilan etmelidir. Bylece, sahte Boleviklerin ve zararl propagandalarn gc ve etkisi krlm olacaktr. Anadolu, emperyalizm kaynakl dzensizlik ve vahetlerden ldrm durumdadr. Anadolu'nun emeki halk, Bolevizmi, kendisini kurtaracak olan g olarak grmektedir ve bu gc Anadolu'ya getirecek olan eller, onun asndan aziz olacaktr. Bu nedenle, Trkiye'ye yaplmakta olan para, silah, cephane vb eklindeki yardmlarn, Trkiye Komnist Partisi eliyle gerekletirilmesi veya byle gsterilmesi gerekir. 13

TEOR temmuz 2000

Bu durum, halk, milliyetiler, Kemalistler ve dierleri katnda Partimizin konumunu salamlatrr ve g kazandrabilir. Parti. Trkiye'ye yaplan maddi yardmlara arac olmas durumunda, silahn gerici glerin eline gemesini engelleyecektir; bunlarla komnistler arasnda er ge etin bir mcadele yaanacaktr. Parti, ayrca silahlarn, ikinci snf rgtlerin eline gemesini nleyecek, halkn maddi ve manevi gcn ykseltecektir.

Rusya'dan kaan devrim kartlar Karadeniz kylarnda

Trkiye Komnist Partisi'nin haberi: Rusya'da ticaret yapan ve devrimden zarar grm olan. Trabzon ve Lazistan sakini birok tccar ve zengin, deiik yollardan Karadeniz kylarna ulamakta, burada Rusya ve Sovyet dzeni aleyhinde youn bir kkrtma almas yapmaktalar. Bunlarn Karadeniz kylarna gelmelerini ve zenginliklerini engellemek gerekir. Devrim kart Rus burjuvazisinin, Anadolu'ya ve Karadeniz kylarna g durdurulmaldr.

Boleviklere kar propaganda

Trkiye'deki grevlerini tamamlayarak geri dnm olan Sleyman Sami ve dier yoldalar. Dou illerinde ve Trabzon'da Bolevizme kar youn bir propaganda yaplmakta olduunu anlattlar. Bu propaganda, Enver Paa'nn kardei Nuri Paa yanls subaylar ile askeri grevliler ve Enver Paa'nn enitesi. Erzurum Dou Cephesi eski Kurmay Bakan Albay Kazm Bey. Trabzon'da ise Enver Paann eski yaveri kr Bey ve dierleri tarafndan yrtlmektedir. Salih Zeki yoldaa, snrdan itibaren, er statsne geirilmi olan subaylar refakat etmi ve hareketlerini gzlem altnda tutmular. rgt ve yayn faaliyeti, Trabzon'da kendisini Sovyet ilan etmi olan ve hkmet faaliyetlerini kontrol altnda tutan "Vilayet Mdafaa Dernei" tarafndan yasaklanmtr. Sonunda, propagandalarn halk olumsuz ynde etkilediini syleyerek lkeyi iki ay iinde terk etmesini nermiler. Aldmz bilgilere gre, Trabzon Valisi ve Komutan Rt Bey'in de bu neriye katks olmutur. Daha nce de yolda Sleyman Sami'nin Ankara'ya gnderilmesi srasnda, bu vali Ankara'dan izin gelinceye kadar onun Anadolu'ya hareket etmesini engelledi: Yusuf Kemal yolda ise lkeyi terk etmeye zorland. Boleviklere kar hogrl davrandndan kuku duyulan eski Vali Hamsi Bey [Hamdi Bey olacak-yn] Ankara'ya alnd. Daha sonra Trabzon'a gelen Mukri Bey ve Merkez Komutan Ali Rza Bey.
14

TEOR temmuz 2000

nceleri ttihat ve Terakki hkmeti tarafndan Dou illerinde zel bir rgt ad altnda siyasal ete olarak kullanlan kiileri balarna topladlar. Enver Paa zamannda hizmet vermi olan subaylar. Gney Asya'da toplanmaya baladlar ve Bolevizm kendisini bir dman kuatmas iinde bulacaktr. Sonuta. Rusya Devrimi yenilebilir: dolaysyla Rusya srf kendi karlar asndan Trkiye'ye kanlmaz olarak yardm etmek zorundadr. Bu ortak karlardan dolay, Kuvay Milliye hkmeti. Rusya'nn Trkiye'ye yardm etmesi gerektiine inanmakta ve bugnk rejimi ve ynetim sistemini, her iki taraf asndan en uygun sistem olarak grmektedir.

Dou Cephesine bal Bolevik Birlii '"

Anadolu'dan dnm olan Salih Zeki. Dou Cephesine bal olan ve ihtilalden sonra Azerbaycan'dan dnen karamsar tavrl subaylar, keza General Mustafa ve onun arkadalar Bahaettin ve Vehbi tarafndan ynetilen bir bolevik birliinin varlndan sz etti. Sz konusu Bolevik Birlii, komnist dzen ve ynetim tarznn stnde olup, etkili st rtbeli komutanlarn karlarna uygun dnlmtr: snfsal Marksizmle kesinlikle badamamakta, devrimi ve Bolevizmi, ynetimin kendi inan ve anlaylar dorultusunda nemsiz llerde deitirilmesi olarak alglamaktadrlar. Tm bunlar yoldamza, birliin elemanlar anlatmlardr. Kazm Karabekir Paa ve evresinde bulunanlar da Komnizmi bu tarzda alglamaktadrlar. Halkn komnist ideallere derin sevgisi sonucu. Bolevizmin yerletirilmesine uygun ve hazr bir zemin haline gelmi Anadolu'da, geni apl yazl ve szl komnist propagandas gerekiyor. Burjuvazinin oyunlar: Trabzon-Erzurum blgesinden dnm olan Sami Zeki Yolda [Salih Zeki olmas gerekir-yn] yerel burjuvazinin, Komnizm ve buna bal olarak Mustafa Suphi yolda aleyhinde youn propaganda yaptn anlatmtr. Kendi karlarnn tehlikeye girdiini gren zenginler, baz gruplar oluturmu ve halkn korkutulmas iin provokasyonlar dzenlemektedir. Bunlar, gizli ve ak ekilde sylentiler yaymaktadrlar: Mustafa Suphi. Trkiye'de yksek ve saygn bir mevki kazanmak ve ezeli dman olan burjuvaziden intikam almak iin, lkeyi szmona Rusya'ya satmtr. Trkiye'de toplumsal devrimin yaklatn hisseden Trk zenginleri ve Avrupa kapitalizminin Trkiye'deki ajanlar, byk bir tela iindedirler.

ngilizler stanbul'da ve yeni kabine konusunda duyumlar

Trkiye Komnist Partisi'ne stanbul'dan ulaan son haberlere gre, ngiliz10 Burada Trkeye "birlik" diye evirdiimiz "Otdeleniye" szc. Rusada "blm" anlamna gelmekle birlikle, askeri dilde "manga" demektir. Kaynaklarda bilindii gibi, genellikle Bolevik Taburu'ndan veya Bolevik Alayndan sz ediliyor. Biz. "Birlik" diye evirmeyi yeledik.-n.

15

TEOR temmuz 2000

ler, hkmet ilerine olaanst mdahalelerde bulunuyorlarm. imdiye kadar Bab Ali tarafndan tayin edilen valiler ve vali yardmclar, imdi Byk Britanya siyasal temsilcisinin bilgisi ve oluru dorultusunda belirlenmektedir. Kamuoyu, stanbul'da ngilizlerin adi bir yanda olan Ferit Paa'ya kardr. stanbul Trk basn da kamuoyuna uygun olarak davranmaktadr. Bununla birlikte, sansr, basn zgrln engellemektedir. Hatta gazetelerde, Yunanlarn Anadolu'daki hareketlerini ven yazlar zorla yaynlatlmaktadr. Hkmetin koruduu gazeteler: Alemdar ve Serbist [Serbesti olsa gerek-yn]. Alemdar, bu sonuncu gazeteye kar tavr almay baarmtr. Bemi Sabah [Peyami Sabah olsa gerek-yn] ve Sarabosti [Serbesti olsa gerek-yn] ngilizlerden byk miktarda para yardm alamyor. Prens Sabahattin Bey bakanlnda, eski ileri Bakan Reit Bey ve dierlerinden oluturulmas beklenen yeni kabine hakknda dedikodular dolamaktadr. Prens Sabahattin tilaf yanls olup, Trkiye'nin bamszlnn savunucularndan biri saylmaktadr. Prens Sabahattin. ttihat ve Terakki kart olmas ve bireycilik11 ilkesine dayanan Liberal Parti12 kurmasyla tannmaktadr. Dnya Sava srasnda Paris'te bulunuyordu. Mustafa Suphi Trkiye Komnist Partisi Merkez Komitesi Bakan (mhr) Sekreter Yayn hakk yoktur. '?

Sovyet Arivini yaynlamaya devam ediyoruz.

GELECEK SAYIDA, LK DEFA

Yunus Nadinin Sovyet Rusya temsilcisine anlattklar...

1 1 Prens Sabahattin'in Teebbs alisi (Kiisel Giriim) ilkesinin. Rusa Raporda "Bireycilik" diye belirtildii anlalyor.-Yn. 12Ahrar Partisi. 13Belgelerin zerinde "Yayn hakk yoktur" mhr bulunmaktadr. Bu belgenin yayn hakk. Rusya Yeni Tarih Belgelerini Koruma ve Aratrma Merkezi tarafndan Kaynak Yaynlar'na verilmitir.

16

TEOR temmuz 2000

Dou PERNEK

Mustafa Suphi'nin Stalin'e Raporu ve Mustafa Kemal Sleyman Sami grmesi zerine birka not
Raporun ve Mustafa Kemal-Sleyman Sami grmesinin tarihi
Mustafa Suphi'nin Stalin'e yazd raporda tarih bulunmuyor. Ancak Raporun ieriinden, 9 Kasm 1920 tarihinden sonra ve 25 Aralk 1920 tarihinden nce yazld anlalyor. Bu saptamay raporda belirtilen cra Vekilleri Heyeti listesinden karabiliyoruz. Bu listede 9 Kasm 1920 tarihinde vekil olanlar bulunmaktadr. te yandan 25 Aralk 1920 gn gvensizlik alan smail Fazl Paa hl vekil olarak gsteriliyor. Demek ki rapor bu tarihler arasnda yazlmtr. te yandan yine raporda. Mustafa Kemal Paa ile Sleyman Sami arasndaki grmenin " ay nce" gerekletii belirtiliyor. Ve konumalardan, grmenin 1 Eyll 1920 gn Bak'da toplanan Birinci Dou Halklar Kurultay'ndan nce olduu belirlenebiliyor. Aratrmac Yavuz Arslan da, Sleyman Sami'nin Austos aynda Ankara'ya geldiini ve Bak Kurultay ncesinde ayrldn belirtmektedir.1 Sleyman Sami. Bakde hem 18 Eyll 1920 gnleri toplanan Dou Halklar Kurultay'na, hem de 10 Eyll 1920 gn toplanan Trkiye Komnist Tekilatlar Kongresi'ne katlmtr.2 Ankara-Bak yolunun uzunluu dikkate
1 Yavuz Arslan. Trkiye Komnist Frkas'nn Kuruluu re Mustafa Suphi. TTK Yayn. Ankara 1997. s. 99 ve 101. 2 Sleyman Sami'nin ismi. Birinci Dou Halklar Kurultay'na katlanlarn listesinde yer almaktadr. Bkz. Birimi Dou Halklar Kurultay, 3. basm. Kaynak Yaynlar. stanbul. ubat 1999. s. 195.

17

http://genclikcephesi.blogspot.com

TEOR temmuz 2000

alnrsa, Sleyman Sami'nin Mustafa Kemal'le Austos ay ortalarnda grt sonucuna varlabilir. Bu bilgiler nda Mustafa Suphi'nin Stalin'e verdii raporun tarihinin de Kasm ay ortalarna rastlad saptanabiliyor. Mcadele cephesinden saptamalar ile gezi notu fark Mustafa Suphi'nin Stalin'e yazd rapor, ii snfnn nc partisinin yurtd merkezli olamayacann yeni bir kantn sunmaktadr. Mustafa Suphi. Raporun Anadolu'ya aylk bir gezi yapan Sleyman Sami ve Salih Zeki'nin gzlemleri olduunu hemen girite belirtmektedir. Yurtdnda kurulan rgt. Trkiye hakkndaki bilgileri, Trkiye'deki mill mcadele saflarndan deil, dardan yollad gzlemciler marifetiyle toplamaktadr. Bu rapor ile rnein stanbul'da efik Hsn ve arkadalarnn yaymlad Aydnlk'ta kan yazlar karlatrld zaman, nitelik fark grlr. Rapor, gezi gzlemlerine ve grmelere dayand iin. hem bilgi hem de deerlendirme hatalaryla doludur. En nemlisi. Sleyman Sami ve Salih Zeki'den rendiklerini snama ans olmayan Mustafa Suphi. Anadolu'daki direnme potansiyelini gremiyor. Mill Mcadele nderliine ilikin deerlendirme hatalar Raporun. Mustafa Kemal ile Kzm Karabekir ve Ali Fuat Paalar hakkndaki deerlendirmesi temelden yanltr. O dnemde Mustafa Kemal Paa'nn. silah arkadalar Kzm ve Ali Fuat Paa'lara gre. daha kktenci tavrlar iinde olduu biliniyor. Hatta Karabekir Paa, Mustafa Kemal Paa'nn kendisine Amasya'dan yazd 23 Haziran 1919 tarihli mektuba dayanarak. Amasya'da toplanan Mustafa Kemal'in ve dier komutanlarn, kendi deyimiyle "Bolevik olma karar verdiklerini" belirtir: "nc madde pek ayan dikkattir. stanbul'da iken. Bolevik olmaya ve bu suretle kurtulacamza dair bu arkadalarda grdm fikrin olgun bir hale gelmesi..." 3 Gerekten de Mustafa Kemal Paa'nn Kzm Paa'ya gnderdii ifrenin 3.
3 Kzm Karabekir. stikll Harbimi:. I. Emre Yaynlar. stanbul, tarihsiz, s. 92. 94. Karabekir Paa. ayn eserin 92. sayfasnn (2) nolu dipnotunda u bilgiyi de veriyor: "Moskova'ya gitmek zere 1336 senesi dou blgesine gelen Bekir Sami ve Yusuf Kemal Bey heyetinden Yusuf Kemal Bey. Bolevik olmakla Avrupa'nn tasallutundan kurtulacamz kanaatinde hl srar ediyordu. Muhaveremiz o zamanda yazldr."

18

TEOR temmuz 2000

maddesinin ilk cmlesi yledir: "Bolevizmin anlay ve ortaya k ekli bir daha mzakere edilerek esasen Kazan, Orenburg, Krm vesaire gibi slam ahali bunu kabul ederek diyanet, gelenek gibi ilerle zaten alkadar olmadndan bunun memleket iin bir sakncas olamayaca dnld." 4 Mustafa Kemal Paa ve arkadalarnn o gnlerde Havza'da Sovyet Rusya'dan gelen temsilcilerle yapt grmeler de biliniyor.5 Hemen bu grmelerden sonra 18-22 Haziran gnleri arasnda Amasya'da yaplan Gizli Komutanlar Toplants'nda tarihi kararlar alnmt.6 Mustafa Kemal Paa'nn Kzm Paa'ya yollad ifrenin, Komutanlar Toplantsnn ertesi gnnn tarihini tamas anlamldr. nk ''Bolevikliin memleket iin bir sakncasnn olmayaca dncesine"', bu toplantda "mzakere edilerek'" varld anlalmaktadr. Mustafa Kemal, 29 ubat 1920 gn Talat Paa'ya yollad mektupta da. Bolevik prensiplerinin uygulanmas gerekebileceini"" belirtmitir: "...vatanmz paralanmak ve milletimizi ngiliz boyunduruu altnda grmek gibi uursuz bir ihtimal karsnda, Bolevik prensiplerini fiilen uygulamada kurtulu aresi tahmin olunursa, uygulanmasndan doacak zorluklara ramen, bugn hakim olduumuz kuvvete dayanarak o hususa da girimek gerekebilir." 7 Sosyalizmin dardan ithal edilemeyecei gerei Ancak Milli Mcadele nderleri, dtan gelecek herhangi bir dayatma karsnda son derece duyarl ve uyanktrlar. Bu kararl tutum, o dnemde Eba Yolda ve Upmal Yolda gibi eitli Sovyet temsilcileriyle yaplan grme tutanaklar yannda, Mustafa Kemal'in Sleyman Sami ile yapt grmeye de yansmtr.
4 Atatrk'n Btn Eserleri, c.3, s. 114: Kzm Karabekir. stikll Harbimiz:. I, s. 92. 5 Bu konuda bkz. Cumhuriyete Doru Atatrk ve Havza, Havza Kaymakaml Yayn, Ankara 1998, s. 38 vd: Hsamettin Ertrk, iki Devrin Perde Arkas, yazan Sami Nafiz Tansu, stanbul 1969. s. 344-348: Karabekir. stiklal Harbimiz. 1960 basm, s. 618: Salahi R. Sonyel. Trk Kurtulu Savas ve D Politika, I. TTK Yayn. Ankara 1995. s. 83 vd; Yavuz Arslan. age, s. 79 ve 265; Ali Kemal Meram, Trk-Rus likileri Tarihi, Kita Yaynlar. stanbul 1969, s. 235; Sabahattin Selek, Anadolu htilali, Cem Yaynlar. 6. basm, stanbul 1976, s. 430; Mete Tuncay, Trkiye'de Sol Akmlar- (1908-1925) Belgeler, 2, BDS Yaynlar, stanbul. Ekim 1991, s. 113 vd; Hasan zzettin Dinamo. Kutsal syan. stanbul 1966. II, s. 386-390; Doan Avcolu. Mill Kurtulu Tarihi. II. Tekin Yaynevi. 3. basm, stanbul 1978. s. 633: Fethi Tevetolu, Trkiye'de Sosyalist ve Komnist Faaliyetler 1910-1960. Anakara 1967. s. 124: Stefanos Yerasimos, Trk-Rus likileri, s. 108 vd: R. Robinson. The First Turkish Republic, s. 73 ve 330: Tahsin nal, Trk Siyasi Tarihi, s. 260: Tahsin nal. "lk Trk-Bolevik Mnasebetleri". Havat Tarih Mecmuas. 11/8. Eyll 1967. s. 7 vd: Kzm zalp. Milli Mcadele (1919-1920). \. Ankara 1988. s. 74: 6 Amasya Gizli Komutanlar Toplants iin bkz. Dou Perinek. Kemalist Devrim-4 'Kurtulu Sava'nda Krt Politikas, stanbul, Kasm 1999. s. 141 vd. 7 lhan Tekeli-Selim lkin, "Talat Paa'nn Mustafa Kemal ile Mektuplamas", Milliyet, 15-23 Mays 1976.

19

TEOR temmuz 2000

Mustafa Suphi ve arkadalar ise, btnyle farkl bir pratikten gelmektedirler; Sovyet Rusya'da Trkiye Partisi kurmulardr. Trkiye amele ve renberine dayanma isteklerinde samimi olmalarna ramen, yrttkleri faaliyetin zemini bu istekleriyle eliiyor. Sovyet Rusya desteine bel balayan bir alma iinde olduklar ortadadr. Onlarn bu giriimleri, Milli Mcadele nderlii tarafndan reddedildii gibi, Sovyet Devrimi yneticilerinin anlaylarna da uymuyordu. efik Hsn'nn nderlik ettii rgtlenme, darda Komnist Partisi kurulamayacan bildii iin. Parti'nin kuruluunu hibir zaman Mustafa Suphi'lerin Baku Kongresi'ne balamam, doum tarihi olarak stanbul'da Trkiye i ifti Sosyalist Frkas'nn kurulduu 22 Eyll 1919 gnn kabul etmitir. Hikmet Kvlcmlnn da, 1970 ncesinde yaptm grmelerde, kkleri stanbul'a balayan tutumu kesin bir dille benimsediini ve Mustafa Suphi'nin pratiini eletirdiini grdm. Hikmet Kvlcml, bu-tavrn Yol adl almasnda da yanstmtr. i Partisi de. lkedeki rgtlenmeyi temel alan gelenei srdrerek, kuruluunu stanbul'da ii yataklarndaki rgtlenmeye dayandrmtr (Tzk, madde 2). Dou Anadolu'da ve Trabzon'daki tertip yuvalar Mustafa Suphi, ldrlmesinden iki ay nce yazd raporda. Salih Zeki ve Sleyman Sami'nin getirdii bilgilere dayanarak. Dou Anadolu ve Trabzon'da kendisini hedef alan tertipler dzenlendiini saptamtr. Mustafa Suphi, tertipilerin banda Enver Paa'nn yaknlarnn bulunduunu da isim isim belirterek kayda gemitir. Mustafa Kemal-Sleyman Sami grmesi Mustafa Suphi'nin Sleyman Sami eliyle Mustafa Kemal'e bir mektup yolladn Ali Fuat Paa'nn Moskova Hatralar'ndan biliyoruz. 15 Haziran 1920 tarihli bu mektubu. Mustafa Suphi ile birlikte Tekilatn Merkez Heyeti yelerinden Mehmet Emin Bey imzalamlardr.8 Sleyman Sami. 1918 ylnda Moskova'da oluturulan Trkiye tirakiyun Tekilat Merkez Komitesi'nin Merkez Heyeti yesi ve Tekilatn Siyas ve Harb Sekreteridir. Ali Fuat Paa'nn verdii bilgiye gre. Temmuz ay iinde Trabzon'a gelmitir ve Ankara ile temas aramaktadr. 9 Mustafa Kemal Paa, Mustafa Suphi ve Mehmet Emin beylerin mektubuna 13 Eyll 1920 gn verdii cevapta. "Sleyman Sami Yolda eliyle gnderdiiniz 15 Haziran 1920 tarihli mektubunuzu aldm" diye yazmaktadr.10 Bunun8 Ali Fuat Cebesoy, Moskova Hatralar, Kltr ve Turizm Yaynlar, Ankara 1982. s. 43 vd. 9 Ayn eser. s. 45 ve 49. 10 Atatrk'n Btn Eserleri Arivi.

20

TEOR temmuz 2000

la birlikte Yavuz Arslan'n ayrntl aratrmasnn yaymland 1997 ylna kadar. Mustafa Kemal Paa'nn Sleyman Sami ile grt pek bilinmiyordu. Bizim rastladmz, bir tek Yavuz Arslan. Rus kaynaklarna ve oruhlu'nun 1966 ylnda yaymlanan yaz dizisine gnderme yaparak bu grmenin yapldn belirtti." Kaynak Yaynlar ve Atatrk'n Btn Eserleri (ATABE), Sovyet Devlet Arivi'nde yllardr yrtt alma sonunda. Mustafa Suphi'nin Stalin'e yazd Raporu bulmu ve bu tarih belgenin iinde Mustafa Kemal-Sleyman Sami grmesi bulunduunu. Rus aratrmaclarndan da nce saptamtr. Teori, bu saysnda Mustafa Suphi Raporunu yaymlayarak, TKP'nin Mustafa Kemal ile yapt grmenin ieriini dnyada ilk kez gn na karm bulunuyor.

Sleyman Sami'nin kimlii

Aratrmac Yavuz Arslan. Sleyman Sami'nin Ankara'da yapt grmelerle ilgili kesin bir bilgi bulunmadn belirtmekle birlikte. "TBMM Hkmeti'nden talimatlar almas byk ihtimaldir" diye yazyor. 12 Sleyman Sami, bu grmelerden sonra elinde Mustafa Suphi'ye davet mektuplaryla Bakye dnyor ve ilk toplants 1 Eyll 1920 gn yaplan Dou Halklar Kurultay'na katlyor. Davet mektuplarnn Mustafa Kemal, Kzm Karabekir ve Ferit (Tek) beyden geldiini, TKF Merkez Komitesi yesi Sleyman Nuri'nin anlarndan reniyoruz. Ne var ki, Sleyman Nuri, Sleyman Sami'den phelenerek, bu davetlerin byk olaslkla "Ankara polisince uydurulmu" ve "sahte" olduklar yargsna varmtr. 13 Sleyman Sami de, Mustafa Suphi gibi Rusya'daki sava esirlerindendir. ttihatdr ve Takent'te gizli bir ttihat ve Terakki Cemiyeti kurmu ve Boleviklerle birlikte savamtr. Daha sonra ttihat olduunu gizleyerek, Mustafa Suphi ile birlikte almaya balamtr. Yavuz Arslan'a gre, bu iliki, belki de Mustafa Suphi'nin "sonunu hazrlayan etkenlerden birisi olacaktr."14 Sleyman Sami'nin Trkiye Komnist Tekilat iine szm bir ttihat olduu, Ankara hkmetiyle gizli ilikiye girdii, Ankara ve Eskiehir'de Komnist gruplarla grtkten sonra yetkililere byk olaslkla geni bilgi verdii ve Mustafa Suphi ve arkadalarnn Trabzon'dan snr d edilmelerine ka11 Korniyenko. "Zarojdeniyc Komnunistiseskava Dvijeniya v Turtsii (1919-1920'*. s.32 ve oruhlu. "stiklal Sava'nda Komnizm Faaliyeti". Yeni stanbul, 8 Temmuz 1966. tefrika 8'den aktaran Yavuz Arslan. age s. 273. 12 Yavuz Arslan. age. s. 273. 13 Mete Tuncay, Trkiye'de Sol Akmlar- I90H-I925) Belceler, 2. BDS Yaynlar. stanbul. Ekim 1991. s. 354 vd. 14 Yavuz Arslan. age. s. 271 vd. s. 78.

