I.E.S.

DEPARTAMENTO DE BIOLOXA E XEOLOXA

PROGRAMACIN DIDCTICA (CURSO )

A Corua, a

de

do

NDICE Pxina

PRESENTACIN EDUCACIN SECUNDARIA OBRIGATORIA

Introducin Consideracins didcticas Obxectivos xerais da etapa PRIMEIRO CURSO (CIENCIAS DA NATUREZA) A materia e as competencias bsicas Obxectivos do curso Unidades didcticas. Temporizacin Contidos mnimos Criterios xerais de avaliacin SEGUNDO CURSO (CIENCIAS DA NATUREZA) A materia e as competencias bsicas Obxectivos do curso Unidades didcticas. Temporizacin Contidos mnimos Criterios xerais de avaliacin TERCEIRO CURSO (BIOLOXA E XEOLOXA) A materia e as competencias bsicas Obxectivos do curso Unidades didcticas. Temporizacin Contidos mnimos Criterios xerais de avaliacin CUARTO CURSO (BIOLOXA E XEOLOXA) A materia e as competencias bsicas Obxectivos do curso Unidades didcticas. Temporizacin Contidos mnimos Criterios xerais de avaliacin

5 6 7 8 8

10 11 13 13 30 32

34 35 37 37 58 60

62 63 65 65 81 83

86 87 89 89 108 109

PROCEDEMENTOS DE AVALIACIN E CUALIFICACIN PROCEDEMENTOS DE RECUPERACIN METODOLOXA E RECURSOS DIDCTICOS SITUACINS EXTRAORDINARIAS

111 112 113 113 115 116

BACHARELATO
INTRODUCCIN PRIMEIRO CURSO (BIOLOXA E XEOLOXA) Obxectivos do curso Unidades didcticas. Temporizacin Contidos mnimos Criterios xerais de avaliacin PRIMEIRO CURSO (CIENCIAS PARA O MUNDO CONTEMPORNEO) Obxectivos do curso Unidades didcticas. Temporizacin Contidos Mnimos Criterios xerais de avaliacin SEGUNDO CURSO (BIOLOXA) Obxectivos do curso Unidades didcticas. Temporizacin Contidos mnimos Criterios xerais de avaliacin SEGUNDO CURSO (CIENCIAS DA TERRA E DO MEDIO AMBIENTE) Obxectivos do curso Unidades didcticas. Temporizacin Contidos mnimos Criterios xerais de avaliacin PROCEDEMENTOS DE AVALIACIN E CUALIFICACIN PROCEDEMENTOS DE RECUPERACIN METODOLOXA E RECURSOS DIDCTICOS SITUACINS EXTRAORDINARIAS ATENCIN DIVERSIDADE ACTIVIDADES EXTRAESCOLARES E COMPLEMENTARIAS 3

117 118 118 136 138

140 141 141 154 155 158 159 159 181 184 187 188 188 210 213 215 216 217 218 220 221

RECUPERACIN DE MATERIAS PENDENTES RELACIN CO PROXECTO LECTOR RELACIN COAS TICs ACREDITACIN DE COECEMENTOS AVALIACIN DA PROGRAMACIN ANEXOS ANEXO I (Profesores e materias impartidas) ANEXO II (Actividades extraescolares e complementarias) ANEXO III (Variacins individuais sobre a programacin)

222 223 224 225 226 228 229 230 231

PRESENTACIN

OS ANTECEDENTES LEGAIS: O presente documento constite o Proxecto Didctico do Departamento de Bioloxa e Xeoloxa. Este proxecto didctico basase no recollido nas distintas disposicins legais que regulan o ensino secundario no seu conxunto, especialmente na LOE e decretos que a desenvolven, as como nas restantes disposicins legais de menor rango, tanto autonmicas como estatais, estas ltimas en canto sexan de obrigado cumprimento ou tean carcter supletorio. Mis especificamente, este Proxecto Didctico refrese Ensinanza Secundaria Obrigatoria (ESO), Ensinanza Secundaria de Adultos (ESA) e Bacharelato, axeitndose s distintas disposicins legais ata a data actual, e ser convenientemente modificado sempre que xurdan novas disposicins legais que as o esixan, ou sempre que se considere oportuno polo equipo docente no tocantes a aspectos didcticos, metodolxicos, avaliativos, etc. dentro das competencias propias do Departamento. O PROXECTO DIDCTICO: AMBITO DE APLICACIN. O presente Proxecto Didctico refrese s etapas educativas, ciclos e materias adscritas Departamento de Bioloxa e Xeoloxa neste Instituto: ENSINANZA SECUNDARIA OBRIGATORIA (ESO): Ciencias da Natureza de 1 curso. Ciencias da Natureza de 2 curso. Bioloxa e Xeoloxa de 3 curso. Bioloxa e Xeoloxa de 4 curso. ENSNANZA SECUNDARIA DE ADULTOS (ESA): Nivel II/Mdulo 3: mbito Cientfico-Tecnolxico. Nivel II/Mdulo 4: mbito Cientfico-Tecnolxico. BACHARELATOS (ORDINARIO E DE ADULTOS): Primeiro curso: Ciencias para o mundo contemporneo. Bioloxa e Xeoloxa. Segundo curso: Bioloxa. Ciencias da Terra e Ambientais.

EDUCACIN SECUNDARIA OBRIGATORIA

INTRODUCIN A presente Programacin Didctica est deseada de acordo co currculo da ESO establecido nas ltimas disposicins legais da Consellera de Educacin e Ordenacin Universitaria da Xunta de Galicia, polas que se modificou a normativa vixente ata o momento. O enfoque curricular da Area de Ciencias da Natureza pretende poer de manifesto o feito de que a Ciencia non algo esttico, senn que se atopa nun permanente proceso de revisin e cambio acorde cos avances de cada poca, relacionando as distintas disciplinas cientficas entre s con obxecto de comprender a sa integracin nun sistema dinmico e non como unha agrupacin de compartimentos estancos: tratarase de conquerir un enfoque holstico, que permita s alumnos comprender a repercusin que o desenvolvemento cientfico ten na sa propia vida e a importancia do coecemento das Ciencias como medio de acceso a outros campos de coecemento. Para acadar este obxectivo, a rea de Ciencias da Natureza na ESO comprende basicamente o estudio da Fsica, a Qumica, a Bioloxa e a Xeoloxa, anda que tamn deben inclurse outros aspectos que posen un carcter multidisciplinario e transversal, como son os referentes sade, medio ambiente, etc. Tentarase de que o alumnado desenvolva as estratexias bsicas da actividade cientfica, tales como presentacin e planeamento de problemas, utilizacin de fontes de informacin axeitadas, observacin, establecemento de hipteses, realizacin de experiencias, anlises de resultados e obtencin de conclusins; a elo irn orientados os diferentes contidos conceptuais e procedementos. Tamn se buscar o desenvolvemento no alumnado de actitudes de curiosidade e interese por todo o relativo medio natural e a sa conservacin, o coidado do propio corpo, a busca de respostas, o aprecio polo traballo en equipo que desenvolva actitudes de colaboracin, a solidariedade, etc. Estes aspectos reflctense nos diferentes contidos de valores, actitudes e normas. Como consecuencia de todo o anterior, unha correcta aprendizaxe das concepcins cientficas, debe implicar a sa interiorizacin, de xeito que pasen a formar parte do modo de pensar e actuar dos alumnos, non s dentro do contexto escolar, senn tamn fra del, contribundo de xeito decisivo desenvolvemento das sas capacidades. Tamn de destacar que o conxunto de contidos que integran este currculo, non est exclusivamente orientado formacin do alumnado que no futuro vaia seguir itinerarios educativos dirixidos s disciplinas cientficas ou tecnolxicas, senn adquisicin das bases intrnsecas da cultura cientfica, para obter unha visin racional e global do noso entorno coa que abordar cuestins relacionadas coa vida, a sade, o medio e a tecnoloxa. Como consecuencia o enfoque deber ser de tal xeito que, para facilita-las aprendizaxes, se procure a maior vinculacin posible coa realidade inmediata do alumnado, principalmente do seu entorno cotin. Outro importante aspecto a considerar, reside nas preconcepcins que o alumnado poida ter sobre os conceptos cientficos e as interpretacins que estes proporcionan. Compre polo tanto proceder a unha avaliacin dos preconceptos, sobre todo para identificar aqueles que poidan supoer un obstculo para unha correcta aprendizaxe e corrixi-los adecuadamente. No Departamento de Bioloxa e Xeoloxa entendemos que todos estes aspectos poden quedar convenientemente recollidos e reflectidos na presente programacin didctica que, en calquera caso, ser avaliada periodicamente para confirma-lo grao de consecucin dos obxectivos previstos e introduci-las modificacins que resulten procedentes.

CONSIDERACINS DIDCTICAS Toda proposta didctica debe ter en conta os elementos que interveen no proceso de ensino-aprendizaxe: o currculo, a metodoloxa e os propios alumnos. Tendo en conta o anterior, este Departamento decntase por un modelo construtivista da aprendizaxe, no que a correcta secuencia na presentacin dos contidos se conxugue cunha metodoloxa capaz de facer que cada estudante, segundo as sas caractersticas e capacidades, sexa quen de ir desenvolvendo a sa formacin cientfica. A mis autntica adaptacin curricular a que cada docente leva a cabo dentro da aula, porque quen coece s protagonistas da aprendizaxe, as caractersticas de cada un deles e a diversidade da clase. Para poder tratar adecuadamente estes aspectos, o Departamento opta polos libros de texto da Editorial Anaya como material de apoio para tdolos cursos da ESO, xa que ofrecen unha secuenciacin e posibilidades metodolxicas prximas s que desexa este Departamento. OBXECTIVOS XERAIS DA ETAPA O ensino das Ciencias da Natureza na ESO ten como obxectivo contribur a desenvolver nos alumnos as capacidades seguintes: 1. Comprender e utilizar as estratexias e conceptos bsicos das ciencias da natureza para interpretar os fenmenos naturais, as como para analizar e valorar as repercusins dos desenvolvementos cientfico e das aplicacins tecnolxicas. 2. Aplicar, na resolucin de problemas e en sinxelas investigacins, estratexias coherentes cos procedementos das ciencias, tales como a discusin do interese dos problemas propostos, a formulacin de hiptese, a elaboracin de estratexias de resolucin e de deseos experimentais, a anlise de resultados, a consideracin de aplicacins e repercusins do estudio realizado e a busca de coherencia global. 3. Comprender e expresar mensaxes con contido cientfico utilizando diferentes linguaxes como oral, escrito, grfico, icnico, multimedia, etc.; con propiedade, as como comunicar a outros argumentacins e explicacins empregando os coecementos cientficos. 4. Buscar e seleccionar informacin sobre temas cientficos utilizando diferentes fontes e medios e empregala, valorando o seu contido, para fundamentar e orientar os traballos sobre temas cientficos, o medio ambiente e contrastar as opinin persoais. 5. Desenvolver hbitos favorables promocin da sade persoal e comunitaria en mbitos como alimentacin, hixiene e sexualidade, facilitando estratexias que permitan facer fronte s riscos da sociedade actual en aspectos relacionados co consumo, coas drogodependencias e coa transmisin de enfermidades. 6. Comprender a importancia de utilizar os coecementos provenientes das ciencias da natureza para satisfacer as necesidades humanas e participar na necesaria toma de decisins en torno a problemas locais e globais aos que nos enfrontamos.

7. Adoptar actitudes crticas fundamentadas no coecemento cientfico para analizar, individualmente ou en grupo, cuestins relacionadas coa ciencia, a tecnoloxa e a sociedade.Coecer e valorar os problemas aos que se enfronta hoxe a humanidade en relacin sobreexplotacin dos recursos, as diferenzas entre pases desenvolvidos e non, e a necesidade de busca e aplicacin de medidas, para avanzar cara ao logro dun futuro sostible. 8. Valorar o carcter tentativo e creativo das ciencias da natureza as como as sas contribucins ao pensamento humano ao longo da historia, apreciando os grandes debates superadores de dogmatismos e as revolucins cientficas que marcaron a evolucin cultural da humanidade e as sas condicins de vida. 9. Ser quen de buscar e de utilizar o coecemento cientfico propio, planificando de forma autnoma a accin e posta en prctica das actividades de aprendizaxe, e de utilizar uns criterios de avaliacin para autocorrexirse no caso en que sexa necesario. O primeiro curso da ESO presenta unhas caractersticas especiais en canto que supn un cambio de etapa educativa. Para este curso, e para facilita-la adaptacin dos alumnos nova etapa, o Departamento presenta os contidos nos seus aspectos mis xenricos, buscando o asentamento global do alumno na nova etapa. Nos cursos sucesivos, procederase a dar s unidades didcticas un maior grao de concrecin, que se reflectir tanto nos obxectivos especficos das unidades didcticas como nos seus contidos.

PRIMEIRO CURSO DA ESO

(CIENCIAS DA NATUREZA)

10

CONTRIBUCIN DA MATERIA S COMPETENCIAS BSICAS As ciencias da natureza contriben adquisicin das competencias bsicas desde a organizacin das materias que integran a rea, da sa estrutura conceptual, da metodoloxa utilizada e das actitudes e valores que promove. A comunicacin, nos mbitos da comprensin e expresin, tanto oral como escrita, constite un eixe fundamental no proceso de ensino e aprendizaxe do coecemento cientfico, contribundo ao desenvolvemento da competencia en comunicacin lingstica. Nesta rea trtase de desenvolver a capacidade de comprensin cando se fan lecturas de textos cientficos e o alumnado aprende a diferencialos doutros que non son cientficos, cando se contrastan materiais escritos e audiovisuais de diferentes fontes, tanto descritivos como argumentativos, nun proceso que pasa pola identificacin dos conceptos e ideas principais, a interpretacin do papel que desempean segundo o contexto e as relacins que se establecen entre eles. Na resolucin de problemas dbese estimular a lectura comprensiva a travs dacontextualizacin da situacin, da identificacin dos conceptos que aparecen e das relacins que se establecen entre os ditos conceptos e os datos. No ensino da rea a expresin oral e escrita busca a coherencia e precisin no uso da linguaxe, tanto no nivel descritivo como no interpretativo. Trabllase a expresin cando se emiten hipteses, contrstanse ideas, aclranse significados sobre conceptos ou procesos cientficos en contextos diferentes, realzanse snteses, elabranse mapas conceptuais, extrense conclusins, realzanse informes ou organzanse debates onde se fomenten actitudes que favorezan a mellora na expresin oral e escrita, a confianza para expresarse en pblico, o saber escoitar, o contrastar opinins e ter en conta as ideas dos demais. Contribe esta rea ao desenvolvemento da competencia matemtica, dado que o coecemento cientfico se cuantifica grazas linguaxe matemtica. O emprego de nmeros, smbolos, operacins e relacins entre eles forman parte da metodoloxa cientfica e constiten unha base importante para a comprensin de leis e principios. Na realizacin de investigacins sinxelas, traballos prcticos ou resolucins de problemas desenvlvense capacidades para identificar e manexar variables, para organizar e representar datos obtidos de maneira experimental, para a interpretacin grfica das relacins entre eles, para realizar operacins con nmeros e smbolos, para atopar as solucins correctas, para cuantificar as leis e principios cientficos e para utilizar estratexias bsicas na resolucin. Nas ciencias da natureza emprgase o razoamento matemtico como apoio cara a unha mellor comprensin das relacins entre conceptos. A competencia no coecemento e a interaccin co mundo fsico recae de xeito importante sobre esta rea na cal o alumnado aprende os conceptos bsicos que lle permitan a anlise, desde diferentes eidos do coecemento cientfico, da materia, dos seres vivos, dos fenmenos naturais, das sas transformacins, dos seus efectos sobre o ambiente e a sade, dos cambios e dos obxectos tecnolxicos. A rea de ciencias da natureza contribe competencia de tratamento da informacin e competencia dixital, xa que se traballan habilidades para identificar, contextualizar, relacionar e sintetizar a informacin procedente de diferentes fontes e presentada en diversas linguaxes propias das tecnoloxas da informacin e comunicacin, como os buscadores pola internet, documentos dixitais, foros, chats, mensaxara, xornais dixitais, revistas divulgativas na web, presentacins electrnicas e simulacins interactivas. Cando se traballa a crtica reflexiva sobre as informacins de tipo cientfico que achegan as tecnoloxas da informacin e a comunicacin, fomntanse actitudes favorables ao emprego delas evitando o seu emprego indiscriminado. Cando se apoia a aprendizaxe de modelos tericos por medio de simulacins, cando se traballan representacins de datos por medio de programas informticos, cando se realizan expe11

riencias virtuais para contrastalas coas reais, cando se representan estruturas moleculares, atmicas, anatmicas, xeolxicas, situacins problemticas coa axuda dos ordenadores, desde a rea estase a contribur competencia dixital. En relacin coa competencia social e cidad, esta rea trata de dotar o alumnado das habilidades necesarias para comprender a problemtica actual en relacin coa sa persoa, co resto da sociedade e co planeta. A aproximacin do currculo situacin concreta na cal se vive facilita a participacin activa do alumnado en actividades que impliquen esa cidadana responsable. As ciencias da natureza contriben a coecer e aceptar o funcionamento do corpo, respectar as diferenzas, afianzar os hbitos de coidado e sade corporais e ser crticos cos hbitos sociais pouco saudables e a contribur conservacin e mellora do ambiente. Os debates histricos sobre as diferentes concepcins dos fenmenos que afectan as persoas serven para traballar habilidades sociais relacionadas coa participacin, cooperacin e poerse en lugar dos outros, aceptar diferenzas, respectar os valores, crenzas e incluso a diversidade de culturas. A contribucin da rea competencia cultural e artstica. Na expresin das ideas, conceptos e principios das ciencias da natureza emprganse, de xeito creativo, diferentes cdigos artsticos para representar fenmenos ou situacins dun xeito comprensible. Desde a rea de ciencias contribese a desenvolver esta competencia cando se promove a presentacin das ideas ou traballos en formatos diversos, onde se lles deixa s alumnas e aos alumnos a liberdade de elixir os ditos formatos estticos e artsticos, cando se utilizan os museos de ciencias para espallar os xeitos de pensar ou facer doutras culturas, ou nas exposicins relacionadas co mbito cientfico, como medio de coecer, comprender e disfrutar do coecemento cientfico. O desenvolvemento da competencia de aprender a aprender desde os mbitos cientfico e tecnolxico, nun mundo en continuo e acelerado cambio, implica espertar inquedanzas e motivacins cara aprendizaxe permanente. Cando afloran as ideas previas do alumnado sobre os contidos cientficos, favorcese esta competencia xa que se est a promover que as alumnas e os alumnos sexan conscientes do seus propios coecementos e limitacins. Pdese empregar a historia da ciencia para que os estudantes non caian no desnimo de estar case sempre errados nas sas concepcins, cando ata os mis grandes cientficos experimentaron erros e resistencias s novas ideas.