21

TEOR temmuz 2000

dar hkmetin talimatlar dorultusunda alt ynnde ciddi kantlar bulunmaktadr.15 Sleyman Sami ve Mehmet Emin Beyler, Kzm Karabekir Paaya gre, Mustafa Suphi heyeti Trabzon'a giderken hastalandklar bahanesiyle Maka'da arkadalarndan ayrt edilmilerdir. Kzm Paa'nn telgrafna gre, halk, Trkistan'daki hizmetlerini anlatan tanklar dikkate alarak her ikisini de serbest brakmtr.16 Trabzon'da kan stikbal gazetesi ise, Sami adnda bir Trk esirinin, Mustafa Suphi'lerden Baku'da grd ikenceleri. Trabzon iskelesinde yzlerine kar anlattn ve halk galeyana getirdiini yazmaktadr. Yavuz Arslan, bu kkrtc Sami'nin byk olaslkla Sleyman Sami olduu kansndadr. 17

15 Ayn eser. s. 271 vd. s. 101. 16 Ayn eser. s. 321. 17 Ayn eser. 323, 326.

22

TEOR temmuz 2000

Mehmet ULUSOY

Kreselcilik milliyetilie, yurtseverlik enternasyonalizme gtrr

"Monaride yurdunu sevebilecek olan. bunun iin de erdeme bile ihtiyac olmayan bir tek kii tanyorum: O da kraldr. u nedenledir ki. devletin btn mensuplar iinde bir yurda sahip olan sadece kendisidir." (Robespierre) "Ulusal gurur duygusu, bize. biz bilinli Rus proleterlerine yabanc bir duygu mudur? Elbette ki deildir! Biz. dilimizi ve yurdumuzu severiz: biz yurdumuzun emeki ylgnlarn (yani yurdumuz nfusunun onda dokuzunu) demokratik ve sosyalist bilin dzeyine ykseltmek iin elimizden geleni yapyoruz. arn kasaplar, soylular ve kapitalistler elinde gzel yurdumuzun urad hakaretleri, zulm ve aalamalar grmek ve duymak bizim iin ok acdr." (Lenin)

Yurtseverliin milliyetilikle kartrlmas

Yurtseverlik ou kez milliyetilikle kartrlmtr. Emperyalist burjuvazi, emekileri aldatmak iin, ikisi arasndaki fark; birincisinin savunmac ve eitliki, ikincisinin ise saldrgan ve blc ieriinden doan zt karakterleri, zellikle bulandrmtr. Bu iki kavram, bugn de ok daha bilinli bir ekilde kreselciler ve neosol tarafndan birbirine kartrlyor. Yeni Dnya Dzeni'nin saldrsna direnen, AB'ye girmeye kar kan yurtseverler ve devrimciler milliyetilikle sulanarak, "deiimce, "yenilik"lere kar kan gericiler olarak gsterilmeye allyor. Kapitalizmin gelimekte olduu, burjuvazinin feodal klelik ilikilerini ykarak kendi i pazar zerinde egemenliini temsil eden ulusal devletlerini kurduu 19. yzyl Avrupacnda burju23

http://genclikcephesi.blogspot.com

TEOR temmuz 2000

vazinin nderlik ettii milliyetilikle, yurtseverlik iieydi. Hatta byk lde akyordu. Ulusal devletlerin ve yurt (vatan) kavramnn tarih sahnesine kt bu dnemde Fransz Devrimini bomak isteyen feodal devletlerin saldrsna kar jakobenlerin nderlik ettii ulusal savata Fransz burjuva milliyetilii ilerici ve yurtsever bir nitelie sahipti. Ayn zamanda bu, ulusal ierikteki modern yurt kavramnn ve yurtseverliin de ncsyd. Ancak, ayn Fransz milliyetilii, Napolyon Bonapart'la birlikte baka uluslarn topraklarn igal ederek tad devrimci niteliklerini terkedip yaylmac ve igalci bir nitelie dnt. Yine, ulusal devletlerini kurma srecindeki talyan, spanyol. Alman milliyetilii, bir yandan feodalizmi ykp ulusal pazarn kurarken, dier yandan Fransz igaline kar yurtsever bir nitelik tayordu. Kapitalizmin henz serbest rekabeti dnemini yaad, her lkede bamsz ulusal kapitalizmlerin ve bamsz ulusal devletlerin kurulma koullarnn bulunduu 19. yzylda, milliyetilikle yurtseverlik ne kadar birbiriyle rten zellik gsterseler de. yine de ikisini birbirinden ayrmak zor deildi. Marks, Engels ve Avrupa demokratlar, bu ayrm net olarak yapyorlard. O gnk dnya gericiliinin merkezi olan Rus arlnn kkrtt ve kontrolnde tuttuu ek, Hrvat, Slovak ve Srp milliyetilii, Avrupa ii snfnn enternasyonal dayanmasna, Avrupa demokrasisine ve uluslarn zgrlemesine hizmet etmedikleri, onu bldkleri iin devrimci, yurtsever olarak grlmyor ve kar klyordu. Kapitalizmin emperyalist bir karaktere brnerek uluslararas bir sisteme dnt ve btn ulusal pazarlarn bu sistemin bir paras haline geldii amzda ise, milliyetilikle yurtseverlik arasndaki fark alabildiine netlemitir. Ayn zamanda snfsal nitelikteki temel bir deiiklie tekabl eden bu farkllama, 1870"lerden itibaren serbest rekabeti kapitalizmden emperyalizme geiin de bir zelliidir. Emperyalizm dnemiyle birlikte burjuvazi btn devrimci niteliklerini yitirmi, milliyetilik esas olarak gerici bir karaktere brnmtr. 1871 Paris Komn deneyi; ii snfnn, egemenliini ciddi olarak tehdit eder hale geldiini gren ve gericileen Fransz burjuvazisinin yurtseverlii terkediinin ve ihanetinin; te yandan yurdu en kararl savunacak snfn artk ii snf olduunun en arpc kantyd. Marks bu niteliksel deiiklii yle aklyordu: "...Paris'in savunulmas iin ii snfnn silahlandrlmas, etkili bir g halinde rgtlenmesi ve saflarn savan iinde talim grmesi gerekiyordu. Hlbuki Paris'in silahlanmas Devrimin silahlanmas demekti. Paris'in saldrgan Prusya'ya kar zaferi, Fransz emekisinin Fransz kapitalisti ile devletin parazitlerine kar zaferi olacakt. Ulusal grevlerle snfsal karlar arasndaki bu atmada. Ulusal Savunma Hkmeti bir Ulusal hanet Hkmetine dnmekte bir an bile tereddt etmedi."1 Dnyann ezen ve ezilen uluslara blen emperyalizm, ayn zamanda ezilen dnyaya yurt ve yurtseverlii dayatt. Burjuva demokratik devrimlerin yurt ve
1 Karl Marks. Fransa'da Sava, Kz Yaynlar. 1970. s.46

24

TEOR temmuz 2000

yurtseverlik kavramlar ezilen dnyada yeniden ve daha derin bir ierik kazand. Ezilen dnya iin yurtseverlik, antiemperyalizm, bir yandan emperyalist smrgeletirmeye kar topran, yurdun savunulmas, dier yandan feodalizme kar demokratik devrimin temel bileeniydi.2 Ezilen uluslarn emperyalist smrgecilie kar verdikleri. 1975'lere kadar sren kurtulu mcadelelerine nderlik eden ulusal burjuvazilerin yurtseverlii, kararsz ve her an emperyalizmle uzlama eilimi tayan bir nesnellie sahipti. Gnmzde de ezilen lkelerin ulusal burjuvazileri bu potansiyeli belli lde tayor ve yurtseverlik esas olarak ii ve emeki snflarn tad bir bayrak haline gelmitir. Bu nedenle rnein, hem snfsal nitelikleri hem de politik ynelimleriyle oynadklar roller asndan tamamen ABD ve AB emperyalizminin kontrolnde gelien ya da onun denetimine giren Bonak. Hrvat. Arnavut. een, Krt milliyetiliinin yurtseverliinden bahsetmek olanakszdr.

Antiemperyalist olmayan yurtsever olamaz

1980'lerden bu yana. antiemperyalizm duygular krelmi Trkiye solunda, ou devrimci deer arptlarak kullanld gibi, Krt milliyetilii de yurtseverlik olarak ilenip byk lde benimsetilmitir. eitli kitle rgtlerinde, mitinglerde, toplantlarda Krtler, (bana '"Krt" szc bile koymaya gerek duymadan) "yurtseverler" olarak tanmland. Bu yapay yurtseverlik zorlamas karsnda genel olarak ou sosyalist, sanki bir emperyalist lkenin devrimcisiymi gibi, hi hak etmedii halde, bir eziklik yaad. Yurtsever deyince akla gelen Krt milliyetiliiydi. Trkiye ve Trkler iin sanki yurtsever olma hakk yoktu. Elbette bunun basit bir mant vard: Trkiye emperyalist, Krdistan smrge!.. Trkiye'yi emperyalist (ya da smrgeci), ABD ve AB'yi mttefik yapan bu sakat mantk. Trk milliyetisi MHP'yi de doal olarak Trk yurtseveri yapmak zorundadr. Emperyalizme kar tavr temel bir kstas olarak alnmad srece bu yaklamla baka bir sonuca varmak olanakszdr. Bilimsel sosyalizmden ve ezilen bir lkede devrimciliin olmazsa olmaz koulu olan antiemperyalizmden kopmu kreselci neosolcular; Akanlar, Mihri Belliler. Adalet Aaolular, Rdvan Budaklar. Erturul Krkler. DP liderleri vb. byk bir ''demokratik'' cokuyla AB'ye girmeyi savunurken, lafta kar gibi grnseler de, gerekte milliyetilikten pek rahatsz olmuyorlar. nk AB. Kopenhag Kriterleri"yle, en nemli demokrasi ltlerinden biri olarak "etnik ve dinsel kltrlere (kimliklere) zgrlk'" dayatyor. Emperyalizme iltihak edilerek ve ulusal bamszlk reddedilerek bu dayatmann kabul edilmesiyle, uluslarn eitlii hayal olduuna ve yurtseverlik modas gemi bir ey olduuna gre, milliyetler atmas, istense de istenmese de onaylanm oluyor. "Etnik kltrlere zgrlk" demek, etnik farklar ve onun getirdii atmalar da kabul etmek demektir. Vatanszln, sonuta emperyalizm milliyetiliiyle, yani Bat merkezli rklkla nasl birletiinin en
2 Bkz. Dou Perinek, "Vatanszlarn Vatan IMF Kuca". Teori, Eyll 1995. say 69.

25

TEOR temmuz 2000

arpc kant. "Trkiye'nin ban bo brakmaya gelmez" diyerek Avrupa'nn "demokrasi" sopasn sallayan Birikintin (say 129) demirba yazar Taner Akam'n ruh halidir. Bu retici yazsndan dolay Taner Akanra teekkr etmek gerekir.

Milliyetilik blc ve saldrgandr

Bilindii gibi milliyetilik*, belli bir rkn stnln baka rklara, uluslara zorla da olsa kabul ettirmektir ve bu anlamda doas gerei saldrgandr, dlaycdr; uluslarn e itli ini, kardeliini kabul etmez. Milliyetilik, amzda, lkemiz dahil, btn pratiklerinde grld gibi, emperyalizmin hizmetindedir, blcdr ve gericidir. Milliyetiliin bu saldrgan ve tahakkmc niteliinin en belirgin biimi; emperyalistlerin ezilen uluslar, uygarlatrlmas ve ynetilmesi gereken, geri, ikinci, nc snf uluslar, kendi uluslarn da dnyay ynetmek iin seilmi sekin uluslar olarak grmesi, ideolojilerini bunun zerine temellendirmesidir. Emperyalist saldrganln en st ve gz dnm biimi olan faizmin "stn rk' ideolojisi de bunun zirvesidir. Bizdeki MHP dahil btn rk milliyeti akmlar, bu nedenle, her dnemde emperyalizm tarafndan ynetilen, ezilen uluslarn antiemperyalist mcadelelerini blmek ve milliyetleri birbirine krdrmak iin kkrtlan ve kullanlan akmlar olmutur ve olmaya devam etmektedir. Ayn emperyalist ideolojinin, bugn, kendine gre yeniden tanmlad "insan haklar"run, "demokrasi"nin vb sper savunuculuuna soyunarak, kresellemeye kar ulusal direnileri, yurtseverlii, milliyetilikle bilerek kartrp karalama abas, ikiyzlce bir yalandan ve aldatmadan baka bir ey deildir. Milliyetilik, 20. yzyln iki byk savanda, emperyalist devletlerin kitleleri saldrgan amalar dorultusunda kullanmak iin manivela olarak bavurduklar en etkili arat. Hi bir karlar, hibir insani amac olmad halde emekiler yurdun savunulmas yalanyla cephelere srld ve birbirine krdrld. Emperyalistler aras bu iki paylam sava ve bunlarn devam olan blgesel savalar, sosyalistler iinde yurtseverliin ve milliyetiliin nerede balayp nerede bittii konusunda sonu gelmez tartmalar ve blnmelere yol at. Hl da bu tartma btn scaklyla devam ediyor. Yine bugn emperyalizmin kreselleme saldrsyla bavurduu taktik, milliyetilii kkrtarak, hatta etnik gruplar birbirine drerek uluslar paralamak ve yutulacak lokma haline getirmektir. Balkanlarda. Kafkaslarda, Afrika'da ve lkemizde bunun yzlerce rneini yayoruz.

Yurtseverlik savunmac ve birletiricidir

*Burada "milliyetilik", rk milliyetiliin; "yurtseverlik" de devrimci milliyetili in karl olarak kullanld. Bu konuda bkz. Dou Perinek, "Devrimci Milliyetilik ve Irk Milliyeti lik", Teori, aralk 1997. say 95.

26

TEOR temmuz 2000

Yurtseverlik, belli bir toprak zerinde yaayan insanlarn etnik kken, rk, dil, din ayrm yapmakszn, zgr ve eit yurttalar olarak yaama arzusudur ve savunmacdr. Yurtseverliin savunmac karakteri, baka uluslar zerinde egemenlik ve bask kurma amac tamamas, btn uluslar eit ve karde grmesindedir. Bu, ayn zamanda kendi yurttalarnn da eitlik ve zgrlnn kouludur. Marks'n "Baka uluslar ezen bir ulus zgr olamaz" sz bu tanmlamay en gzel aklayan tutumdur. Bir insan veya ulus, bakasna eitlik ve zgrlk tand lde kendisi de zgrdr. Baka uluslar ezen bir ulusun egemen snflar, kendi yurttalarnn zgrln de kstlyor demektir. Da ynelik, uluslarn kardeliini, eitliini ortadan kaldran emperyalist bask, kanlmaz olarak ierdeki zgrlk ve eitlii de ortadan kaldrr. nk smrc snflarn doas gerei her ikisi de emeki halka yneliktir. zgr bir yurtla zgr bir yurttalar topluluunun oluturduu cumhuriyet (ulusdevlet). birbirini tamamlayan vazgeilmez kavramlardr. Irksal veya dinsel temelde bir etnik kltr, manevi deerleri, gelenekleri ve treleri esas alan milliyeti teorilerde cumhuriyet, bizdekilerin genellikle Osmanly yceltmeleri gibi, ya reddedilmi ya da ikincil nemde bir deer olarak grlmtr. Dier yandan, yurtseverliin ekonomik toplumsal temellerini, insanln yerleik dzene geip tarmla uramaya balad tarih alarna kadar uzatabiliriz. Ama zellikle de kent uygarlklarnn gelitii antik ala birlikte yurtseverlik nemli bir etik deer haline gelmitir. Kenti savunmak en bata gelen yurttalk grevidir. Cicero'nun mehur, "hayatmdan bile deerli lkem" zdeyii, yurdun en deerli varlk olduunu anlatyor. Yine ayn duyguyu Danton, lm tehlikesi nedeniyle ngiltere'ye kamas nerildii zaman. "Kamak m? Asla! Vatan ayakkab kesi altnda gtrlr m?''3 diyerek zl bir ekilde ifade eder. Machiavelli de, Trkiye'de zgrlk yok, insan haklar yok vb diyerek yurdunu terkeden ve Bat'nn ajanlar gibi alanlara gnderircesine yle der: "Bir yurtta, lkesi tarafndan incitilse bile, lkesinin dmanna yzn dnmekten daha aalk bir ey olamaz."4 Bir insana ada, onurlu ve ba dik olma, bu anlamda zgr yaama haklarn ve zelliklerini kazandran, ideallerini gerekletirdii, evrensel insanlk iinde ona bir yer salayan ey. bir ulusu, uruna savat bir yurdu bir devleti olmasdr. "Politik erdemin dayana olan patria (atayurdu) sevgisi rasyonal bir sevgidir, nk o her yurttan korumak istemesinin rasyonel olduu bir iyiye (zgr kent) duyulan sevgidir. Eer topluluk rrse. bireyin hayat da yoksullar. Kent bir kere yklrsa, yurttalar artk kendilerini gerek anlamda yurtta yapan erdemler gelitiremezler. Geriye kalan yalnzca artk gerek ve canl yurtta olmayan d grnm, bir heykel ya da tablodur. Her kim yurtta niteliini yitirir, insan olma zelliini de yitirir, nk kii bir yurtta olmaktan kmsa, doru drst bir insan hayat yaayamaz." 5
3 Aktaran M. Esat Bozkurt. Atatrk htilali, Kaynak Yaynlar, 1995. s.82. 4 Aktaran Maurizio Viroli, Vatan Ak, Ayrnt Yaynlar. 1995. s. 44.

27

TEOR temmuz 2000

Her fetih gerici, her savunma ilerici deildir

Yurtseverliin savunmac karakterini sylerken, her savunmann yurtsever olduunu ileri srmek doru olmaz. Burada ltmz, yine bu eylemin tarihi ilerleten, retici gleri gelitiren ve halk zgrletiren bir rol oynayp oynamamasdr. rnein Erdoan Aydn, 29 Mays 2000 tarihli Cumhuriyetteki dizi yazsnda yle bir "evrensel" tanm yapyor: '"Kimlerin yaptn bir yana brakarak, evrensel insanlk ahlak asndan baktmzda. stanbulun 29 Mays 1953 gn Osmanllarca igali ile 15-16 Mart 1920'de ngilizlerce igali arasnda, igalcilerin kimlii dnda z olarak bir fark olmadn grrz." Bu tanm, tarih d. idealist bir tanmdr. nk bu yaklam btn tarihe uygularsak, ryen Bat Roma imparatorluunu ykan barbar Hun aknlar da igalci olduu iin gerici olurdu. Oysa btn tarihilerin birletii bir doru: ryen Roma'nn yklmasn hzlandran barbar iddeti tarihi ilerleten bir rol oynamtr. Bizans'n yklmas da ayn nitelikte bir tarihi olaydr. Kald ki daha da nemlisi. stanbul'un fethi, "mlke" hangi feodal imparatorluun sahip olaca savadr. Yenen asnda olsun, yenilen asndan olsun tebaa ayn tebaadr, deien bir ey yoktur, dolaysyla emeki asndan savunulmas gereken bir yurt yoktur. Hangi feodal imparatorun, mlkne, yani tebaasna, kuluna daha iyi davranaca, vb'dir belki szkonusu olan. Kald ki. feodal ada ve daha eski alarda igaller ve yama, ekonominin bir parasdr. ok aktr ki. btn igallerin haksz olduu mantn tarihin daha gerilerine gtrrsek. Trklerin Anadoluyu, Balkanlar fethedip yerlemesini de haksz ve gerici olarak tanmlayan sama bir sonuca varrz. Gemi tarihi deitiremeyeceimize gre, tarihten byle bir metafizik sonu karmakla ancak emperyalist igallerin, smrgeciliin nlenemez, dolaysyla meru olduu sonucuna varlr. Nasl ki, antik an kent demokrasilerinde, kentin yurtta olan, belli bir mlk, zgrlklerden yararlanma ve ynetimde sz sahibi olma hakk olanlar dndaki kleler iin yurtseverliin bir anlam yoksa, feodal ada da btn mlkn sahibi krallarn, sultanlarn ve derebeylerin dnda kalan kullar iin de yurtseverliin bir anlam ve deeri yoktur. Robespierre'in "Monaride yurdunu sevebilecek, bunun iin erdeme bile ihtiyac olmayan tek kii kraldr"6 sz, yurtseverliin ekonomik ve siyasi boyutunu zl bir ekilde aklyor. Feodalizmde kulun lkesi de, topra da bal olduu derebeyidir, aadr. Onun dnda bir varl yoktur, bir hitir. Bucak airetinden birisi iin bir ulusun yurtta olma diye bir kavram, bir bilin yoktur, onun btn varoluu, kimlii Bucak airetiyle belirlenmitir.

Evrensellikle kresellik birbirine karttr

Kreselleme ad altnda yrtlen dnyay yeniden smrgeletirme ve ulus5 M. Viroli. s.36: Remigio Girolami, Traciats de Bono Commni'den aktaryor. 6 Devrim Yazlar, ev. Vedat Gnyol. Belge Yaynlar, s.81.

28

TEOR temmuz 2000

devletleri ykma saldrs, tartmaya yeni boyutlar katt gibi, bilimsel sosyalistlerle dierleri arasnda zellikle yurtseverlik eksenindeki saflamay da alabildiine derinletirdi. rnein, baz '"solcular", aka savunmann solculuktan peinen vazgemek olduunu bildikleri iin, kresellemeye szde kar kyorlar; ama nedense Avrupa Birlii szkonusu olunca, bu sylem ambalajn da atarak AB'ne girmeyi rahatlkla savunabiliyorlar. Ulusal devleti (ulusal bamszl) savunmay, miadn doldurmu, "sosyalistlerin grevi deil'" diyerek reddedebiliyorlar. Mays ayndaki Cumhuriyet'te yaymlanan "Sol gelecei tartyor" dizisi, kendini "sol" olarak tanmlayan aydnlar iinde bu kreselci eilimin ne vahim noktalara geldiini gsterdi. Bylece, kresellemenin ulusal snrlar ykt ve "proletaryann kresel dayanmasnn zeminini hazrlad", hele hele devletin sosyalistlerin savunmas gereken bir aygt olmad iddialaryla, Marksizmin bu en kaba, en cahilce savunusunu ortalama solun bilimsellik ve aratrma zrl, dnce tembeli "kitlesine" yutturmaya alyorlar. Bir kez, bilimsel sosyalizmin "otoriter", "evrenselci", "eskimi" dorularndan bkp neoliberalizmin ve postmodernizmin "deiim" dinamizmi(!) tayan "yeniliklerine" bel baladn m, her ey kolaylayor; kafa yormaya, skntya girmeye gerek yok! Senin adna birileri bu teoriyi zaten yapyor. Neoliberalizmin estirdii bu lk deiimci rzgarda evrensellik, oluvermi kresellik, ne gam! Teori'nin 124. saysnda (Mays 2000) lkadm. Birikim ve Kurtulu dergilerinin bu konudaki fikirlerinden birer zet sunduk. rnein DP'nin Dev-Yolcu hizbinin kard lkadm dergisine gre, "Nasl ki, zelletirmeye kar devlet KT'lerini savunmak solculuk deilse, kresellemeye kar solun alternatif toplum projesi milli devlet formu olamaz. Milliyetilik zemininde retilmi politikalar ve zmlerle solculuk yapmann zaman geride kald." Yani, bu manta gre kreselleme, ulusal devlete gre daha ileri bir ekonomik ve toplumsal rgtlenmeyi ifade ediyor. Nedir bu daha ileri ekonomik rgtlenme? Bu kresel rgtlenmenin en bata gelen temsilcileri IMF ve Dnya Bankasdr; daha pr ekonomist baka gre "ulustesi" tekellerin "anayasas" MAI'dir. Bu kresel rgtlenmeye kar mcadele de elbette "kapitalizmin geri modellerine ynelerek deil, kresellemenin ileri alternatifini retmeyi baararak netletirilebilir."7 Bu yaklamdaki korkaka gizlenen gerici nitelii aa karmak gerekiyor: Ulusal devlet biimi mcadele asndan geri, yani insanln gelimesini engelleyen (gerici) bir rgtlenme ise, o halde kreselleme, ayn mantn bir devam olarak insanln gelimesinde daha ileri bir-aamay gsteriyor. nk kreselleme, ulusal snrlar kaldrp "enternasyonalizmin koullarn olgunlatryor"mu. Dolaysyla ulusal devletle -kapitalist veya sosyalist olmas farketmezkorunan yurt (vatan) ve yurtseverlik de bu durumda anlamsz hale geliyor! AB'ciliin has savunucular, Sevrciler. bu fikirleri ok daha pervasz bir ekilde ifade ediyorlar. yle diyor Birlemi Milletlerde st dzey ynetici
7 Teori, say 124. "Dergilerde Gezinti"'

29

TEOR temmuz 2000

olan bir zat, Cengiz Aktar: "...Trkiye'nin belki de son 76 yl deil, ok daha gerilere giderek herhalde btn o devlet felsefesini, devlet mantn, her eye kadir devlet baba gibi kavramlar bir kenara brakmas gerekecek. Ulus devlet ise, AB ile tarihe karmakta olan bir siyasi yap. Hayrls da bu. Bu corafyann bana gelmi en byk felaketin ulus devlet kavram olduunu dnrm hep; sadece Trkiye deil, Avrupal olmayan btn lkelerin bana gelmi en byk felaket ulus-devlettir."8 Hi bir yoruma gerek duymayacak kadar ak deil mi? Ulusal devletle yurtseverliin birbirinden kopartlamazl, yurtseverliin bugn her zamankinden daha ok snfsal bir karaktere sahip olduu gerei, onlar iin bir anlam tamyor belki. IMF'nin dayatt zelletirmeye kar kitlesel direniini srdren ii snfnn. Egeli ttn reticisi, zeytin reticisi yoksul kyllerin. Bergamallarn mcadelesi, bu gerei onlarn karsna her gn dikse de grmemekte srarllar. nk, ideologlarnn dne dne tekrarlad gibi, kresellemenin "nesnel" srecinde snf mcadelesine yer yok! O artk tarihe kart! Oysa btn bunlar, snf mcadelesinin en youn bir ekilde srdn gstermiyor mu? Kresellemeyi evrensellie eitlemek, emperyalist glerin dnya egemenlii asndan son derece doal ve mantkl. Ancak burada, baka bir ok alanda olduu gibi, byk bir kurnazlk, ideolojik dzenbazlk olduu da ak. Emperyalizmin ideologlar, her zaman olduu gibi burada da, insanln daha ileri, daha zgr ve eitliki bir yaam zlemini ifade eden en nemlisi de bilimsellik ve doruluun lt olan evrensellik kavramn, kendi karlarna uygun olarak, "kresellik" ad altnda kurnazca dizayn etmilerdir. Kreseleme, gerek postmodernist teorisi gerekse pratiiyle, feodalizmi ykp insanl gelitiren kapitalizmin btn olumlu dinamiklerinden syrlm olarak, tam bir kuralszlk; dizginsiz bir yama, doann tahribi, her ynyle tam bir anari, kaos ve rmedir. Gerekte, kapitalizm 19. yzyln sonlarndan itibaren emperyalizm aamasna; ryen, asalak bir kapitalizm aamasna geerken dnyann btn alanlarn kendi arkna balayarak paylat. Bylece kapitalizm bir dnya sistemi olarak kreselletii noktada, retici gleri ve insanl gelitiren btn zelliklerini de yitirdi; kreselleirken varabilecei en ileri noktaya vard ve rme srecine girdi. Bu sre bugn deil, daha 20. yzyln balarnda ilemeye balad. O nedenle bugn "kreselleme" vurgusu, ideolojik ve siyasi bir amala, emperyalizmin bandan bu yana var olan bir nesnelliinden ok emperyalizmle ezilen uluslar, proletarya ile burjuvazi arasndaki mcadelelerin ortadan kalkt iddia edilen "yeni" ve "ok farkl bir srece" yaplyor.

Evrensel deerlerin temsilcisi ii snfdr

8 Bkz. Idea Politika. Bahar 2000, say 6. s.60. Bu yaznn tamam okunmaldr.

30

TEOR temmuz 2000

Evrensel deerlerin temsilcisi ii snfdr

Aydnlanma ve burjuva demokratik devrimleriyle en st dzeye kan ve emperyalizm ya da kresellemeyle birlikte terkedilen evrensel deerler, artk yeni bir devrimci snfn, proletaryann tayp gelitirebilecei deerlerdir. Bu nedenle, emperyalist burjuvazinin dnya zerindeki dizginsiz egemenliinden; yapma deil ykma, dzenleme deil datma, agzl ve dizginsiz bir kr hrsnn babozukluu, asalaka bir tketimden baka bir ey olmayan kresellemenin evrensel hibir olumluluundan szedilemez. Nasl ki, Yeni Dnya Dzeni. ABDnin tek bana dnya egemenlii kurma amacn tayan bir smrgeletirme stratejisiyse, ilerletici hibir nesnellik tamyorsa, onun siyasi yn gizlenmi baka bir ad olan kreselleme de kukusuz hibir nesnel olumluluk tamaz. Yenilik akn neosolun, kresellemenin "nesnellii"nde ii snfnn "kresel direnii'" adna bulabilecei ey, ancak, cemaatilik, eriatlk ve etnik kltrclk gibi ortaa gleri ile ittifak ve ortaa kltrn canlardrmaktan ibarettir Yine ayn ekilde, yurttalk dzeyine ykselememi. efendi-kul, eyh-mrit ilikilerini srdren bu ortaa kltrnden beslenen mafyalamann, bu kreselci ideoloji ve siyasetle ortaa glerinin tipik buluma noktas olmas son derece reticidir. Nerdeyse te birini mafya ekonomisinin oluturduu, en byk geliri, retim yapan sanayicilerin deil, faizcilik yapan speklatrlerin salad bu "kresel ekonomi"nin ulusal ekonomiye gre daha ileri bir aamay temsil ettii, dolaysyla demokrasi ve zgrlklerin, insan haklarnn gelimesine daha ileri bir zemin hazrlad iddialarnn ne kadar bo ve gerek d olduunu, sadece grnrdeki olgulara bakarak bile kantlamak mmkn. zellikle bizim gibi lkelerde bir ok ilerici aydnn kreselleme tuzana dmelerinde nemli bir faktr, kreselleme ile evrensellik arasndaki ince ama nemli ayrm grememeleridir. Evrensellik; birincisi, derinlemesine (ya da moda deyile dikine) niteliksel bir deiim ve dnm ierir. kincisi, yatay (niceliksel) olarak dnya apnda olmaktr ki, buradaki evrensellik vurgusu, kapitalizmin dnya apnda smr alan yaratmasna deil - bu zaten kapitalizmin doasnda var- insan zgrletiren, emeki haklarn artran ve refahn ykselten bir evrensellie yaplmaktadr. Kresellik ise, sadece genilemesine, yatay; smr ve yamann dnya apnda olmasndan baka bir ey deildir; bu genilemede insanlk ve emekiler lehine hibir kazanm olmad gibi aksine ok byk kayplar ve ykmlar vardr. Daha somut ve anla lr bir ifadeyle kreselleme, dnya halklar ve ii snfnn bugne kadar elde ettii btn kazanmlar topyekn geri alma saldrdr. Yani insanl ortaaa, barbarla srme abasdr. Gnmzn kritik sorusu "Ya barbarlk ya sosyalizm" belirlemesinde, barbarlk tercihi ynndeki eilimdir.

31

TEOR temmuz 2000

btn anahtar kavramlar gibi. insanl daha zgr ve mutlu olma ynnde yetkinletirmeyi amalayan, bu dorultuda dzen kurma umudunu, niyet ve kararlln gsteren bir kavramdr. ""Benzer sinyaller veren dier trde terimlerin en tepesinde evrensel bir dzen, gerekten kresel dzeyde bir dzen kurma anlamna geliyordu. teki kavramlar gibi evrenselleme fikri de modern glerin verimlilii ve modern zekann tutkularnn ykselen dalgas zerine ortaya atld. Btn bu kavramlar yuma birlik iinde, dnyay eskiden olduundan daha farkl, daha iyi yapma ve deiimi ve iyilemeyi kresel, trsel apta yaygnlatrma isteini ilan ediyordu. Ayn ekilde, herkesin ve her yerin hayat koullarn, bylelikle herkesin hayat ansn benzer klma, hatta belki de eitleme niyetini ilan ediyordu."9

Ulusal olmadan evrensel olmaz

Kreselleme, bir avu emperyalistin ulusal tekeli dnda ezilen uluslar ykmay, kendi kk eyaletleri haline getirmeyi amalyor. Oysa evrensellik, ulusal devleti ykmak bir yana, onunla birlikte var olan, karlkl birbirini zorunlu klan bir sretir. Dolaysyla evrensellikle kreselleme, birbirine zt olgulardr. Hatta unu da syleyebiliriz: Kreselleme sylemiyle ambalajlanan bugnk rndan km neoliberal uygulamalar hakknda, bizzat kapitalizmin yaamn srdrebilirlii asndan bile ciddi kukular ileri srlmeye balanmtr. Daha da nemlisi, somut tarihin iinden baktmzda, yukarda da belirttiimiz gibi, esas olarak aydnlanmann ve kapitalist modernlemenin rn olan evrensellik ve ats altndaki dier evrensel kavramlar, yine kapitalizmin rn olan ulusal bir piyasa ekonomisi iinde gelitirilen ve ulusal snrlarla evrilmi bir alanda zenginletirilip yetkinletirilen kavramlardr. Bilimsellik, zgrlk, demokrasi burjuvazinin egemen olduu ulusal bir pazarda geliip zenginlemi ve giderek evrensel deerler haline gelmitir. Yani ulusallk olmadan evrensellik olmaz, biri brnn iinde gerekleir, anlam bulur. Btn renkler olmadan beyaz rengin ve keza tersinin olmayaca gibi... Yine evrenselliin nemli bir paras olarak, btn bu sreleri ulusal snrlar dediimiz belli bir toprak paras zerinde dzenleyen, yrten modern ulusal devlet vardr. Kreselcilerin, dnyann birka emperyalist aas ve onlarn ulusal devletlerinin dnya egemenlii lehine ykmak istedii ulusal devlet; zellikle emeki snflarn gelecei iin vazgeilmez bir zemin oluturan, szkonusu evrensel deerlerin gelimesi ve yaamas iin balayc kurallar ve normlar koyan, bunlar hayata geirmek iin meru hak talep eden bir kurumdur. Bylece ancak belirsizlik belirlilie, rastlant dzenlilie, dalma ve zlme canlla, hayat deitirme dinamizmine dnr. Genel olarak devletin, insanln uygarlamas, yetkinlemesi ve zgrleme9 Zigmunt Bauman, Kreselleme, Ayrnt Yaynlar, stanbul 1997. s.70

32

TEOR temmuz 2000

sinde oynad belirleyici rolnn bitmesine daha ok var. Belli bir toprak paras zerinde bir topluluun en st organizasyonu olan ulusal devlet, bugn, snf mcadelesinin, evrensel nitelikteki btn pratiklerin, belli kurallar ve insani hedef ve deerler iinde toplumsal sonularna ulaabilmesi iin zorunlu tek zemin ve erevedir. Dnyay kresel bir vahete, ykma, mafyalamaya; tarikatlarn, cemaatlerin ve mafyalarn cirit att kresel bir ortaaa dndrmek deil de, insanln evrensel ilerleyii ve ykselii dorultusunda bir kresel dzen kurmak iin bile, ulusal devletten daha ileri bir rgtlenmeyi henz insanlk henz kefetmi deildir. Byle bir topluma, snflarn ve devletlerin ortadan kalkt bir evreye gei de yine ulusal dzlemde gerekleen dnm ve devrimlerle olacaktr. nsanlk, gelimesinin en st biimine ulusal dzlemde ulamadan, yani btn eitsizlikleri ve bask biimlerini ortadan kaldrmadan -ki bu evrensel gelimenin kouludur- uluslarn ve snrlarn ortadan kalkt evrensel bir aa ulaamaz.

Yurtseverliin retimle ba
Yurtseverlii milliyetilikle bilerek kartrp, ona nefret derecesinde kar kmann, vatanszl savunmann kukusuz toplumsal ve snfsal bir temeli var. Son 20 yl, zellikle 90lardan bu yana ki sre, neoliberallerin kreselleme olarak tanmladklar gelimeler, deiiklikler vb baz yeni olgular, bu toplumsal ve tarihsel ereveyi oluturuyor. Neoliberalizmin bu dnemde uygulad politikalar sonucu, iletiim sektrndeki yeniliklerin de devreye girmesiyle, vatanszlk deformasyonu olaanst yaygnlat. Dnemin iki olgusu; uluslararas sermayede mafyalama ve speklatrlerin imparatorluu ile dinsel ve etnik kltrlerin kutsanmas bu srecin en arpc gstergeleridir. letiim teknolojisinin salad byk olanaklar, uluslararas tekellere, belli bir ulusal corafyaya bal kalmadan en byk vurgunu nerdeyse oraya hzla kayabilme yeteneini salarken, zellikle mafya ve speklatrler iin, kresel bir cennet yaratt. Zamana ve mekana ballktan kurtulmu bu mafya kapitalizmi vatansz yeni bir yuppy burjuva dnyas ve kltr yaratt. Dier yandan, kapitalist sistemin son 20 yllk dnemindeki belirleyici zellii, sanayi sektrnn hizmet sektrne gre ikinci plana dmesi, hatta retim artnn sfra inmesidir. Bunun anlam ise udur: Temel ihtiya maddesi olarak maln retilmesi tali, bunun tketilmesi (tkettirilmesi), yani reklam, pazarlama, ambalajlama, ileti im vb esastr. Hizmet sektrnn ve tketimciliin, sanayi sektrnn ve retimciliin nne gemesi, "bilgi toplumu", "iletiim toplumu" gibi sslemelerle bunun gizlenmesi, emperyalizmin retici gleri boan bir sistem olarak ne kadar asalaklatn ve rdn gsterir. Bugn dnya sermayesine yn veren ana drt, insann yeni bir temel ihtiyacn retmek deil, retilmilerde ufak deiiklikler yaparak, ambalajlayp tketiciye sunmaktr. Kullanm deeri ayn olan mallar kk deiiklik33

TEOR temmuz 2000

yp tketiciye sunmaktr. Kullanm deeri ayn olan mallar kk deiiklikler yaparak, medyayla yaratlan yenilik imajlaryla tekrar tekrar satmaktr. Bu olgunun bizdeki en arpc aklamasn Rahmi Ko yapyor: "Sanayicilik artk hamallk oluyor... imdi i aleminde yapmclk deil de, sat ve pazarlama daha mhim oluyor... Bildiiniz o mal retme devri yava yava kapanyor... Bizde de bizim ar sanayiden yava yava hizmet sanayiine kaymamz lazm..."10 Kitleleri zihnen ve bedenen uyuturan ve rten mallarn retimi ve tketimindeki olaanst art, yine bu dnemin tipik bir gstergesidir. ou hi bir temel ihtiyac karlamayan, kimlik bunalm iindeki tketici iin mallar, nerdeyse bir kimlik belirleme arac olmutur. Kpek kuyruu sallayaca yerde kuyruk kpei sallamaktadr. Kapitalizmin asalaklamasn ve mafyalamasn ifade eden bu eilim, ayn zamanda vatanszln da ekonomik, toplumsal ve kltrel temellerini oluturuyor. Belli bir mekana sk skya bal retmenin, yaratmann zahmeti, ilesi yerine, mekandan, dnsel ve maddi retim aralarndan ve toplumsal retim biriminden bamsz, snrsz ve amasz tketmenin dayanlmaz ekicilii!.. Bylece "ulustesi", belli bir topraa, mekana bal olmayan kapitalizmin "baarl giriimciler"iyle; yaad, retim yapt topra, retim aralarn ve kendini yeniden rettii; soluduu, dnd, elendii, hayal kurduu doal evreyi istedii zaman deitirme ans olmayan gerek reticiler, emekiler arasnda yurt eksenindeki elime en st noktaya kmtr. retici bireyi deil tketici bireyi ycelten karakteriyle kreselci kltr, evrensel birok insani deerin ieriini de boaltmtr. "Servetin yaratlmas artk eskiden olduu gibi kstlayc ve can skc eyleri yapmay, yani malzemeyi ileme, i alan yaratma ve insanlar ynetme balar gerektirmemektedir."11 "zlenen strateji, emekilerin modern endstrinin aaal gnlerinde alma etii adna kendilerine retilmek istenen ne varsa unutmalarn, bir daha renmemelerini salamaktr."12 Emperyalist tekellerin bu yeni politikalar, znde emein rgtlln ve mcadele yeteneini yok etmek iin uygulanmaya allan "esnek retim"in daha ak dier bir ifadesidir.

Yurtseverlik ve emeki ahlak

Btn bu nedenlerle, kapitalizmin insanl gelitirici ve zgrletirici dnemlerinde ycelttii retkenlik, alkanlk, emek. her zaman olduu gibi bugn de bunu terkeden emperyalist kreselcilie kar yurtseverliin temel deerleri haline gelmitir. O nedenle, yaanlan bir topra yabanc igaline kar savunmaktan te yurtseverlik, retilen deerlere, en bata emee sayg sorunudur. Yurtseverliin, temel bir retim arac olan toprakla ili kisi, onu ileyen, retken hale getiren, zenginletiren emekle ilikisinin bir bileenidir. Btn
10 Sabah gazetesi. 25 Ocak 2000 1 1 Z. Bauman. s. 84 12 Age. s. 126

34

TEOR temmuz 2000

insanlk tarihinin gsterdii gibi. belli bir toprak zerinde retilip yaratlanlar zenginleip gzelletike yurtseverlik de derinleir, soylular. Yurt sevgisinde; toprak sevgisinin, alnterinin. o topra ileyen, deitiren, dntren ve onunla btnleen emein ruh ycelii, paylamacl. engin efkati vardr. Toprakla ve doayla bu engin ve derin retim ilikisi, ayn engin ve derinlikte bir toplumsal ilikiyi de retir. Yurtseverlik, insanlar byk iler baarmaya muktedir klan ruh ycelii ve moral g demektir. Bu ruh ycelii ve moral, yaamn zorluklarndan szlm ve paylalan gzelliklerden, terimizin meyvelerinden, sanayimizin rnlerinden ve mcadele ile kazanlm, bedeller denmi haklarmzn verdii kendine gvenden beslenir. Grld gibi yurt sevgisi, retimden, emekten kopuk, sadece yaadmz, gzelliklerini tattmz belli bir tarih ve kltrle balandmz bir topraa, bir lkeye ballk deildir; nesnel, ekonomik bir temele dayanr. Bergama kyllerinin, balangta emperyalizmin, bamszln, yurtseverliin ne anlama geldiinin belki de bilincinde olmadan, bu kadar uzun sreli bir mcadeleyi sabrla ve inatla srdrmelerinin temelinde yatar gerek neden, ite bu toprak ve emek ilikisidir. Kreselciliin yurtsuzlatrma ve mafyalatrma kltr nasl ekonomik bir temele dayanyorsa, btn tarihte olduu gibi, emekilerin de direnmekten vazgeip, baka bir i, toprak ve yurt bulma olana olmad iin, onu sevmekten, savunmaktan baka bir seenei yoktur. Bu da, yurt sevgisinin zorunlu, nesnel kouludur. Baka bir deyile, bu nesnel zorunluluk, zgrln, sevginin, paylamann maddesini oluturan insan, doa ve retim btnlnn temelidir. Euripides'in dedii gibi. "Zorunluluk her insan/ Btn gcyle sevmeye iter vatann." Yurda balanmay bir baka adan ele alyor ozan Ceyhun Atuf Kansu: "Neden ki artk g edemeyiz, bir baka yurt bulamayz kendimize. Son yurdumuz bu bizim. Bu savalarn son halkas stiklal Sava. Gemeyiz demiiz artk bu yurttan, dokuz yzyl yerlemeye altmz bu topraklar artk brakamayz. Bir halk sava yapmz, yeniden tutunmuuz topraklarmza. ... yleyse bu topraklar sevmeliyiz. ... yle ise yaanlacak, zgr bir yurt haline getirmeliyiz Anadolu'yu. ...Seher kular gibi kardelii, zgrl syleyeceim, en gzel vakitlerde. Deyin ki ben Manyas glnde bir balm, Krolu dalarnda bir am aacym..."13 Deerli ozan Kansu, emek, toprak ve bamszlk ilikisini bir iirinde de yle dile getiriyor: "Bamszlk bir yldzdr ldar/Ya bamszlk ya lm/ Eittir yle ise:/ Yldz, toprak ve yarglanm kalpak/ Bir budaydadr ankr dznde/ Bir altadr bilge oban/ Bir gldedir kpkrmz aan/ araptr bamszlk Kalecik balarnda/ lmle arkadatr yaamayla arkada/ Doayla insann birliinde/ nsan tutsaksa/ Gkyz gndz gece/ Drt srem ve ana toprak/ Onlar da tutsaktr o zaman."14
13 C. A. Kansu. Gne Salkm. Bilgi Yaynevi, s. 18-19. 14 Age. s. 146.

35

TEOR temmuz 2000

Belli bir yere balanma, yaadmz ya da duyularla hissettiimiz, ruhsal ve dnsel zenginliimiz olan imgelerden, renklerden, seslerden, tadlardan gelir; anlarmzda yaar, hayal gcmzn, manevi yaantmzn, dnce dnyamzn paralardr. Bu yer kydr, kenttir, bir st dzeyde hepsini kucaklayan, bize evrensel bir insan kimlii kazandran yurttur, lkedir. lkemizden kopmak, ondan uzakta yaamak, bizi o topraklara balayan duygular, tutkular olmadan da belki mmkn, ama bu, son derece kuru, yavan ve yoksul bir hayat olur. Kbal yurtsever Jose Marti ok gzel anlatr bu duyguyu: "...Herhangi bir solucan/ Daha mutludur benden, hi deilse/ Bir bataklk var geberecei: dinliyorum/ Atlarn nal seslerini tekerlekleri/ Geiriyorum/ Ellerimi vcudumdan; hi bir hayat belirtisi' Yok. ldm ben. O uursuz gemi/ Kaldrdnda demirini/ O demir/ Kopardnda beni Kba'dan...*'15 Yurt sevgisi milliyetilikten, tarihinden hangi deerlere sahip kt , hangi kklere yaslandyla da temelden ayrlr. Yurtseverler, milliyetiliin sahip kt Osmanl'nn baskc talanc geleneklerine deil, emeki halkn zgrlk, eitliki mcadele geleneklerine yaslanr, onunla gurur duyar. Soldaki neoliberallerin. hatla gericilerin unutturmaya al t Nazm'n yurtseverlii, byle bir tarihsel derinlii kucaklar. "Simavna Kads Olu eyh Betreddin Destan'na Zeyl'de, ii Ahmet'in azndan yle der: "...Bizim muhitimizde Bedreddin'i, Brklce Mustafa'y, Torlak Kemal'i, onlarn bayra altnda dven Aydnl, Deliormanl kylleri yaratabildii iin. ben uurlu Trk proleteri, milli bir gurur duyuyorum. Milli bir gurur duyuyorum, nk derebeylik tarihinde bile bu milletin emeki kylleri (yani nfusun onda dokuzu) Sakzl Rum gemiciyi ve Yahudi esnafn karde bilen bir hareket dourabilmitir. nk unutmayn ki 'baka milletleri ezen bir millet hr olamaz."'16

Ulusal ihanet ve ahlaki rme

Kaderini emperyalizmle birletiren, varoluu emperyalist yama ve talandan ald paya ve emekiler zerinde kurduu tahakkme dayanan ezilen uluslarn ibirliki snflar iin yurt kavramnn kukusuz hibir deeri yoktur. Onlar iin yurt. sadece ellerinde tuttuklar devlet erki vastasyla egemen olduklar ulusal corafyada retilmi deerleri ve zenginlikleri, efendileriyle birlikte en ksa yoldan kiisel servete dntrlen bir yama alandr. Asalak karakterleri nedeniyle retilen deerlerdeki alnteri, emek onlar iin tekrar kullanlacak bir ara olma dnda hi bir deer ifade etmez. Ulusal ekonomimizin en byk kurulular olan KT'leri, IMF'nin, Dnya Bankas'nn dayatmalaryla yok pahasna satmalar, doal zenginliklerimizi Tahkim kararlaryla uluslararas tekellerin yamasna amalar, "tarm reformu"yla ulusal ekonomimizin en temel sektrnn kertilmesine ortak olmalar ve btn bunlarn stnde ulusal devleti, ulusal topraklar paralamay hedefleyen emperyalist politikalarn hizmetine girmeleri, tamamen snfsal olan bu ulusal ihanet izgisinin bir sonucu deil midir? Bugn hkmeti oluturan: rk milliyeti temalarla kitleleri aldatan MHP'nin, yine ayn milliyeti temalar daha liberal tonda kullanan partilerin yurdun btn deerlerini Batl emperyalistlere peke ekerken tadklar "milliyeti" sfatn sahtelii, olay btn plaklyla aklyor.
15 Jose Marti. Btn iirlerinden Semeler. ev: Ataol Behramolu, Kavram Yaynlar. 1995. 16 Bkz. Teori, Mays 1998, say 100.

36

TEOR temmuz 2000

vurgunculuk batana batm etik rme, ahlakszlk; ayn zamanda kendi var olularnn, insanlklarnn, onurlarnn da temeli olan ulusal deerlere bu ihanetlerinin sonucu deil mi? Bir yurtta olarak tadklar, paylatklar, btn gzel deerleri barnda tayan yurtlarndan; toprandan, fabrikasndan, emekisinden kopmalarnn sonucudur elbette btn bunlar. rme, retimden, emekten ve doadan kopuun kanlmaz sonucudur. Vatana ihanet, ulusal zenginlikleri emperyalist yamaya amak, snfsal bir karaktere sahipse, yurtseverlik de ayn derecede snfsaldr. Kreselleme ve onun savunusu ne kadar snfsalsa. onun ykmak istedii ulusal devleti ve yurdu savunmak da o kadar snfsaldr. nk btn bu zenginliklerin, gzelliklerin, ulusal deerlerin yaratcs en bata ii snf ve emeke halktr. Antiemperyalizm, yurtseverlik; emperyalizmin ezilen uluslar yeniden smrgeletirmek iin btn ykclyla saldrd gnmzde, bilimsel sosyalist olmann en temel lldr. Ayrca genel olarak antiemperyalizmden szetmek de yetmez; yklmak istenen. Cumhuriyet Devrimleriyle kazanlm ve en ok da emekileri zgrletiren, onlar kulluktan cumhuriyet yurttalna ykselten ulusal devleti ve ulusal deerleri savunmayan bir antiemperyalizm, hedefini vurmayan, emperyalistleri bile fazla rahatsz etmeyen bir antiemperyalizmdir. nk KT'leri kertildiinde, ulusal ordusu (profesyonelletirilerek)-ortadan kaldrldnda ve topraklar paralandnda; egemen bir ulusal devletin son kaleleri de yok edildiinde, ortada savunulacak bir lke ve dayanlacak bir ii snf da kalmayacaktr. Ayn snftan insanlarn kar cephelere blnd milliyetler ve mezhepler boazlamas iinde, sosyalistlerin ayan basaca bir snfsal zemin de hayal olacaktr. Vatanszlk savunusu. Sevrcilik, snfa ve halka gvensizliin kanlmaz sonucudur.

Evrensellik ve zgllk
te tam da bu nedenlerle, ii snf, sosyalistler, emperyalizm tarafndan ezilen bir lkede sosyalizme yryebilmek iin. "...en bata siyasal hakimiyeti ele geirmek, ulusal snf durumuna ykselmek, kendisini ulus olarak kurumlatrmak zorunda olduundan" ,7 en tutarl antiemperyalist olmak zorunda olduu gibi. siyasi iktidara gelmenin koulu olan ve yok edilmek istenen ulusal zemini, ereveyi nce korumak ve savunmak zorundadr. Ulusal bir devletin, ordunla koruduun topraklarn yoksa zgrlk ve demokrasi de botur, palavradr. Tpk M. Kemalin, ykmak istedii Osmanl saltanatn, nce. anakkale'de emperyalizme kar lmne savunduu gibi. O bylece. Kurtulu Sava'na liderlik etme hakkn btn ulusun desteiyle kazand. Kapitalizmin evrensel bir sistem olmas nedeniyle evrensel bir snf olan ii snf da mcadelesini enternasyonal dzeyde yrtecektir. Ancak bu. uluslar atlayarak, ya da yok sayarak deil, uluslarn bamszl ve eitliini salayarak gerekleecektir. Engels, bamszlk ve uluslararas dayanma arasndaki balanty Komnist Partisi Manifesto'ya 1892'de yazd nsz'de yle aklar: "Avrupa uluslarnn gerek uluslararas i birli i, ancak bu ulus17 Marks-Engels. Komnist Partisi Manifestosu, ev. Nur Deri, Aydnlk Yaynlar, stanbul 1979. s. 72.

37

TEOR temmuz 2000

larn her birinin kendi vatannda tamamen bamsz olmalaryla mmkndr." 1893'te yazd nsz'de ayn saptamay bir kez daha vurgular: "Tek tek her ulusun birlik ve bamszl yeniden salanmakszn. ne proletaryann uluslararas birlii gerekletirilebilir, ne de bu uluslarn ortak hedeflere ynelik bar ve mantkl i birli i." 18 Bilimsel sosyalistlerin temel bir ilkesi olan enternasyonalizmin bugnk en somut anlam ise, dnya gericiliine, emperyalizme kar kararl mcadeledir. Ancak bu mcadelenin alan, neosolun "Kresel saldrya kar kresel direni" sloganyla iddia ettii gibi ulusal devlet snrlarnn tesinde, toplumsal ve ekonomik zemini, maddesi olmayan soyut bir yer deildir. Somuttur, yaanan topraklardr, ulusal corafyadr; snrlarn nasl izildii nemli deildir. Enternasyonalizm ve yurtseverlik, birbirini tamamlayan, biri olmazsa br de olamayan diyalektik bir btnn paralardr. Her ulusal toprakta yrtlen mcadelenin farkl biimlere, farkl zgllklere sahip olmas, emperyalizme kar btnsel mcadelenin bir zorunluluudur. Tek tek uluslarn emekilerinin ulusal apta emperyalizme ve ibirliki snflara kar yrttkleri mcadelelerin toplamdr enternasyonalizm; bir yn "dnya devrimi", "kresel direni" laflar etmek deil, her lke emekisinin kendi topranda emperyalizme vurduu somut darbelerdir. ili'de, Hindistan"da, Kongo'da ortak dmana vurulan her darbe bizim iin de vurulmu demektir ve emperyalizme kar mcadelemizin nn aar, bize moral verir. "Kresel direni" laflar, aslnda bugn neoliberal aydnlarda moda haline gelen "vatanszlk", "dnya vatandal" edebiyatnn altn doldurma abasndan, onlarn ss olmaktan baka bir ey ifade etmiyor. Somut antiemperyalist mcadeleden yan izmek veya bu mcadeleyi baltalamak iin bavurulan klasik bir yntemdir bu. Halkmzn dedii gibi, ta atmaya niyeti olmayan byk kayaya sarlrm. Byk insanlk ideallerini gerekletirmek, evrensele ulamak, zgl olann, tekil, biricik olann iindeki evrensel olan olan ortaya karmakla mmkndr. Buna ulamak iin harcanan emekten ve zorluklardan kaarak. Paris'e, New York'a vb kapa atp seni sen yapan, sana has olana yabanclaarak deil. nsanl ykselten her byk ideal hamlesiyle insan, yurdunun renklerini, gzelliklerini, tarihini daha salam ve derinden kavrar. Bilimsel sosyalizmin byk ustalarnn belirttii gibi, enternasyonalizmde derinlik yurtseverlii glendirir ve yurtseverlikte salamlk enternasyonalizmi besler. Nasl ki Nazm' evrensel "dnya airi" yapan, Kurtulu Sava Destanm, Memleketimden nsan Manzaralar'nn yazar devrimci Trk airi Nazm ise; nasl ki dnya Mslmanlarnn halifesi Vahdettin'i, Abdulhamit'i vb deil de, Mustafa Kemal'i evrensel yapan, emperyalizme kar ilk ulusal kurtulu savana nderlik etmesi ise; nasl ki (dnyay yneten) Dnya Bankas Bakan bilmem kim veya dnyaya efendilik taslayan Clinton deil de. CIA"nin darbe yaparak ldrtt Ailende ya da Gandi, Mandela vb evrenselletiyse, bu, insanln evrensel deerlerine kendi yurtlarndan zgn eyler kattklar, insanlk rmana kendi yurtlarnn zenginliklerini aktabildikleri iindir.