12

OBXECTIVOS XERAIS

Os obxectivos do curso, que de seguido se detallan, son de carcter necesariamente xeral posto que se refiren totalidade do curso, incidindo especialmente nos aspectos mis globais da metodoloxa cientfica, e na sa relacin coa formacin global. Estes obxectivos xerais atpanse desenvolvidos longo das diferentes unidades didcticas nos obxectivos especficos propios de cada unha. O estudo das Ciencias da Natureza longo deste curso, debe contribur a acadar s seguintes obxectivos xerais: 1. Familiarizacin coas caractersticas bsicas do traballo cientfico, mediante a identificacin de situacins problema, discusin do seu interese, recoecemento de hipteses, experimentacin etc., para comprender mellor os fenmenos naturais e resolver os problemas que presenta o seu estudo. 2. Utilizacin da experimentacin para coecer mellor os fenmenos naturais e formular suposicins sobre a sa evolucin. 3. Emprego de modelos sinxelos que contriban interpretacin dos fenmenos. 4. Utilizacin dos medios de comunicacin e das tecnoloxas da informacin para seleccionar informacin sobre a natureza. 5. Identificacin de datos e feitos cientficos sobre a natureza e utilizacin desa informacin para coecela. 6. Recoecemento da importancia do coecemento cientfico e a sa evolucin histrica para comprender mellor os argumentos que facilitan a toma de decisins sobre situacins sociais e individuais. 7. Utilizacin coidadosa dos materiais e instrumentos bsicos da experimentacin e coecemento das medidas de seguridade. 8. Contribucin adquisicin das competencias bsicas, que se establecen de xeito especfico en cada unidade didctica.

UNIDADES DIDCTICAS. TEMPORIZACIN Para establecer a temporizacin das unidades didcticas, tvose en conta o nmero total de das lectivos con imparticin directa de docencia, o nmero de horas lectivas semanais e a duracin real de cada perodo lectivo, que como sabido non coincide coa hora cronolxica. A temporizacin das diversas unidades didctica atpase recollida en cada unha delas xunto co ttulo de cada unidade, indicada entre parnteses en nmero de sesins lectivas.

13

UNIDADE 1: O SISTEMA SOLAR NO UNIVERSO (7 SESINS) OBXECTIVOS 1. Coecer os fenmenos que poden observarse no ceo. 2. Familiarizar aos estudantes cos modelos planetarios clsicos para interpretar a estrutura e os movementos do sistema planetario solar. 3. Estudar o sistema solar: o Sol, os planetas ananos, os cometas e os asteroides. 4. Coecer os planetas que integran o sistema solar. 5. Definir os tipos de estrelas e as sas agrupacins galcticas. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Describe os astros que poden observarse no ceo: os planetas, o Sol, a La e as estrelas. 2.1. Explica a organizacin do sistema solar, utilizando os modelos ideados polo ser humano para interpretar o que se observa no ceo. 3.1. Describe o Sol, coece os cambios que teen lugar no seu interior e coece os planetas ananos e os corpos pequenos. 4.1. Agrupa os planetas do sistema solar segundo as sas caractersticas. 5.1. Explica os cambios que teen lugar nas estrelas, describindo a sa evolucin. COMPETENCIAS - Construr un esprito crtico hora de xulgar a evolucin das diferentes concepcins que a humanidade tivo ao redor da estrutura do sistema solar, facendo especial fincap nas revolucins cientficas, como o paso do xeocentrismo ao heliocentrismo. - Exercitar a competencia matemtica a travs do clculo, utilizacin e manexo de diversas magnitudes astronmicas relacionadas coas distancias no sistema solar. - Ser capaz de facerse unha idea de como a relacin aproximada entre as ditas distancias, interpretando e elaborando esquemas sobre o sistema solar e os modelos do universo. Interiorizar o coecemento do lugar que ocupa a Terra dentro da nosa galaxia e de como e ata onde foi capaz o ser humano de interactuar con ela. - Concienciar sobre a importancia da precisin no uso dos termos cientficos e na expresin verbal das ideas cientficas, poendo como exemplo os recentes cambios no significado dos termos planeta e planeta anano. CONTIDOS 1) A observacin do ceo - Observacin do firmamento a simple vista e con instrumentos sinxelos. - Descricin das observacins realizadas. - Curiosidade e interese por observar o contorno e elaborar teoras que permitan explicar os fenmenos observados. 2) O sistema solar - Busca en distintas fontes (libros, vdeos, internet, etc.) da descricin dos distintos modelos planetarios e das observacins do universo levadas a cabo polas antigas civilizacins. - Manexo de datos astronmicos (distancias, perodos de rotacin, etc.) e das relacins existentes entre eles. - Busca de informacin e imaxes explicativas sobre os distintos planetas do sistema solar. - Visitas a museos, exposicins, centros astronmicos, planetarios, etc., que permitan comprender mellor os conceptos adquiridos sobre o sistema solar. - Interese por recadar informacin histrica sobre a evolucin das explicacins cientficas a 14

problemas formulados polos seres humanos. - Valoracin da provisionalidade das explicacins como elemento diferenciador do coecemento cientfico e como base do carcter non dogmtico e cambiante da ciencia. 3) As estrelas - Confeccin dun glosario que recolla os termos cientficos utilizados na unidade. - Descricin da evolucin e morte dunha estrela. - Redaccin dun informe sobre os buratos negros. 4) As galaxias e o universo - Descricin das galaxias. - Manexo das diversas unidades que se necesitan para describir a Va Lctea. - Busca de informacin e imaxes explicativas sobre as constelacins ou calquera outro aspecto relacionado co tema.

UNIDADE 2: O SISTEMA TERRA-LA. OS RECURSOS (10 SESINS) OBXECTIVOS 1. 2. 3. 4. Estudar os movementos da La e os efectos que producen. Estudar os movementos da Terra e as sas consecuencias. Identificar as principais capas terrestres e coecer a sa composicin. Coecer os distintos recursos naturais do noso planeta.

CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Coece as fases da La, as eclipses e as mareas como fenmenos causados polos movementos desta. 2.1. Describe os movementos da Terra e as sas consecuencias como xeradores das estacins, do da e a noite, e da hora. 3.1. Identifica as principais capas terrestres nun esquema. 3.2. Describe a composicin das capas terrestres e a sa importancia. 4.1. Coece os recursos naturais das catro capas da Terra e promove o modelo do desenvolvemento sostible. COMPETENCIAS - Resolver situacins cotis relacionadas cos contidos da unidade como, por exemplo, a proposta ao comezo desta sobre unha viaxe desde unha zona xeogrfica do hemisferio norte a outra do sur, e extraer conclusins delas. - Exercitar a competencia matemtica a travs do clculo das horas nos diferentes fusos, do clculo dos anos bisestos e do manexo de diversas magnitudes astronmicas. - Aprender a interpretar, confeccionar e propoer modelos e esquemas para comprender e xustificar razoadamente contidos da unidade relacionados co sistema Terra-La (eclipses, mareas, movementos da Terra...). - Utilizar a informacin contida no CD-ROM para afianzar a comprensin de determinados contidos, e ampliar diversos aspectos da unidade empregando diversas fontes de informacin. Coecer a variedade de recursos naturais que nos ofrece a Terra, ser consciente da importancia da sa adecuada utilizacin e coecer e levar a cabo, na medida das posibilidades de cada un, o modelo de desenvolvemento sostible.

15

CONTIDOS 1) O sistema Terra-La - Emisin de hipteses explicativas sobre o movemento da La e establecemento das sas consecuencias. - Descricin das distintas fases da La. - Realizacin do comentario de texto A cara oculta da La. - Busca de informacin e imaxes explicativas sobre a La. - Interese por comprender os efectos que exerce a La sobre a Terra. 2) As eclipses - Explicacin dos diferentes tipos de eclipses. - Construcin de modelos, para comprender as eclipses. - Busca de informacin e imaxes sobre eclipses de La e de Sol. - Interese por comprender os efectos que exerce a La sobre a Terra. 3) As mareas - Redaccin dun informe que explique por que se producen as mareas. - Elaboracin de esquemas que mostren as posicins do Sol, da Terra e da La para que se produzan mareas vivas e mareas mortas. 4) Os movementos da Terra - Descricin dos movementos da Terra e dos efectos que producen. - Elaboracin de esquemas que mostren a sucesin das estacins. - Debuxo do movemento de rotacin da Terra. - Realizacin dos clculos necesarios para que predicir anos bisestos. - Busca e explicacin de diferentes fusos horarios. - Descricin das tcnicas de orientacin. - Interese por comprender a evolucin histrica do calendario. 5) As capas terrestres - Diferenciacin das distintas capas da xeosfera en ilustracins. - Realizacin dun experimento que amose como se formaron as capas da Terra. 6) Os recursos da Terra - Elaboracin de esquemas sobre os recursos naturais. - Busca de informacin sobre as reservas da biosfera. Definicins da UNESCO. - Toma de conciencia dos riscos que ten a sobreexplotacin dos recursos naturais - Recoecemento da necesidade de compatibilizar a explotacin dos recursos naturais con respecto natureza, co fin de conseguir o desenvolvemento sostible.

UNIDADE 3: A MATERIA E A SA MEDIDA. MATERIAIS (15 SESINS) OBXECTIVOS 1. Iniciar ao alumnado no estudo da diferenciacin e a medida das magnitudes que caracterizan a materia. 2. Explicar a homoxeneidade dos materiais que forman o cosmos. 3. Realizar operacins con unidades de lonxitude, superficie, volume e capacidade. 4. Interpretar correctamente os conceptos de masa, volume e densidade, e operar con eles. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Describe as propiedades da materia coas magnitudes e unidades que as definen. 2.1. Explica algunhas razns polas que sabemos que todo o universo est formado polos mesmos materiais. 16

3.1. Sabe operar cos cambios de unidades, mltiplos e submltiplos das unidades do S.I. 4.1. Describe a masa como medida da inercia e o volume como medida da extensin dos corpos e coece o concepto de densidade. COMPETENCIAS - Ser consciente da importancia da medida, da sa correcta expresin e da necesidade de establecer un sistema de unidades de uso universal. - Empregar a linguaxe matemtica para cuantificar diversas magnitudes relacionadas coas propiedades da materia, como a masa, a superficie, o volume e a capacidade e a densidade, e ser capaz de autoavaliar o aprendido exercitando a competencia dixital a travs das aplicacins interactivas includas no CD-ROM do alumno. - Entender as diferenzas entre masa, peso e volume, e ser capaz de distinguir o significado na linguaxe habitual da masa e o peso do seu significado puramente fsico. - Exercitar a competencia dixital para afianzar os conceptos de masa, volume e a sa relacin, a densidade, as como para autoavaliar a sa aprendizaxe a travs da aplicacin interactiva includa no CD-ROM do alumno. - Valorar a utilidade de diversos materiais para o ser humano, sendo consciente da dificultade de conseguir algns deles, as como dos problemas que iso leva consigo en ocasins. CONTIDOS 1) A materia e a sas propiedades - Diferenciacin das propiedades xerais da materia e das especficas. - Utilizacin das propiedades especficas para comprender a utilidade dos materiais. - Comprobacin mediante datos obtidos en investigacins, de que toda a materia do universo est formada polos mesmos materiais. - Elaboracin de informes relativos composicin do universo e presentacin en pblico das conclusins obtidas. 2) Medida da materia - Expresin dos resultados obtidos ao realizar medidas e clculos en forma dun nmero seguido da sa unidade correspondente. - Conversin de unidades de lonxitude, de superficie e de volume. - Utilizacin das relacins entre as unidades de volume e de capacidade; equivalencia e conversin entre ambas. - Valoracin da importancia da medida no desenvolvemento da ciencia, as como do seu uso na industria e no comercio - Valoracin da utilizacin, no mbito universal, das mesmas unidades de medida: o Sistema Internacional (S.I.) - Precisin e coidado no manexo de balanzas, probetas, pipetas, etc. 3) A densidade - Diferenciacin entre masa, peso e volume. - Realizacin de medidas de masa e de densidade, especialmente de corpos con igual volume pero distinta masa, utilizando o programa interactivo que se encontra no teu CDROM. - Realizacin dun experimento que mostra como se mide a densidade dun obxecto. - Conversin entre as distintas unidades en que pode medirse a densidade. - Valoracin da importancia da medida da densidade. 4) Materiais de interese - Anlise e interpretacin das propiedades de diferentes materiais, para efectuar a eleccin do mis adecuado para fabricar unha bicicleta. - Valoracin da importancia que ten para a sociedade o descubrimento de novos materiais. 17

UNIDADE 4: OS ESTADOS DA MATERIA (10SESINS) OBXECTIVOS 1. 2. 3. 4. Explicar as propiedades dos lquidos e dos slidos. Idear e discutir hipteses que expliquen as propiedades dos gases. Coecer os cambios de estado. Definir e analizar as diferenzas entre elementos e compostos, e entre substancias puras e mesturas.

CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. 2.1. 3.1. 4.1. Coece as propiedades dos lquidos e dos slidos. Explica as propiedades dos gases relacionndoas con feitos experimentais. Sabe que son os cambios de estado e coece a relacin que gardan coa temperatura. Diferenza entre elemento e composto, as como entre substancia pura e mestura.

COMPETENCIAS - Realizar algunhas experiencias sinxelas para comprender e interpretar algunhas das propiedades mis importantes dos slidos, os lquidos e os gases. - Coecer a evolucin histrica das concepcins que o ser humano tivo ao redor da materia e ser consciente da constante evolucin da ciencia, comprendendo que moito menos o coecido que o que queda por coecer. - Ser capaz de explicar e representar graficamente exemplos cotins de cambios de estado. - Aprender os coecementos necesarios para clasificar a materia e saber utilizar con correccin os diversos termos relacionados con ela. Exercitar a competencia dixital e ter a autonoma necesaria para avaliar os ditos coecementos a travs da aplicacin interactiva includa no CD-ROM do alumno. - Saber explicar os mtodos mis sinxelos de separacin de mesturas e coecer algunhas das sas aplicacins mis relevantes na industria e na vida domstica. - Ser consciente da importancia de seguir as normas de precaucin que deben seguirse ao traballar nun laboratorio. CONTIDOS 1) Os estados da materia e as sas propiedades - Observacin dos gases e descricin precisa das sas propiedades. - Observacin e descricin das propiedades dos slidos e dos lquidos. - Relacin das propiedades dos slidos, lquidos e gases coa estrutura da materia. - Construcin de modelos que axudan a explicar os estados da materia. - Realizacin de experimentos sinxelos que comproban que os gases se comprimen, que se expanden, ocupan un volume, exercen presin e pesan. - Interese por descubrir como se coeceron, ao longo da historia, a composicin e a estrutura interna da materia - Recoecemento das achegas do mtodo experimental no coecemento dos fenmenos naturais. 2) Os cambios de estado da materia - Interpretacin dos cambios de estado. - Recoecemento dos cambios de estado que se producen na vida coti. - Interpretacin dos cambios de estado coa estrutura da materia. - Comprensin do concepto de temperatura e da sa medida. 3) tomos, molculas, elementos e compostos 18

- Coecemento de que as partculas constituntes da materia son tomos e molculas. - Representacin de elementos e compostos mediante smbolos e frmulas, respectivamente, distinguindo os diversos tipos de compostos. 4) Substancias e mesturas - Elaboracin dunha lista de exemplos de substancias coecidas (vernices, pinturas, rochas, amonaco, auga da billa, etc.) e clasificacin, por parte dos estudantes, en substancias puras ou mesturas. - Aplicacin dos mtodos de separacin a diferentes mesturas. 5) Normas que se deben seguir no laboratorio - Posta en prctica de todas as normas que deben seguirse no laboratorio.

UNIDADE 5: A ATMOSFERA (10 SESINS) OBXECTIVOS 1. 2. 3. 4. 5. 6. Estudar os compoentes do aire atmosfrico e algunhas das sas propiedades. Describir a estrutura en capas da atmosfera. Entender que son os hidrometeoros e, en especial, como se forman as nubes. Interpretar o concepto de tempo atmosfrico. Explicar o dobre efecto protector da atmosfera. Coecer os distintos tipos de contaminacin atmosfrica e as sas consecuencias.

CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Explica a composicin do aire atmosfrico e algunhas das sas propiedades, as como as do osxeno e as do nitrxeno. 2.1. Identifica as capas da atmosfera, citando as propiedades mis destacadas de cada unha; en especial, aquelas distintivas da troposfera. 3.1. Cita os nomes dalgns hidrometeoros e dalgunhas nubes, e explica a formacin destas e da choiva. 4.1. Describe o concepto de tempo atmosfrico e coece os aparatos que se utilizan para medilo. 5.1. Explica o efecto filtro como transformacin de radiacins nocivas en calor, e o efecto invernadoiro, como retencin da calor pola atmosfera. 6.1. Resume os distintos tipos de contaminantes atmosfricos e as consecuencias que teen para a vida. COMPETENCIAS - Saber realizar diferentes tipos de esquemas, grficos de sectores, diagramas de barras, con e sen a axuda do ordenador, para representar datos como a composicin do aire, climogramas, concentracin de CO2 na atmosfera, etc., e ser capaz de interpretalos adecuadamente. - Valorar a importancia da evolucin histrica das ideas sobre o horror ao baleiro e a presin atmosfrica; comprender o funcionamento dunha bomba de succin e relacionar o devandito funcionamento co doutros obxectos de uso domstico. - Coecer e comprender os mecanismos de formacin dos ventos, nubes, precipitacins. - Aprender a utilizar diferentes tipos de instrumentos meteorolxicos e interpretar a informacin que ofrecen de forma cualitativa e cuantitativa. - Aprender a interpretar adecuadamente un mapa do tempo. - Ser consciente da importancia da atmosfera e da necesidade do seu coidado, adquirindo a formacin bsica para valorar a toma de decisins as redor dos problemas locais e globais re19

lacionados con ela e tomando medidas persoais no que sa conservacin respecta. CONTIDOS 1) A atmosfera, unha esfera de aire - Elaboracin e interpretacin de esquemas sobre a estrutura da atmosfera. - Realizacin de experimentos sinxelos que mostran o horror ao baleiro ou presin atmosfrica. - Anlise de materiais, escritos ou audiovisuais, dirixidos a estudar algunhas propiedades do aire. - Busca de datos e informacin sobre a atmosfera en diversas fontes. 2) A dinmica da atmosfera - Elaboracin e interpretacin de esquemas sobre a circulacin dos ventos. - Descricin da formacin das nubes e das precipitacins. 3) O tempo atmosfrico e o clima - Utilizacin dos instrumentos meteorolxicos. - Recollida e representacin de datos meteorolxicos, utilizando aparatos de medida. - Interpretacin de tboas, grficos e mapas relacionados cos fenmenos atmosfricos e cos prognsticos do tempo. 4) A importancia da atmosfera - Elaboracin de esquemas que mostren como se produce o efecto invernadoiro. - Busca de datos e informacin na prensa sobre o ozono e o efecto invernadoiro para a sa posterior discusin. - Recoecemento da importancia da atmosfera para o mantemento das condicins que fan ao noso planeta adecuado para o desenvolvemento da vida. 5) A contaminacin atmosfrica e os seus efectos - Toma de conciencia de que moitas actividades humanas contaminan a atmosfera. - Responsabilidade no coidado e mantemento da calidade do aire. UNIDADE 6: A AUGA NA TERRA (7 SESINS) OBXECTIVOS 1. Estudar algunhas propiedades da auga e as sas consecuencias para a vida. 2. Interpretar a importancia da hidrosfera terrestre e coecer o ciclo da auga no noso planeta. 3. Describir as relacins entre a auga e os seres vivos. 4. Coecer os usos industrial, agrcola e domstico que o ser humano fai da auga e promover o desenvolvemento sostible. CRITERIOS DE AVALIACIN Explica as propiedades da auga e relacinaas cos seres vivos. Describe o ciclo da auga. Explica a importancia da auga como parte esencial dos seres vivos. Coece o uso que a sociedade fai da auga, tanto a nivel industrial como agrcola e domstico. 4.2. Promove a xestin sostible da auga. COMPETENCIAS - Realizar algunhas experiencias sinxelas para estudar as propiedades da auga. 20 1.1. 2.1. 3.1. 4.1.

- Saber realizar diferentes tipos de esquemas, grficos de sectores, diagramas de barras, con e sen a axuda do ordenador, para representar datos como a distribucin da auga na Terra, os seus usos, a porcentaxe que dela teen diversos alimentos, etc., e ser capaz de interpretalos adecuadamente. - Autoavaliar os seus coecementos sobre os contidos da unidade utilizando a aplicacin informtica subministrada no CD-ROM do alumno. - Ser consciente da necesidade de xestionar dunha maneira sostible os recursos hidrolxicos, as como da importancia da auga para o noso planeta, a nosa sade e para a supervivencia dos seres vivos. CONTIDOS 1) A auga: unha substancia asombrosa - Elaboracin de informes estruturados a partir dun guin de preguntas relativas auga e s sas propiedades. - Realizacin de experimentos sinxelos sobre a densidade da auga. - Estudo experimental sobre as disolucins acuosas. - Estudo experimental das propiedades trmicas da auga. 2) A auga na Terra - Elaboracin e interpretacin de esquemas sobre o ciclo da auga. - Observacin e interpretacin de fotografas, para a realizacin de actividades sobre o ciclo da auga. - Elaboracin e interpretacin de grficos de barras, de sectores, etc., que mostren datos referentes hidrosfera, e utilizacin desta informacin para resolver problemas numricos. 3) A importancia da auga na Terra - Observacin e interpretacin de fotografas para explicar o efecto da auga sobre a paisaxe. - Toma de conciencia da influencia da auga no clima, na paisaxe e en todos os seres vivos. 4) O ser humano utiliza a auga - Elaboracin e interpretacin de distintos tipos de grficos que mostren as relacins da auga e as persoas e resolucin de problemas numricos con estes datos. 5) A xestin sostible da auga - Realizacin dun exemplo prctico da xestin sostible da auga. - Planificacin e realizacin de procedementos para aforrar auga. - Recoecemento e valoracin da importancia da auga para os seres vivos e para a calidade de vida, desenvolvendo unha actitude favorable cara ao aforro no seu consumo.

UNIDADE 7: MINERAIS E ROCHAS (10 SESINS) OBXECTIVOS 1. 2. 3. 4. Recoecer minerais e rochas. Coecer as principais propiedades fsicas dos minerais. Comprender a orixe das rochas e a sa clasificacin. Valorar a importancia que teen os minerais e as rochas para diversas actividades humanas e coecer os problemas derivados da explotacin destes recursos.

CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Define mineral e rocha. 1.2. Diferenza os minerais das rochas en esquemas ou en fotografas. 21

2.1. 2.2. 3.1. 4.1. 4.2.

Explica as principais propiedades fsicas dos minerais. Indica os factores mis importantes que inflen nas propiedades fsicas dos minerais. Explica a orixe das rochas e a sa clasificacin. Indica as aplicacins dos minerais e das rochas. Explica os problemas relacionados coa explotacin dos minerais e das rochas e comprende a necesidade do reciclado.

COMPETENCIAS - Realizar experiencias sinxelas para identificar os minerais mis comns a partir das sas propiedades fsicas, como a raia, a dureza, a exfoliacin, etc. - Utilizar claves sinxelas, interactivas, para identificar os minerais e as rochas mis frecuentes. No caso dos minerais, a partir das sas propiedades fsicas e, no das rochas, a partir de propiedades, como a homoxeneidade, o aspecto, ou as reaccins fronte a determinados reactivos. - Interpretar e elaborar esquemas que mostren a orixe e formacin das rochas e dos combustibles fsiles: o carbn e o petrleo. - Usar adecuadamente os termos cientficos especficos, relativos aos nomes de minerais e rochas, e das sas aplicacins, para interpretar e comprender os coecementos adquiridos. - Tomar conciencia da importancia das aplicacins que teen as rochas e os minerais para o ser humano. - Valorar o uso responsable dos recursos naturais, como o carbn e o petrleo. - Tomar conciencia da importancia da nosa colaboracin no reciclado de materiais que axuda a evitar o esgotamento dalgns recursos minerais. CONTIDOS 1) Os minerais - Observacin de minerais. - Recoecemento dos minerais en esquemas, fotografas ou mostras de campo. - Diferenciacin dunha rede cristalina doutra que non o . - Explicacin pormenorizada de todas as caractersticas que ten que ter unha substancia slida para ser un mineral. - Realizacin de tboas e mapas conceptuais que mostren a clasificacin dos minerais. 2) As propiedades fsicas dos minerais e a sa utilidade - Identificacin de minerais a partir das sas propiedades. - Realizacin de experimentos sinxelos que mostren algunhas das propiedades fsicas dos minerais, como a raia, a dureza e a exfoliacin. - Manexo de claves dicotmicas sinxelas para identificar distintos obxectos, seres vivos... e aplicacin ao recoecemento dos principais minerais. - Coecemento de que algns minerais teen propiedades especiais, como a fluorescencia. - Construcin dun comps sinxelo. 3) As rochas - Recoecemento das rochas en esquemas, fotografas ou mostras de campo. - Interpretacin e elaboracin de diagramas que mostren a orixe das rochas. - Realizacin do comentario de texto Seres marios nunha montaa?. 4) A clasificacin das rochas e a sa identificacin - Elaboracin de mapas conceptuais que mostren a clasificacin das rochas. - Observacin e recoecemento dos principais tipos de rochas sedimentarias, metamrficas e magmticas. - Utilizacin dunha clave dicotmica interactiva, para identificar diversos tipos de rochas. 5) Os minerais, recursos da xeosfera - Realizacin dunha tcnica que permite medir en quilates. 22

- Valoracin dos minerais como unha fonte de riqueza para a humanidade. 6) As rochas e outros recursos da xeosfera - Interpretacin e elaboracin de diagramas que mostren a orixe da formacin do carbn e do petrleo. - Busca de informacin en internet, enciclopedias, etc, sobre o funcionamento dunha salina e das aplicacins que ten o sal para o ser humano. 7) A explotacin responsable dos recursos - Investigacin ao redor dalgunhas enfermidades derivadas da explotacin de rochas e minerais. - Recoecemento da necesidade de compatibilizar a explotacin dos recursos naturais co respecto natureza e tomar conciencia da importancia do reciclado - Toma de conciencia da necesidade de recuperar as reas que foron deterioradas e/ou contaminadas pola explotacin das rochas e dos minerais.

UNIDADE 8: A VIDA NA TERRA (8 SESINS) OBXECTIVOS 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. Comprender os factores que fan posible a vida no noso planeta. Explicar as funcins dos seres vivos. Entender que as clulas son a unidade bsica dos seres vivos. Identificar os distintos tipos de organizacin celular. Comprender que os seres vivos poden ter un nmero variable de clulas. Recoecer a organizacin das plantas cormofitas. Recoecer a organizacin dos animais.

CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Explica os factores que fan posible a vida na Terra. 2.1. Explica as diferentes funcins vitais dos seres vivos. 3.1. Define clula e explica como se deduciu que as clulas son as unidades elementais dos seres vivos. 4.1. Recoece a organizacin das clulas procariotas e eucariotas. 4.2. Diferenza entre as clulas animais e as clulas vexetais. 5.1. Distingue entre organismos unicelulares, pluricelulares e colonias. 6.1. Recoece as partes do cormo e as funcins de cada unha delas. 7.1. Coece a organizacin dos animais e distingue os seus diferentes niveis desde o celular ao de sistemas. COMPETENCIAS - Poer en prctica algunhas destrezas bsicas do mtodo cientfico hora de extraer conclusins de experiencias sinxelas sobre a vida e os factores que a afectan. - Desenvolver a conciencia crtica en relacin cos efectos que as accins humanas teen na natureza. - Interpretar datos numricos e operar con eles para extraer conclusins relacionadas co tamao das clulas. - Saber utilizar o microscopio e interpretar as observacins realizadas con el. - Comprender o sentido dun texto relacionado coa importancia do coecemento da estrutura celular. - Utilizar adecuadamente os distintos termos cientficos utilizados na unidade. 23

- Exercitar a capacidade de expresin oral e escrita ao contrastar ideas sobre a vida e a repercusin que teen os avances no coecemento celular. CONTIDOS 1) A vida na Terra - Realizacin dun experimento sobre o desenvolvemento de plantas en diferentes condicins de luz e temperaturas, que permite demostrar que a vida dos seres vivos depende das condicins do medio. - Valoracin da importancia da experimentacin como medio de xustificar unha hiptese - Toma de conciencia de como o cambio climtico afecta aos seres vivos. 2) Que un ser vivo - Elaboracin de tboas dos tipos de nutricin e dos tipos de reproducin. - Exposicin dun argumento a favor e doutro en contra de que os virus son seres vivos. - Elaboracin de grficos que mostren a diferente composicin dos elementos que constiten a codia terrestre e a dos seres vivos. - Recoecemento da utilidade do significado etimolxico dos termos cientficos, para comprender o seu significado. 3) As clulas - Identificacin, a partir de debuxos ou fotografas, de clulas procariotas e clulas eucariotas. - Elaboracin de esquemas da estrutura interna das clulas animais e vexetais. - Manexo do microscopio e identificacin de todos os seus elementos. - Valoracin da utilidade do microscopio no estudo da clula, promovendo o seu coidado e conservacin - Recoecemento de que todo descubrimento o resultado dun traballo lento e progresivo que se apoia en descubrimentos previos. 4) A organizacin dos seres vivos - Identificacin, en diferentes ilustracins, de rganos, aparatos e sistemas dos animais e das plantas. - Realizacin dun comentario de texto sobre as vantaxes dos organismos pluricelulares. - Busca de informacin e redaccin dun informe sobre a organizacin de diferentes tipos de plantas. - Elaboracin dun cadro que mostre as clasificacins dos diferentes tipos de races, talos e follas, utilizando, para eles, a informacin que adxunta del o CD-ROM. - Elaboracin dun cadro que mostre as diferentes adaptacins das plantas ao medio.

UNIDADE 9: BIODIVERSIDADE, EVOLUCIN E TAXONOMA (10 SESINS) OBXECTIVOS 1. Recoecer a diversidade dos seres vivos e explicar as causas da biodiversidade. 2. Coecer a historia evolutiva a travs dos fsiles e ser consciente da conservacin da biodiversidade. 3. Valorar e entender a necesidade dunha clasificacin para os seres vivos. 4. Recoecer os diferentes grupos taxonmicos. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Define biodiversidade. 1.2. Comprende a orixe da biodiversidade. 24

2.1. Coece o que son os fsiles e consciente da conservacin da biodiversidade. 3.1. Comprende a necesidade de clasificar os seres vivos e describe algunhas ideas bsicas de taxonoma. 4.1. Identifica os grupos taxonmicos mis importantes. COMPETENCIAS - Apreciar o valor de todas e cada unha das especies de seres vivos que poboan o planeta e tomar conciencia da importancia que ten para a supervivencia do ser humano a conservacin desta biodiversidade, que debe ser considerada como un recurso. - Tomar conciencia de que algunhas das nosas accins poden supoer unha pequena axuda na loita contra a perda da biodiversidade e adquirir responsabilidade sobre elas. - Organizar e clasificar informacin relativa s diferentes especies de seres vivos e clasificala mediante a aplicacin de criterios xerrquicos. - Interpretar e elaborar esquemas e mapas conceptuais para relacionar os diferentes grupos e subgrupos de seres vivos en funcin de diversos criterios de clasificacin. - Consultar diversas fontes para obter informacin relacionada cos factores que ameazan a biodiversidade, organizala e expresala utilizando a linguaxe cientfica adecuada. - Utilizar a linguaxe matemtica para manexar datos numricos referidos s diferentes especies de seres vivos, representndoos en grficos, realizando clculos con eles e sacando conclusins sobre os resultados obtidos. CONTIDOS 1) Biodiversidade e adaptacin - Elaboracin dunha redaccin sobre a adaptacin e a biodiversidade. - Busca de informacin en libros e en internet sobre a perda de biodiversidade e de diferentes adaptacins dos seres vivos. - Identificacin, en ilustracins, dos medios naturais onde viven diversas especies. 2) A evolucin a travs dos fsiles - Explicacin, baseada en restos fsiles, da evolucin dun tipo de dinosauro s aves actuais a travs de cambios lentos e graduais. - Exposicin do tema Os primeiros organismos terrestres, que se encontra no CD-ROM. - Redaccin dun informe que poa de manifesto as relacins que existen entre a adaptacin ao medio, o tipo de alimentacin e a evolucin das xirafas, despois de consultar o texto Como se produce a evolucin?. - Valoracin da importancia que teen os restos fsiles na reconstrucin dos procesos evolutivos. 3) A biodiversidade e a sa conservacin - Realizacin de grficos sobre especies ameazadas. - Toma de conciencia da enorme importancia que ten para a humanidade a conservacin de todas as especies de organismos e dos medios que habitan - Desenvolvemento dunha actitude participativa na defensa da biodiversidade. 4) A clasificacin dos seres vivos - Establecemento de criterios de clasificacin para agrupar obxectos. - Clasificacin, utilizando diversos criterios, de seres vivos a partir de fotografas. - Recoecemento da necesidade de clasificacin dos seres vivos. - Valoracin da importancia que tivo a clasificacin dos seres vivos ao longo da historia e das controversias que suscitou. 5) Da especie ao reino - Manexo de guas de campo e claves dicotmicas para identificar o nome cientfico dunha especie e o dos grupos taxonmicos aos que esta pertence. 25

UNIDADE 10: OS REINOS NON ANIMAIS (15 SESINS) OBXECTIVOS 1. Recoecer as diferenzas entre o reino moneras e o reino protoctistas, as caractersticas de ambos os dous reinos e os seus grupos mis coecidos. 2. Explicar as caractersticas xerais dos fungos, os seus diferentes tipos e modos de vida. 3. Coecer as caractersticas xerais das plantas. 4. Coecer os tipos e caractersticas das plantas sen sementes. 5. Valorar a importancia das plantas con sementes e analizar as caractersticas dos grupos mis importantes. 6. Analizar a utilidade dos mecanismos reprodutores das plantas. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Coece as caractersticas dos reinos moneras e protoctistas, as como os seus diferentes grupos. 2.1. Describe as caractersticas dos diferentes tipos de fungos e distingue os diferentes modos de vida que teen. 3.1. Diferenza os grandes grupos de plantas. 4.1. Distingue entre plantas brifitas e pteridfitas. 5.1. Explica as caractersticas das plantas con sementes. 6.1. Describe as partes dunha flor e recoece as diferenzas entre os rganos encargados da reproducin nas plantas con sementes. COMPETENCIAS - Identificar e recoecer as caractersticas dos reinos moneras, protoctistas, fungos e plantas a partir de mostras, fotografas ou debuxos. - Interpretar e elaborar esquemas que reflicten as distintas partes de fungos, fieitos, etc. - Usar adecuadamente os termos cientficos especficos, relativos aos nomes dos integrantes destes reinos, para interpretar e comprender os coecementos adquiridos. - Tomar conciencia da utilidade para as persoas das bacterias, contra a loita biolxica, a contaminacin ambiental, etc.; das algas, como alimento; dos fungos, na industria farmacutica; e das plantas, como alimento, como combustible, etc. - Coecer que algunhas especies destes reinos son prexudiciais para as persoas, xa que poden causar enfermidades. - Ser capaz de razoar e de buscar respostas ante diversos problemas que se formulan en experiencias sinxelas realizadas no laboratorio con fermentos. CONTIDOS 1) O reino moneras - Observacin e identificacin en fotografas de distintos tipos de bacterias. - Redaccin dun informe sobre como se estudan as bacterias e sobre a sa reproducin. - Valoracin da utilidade que teen as bacterias para o ser humano e ser consciente de que algunhas provocan enfermidades. 2) O reino protoctistas - Elaboracin de tboas onde se recollan as diferenzas entre protozoos e algas. - Elaboracin de tboas que recollan os mecanismos de desprazamento dos protozoos. - Elaborar mapas conceptuais sobre os diferentes tipos de algas e as sas caractersticas. - Ser consciente das graves enfermidades causadas por algns protozoos. - Valoracin da utilidade que teen as algas para o ser humano e para a biosfera. 26

3) O reino fungos - Elaboracin de esquemas que mostren os tipos de fungos e os seus modos de vida. - Observacin do proceso de descomposicin de froitas provocado por fungos. - Observacin de cogomelos e recoecemento das sas diferentes partes. - Utilizacin do microscopio para a observacin da esporada e esporanxios de cogomelos. - Realizacin de grficas e interpretacin de datos relacionados coa influencia da temperatura no desenvolvemento dos fermentos. - Recoecemento do valor nutritivo dos cogomelos comestibles. 4) O reino plantas - Identificacin de distintos tipos de plantas en fotografas ou debuxos, utilizando a sa descricin ou unha sinxela tboa de clasificacin. - Identificacin de fotografas ou debuxos de plantas sen sementes. - Realizar esquemas que mostren as diferentes partes dun brin, dun fieito e das flores das plantas con sementes. - Identificacin das partes dunha flor dunha anxiospermas en esquemas. - Realizacin dun caderno de campo. - Construcin de grficos de sectores que reflicten, con porcentaxes, a abundancia dos tres grandes grupos de plantas. - Toma de conciencia da necesidade de preservar as plantas das agresins humanas - Valoracin da importancia das plantas como fonte enerxtica e para a obtencin de recursos alimenticios, sanitarios e industriais - Interese pola diversidade biolxica do contorno.