18 Bkz. Dou Perinek. "Vatanszln Vatan IMF Kuca"'. Teori. Eyll 1995. say 69.

38

TEOR temmuz 2000

Prof Dr. Yaln KK

Nova Tanzimat
Besteler var, nasl balandna, resimler grrz, nasl yapldna, kitaplar okuruz, nasl yazldna, aarz; Prusyal General Von Clausewitz'in Sava zerine yazdklar, herhalde, bu sonuncu kategoriye girmektedir. Sava srecinin srlarn, zaman zaman "akl gz" ve bazan "'i gz" adn verdii bir projektr ile aydnlatmas bir yana. her planlamac iin, ben meslek itibariyle planc idim. bir bilmeceye dnen ama-ara hiyerarisine k tutmaktan geri kalmyor ve teori tutkunlarna, yle de grlebilirim, pek ok verimli ipular da salyor, "baucu" nitelemesiyle anlatlan eserler arasndadr. Clausewitz, bu almasnn bir yerinde, her teorik abada ilk iin, "kavramlar netletirmek ve birbirine girmi, sz uygunsa, arap sana dnm, karmakark dnceleri ayrtrmak"* olduuna da iaret ediyordu. Yeni zmleme ve kuramsallatrma denemelerinin balangc mutlaka buradadr. Fakat Marks dahil pek ok teorisyenin hayranlkla sz ettikleri bu almasnda Clausewitz"in "i sava" kategorisinden hi sz etmemi olmasn, muhtemelen gz kamatran analizler nedeniyle, ok zaman fark edemiyoruz, ancak fark etliimiz zaman ise artc bulmak durumundayz. armak ayr, yllardr i sava teori ve pratiini gelitirmek isteyen benim iin bu eksiklik, ayrca bir talihsizliktir, bununla birlikte Tanzimat' bir i sava sonucu olarak ele aldma gre. Nova Tanzimat'tan da bir i sava sreci iinde sz etmem normaldir. Bu, " sava" kategorisini yeterli lde gelitirebilmi olduum anlamna gelmiyor, byle olmasna karn kullanmakta byk yarar gryorum, nk, ok verimlidir.

Tarihimizde i sava dnemi

sava'n tanmsal varl iin, taraflarnn birinin bile dzenli ordu kullanmas zorunlu grnmemektedir, ayn zamanda bir "d" ya da adi sava olabilir, yine de kavramsal ayr tutu gereklidir. Dzenli ordu kullanmamak, deklare bir sava olmamasnn da iareti saylabilir, bu nedenle ilan, daha ok bilimseldir. Bu anlamda, ben, imdiye kadar "i sava" ilan etmi durumdaym; birincisinde. Elenler ile ilanl ve tarihlerde de yazl bir sava vard, burada da "i" ve "d" savalar birbirinden
Carl Von Clausewitz. On War (Sava zerine). Middlesex. England. 1982. p. 179.

"Nova tanzimat" yazsnn yazl tarihi 31 mart 2000'dir. Yaznn arabalklar tarafmzdan konulmutur.

39

http://genclikcephesi.blogspot.com

TEOR temmuz 2000

ayr tutuyoruz. imdi tekrarlayarak szn ettiim ve yakn Trkiye tarihinde "Birinci Sava" dediim, kendisini dzensizlikler, devlet otoritesinde boluklar, darbe ve ihtilallerle srdren karklklar dnemi. 1806-1826 yllarnda oluyordu; anlatm, analizi ve gelitirilmesi, daha nce yaymlanm almalarmda yer almaktadr. Tanzimat, bu byk i savan sonucudur ve daha da nemlisi, byle bir i sava kabul ile analizi olmadan. Tanzimat' anlamak da mmkn deildir, bunu hep ileri sryorum. kinci i sava saptamas. 1906-1926 dnemini kapsyordu: tarihsel adan olmasa da bilimsel planda. Cumhuriyet'in balangcnn 1925/1926 ylna kaydrlmas halinde, byle bir i sava ilan daha ilgi ekici olabilmektedir. Demek, birincisinin Tanzimat'a ve ikincisinin Cumhuriyet'e gebe olduunu karabiliyoruz; i savalar, yeni bir dzen iin veriliyor, bunu grebiliyoruz. Fakat ne yazk, tarihinin geriye doru yz yllar delen keskin gzleri, bugn ve yakn gelecek iin sadece miyoptur ve en azndan ben, iinden getiimiz otuz yllk i savatan sonra tahtn kuracak dzeni syleyemiyorum; i savaa giriyoruz, ancak, sonucunu bilemiyoruz, aresizlik bilimseldir. Bu kadar da deil, akan tarihin kilometre talarn koymak da sanld kadar kolay olmuyor, ne zaman balatyoruz; yine de. 1965 yl sonbaharnda. Sleyman Demi-rel bakanlndaki Adalet Partisi'nin seimi kazanarak hkmet ve Mehmet Ali Aybar bakanlndaki Trkiye i Partisi'nin, greceli olarak, az sayda milletvekili ile parlamentoya girerek muhalefet oluunu yeni bir i sava'in habercisi sayabiliriz. i Partisi'nin sosyalist sylemli milletvekilleri, saylarnn nemsizliine karn artan lde ii snf ve emekileri, byk lde niversite genlii ile kamu grevlilerini arkalarna alarak, Meclis'te ok rahat bir ounlua sahip Demirel'in emperyalizme baml. anti-Kemalist hkmetini alamaz hale getiriyordu. ktidar, areyi, i sava'ta bulmutur. Eer savalar egemenlik amalysa. i savalar "dzen" zerinedir; bu nc i sava'n. Kemalist Cumhuriyet'i zgrletirip toplumsallatrmak isteyenlerle, yerine tekell dzen kurmaya kararl olanlar arasnda cereyan ettiini bugn ok daha ak olarak grebiliyoruz. Ne zaman sona erdi, nasl erdi ve daha da nemlisi gerekten sona erdi mi. sorularn yaadmz zaman iinde cevaplandrmak ok zordur, ben sadece, doksanl yllarn ortasnda "restorasyon" kategorisini canlandrdm hatrlatabiliyorum. Tekell hcum, tutamayaca ve tutmas gerekli olmayan mevzilerini gnll olarak brakacakt; son yllarn gelimeleri bu yndedir ve gerekten de "restorasyon" sreci gzle grlebilir olduu iin kavram politikaclar dahil her tarafta kullanlmaktatr. Clausewitz, sava, kar tarafa kendi iradeni kabul ettirme olarak tahlil ediyordu ve hl doru bir tahlil olarak grnmektedir. yleyse, tekell hcumlar nedeniyle. Kemalist olanlar bir yana, nc Selim'den bugne bu topraklardaki pek ok modernist ve burjuva kurumlarn tahrip edilmelerine, pek ounun yerle bir edilmesi veya ie yarayamayacak lde bozulmalarna karn, tekell irade ve dzenin mutlak stnln ilan etmek imknszdr.
40

TEOR temmuz 2000

Bunu, gereki bir deerlendirme olarak ileri srebiliyoruz. Sonu asndan bu belirsizlik, ''restorasyon" kavramna ayKIRI dmemektedir, nk bu kavram, bizi, hem n ve hem de arka kapya gtrebilmektedir. Restorasyon sreleri, ok az rneklerinden biliyoruz, iinde grkemli zigzaglar tayorlar. Trkiye'de restoratrler ise, grlmemi bir rkeklik sergiliyorlar, her admlarnda ok byk bir rkeklik var. Bazen bunu "Gorbaov Sendromu" olarak da dillendirebiliyoruz. Trk restoratrler, i sylemlerinde. Garbaov'un restorasyon denemesinin ykma yol at deerlendirmesini yapyorlar ve rkek davranmay, bir gvence sayyorlar. rkeklik, zaman zaman geriye doru byk hamleler olarak da ortaya kmaktadr. Eer bir lkede tekell dzen araylarndan sz ediyorsak, emperyalist ilikilerin ortak bir ynetime yaklatn da kabul etmek durumundayz. Byle baktmzda ise, lkede, son be yla yakn bir zamandan beri sahnede olan restorasyon programnn ayn zamanda bir emperyalist planlama olduunu da teslim etmek zorundayz, bu taktirde tarihimizdeki "Tanzimat" almn hatrlamak kanlmaz olmaktadr. erde rkeklik saptamas, birazdan ok ksa olarak zmleyeceim uluslararas hzl adm atma ihtiyac ile birletiinde. "Tanzimat" hatrlatmas ok daha fazla yerini bulmaktadr. "kinci" veya "Yeni" Tanzimat'tan sz edebiliriz. D zorlama nedeniyle "Nova Tanzimat" nitelemesi daha uygun dmektedir. Tarihe bakp bugn anlamaya m alyoruz, yoksa tarihe, bugnden hep yeniden mi bakyoruz, bu da. beni. hep uratran sorular arasndadr. "Tanzimat" zerine ok yazm bulunuyorum, yazdklarm, genel Tanzimat kabullerinin dndadr, bunlar sakl tutuyorum. imdi. Nova Tanzimat dinamiklerini zmleyebilmek iin, bugnden Tanzimat'a yeniden bakmay denemek istiyorum. Burada ayrca iaret etmemekle birlikte, kaynaklarm yine kendi yazdklarmdr. Normal karlanacan umuyorum. Tarihimizde. 1774 Kk Kaynarca Antlamas olarak bilinen Trko-Rus bar, ayn zamanda. Avrupa'da bir gler dengesi deiimine iaret ediyordu; ncesinde Osmanl mparatorluu bir byk devlet ve Rusya ise ikinci snft. Bugnk Bulgaristan'da Kk Kaynarca kasabas bunun tersine dnn hatrlatmaktadr. 1768 Trk-Rus Sava. Trkiye'nin hl kendisini byk devlet sanmasndan domutur; Rusya, Polonya zerinde bir korumaclk, proteetorat kurmak istiyordu ve Trkiye buna itiraz ediyordu, savan nedeni budur. kinci Frederic'in o zamanlarda "Rus Ays" szyle ifade etmeye balad Katerina'nn hrslanm Rusya's ise, Trkiye aleyhine genilemek istiyordu. Balta'daki Rusya provokasyonu ile balayan ve alt yl sren sava. Trkiye'ye utan dolu yenilgilerle birlikte artk eski g ve grkemini yitirdii duygusunu da veriyordu. Trkiye, grnte bunu kabul etmiyordu, fakat, byk devletler, oktan kabul etmilerdi ve hesaplar buna gre oluyordu. Engelhardt'n haber verdiine gre. 1830 ylnda. Rusya seyahatinden dnen
41

TEOR temmuz 2000

Donanma Komutan Halil Paa, Avrupa modeline gre reformlar yaplmazsa, 'loptan Asya'ya g etmemiz gerekeceini, imdi daha iyi anlyorum" diyordu.* Tanzimat' yalnzca bir Bat dan esen rzgr ve byk devletler diktas olarak anlayanlar iin. byle anlayanlar ok byk bir ounluktur. Halil Paa"nn sznn arkasndaki gizi hissetmek imknszdr. "Srlar" almamda iaret etmi bulunuyorum; Kk Kaynarca utanc sadece nc Selim trnden aydn ve yeniliki bir sultan tahta kartmakla kalmyor ve ayn zamanda, byk devletlere. Trkiye "yi, yeniden Asya'ya srme programn ilham ediyordu. Byk Napolyon komutasndaki Fransz kuvvetlerinin, 1798 ylnda, Msr'a klar bunun pek gzel bir kantdr. Kk Kaynarca ile, sonradan geici olduunu anlyoruz, terk etse de. Katerinann Krm'a kna simetrik bir paylama hareketi oluyordu: On Dokuzuncu yzyl balarken Osmanl elitine ktklar topraklara zorlanma korkusu dmt. Paa, bu korkuyu dillendiriyor; 1830 ylnda, byk devletlerin politika deiiklii nedeniyle bu korku biraz uzaklatrlm olsa da. Tanzimat'n temel dinamiinin, Osmanl elitindeki yok olma korkusu olduunu grmemezlik edemeyiz. Tanzimat, bir korkunun rn ve bir i savan sonucudur. te yandan Osmanl elitinin korkmas iin ok nemli tarihsel gelimeler yaandn da biliyoruz.

Elen bamszln Batl aydn kazand

Elenler'in Trkiye'ye bamszlk savann, silahl aamasnda. Rusya hari, zamann byk devletlerinin, artk politika deiiklii ile, Trkiye'nin toprak btnlnn savunucusu haline dntkleri kesindir; ancak hazrlklar ve filhelenist rgtlenmeler nceki dnemde oluyordu. Belki de bu hazrlklarn etkisiyle, Elen Bamszl'n. nemli lde, Avrupal aydnlarn kazandn syleyebiliriz. Buradaki aydn desteini anlamak iin, altml yllarn sonunda. Amerikan kuvvetlerine kar. Vietnam halknn savandaki Bat aydnnn hareketliliini gz nne getirebiliriz. Ancak yine de herhalde nceki ok yksektedir. Elen savanda Paris ve Londra aydnlar, ayr ayr, kendi lkelerinin d politikalarn tersine evirmeyi baarabildiler.

Tanzimat'n i ve d dinamikleri
Elen bamszlk savann sonlarna doru Trkiye. Rusya ile yeniden tutumak zorunda kald ve 1829 Edirne Antlamas ile Elenler'in bamszln kabul ediyordu; beylikleri yutmu, imparatorluklar kaldrm Osmanl'dan ilk kez bir devlet kyordu mesajnn, adalar iin rktc olduunu bugn netlikle saptayabiliyoruz. Bu bir yana. Rusya bu baary iki cephede birden elde ediyordu ve 1830 ylnda ran ile yaplan Trkmenay Antlamas
* Ed. Engelhardt. Tanzimat. Trke eviri. stanbul. 1976. s.10.

42

TEOR temmuz 2000

ile de o zamana kadar ran Ermenistan' olarak bilinen ok geni topraklar Rusya'ya geiyor ve Rusya Ermenistan' douyordu. Artk Avrupa'nn byk devletleri iin Trkiye'yi paralamaktan vazgemek ve tam tersine yaatmay en nemli politika bilmek dnemi balyordu. Rusya'y durdurmak ile Trkiye'yi yaatmak ayn politikann iki addr. Tanzimat' anlayabilmek iin. mutlaka, stanbul-Msr Hidivlii ilikilerini hesaba katmak gerekmektedir. Yerli ve Batl pek ok tarih yazmnda ihmal edildiini biliyoruz. Burada hesaba katmamz gerekli olan ayrntl tarih deil. Hidiv Mehmet Ali Paa'nn olu brahim'in komutasndaki Msr kuvvetlerinin stanbul'a kar yrye getiinde. Akka. am. Halep ve Hatay', nerede ise hibir mukavemetle karlamadan alarak. 1832 ylnda Konya'ya girmesidir. Bir yl sonra da Ktahya'y alp stanbul kapsna dayandn hatrlyoruz. brahim'in Osmanl tahtn sallamas karsnda Fransa ve Byk Britanya'nn mdahale ederek Msr kuvvetlerini ekilmeye raz etmeleri. brahim'in yrynn nemsiz saylmasna yol atn gryoruz. Aslnda ok nemli dersler ieriyordu ve burada sadece ne deinmekle yetinmek istiyorum. Derslerden ncs, brahim karsnda byk korkuya kaplan stanbul'un yardm iin Rusya'ya bavurmas. Rusya'nn Boaz' savunmak iin donanma gndermesi ve arkasndan Hnkar skelesi Antlamas ile Trkiye'ye yardm taahht etmesidir. Bunun. Paris ve Londra'da byk kayglara yol atn tahmin etmek zor deildir. Osmanl'y reforme ederek glendirmek plan bir kez daha kendisini zorluyordu. kincisi. Arap nfusunun youn olduu eyalet ve vilayetler bir yana, Trklerin rengini verdii vilayetlerin bile brahim komutasndaki Msr kuvvetlerine byk bir teslimiyet ile kaplarn amas ise, dzenin rmln, kr gzlere de, gsteriyordu. Osmanl eli-tinin bunu grm olduundan hibir kuku duymuyoruz. Birinci ders ise, Osmanl eyaleti Mslman Msr'n, dirayetli ve reformatr Mehmet Ali'nin ynetiminde ok ksa bir zamanda ok byk bir g olmasdr. Ksa bir zamanda uygulamaya konan reformlarla eyalet, merkeze kafa tutabilmektedir. Rusya'nn. Osmanl aleyhine Gneyi'ne yaylma hrsnn. Avrupal Byk Devletlere. Trkiye'yi reforme etme plann dikte ettii dorudur, ancak. Msr kuvvetlerinin yry ve Msr reformasyon programnn verimlerinin apak bir biimde ortaya k da, Osmanl eliti iin, reformlar kanlmaz yapyordu. Bunun ihmal edilerek, bu byk giriimi, yalnzca byk devletlerin ve hatta Byk Britanya Sefiri Lord Stratford Canning'in aktifine kaydetmek affedilmesi zor bir yanlgdr. erde ok gl bir reform partisi vard. Bu i sava, ayn zamanda yenilikilerle tutucular arasnda kanl bir bouma olarak geiyordu. Yeniliki ve aydn sultanmz nc Selim'in boulmasyla balamtr. Bu noktay kaydetmek bir baka adan da nemlidir. Tanzimat ile Nova Tanzimat arasndaki en nemli ayrlklardan birisini burada gryoruz. nk, ikincisinde adndan sz edilebilecek bir reform partisi gremiyoruz.

43

TEOR temmuz 2000

Rusuk Yaran olarak da bilinen, yakn tarihin bu yol ac aydn devrimcileri, en umutsuz bir zamanda. Alemdar Mustafa'y. stanbul'daki tutucu partinin zerine yrmeye hazrladlar: ancak yeniliki admlarn nne dikilen barajlar, dikkatlerin, ordu zerine evrilmesine yol ayordu ve reformasyon iin yeni ve reformatr bir ordu dncesi kendisini zorluyordu. Trk tarihinde Vaka-i Hayriye olarak da bilinen 15 Haziran 1826 tarihli ihtilal ile yenieri klalar topa tutuluyordu, direnenler katlediliyordu, "rg tanklar cesetlerden Boaz'n seilemediini haber veriyorlar. Tanzimat'n kaps bylece alm olmaktadr. "Tanzimat" denilen, aslnda iki fermanl b ir dzenlemeler dergisi'dir. Kasm 1839 tarihini tayana "Tanzimat Ferman" ve ubat 18.56 tarihlisine de "Islahat Ferman" denilmektedir. Her ikisi de Osmanl yurttalarna burjuva hukuk garantileri getirmeyi amalyordu. Fakat esas hedefin, Osmanl mparatorluu iinde yaayan ve Mslman olmayan tebaa ile Elen, Yahudi, Ermeni unsurlara koruma salamak olduunu biliyoruz. Kukusuz bu. dveli muazzama iin ncelikti. Osmanl eliti iin hedef ise, artk bir utan haline gelen askeri yenilgilerden kurtulmak oluyordu. Bu yeni bir askeri g demekti ve yaya yerine svari kuvvetlerinin nemi kabul edildii iin veteriner okullarna, salkl askerler iin askeri tbbiyeye, modern sava sanat iin de harbiyeye ihtiya grlyordu. Baytar mektepleri ile askeri tbbiye ve harbiyenin en itibarl ocaklar olmas ve en yetenekli rencileri ekmesi ite bu nedenledir. savalar elit savalardr. Elitler ldrlrler, bu bal bana bir bellek silinmesidir. savalar, ayn zamanda, adi savalardan ok daha fazla korku generatrdrler. Korku da akln almasn durdurduu iin. bellek silinmesini hzlandrmaktadr. Bu nedenle bir interregnum tehisi yerindedir. Biz tarihimizde, bazen buna. "fetret devri" adn da veriyoruz. Demek, i savalar, ayn zamanda bir boluk imalatna iaret ediyor. Bizim birinci byk i sava dnemimizde, boluk iin organik nedenler de tarif edebiliyoruz. O zamana kadar Osmanl'da entellekt kullanmay ve dil bilmeyi gerektiren iler. Elen unsurlarn tekelindeydi. Fakat. 1829 ylnda, artk Elenler Trkiye'den ayr bir devlet kurmu olduklar iin. i sava dnemindeki paranoya lsnde olmasa bile. imparatorlukta kalan Elenlere kuku ile bakyorduk. Benim, daha sonra genellikle tekrarlanan. "Trk aydn tercme odasnda dodu" formlasyonum, ite byle bir saptamaya dayanyordu. mparatorluk, hzla bir yabanc dil bilen ve akln kullanmaya yatkn kadrolar yaratmak zorunda kalmtr. Sekin ailelerinin ocuklarnn topland tercme odalar, yeni aydnmzn beikleri oluyordu. Aydnmz bu doum damgalarn hibir zaman tmyle silememitir. Tanzimat'n olumluluklar Dinamiklerindeki arpklklara karn, birinci Tanzimat'n bu yan grkemlidir; bir transformasyon sreci olarak i l k Tanzimat'n amacn atn ok netlikle syleyebiliriz. rnler, bizi. byle b ir kabule zorlamaktadr. Elli yl kadar ksa bir zamanda. Harbiye'nin sava sanat retiminin yannda bir Jn Trk fabrikas haline dnmesi. Niyazi. Eyb Sabri, Enver, Mustafa Kemal,
44

smet, Ali Fuat ve daha yzlercesinin buradan kmas son derece artcdr. Olumlu ya da olumsuz her trl siyasal tahlilde ba yeri tutan ttihat ve Terakki Ekol'n biliyoruz. Yalnz, bunun Askeri Tbbiye'de drt renci tarafndan kurulduunu oka zaman bir dipnot olarak tutup tahlillerimize almyoruz. Daha da nemlisi, beeniriz veya beenmeyiz, yetitirebileceimiz en inanl iki elitimiz, her ikisi de son derece halkdrlar, sosyolog Ziya Bey (Ziya GkAlp) ile dindar ancak halk air Mehmet Akif'in Baytar Mektebi rencisi olmalar ok dikkat ekicidir. yleyse, pratii iinde. Tanzimat kendisini am ve ufku geni, szcn en iyi anlamnda, idealist rnler vermeye balamtr. Bu yan grmeyen bir deerlendirmeyi eksik sayyoruz. Politik ynelileri ve eylemlerine baktmzda Sultan Hamid'in bunu ok iyi grdnden hibir kuku duymamalyz. Hamid, Tanzimat'n at teknokratik-brokratik yenileme yolunda ok daha byk ve kararl admlarla yryordu, fakat ayn zamanda, ortaya kan rnlerin sergiledii ufuk devrimi ve zgrlk tutkusundan rkyordu; Hamid'in analizinde yalnzca bu rkntnn resmedilmesi. hem bilimsellikten uzaklama ve hem de bugn anlatmaktan kama anlamndadr. Gerekte Hamid. teknokratik reformasyonu srdrrken, nnde sonunda monariyi ykacak aydnlanmac rgtlenmeleri karartabilmek iin. polis basksndan ayr olarak, Trkist ve islamist programlardan medet umuyordu. Hamid'deki clz pan-Trkist ve olduka gelimi pan-slamist ynelilerin kaynan burada buluyoruz. Byle bir zmleme, hem imdiki Trk-slam Sentezi programclarnn Hamid akna k tutmakta ve hem de nc uzun i savan obscurantiste izgisinin tarihimizde nceleyenleri olduunu hatrlatmaktadr. Yalnz hamidist dnemde. pan-Trkizmin ngiliz ve pan-slamizmin de Alman emperyalizminin programlar olduunu da eklemek durumundayz. Ayrca birinci Tanzimat'n formlasyonu ve uygulanmasnda da d dinamik etkiliydi. dinamik ile atba gidiyordu, hep vurguluyoruz. Hangisi dominanttr, imdi bu soruya girmek istemiyorum. Ancak, benim Tanzimat zmlemelerim, hep, d zorlamalarn abartld tnsn da ieriyordu; birincisinde Byk Britanya'nn Konstantinopl Bykelisi Lord Stratford Canning'in rol hep bytlmtr. Bunda, otuz yldan uzun bir zaman Trk bakentinde misyon eflii yapan kstah Lord'un zamannda Londra'ya gnderdii ifrelerinin, daha sonra yaymlanan anlarnn katks byk grnmektedir. te yandan, bizim tarafmzda da yaygn, kaba ve ematik emperyalizm analizlerinin de payn grebiliyoruz. Kstah ve geimsiz Lord'un, sonrasna brakt kaytlar olduu gibi alacak olursak, kendisi stanbul'da hakim-i mutlak ve Sultan Mecid de dahil, Tanzimat'n diktatr paasn, Reid. Ali ve Fuad' da kullar saymamz zorunludur ve gerek ddr. Doru olanlar unlardr: Birincisi, hem birinci ve hem de Nova Tanzimat'ta byk devletler, birincisinde Byk Britanya ve ikincisinde Birleik Amerika etkilidirler ve bu etkiyi, alturist deil egoist planda ele almak durumundayz. nk, programlarn baars, emperyalist devletlerin ok hayati politikalar-

45

TEOR temmuz 2000

nn baars iin de gereklidir. kincisi. Tanzimat fermanlarnn formlasyonunda, Stratford Canning'in kalemini okumak kanlmazdr. stelik, bunu. fermanlara girmemi dzenlemelere de yayabiliriz. Nitekim. Byk Britanya temsilcisi Canning'in, sadece gayri mslimlere hukuk gvencesi salamakla yetinmediini. Mslmanl terk ile Hristiyanla dnenlere lm cezas verilmeyeceini slahat fermanna koydurmak iin ok srarl olduunu biliyoruz. Bab- Ali, fermanda byle bir formlasyonu onur krc bulduunu ileri srerek, dnmelere lm cezas vermeyeceini ayrca taahht etmitir, bunlar var. ncs, ar mdahaleci Byk Britanya temsilcisi, en kk ayrntya dahi burnunu sokmaktan geri kalmyordu ve bu hali. Sultan dahil, Konstantinoplde byk rahatszlk yaratyordu ve Londra da, Boaz"a demir atm bu mstemleke valisini Londra'ya ekmek iin areler aryordu. Bunlar var, ancak sadece bunlar grerek, oka yapld gibi. Tanzimat'ta yalnzca Londra'nn iradesini okumak, grntye aklanarak z' grememektir ve bilim ddr. u noktay gzden uzak tutamayz, kolonyalist ada belli lde ve emperyalist dnemde ok daha belirgin biimde, her lke ynetimi ayn zamanda bir emperyalist ynetimdir. Lord Statford Canning adnda bir Byk Britanya asilinin tarihin belli bir kesitinde kendisini, Trkler'in sadrazam ve hatta Kral naibi grm olmas mmkndr. Sbjektif olarak bunu hakl da bulabilir, fakat bu. paralel pazarlar, normal piyasa ile kara borsa arasnda bir analoji kurarak, paralel ynetimler kategorisiyle de anlatabilmektedir. Trklerin stanbul veya Ankara'daki legal hkmetlerinin paralelinde, Londra ve Washington'a kadar uzanan, daha kk kadrolu, fakat etkili hkmetleri de dnebiliriz. Analitik adan ok daha verimli grnmektedir. Kardevrim ve Nova Tanzimat Bin dokuz yz doksan dokuzu, zamannda, "kardevrim" olarak niteliyordum ve imdi bir Nova Tanzimat'tan sz ediyorum. Birincisini azaltmyor, tam tersine, daha da glendirmektedir. Nova Tanzimat'ta paralel hkmetin bana Amerika Birleik Devletleri'nin Ankara Bykelisi Mark Parris ve Washington'daki Dileri Bakan Yardmcs Mark Grossman' tehis edebiliyoruz. Parris, Trkiye'ye geldiinde, henz gven mektubunu sunmadan. Babakan ve Devlet Bakan ile mteaddit defalar grmekle vnyordu. Diplomatik kurallara ok aykrdr ve yabanc yatrmclarla ihtilaflar Trk yargsnn yetkisi dna karan ve "tahkim yasas" denilen Anayasa deiikliinin gerekletirilmesi ve emekilerin sosyal gvenlik sistemi iindeki emeklilik haklarn de facto ortadan kaldran ve IMF tarafndan dikte edilen yasa deiiklikleri hep, Ankara'da Parris-Washington'da Grossman ynetimi zamannda gerekletiriliyordu. Gerekletirilenler. nc Selim'den beri kurulan Trkiye dzenini tahrip edici niteliktedir ve herhalde kuku duymamak durumundayz. Hrriyet gazetesi yayn ynetmeni, ayn zamanda oligarinin siyaset kulb TSAD'n yneticisi Erturul zkk, emperyalist merkezlerde formle edilen politikalarn Trkiye'deki propagandasn stlenmi durumdadr. aret etti im gelimelerin sahnelendii zamandaki yazlarndan birisinin ba l

46

TEOR temmuz 2000

"Trkiye bir ihtilal yayor" idi.* zkk, cokuyla anlatt ihtilal ile ilgili olarak "devrimin cephesi var" ve "birincisi Gneydou sorununun zm yolunda ilk defa gerek bir umut douyor" diyordu. kincisini "trban ihtilali"** olarak niteleyerek, Ecevit ve arkasndan desteki olarak Baheli'yi de katmakla birlikte. Demirel'in baz kelamn aktararak "bunun arkasndan hkmet devreye giriyor, parti kapatma zorlatrlyor" tahmininde bulunuyordu. zkk'n, tahminden te kesinlikle haber verdii bu gelime, parti kapatmay zorlatran anayasa deiikliinin meclise sunulmasndan alt ay ncesine denk dmektedir; burada. zkk, "yeni zihniyet devriminin ncs ise ekonomik ve sosyal" demektedir. zkk, "devrimin nc aya"ndaki olanlar iin ise unlar kaydetmektedir: "ada uluslararas ekonomik ilikilerin gerei olan tahkim, neredeyse rekor bir katlma ile Meclisten geiyor" ve "sosyal gvenlikte kara deliin kapatlmas iin cesur admlar atlyor", burada sz konusu olan, sosyal sigorta dzeni iinde emeklilik imknnn fiilen ortadan kaldrlmas ve bylece, sendikal yaama yeni ve ldrc bir darbe indirilmesidir. Grlyor. Doktor zkk ile kk "kar" szc dnda, tam bir mutabakat halindeyiz. Ancak Marx'n "kar devrim" de devrimdir belirlemesine dayanarak buradaki anlamazl gidermek mmkndr. Acaba Parris'in Washington'a gnderdii ifrelerde veya yazarsa yllar sonra okunacak anlarnda, "Demirel'e dedim ki..." veya "galiba Ecevit'in nnde ses tonumu fazla ykselttim" trnden ibareler var m; bunu sadece, Stratford'un yazdklarn fazla abartmamak gereini belirtmek iin kaydediyorum. nk, iki bin yl ubat sonu ve Mart banda Trkiye'den gelen haberler. Bakan Clinton'a, kukularnn hakl olduunu ve zkkn formle ettii ve Washington'un ok nem verdii ilk iki ihtillden emin olunamayacan gsteriyordu. nk Demirel'in ankaya'da kabul ettii Krt belediye bakanlar Diyarbakr DGM tarafndan tutuklanyor ve Ankara'daki i ileri bakan tarafndan da grevlerinden atlyorlard ve bunu, yedii baz darbelerden sonra Washington'un istedii yrngeye giren eski babakanlardan Islamist politikac Erbakan'a verilen hapis cezas izliyordu. Birincisi zerine, Paris, Ankara'daki evine Hrriyet'inki bata, gazete temsilcilerini toplayarak "noluyoruz" diye tepkisini belirtti ve Washingtonda aklanan sert tepkileri hemen izleyen zamanda Krt bakanlar hapisten karlarak makamlarna restore edildilerse de. Erbakan'a kesilen ceza, uygulanabilirliini henz yitirmemitir. Bu ise, Washington'un Trkiye ynetimi iin tam bir baarszlktr. Lord Stratford Canning'in kstah slubu yerine. Parris-Grossman ikilisinin ok daha yumuak ve msamahakr bir slubu semeleri mmkndr. En azndan daha nce Ankara'da bykelilik yapan Yahudi kkenli Grossman
* E. zkk. "Trkiye bir ihtilal yayor". Hrriyet. 14 Austos 1999. ** Sultan Mecid, Krm Sava nedeniyle stanbul'u dolduran ngiliz ve Fransz asil kzlarnn balolaryla enlenen stanbul'da Trk kadnlarn da korse takmaya zendiriyordu. Mecit'in korse devrimini Demirel-Ecevit'in trban ihtilali karlamaktadr. yle anlyoruz.

47

TEOR temmuz 2000

iin bir motif saptayabiliyoruz. Sovyet dneminde dnyann her yannda "iyi" bir Yahudi iin. Araplarn dostu Sovyetler Birlii'nin yklmasn istemek ve bunun iin almak temel igd idi ve imdi, "iyi" bir Yahudi iin Ortadou'da srail ile ittifak halinde ve Araplardan uzaklaan bir Trkiye'yi yaatmak, varsa eksikliklerini rtmek yine ayn derecede gl bir reflekstir. imdi, kukusuz New York'ta, fakat bunlara ek olarak Washington, Paris ve Londra'da Trk lobisi, Yahudi lobisidir. Bir Frenk szn kullanacak olursak. Trk kestanelerini ateten Yahudiler almaktadr. Clinton ynetiminin, Grossman-Parris hkmetini, fazla Trk yanls ve reform kart eilimlere fazla hogrl bulmas mmkndr. nk, ite tam bu gelimelerin arkasndan her ikisinin de grevden alnd ilan edilmitir.* Clinton ynetiminin sonu geldii ve herhalde yedi ay sonra belli olacak yeni bakan btn bu postlar deitireceine gre, bu grevden almalar, bu ekilde anlamak zorundayz.

Nova Tanzimat'n reform partisi yok

Birinci Tanzimat'ta, Trkiye'de ok gl bir reform partisi vard ve Nova Tanzimat'ta ise, Trkiye'de gl olan reform kart partidir; bunun hem Brksel'de ve hem de Washington'daki temel deerlendirme olduundan kuku duymuyoruz. Hem Washington'un kendi Trkiye hkmetini ok hzl bir biimde azletmesi ve hem de Bat'nn birden bire Trkiye'ye slubunu deitirerek Stratford Canning'i ok geride brakan bir sylem tutturmas bunun kantdr. slup deiikliini Avrupa Birlii'nin genileme komiseri Verheugen'in balattn sylemek mmkndr. Birlik Komiseri, temaslar iin geldii Trkiye'de nce stanbul'da Boazii niversitesi'nde konferans vermeyi tercih ediyordu, burada yle sert ve st bir dil kulland ki, Hrriyet ve Milliyet bata stanbul matbuat yine bu nemli konumay grmek istemedi. Amerikan basn ise "AB yine Trkiye'ye daha demokrat olmasn syledi" balyla haber yapyordu.** Komiser Verheugen, konumasnda, "adn koyalm, bu Krt sorunudur" diyerek Trkiye'nin ok hassas olduu bir konuda, Trk grlerine tmyle kar bir tutum alyordu. Verheugen, Trkiye'nin henz adaylk kriterlerinden ok uzak olduunu, adaylk grmelerinin balayabilmesi iin bir "fundamental political change" gerektiini belirtiyordu; Komiser'e gre, kamuya konuan btn politikac ve askeri liderler, Avrupa Birlii'ne girmeyi ok yksek tutsalar da, "over the last weeks, however, there have been signs that powerful forces in Turkish society disagree", gerekte gl iktidar odaklar buna kar kmaktadrlar. Brksel ve Washington, bu tespiti, Trkiye'de gl bir "reform"
* Hrriyet dahil byk stanbul matbuatnn bu deiiklikte hibir haber deeri bulmadklar ve dolaysyla okuyucularna duyurmadklarna iaret etmem gerekiyor. Sadece Yeni afak'la kk bir haber oluyordu. Parris'in yerine, Amerika'nn Washington misyonundaki ikinci adam Pearson geliyor, demek, Avrupa'nn hassasiyetini bilen birisi tercih edilmitir. "'Clinton Trkiye Ekibini Deitirdi". Yeni afak, 12 Mart 1999. s.5. ** EU Again tells Turkey it must be more democratic. International Herald Tribune. 11-12 March. 2000.

48

TEOR temmuz 2000

kart partinin varl ile eanlamda kullanmaktadr. unlar sralayabiliyoruz: a) 14 Mart tarihli gazeteler. Trk leri Bakan ile Londra bykelisini, Londra'da Byk Britanya ileri Bakan"nn bekleme odasnda, tarada bir dii muayenehanesinde randevusu iin zaman harcayan yurttalar misali resmediyordu, anlalmas pek zor bir durumdur, b) 15 Mart tarihli gazeteler, Portekiz D leri Bakannn yannda bekleyen Trk D leri Bakan'na aldrmadan, mobil telefonuyla konumasnn fotorafn yaynlyorlard. Eitler arasnda olmamas gereken bir ilikidir, c) 22 Mart tarihli gazeteler, stanbul havaalannda, vize almad iin Amerika'ya kalkacak bir uaa binemeyen ve bu yzden konsolosluun almasn bekleyen bir Trk bakann gsteriyordu. Birinci Tanzimat dneminde uak olmadn biliyoruz. Ancak, bir byk devletin Osmanl bakann bakan olarak kabul etmeyiinin, hibir izini bilmiyoruz. Btn bunlar, Komiser Verheugen'in konumasyla balayan on gnlk zaman dilimi iindedir ve analizlerimizde eksikliini saptadmz Stanford Canning slubunu ok geride brakacak bir niteliktedir, kukusuz son derece zc ve halkmz asndan da onur krc buluyoruz.

Vaington-Mesut Ylmaz slahat program

Bizim kendimizi grmek ve gstermek istediimiz resim ayrdr. Bat kanlaryalarnda ise biz genellikle verdii szde durmakta glkleri olan bir lke olarak kabul ediliyoruz. Baka rnekler bir kenara, bizim. kinci Dnya Sava'nda smet Paa'y. lkeyi sava ateinin dnda tuttuu iin ycelttiimiz bilinmektedir. Ancak, yabanc dileri arivlerine gre ise. Paa. pek ok kez savaa girecei szn vermi ve tutamamtr. Yine Mart ay iinde, Amerikan resmi evrelerinin grn ok yakndan yanstan Washington Post'ta "Trkiye'nin kt alkanl" balkl bir yorum kyordu, bu yorum da, Ankara'nn sznde durmay zerinedir. Post, 1997 Aralk aynda Trk Babakan olarak Washington'u ziyaret eden Ylmaz'n Amerikan Bakan Clinton ile 8 maddelik bir reform program zerinde anlatklarn hatrlatyordu. Post'un Amerikan D leri Bakanlna yaknl bilindiine gre, sznde durmama sulamasnn kayna bakanlk oluyordu. lgintir, bu 8 maddelik zerinde anlalm reform program, islamist bir gazete hari* Trkiye basn ve televizyonlarnda yer almamtr; matbuatn bunda haber deeri grmediini anlyoruz. Devam ederken, burada, teoriyle ilgili bir paranteze ihtiya duyuyorum, bunu, piramit eklinde ve aamal olarak sunmak daha uygundur, a) Trkiye'de ktlelerin depolitizasyonu, sonunda politikann depolitizasyonuna yol amtr, imdi Trkiye'de tekellerin plak ynetiminden sz etmek gerekmektedir. Buna oligarinin dorudan ve ak ynetimi de diyebiliriz, b-1) Tekelli ynelimde kuvvetler arasndaki snrlarn andn ve aldn gryoruz, yrtme hem yasama ve hem de yarg glerine iradesini egemen klabilmektedir.
* "Utandran hret", Yeni afak. 19 Mart 2000.

49

TEOR temmuz 2000

b-2) "Drdnc kuvvet"' de denilen basn, imdi televizyon ile birlikte, yrtme ile zdelemitir, c-1) Hem tekeller ve hem de basn ve televizyon, emperyalist merkezlerle btnlemi durumdadr, c-2) Matbuat ve televizyon, dzene ynelik eletirileri kendisine hcumlar olarak grmektedir ve bu nedenle, bunlar kamuya duyurmaktan zenle kanmaktadr. te son zamanlarda, zellikle Avrupa Birlii merkezlerinden gelen her komiser veya heyete, Trk Babakan Ecevit'in neredeyse hakarete varan cevaplar verdii yollu Trk matbuat haberlerini bu erevede anlamamz yerindedir. Ayn grmelerin yabanc basndaki grmeleri, Trk basnnn haberleriyle tam bir tezat oluturuyorlar. Bu adan, bir demir perde arkasnda yaadmz dnebiliriz. Orwell 1984'n, Huksley Yeni Dnya'sn, mutlaka Trkiye'yi dnerek yazmtr, byle dnmek mmkndr. Peki yleyse, Milliyet gazetesi Washington temsilcisi Yasemin ongar'n haber-yorumlarn nasl yorumlamak gerekiyor. Eer enformasyon teknolojisindeki ilerlemeleri, telefon, faks ve interneti gz nnde tutarsak, ongar'n. birinci Tanzimat'taki Stratford Canning'in rollerinin bir blmn stlendiini gryoruz. Kabul etmek gerek, ongar bunu feminin bir biemle icra ediyor. ongar, Krt-li belediye bakannn tutukluluklarna itirazlarnn Diyarbakr'da tekrar ele alnaca gn* ABD Dileri Bakan Yardmcs Koh'un sert aklamasn uzun uzadya yazdktan sonra, "bu aklamalar Gneydou belediye bakanlarnn tutuklanmas ve grevden alnmasnn Washington'da ciddi kayg yarattn, haklarnda su iddias ve dava sonucu ne olursa olsun bu kaygnn deimeyeceini ortaya koyuyor" diyordu; belediye bakanlarnn o gn tutukluluklarna son verilerek, bana gre idare hukukuna aykr bir biimde, grevlerine iade edildiklerini biliyoruz. Beyaz Saray'da 1997 Aralk aynda, Trk tarafndan Ylmaz ve Amerika tarafndan Clinton arasnda imzalanan Islahat Program'nn; Washington Post tarafndan yaymlanmasnn, Trk ynetimi tarafndan grmezlikten gelinmesi zerine, ongar'n, bunlar bir daha yazmak gerei duyduu anlalmaktadr. ongar, "ilk kez Bakan Bill Clinton ile dnemin babakan Mesut Ylmaz'n 19 Aralk 1997'de Beyaz Saray'da belirledikleri ncelikleri yanstan bu koullar unlardr" diyerek sralyordu, aktaryorum: "Olaan st Halin kaldrlmas. Gneydou'da boaltlan kylere yeniden yerleim, ifade zgrlnn geniletilmesi, ikence suunun cezalandrlmas, siyasi partiler stndeki bask ve kapatma tehdidinin son bulmas, insan haklan savunucusu kii ve kurululara bask yaplmamas, cezaevindeki politikac ve gazetecilerin serbest braklmas. ABD'den alnacak silahlar iin angajman kurallarnn belirlenerek kullanmn bu kurallara uygunluunun denetlenmesi."** Washington'dan yazan ongar, hem bu slahat anlamasn aka hatrlatyor ve hem de bunlara uyulmamas halinde, Ankara'nn, Avrupa'y kzdrmak pahasna Amerika'ya ynlendirdii helikopter ihalesinin de bir sonu vermeyeceini,
* Y. ongar. "ABD'ye Gre HADEP Operasyonu". Milliyet. 28 ubat 2000. ** Yasemin ongar. "Helikopterler ve Haklar...". Milliyet. 27 Mart 2000.

50

TEOR temmuz 2000

Amerika'nn helikopterleri Trkiye'ye satmayabileceini haber veriyordu.

Nova Tanzimat d glerinin bastrmas ve i glerinin teslimiyet cesareti

Trkiye'de bir reform partisinin olmamas ve verilen szlerin, veya zerinde anlalan slahat programlarnn gereklememesi karsnda, Amerikan Dileri Bakanl'nn Ylmaz-Clinton anlamasn hem Amerika ve hem de Trk basnnda aklama gereini duymas, bize, birinci Tanzimat slubunu hatrlatyor. Ayrca, 1999 sonbaharnda, Clinton'un Trkiye ziyaretinden nce Ylmaz'n, a) basn affnn hemen karlmasn, buna mukabil, b) genel aff, siyasileri de kapsayacak uygun bir zamana kadar ertelemeyi nermesi, bu anlamay hatrladn gstermektedir. Eccvit'in Clinton'un ziyaretinden nce, Trk babakan olarak Beyaz Saray' ziyaret ettii gn, doktor raporuyla hapisteki HD bakann serbest braktrmas da, bu anlamadan kuku duymamamz gerektirmektedir. Trk taraf, slahat programlarn kabul etmekte, ancak, bunu uygulamamakta direnmektedir. Reform konusunda bir iradenin olmamas eklinde yorumlayabiliriz. Ancak, bu da reform partisinin yokluu ile zdetir. rade zayfl ile anlayszlk arasnda bir korelasyon var mdr, "inertie", duyarszlk ile kavrayszlk ayn eksiklik midir, matbuat ve televizyon dahil Trk yrtmesine baktnzda bu sorular kanlmaz olmaktadr. Gerekten de Clinton, 1999 Kasm aynda, Trkiye'ye hareket etmeden nce, "Osmanl haritas yrtld ve ancak yenisi yaplmad" ve "Sovyet haritas yrtld ve yenisi yaplmad" yollu saptamalar yapyordu ve Trkiye de bunda, Clinton Osmanl dzeninden sz ettii iin sadece bir vnme nedeni bulabiliyordu. Trk Dileri teknisyenleri, uluslararas discours'de "yenisi yaplmayan haritalar" sznn snrlarn deiiklie ak olduu anlamn ierdiini ya gremiyorlar ya da grseler bile kendi matbuatlarna yanstmak istemiyorlard. Byle olabilir, ancak matbuatn, dileri servislerinin ve zaman zaman da bykelilerin yerini ald bir zamanda. Beyaz Saray Ulusal Gvenlik Danman Sandy Berger'in, Trkiye'den sorumlu Dileri Bakan Yardmcs Grossman ile birlikte yapt basn toplantsndaki szleri, Clinton'un iaretini daha ak hale getiriyordu. Berger, "Trkiye 21. yzylda ya Dou ile Bat arasnda demokratik kpr ya da istikrarszlk kayna olacaktr" diyordu.* Washington, Ankara'y Islahat taahhtlerine uymaya armak iin "paralanma" temasn iliyordu. Birinci Tanzimat'ta da olduunu biliyoruz. Peki Trkiye, Clinton-Ylmaz szl mutabakatnn dnda, tpk 1839 Tanzimat ve 1856 Islahat Ferman niteliinde, uluslararas balaycla sahip bir "Islahat Ferman" ilan etmi midir, imdi sra bu sorudadr. 25 Mays 1999 tarihinde Trk Babakan Ecevit'in, Avrupa Birlii dnem bakan Schrder'e yazd ve Schrder'in de cevabi bir mektupla aarak kabul ettii taahhtler tam bir slahat program niteliindedir ve Bykeli ve eski d ileri bakan

* Radikal. 14 Kasm 1999,

51

TEOR temmuz 2000

lter Trkmen de bunun "senet" sayldn teyit etmitir.* nemleri nedeniyle, iki babakan arasnda bu mektupla kabul edilen reform taahhtn, bu incelemeye ek olarak veriyorum. ve d ili kiler asndan belgedir. Trk Babakan Ecevit, Avrupa Birlii Dnem Bakan anslye Schrodere, son derece mtevaz bir slupla, "bir AB yesinden beklenecek standartlara ulamak iin birok alanda reform yaplmas gerektii bilincindeyiz" demekte ve bunu syledikten sonra, syleyebilmi olmann verdii moralle, "her halkrda bu reformlarda ileri gitmeye kararlyz" szlerini eklemektedir. Nasl? Trk Babakan, reform yolunda yolunu armamak iin "yol haritas" istemekte ve "yol haritas verildii taktirde reform sreci hzlandrlacaktr" taahhtnde bulunmaktadr. Eski Dileri Bakan Trkmen'in, "senet" olduuna tanklk ettii bu mektubunda Trk Babakan, "kamuoyuna aka belirttiim gibi, Trkiye'de terrizmin yenilgiye uradn gz nne alarak" diye yazmakta, her ne kadar daha sonraki zamanlarda reform taahhtlerinden dnebilmek iin bu saptamadan cayarak terrizmin henz yenilmediini ileri srmekle birlikte, burada. "lkenin Gneydou'su da dahil demokratik ve sosyal reformlarmz tamamlamak iin gayretlerimizi artracaz" vaadini dile getirmektedir. Babakan bylece, Krt-li iin Byk Devletlerin istedii ve Trk tarafnn srarla reddettii demokratik slahat da kabul etmi olmaktadr. Babakan, bu kabul daha da desteklemek iin. "Kopenhag Kriterleri. Amsterdam Antlamasnn dourduu ykmllkler ve zellikle 6. madde tm aday lkeler iin geerlidir" diyerek, "bizim terrmz bakadr' itiraz ile Kopenhag kriterlerinin dnda kalma abalarn da terk ettiini belli etmektedir, burada pek ok eletirilen Tanzimat Byk Reit Paa's kadar bile ayr bir irade gsterememektedir, bunu grebiliyoruz. anslye Schrder'in cevabi mektubu, aka Trk tarafnn taahhtlerine gvensizlii yanstmakta ve Schroder bunu, "mektubunuzda ifade ettiiniz baz noktalar, bana zellikle nemli grndkleri iin aada belirtiyorum" cmlesiyle gstermektedir. Ekte yer alan ksa mektubunda anslye. Trkiye'nin taahhtlerini Trkiye'ye anlattktan sonra, "AB Dnem Bakan Almanya, konuyu sizin mektubunuz ve benim yukarda deindiim noktalar temelinde, AB nezdinde gndeme getirecektir" diyordu; Berlin'in bu mektuplar, Brksel kadar Washington'a da bildirmi olduunu dnmek durumundayz. Clinton'un, Trkiye'ye gelmeden nce, Osmanl'nn zl sonrasnda, a) henz kalc bir haritann izilmemi olduunu, b) danmanlaryla birlikte, Trkiye reformasyon programn uygulamazsa, paralanma tehlikesiyle karlaacan sylemesi, c) Trkiye'de "sivil toplum kurulular" denilen baz rgtlerin yneticileriyle grerek bunlarn kendi korumas altnda olduunu gstermesi, d) gsterili bir biimde stanbul'daki Ortodoks Patrii'ni ziyaret etmesi, e) Trkiye'den gittii Atina'da protestolarla karlamasna karn, Kbrs ve Ege Denizi krizlerinde tmyle Elen grlerini benimsediini
* "Babakan Ecevit'in anslye Schrder'e 26 Mays 1999'da yazd ve Trkiye'nin politikas hakknda enel saylan mektubun anlam da deiik de ildi." ller Trkmen", sveli Bakann Ziyareti. Hrriyet. 22 ubat 2000.

52

TEOR temmuz 2000

aklamas, Amerikan Bakan'nn hem bu slahat fermann bildii ve hem de, Ankara'nn bu program konusunda kararsz ve istikrarsz olduu deerlendirmesini yapt anlamndadr. Fakat grnr kararszlk ve istikrarszlkla birlikte, Trkiye'nin 1999 ortalarna doru, bir Avrupa tercihi yapt ortadadr. Zamannda, ben bunu "net bir sei" olarak niteliyordum. imdi bu seie uygun bir partinin olmadn daha ak grebiliyoruz. Byle olsa da, Avrupa Tercihi ve lip-service ile ballk dzeyi iinde bir slahat taahht ortadadr. Bu tercih ve taahht ise, seksenli yllarn ok net Arabist-slamist ve Sovyetler Birlii'nin zlnden sonraki Asya'ya ynelik Trkist-slamist ynelilere gre deerlendirmek zorundayz; byle bir deerlendirme, hem, son yllardaki Trk politikasnn istikrakszln ortaya karyor ve hem de bizi, byle bir dn iin, ciddi nedenler aramaya zorluyor, dnn dinamiklerini karmak kendisini zorlamaktadr. Bu aray erevesinde ve baz ipularn bulabilmek iin birinci Tanzimat' analitik adan hatrlayabiliriz ve baz dinamiklerini karabiliriz. 1) Kk Kaynarca'ya kadar gitmemize gerek yok, a) Elen Bamszlk Sava ve Msr Kuvvetleri'nin Ktahya'ya kadar yry umutsuzluk reten yenilgilerdir, b) Edirne Antlamas'n da bir ayr ve byk yenilgi saymak mmkndr. 2) Yalnz ne kadar tekrarlasam yine de fazla olmadna inanyorum. Tanzimat'ta i dinamikler ve gerekler ok nemliydi ve Mahmut, itici burjuvazisinden yoksun bir Sekizinci Henry veya Colbert ya da Byk Pyotr idi. merkantilist koullardan yoksun bir lkede merkezi devleti kurmak zorundayd. a) Bu erevede, ad zerinde, Kutlu Olay, 1826 yl 15 Haziran'nda kendisi otorite olamayan ve otorite de tanmayan yenieri ordusunu zaptetmek hi kukusuz bir byk baardr, b) Birinci Selim'den beri, asker ve vergi alma konusunda, Krt illeri, merkezi devletin otoritesi dndayd, bunun iin balatlan Krdistan Seferleri de, en azndan "Krdistan Madalyalar" tanzim edecek kadar baarl oluyordu. 3) Biz Trkler'de, daima pratisyen kaldmz iin olabilir, daha nceki almalarmda kullandm niteleme ile "yenilgi retmen" iken, baar da hep enerji kaynadr. Bu baarlara. Trk d politikasnn, kinci Dnya Sava sonrasnda ilan edilen "Souk Sava" srecindeki aktif balatc rolnn dnda, teknik adan en nemli diplomatik baars olarak grdm. Rusya'ya kar Krm Sava'n ekleyebiliriz. stanbul, Rusya'ya kar ilan ettii savata, Avusturya, Fransa ve Byk Britanya'y da arkasna alabilmiti. Moskova'ya kar son zaferi oluyordu. yleyse, Nova Tanzimat iin de, yenilgi ve umutsuzluk ile yine de bir baar aramak durumundayz, analizin alm bizi buraya getirmi olmaktadr. Bunlar ok ksa olarak ele almak istiyorum. Yenilgiyi yine, ok uzakta olsa da, Rusya karsnda bulabiliyoruz. Daha Sovyetler Birlii hukuk plannda zlmeden, ortaya kabilecek boluun Trkiye tarafndan doldurulabilecei kans Amerika'da gleniyordu ve
53

TEOR temmuz 2000

petro-dolar zengini Arap lkelerindeki ilk taahht ileri de, Trk byk sermayedarlar ile etkiledikleri politik evrelerde "emperyalist" eilimler dourmaya balamt.*

Trkiye'nin Asya'da ans yok

Ancak, Asya'da yeni bamsz olan trkik kkenli devletlerde, Trkler'in, hibir rakibinden daha ansl olmadklarna, daha nce iaret etmitim.** Gerekten de, 1) Trkiye, doksanl yllarn sonuna gelirken nemli yenilgisini burada alyordu. Bu yenilginin eitli nedenleri var ve zmlemesi retici grnmektedir. lk olarak, a) Asya Trkleri ile Bat Trkleri arasnda son bin ylda hibir tarih ortakl bulunmad gibi, duygusal birlik de gremiyoruz. Asya'nn Ruslar tarafndan kolonizasyonu srasnda, Osmanl mparatorluu aresiz ve ilgisiz kalmt ve Sovyetler Birlii zamannda ise Kemalist Cumhuriyet'in btn bak misak- milli snrlar iine doru idi. Buna karn, b) Asya kavimlerinin sanayileri ile, buna maden iletmelerini de katyorum, Sovyet Rusya sanayileri arasnda tam bir tamamlayclk vardr; Sovyet planlamas, ekonomik adan yaplabilir olmad hallerde bile, Sovyet sanayilemesinin blgesel enterdepandansna yksek ncelik veriyordu.*** Bamszln ilk sarholuu getikten sonra taraflar bunu anlamakta gecikmediler. Asya'nn yeni bamsz devletleri, ksa bir zaman iinde, Rusya ekonomisiyle temel balarn korumakla birlikte Bat ekonomilerine alrken Trkiye'yi bir kpr olarak kullanabileceklerini dnmeye baladlar, c) Bat ekonomileri ise, Asya'nn yeni devletleriyle ekonomik ilikiye girecekleri zaman, Trkiye'nin araclna ihtiyalar olmadn ok gemeden grdler. Buna ek olarak, 2) Doksanl yllarn sonlarnda Dou Asya'da patlayan, Gney Asya'y vuran ve Rusya'y sarsan ekonomik kriz ise bu pazarlarn hi de istikrarl olmadn gsteriyordu. Trkiye'de "Laleli Ekonomisi" denilen gayrimeru ihracat ve fuhu sektrnn de, Moskova'nn planlamasna bal olduu, yine bu dnemde, ortaya kmt ve dolaysyla bir ekonomik ekspansiyon alan olarak Asya, sadece istikrarszlklara gebe idi, buradaki umutlar umutsuzlua dnt. Rusya'nn, Gorbaov'un 1987 sonbaharnda balatt ve Yeltsin ile devam eden teslimiyet sreci durdurulduu lde 3)