UNIDADE 11: O REINO ANIMAL I (15 SESINS) OBXECTIVOS 1. Coecer as caractersticas mis importantes dos animais. 2. Recoecer as principais caractersticas dos porferos e dos cnidarios. 3. Diferenciar entre anlidos, platihelmintos e nematodos e coecer algunhas relacins destes invertebrados coas persoas. 4. Entender a organizacin das principais clases de moluscos e valorar a importancia econmica destes invertebrados. 5. Definir as caractersticas xerais dos principais grupos de artrpodos e valorar a importancia econmica destes organismos. 6. Comprender a organizacin dos equinodermos. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. 2.1. 2.2. 3.1. 3.2. 4.1. 4.2. 5.1. 5.2. 6.1. Describe as principais caractersticas dos animais. Explica a organizacin dos porferos. Describe as principais caractersticas dos cnidarios. Distingue entre anlidos, platihelmintos e nematodos. Comprende algunhas relacins entre as persoas e os anlidos, platihelmintos e nematodos. Describe as principais caractersticas dos moluscos. Diferenza as principais clases de moluscos e explica. Describe as caractersticas xerais dos artrpodos. Distingue as principais clases de artrpodos destes invertebrados. Explica a organizacin dos equinodermos.

27

COMPETENCIAS - Utilizar os termos cientficos especficos relativos nomenclatura dos diferentes grupos de animais e s caractersticas principais de cada grupo; coecer nalgns casos, a etimoloxa dos termos utilizados, para as mellorar a comprensin do seu significado. - Saber utilizar instrumentos pticos de aumento, como as lupas de man ou binoculares para realizar observacins dos invertebrados de menor tamao ou das estruturas que estes posen; e saber describir as observacins realizadas mediante unha linguaxe cientfica adecuada e mediante a realizacin de debuxos coa suficiente calidade tanto descritiva como artstica. - Apreciar o valor de todos e cada un dos animais que poboan o planeta e entender a sa diversidade como un valioso recurso. - Empregar claves dicotmicas sinxelas para identificar invertebrados, tomando como base as caractersticas principais de cada grupo. - Expresar de maneira ordenada, mediante esquemas ou tboas, as caractersticas dos principais grupos de invertebrados. - Aplicar o coecemento das caractersticas dos invertebrados para resolver problemas cotins que estes animais nos formulan (pragas, infestacins, danos materiais...). CONTIDOS 1) Que caracteriza os animais - Descricin das principais caractersticas dos animais. - Diferenciacin dun invertebrado e un vertebrado. - Xustificacin da necesidade de clasificar aos animais en filos e non s en vertebrados e invertebrados. - Identificacin do tipo de simetra que ten un animal determinado. - Desenvolvemento dunha actitude de respecto cara a todas as organizacins de defensa da natureza, e, en particular, cara s que protexen os animais. 2) Os porferos - Diferenciacin mediante debuxos ou fotografas da organizacin de esponxas. - Coecemento dalgunhas das especies representativas dos porferos. 3) Os cnidarios - Diferenciacin mediante debuxos ou fotografas da organizacin de plipos e medusas. - Coecemento dalgunhas das especies representativas dos cnidarios. 4) Platihelmintos e nematodos - Diferenciacin en debuxos ou fotografas da organizacin de platihelmintos e nematodos. - Coecemento dalgunhas das especies representativas destes filos. - Toma de conciencia dos mecanismos de transmisin dalgns destes animais parasitos, para previr as enfermidades causadas por eles. 5) Os anlidos - Diferenciacin en debuxos ou fotografas da organizacin dos anlidos. - Coecemento dalgunhas das especies representativas dos anlidos. - Ter conciencia da utilidade que teen algunhas especies deste filo para o ser humano. 6) Os moluscos - Identificacin, mediante guas de campo, dalgns moluscos de importancia econmica. - Coecemento dalgunhas das especies representativas dos moluscos. - Utilizacin da lupa de man e da lupa binocular no estudo dos invertebrados do chan. 7) Os artrpodos - Diferenciacin, en debuxos ou fotografas, da organizacin dos principais grupos de artrpodos. - Identificacin en debuxos dos dous tipos de desenvolvemento dos artrpodos. - Observacin e realizacin dun debuxo de s de insectos. 28

- Redaccin dun informe sobre a funcin defensiva do exoesqueleto e da funcin do ollo composto dun insecto. 8) Os equinodermos - Recoecemento en debuxos das principais formas dos equinodermos. - Utilizacin da clave dicotmica interactiva do CD-ROM para clasificar invertebrados.

UNIDADE 12: O REINO ANIMAL II (15 SESINS) OBXECTIVOS 1. Coecer as caractersticas dos cordados e dos vertebrados. 2. Recoecer as principais caractersticas e modos de vida dos peixes e dos anfibios. 3. Distinguir os trazos morfolxicos dos rptiles e das aves, e identificar os grupos principais. 4. Comprender os carcteres adaptativos dos mamferos e recoecer os grupos principais. CRITERIOS DE AVALIACIN Define cordado e vertebrado. Identifica os trazos morfolxicos e anatmicos dos peixes. Describe o tipo de vida dos anfibios e a sa reproducin. Coece as caractersticas dos rptiles e distingue os seus grupos principais. Explica os carcteres morfolxicos das aves e as sas adaptacins para o voo e realiza a sa clasificacin. 4.1. Explica as adaptacins dos mamferos relacionndoas co seu modo de vida. 4.2. Identifica os grupos principais de mamferos. COMPETENCIAS - Coecer as caractersticas dos diferentes filos de vertebrados ata o punto de recoecelas en fotografas ou debuxos destes animais. - Tomar conciencia da importancia que os animais, e especialmente os vertebrados, teen para as actividades do ser humano. - Xestionar de forma autnoma e responsable os medios informticos dispoibles para consultar ou utilizar os recursos interactivos (claves de identificacin, simulacins, pxinas web, etc.) que permitan unha mellor comprensin das caractersticas dos vertebrados. - Utilizar aplicacins informticas (como procesadores de texto, follas de clculo ou ferramentas para a preparacin de presentacins audiovisuais) para comunicar as conclusins obtidas do traballo sobre os diferentes aspectos da bioloxa dos vertebrados. - Expresar de maneira ordenada, mediante esquemas ou tboas, as caractersticas dos principais grupos de vertebrados. - Apreciar o valor da importancia que ten o labor dos investigadores que se dedican observacin e o estudo dos vertebrados. - Empregar claves dicotmicas sinxelas para identificar vertebrados. CONTIDOS 1) O filo dos cordados - Descricin dos trazos que definen as caractersticas dos cordados. - Diferenciacin dun procordado e un cordado. - Recoecemento da utilidade do significado etimolxico dos termos cientficos, para comprender o seu significado. 29 1.1. 2.1. 2.2. 3.1. 3.2.

2) Os peixes - Coecemento das caractersticas principais dos peixes e da sa clasificacin. - Recoecemento da morfoloxa dun peixe a partir de esquemas. - Realizacin do estudo anatmico dun peixe. - Identificacin de distintos grupos de peixes a partir de fotografas e debuxos. 3) Os anfibios - Clasificacin de distintos tipos de anfibios utilizando guas de campo. - Confeccin de esquemas sinxelos que describan a metamorfose dun anfibio. 4) Os rptiles - Utilizacin de claves sinxelas para a clasificacin de rptiles. - Identificacin, mediante fotografas, de distintos tipos de rptiles. - Confeccin de esquemas sinxelos sobre os tipos de bocas que presentan os rptiles. 5) As aves - Descricin detallada de por que as aves poden voar. - Investigacin de campo e realizacin dun informe sobre as plumas das aves. - Debuxo de aves nun caderno de campo. - Identificacin, mediante fotografas, de distintos grupos de aves. 6) Os mamferos - Descricin das caractersticas xerais dos mamferos. - Confeccin de esquemas que mostren a clasificacin dos mamferos. - Investigacin de cranios de mamferos relacionando o tipo de denticin co rxime alimenticio. - Interpretacin do tipo de vida dos mamferos a partir das sas adaptacins. - Identificacin dos distintos grupos de mamferos segundo apoien as sas extremidades no terreo. - Toma de conciencia de que os vertebrados son os animais mis vulnerables e que estn en maior perigo de extincin - Valoracin da conservacin dos vertebrados, xa que constiten parte do noso patrimonio natural e son unha fonte de recursos para a humanidade.

CONTIDOS MNIMOS O Departamento de Bioloxa e Xeoloxa pretende que o presente proxecto didctico sexa un proxecto realista, que se poida desenvolver na sa totalidade sen que se vote en falta algn tema que debera ser tratado pero sen que tampouco se traten contidos que puideran ter a consideracin de mis ou menos superfluos. Por estas razns este proxecto fundamentalmente un proxecto de mnimos, de tal xeito que teen esta consideracin tdolos contidos de carcter conceptual que se recollen nas diferentes unidades didcticas as como os clculos sinxelos asociados, resultando especialmente relevantes os seguintes: A observacin do ceo. Estruturas visibles a simple vista e con instrumentos. O sistema solar: manexo de datos astronmicos e das sas relacins. As estrelas: concepto, evolucin e morte. As galaxias e o universo. Descricin. Unidades de medida. O sistema Terra-La. Fases da La. As eclipses. Explicacin dos diferentes tipos de eclipses. As mareas. Mareas vivas e mareas mortas. Posicin relativa do Sol, Terra e La. Os movementos da Terra e os efectos que producen. A Xeosfera. Estrutura e composicin. Os recursos da Terra. Tipos de recursos. Problemtica derivada da explotacin dos re30

cursos. O desenvolvemento sostible: concepto e condicins de sostibilidade. A materia: Propiedades xerais e especficas. Relacin entre as propiedades especficas e a utilidade dos materiais Medida da materia: Magnitudes e unidades.Correcta expresin dos resultados. Conversin de unidades nas magnitudes utilizadas. O Sistema Internacional. Masa e peso. Conceptos e diferenciacin. A densidade:concepto e unidades. Principais materiais de interese e as sas aplicacins. Os novos materiais. Os estados da materia e as sas propiedades. Relacin das propiedades dos slidos, lquidos e gases coa estrutura da materia. Os cambios de estado da materia. Interpretacin dos cambios de estado en funcin da estrutura da materia. Comprensin do concepto de temperatura e da sa medida. tomos, molculas, elementos e compostos: conceptos, smbolos e frmulas. Substancias e mesturas: conceptos e diferenciacin entre elas. Mtodos de separacin. Normas que se deben seguir no laboratorio. A atmosfera, composicin e estrutura. A dinmica da atmosfera. A circulacin xeral. Os meteoros acuosos: xnese. O tempo atmosfrico e o clima. Conceptos. A importancia da atmosfera. Efecto invernadoiro e efecto filtro. A contaminacin atmosfrica e os seus efectos. A auga: estrutura e propiedades. O ciclo da auga. Efectos da auga sobre a paisaxe, o clima e os seres vivos. A xestin sostible da auga. Planificacin e procedementos para aforrar auga. Os minerais e a estrutura cristalina: concepto, propiedades xerais e clasificacin. Recoecemento dos minerais en esquemas, fotografas ou mostras de campo Principais propiedades fsicas dos minerais. Relacin coa sa utilidade como recursos. As rochas: concepto e xnese. Recoecemento das rochas en esquemas, fotografas ou mostras de campo. A clasificacin das rochas e a sa identificacin. Recoecemento dos principais tipos de rochas sedimentarias, metamrficas e magmticas. As rochas como recursos: carbns, petrleos, sales, materiais de construcin, etc. As funcins vitais. Conceptos. As clulas, clulas procariotas e clulas eucariotas. Estrutura e orgnulos celulares. Identificacin, a partir de debuxos ou fotografas, de clulas procariotas e clulas eucariotas. A organizacin dos seres vivos: rganos, aparatos e sistemas dos animais e das plantas. Identificacin, en diferentes ilustracins, de rganos, aparatos e sistemas dos animais e das plantas. Biodiversidade e adaptacin. Principais adaptacins. A evolucin. Relacins que existen entre a adaptacin ao medio, o tipo de alimentacin e a evolucin. A importancia dos fsiles. A biodiversidade e a sa conservacin. A clasificacin dos seres vivos. Principais taxons. Manexo de guas de campo e claves dicotmicas para identificar o nome cientfico dunha especie e o dos grupos taxon31

micos aos que esta pertence. Reino moneras. Caractersticas xerais. Utilidade das bacterias. Bacterias patxenas. Reino protoctistas. Caractersticas xerais. Utilidade e enfermidades. Reino fungos. Caractersticas xerais. Reino plantas. Caractersticas xerais. Clasificacin e identificacins sinxelas. Descricin das principais caractersticas dos animais. Os porferos. Xeneralidades e exemplos. Os cnidarios. Xeneralidades e exemplos. Platelmintos e nematodos. Xeneralidades e exemplos. Os anlidos. Xeneralidades e exemplos. Os moluscos. Xeneralidades e exemplos. Os artrpodos. Xeneralidades e exemplos. Os equinodermos. Xeneralidades e exemplos. Procordados e cordados. Caractersticas xerais dos cordados. Os peixes. Xeneralidades e exemplos. Clasificacin. Os anfibios. Xeneralidades e exemplos. Clasificacin. Os rptiles. Xeneralidades e exemplos. Clasificacin. As aves. Xeneralidades e exemplos. Clasificacin. Os mamferos. Xeneralidades e exemplos. Clasificacin.

CRITERIOS XERAIS DE AVALIACIN : O Departamento de Bioloxa e Xeoloxa entende que a superacin da materia est ligada consecucin dos obxectivos propostos, e elo, valrase traveso dos criterios de avaliacin especficos que se expoen en cada unidade didctica, e que desenvolven os seguintes criterios xerais:
1) Identificar a situacin da Terra no universo e xustificar algns fenmenos que se derivan dos movementos relativos entre a Terra, a La e o Sol, empregando modelos para interpretalos. Trtase de comprobar que o alumnado quen de situar Terra no universo e explicar fenmenos como a duracin dos anos, o da e a noite, as eclipses, as fases da La, e as estacins, basendose na interpretacin dos movementos relativos da Terra no Sistema Solar. Valorarase a capacidade de empregar modelos sinxelos para a interpretacin dos fenmenos citados. 2) Describir cualitativamente algunhas observacins e procedementos cientficos que permiten avanzar no coecemento do noso planeta e do lugar que ocupa no Universo. Trtase de avaliar se o alumnado identifica os principais argumentos que permiten o desenvolvemento das teoras cientficas, facendo fincap nas relacionadas co coecemento astronmico, a sa evolucin histrica e as sas repercusins sociais. Valorarase a seleccin, a partir de diferentes fontes, e contraste de informacins sobre estes argumentos. 3) Identificar algunhas propiedades de diversos materiais cotis, como a masa, o volume, a densidade, os estados nos que se presentan, os seus cambios, e planificar e desenvolver procedementos para coecelas. Pretndese comprobar que o alumnado capaz de recoecer e medir algunhas propiedades da materia utilizando experiencias sinxelas que lle permitan investigar as sas caractersticas e identificar os cambios de estado que experimenta, ao mesmo tempo que se valora a planificacin, a posta en prctica, o tratamento dos datos e a elaboracin de conclusins.