* Yaln Kk. Emperyalist Trkiye. Ankara. 1992. ** Yaln Kk. Sovyetler Birlii'nde Sosyalizmin zl, stanbul. 1991. *** Yaln Kk. Sovyetler Birlii'nde Sosyalizmin Kuruluu 1925-1940, stanbul. 1970-1987

54

TEOR temmuz 2000

bu yenilgi ve umutsuzluk psikozunun artmasn beklemek durumundayz. * 2000 Yl Mart ay sonunda Putin'in Rusya'da cumhurbakan seilmesinin byle deerlendirilmesi normaldir. Eer Kahraman- Hrriyet Enver Paa'y yutan Turan, yeni bir serap ise, Asya bir yenilgi l olduysa. 28 ubat bir umutsuzluk sevincidir. nerilen aralar bir yana. 28 ubat 1997 tarihinde. Trk Genelkurmay' tarafndan hkmete empoze edilen tehis, hi kuku yok, bir katastrof idi; eer tutulan yoldan dnlmezse. 1920 yllarnda tanmlanm Cumhuriyet'in sona ereceine inanlyordu. 28 ubat Belgesi'nin kabulnden sonra, pek ok yerde Trk generallerinin toplu halde marlar sylemeleri ve pek ounun gz ya dkmesi, "uurumun eiindeyiz" tehisini yapabilmi olmann i rahatln da vuruyordu. Burada nerilen aralarn yeterli olup olmamasn ve uurumun kenarna getiren politikann sahiplerinin tartmasn bir kenara brakyorum. Gelitirilen analiz asndan gerekli ve nemli olan. bir umutsuzluk saptamasnn yaplm olmasdr ve var olduunu gryoruz. Bu durumda, birinci Tanzimat ile Nova Tanzimat arasndaki paralellii kurarak birletikleri ve ayrldklar noktalar karabilmek iin, geriye sadece baar aratrmas kalmaktadr. Nova Tanzimat'n reformasyon paketini ve geniliini grebilmek iin yenilgiden ayr baar olup olmadn saptamak zorundayz. Burada da sz hi uzatmadan baz tespitleri ortaya koymak istiyorum. Birincisi, Krt-li'ndeki silahl atmadr. Kukusuz bu atmada Krtler'in efi olan Abdullah calan'n, 1) Kenya'nn bakentinden dersdest edilerek getirilmesi ilk zamanda ok byk bir baar saylm ve matbuata bakldnda da ok zamandr yitirilmi grnen kendine gveni de restore etmitir. Yalnz a) bunun ok ksa srdn gryoruz, ok ksa bir zaman iinde, Washington "un belki gereksiz bir vnme ile bu iin tmnn CIA tarafndan planlanp gerekletirildiini aklamas, bu aklamann, calan'n son dura olan Atina'daki resmi aklamalar ve hatta Krt tarafnn i deer* Bu incelememin yazmmn tam bu aamasnda Trk Cumhurbakan Demirel. Trkmenistan'a gitti ve geldi, beraberindeki gazeteci Tn. "Trkmenistan gezisinde byk ilgi ve sevgi grd, ama istedii sonula dnemedi"' eklinde yazd. Demirci, giderken, nemli antlamalar imzalayacan ilan etmiti, bunlar da yapamad ve Tn. Trmenistan Devlet Bakan Trk menba'nn. "Trkmenistan doal gazn alacaksnz, ama ister cennetin zerinden, ister cehennemin zerinden fark etmez" dediini ve bunun da "salonda aknlk yarattn" haber veriyordu. Burada "cehennemin zeri". Rusya'dan geirmeyi anlatyordu ve Washington. Asya devletleri ile Rusya arasndaki mevcut ekonomik enterdepandans srdrecei iin buna kar kyordu. Tn'a gre, "Trkmenba'nn tavr deiikliinde Rusya'daki seimlerde Vladimir Putin'in gl bir biimde bakanlk koltuuna oturmas da rol oynuyor" ve te yandan, yine refakatte Trkmenistan gezisine katlan tv temsilcisi M. Yetkin de. yola karken "Washington'da etkinlii olan bir Amerikal diplomat" tarafndan kendisine tevdi edilen bir srr ifa ediyor ve bu gl diplomatn "Demirel. Kafkaslar ve Balkanlar'da Rusya'ya kar tek bana batnn denge faktr" dediini duyuruyordu. F. Tn. Trmenba Yine aartt. Hrriyet, 30 Mart 2000.M. Yetkin "Komutanlarn Hassasiyeti" Sabah, 29 Mart 2000 Btn bunlara, Demirel'in selefi Turgut Ozal'n da. 1993"baharnda byk reklamla kt Asya gezisinde ok byk hayal krkl yaadn ve dner dnmez, geirdii kalp krizi ile ldn eklemek durumundayz. te yandan Trkmenistan'da hayal krkl yaayan Demirel'i acele ile dnd Ankara'da da bir dier hayal krkl bekliyordu. Grevini uzatmak iin nerilen anayasa deiiklii ilk grmede reddedildi.

55

TEOR temmuz 2000

lendirmeleriyle teyid edilmesi, gvenin altn boaltmakta gecikmemitir. Bu dnemden gemi durumdayz. Buna ek olarak b) calan'n, iine dt bu yeni durumda, hareketi iinde yolunu engelleyen eilimlerden kurtularak silah kullanmn bir tarafa brakma nerilerini daha net ve srarl bir biimde yapabilmesi, en azndan d dnyada, iddia matriksini deitirebiliyordu. erde bir reform partisinin olmamas ile birletiinde bu durum, Ankara hkmetinin silahl atmay bitirme konusunda isteksiz olduu kansn, d evrelerde, daha inandrc klyordu. Krtler ile silahl atma ve bunun zaman zaman snr tesine uzatlabilmesi. Trkiye dzeni iin, beklenmedik iki imkn da beraberinde getiriyordu. Bunlardan birisi, Trk silahl kuvvetlerinin modernizasyonu ve her trl sava dzeninde kendisini yeniden eitebilmesidir. Hem gayri nizami sava pratii kazanmas ve hem de lke snrlar tesinde kamp kurup operasyon kabiliyetini artrmas, ekspansiyonist politikalar iin vazgeilmez nemdedir. kincisi, ilk baarszln yaratt elverili ortam, yepyeni bir anlamda bir topyekn sava davrann toplumun her kesimine kabul ettirme ansn salyordu. Krtler ile mcadele ilkesi nnde, toplumdaki btn deer ve kurallarn yenildi ini, geri ekildiini, birbirinin iine girdiini gryorduk. lke. "yazl anayasalar" dnemini oktan rafa kaldrabiliyor. hibir ilkesi, hibir kural ve geni ynlar asndan da hibir ahlak ba olmayan bir ktleye dnyordu. Bu, son derece '"kolay ynetim" demektir. Her trl referans sistemi kertilmi ve bu nedenle de toplum olmaktan gerileyerek yn olmu bir insan kalabaln ise. en azndan ksa bir sre iin. sadece vnerek ynetmek mmkn olabiliyordu. Ayn zamanda sre kavramann yitirili i denilen bir transformasyonda, gnlk yaamak esastr. Sovyet planlama terminolojisinin icad olan "myagkiy plan", yumuak plan. ngilizceye "easy planning*' olarak evriliyordu; hem normlarn anlamn yitirmesini, hem de bir kapal devre ile baarnn srekliliini anlatyordu. "Kolay ynetim" deyiini de buradan aldm esinle ileri sryorum. Postmodern szc de aslnda bu anlamdadr; planlama, eer parametrelerle ifade edilen yapsal katlklar varsa, mmkndr; toplumdaki tm strktrlere bir yenieri isyan olan postmodernite ise, amip bir toplum yaratma sevdasdr. Burada benim iaret ettiim gelime de benzer ynde ortaya kyordu. Avrupa Birlii ve zellikle Amerika Birleik Devletleri kaynakl Nova Tanzimat'n karlat glklerden birisini burada aramak zorundayz.

Ecevit'in AB'ye slahat taahhd

Peki bu durumda. 2). 1999 yl sonunda. Trkiye'nin Avrupa Birlii iin aday ye olarak kabul edilmesini ayr bir baar sayabilir miyiz, bir de bunu ele almakta yarar gryorum. Mmkndr, tart labilir: 1856 Islahat Ferman'nn Paris Antlamasna denk getirildiini Paris Konvansiyonu ile. Osmanl mparatorluunun toprak btnlnn Avrupa gvencesine alndn biliyoruz:
56

TEOR temmuz 2000

ve bizim yllar yl bunu "Trklerin Avrupa camiasna kabul'" olarak anladmz ortadadr. Hi kukusuz. 1999 Mays ay sonunda Ecevit-Schrder yazmalarnda ifadesini bulan slahat taahht de Avrupa Birlii iin aday yelik statsn elde edebilmeyi hedef alyordu, imdilik ulalmtr. Fakat ilk bakta byle olmakla birlikte biraz daha yakndam bakldnda ok ciddi glgeler bulunduunu da grmezlik edemiyoruz: nk Avrupa Birlii'ne aday yelikle ilgili Helsinki davetini kabul ile birlikte, Elenler'in, Trkiye'ye kar Kurtulu Sava ve Kbrs yenilgilerini telafi ettiklerini dnmek de mmkndr. Nitekim Schrder, Ecevit'in taahhtn nasl anladn Ecevit'e bildirirken unlar kaydediyordu: "Trkiye'nin Yunanistan'la uzlamak zere almaya hazr olduu ynndeki aklamanz da ayn derecede nem tamaktadr. Bu itici gcn, Birlemi Milletler gzetiminde Kbrs sorununa ili kin bir anlama imzalanmas ynnde olumlu etkileri olacan umut etmekteyim". Helsinki'den gelen davet belgesiyle birlikte ele alndnda. Trkiye. Kbrs dahil Elenler ile Ege Sahanln da iine alan tm sorunlarn. Birlemi Milletler ve Lahey Adalet Divan erevesinde zmeyi kabul ediyordu. Buralarda veya bu mekanizmalarn ilemesinde, uzun olmayan bir zaman iinde, Ankara'nn zmden kanmas halinde ise, Avrupa Birlii Kbrs'n Elen Kesimi'ni, Kbrs'n btn olarak Avrupa Birliine ye yapma kararlln dile getiriyordu. Byle bir durumda Trkler, Kbrsl Elenlerle deil, Avrupa Birlii ile toprak ihtilafnda bir aznlk ve bu aznln destekisi bir devlet konumuna decekti, ardr. Trkiye'de yrtme gc, burada hkmet ve matbuat birlikte kastediyorum, gereklerin bu yann rtmeyi tercih etti, ancak yine, demir perdemizi aarak burada esen rzgrlar bunun byle olmadn gsteriyordu. Atina'da poplaritesi dm Simitis Hkmeti kendisini, Trkiye'nin bu koullarla Helsinki davetini kabul etmesi zerine, seimi erkene alacak kadar gl hissetmeye balyordu. Gerekten Elen halk. Trkiye'ye kar bir "zafer" kazanm haldedir ve Hkmet de. Trkiye'nin gelimesini nleyen kindar rakip rolnden, yaramaz kardeini yola getirmeye kararl sabrl aabey rolne gemi olmaktan honut grnyor: durum budur. yleyse Nova Tanzimat'n glklerini, zafer unsurunun zayfl ile mi aklayacaz; sanmyorum. ok ayr olmamakla birlikte, ierde bir reform partisinin bulunmadn ve reform eilimlerinin ok zayf kaldn tekrarlamak istiyorum. Motoru dta olan Nova Tanzimat'n Trkiye'deki mekanizmas tekelli sermaye ve rgt anlamnda da, TSAD, sanayici ve iadamlar derneidir. Buradan anlaml bir reformasyon aktivitesi beklemek imknszdr, sorun, netlikle buradadr. nsanln baka artc kitab Prens'te, Machiavelli, Trk ve Fransz dzenlerini karlatryor. Fransa'dakinin tersine, Trkiye'de devleti almann zor olduunu, ancak bir kez alndnda ise tutmann ok kolay olduunu yazyor-

57

TEOR temmuz 2000

du; yol ac bir deerlendirme olduundan kuku duyamayz.* nk Trkiye'de "halk" hepsi ayn boyda kul'lardr; kukusuz, Machiavelli, bu szckleri kullanmyor, fakat, anlatmak istedii budur. Trkiye'de tekelli oligari iktidara yerlemek zeredir ve bu, ayn zamanda, yurttalar kullatrma ve btn tanmlarndan soyma anlamna gelmektedir. Oligarinin, hibir reformasyon program iin, elde edilen bu sonutan vazgemesini dnemiyoruz. Gerekler de bu ynde, Ko Grubu Bakan R. Ko, kaynak iin gittii Amerika'da elenirken bir kaza geirince. Trk matbuat, resimlerle elbisesinin zerinden protezi gstermek de dahil, bunun sayfalarca ve gnlerce reklamn yaparken, reform programlarna ayracak yer bulamamaktadr. TSAD'n ynetim kurulu yesi E. zkk'n genel ynetimindeki Hrriyet gazetesi de, her trl reformasyon nerisine kar bir yayn politikas izlemektedir, bunlar her gn yayoruz. Bunlara ek olarak, sylenebilecek ise son derece basittir. Bugnk l koalisyon hkmetinin ikinci byk partisi, MHP ile ana muhalefet partisi FP, her ikisi de, i sava yaplardr; her ikisinin de de facto kuruluu, bu nc i savan ilan tarihine denk dyor, altml yllarn ortasdr. Nova Tanzimat'ta reforme edilmek istenen bozukluklarn hepsinin oluumunda bu ikisinin parmak izlerini grmemek imknszdr. Bunlardan birisinin, MHP, hibir reformasyon program olmadn ve dierinin de, bamszlk iaretleri verdii zaman sktrlnca yalnzca skklk duyduu alanlarn reforme edilmesini istediini her gn gryoruz. Reformasyon, bunlarn hikmet-i vcuduna savatr. Hkmet bakan Ecevit'e gelince, tmyle kullardan oluan bir meclis grubuna sahip olmasndan ayr olarak, ykselen sol dalgalara binerek oturduu hkmet koltuunu, yetmili yllarda tutamaynn nedenini yine sol uyanta ve sol taleplerin yksekliinde grmektedir ve bu nedenle yeni bir uyana iddet ve kararllk ile kardr. yleyse, Nova Tanzimat, bal bana bir paradoks olmaktadr, zmlememizin ak iinde bunu nemli bir saptama sayyorum.

Vaington Putin'e Rus nfus topraklarna ekilmeyi neriyor

yleyse neden? Trk ynetenleri, hkmet ve matbuat birlikte, Bili Clinton'un Mustafa Kemal'den son zamanlarda artan lde sz etmesini, analiz etmek yerine yine bir vnme malzemesi olarak kullanma pratiini srdryorlar. Halbuki Amerikan stratejleri, Mustafa Kemal'i, Rusya'daki yeni bamszlk iaretleri nedeniyle hatrlayp dersler karmaya alyorlar ve kardklar bizimkilerden ok ayr dmektedir. Bunun ne anlama geldiini, "uygarlklar atmas" trnden childish savlar ileriye srmesine karn Amerika'daki etkisini srdrebilen Profesr Huntington'un bir yazsnda g* "Whover now considers these two stales will see that it will be difficult tu acquire the state of the Turk. But having conquered it, it would be very easy to hold it." N. Machiavelli. The Prince, N.Y., 1962. p.44.

58

TEOR temmuz 2000

rebiliyoruz. olduu gibi aktarmak gereini duyuyorum: "The age of multicivilizational empires is over, and Russia will be able to maintain its rule over Chechnya only at unsustainable costs. The next leader of Russia would do well to emulate Mustafa Kemal Ataturks realism about the lost empire and espouse a Russian-only Russia rather than pursue to obselete dream of multiethnic, multi-civilizational empire!"* Paul Huntington. Kemal Paa'y, Osmanl mparatorluumun mirasn stlenmedii ve "realism" gstererek tmtrk bir devletle yetindii iin yceltiyor; Bakan Clinton'un Osmanl mparatorluu'nun yrtlm olarak brakt haritann henz yeniden izilmediini sylerken bu analizlerden etkilenmi olmas mmkndr. Profesr. Putin'in seilmesinden nce. Rusya'nn yeni yneticisine de Kemal Paa'y taklit etmesini, eski. ok uluslu Rusya imparatorluu hayalinden vazgemesini neriyor, bu nerinin Washington'un kayglarn ierdiini grmek zorundayz. Amerika'nn byk kaygs udur: Sovyetler Birlii'nin yklmasyla birlikte Amerika Birleik Devletleri dnyada egemen tek byk g olmutu; artk Washington'un tek politikas, dnya egemenliinde, otoritesine itiraz edebilecek ve rakip olacak yeni bir byk gcn ortaya kmasn engellemekti. Doksanl yllarn ortasna kadar rahat olan Amerika, egemenliini sarsabilecek tek gcn Rusya olabileceini dnmeye balyordu, iaretler ald kesindir. Gerekten de, ylbanda Yeltsin'in srpriz bir kararyla vekil ve Mart sonunda da seimle asil olarak Rusya Cumhurbakanl koltuuna oturan Putin'le birlikte Rusya'da yeni bir doktrin douyordu, ancak pek ok aratrmacyla birlikte ben de. Putin'i, bu doktrinin mimar olarak grmektense, bu doktrini hazrlayanlarn sahnenin ortasna kardklar aktr olarak gryorum. unlar kaydetmek mmkndr. Sovyet Devleti'nin datlmasnn dnda Yeltsin'in politikas ile. 1987 sonbaharnda Sovyet yneticisi Gabbaov'un yapt, "agresif olmayan emperyalizmin ve militarist olmayan kapitalizm" konumasndan sonra izledii izgi arasnda, en azndan d politikada, bir devamllk var. Bir baka devamll da, Yeltsin'in son zamanlar ile, en azndan Putin'in imdiki ilk zamanlar arasnda saptayabiliriz. Yeltsin de, hem merkezi Avrupa'da Amerika'ya kar politikalar gelitirmeye alyor ve hem de Dou'da, Hindistan ve in ile stratejik gvenlik anlamalar peinde kouyordu. Burada, Trk tarihini Asya'da Mool ve in balantlar iinde inceleyen Fransz tarihi Roux'un ikna edici bir benzetmesini hatrlamann yeridir.** Roux, fetih siyasetinde Moollar'n gerektiinden ar lde fazla ve ok zaman da gerekmedii durumlarda insann akln zorlayan katliamlar yapmasn, atom bombasna benzetiyordu. Korku etkisi asndan benzerlik uygundur. nk bu katliamlar duyan pek ok kent ve kavim byk bir tevekkl ile kendiliinden teslim oluyordu. Modem zamanlarda nkleer silahlar da Moollar'n korku ile doldurulmu korkun silahlarna benzetebiliriz. Bugn nkleer silah, kullanmadan bile, kar tarafa irade kabul iin yeterli olabil* Samuel Paul Huntington. Big Powers Have Little Sway When Rival Civilizations Clash. IHT. 17 December 1999. ** Jean Paul Roux. Histoire des Tuns. Paris 1984.

59

TEOR temmuz 2000

mektedir. Rusya, bu alanda, Amerika'nn tek rakibidir ve Sovyetler Birlii'nin zln izleyen ykma karn Rusya bu imknn yksek tutabilmitir. in ve Hindistan da, nkleer silahlar plannda, ihmal edilmemeyi istemektedirler. Sovyetler, bu gce karn, bir souk sava kaybetmitir; benim, Sovyetler Birlii ykld gnde bile, dardaki ve buna bal ierdeki gl propaganda bombardmanna kar ileri srdm, SB.'nin, ekonomik nedenlerle deil, ideolojik zayflktan dolay kt tezlerimin bilindiini sanyorum, yazl kaynaklarn bir blmne burada iaret etmi bulunuyorum. Bugn bunlarn doruluuna gvenim artmtr ve Rusya'da da byle dnenlerin oald grlmektedir. Henz devlet bakan vekili olmadan, umulmadk bir zamanda babakan atandnda ve ilk iaretler ortaya ktnda. Le Monde, "ce dont souffre la Russie de Vladimir Poutine, e'est d'avoir perdu la guerre fro ide" diye yazyordu.* Putin'in ynetime getirilmesiyle birlikte kmaya balayan doktrinine gre, kaybedilen sadece bir souk sava idi; byktr, ancak nnde sonunda bir souk sava kaybedilmi oluyordu. Byle bir saptama, Rusya'nn. Putine gre daha geriye gitmekle birlikte, bize gre; 1774 Kk Kaynarca'dan beri kabul edilen byk devlet iddialarndan vazgemesi iin yeterli olmuyordu. Bat, bundan rahatszdr. Nitekim ayn yazda Le Monde'da unlar da kaydediliyordu. "Elle est malade de nostalgic elle n'a pas compris que, comme ce fut le cas pour la Turquie, la perte del"empire aurait pu etre l'occasion d'entrer dan le modernite". Grlyor, bu muharebeyi kaybettii iin, Rusyallarn emperyal heveslerden ve byk devlet iddialarndan vazgememesi eletirilmektedir. Bat kurum ve mantalitesinin transplantasyonunu denemi olan Trkiye bir de bu adan vgye layk bulunmakta ve Rusya'ya izlenmesi gerekli bir model olarak sunulmaktadr. Burada New York Times ile Le Monde, ayn yerde olmann dnda bir de ayn dili kullanyorlar, son derece dikkat ekici buluyoruz. Batl kaynaklar yeni doktrinin. Putinin, henz, Kremlin'in gvenlik danman olduu bir zamanda gelitirildiini haber veriyorlar; son ekliyle, Nezavizimoye Voennoye Obozrenie'de yaymland srada Putin, babakan ve devlet bakan vekili idi, doktrin ile aktr arasnda i ielik aka grlyor, ortadadr. Putin Doktrini, a) ne kadar eletirilirse eletirilsin, Sovyet dzeninin muazzam bir ekonomik yap braktn kabul ediyor ve b) Sovyetler Birlii'nin zlmesinden sonraki on yla yakn zamanda Bat'nn tek amacnn bu ekonomik miras ortadan kaldrmak olduunu saptyor, yeni bir durumdur. Bu yeni doktrin bunlara ek olarak, c) Bat'y Rusya'nn dman gryor, bu Gorbaov uyuukluundan ayrlmadr ve ayrca d) Garbaov'un Bat'ya yapt nkleer silahlar ilk kullanan lke olmama taahhtn de geersiz sayyor, bunlarn. Washingtonda kayg yaratmasn anlayabiliyoruz.
* A. Frachom el D. Vemcl. La Russie de Vladimir Poutine. Le Monde. 29 Dec. 1999.

60

TEOR temmuz 2000

Btn bu saptamalarn anlaml olabilmesi ancak gllk ile mmkndr; bu erevede, Putin Doktrinimde e) ierde, Trkiye'de 1945 yllarndan sonra uygulanan, kapitalist dzen iinde, merkantilist-devleti ekonomik politikalara gei ve f) darda, Amerikan hegemonyasna kar durabilecek devlet ve glerle yaknlama ile ittifaklar ngrlyor. Bu bala. in veya Hindistan tr ok byk devletler kadar, herhangi bir lkedeki Amerikan kart rgtler de girmektedir. Eer srdrlebilirse. Sovyet politik izgisinden kukusuz daha geni ve belki de daha srarl bir politik yneli sz konusudur. Bunlarn, daha oluum halinde. Washingtonda gzlendiini tahmin etmek, kukusuz, zor deildir ve reaksiyonlar iki grupta toplayabiliyoruz. Bu grupta etkili yorumcular ile yetkili olmayan stratejler var. W. Safire ve Z. Brzezinski, buraya giriyorlar ve bunlar, caydrc ve radikal nlemler neriyorlar ve hemen harekete geilmesini savunuyorlar. Bunlar Beyaz Saray'n. Rusya'nn een asilere kar srdrd sava '"hakl" gren aklamalarn, "tiksindirici" olarak niteliyorlar, bu kampa, en sert ekilde mdahale edilmezse, ge kalnma kaygs egemendir. Bunun karsnda Clinton ynetiminin izledii politika var. Rusya'nn yeniden bir byk devlet ve Amerika'nn rakibi olarak kmas ihtimalini ayn lde tehlikeli bulmakla birlikte izlenecek politikada ayrlyorlar. Zamandan korkmadklarn syleyebiliriz. Bir kez. Washington, kendi snrlarn, Rusya'nn Avrupa'daki tarihsel snrlarna kadar genilettii inancndadr. Burada tek bana Nato'nun formel genilemesini kastetmiyorum. Srbistan'a kar gerekletirilen Kosova Sava'n da bu erevede deerlendirenler az grnmemektedir. Bu savala birlikte, Nato'nun Gneydou Avrupa'ya yerletii kabul edilmektedir." Baz Balkan devletleri ise, bunlarn banda Rusya ve Sovyetler Birlii'nin tarihsel mttefiki Bulgaristan var, Kosova Sava srasnda Washington'un sadk bir uydusu olarak hareket ediyordu. Bu durum. Rusya'da yaratt reaksiyonlar ve Avrupa'nn kendi komutasnda mdahale gc oluturma planlarnn yaratt rahatszlklara karn. Washington'un alarmist bir politika izlememesinin nedenleri arasnda grnmektedir.

ABD'nin Avrasya plannda ran, Hindistan, in

Bir an iin Trkiye ile ilgilenmeyi bir kenara brakrsak ran'a geldiimizde, Amerika Birleik Devletleri'nin izledii politikay daha iyi grme imknna kavuuyoruz; ran'da yaplan genel seimlerde "reformist" saylan kanadn baar kazanmasnn. Washington'un yeni politikalarn aklamak iin bir bahane olarak kullandn gryoruz. Washignton. Dileri Bakan Albright'in azndan. ran ile yumuama politikalarn aklam bulunmaktadr. Buna gre. Washington. 1953 ylnda bamszlk .Babakan Musaddk' dren darbeyi CIA'nn dzenlendiini kabul ile ran-Irak Sava'nda Irak' destekleme hatalarndan dolay zr diliyordu.** Kukusuz. Islamist devrimden be* Paul-Marie de La Gorce. "Lc Sud-Est de L'Europe sous PEmprise de 1'Otan". Le Monde Diplomatique, Mars 2000. ** "US Easing Curbs in Overture to Iran". HIT. 18-19 March 2000.