32

4) Identificar algunhas propiedades de diversos materiais cotis, relacionndoos co uso que

se fai deles, e diferenciar mesturas de substancias puras. Trtase de saber se o alumnado relaciona o uso dos materiais na construcin de obxectos coas sas propiedades, e que capaz de diferenciar as mesturas de substancias puras as como de utilizar tcnicas de separacin sinxelas. Valorarase a planificacin, posta en prctica e comunicacin das tcnicas empregadas, as como a identificacin das propiedades diferenciadoras. 5) Interpretar cualitativamente fenmenos atmosfricos e o ciclo da auga na natureza a partir de datos e rexistros climticos e das propiedades da auga como substancia. Trtase de comprobar se os estudantes son capaces de explicaren, de xeito sinxelo, os factores que inflen no tempo atmosfrico. Valorarase tamn a sa capacidade para obter datos de distintas variables meteorolxicas utilizando instrumentos de medicin que lle permitan familiarizarse con estes conceptos as como a interpretar algns fenmenos meteorolxicos sinxelos e elaborar esquemas sobre o ciclo da auga. 6)Identificar as rochas e os minerais mis frecuentes de Galicia, utilizando claves sinxelas e coecer algunhas aplicacin. Pretndese que o alumnado sexa capaz de recoecer os diferentes tipos de rochas (magmticas, metamrficas e sedimentarias) e minerais mis comns en Galicia e coeza as sas aplicacins. Valorarase ademais a capacidade para diferencialos a partir de observacins e comprobacins experimentais dalgunhas das sas propiedades. 7)Valorar a importancia do sistema atmosfera - hidrosfera - xeosfera para o desenvolvemento da vida, identificando as repercusins da actividade humana sobre o medio e realizando propostas e compromisos de mellora. Trtase de avaliar se o alumnado identifica algn dos problemas ambientais, enunciando posibles consecuencias e propn medidas concretas de actuacin na realidade prxima que potencien a reducin no consumo, a reutilizacin e a reciclaxe. 8) Recoecer que os seres vivos estn constitudos por clulas e que levan a cabo funcins vitais que os diferencian da materia inerte. Trtase de comprobar que o alumnado quen de recoecer e describir as caractersticas referentes organizacin e funcins dos seres vivos, a partir de mostras, fotografas, debuxos ou outros medios. Valorarase tamn que o alumnado sexa quen de clasificar os organismos vivos utilizando claves sinxelas e de identificar os trazos mis relevantes que os identifiquen como membros dun grupo a travs da sa observacin. 9) Participar activamente na construcin,comunicacin e utilizacin do coecemento cientfico. Trtase de comprobar que o alumnado se implica persoalmente na propia aprendizaxe, realizando o esforzo necesario, valorndose a reflexin sobre os propios procesos de aprendizaxe das ciencias dende a apropiacin dos obxectivos ata a utilizacin de criterios de realizacin para auto corrixirse, no caso de que sexa necesario.

33

SEGUNDO CURSO DA ESO

(CIENCIAS DA NATUREZA)

34

CONTRIBUCIN DA MATERIA S COMPETENCIAS BSICAS I As ciencias da natureza contriben adquisicin das competencias bsicas desde a organizacin das materias que integran a rea, da sa estrutura conceptual, da metodoloxa utilizada e das actitudes e valores que promove. A comunicacin, nos mbitos da comprensin e expresin, tanto oral como escrita, constite un eixe fundamental no proceso de ensino e aprendizaxe do coecemento cientfico, contribundo ao desenvolvemento da competencia en comunicacin lingstica. Nesta rea trtase de desenvolver a capacidade de comprensin cando se fan lecturas de textos cientficos e o alumnado aprende a diferencialos doutros que non son cientficos, cando se contrastan materiais escritos e audiovisuais de diferentes fontes, tanto descritivos como argumentativos, nun proceso que pasa pola identificacin dos conceptos e ideas principais, a interpretacin do papel que desempean segundo o contexto e as relacins que se establecen entre eles. Na resolucin de problemas dbese estimular a lectura comprensiva a travs dacontextualizacin da situacin, da identificacin dos conceptos que aparecen e das relacins que se establecen entre os ditos conceptos e os datos. No ensino da rea a expresin oral e escrita busca a coherencia e precisin no uso da linguaxe, tanto no nivel descritivo como no interpretativo. Trabllase a expresin cando se emiten hipteses, contrstanse ideas, aclranse significados sobre conceptos ou procesos cientficos en contextos diferentes, realzanse snteses, elabranse mapas conceptuais, extrense conclusins, realzanse informes ou organzanse debates onde se fomenten actitudes que favorezan a mellora na expresin oral e escrita, a confianza para expresarse en pblico, o saber escoitar, o contrastar opinins e ter en conta as ideas dos demais. Contribe esta rea ao desenvolvemento da competencia matemtica, dado que o coecemento cientfico se cuantifica grazas linguaxe matemtica. O emprego de nmeros, smbolos, operacins e relacins entre eles forman parte da metodoloxa cientfica e constiten unha base importante para a comprensin de leis e principios. Na realizacin de investigacins sinxelas, traballos prcticos ou resolucins de problemas desenvlvense capacidades para identificar e manexar variables, para organizar e representar datos obtidos de maneira experimental, para a interpretacin grfica das relacins entre eles, para realizar operacins con nmeros e smbolos, para atopar as solucins correctas, para cuantificar as leis e principios cientficos e para utilizar estratexias bsicas na resolucin. Nas ciencias da natureza emprgase o razoamento matemtico como apoio cara a unha mellor comprensin das relacins entre conceptos. A competencia no coecemento e a interaccin co mundo fsico recae de xeito importante sobre esta rea na cal o alumnado aprende os conceptos bsicos que lle permitan a anlise, desde diferentes eidos do coecemento cientfico, da materia, dos seres vivos, dos fenmenos naturais, das sas transformacins, dos seus efectos sobre o ambiente e a sade, dos cambios e dos obxectos tecnolxicos. A rea de ciencias da natureza contribe competencia de tratamento da informacin e competencia dixital, xa que se traballan habilidades para identificar, contextualizar, relacionar e sintetizar a informacin procedente de diferentes fontes e presentada en diversas linguaxes propias das tecnoloxas da informacin e comunicacin, como os buscadores pola internet, documentos dixitais, foros, chats, mensaxara, xornais dixitais, revistas divulgativas na web, presentacins electrnicas e simulacins interactivas. Cando se traballa a crtica reflexiva sobre as informacins de tipo cientfico que achegan as tecnoloxas da informacin e a comunicacin, fomntanse actitudes favorables ao emprego delas evitando o seu emprego indiscriminado. Cando se apoia a aprendizaxe de modelos tericos por medio de simulacins, cando se traballan representacins de datos por medio de programas informticos, cando se realizan expe35

riencias virtuais para contrastalas coas reais, cando se representan estruturas moleculares, atmicas, anatmicas, xeolxicas, situacins problemticas coa axuda dos ordenadores, desde a rea estase a contribur competencia dixital. En relacin coa competencia social e cidad, esta rea trata de dotar o alumnado das habilidades necesarias para comprender a problemtica actual en relacin coa sa persoa, co resto da sociedade e co planeta. A aproximacin do currculo situacin concreta na cal se vive facilita a participacin activa do alumnado en actividades que impliquen esa cidadana responsable. As ciencias da natureza contriben a coecer e aceptar o funcionamento do corpo, respectar as diferenzas, afianzar os hbitos de coidado e sade corporais e ser crticos cos hbitos sociais pouco saudables e a contribur conservacin e mellora do ambiente. Os debates histricos sobre as diferentes concepcins dos fenmenos que afectan as persoas serven para traballar habilidades sociais relacionadas coa participacin, cooperacin e poerse en lugar dos outros, aceptar diferenzas, respectar os valores, crenzas e incluso a diversidade de culturas. A contribucin da rea competencia cultural e artstica. Na expresin das ideas, conceptos e principios das ciencias da natureza emprganse, de xeito creativo, diferentes cdigos artsticos para representar fenmenos ou situacins dun xeito comprensible. Desde a rea de ciencias contribese a desenvolver esta competencia cando se promove a presentacin das ideas ou traballos en formatos diversos, onde se lles deixa s alumnas e aos alumnos a liberdade de elixir os ditos formatos estticos e artsticos, cando se utilizan os museos de ciencias para espallar os xeitos de pensar ou facer doutras culturas, ou nas exposicins relacionadas co mbito cientfico, como medio de coecer, comprender e disfrutar do coecemento cientfico. O desenvolvemento da competencia de aprender a aprender desde os mbitos cientfico e tecnolxico, nun mundo en continuo e acelerado cambio, implica espertar inquedanzas e motivacins cara aprendizaxe permanente. Cando afloran as ideas previas do alumnado sobre os contidos cientficos, favorcese esta competencia xa que se est a promover que as alumnas e os alumnos sexan conscientes do seus propios coecementos e limitacins. Pdese empregar a historia da ciencia para que os estudantes non caian no desnimo de estar case sempre errados nas sas concepcins, cando ata os mis grandes cientficos experimentaron erros e resistencias s novas ideas.

36

OBXECTIVOS XERAIS

Os obxectivos do curso, que de seguido se detallan, son de carcter necesariamente xeral posto que se refiren totalidade do curso, incidindo especialmente nos aspectos mis globais da metodoloxa cientfica, e na sa relacin coa formacin global. Estes obxectivos xerais atpanse desenvolvidos longo das diferentes unidades didcticas nos obxectivos especficos propios de cada unha. O estudo das Ciencias da Natureza longo deste curso, debe contribur a acadar s seguintes obxectivos xerais: 1. Familiarizacin coas caractersticas bsicas do traballo cientfico, mediante a identificacin de situacins problema, discusin do seu interese, recoecemento de hipteses, experimentacin etc., para comprender mellor os fenmenos naturais e resolver os problemas que presenta o seu estudo. 2. Utilizacin da experimentacin para coecer mellor os fenmenos naturais e formular suposicins sobre a sa evolucin. 3. Emprego de modelos sinxelos que contriban interpretacin dos fenmenos. 4. Utilizacin dos medios de comunicacin e das tecnoloxas da informacin para seleccionar informacin sobre a natureza. 5. Identificacin de datos e feitos cientficos sobre a natureza e utilizacin desa informacin para coecela. 6. Recoecemento da importancia do coecemento cientfico e a sa evolucin histrica para comprender mellor os argumentos que facilitan a toma de decisins sobre situacins sociais e individuais. 7. Utilizacin coidadosa dos materiais e instrumentos bsicos da experimentacin e coecemento das medidas de seguridade. 8. Contribucin adquisicin das competencias bsicas, que se establecen de xeito especfico en cada unidade didctica.

UNIDADES DIDCTICAS. TEMPORIZACIN Para establecer a temporizacin das unidades didcticas, se tivo en conta o nmero total de das lectivos con imparticin directa de docencia, o nmero de horas lectivas semanais e a duracin real de cada perodo lectivo, que como sabido non coincide coa hora cronolxica. A temporizacin das diversas unidades didctica atpase recollida en cada unha delas xunto co ttulo de cada unidade, indicada entre parnteses en nmero de sesins lectivas.

37

UNIDADE 1: MATERIA, ENERXA E CAMBIOS NO UNIVERSO (4 SESINS) OBXECTIVOS 1. Explicar a constitucin do universo, describindo as sas compoentes e explicando se esttico ou cambiante. 2. Describir as propiedades xerais e especficas da materia e explicar o seu aspecto e estrutura a escalas macroscpica e microscpica. 3. Indicar os lugares da Terra e do universo onde podemos atopar enerxa e as razns polas que a enerxa tan esencial para ns. 4. Explicar o concepto de cambio material ou fenmeno, a sa causa e a sa clasificacin, as como establecer a relacin que existe entre a enerxa e os cambios. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Sabe explicar de que est constitudo o universo e comprende que os cambios que nel se producen van sempre acompaados de transferencias de enerxa. 2.1. Distingue as propiedades xerais das especficas e comprende a diferenza entre as escalas macroscpica e microscpica da materia. 3.1. Coece onde hai enerxa no universo e para que necesitamos aquela da que podemos dispoer na Terra. 4.1. Sabe explicar o que un cambio, clasifcaos e asciaos a transferencias de enerxa. COMPETENCIAS - Comprender un modelo elemental do universo formado por materia sometida a continuos cambios, froito das interaccins entre os corpos, das que xorde a enerxa, e que ademais do aspecto macroscpico da materia, que podemos captar cos nosos sentidos, existe outra escala microscpica cuxo coecemento fundamental para entender as propiedades da materia. - Exercitar a competencia matemtica a travs do repaso dos clculos realizados o curso pasado coas unidades do S.I., os seus mltiplos e os seus submltiplos. - Comezar a elaboracin dun glosario que, ao longo do curso, incluir os novos termos ou palabras clave aprendidos, como, por exemplo, materia, enerxa, interaccin e cambio. - Organizar a informacin obtida de diversas fontes (enciclopedias, internet) acerca de diversos tipos de telescopios e presentala en formato dixital. - Tomar conciencia da importancia que ten para o ser humano a materia e a enerxa, e asimilar o uso e significado destes termos de forma correcta. - Ser capaz de clasificar os diferentes tipos de cambios que se producen ao noso arredor basendose na informacin proporcionada no seu libro de texto. - Apreciar a importancia da conxuncin ciencia-tecnoloxa para o desenvolvemento e avance da humanidade; por exemplo, para a fabricacin de alimentos suficientes para todos ou de mquinas que nos axudan no traballo. CONTIDOS 1) A constitucin do universo. Materia, enerxa e cambio - Identificacin de cambios sinxelos que se producen na vida coti, as como das transferencias de enerxa que levan consigo. - Comprobacin de que nada no universo inmutable, a travs de cuestins sobre sistemas do universo que, primeira vista, parecen non se alterar co paso do tempo. - Coecemento daqueles aspectos que compoen o universo cuxa explicacin anda descoecemos. 38

- Curiosidade por coecer de que est constitudo o universo. - Interese por saber para que necesita o ser humano a materia e a enerxa. 2) Propiedades da materia. Escalas macroscpica e microscpica - Elaboracin dun listado de exemplos de propiedades xerais e especficas da materia. - Utilizacin dos coecementos adquiridos sobre a estrutura corpuscular da materia para axudar a explicar as propiedades xerais da materia, e de diferentes obxectos para explicar as especficas. - Anlise dun material (grafito, por exemplo) para axudar a comprender as escalas macroscpica e microscpica da materia. - Recordatorio dos clculos feitos o curso anterior con diversas magnitudes, as sas unidades, mltiplos e submltiplos. - Curiosidade por entender o porqu da diferenza entre o aspecto da materia e como esta est realmente organizada por dentro. 3) A enerxa no universo e na Terra - Visualizacin de imaxes solares (ultravioleta e raios X), para comprender que non toda a enerxa do universo pode ser captada polos nosos sentidos. - Anlise da orixe da enerxa que atopamos na Terra e no universo. - Valoracin da necesidade que ten o ser humano da enerxa. 4) Clasificacin dos cambios. Cambio e transferencia de enerxa - Anlise dos tipos de cambios que se producen na natureza. - Identificacin de situacins cotis nas que se produzan intercambios de enerxa, e de situacins naturais nas que se manifesten algunhas formas de enerxa e os cambios que producen. - Comprensin do concepto de cambio, relacionndoo coa causa que o produce, as interaccins, e as sas consecuencias, as transferencias de enerxa, a travs de diversos exemplos. - Interese polos novos conceptos explicados, sendo consciente da importancia de comprendelos en profundidade para poder afrontar con xito o resto do curso.

UNIDADE 2: O MOVEMENTO E AS FORZAS (12 SESINS) OBXECTIVOS 1. Explicar os tipos de cambios fsicos que se producen na natureza, e as caractersticas de cada un. 2. Describir o movemento e a sa caracterstica esencial: a relatividade. 3. Indicar e definir cles son as magnitudes coas que medimos o movemento rectilneo e uniforme. 4. Representar graficamente unha ecuacin do m.r.u., ou ao contrario: dada unha grfica, describir o movemento ao que representa. 5. Explicar as accins das forzas; especialmente, as alteracins que poden producir nos movementos, e coecer as forzas mis comns. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Sabe diferenciar entre cambios trmicos, elctricos, pticos, sonoros e de movemento, e propn exemplos de cada un deles. 2.1. Describe o movemento con relacin a diversos sistemas de referencia. 3.1. Indica a posicin dun corpo nun sistema de referencia, diferenciando os distintos tipos de movementos. 3.2. Calcula a posicin e o espazo percorrido en funcin do tempo, e compara a velocidade 39

de distintos movementos utilizando diferentes unidades. 4.1. Representa e interpreta as grficas posicin-tempo e velocidade-tempo no m.r.u. e compara graficamente dous movementos rectilneos uniformes. 5.1. Recoece os movementos nos que actan forzas e nos que non. 5.2. Distingue a forzas gravitatoria da electromagntica, e valora os efectos que producen as forzas de rozamento. COMPETENCIAS - Coecer a aplicacin inmediata que os conceptos adquiridos sobre cinemtica teen na nosa vida coti, hora de calcular, por exemplo, distancias cando viaxamos en coche ou nos desprazamos camiando. - Realizar clculos sinxelos relacionados coa magnitudes do movemento: rapidez, posicin, distancia percorrida, tempo. - Expresarse correctamente en ciencias, afacndose diferenza existente, en ocasins, entre o significado dun termo na linguaxe habitual e o seu significado cientfico, propoendo como exemplo o caso da rapidez e a velocidade. - Relacionar os contidos expostos na unidade con situacins de relevancia social, como o respecto s normas de circulacin, a distancia de freado ou a distancia de seguridade co vehculo que nos precede. - Ser capaz de tabular e representar graficamente datos relacionados co movemento rectilneo uniforme, as como interpretar as grficas obtidas. - Mostrar autonoma e iniciativa hora de autoavaliar os coecementos. - Apreciar a influencia crecente que os conceptos aprendidos sobre os cambios fsicos teen no noso desenvolvemento cultural e social, e comprender como influron na evolucin do pensamento cientfico, propoendo como exemplo o caso dos modelos planetarios. CONTIDOS 1) Cambios fsicos. Tipos de cambios - Exemplificacin e explicacin dos cambios fsicos mis habituais. - Utilizacin de fotografas para describir os cambios que se estn a producir nas imaxes que nelas aparecen. - Interese por clasificar axeitadamente os diferentes cambios fsicos que suceden ao noso arredor. 2) O movemento. Sistemas de referencia. Relatividade do movemento - Formulacin de preguntas encamiadas a reflexionar acerca da relatividade do movemento, e propostas de exemplos tanto da vida coti coma da historia da ciencia, como o caso da evolucin dos modelos planetarios. - Resolucin das actividades propostas, en soporte impreso e dixital, relacionadas con diversas situacins de repouso e movemento. - Curiosidade por comprender que cada sistema de referencia utilizado nos presenta un movemento diferente, e que todos son igualmente vlidos. 3) Traxectoria, posicin e distancia percorrida - Utilizacin de grficos e ilustracins para comprender os conceptos de posicin, traxectoria e espazo ou distancia percorrida. - Clasificacin, axudndonos de imaxes, dos diversos tipos de movemento. - Reflexin acerca dos tipos de movemento que observamos a noso arredor. 4) O movemento rectilneo uniforme: ecuacin xeral e representacin grfica. Rapidez - Resolucin de problemas relativos ao movemento rectilneo uniforme. - Recollida e correcta tabulacin de datos relativos a un m.r.u. para realizar posteriormente as correspondentes representacins grficas posicin-tempo e velocidade-tempo. 40

- Proposta de exemplos que poan de manifesto a importancia que ten expresar as magnitudes fsicas na orde de magnitude mis axeitada. - Traballo coa aplicacin interactiva sobre o m.r.u. includa no CD-ROM. - Interese por interpretar correctamente os resultados obtidos cuantitativamente aplicando frmulas, para analizar o comportamento fsico dun sistema - Recoecemento das distintas formas (cualitativa, cuantitativa) de observar e interpretar un fenmeno, e valoracin da sa importancia. 5) As forzas. Tipos de forzas. Efectos das forzas - Repaso do concepto de inercia estudado o curso anterior e actualizacin do seu concepto grazas aos novos coecementos adquiridos. - Explicacin dos efectos das forzas sobre os corpos, acompaada de exemplos concretos e actividades propostas para detectar a sa correcta asimilacin. - Utilizacin do programa interactivo subministrado no CD-ROM para axudar a comprender as diferenzas entre a masa e o peso. - Deseo e realizacin de experiencias acerca da medida das forzas. - Interese por aplicar os conceptos cientficos explicacin dos fenmenos cotins.