61

TEOR temmuz 2000

ri uygulad pek ok ekonomik yaptrm da yumuatma kararn aklyordu; btn bunlar Moskova-Tahran ilikilerinin ok dzgn oluu erevesinde deerlendirmek yerindedir. D leri Bakan Albright bu aklamalarla ayn zamanda Hindistan'a ok scak bir dostluk eli uzatmaktadr. Bayan Bakan, Hindistan ile Amerika Birleik Devletleri'nin ayn "deerler ve miras" paylatn, ayn tarafta olduklarn, ancak, Souk Sava nedeniyle aradaki ibirlii imknlarnn gelitirilmediini dile getiriyordu.* Bu konferanstan hemen sonra, 22 yl arayla. Amerikan Bakan olarak Hindistan' ziyaret eden Clinton da, New York Times'ta bayazsna gre. "ev sahiplerini iltifatlara bouyordu"; Clinton hem ok vyor ve hem de eletirilerini en yumuak tonda ifade ediyordu. Clinton, Hindistan'n, nkleer silahlanmasn, "kukusuz siz daha iyi takdir edersiniz, ancak pek de yararnza grnmyor" yollu bir slupla ele alyordu. imdiki politikann, Rusya'y evreleyen lkeleri. Rusya ile ittifaktan uzaklatrmaya yneldii grlyor, ayn slup in iin de geerlidir. yleyse, Amerika'nn, Osmanl'nn zl sonrasnda, Trkiye'de Kemal Paa'nn izledii politikaya benzer bir ekilde, byk devlet iddiasn reddeden ve sadece Rusyallardan oluan bir devlet anlayna ikna edebilmek iin, u anda Rusya'y kuatma stratejisini setiini dnebiliriz. Fakat byle bir politikann, silahl atma ihtimalini tmyle bir kenara atmas imknszdr. Amerika'nn. Sovyetler Birlii yklmadan nce gelitirdii ve daha sonra vazgeer grnd ok pahal silahlanma programlarn yeniden ele almas da bunu gstermektedir. Burada klasik savalar da dnmek durumundayz. Bu ereve iinde. Trkiye'nin yeri ve analizini ele almann zaman gelmi oluyor; daha nceki bir incelemede. Amerika'nn ilgisinin Kafkasya'ya, Krtlleri dahil Trkiye'nin Dousu'na evrildiine iaret ettiimi hatrlyorum. Ayn incelemede, calan'n Suriye'den kartlmasn da, bir Suriye-srail bar iin hazrlk olarak gryordum. Daha sonraki gelimeler bu dorultudadr. Bunlara, etkili Amerikan stratejlerinin, Kafkasya'y, Orta Dou'nun Balkanlar' olarak grmeye baladklarn ekleyebiliyoruz. Washington, Kafkasya'y kendi nfuz alan iine kaydetmek iin kararldr. Azerbaycan ile Grcistan'n da ok istekli olduunu gryoruz. Ankara tarafndan nerilen "Kafkasya Pakt" hi kukusuz ilhamn Washington'dan alan, bir keif hareketi olarak grnmektedir. Ancak bir an iin Rusya ile Amerika arasnda tereddt gsteren Ermenistan bakenti Erivan'daki ok kanl Meclis baskn ile nde gelen yneticilerinin grlmesi. blgenin, scak atmadan kolay kolay uzak kalamayacann iareti olmaktadr. yle sanyorum, Kafkas Ordusu'nda grevli Rus Albay Averyanov'un. 1900 Tiflis baskl ok deerli incelemesini.** Amerikal kurmay ve diplomat teknisyenler, u sralarda, pek dikkatle yeniden inceliyor olmaldrlar. Albay Aver'yanov'un, Profesr Lazerev dahil saygn Sovyet krdologlarn ok byk deer biitikleri bu almas, on dokuzuncu yzyl Trko-Rus ve ranoRus savalarnda Krtler'in davran ve politikalarn ele alyordu; gerekten
* M. Albright. "US and India Often al Odis. Are on the Same Side". IHT. 18-19 March 2000. ** P.I.Aver'yanov, Knd ve Voynax Rossi i s Persiey i Turtsiey v Tecnie XIV, Sioletiya. Istori eskiy Oerk. Tiflis. 1900

62

TEOR temmuz 2000

deerli bilgiler vermektedir. Rusyal Albay'n ortaya kardna gre, bu savalarda, Trkiyeli ve ranl Krtler, hep Rusya kuvvetlerinin yannda savayorlard; saptama benim Srlar kitabmda formle ettiim. Trkoloji'nin Byk Britanya ve Krdoloji'nin Rusya esinli olduu analizlerimle tutarldr. Byk Britanya yerine Birleik Amerika'y koyarsak, simetriyi aktel hale getirmi oluyoruz ve yalnz imdi Birleik Amerika, iki taraf da kendi elinde tutmak istemektedir. Yaplan analz, birinci Tanzimat'n Trkiye"de yaayan ve Mslman olmayan unsurlara, can ve mal gvenlii, hukuk ve yarg dokunulmazl getirmeyi hedef almasnn yannda, Nova Tanzimat'n tek amacnn Krtler olduunu ortaya karm durumdadr: en azndan ben byle dnebiliyorum. Temel kayg Krtlerimizdir ve bu kaygnn, Trkiye'nin Avrupa Birlii'ne girip girmemesiyle dorudan bir ilgisini gremiyoruz. Kukusuz, Ankara ve ncelikle oligari Avrupa Birlii'ne girmeyi ok nemsedii zaman, Avrupa ve Birleik Amerika'nn politika aralar artyor ve var olanlar gleniyor; bu ayr. yalnz. Trkiye ile Avrupa arasnda Gmrk Birlii Antlamas olduu. Amerika ile Nato ve gl Yahudi lobisini Ankara lehine harekete geiren Tel-Aviv AnkaraWashington ekseni bulunduu iin, byle bir kayg aslnda szkonusudur Deien, baz tereddtlerden sonra, 1999 yazna doru, Trk oligarisinin Avrupa seimini yapmas ve ayn yln sonunda Helsinki'den gelen aday yelik koullarnn kabul zerine. Bat'nn. Trkiye'ye iradesini empoze etme koullarnn zenginlemesidir. Avrupa Birlii, nitel deil nicel bir deiime iaret ediyor, belki nemli bir noktadr. Bu durumda, hem Brksel ve hem de Washington'un Trkiye'de hak ve zgrlk ihlali sz konusu olduunda bunlar yalnzca Krtlerimiz'in hak ve zgrlkleri olarak anlamalarn daha iyi anlayabiliyoruz; ama, Krtlerimiz'in sempatisini, kazanmaktr. Byle bir sempati, hem muhtemel bir AmerikaRusya atmas iin ve hem de blge devletlerini terbiye etmek zere emperyalizmin her zaman repertuarnda tuttuu Krt Devleti iin gereklidir; ilk Tanzimat' izleyen yllar kazanlan sempatinin deerini gsteriyordu. Kukusuz, Nova Tanzimat'n baarya ulamas halinde, Trk unsur ve aydnnn da baz kazanlarnn olabileceini kabul etmek zorundayz; yalnz, bu Amerikanca bir szckle, herhalde by-product [yan rn, ikinci dereceden bir rn -yn] bir kazanm olmak durumundadr. Snrl kalabilecektir, Trkiye'de hukuk ve idare selektif davranmay artk kabul ettii ve kabul ettirebildii iin, buradaki imkn abartmamak durumundayz. Bir nokta daha var: Trkler'in emperyal tarihi ve devlet kurma gelenei, aydn ve ilericisine de, igdsel bir kanalla, yansm grnmektedir; ok zaman, Trk aydn ve ilerici hareketi ban ykselttii zaman, bamszlk bir izgiyle cisimlemektedir, bunu biliyoruz. Jn-Trk hareketi Kurtulu Sava, Trkiye i Partisi, Trkiye Halk Kurtulu Partisi ve izleyenler, balarn kardklar her zaman anti-emperyalist ilkeleri ktleselletirmeye alyorlard; baarszlk dnemlerimizde bunlar bizler grmesek bile, byk devlet d ileri bakanlklar her zaman gryorlar ve hesaba kattklarn politikalarndan karabiliyoruz. Bu adan Trk aydn ve ilericisinin zerindeki cenderenin kalkmamas, byk devletlerin de temel politikasdr. Burada Trk oligarisi ile aralarnda tam bir uyum olduunu da saplayabiliyoruz. Nova Tanzimat analizimiz, en azndan. Tanzimat'a fazla hakszlk yapmay nleyebilir, bunu umut ediyordum. Yapabildiimi umut ediyorum.
63

TEOR temmuz 2000

Yrd. Do. Dr. mer Turan

Avrasya corafyasnda misyonerlik faaliyetleri

Trkiye'de misyonerliin gemii
Misyonerler asndan 19. yzyl Trkiyesi bir "ncil lkesi"dir (Bible Land). Hristiyanlar iin ok nemli pek ok merkez Anadolu'dadr. Misyonerler kendi ifadeleriyle. "Bu mukaddes ve vaad edilmi topraklar, silahsz bir hal seferiyle geri alnacaktr." Bunun yan sra 19. yzyl itibariyle Osmanl mparatorluumun merkezi olan stanbul ve Anadolu, Balkanlardan Orta Asya'ya. Orta Dou'dan Kafkaslara kadar uzanan geni bir corafyann doal merkezidir. Bir Amerikan Misyonerinin 1880 ylndaki raporunda ifade ittii gibi "'Misyonerlik faaliyetleri asndan Trkiye Asya'nn anahtardr'"1. Osmanl mparatorluumun Hristiyan misyonerlerle tanmas Katolik misyonerler ile balamtr. XIV Lui zamannda Fransa'ya gsterilen msamahakr tavrn neticesi olarak stanbul'daki Fransz Bykelilii'nin himayesinde Cizvit ve Fransiskan misyonerler nce Mslmanlar zerinde almlar bunda baarl olamayacaklarn grnce Osmanl mparatorluu'ndaki gayrimslim topluluklar kendilerine alma alan olarak semilerdir. Bu cmleden olarak Paris Capucin Cemiyeti papazlarndan Rahip Pastifiko 1621 ylnda Osmanl mparatorluu na gelerek stanbul. Balkanlar, Kbrs, Suriye, Filistin ve Irak'ta manastrlar kurmutur. Bu dnemde Fransa Kral'nin talebi zerine nce Cizvitlerin stanbul'da oturmalarna izin verilmi, daha sonra bu izin geniletilerek Selanik. zmir. Sakz ve Atina'ya yerleip propaganda faaliyetlerinde bulunmalarna msaade edilmitir. Osmanl mparatorluu'nda Cizvit ve Fransiskan misyonerler en ok stanbul. zmir. Halep. Suriye, Filistin. Msr, Irak. Kbrs ve Orta Yunanistan'da faaliyet gstermilerdir. Buralardaki misyoner tekilatlar Paris Tourraine ve
I Uygur Kocabaolu, Kendi Belgeleriyle Anadolu'daki Amerika. kinci Bask'.Arba Yaynlar, Ankara. 1989. s.29, 33.

Orta Dou Teknik niversitesi Tarih Blm retim yesi. Bir blmn sunduumuz Makale'nin tamam,. Babakanlk Trk birlii ve Kalknma Ajans'nn ayda bir yaynlad Avrasya Ettleri dergisinin Sonbahar-K, 1999, 16. saysnda yaymlanmtr.
64

http://genclikcephesi.blogspot.com

TEOR temmuz 2000

Britanya'dan ynetiliyorlard.2 Katolik misyonerler. Rumlar. Ermeniler. Sryaniler, Yezidiler ve Yahudiler zerinde almlardr. Kiliseler, okullar ve sair eitim kurumlar, salk ve sosyal yardm kurulular amlardr. Fakir ve kimsesiz ocuklardan yallara kadar bilhassa yardma muhta insanlar kendilerine ilgi alan olarak semilerdir. Bu ekilde insanlar kendi dinlerine evirme yolunu takip etmilerdir. Elbette her zaman Fransa'nn siyasi ve maddi destei arkalarnda olmutur.3 Katolik misyonerler Osmanl mparatorluu'nda byk bir serbestiyet ierisinde idiler. Bu serbestiyet, Katolik olmayan dier Hristiyan lkelerde kendilerine salanmyordu. Bir Cizvit misyoneri olan Emile Lagrand bu durumu. "Gnl isterdi ki Katolikler Osmanl Padiah"nn lkesinde olduu gibi ngiltere ve Hollanda'da da rahat ve serbest olsunlar" cmlesiyle itiraf etmitir.4 1830 ylnda Yunanistan'n Rusya'nn desteiyle bamszln kazanmas ve devletinin kurulmas srasnda Fransa'nn bu yeni devleti tanmak iin ileri srd art. Yunanistan'daki Katolik papazlarn yeni Yunan ynetiminde Osmanl dneminde olduu kadar serbest olmalardr. Osmanl topraklarna ayak basan ilk Protestan, misyoner ngiliz Church Missionary Society'e bal bir papazdr ve 1815 ylnda Msr'a gnderilmitir. 1820 ylnda ise, "American Board of commissioners for Foreign Missions" adl Amerikan Protestan misyonerlik kuruluuna bal iki misyonerin zmir'e geldiklerini gryoruz. Balangta hedefleri Yahudileri Protestanlatrmak idi. Ksa bir sre sonra bunun imknszl grld ve Osmanl mparatorluu ierisindeki gayrimslimler esas alma alan olarak seildi. stanbul'da ilk Protestan Kilisesi 1846 ylnda almtr. 1850 ylnda ise, Sultan'n ferman ile Osmanl mparatorluu'ndaki Protestanlar mstakil millet statsn almlardr. Dnemin stanbul'daki ngiliz Bykelisi Lord Stratford Canning'in Protestanlarn bu statye kavumalarnda tartlmaz bir rol olmutur. Osmanl mparatorluu ierisindeki faaliyetlerinde Amerikan elilii ve konsolosluklar alana kadar ngiliz elilii ve konsolosluklar kendilerine destek kmtr. Osmanl mparatorluu'nda ilk Amerikan Protestan okulu 1824 ylnda Beyrut'ta almtr. Okullar ksa srede mparatorluk corafyasnn pek ok bl-

2 smail Hakk Uzunarill, Osmanl Tarihi, c.III. Trk Tarih Kurumu. Ankara. 1983. s.l 17-120. Osmanl mparatorluu corafyasnda faaliyet gsteren Katolik misyoner tekilatlar ve faaliyet alanlar iin bkz. M. Hidayet Vahapolu. Osmanldan Gnmze Aznlk ve Yabanc Okullar. Boazii Yaynlar. stanbul. 1992. s.29. Ayrca Ahmet Refik. "Trkiye'de Katolik Propagandas". Trk Tarihi Encmeni Mecmuas. Eyll 1340. 3 Vahapolu. s.30. 4 Vahapolu. s.28.

65

TEOR temmuz 2000

gesine yaylr. Sadece Elaz "da 1894 ylnda Protestanlarn at okul says 83'tr.5 1900 yl itibariyle Anadolu'daki Amerikan misyonerlik okulu says 417. renci says ise 17.556*dr.6 Osmanl mparatorluunda Yabanc Okullar konusunda doktora tezini hazrlayan .P. Haydarolu'nun eksik olduunu ifade ettii teshillerine gre 1904 ylnda Amerikan Protestan misyonerlerinin okul says 465'tir. Katolik rahiplerin okul says 306. rahibelerin 354'tr. Bunlar sadece belli bal belgelere dayanan rakamlardr. Haydarolu. tam bir saym yaplsa bu okullarn toplam saysnn 2.000'e yaklaaca kanaatindedir.7 Anadolu'daki Amerikan Protestan misyoner okullar, kendi arivlerinden aratran Uygur Koabaolu'nn ifadesiyle, "tm dinsel klflarna ramen pozitivist ve liberal bir eitim veriyorlard. (...) Okullar misyoner faaliyetinin bir tr vitriniydi."8 Okullarn yan sra hastahaneler ve basn-yayn. misyoner faaliyetin dier iki nemli alandr. XIX. yzyln sonunda Osmanl mparatorluu'nda 600 milyon sayfa bask ii yaplm olmas azmsanacak bir faaliyet deildir.9 Osmanl mparatorluu'nda Protestan misyonerlerin gayrimslim aznlklarn milliyetilik hareketlerinde nemli etkileri olmutur. Gittikleri yerlerde bulunan aznlklarn dillerini renmiler, nce o dillerin gramerini tesbit etmiler, o dillerde yayn yapmlar. ncil'i onlarn dillerine evirmiler, onlarn dillerinde ve ngilizce eitim veren okullar amlar, okullarnda o topluluklarn liderlerini yetitirmiler, o topluluklar dnyaya tantmlardr. Bunlardan en bata gelenler. Ermeniler ve Bulgarlardr.10
5 lknur Polal Haydarolu. "Osmanli mparatorluu'nda Yabanc Okullar Neden Sorun Oldu?". Trkiye'de Misyonerlik Faaliyetleri. Trkiye Diyanet Vakf. Ankara. 1996. s.72. 6 lknur Polat Havdarolu. Osmanl imparatorluu'nda Okullar. Ocak Yaynlar. Ankara. 1993. s.94-95. 7 Havdarolu. agm, s.72. 8 Ko'cabaolu. s.221-222. 9 Kocabaolu. s.221. 10 Bulgarlar ilk "'kefedenler'" ngiliz misyonerler oldu. lk Burgarca ncil. 1840 ylnda ngiliz lerin de katksyla Amerikan Protestan misyonerler tarafndan zmir'de basld. lk Bulgarca aylk dergi 1844 ylnda yine zmir'de bu misyonerler tarafndan yaynland. Bulgarcann ya banc dillerdeki ilk grameri yine bu misyonerler tarafndan 1849 ylnda zmir'de basld. Balkanlar. Amerikan Board ve Methodist Board arasnda paylald. 1857 ye 1858 yllarnda iki kurulua ait misyonerler blgede almalarna baladlar. 1860 ylnda ngilizce-Bulgar ca Bulgarcangilizce szlkler hazrladlar ve bastlar. O dnemde Bulgar kltrnn en nemli gazetelerinden saylabilecek Zornisa isminde iki ayr gazeteyi 1864'te stanbul'da yaynlamaya baladlar. 1870-1909 yllar arasnda yaklak olarak 72.5 milyon sahile Bul garca yayn yaptlar. lk 100 modern Bulgarca kitabn 75 tanesi bunlarn matbaasnda basl mistir. 1860 ylnda Filibe'de ilk okullarn atlar. Buras Bulgaristan'da fizik ve kimye de neylerinin yapld ilk okuldur. Bunu kzlar ve yetimler iin alan dier okullar, ziraat ve meslek okullar izledi. Bulgaristan'da Protestan cemaati okuma yazma oran en yksek ce maat olmutur. 1905 istatistiklerine gre bu lkede Mslmanlarn okuma yazma oran yzde 3.7. Ortadokslarn yzde 3.8. Protestanlarn ise yzde 66.4'tr. 1863 ylnda kurulan Ro bert Koleji. Bulgar milliyeti liderlerinin yetitirildii yer olmutur. 1863-1903 yllar arasn da mezun ettii rencilere baklrsa Bulgarlarn birinci geldikleri grlr. Protestan misyo nerlcr. bu okul faaliyetleri ile ilgili olarak. "O okullarda gelecek neslin liderlerini yetitiriyo ruz" diye vnyorlard. ngiliz ajan Fitzmaurice 1906-1907 ylnda stlerine yazd bir ra porunda "Bulgaristan douunu ve mevcudiyetini Robert Kolej'e borludur" demiler. Bul gar ayaklanmalarn ve bu ayaklanmalarn bastrlmas esnasnda meydana gelen olaylar ta mamen arptarak ve Trkleri-Mslmanlar son derece sulayarak dnyaya duyuran ve bylece anti-Trk bir kamuoyunun olumasna vesile olanlar da Robert Kolej'in misyoner hocalardr... Bu konuda daha geni bilgi iin bkz. mer Turan. '"Amerikan Protestan Mis yonerlerin Bulgar Milliyetiliine Katklar". XII. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Tebliler. Trk Tarih Kurumu, (baslyor).

66

TEOR temmuz 2000

1. Dnya Sava yllar. Milli Mcadele'nin baaryla kazanlmas, tehcir, mbadele ve milli bir devlet kurulmasyla Trkiye'de misyonerlik faaliyetlerinin bir durgunluk ierisine girdiini gryoruz. Trkiye Cumhuriyeti'nin ilk yllarnda misyoner okullarnn byk bir ksm kapanm, misyonerler uygun bir "alma zemini"' bulamadklar iin lkelerine geri dnmlerdir. 1928 ylnda Bursa Amerikan Kz Koleji'nde Mslman kzlarn Hristiyanlatrlmasnn ortaya karlmasndan sonra bu okul da Atatrk'n emriyle kapatlm ve misyonerlerin alma artlar ok zorlamtr. Misyonerlik kaynaklarnda Trkiye'deki 1923-1961 yllar arasndaki dnem kendi faaliyetleri asndan karanlk dnem olarak adlandrlr. 1 1

1990'l yllarda Trkiye ve Trk dnyasnda misyonerlik faaliyetleri

196l'den sonraki yllarda misyonerlik faaliyetleri yeniden canlanm, bilhassa 1980"li yllarda byk sayda Protestan Hristiyan Trkiye'ye gelerek dinlerini yaymaya balamlardr. Geen yzylda ald halde Cumhuriyet dneminde kapatlm Amerikan Protestan misyonerliine bal eitim messeselerin bir ksm Sev Vakf tarafndan yeniden almaktadr. 1847 ylnda Gaziantep'de kurulan Amerikan Koleji, zel bir hemirelik okulu olarak 1995 ylnda yeniden almtr.12 Misyonerlik yaynlarnda. Trkiye'de, tek tek kiilerden ziyade aileler baznda insanlar Protestanla evirme allmas tavsiye edilmektedir. Trkler. "Dnyada ulaamadklar en byk topluluk" Trkiye ise "Orta Dounun ekmek sepeti" olarak tanmlanmaktadr. 19. yzyln ortalarnda Trke'ye evrilen ncil. 1988 ylnda yeniden bugnk Trkeye evrilerek baslmtr. lkede Hristiyan yaynlarn, radyo programlarnn ve Hristiyan filmlerinin gittike oald ve Hristiyanlk propagandas yapan yaynlarn basm, yapm ve datm bakmdan artlarn herhangi bir Bat demokrasisindeki kadar msait olduu bildirilmektedir.13 Mission Handbook"d gre bugn Trkiye'de 14 Amerikan misyonerlik kuruluuna ba 45'i Amerikan. 9'u Trk vatanda olmak zere toplam 54 Protestan misyoneri faaliyet gstermektedir. Sz konusu misyoner kurulularnn isimleri, hangi yldan itibaren Trkiye'de faaliyet gstermekte olduklar ve Trkiye'deki Amerikal ve yerli misyonerlerin says aadaki tabloda gsterilmektedir. Bu tabloda da grlebilecei gibi eski ad American Board of Commissioners for Foreign Mission olan United Church Board hari. Trkiye'de faaliyet gsteren Amerikan misyonerlik kurulularnn tamam 1960'tan
11 Scan People International. 1996. 12 Alma Mater Newsletter. Kasm 1997. s.5. Zaman gazetesinde Gaziantep zel Hemirelik Okulu ile ilgili yer alan bir habere gre. Amerikann Adana Bakonsolosu marifetleriyle ncirlik ss'nden bu okula 400.000 ABD Dolar tp malzemesi yardmnda bulunulmutur. Zaman, 18 Mays 1996. 13 Scan People International. 1996.

67

TEOR temmuz 2000

itibaren lkemize gelmeye balamlardr. Avrupal ve dier lkelerden gelen Protestan veya dier dinlerden misyonerler bu rakamlara dahil deildir.14 Patrick Johnstone tarafndan hazrlanm olan Operation World isimli esere gre Trkiye'de, bata Foreign Protestants ve Minoritly ndig. Groups olmak zere zellikle drt Protestan kilisesi faaliyet gstermektedir. Kendi kaynaklarna gre bunlardan birincisinin 32 cemaat halinde 3.500. ikincisinin 17 cemaat halinde 950 ve dierlerinin de 4 cemaat halinde 520 yesi vardr. Dier bir syleyile toplam drt ayr tekilata bal 53 cemaat halinde 4.970 ye ve 12.564 kaytsz sempatizanlar vardr. Bunlarn yan sra Ankara ve stanbul'da TEE (Theological Education by Extension) programlar ve yine stanbul'da bir ncil okulu balatlmtr. Yeni Protestan kiliseleri almaktadr. Bu zamana kadar daha az ulalabilmi Karadeniz ve Dou Anadolu blgelerinde de faaliyetler hzlandrlmtr.15 Krtler. Aleviler ve Lazlar ncelikli olarak hedefledikleri topluluklardr. Trkiye'de son yllarda kap kap gezmek suretiyle be milyon para kitap ve bror eklinde Protestan Hristiyanlk propagandas yapan basl yayn datlmtr. Sadece 1992 ylnda 250.000 ncil propagandas yapan mektup posta ile yollanmtr. Trk Protestanlar tarafndan Kutsal Kitaplar Aratrma Dernei (Holy Books Research Association) kurulmutur. Be uluslararas radyo istasyonundan haftada 12 saat Trke Hristiyanlk propagandas yaplmaktadr. stanbul'dan yayn yapan veya stanbul'dan yayn yaptn iddia eden radyolarla Trk dnyasnn muhtelif blgelerine Trke Hristiyanlk propagandas yaplmaktadr. Trkiye'de yaayan 14 aznlk grubunun diline ndilerin tercmesi yaplmaktadr. Ayrca stanbul'da ncil ve dier Hristiyanlk kitaplarnn datmnn yapld bir kitapevi/yaynevi vardr. 1993 yl itibariyle Trkiye'de mevcut Trke Hristiyanlk propagandas yapan kitaplarn say 140'tr.16 Son yllarda bu faaliyetlerin hi olmazsa bir ksm ithal misyonerler yerine Protestanlatrlm yerliler marifetiyle yrtlmektedir. Bu kiiler gerek dier gazete ve dergilere ilanlar vererek gerekse kendi sahibi olduklar yaynevleri ve radyo istasyonlarnda Hz. sa'y ve ncil'i anlatan programlar yaparak ve kitaplar basarak Protestan Hristiyanlk propagandas yapmaktadr.17 Esasen son yllarda gerek Trkiye gerekse takip eden satrlarda rnekler vereceimiz Trk dnyas dediimiz corafyadaki misyonerlik almalarnn bu derece artmas bir tesadf deildir. Aksine sistemli ve programl bir hare14 MH. s.399. Yine bir Amerikan katolik misyonerlik tekilat olan Little Sisters of the Poor'un bir kadn misyoneri Trkiye'de bulunmaktadr. Bkz. MH. s.501. 15 Patrick Johnstone. Operation World. W EC international. 1995. s.544. 16Johnstone, s.541-544: Bu yaynlardan bir ksmnn listesi iin bkz. Abdurrahman Kk. "Trk Dnyasnda Misyonerlik Faaliyetleri. Metodlar ve Bunlara Kar Alnmas Gereken Tedbirler". //. Avrasya slam uras (21-24 Ekim 19961 stanbul). (Bundan sonra A). Diya net leri Bakanl. Ankara. 1998. s.385. \7 Millivet. 7 Ekim 1995.