UNIDADE 3: CAMBIOS TRMICOS E CAMBIOS QUMICOS (12 SESINS) OBXECTIVOS 1. Explicar os tipos de cambios que a enerxa trmica provoca na estrutura atmica da materia: os cambios de estado. 2. Describir os dous tipos de partculas, molculas e cristais, a que dan lugar as unins qumicas entre os tomos. 3. Diferenciar entre os elementos e os compostos qumicos, e recoecer que coecemos unha gran variedade de compostos. 4. Explicar como poden representarse os elementos, mediante smbolos; os compostos, mediante frmulas, e os cambios qumicos, mediante ecuacins qumicas. 5. Identificar, formular e nomear correctamente os xidos e os hidruros. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Identifica os distintos estados de agregacin da materia, nomea os cambios de estado e explica, a nivel microscpico, en que consisten. 2.1. Describe as unins qumicas entre tomos, e os tipos de partculas a que estas dan lugar. 3.1. Distingue o concepto de elemento e composto qumico, e recoece a gran variedade de compostos qumicos que coecemos. 4.1. Uso da simboloxa qumica representar elementos, compostos e reaccins qumicas. 5.1. Formula e nomea, en nomenclatura sistemtica, os xidos e os hidruros mis comns. COMPETENCIAS - Coecer os cambios trmicos e qumicos mis habituais, para poder comprender mellor o mundo que nos rodea. - Utilizar os coecementos matemticos de que dispoen os alumnos para establecer un paralelismo entre unha reaccin qumica e a sa correspondente representacin matemtica: a ecuacin qumica. - Aprender o porqu dos smbolos dos diversos elementos, e comprender a importancia de establecer un sistema de formulacin e nomenclatura universal que permita identificar de forma unvoca todos os elementos e compostos. 41

- Investigar en internet sobre os diferentes tipos de plantas oleaxinosas. - Valorar a presenza constante da qumica na nosa sociedade e nas nosas actividades cotis, percibndoa como imprescindible e favorable na nosa vida coti. - Saber establecer unha diferenciacin bsica das substancias en funcin do modo en que as sas partculas estn unidas. - Consultar, sen necesidade de axuda, en diferentes fontes de informacin datos acerca do biodisel e o bioalcohol, e debater e argumentar con opinins propias acerca das sas vantaxes e inconvenientes. - Ter en conta a influencia da qumica no noso progreso e desenvolvemento cultural; por exemplo, recoecendo a sa capacidade para dar resposta a algunhas necesidades da humanidade, como o caso da producin e conservacin de alimentos. CONTIDOS 1) Cambios trmicos na materia. Estados de agregacin e cambios de estado - Interpretacin de fotografas e ilustracins nas que se aprecia materia nos tres estados de agregacin. - Realizacin dun debate acerca do tipo de cambio que son os cambios de estado. - Participacin activa e espontnea nos debates, achegando exemplos e opinins persoais. 2) Cambios qumicos. Substancias atmicas, moleculares e cristalinas - Redaccin dun texto no que se poa de manifesto como se producen os cambios qumicos. - Mostrar as temperaturas de fusin e vaporizacin de das substancias, como o ferro e a auga, para facilitar a comprensin da diferenza entre as forzas de enlace qumico e as forzas de cohesin intermoleculares. - Utilizacin de ilustracins de substancias atmicas, moleculares e cristalinas, con modelos de blas, para apreciar as diferenzas entre elas. - Curiosidade polos distintos tipos de substancias que se atopan no noso contorno e por como estas cambian. 3) Elementos e compostos - Identificacin dalgns elementos qumicos a partir do seu smbolo. - Identificacin dalgns compostos qumicos a partir da sa frmula. - Clasificacin de diferentes substancias como elementos ou compostos, inclundo nela a forma en que se presenta na natureza cada unha delas. - Traballo con esquemas acerca da clasificacin das substancias. - Elaboracin de fichas das distintas substancias que se van aprendendo. - Esforzo por comprender a gran diversidade de substancias que forman a natureza, e por aprender a diferencialas polas sas propiedades e cambios. 4) Ecuacins qumicas e a sa interpretacin. Formulacin e nomenclatura - Lectura, interpretacin e escritura de ecuacins qumicas, e comprensin da sa equivalencia cos cambios qumicos que se producen na natureza. - Identificacin de reaccins qumicas nas que se produza un desprendemento de enerxa. - Identificacin de reaccins qumicas que necesitan unha achega de enerxa para que se produzan. - Proposta de actividades de formulacin e nomenclatura de hidruros e xidos; en particular, as que ofrece o libro de texto e as da aplicacin interactiva includa no CD-ROM do alumnado. - Recoecemento da importancia de establecer un sistema de formulacin e nomenclatura para denominar correctamente os millns de substancias qumicas coecidas.

42

UNIDADE 4: ENERXA, TRABALLO E CALOR (12 SESINS) OBXECTIVOS 1. Describir un sistema material e explicar a forma en que estes intercambian enerxa. 2. Coecer as unidades en que se mide a enerxa e clasificar os distintos tipos de enerxa que existen. 3. Explicar en que consiste a calor. O equilibrio e o desequilibrio trmico. Saber poer algn exemplo de degradacin da enerxa. 4. Describir os tres modos en que se propaga a calor e explicar como se illa unha casa das variacins climticas de temperatura. 5. Explicar o concepto de temperatura, a escala de partculas, e o modo no que se mide. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Identifica e describe os sistemas materiais. 1.2. Distingue as formas en que intercambian enerxa os sistemas materiais e aplica correctamente o principio de conservacin da enerxa. 2.1. Identifica o tipo de enerxa en cada fase da evolucin dun proceso e de distintos sistemas, e capaz de expresala en unidades do Sistema Internacional. 3.1. Distingue o concepto de calor do de enerxa, e tamn os tipos de enerxa polo seu grao de aproveitamento polo ser humano. 4.1. Identifica as formas de propagacin da calor en distintos sistemas e coece como se illa correctamente unha vivenda. 5.1. Entende que a calor unha enerxa que se transfire entre corpos que se atopan a distinta temperatura e coece as escalas termomtricas mis utilizadas. COMPETENCIAS - Coecer os conceptos relacionados coa enerxa, a calor e o traballo que lle permitan comprender mellor o seu contorno e como a enerxa se propaga e se degrada. - Realizar clculos sinxelos relacionados coa enerxa mecnica, as como de conversin entre as diferentes escalas termomtricas estudadas. - Diferenciar entre a linguaxe coloquial e a cientfico; por exemplo, para o caso da expresin vai moita calor. - Exercitar a busca de informacin en internet e o seu tratamento, a travs das actividades propostas acerca da degradacin da enerxa, os materiais illantes, as unidades de enerxa e os termmetros. - Coecer para que se utiliza a enerxa na nosa sociedade, ser consciente da importancia de aproveitala con eficiencia e saber que a enerxa utilizada se degrada e pasa a ser pouco til para o seu aproveitamento. - Realizar diferentes experiencias sinxelas relacionadas cos contidos da unidade, como, por exemplo, as propostas acerca do equilibrio trmico ou sobre a percepcin da calor. - Mostrar interese por traballar, de forma autnoma, coas diferentes propostas que se formulan ao longo da unidade. - Comprender a relacin entre os contidos estudados acerca do illamento trmico das vivendas, e como do seu coecemento se derivan consecuencias como, por exemplo, os diferentes aspectos construtivos que presentan as vivendas en funcin do clima da zona na que se siten.

43

CONTIDOS 1) Intercambio de enerxa entre sistemas materiais. Principio de conservacin da enerxa - Identificacin de situacins cotis nas que se produzan intercambios de enerxa. - Elaboracin dunha lista de actividades humanas imposibles sen enerxa. - Realizacin de experiencias sinxelas acerca do equilibrio trmico. - Valoracin da importancia da enerxa nas actividades cotis e a sa repercusin sobre a calidade de vida e o desenvolvemento. 2) Concepto de enerxa e a sa medida. Tipos de enerxa - Identificacin de obxectos que posan distintos tipos de enerxas. - Identificacin de situacins naturais nas que se manifesten algunhas formas de enerxa e os cambios que se producen. - Resolucin de exercicios numricos encamiados ao clculo de enerxas. - Interese pola observacin dos fenmenos naturais e a enerxa asociada a eles. 3) Concepto de calor. Degradacin da enerxa - Anlise e interpretacin das diversas transformacins enerxticas que se producen en calquera proceso, nas que se manifeste a conservacin da enerxa e a sa degradacin. - Elaboracin dunha relacin dos tipos de enerxa por orde de menor a maior degradacin. - Mostrar unha actitude positiva ante todo o relacionado coa manipulacin e a transformacin da enerxa. 4) A propagacin da calor. Mecanismos de transferencia - Comprobacin das distintas formas de propagacin da calor. - Deseo e realizacin de experiencias orientadas a estimar a eficacia de distintos sistemas de illamento trmico. - Adquisicin de hbitos de consumo que impliquen un aforro de enerxa e eviten a contaminacin. - Valoracin de todas aquelas achegas tcnicas, sociais, cientficas, etc., encamiadas a conseguir un mellor aproveitamento da enerxa. 5) Concepto de temperatura. Escalas termomtricas. Percepcin da calor - Explicacin da sensacin de fro ou de calor que percibimos ao tocar un obxecto como transferencia de enerxa trmica. - Deseo e realizacin de experiencias orientadas a estimar os efectos que producen os cambios de temperatura sobre distintos obxectos. - Realizacin de prcticas de laboratorio sinxelas sobre a graduacin dun termmetro. - Interese pola experimentacin e por obter as conclusins que se derivan dela.

UNIDADE 5: OBTENCIN DE ENERXA. AS MQUINAS (6 SESINS) OBXECTIVOS 1. Describir o que son as mquinas, explicar a sa utilidade e clasificalas pola funcin que cumpren e pola enerxa que consumen. 2. Explicar de onde obtemos a enerxa trmica que necesitan as mquinas. 3. Explicar o modo en que aproveitamos os distintos recursos naturais do noso planeta para obter enerxa deles, e o tipo de enerxa que obtemos de cada un deles. 4. Analizar os procesos de xeracin de enerxa a partir de diferentes fontes, do transporte e do consumo de enerxa en Galicia, valorando as repercusins ambientais. 5. Coecer e describir a situacin enerxtica actual e propoer solucins para lograr un consumo responsable e, no futuro, un desenvolvemento sostible.

44

CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Describe o concepto de mquina e a sa utilidade, e clasifica os diferentes tipos que existen. 2.1. Explica como obtemos a enerxa trmica que necesitan as mquinas. 3.1. Explica como aproveitamos os recursos naturais do planeta para a obtencin de enerxa, e especifica o tipo de enerxa que obtemos de cada un deles. 4.1. Analiza os procesos de xeracin de enerxa a partir de diferentes fontes e valora o impacto de diferentes usos da enerxa renovable e non renovable sobre o medio. 5.1. Describe a situacin enerxtica actual, e propn solucins para lograr un consumo responsable e achegarnos ao desenvolvemento sostible. COMPETENCIAS - Valorar a importancia da enerxa na nosa vida, de onde a obtemos, como a aproveitamos, de qu fontes dispoemos, reflexionando acerca do uso que lle damos, aproveitando as lecturas, actividades e aplicacins propostas ao longo da unidade. - Efectuar clculos acerca do rendemento de mquinas trmicas e dunha central termosolar. - Aprender a terminoloxa propia dos contidos desta unidade, e saber debater e conversar acerca deles utilizando con correccin termos tales como desenvolvemento sostible, descontinuidade das fontes enerxticas, enerxas renovables, etc. - Comprender a dificultade de aproveitar eficientemente as fontes de enerxa de que dispoemos. - Ser consciente da importancia do aforro de enerxa, e valorar a achega crecente do desenvolvemento da tecnoloxa necesaria para o emprego das enerxas renovables, en aras de alcanzar o desenvolvemento sostible. - Transferir os coecementos aprendidos a situacins prcticas, a travs da formulacin de actividades relacionadas coa grfica de consumo dun autombil ou o abastecemento enerxtico con enerxa solar. - Tomar medidas conducentes a reducir o consumo enerxtico diario que realizamos. - Valorar o impacto do uso da enerxa sobre o medio. - Valorar a influencia das mquinas na difusin da cultura ao longo da historia, comprendendo os cambios que a escritura, a imprenta e internet supuxeron para o desenvolvemento da sociedade. CONTIDOS 1) As mquinas e a sa clasificacin. A cultura e as mquinas - Elaborar unha lista variada de mquinas e clasificalas pola funcin que desenvolven ou polo tipo de enerxa que empregan. - Recompilacin de informacin acerca das transformacins da Revolucin Industrial. - Recoecemento da importancia das mquinas na nosa sociedade. - Interese e curiosidade ante a explicacin dos cambios que supuxeron para a difusin da cultura a escritura, a imprenta e internet. 2) Obtencin da enerxa trmica. Tipos de mquinas trmicas e o seu rendemento - Utilizacin de esquemas para a explicacin do funcionamento de diversos tipos de mquinas trmicas. - Utilizacin do CD-ROM para ampliar a informacin relativa ao motor de catro tempos. - Importancia das mquinas trmicas na nosa sociedade. - Especial interese no que se refire investigacin acerca de combustibles ecolxicos. 3) As nosas fontes de enerxa. Enerxas renovables e non renovables 45

- Busca de informacin acerca da forma de aproveitamento da enerxa solar por parte de diversos seres vivos (plantas, rptiles, mamferos, etc.). - Recoecemento das vantaxes e inconvenientes das diferentes fontes de enerxa. - Busca de informacin sobre algns aspectos da unidade (seguridade nuclear, outras enerxas alternativas,...) empregando distintas fontes documentais. - Realizacin dun traballo sobre centrais hidroelctricas, como enerxas renovables e non contaminantes, analizando e comentando despois as vantaxes e inconvenientes delas. - Anlise da actividade formulada no libro do alumno (p. 86) sobre o posible abastecemento enerxtico con enerxa solar e debate e reflexin a partir das conclusins obtidas. - Coecemento e avaliacin crtica das vantaxes e inconvenientes das enerxas renovables e non renovables. 4) Xeracin, transporte e consumo de enerxa en Galicia - Anlise dos procesos de xeracin de enerxa a partir de diferentes fontes. - Coecemento das redes de transporte e distribucin da enerxa en Galicia. - Busca de informacin sobre o impacto do uso da enerxa elica no medio. 5) Solucins para un desenvolvemento sostible. Os recursos enerxticos do planeta. Solucins aos problemas enerxticos - Busca de informacin acerca das directrices internacionais sobre a emisin de dixido de carbono. - Anlise do noso modelo actual de hiperconsumo enerxtico e material, extrapolando as conclusins obtidas ao resto do planeta, e estimando o que acontecera se toda a poboacin mundial mantivese un ritmo de consumo similar. - Valoracin de todas aquelas achegas tcnicas, sociais, cientficas, etc., encamiadas a conseguir un mellor aproveitamento da enerxa. - Recoecemento da necesidade que temos de facer un uso racional dos recursos enerxticos que a natureza nos ofrece, evitando o seu malgasto e destrucin. - Adquisicin de hbitos de consumo que impliquen un aforro de enerxa e eviten a contaminacin.

UNIDADE 6: O SON E A LUZ (6 SESINS) OBXECTIVOS 1. Explicar o que o son, como se produce, como se propaga e cles son as sas propiedades. 2. Detallar como se capta, se almacena e se reproduce tecnicamente o son, utilizando aparatos axeitados. 3. Explicar a natureza, propagacin e propiedades da luz, e en qu medios pode propagarse. 4. Detallar como se poden obter imaxes, como podemos simular o movemento e como funcionan e para que se utilizan as lentes. 5. Explicar o proceso de captacin de imaxes polo noso ollo, os defectos que este pode ter e o modo de corrixilos. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Explica a producin e a propagacin do son por medio das partculas nos sistemas materiais. 1.2. Comprende o fenmeno da reflexin do son; explica, basendose nel, os fenmenos do eco e a reverberacin, e sabe que as ondas sonoras transmiten enerxa e informacin. 1.3. Distingue entre sons graves (baixos) e agudos (altos), e relaciona a intensidade, o ton e o timbre dun son coa enerxa, a frecuencia e as caractersticas do foco sonoro, respecti46

2.1. 2.2. 3.1. 3.2. 4.1. 5.1.

vamente. Describe as partes do odo humano, consciente da necesidade da sa proteccin e propn medidas para paliar o problema da contaminacin acstica. Coece como se capta, se almacena e se reproduce o son, as como o funcionamento do sonar. Explica o que a luz e como se propaga. Enumera e explica as propiedades xerais da luz. Distingue entre imaxes reais e virtuais, lentes converxentes e diverxentes e as sas aplicacins mis habituais. Identifica as partes do ollo humano e explica algns defectos oculares e a sa correccin.