68

TEOR temmuz 2000

ket sz konusudur. Katolik Hristiyanln lideri Papa'nn 22 Ocak 1991 'de yaynlad bildiride ve nfusunun byk ounluu Protestan olan dnyann en gl devleti Amerika Birleik Devletleri"nin Bakam'nn 3 Mart 1992 tarihinde yapt konumada. "Kilise retilerinin, Hristiyanln, ken Komnist Bloka. III. Dnya'ya ve slam lkelerine tanmas iin misyonerler greve arlmtr"18 Sz konusu corafya, Protestan misyonerlerin yaynlarnda daha net olarak Kuzey yarm kredeki 10. ve 40. paralel izgilerinin arasndaki yer olarak tanmlanmakladr. Blge, Kuzey Afrika, Trkiye de iinde olmak zere Orta Dou. Kafkaslar ve bu dorultuda Hindistan ve in*e kadar uzanmaktadr. Bilindii gibi bu blgenin byk ksmnda Mslmanlar ve Trkler yaamaktadr. Kbrs'ta 15 Amerikan misyonerlik kuruluuna bal 39 Amerikal. 8 Kbrsl ve 3 yabanc toplam 50 misyoner faaliyet gstermektedir.19 Kbrs Trk slam Kltr Cemiyeti Bakan I. Arkan, lkesinde insanalarn dine kar ilgisiz olmalarndan dolay misyonerlerin pek baarl olamamakla birlikte ev faaliyetleri yaptklarn, kimsesiz, zeki ve alkan ocuklar toplamak suretiyle SOS ocuk Kyleri kurduklarn bildirmektedir.-0 Trkmeneli Vakf Bakan Hasan zmen'in bildirdiine gre. Kuzey Irak'ta bulunan Erbil'de bugn 120 civarnda, nemli bir ksm misyonerlik kuruluu olan NGO (Non Governmental Oganization-Hkmet D Kurulular) faaliyet gstermektedir. Sovyetler Birlii bata olmak zere eski Dou Bloku lkelerinde ateizm resm devlet dini gibi telakki ediliyordu. Bu blokun kp dalmasndan sonra misyonerler sz konusu corafyadaki insanlarda ortaya kan inan boluunu doldurmak maksadyla bu blgeye arlk vermilerdir. Bilindii gibi Arnavutluk'tan, eski Yugoslavya'dan, Bulgaristan'dan Krm, Kafkasya, Trk Cumhuriyetlerinden in'e kadar uzanan bu erit, ayn zamanda Trklerin youn olarak yaadklar, Trke'den baka bir dil konumadan batan baa gezilebilecei ifade edilen bir blgedir. Misyonerler bu corafyada nce kendileriyle etnik ve din balar olan insanlara ynelik olarak almalarna balamlardr. Protestan ve Ortodoks Kiliseler, Yahoca ahitleri ve Bar Gnllleri'ne bal misyonerler ncelikle gittikleri yerlerdeki Hristiyanlar zerinde almalar yapmlardr. Daha sonra yetitirdikleri bu elemanlar vastasyla dier topluluklara ynelmilerdir. rnein Krgzistan'daki Alman asll Hristiyanlar, 1988-1990 yllar arasnda Almanya'ya gtrlp buradaki Protestan misyoner okullarnda yetitiril18 Kk. agm. s.385. 19 MH. s.322-323. 20 I lay Arkann II. Avrasya slam uras'ndaki konumas. A. s.243.

69

TEOR temmuz 2000

dikten sonra Krgzistan'a geri gnderilmilerdir.21 Arnavutluk Avrupa'da Mslman nfusun ounluk olduu tek lkedir. Bugn yaklak olarak nfusun yzde 70'ini Mslmanlar, yzde 20'sini Katolikler ve yzde 10'unu Ortodokslar tekil ederler. Komnist rejimin yklmasyla Hristiyan misyonerler adeta buraya akn etmilerdir. Burada 33 Amerikan misyonerlik tekilatna bal 127 Amerikal. 21 Arnavut ve 37 baka lkelerden misyonerler vardr. Bu lkedeki Kanadal misyonerlik kurulularnn says 5, Kanadal misyonerlerin say 16, Kanadallara bal baka lkelerden gelen misyonerlerin says ise 2'dit.22 lkede 1995 yl itibariyle 80 Hristiyan tarikat ve dini tekilata bal yzlerce misyoner faaliyet gstermektedir. Tamamna yakn 1990'dan sonra bu lkeye gelmilerdir. Bunlar hatta birbirleriyle rekabet halindedirler ve sokaklarda propaganda malzemesi datlmaktadr. Sinemalarda dahi propaganda faaliyetlerinde bulunduklar bildirilmektedir.23 Protestan misyonerleri uzun yllardr lke dndan yaptklar radyo yaynlaryla lehlerine bir eilim oluturmulardr. 1990'dan sonra yz yze yaptklar grmeler ve vaad-lar neticesinde Protestanlaan Arnavutlarn saysnda katlanarak bir artma gzlenmektedir. ncil'in Arnavuta'ya tercmesi 1992 ylnda tamamlanmtr. Buradaki misyonerler, darda baslan kitaplar tama yerine bu lkede bir Protestan basmevi aarak kitaplarn burada basma almalar ierisindedirler.24 Bosna-Hersek'teki savaa kadar blgede 5 ayr Protestan misyoner tekilatna bal 29 cemaat halinde 1.203 kaytl Protestan vard.25 Sava ve sava sonu dnemde bu say azalacana artmtr. Balkan uzman O. Akg-nen'in tesbitinc gre 1996 yaz itibariyle sadece 120.000 kiinin yaad Tuzla'da hepsi de misyoner kkenli 140 adet NGO almaktadr.26 Makedonya'da be ayr Protestan misyoner kuruluuna bal 19 cemaate kaytl 1.500 civarnda Protestan vardr. Protestan misyonerler yaynlarnda bu lkede yaayan Trkleri, Mslman Arnavutlar ve Trk ingeneleri bilhassa hedef kitle olarak iaret etmektedirler.27 Romanya'da 59 Amerikan misyonerlik kuruluuna bal 198 Amerikal. 147
21 Mustafa Erdem. "Trkistan'n Dini Problemleri'-. Trk Dnyasnn Dini Meseleleri. (Bundan sonra TDDM). Trkiye Diyanet Vakf Yaynlan. Ankara. 1998. s.65-67. 22 MH, s.299. 453. 23 Hkmetin Din lerinden Sorumlu Daire Bakan Sokol Mirka'nn basna yapt aklamaya gre. bunlarn en azndan bir ksmnn arkasnda casus ve terr rgtlerinin varlndan phe edilse de bunlar, din zgrl adna yasaklanamamaktadr. I 'anlar. (skp. Makedonya), s. 15-16, Austos-Eyll 1995. s.8. 24 Arnavutluk'ta faaliyet gsteren belli bal misyoner tekilatlar ve saylar hakknda bkz. Johnstone, s.86-86. 25 Johnstone, s.586-587. 26 TDMM. s.259. 27 Johnstone. s.59().

70

TEOR temmuz 2000

Romen vatanda ve 9 yabanc olmak zere toplam 354 misyoner faaliyet gstermektedir.28 Burada lkeyi batan baa yayn alan ierisine alacak 12 Protestan Hristiyan radyo istasyonunun kurulmas almalar yrtlmektedir. Bundan lkede yaayan Trklerin de etkilenmemesi mmkn deildir.29 Balkanlarda Trkiye"den sonra en ok Trk nfusunu barndran lke olan Bulgaristan"da 30 Haziran 1995 tarihi itibariyle Din leri Kurulu'na kaytl dini topluluklarn says 30*dur. Bunlarn be tanesi bilinen Bulgar Ortadoks Kilisesi, Mslmanlarn dini tekilat. Katolik kilisesi, Ermeni Ortadoks kilisesi ve Yahudi Hahamldr. Kalanlarn hemen tamamn ise. Methodistlikten Evangelistlie, Mormonlardan Lutercilie kadar uzanan ve genel olarak Protestanlk ortak ismi altnda toplanabilecek Hristiyanlk misyoner tekilatlarna ait kiliseler ve kk topluluklar tekil eder.30 Bu listeye yasal olarak faaliyet gsterenlerin yan sra izinsiz olarak alan misyonerlik tekilatlarn da ilave etmek gerekir ki bunlarn banda Yehova ahitleri gelmektedir. Bulgaristan hkmetine resmi bir dil olarak kabul ve tescil edilmeleri iin yaptklar bavurunun reddeilmcsi zerine Yehova ahit28 Bu kurulularn isimleri ve bu lkedeki misyonerlerin saylar iin bkz. MH. s.382-383. 29 Johnstone, s.463-465. 30 Bu kurulular unlardr: 1. Evangelical Methodist Episcopal Church 2. Bulgarian Church of God 3. Bulgarian Evangelical Church of God 4. Union of Churches of the Seventh-Day Adventists 5. Church of teh Seventh-Day Adventists-reform movement 6. Church of the Seventh-Day Adventists-reform movement (din hukuk bakmndan mezkur kilisenin Uluslararas Misyoner Tekilat'na bal) 7. Union of the Evangelical Baptist Church in Bulgaria 8. Union of the Evangelical Brethren Churches in Bulgaria 9. Union of the Evangelical Pantecostal Churches in Bulgaria 10. Bulgarian Evangelical Church of the Annunciation 11. Open Biblical Brotherhood. 12. Evangelical Church of the Fiery Faith 13. Associattion "Free Evangelical Assemblies" 14. United Churches of God 15. Evangelical Church "God's Peace" 16. Christians Church "Zion" 17. Christ Evangelical Church "Slalom" 18. Christian Church "God's Power" 19. Spiritual Christian Society "Expiated Christ Church" 20. New Apostolic Church in Bulgaria 21. Jesus Christ Church of the Latter-Day Saints 22. White Brotherhood
23. Baha'i Community in Bulgaria

24. Society for Krishna Consciousness 25. Lutheran Church in Bulgaria Bkz. National Statistical Institute. Statistical Reference Book of The Republic of Bulgaria, Sofia. 1996. s.40-41. Bu lkede 22 Amerikan misyoner kuruluuna bal 40" Amerikan. 39*u Bulgaristan vatanda ve 5'i yabanc uyruklu olmak zere toplam 84 misyoner faaliyet gs termektedir. Bu kurulularn isimleri iin bkz. MH. s.312.

71

TEOR temmuz 2000

leri irket eklinde faaliyetlerini srdrmektedir. Bulgaristan'da 2.000 civarnda mensuplarnn bulunduu tahmin edilmektedir. Romanya'nn Braov ve Cluj kasabalarnda Temmuz 1996'da yaptklar kongreye Bulgaristan'dan, aralarnda Trk. Pomak ve ingenelerin de bulunduu 800 ki ilik bir grubun katldn gazeteler yazmtr. Bulgar gazeteleri ayrca bunlarn Yunanistan ile irtibatl olduklarn ve buradan lkelerine sokulmak istenen kitaplarn gmrk kaplarnda yakalandn yazmaktadr.31 Kuzey Avrupa orijinli bir demek 1995 ylnda Sofya'da Vasil Levski Stadyumu'nda bir havai fiek gsterisi dzenler. Bulgaristan'n gneyindeki Rodoplar blgesinden Pomaklar ve Trkler zel otobslerle gsteriyi seyretmeye getirilmilerdir. Stadyumun tamamen dolmasndan sonra program balar. Gen kzlar dans etmekte ve gsteriler yapmaktadrlar. Ancak her onbe yirmi dakikada bir deiik lkelerden ilahiyat, papaz ve profesrler kp be dakika ncil zerine konuup ekilmektedirler. Ertesi gnk gazeteler bu toplanty dzenleyenlerin Muuncular olarak bilinen Protestanlar olduklarn yazarlar. Yine Bulgar gazetelerinin yazdklarna gre szkonusu misyonerler, nfusunun tamamna yakn Trk ve Mslmanlardan mteekkil Rodoplar blgesinde faaliyetlerine hz vermi bulunmaktadrlar.32 Eski Zara civarndaki Trke konuan ve kendini Trk olarak tantan Mslman ingeneler de bugn sz konusu Protestan misyonerlerce Protestanlatrlmaktadr. Yine kendi ifadelerine gre 1980'Ii yllarn sonundan gnmze kadar Balkanlarda yaayan 5.000'in zerinde Trk veya Trke konuan ingene Protestanl benimsemitir.33 Avrupa'daki Trk iiler de misyonerliin ilgi alandr. Onlara ynelik almalar zellikle OM (Operation Mobilization). WEC WEC International), ''Friends of Turkey" ve "Orientdienst" isimli kurulularca yrtlmektedir. Bu almalarn sonucu olarak Avrupa'daki Trkler arasnda da Protestan Hristiyanl benimseyenler olmutur, olmaktadr.34 Sovyetlerin dalmasndan sonra kurulan Ukrayna'da Protestan misyonerler blgede yaayan dier topluluklarn yan sra Krm tatarlar zerinde de almaktadrlar. Be Rus ve Ukrayna ve bir Batl misyonerlik tekilat Krm Tatarlar'na ynelik olarak almaktadr. ncil. Krm Tatar Trkcsine tercme edilmektedir.35 Dinler tarihisi H. Gngr'n tespitlerine gre, Krm'da. Babtist misyonerler Gzleve'deki camilerin birinde oturmakta. "Halkn Hristiyan olmas karlnda sondaj makineleri ile su kuyular amaktadrlar".36
31 smail Hala, "Yehova Sahilleri Bizi Nasl Hristiyanlatracaklar?"*. mit (Sofya Bulgaristan), Y. 3. s. 15. Ekim 1997, s.5-7. 32 bid. 33 Johnstone, s.534. 34 Johnstone, s.543. 35 Johnstone, s.553. 36 Harun Gngr. Trk Budun Bilimi Aratrmalar. Kvlcm Yaynlar. Kayseri. 1908. s.255-257.

72

TEOR temmuz 2000

Kafkasya'da da misyonerlik almalar yaplmaktadr. Merkezi sve'te bulunan IBT (Institute of Bible Translation). ncil'i. Adige. Kabartay. Osetin. Karaay. een. Nogay. Avar. Lezgi. Kumruk. Lak? Dargin. Tabasaran. Sakhur. Rutul. Agul. Andi ve Bezhti dillerinin bir ksmna tercme ettirmi dierlerine de ettirmektedir. Yaknda bu dillerin konuulduu blgelere kiliselerini de kurmay hedeflemektedirler.37 zellikle Bat ve Orta Kafkasya'da slami-yetin ok gl olmadn dnen misyonerler sz konusu blgedeki Mslmanlar dinlerine kazanma ura ierisindedirler. Bir Kafkasya uzman olan Ufuk Tavkul. 1990'l yllarda Kafkaslar defalarca ziyaret etmitir. 1993 ylnda Karaay-erkez ve Kabartin-Balkar Cumhuriyetlerini ziyareti srasnda, misyonerlerin. Karaay-Malkar diline tercme edilmi Hollanda basm bir ncil'i bedava dattklarn, ancak slamiyete ynelen halkn bunlara pek itibar etmediini tespit eder. Ancak 1996 ylnda blgeye yapt bir dier seyahat srasnda Kislovodsk (Narsana) i si ml i Rus ehrinde yaayan baz Karaay genlerin Hristiyanl kabul ettiini gzlemler. Kendi yaynlarnda misyonerlere, zellikle ehirli, entelektel ve kark e vl ili k yapan insanlara ynelmeleri tavsiye edilmektedir38 Azerbaycan'da mevcut madd ve manev problemler. Hristiyan misyonerlik faaliyetleri iin uygun bir zemin tekil etmektedir, lkede 10'un zerinde Hristiyan kuruluun faaliyet gsterdii ve bunlarn din yaylmaclk amacyla imdiye kadar 20 milyon dolar harcadklar bildirilmektedir. Misyonerlerin hedefi. 2000 yl na kadar Azerbeycan'in yzde 20'sini Hristiyanlatrmaktr. Misyonerlerin lkeye 100 bini akn kitap ve 175 bin adet gazete getirdikleri ifade edilmektedir.39 Malta ve Lbnan'dan bu lkeye ynelik Protestan Hristiyanlk propagandas yapan radyo yaynlar vardr.40 Youn d ekonomik destekli faaliyetler neticesinde son yllarda 5.000 kiiyi Hristiyan yapmaya muvaffak olmulardr. Nahcivan'da ise. misyonerler almalarn yardm faaliyeti grnmnde yapmaktadrlar. nsanlara maddi yardmda bulunurken onlara kendi inanlarn benimsetmek istemektedirler. Orta Asya Trk Cumhuriyeti'nin 1990'l yllarda bamszlklarn mteakip hazrladklar anayasaya gre genel olarak devlet btn dinlere kar ayn mesafededir, yani tarafszdr. Din tekilatlar siyasete karamazlar. Herkesin inan zgrl ve dini tebli hakk vardr. Misyonerler bu serbestlikten kendi lehlerine istifade etmek istemektedirler. Bamszlk sonras zbekistan'da. Mslmanlarn ve Rus Ortodokslarn geleneksel din tekilatlar yan sra Evangelist Hristiyan Babtistleri ve Yedinci Gn Adventistleri isimli misyoner rgtlerinin din organizasyonlar da kaytl resmi kurumlar arasnda yer almlardr. zbekistan'daki kanunlar din te37 Johnstone, s.470. 38 Ufuk Tavkul. "Kafkaslarda Misyonerlik Faaliyetlerine Bir rnek: Karaay-Balkar'da Hrisi-\ anlk Propagandas". Krm. Y. 5. s.20. Temmuz-Austos-Eyll 1997. s.32-34. 39 Milliyet, 16 Kasm 1996. 40Johnsione. s. 105-106.

73

TEOR temmuz 2000

kilatlarn kendi inanlarn anlatabilme ve bu maksatla yayn yapabilmelerini taahht etmektedir.41 Bu artlarda misyoner tekilatlar hukuken geleneksel din mensuplar ile ayn hak ve zgrlklere sahip olarak faaliyette bulunabilmektedirler. zbekistan'da yedi ayr misyonerlik tekilatna bal 63 cemaate kaytl Protestan yelerinin says 10.000 civarndadr. Bu cemaatlerden sadece 35 tanesi Korelilere aittir. Yeni Ahit 1992 ylnda zbek diline tercme edilerek baslmtr. Mahalli televizyon ve radyolarda misyonerler propagandalarn yapabilmektedirler.42 Trkmenistan'da Baptist Kilisesi (Baptist Church) tekilat bata olmak zere toplam misyoner tekilat faaliyet gstermektedir. Hz. sa filmi ve videosu datlmaktadr. ncil'in Trkmence'ye tercmesi 1993 ylnda tamamlanarak baslmtr.43 Kazakistan ve Krgzistan "da Hristiyanlk propagandasnn olduka etkili olduu bildirilmektedir. Bilimsel aratrma merkezlerinde (Birlemi Milletler temsilcileri arasnda) elemanlar vardr. Kazakistan'da 15 Amerikan misyonerlik kuruluuna bal 48 Amerikal. 65 Kazakistan vatanda ve 2 yabanc olmak zere toplam 115 misyoner almaktadr.44 Ayrca Alman asll misyonerler ve zellikle Yehova ahitleri Kazakistan'da almalar yapmaktadr. "Senim" (nan) vakf araclyla Ortadoks-Katolik-Protestan ibirliiyle misyonerlik faaliyetleri yrtlmektedir. Bata ncil, Tevrat ve Zebur'dan Semeler isimli kitap olmak zere Kazaka olarak bastrlm nciller, propaganda kitap ve brorleri evlerde, sokaklarda, hatta Mslmanlarn en kutsal yerlerinde dalmaktadr. Mslmanln kuvvetli olduu yerlerde kendilerini Mslman gibi gstermekten ekinmemektedirler. Kendi kitaplarn bazen stanbul'da baslm Kur'an diyerek datmaktadrlar.45 Krgzistan'da 9 Amerikan misyonerlik kuruluuna bal 23 Amerikal. 14 Kzgzistan vatanda ve 3 yabanc olmak zere toplam 40 misyoner almaktadr.46 Yeni Ahid 1992 ylnda Krgzca'ya tercme edilerek baslmtr. Ayrca bu dilde ocuklar iin de Krgzca incil tercme edilerek baslmtr.47 Krgzistan'daki misyonerlik faaliyetleriyle ilgili gzlemlerde bulunan-A. Gngr, bu lkenin bakenti Bikek'e niversite dzeyinde misyoner okulu aldn. Hristiyanlk propagandas maksadyla Almanca hazrlanan bir
41 zbekistan'da Vicdan zgrl ve Din Tekilatlar Kanunu'nun 21. maddesi "Vatandalar ve din tekilatlar kendi setikleri dilde din kitap yaymlama ve din ihtiyalar iin gereken malzemeler yapma ve onlardan yararlanma hakkna sahiptirler". 22. maddesi ise "Hayr faaliyetlerinde bulunmak, din kitaplar retmek ve baka kltrel etkinlikleri gstermek iin din tekilatlara bal cemiyetler, birimler almalar yapabilirler" eklindedir. Erahin, s.38. 42 Johnstone, s.570-571. Bu lkedeki 10 Amerikan misyonerlik tekilatna bal 27'si Amerikal. 49'u zbekistan vatanda. 3' yabanc toplam 79 misyoner iin bkz. MH. s.403-404. 43 Johnstone, s.545-546. 44 Bu kurulularn isimleri ve misyonerlerinin says iin bkz. MH. s.353. 45 TDDM. s.85. 46 Bu kurulularn isimleri ve misyonerlerinin saylar iin bkz. MH. s.357. 47 Johnstone, s.341-342.

74

TEOR temmuz 2000

programn Rusaya evrilerek devletin resmi televizyonunda pazar gnleri yaynladn bildirmektedir. Krgzistan'da serbest bir ekilde faaliyet gsteren misyonerler bir yandan onlara yardm ederken te yandan "bizim dinimizi kabul ederseniz daha mreffeh, daha Avrupai hayat yaarsnz*' diyerek yardm ettikleri fakir insanlar Hristiyanla ekmektedirler. nsanlarn yoksulluklarndan yararlanmaktadrlar. Ayrca Bat medeniyetinin nimetlerinden yararlanmak isteyen insanlar, ocuklar ngilizce eitim grebilsin diye Amerika. Kanada ve ngiltere kaynakl bu tr faaliyetlere ilgi gstermektedirler.48 Krgzistan Din leri Komisyonu Bakan Emil Kaptagayevin ifadesine gre bu tr propagandalarn sonucu olarak son yllarda 5.000 civarnda insan Hristiyanl benimsemitir.49 Tacikistan'da ncirin tamamnn Kril harflerine evrilmesi ve baslmas, merkezi Stokholm'de (sve) bulunan 1BT (Insitute for Bible Translation) tarafndan 1992'de tamamlanmtr. Bunun yan sra bir de ocuklar iin ncil evirisi yaplmtr. Kanada ve Amerika orijinli kurulularca haftada drt gn Tacik dilinde radyo yayn yaplmaktadr. in'in hakimiyetinde bulunan Sincan'da ve in'in dier ehirlerinde bulunan Uygur, Kazak gibi Trklere ynelik Hristiyan misyoner faaliyeti son yllarda artmtr. Son yllarda in'in Amerika ve Bat Avrupa lkeleri ile mnasebetlerini gelitirmek istemesine paralel olarak bu lkede Hristiyanl yaymaya ynelik almalar artmtr. Dil eitim ve retimi grnmnde buraya gelen Amerikan ve Alman misyonerler, eitli yollarla halk ve bilhassa renciler arasnda inanlarn yaymaya almaktadrlar. Bunun iin cretsiz yabanc dil kurslar dzenlemekte. Uygurca baslm kitap ve brorler datmakta ve kendileriyle ili ki kuran ve toplantlarna devam eden rencilere burslar vermektedirler.

Sonu
Metin boyunca Trkiye ve Avrasya lkelerindeki misyonerlik faaliyetlerine dair kendi kaynaklarndan verdiimiz istatistiki bilgiler ve rakamlar byk l48 Orhan Kavuncu. "Trkistan Cumhuriyetinde slam ve Mslman maj". Mslman maj. Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar. Ankara. 1996. s. 156-157. 49 Bu zamana kadar isimlerini verdiklerimizin yan sra Yugoslavya Federal Cumhuriyeti Belg rad Mfts Hamdiye Yusuf Sipahi. Rusya Federasyonu Kabarday-Balkar zerk Cum huriyeti Mfts erafettin Cocayev. Dastan zerk Cumhuriyeti Mfts Said Muham med Abubakrov ve dier yerlerdeki Mslmanlarn din liderleri. 1996 ylnda stanbul'da toplanan Avrasya slam uras"nda bu faaliyetlerden rahatszlklarn dile getirmilerdir. Uk rayna Mslmanlar Mfts eyh Ahmet Temim, problemin nemli bir boyutuna dikkati ekerek, misyonerlerin Mslman toplumlarn zaaflar noktasndan meseleye baktklarn, daha ok psikolojik ve sosyal konular istismar etliklerini bildirmektedir. Ukrayna Ms lmanlar Mfts eyh Ahmet Temim ve dier ad geen kiilerin II. Avrasya slam uras "nda bu konudaki ikyetleri iin bkz. A: s.94. 187. 229-230. 243.

75

TEOR temmuz 2000

de 1990 ylna aittir, bir ksmnda ise 1995 ylna kadar gelinebilmitir. Bu erevede Protestan misyonerlik faaliyetlerine dair rakamlarn minimum rakamlar olduu, gnmze dair gerek rakamlarn ok daha yksek olduu hususu daima gz nnde bulundurulmaldr. Grld gibi misyonerler almalarnn balangcnda o lkede kendilerine dinen veya etnik bakmdan en yakn topluluklara ynelmektedirler. almalarnn ikinci safhasn o lkelerin yerli insanlarn kendilerine ekmek oluturuyor. Bylece almalarn onlar vastasyla yrtebileceklerdir. almalarnda sz konusu lkelerde yaanmakta olan ekonomik skntlar, asanlarn yoksulluunu, kendi ekonomik stnlklerini ve dier psikolojik 'aktrleri de kullanmaktadrlar. Bunun yan sra. gittikleri her blgenin ve lkenin siyas, sosyal, ekonomik, kltrel vs... artlarn tesbit ettikten sonra bu artlara uygun almalar yapmaktadrlar. Misyonerler, bilhassa eski Dou Bloku lkelerindeki insanlarn ierisinde bulunduu inan boluundan ve gnmzde bu lkelerdeki inan zgrlnden yararlanmaktadrlar. Trkiye de pek ok zellii itibariyle son yllarda misyonrelerin youn ilgi gsterdikleri lkelerin banda gelmektedir. Misyonerler baz yerlerde aileler, baz yerlerde tek tek fertler zerinde almaktadrlar. Lehlerine olabilecer her unsuru deerlendirmektedirler. Misyonerlik hareketleri hibir zaman sadece din hareketler olmamtr. Din olduu kadar siyasi, bir o kadar ekonomik ve kltreldir.50 Misyonerler gittikleri lkelerde dorudan veya dolayl olarak geldikleri lkeler lehine bir "hayat alan" yaratma fonksiyonunu yerine getirmilerdir, getirmektedirler. Trkiye ve Avrasya lkeleri bugn sistemli bir misyonerlik faaliyeti karsnda bulunmaktadr. 19. Yzylda Osmanl mparatorluu corafyasnda younlaan misyonerlik faaliyetleri herhalde "ark Meselesi" ile birlikte ele alnmaldr. Protestan misyonerlerin ilgi ve alma alan olarak gsterdikleri corafyann Brezinsky'nin son kitabnda yakn gelecekteki muhtemel atma alanlar olarak gsterilmesi bir tesadf deildir. Bugn Dnyann belli bal niversitelerinde misyoloji ana bilim dallar kurulmutur. Bu krslerde misyonerlik almalar, tarihi, stratejik, din, sosyal ve ekonomik boyutlarla ele alnmakta, disiplinler aras almalar yaplmakta, hazrlanan doktora tezleri kabul edilmektedir. Trkiye'de ve Avrasya lkelerinde faaliyet gsteren misyonerlik tekilatlar, bu tekilatlarn yaps ve alma metodlar konularnda alacak aratrma merkezlerine byk ihtiya vardr.
50 "Rnesans'n Kiliseye indirdii darbe allnda bsbtn ezilmemek gayretiyle bir yandan bilgi silahna sarlan Hristiyan mabedi, cahil papazlar devrini kapam, bir yandan da organize ve ok zengin bir kilise meydana gelirmi ve bu kiliseyi salama balamak, bylece de mensup olduu lkenin himayesini kazanmak iin onu devlet siyasetinin emrine ak brakmtr. Samiha Ayverdi. Misyonerlik Karsnda Trkiye. Turan Neriyat Yurdu. stanbul. 1969. s.XII.

76

http://genclikcephesi.blogspot.com