COMPETENCIAS - Coecer e comprender as propiedades da luz e o son, as como a evolucin histrica das ideas acerca da natureza da luz. - Ser capaz de realizar clculos sinxelos con magnitudes relacionadas coa luz e o son. - Adquirir a terminoloxa especfica sobre os novos conceptos aprendidos na unidade e sabela utilizar hora de configurar e transmitir ideas e informes sobre a lectura final da unidade acerca do proceso da visin. - Valorar as influencias das relacins entre ciencia e tecnoloxa no desenvolvemento das mquinas trmicas, e como estas influron no desenvolvemento da sociedade. - Realizar os experimentos que se propoen ao longo da unidade, ser capaz de extraer conclusins deles e de debatelas cos compaeiros. - Mostrar interese hora de axudarse coas ferramentas informticas subministradas para afianzar a aprendizaxe dalgns dos conceptos aprendidos na unidade, e ser consciente da necesidade de protexer axeitadamente nosos ollos e odos. - Apreciar o modo en que o ser humano utilizou as propiedades da luz e o son para realizar creacins artsticas. CONTIDOS 1) O son: natureza, propiedades, xeracin e percepcin - Realizacin de medicins da velocidade do son producindo golpes rtmicos fronte a unha parede que estea a 50 metros de distancia. - Comprobacin, con instrumentos musicais, das distintas calidades do son. - Audicin dunha peza musical para identificar os diferentes instrumentos que interveen nela. - Representacin e recoecemento das distintas partes do odo humano. - Comparacin do funcionamento dun micrfono co odo. - Recoecemento do valor da comprobacin e da experimentacin para interpretar os fenmenos observables. - Recoecemento da importancia do rgano do odo e de todo o que a partir del podemos percibir e sentir. - Valoracin da msica como expresin que nos permite gozar coa beleza, relaxarnos e exaltar os nosos sentimentos. 2) Utilizacin tecnolxica do son. Contaminacin acstica - Busca de informacin sobre os prexuzos que ocasionan no odo os rudos intensos e en particular o uso dos auriculares dos distintos reprodutores de son. - Tomar algn vello amplificador de son e identificar as sas partes. - Coecemento das mltiples aplicacins mdicas e industriais do son. - Toma de conciencia das consecuencias que teen para a sade e o equilibrio persoal os 47

rudos intensos e do valor que ten a creacin dun clima sonoro agradable e relaxante. 3) A luz: a sa natureza e as sas propiedades - Comprobacin dos fenmenos de reflexin e refraccin mediante experiencias sinxelas e cotis. - Comprobacin, mediante o disco de Newton, da composicin de cores. - Manipulacin de diversos materiais transparentes, translcidos e opacos para analizar o seu comportamento fronte luz. - Valoracin da importancia das propiedades da luz. 4) Manipulacin da luz: imaxes en movemento, formacin de imaxes, as lentes - Comprobacin da formacin de imaxes virtuais e reais. - Observacin e uso de distintos instrumentos pticos portadores de lentes. - Descricin do funcionamento e construcin dunha sinxela cmara fotogrfica. - Interese por manexar axeitadamente diversos instrumentos pticos. 5) A percepcin da luz: o ollo, os defectos oculares e a sa correccin - Representacin e recoecemento das distintas partes do ollo humano. - Realizacin de grficas relativas aos defectos da visin e ao modo en que as lentes converxentes e diverxentes os corrixen. - Valoracin do rgano do ollo e da importancia que para a nosa vida ten o que a partir del podemos percibir e sentir. - Coecemento das normas que debemos seguir para coidar e protexer os nosos ollos.

UNIDADE 7: A XEOSFERA E A SA DINMICA (10 SESINS) OBXECTIVOS 1. Identificar as diferentes capas da xeosfera e coecer como, a travs das ondas ssmicas, podemos deducir a estrutura interna do noso planeta. 2. Coecer que a litosfera e comprender os procesos xeolxicos relacionados co movemento das placas. 3. Recoecer as partes dun volcn e distinguir os principais produtos volcnicos. 4. Explicar a orixe dos terremotos e coecer como se miden. 5. Coecer os riscos volcnicos e ssmicos e explicar como se preveen. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Recoece as distintas capas da xeosfera e como a travs das ondas ssmicas se deduce a sa estrutura interna. 2.1. Sabe o que a litosfera, coece os movementos relativos entre das placas limtrofes e explica os fenmenos xeolxicos asociados a elas. 3.1. Identifica as partes dun volcn e recoece os principais produtos volcnicos. 4.1. Comprende a orixe dos terremotos e explica como se miden os movementos ssmicos. 5.1. Coece os riscos volcnicos e ssmicos e explica a sa prevencin. COMPETENCIAS - Relacionar as capas da xeosfera coa propagacin das ondas ssmicas polo interior da Terra, e inferir a estrutura interna da La a partir das sas caractersticas ssmicas. - Coecer o modelo da tectnica de placas para interpretar axeitadamente a formacin das cordilleiras montaosas, o movemento das masas continentais, e a orixe dos terremotos e dos volcns. - Comprender textos cientficos relacionados co desenvolvemento da ciencia a travs da his48

toria para entender a evolucin e o progreso das interpretacins cientficas e captar que as teoras e os modelos cientficos estn en continua revisin. Vincular a actividade dos volcns co tipo de produtos que estes botan e cos riscos que entraan as sas erupcins. Interpretar a orixe dos movementos ssmicos e das vibracins superficiais para valorar os diferentes riscos ssmicos. Interpretar o significado das medicins cientficas dos terremotos, tanto polos efectos que estes producen coma pola enerxa que liberan, para comprender o valor dos diferentes graos de intensidade e magnitude dun movemento ssmico. Propoer solucins para reducir os riscos volcnicos e ssmicos. Interpretar e elaborar esquemas, mapas e grficos relacionados coa dinmica de placas, coa actividade ssmica, e coa variacin da temperatura do interior da Terra con respecto profundidade. Buscar informacin en internet, enciclopedias, manuais, etc. sobre a enerxa interna da Terra e as sas manifestacins, e procesala para elaborar un informe.

CONTIDOS 1) As ondas ssmicas e o estudo do interior da Terra - Deducin da estrutura interna da La mediante a propagacin das ondas ssmicas P e S. - Interese polo funcionamento dun sismgrafo. - Desenvolvemento da curiosidade investigadora. - Fomento dunha actitude participativa en clase. 2) A litosfera, as placas tectnicas e a sa dinmica - Recoecemento e localizacin, sobre esquemas, da litosfera. - Situacin nun mapa das principais placas tectnicas. - Interpretacin de esquemas que representen a dinmica das placas tectnicas e a sa relacin coas correntes de conveccin do manto. - Toma de conciencia de que a Terra un planeta moi activo en continuo cambio a consecuencia dos procesos xeolxicos endxenos e exxenos. 3) A deriva continental do sculo XX - Reconstrucin do antigo supercontinente de Panxea, recortando os continentes actuais dun mapamundi, e encaixndoos e pegndoos nunha cartolina. - Valoracin da importancia que teen as investigacins cientficas e recoecemento das sas achegas no coecemento dos procesos terrestres. 4) Os volcns: estrutura, tipos e produtos que expulsan - Realizacin de esquemas dun volcn subareo e dun volcn submarino. - Situacin, nun esquema, das principais partes dun volcn subareo. - Recoecemento en fotografas ou en mostras dos diferentes produtos volcnicos. - Valoracin do coecemento dos fenmenos naturais e da sa importancia para evitar as catstrofes que estes orixinan. - Recoecemento da importancia de internet como fonte de informacin fundamental na sociedade actual. 5) Os riscos volcnicos: predicin e prevencin volcnica - Recoecemento de paisaxes volcnicas nunha coleccin de fotografas. - Interpretacin de mapas de risco volcnico. - Toma de conciencia da importancia da predicin e prevencin volcnica para reducir os riscos relacionados coas erupcins volcnicas. 6) Os terremotos: epicentro e hipocentro. Intensidade e magnitude dun terremoto - Localizacin, nun esquema, do hipocentro e do epicentro dun terremoto. - Valoracin do coecemento dos fenmenos naturais e da sa importancia para evitar as catstrofes que estes orixinan. 49

- Desenvolvemento dunha actitude de curiosidade polos fenmenos naturais. 7) Os riscos ssmicos e a sa prevencin - Simulacin dun movemento ssmico. - Interpretacin de mapas de risco ssmico - Toma de conciencia da importancia da prevencin ssmica para minimizar os riscos relacionados cos movementos ssmicos.

UNIDADE 8: O RELEVO E AS ROCHAS (6 SESINS) OBXECTIVOS 1. Comprender o concepto de relevo terrestre, coecer os seus tipos e as rochas mis abundantes da superficie terrestre. 2. Comprender as constantes transformacins das rochas e resumilas no esquema do ciclo litolxico. 3. Explicar a orixe e a clasificacin das rochas magmticas e coecer as mis importantes. 4. Entender o concepto de metamorfismo, explicar os tipos de metamorfismo e describir as rochas metamrficas mis importantes. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Coece o relevo das reas mergulladas e emerxidas e as rochas principais que constiten a superficie terrestre. 2.1. Explica o ciclo litolxico e recoece os riscos derivados dos seus procesos. 3.1. Explica a orixe das rochas magmticas e coece a sa clasificacin. 4.1. Comprende o concepto de metamorfismo e explica os seus principais tipos. COMPETENCIAS - Relacionar as principais formas do relevo terrestre cos procesos xeolxicos que as orixinan e co contorno terrestre no que se desenvolven. - Integrar o ciclo litolxico no modelo da tectnica de placas para interpretar correctamente a orixe dos diferentes tipos de rochas e comprender a dinmica que modifica o relevo da superficie. - Comprender textos cientficos relacionados co relevo submarino e coa enerxa interna da Terra, para desenvolver a comprensin lectora e ampliar o vocabulario cientfico. - Vincular a velocidade de arrefriamento do magma coa orixe dos diferentes depsitos, texturas e tipos de rochas magmticas para reconstrur o ambiente xeolxico no que se formaron. - Captar a importancia que teen os factores termodinmicos do metamorfismo (temperatura e presin) na orixe dos diferentes tipos de texturas e rochas metamrficas para deducir o tipo de metamorfismo no que se formaron. - Exercitar a competencia matemtica na elaboracin e interpretacin de grficos relacionados coa forma da superficie terrestre. - Concienciar acerca da importancia na precisin do uso dos termos cientficos e da expresin verbal das ideas cientficas na explicacin de procesos relacionados co magmatismo e o metamorfismo. CONTIDOS 1) O relevo terrestre: as reas emerxidas e o relevo submarino - Recoecemento de relevos das reas emerxidas e de relevos submarinos en fotografas e 50

en debuxos. - Consulta de enciclopedias ou de dicionarios para ampliar o vocabulario cientfico. - Valoracin das novas tecnoloxas da informacin e da comunicacin aplicadas ao estudo e ao coecemento do relevo terrestre. - Recoecemento da importancia de internet como fonte de informacin fundamental na sociedade actual. 2) O ciclo litolxico. Concepto de textura e de estrutura dunha rocha - Elaboracin dun esquema do ciclo xeolxico. - Recoecemento de texturas de rochas en mostras reais, en fotografas, en microfotografas e en debuxos. - Identificacin de estruturas de rochas no campo, en diapositivas, en fotografas e en debuxos. - Toma de conciencia de que a Terra un planeta moi activo en continuo cambio a consecuencia dos procesos xeolxicos endxenos e exxenos. 3) As rochas magmticas: orixe, clasificacin e texturas. As rochas magmticas mis importantes - Recoecemento, en mostras, en debuxos ou en fotografas, das texturas das rochas magmticas. - Identificacin, en debuxos, dos principais depsitos de rochas magmticas. - Recoecemento das rochas magmticas mis representativas. - Fomento dunha actitude participativa en clase. - Interese polo traballo en equipo para desenvolver actitudes positivas, como a cooperacin, o dilogo, a reparticin de responsabilidades e a tolerancia. - Desenvolvemento da curiosidade investigadora. 4) A orixe e os tipos de metamorfismo. As texturas e as rochas metamrficas mis destacables - Recoecemento, en mostras, en debuxos ou en fotografas, das principais texturas das rochas metamrficas. - Identificacin, en esquemas, das zonas onde actan os principais tipos de metamorfismo. - Recoecemento das rochas metamrficas mis representativas. - Interese polo traballo en equipo para desenvolver actitudes positivas, como a cooperacin, o dilogo, a reparticin de responsabilidades e a tolerancia. - Desenvolvemento da curiosidade investigadora.

UNIDADE 9: A ORGANIZACIN DOS SERES VIVOS (12 SESINS) OBXECTIVOS 1. Explicar o que un ser vivo e coecer a sa organizacin e as sas funcins vitais. 2. Identificar as clulas como as unidades elementais dos seres vivos e diferenciar entre organizacin procariota e organizacin eucariota e entre as clulas animais e as clulas vexetais. 3. Coecer o concepto de nutricin e os tipos de nutricin dos seres vivos, e describir os seus procesos. 4. Comprender a organizacin das plantas e relacionar a sa estrutura cos procesos de nutricin vexetal. 5. Explicar os tipos de aparatos dixestivos dos animais. 6. Identificar os principais rganos respiratorios dos animais e describir o intercambio de gases. 7. Distinguir os diferentes aparatos excretores dos animais e explicar o seu funcionamento. 8. Coecer a estrutura do aparato circulatorio e distinguir os diferentes tipos de circulacin. 51

CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Explica que un ser vivo e coece a sa organizacin e as sas funcins vitais. 2.1. Identifica s clulas como as unidades elementais dos seres vivos e distingue entre organizacin procariota e organizacin eucariota e entre as clulas animais e vexetais. 3.1. Distingue os tipos de nutricin e entre nutricin auttrofa e nutricin hetertrofa e identifica os procesos da nutricin nos seres vivos. 4.1. Recoece os rganos das plantas e identifica os tecidos que os constiten. 4.2. Describe os procesos de nutricin nas plantas. 5.1. Coece as caractersticas dos aparatos dixestivos dos animais. 6.1. Distingue os tipos de rganos respiratorios nos animais e comprende a funcin do aparato respiratorio. 7.1. Coece a estrutura do aparato excretor dos animais e comprende o proceso da excrecin. 8.1. Identifica os compoentes do aparato circulatorio, distingue entre circulacin aberta e pechada e explica a circulacin nos vertebrados. COMPETENCIAS - Elaborar esquemas, tboas, cadros e diagramas de fluxo que relacionen os distintos procesos da nutricin nos seres vivos. - Saber interpretar datos e debuxar grficas sobre diversos factores que inflen nos procesos de nutricin nas plantas. - Ser capaz de argumentar en pblico sobre a importancia da conservacin de todas as especies animais anda que nos parezan desagradables ou perigosas. - Utilizar unha aplicacin informtica para presentar un traballo sobre as plantas que viven en ambientes de alta salinidade. - Tomar conciencia da importancia do coecemento das funcins vitais dos seres vivos no desenvolvemento de aplicacins no campo da medicina e da tecnoloxa. - Aplicar o coecemento sobre as clulas para interpretar as primeiras observacins microscpicas de Hooke en laminias de cortiza. - Ser responsable na utilizacin de ferramentas informticas na consulta de informacin a travs de internet e saber discriminar pxinas web para evitar pxinas web non recomendables. - Valorar a importancia de realizar debuxos de clulas, tecidos, rganos, aparatos e sistemas con pulcritude e limpeza. CONTIDOS 1) Os organismos unicelulares e pluricelulares e as sas funcins vitais - Identificacin, a partir de fotografas ou debuxos, de graos de organizacin dos seres vivos. - Construcin dunha tboa relacionando aparatos e sistemas dos vertebrados coa funcin que desempean. - Identificacin, en modelos naturais, dos rganos dunha planta. - Toma de conciencia da importancia da investigacin cientfica para o coecemento dos procesos vitais dos seres vivos. 2) A clula: o seu descubrimento e a sa morfoloxa. Os tipos de clulas - Recoecemento en esquemas e debuxos da estrutura bsica das clulas, tanto procariotas como eucariotas. - Realizacin dun resumo sobre a historia da investigacin celular.

52

- Cumprimento das normas dadas para a toma de datos en calquera informacin. 3) A nutricin: os seus tipos e os procesos da nutricin - Recoecemento, en esquemas e en debuxos, dos diferentes tipos de nutricin. - Interpretacin de diagramas de fluxo sobre os procesos da nutricin nos seres vivos. - Relacin de diferentes organismos pluricelulares co seu tipo de nutricin. - Valoracin da importancia da experimentacin como medio para xustificar unha hiptese. 4) A organizacin e os procesos de nutricin nas plantas - Identificacin de tecidos vexetais en debuxos. - Realizacin e interpretacin de esquemas sobre o proceso fotosinttico e o proceso respiratorio nas plantas. - Observacin de estruturas relacionadas coa nutricin das plantas. - Interpretacin de datos e construcin de grficas no estudo de factores que inflen na transpiracin das plantas. - Valoracin do proceso fotosinttico como fonte primaria de enerxa para os seres vivos. 5) O aparato dixestivo, o aparato respiratorio e a excrecin nos animais - Identificacin, en fotografas, do rxime alimenticio de animais a partir da observacin das estruturas e rganos desenvolvidos para inxerir os alimentos. - Realizacin dunha experiencia para o recoecemento dos rganos do aparato dixestivo nun invertebrado. - Identificacin, a partir de debuxos, das partes do aparato dixestivo e do aparato excretor dos vertebrados, e dos rganos respiratorios de diferentes animais. - Cumprimento das normas de seguridade e de coidado do instrumental no laboratorio. 6) O aparato circulatorio e o transporte de substancias nos animais - Recoecemento en esquemas e debuxos do camio que percorre o sangue nos circutos sanguneos. - Identificacin a partir de esquemas de circutos sanguneos sinxelos e dobres. - Realizacin dun esquema de chaves dos diferentes tipos de circulacin dos vertebrados. - Interpretacin de esquemas sobre diferentes aparatos circulatorios. - Valoracin do traballo en equipo e da responsabilidade nas tarefas individuais que se asignan dentro do grupo.

UNIDADE 10: A FUNCIN DE RELACIN (6 SESINS) OBXECTIVOS 1. Comprender a funcin de relacin e distinguir as estruturas que se atopan implicadas na devandita funcin. 2. Coecer os tipos de relacin nas plantas. 3. Explicar os mecanismos que utilizan os animais para a recepcin dos estmulos. 4. Describir os tipos de coordinacin en animais e comprender a elaboracin das respostas. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Coece o concepto de relacin e establece a conexin entre estmulo e resposta. 2.1. Identifica o sistema de coordinacin nas plantas e explica as sas respostas ante os estmulos. 3.1. Distingue entre receptores externos e internos, e clasifica os receptores en funcin do tipo de estmulo. 4.1. Distingue entre coordinacin hormonal e coordinacin nerviosa, e recoece os sistemas de coordinacin nerviosa nos animais. 4.2. Explica a funcin dos efectores e coece os tipos de locomocin nos animais. 53

COMPETENCIAS - Elaborar e interpretar esquemas e debuxos sobre os procesos que interveen na funcin de relacin dos seres vivos. - Representar en diagramas de fluxo sinxelos as relacins causa-efecto que teen lugar durante un acto reflexo. - Usar os termos cientficos axeitados para facer referencia aos rganos receptores e s partes que compoen os sistemas nervioso e hormonal, e ao aparato locomotor. - Utilizar as novas tecnoloxas da informacin e a comunicacin para buscar informacin sobre distintos aspectos das funcins de relacin dos seres vivos. - Tomar conciencia da importancia que ten o coecemento do funcionamento dos sentidos animais no desenvolvemento de aplicacins tecnolxicas, como o radar ou os instrumentos de visin nocturna. - Desear experiencias sinxelas para que mostren as respostas das plantas aos estmulos. - Adoptar unha actitude crtica e responsable na utilizacin de seres vivos en investigacin. - Apreciar o valor esttico das fotografas realizadas con detalle dos rganos receptores dos animais. CONTIDOS 1) A funcin de relacin nos seres vivos: estmulos e respostas - Interpretacin de diagramas de fluxo sobre a funcin de relacin nos seres vivos. - Utilizacin de ferramentas informticas para observar distintos tipos de movementos celulares. - Construcin unha tboa que diferencie os procesos de coordinacin nerviosa e coordinacin endcrina. - Identificacin, a partir de fotografas e ilustracins, de diferentes tipos de movementos celulares. - Toma de conciencia de utilidade das novas tecnoloxas da informacin e a comunicacin para consultar datos de fontes diferentes. 2) A funcin de relacin nas plantas: tipos de respostas aos estmulos - Identificacin, a partir de debuxos e de fotografas, de tropismos, nastias e fotoperiodicidade. - Interpretacin dun experimento sobre a resposta das plantas a estmulos luminosos. - Utilizacin de recursos informticos para consultar tcnicas de estudo sobre as respostas das plantas a diferentes estmulos. - Realizacin dun esquema da regulacin do crecemento do talo. - Valoracin dos resultados obtidos a partir dun experimento que se realizou dun xeito meticuloso. 3) Concepto de receptor e tipos de receptores - Realizacin dun esquema de chaves cos tipos de receptores. - Utilizacin das tecnoloxas da informacin e da comunicacin para comprender o proceso de ecolocacin nos animais. - Identificacin a partir de fotografas e de esquemas de distintos tipos de receptores e a sa relacin co tipo de estmulo especfico que captan. - Realizacin dun comentario de texto sobre o sentido de orientacin nas aves. - Valoracin dos estudos que levan a cabo os cientficos nos animais no seu medio natural para a sa posterior aplicacin en diversos desenvolvementos tecnolxicos. 4) A coordinacin hormonal e nerviosa nos animais e os efectores - Diferenciacin entre a coordinacin hormonal e a coordinacin nerviosa, a partir de exemplos. - Identificacin, a partir de debuxos, das diferentes partes dunha neurona. 54

Interpretacin de esquemas sobre o funcionamento da coordinacin nerviosa. Realizacin dun esquema de chaves coas partes do sistema nervioso. Identificacin de distintos tipos de sistemas nerviosos, a partir de debuxos e esquemas. Confeccin de esquemas que indiquen o percorrido dun acto reflexo. Desenvolvemento dunha experiencia para poer de manifesto un acto reflexo. Identificacin, a partir de debuxos, de diferentes tipos de locomocin en animais. Utilizacin ferramentas informticas para observar as distintas formas de locomocin dos artrpodos. - Realizacin dun comentario de texto sobre a relacin entre as plantas e os animais. - Ser coidadoso na elaboracin de experimentos para chegar a conclusins fiables. - Interese polos estudos que realizan os investigadores sobre diferentes aspectos fisiolxicos dos animais para posteriores aplicacins mdicas.

UNIDADE 11: A FUNCIN DE REPRODUCIN (9 SESINS) OBXECTIVOS 1. Explicar o concepto de reproducin e diferenciar entre reproducin sexual e asexual. 2. Coecer a reproducin asexual nas plantas e nos animais. 3. Describir a reproducin sexual nas plantas e nos animais. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. 2.1. 3.1. 3.2. Define reproducin e distingue entre reproducin sexual e asexual. Comprende o proceso da reproducin asexual nas plantas e nos animais. Describe a reproducin sexual nas plantas. Explica a reproducin sexual nos animais.

COMPETENCIAS - Realizar e interpretar debuxos das formas de reproducin en organismos unicelulares e de ciclos biolxicos de animais e de plantas. - Realizar e interpretar de grficas sobre a producin de sementes en conferas. - Utilizar de forma correcta os termos cientficos especficos relativos reproducin das plantas e dos animais na elaboracin de informes e na transmisin de opinins con claridade. - Interpretar e elaborar esquemas nos que se expresen, mediante frechas, os procesos de reproducin das plantas e dos animais. - Tomar conciencia da importancia que teen os insectos no proceso de polinizacin das plantas, e da utilizacin destes en certos cultivos de interese para as persoas. - Aplicar o coecemento da reproducin asexual das plantas na producin agrcola. - Desenvolver unha conciencia crtica sobre a influencia dos seres humanos na natureza e promover accins para a sa conservacin. - Gozar dos valores plsticos e estticos que nos brinda a natureza. CONTIDOS 1) Concepto de reproducin e os seus tipos - Recoecemento, a partir de microfotografas e debuxos, de tipos de reproducin en organismos unicelulares. - Desenvolvemento de esquemas, diferenciando a reproducin sexual da asexual. - Realizacin de esquemas, relacionando exemplos de organismos unicelulares co seu tipo 55

de reproducin. - Toma de conciencia da reproducin para a perpetuacin das especies. 2) A reproducin asexual nas plantas - Desenvolvemento de experiencias para demostrar a reproducin asexual das plantas por fragmentacin e mediante a formacin de propgulos. - Identificacin, a partir de debuxos, de diferentes tipos de talos subterrneos que producen propgulos como medio de reproducin. - Toma de conciencia da importancia das tcnicas de reproducin asexual que se empregan en agricultura. 3) A reproducin asexual nos animais - Identificacin, en debuxos e en fotografas, de tipos de reproducin asexual nos animais. - Recoecemento das vantaxes da reproducin asexual nos animais. - Interpretacin de experiencias sobre reproducin asexual nos animais. - Toma de conciencia da importancia do coecemento da reproducin asexual dos animais hora de tomar decisins sobre o control de pragas. 4) A reproducin sexual nas plantas sen sementes e nas plantas con sementes - Identificacin, en debuxos e en exemplares naturais, das partes dunha flor. - Identificacin, en debuxos ou en fotografas, do mecanismo de dispersin das sementes. - Interpretacin de esquemas sobre ciclos de vida das plantas. - Interpretacin de esquemas sobre o proceso de reproducin nas plantas. - Utilizacin de ferramentas informticas para obter informacin sobre os mecanismos de dispersin de sementes e froitos, e o seu emprego para realizar un uniforme e unha tboa cos diferentes tipos de dispersin. - Desenvolvemento dun experimento para comprobar o proceso de xerminacin de sementes de diferentes plantas. - Valoracin das novas tecnoloxas da informacin e a comunicacin na busca de informacin. 5) A reproducin sexual e o desenvolvemento dos animais - Identificacin, a partir de fotografas, do dimorfismo sexual nos animais. - Interpretacin, a partir de fotografas ou de esquemas, dos procesos de fecundacin externa e interna. - Interpretacin de esquemas sobre o ciclo de vida de insectos e de parasitos. - Descricin, a partir de debuxos, das caractersticas dos embrins dun mamfero e unha ave. - Identificacin, a partir de debuxos, de tipos de desenvolvemento dos vertebrados. - Valoracin da importancia da investigacin cientfica para o coecemento dos procesos reprodutores nos animais.

UNIDADE 12: OS ECOSISTEMAS. ESTRUTURA E DINMICA (4 SESINS) OBXECTIVOS 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Definir ecosistema e identificar as sas compoentes. Coecer os principais factores abiticos do ecosistema. Explicar as relacins existentes entre os organismos do ecosistema. Entender a organizacin trfica do ecosistema. Comprender o fluxo de enerxa no ecosistema e explicar o ciclo da materia. Definir bioma, coecer a sa distribucin e describir os grandes biomas terrestres. Distinguir as caractersticas dos ecosistemas acuticos. Coecer os principais ecosistemas de Galicia.

56

CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Define ecosistema e recoece as sas compoentes. 2.1. Identifica os principais factores abiticos do ecosistema e comprende como inflen nos seres vivos. 3.1. Comprende as relacins intraespecficas do ecosistema. 3.2. Explica as relacins interespecficas do ecosistema. 4.1. Entende a estrutura trfica do ecosistema. 5.1. Interpreta o fluxo de enerxa no ecosistema e comprende o ciclo da materia. 6.1. Define bioma e localiza os grandes biomas terrestres. 6.2. Distingue entre os desertos polares, a tundra e a taiga. 6.3. Explica as caractersticas dos bosques de zonas mornas, as estepas, os desertos, as sabanas, e os bosques tropicais e as selvas. 7.1. Identifica os principais ecosistemas de auga doce e o ecosistema mario. 8.1. Coece algunhas caractersticas dos parques naturais e do parque nacional de Galicia. COMPETENCIAS - Comprender que os ecosistemas son unidades da biosfera nas que se establecen numerosas interaccins entre os factores do medio e a comunidade de organismos, e nas que se produce un fluxo de enerxa e un ciclo de materia. - Interpretar grficos de como inflen os factores abiticos do medio nalgns organismos do ecosistema, como a luz, a temperatura e a salinidade en poboacins de algas unicelulares; e de relacins interespecficas, como a depredacin. - Obter, analizar e extraer conclusins de esquemas de fluxo da enerxa e da circulacin da materia no ecosistema. - Coecer as caractersticas dos biomas terrestres e relacionar a sa distribucin espacial coa zonacin climtica da Terra. - Coecer as caractersticas dos ecosistemas acuticos e comprender a influencia que exercen algns factores do medio, como a salinidade ou a profundidade, na sa biocenose. - Comprender e comentar textos cientficos relacionados coa enerxa da biomasa e a destrucin dos bosques tropicais para desenvolver a expresin escrita e enriquecer o vocabulario. - Buscar informacin en internet ou en enciclopedias sobre o aproveitamento da enerxa da biomasa e o seu posterior procesamento para elaborar un informe. - Utilizar a linguaxe matemtica para calcular o fluxo de materia entre diferentes niveis trficos. - Recoecer o enorme valor biolxico dos ecosistemas e a necesidade de responsabilizarse na defensa dos medios naturais e da biodiversidade que estes albergan. CONTIDOS 1) A biosfera e os ecosistemas. A ecosfera do sistema solar - Identificacin dos compoentes biticos e abiticos do ecosistema. - Recoecemento da ecosfera do sistema solar en debuxos ou en esquemas. - Valoracin da importancia da distancia ao Sol, da dispoibilidade de auga e das envolvidas protectoras da Terra no desenvolvemento e mantemento da vida. 2) Os compoentes abiticos do ecosistema - Realizacin de medicins dalgn factor abitico con instrumentos de medida. - Determinacin do contido en materia orgnica, carbonatos e auga nun solo e interpretacin dos resultados obtidos. - Valoracin da necesidade de non provocar alteracins nos factores abiticos do medio para evitar a degradacin dos ecosistemas. 57

3) Os compoentes biticos do ecosistema - Identificacin dalgunhas relacins intraespecficas ou interespecficas. - Interpretacin de grficas relacionadas coa depredacin. - Toma de conciencia de que calquera alteracin nunha cadea trfica pode causar graves alteracins no ecosistema. 4) A estrutura trfica do ecosistema. O fluxo da enerxa e a circulacin da materia no ecosistema - Recoecemento do nivel trfico ao que pertence un determinado organismo. - Construcin e interpretacin de esquemas de cadeas e redes trficas. - Representacin e interpretacin de esquemas do fluxo de enerxa e do ciclo da materia no ecosistema - Recoecemento da importancia que teen todas e cada unha das poboacins do ecosistema no mantemento da sa organizacin e da sa estrutura trfica. - Valoracin da biomasa como fonte de enerxa renovable. 5) Ecosistemas terrestres. Os biomas - Recoecemento de biomas en fotografas e ilustracins. - Identificacin de impactos que provoquen a perda de biodiversidade nos ecosistemas. - Realizacin, en equipo, do estudo dun ecosistema terrestre do contorno. - Recoecemento da importancia que ten a biodiversidade para a humanidade. - Valoracin da necesidade de compatibilizar as actividades humanas co equilibrio dos ecosistemas terrestres e a conservacin da sa biodiversidade. - Desenvolvemento dunha actitude participativa na defensa e a conservacin dos ecosistemas terrestres e da sa biodiversidade. 6) Ecosistemas acuticos - Recoecemento de ecosistemas acuticos en fotografas e ilustracins. - Identificacin de impactos que provoquen a perda de biodiversidade nos ecosistemas. - Valoracin da necesidade de compatibilizar as actividades humanas co equilibrio dos ecosistemas acuticos e coa conservacin da sa biodiversidade. - Desenvolvemento dunha actitude participativa na defensa e na conservacin dos ecosistemas acuticos e da sa biodiversidade. 7) Os ecosistemas de Galicia - Identificacin dos espazos protexidos cos principais ecosistemas de Galicia. - Coecemento do parque nacional e dos parques naturais de Galicia. - Toma de conciencia do valor da proteccin dos nosos ecosistemas. CONTIDOS MNIMOS

O Departamento de Bioloxa e Xeoloxa pretende que o presente proxecto didctico sexa un proxecto realista, que se poida desenvolver na sa totalidade sen que se vote en falta algn tema que debera ser tratado pero sen que tampouco se traten contidos que puideran ter a consideracin de mis ou menos superfluos. Por estas razns este proxecto fundamentalmente un proxecto de mnimos, de tal xeito que teen esta consideracin tdolos contidos de carcter conceptual que se recollen nas diferentes unidades didcticas as como os clculos sinxelos asociados, resultando especialmente relevantes os seguintes: A constitucin do universo: a materia, a enerxa e os cambios. Propiedades xerais da materia. Escalas macroscpica e microscpica. A enerxa no universo e na Terra. Formas de enerxa. Clasificacin dos cambios. Cambio e transferencia de enerxa. Cambios qumicos. Substancias atmicas, moleculares e cristalinas. 58

Cambios fsicos. Tipos de cambios. Movemento. Sistemas de referencia. Relatividade do movemento. Traxectoria, posicin e distancia percorrida. Movemento rectilneo uniforme: ecuacin xeral e representacin grfica. Celeridade. As forzas. Concepto e tipos de forzas. Efectos das forzas. Cambios trmicos na materia. Estados de agregacin e cambios de estado. Elementos e compostos. Conceptos xerais. Ecuacins qumicas e a sa interpretacin. Formulacin e nomenclatura. Concepto de enerxa e a sa medida. Tipos de enerxa. Intercambio de enerxa entre sistemas materiais. Principio de conservacin da enerxa. Concepto de calor. Degradacin da enerxa. A propagacin da calor. Mecanismos de transferencia. Concepto de temperatura. Escalas termomtricas. Percepcin da calor. As mquinas e a sa clasificacin. A cultura e as mquinas. Obtencin da enerxa trmica. Tipos de mquinas trmicas e o seu rendemento. As nosas fontes de enerxa. Enerxas renovables e non renovables. Xeracin, transporte e consumo de enerxa en Galicia. Solucins para un desenvolvemento sostible. Os recursos enerxticos do planeta.Solucins aos problemas enerxticos. O son: natureza, propiedades, xeracin e percepcin. Utilizacin tecnolxica do son. Contaminacin acstica. A luz: a sa natureza e as sas propiedades. Manipulacin da luz: imaxes en movemento, formacin de imaxes, as lentes. A percepcin da luz: o ollo, os defectos oculares e a sa correccin. As ondas ssmicas e o estudo do interior da Terra. A litosfera, as placas tectnicas e a sa dinmica. A deriva continental do sculo XX. Os volcns: estrutura, tipos e produtos que expulsan. Os riscos volcnicos: predicin e prevencin volcnica. Os terremotos: epicentro e hipocentro. Intensidade e magnitude dun terremoto. Os riscos ssmicos e a sa prevencin. O relevo terrestre: as reas emerxidas e o relevo submarino. O ciclo litolxico. Concepto de textura e de estrutura dunha rocha. As rochas magmticas: orixe, clasificacin e texturas. As rochas magmticas mis importantes. Concepto de metamorfismo. A orixe e os tipos de metamorfismo. As texturas e as rochas metamrficas mis destacables. Os organismos unicelulares e pluricelulares e as sas funcins vitais. A clula: o seu descubrimento e a sa morfoloxa. Os tipos de clulas. A nutricin: concepto, tipos e os procesos da nutricin. A organizacin e os procesos de nutricin nas plantas. O aparato dixestivo, o aparato respiratorio e a excrecin nos animais. O aparato circulatorio e o transporte de substancias nos animais. 59

A funcin de relacin nos seres vivos: estmulos e respostas. A funcin de relacin nas plantas: tipos de respostas aos estmulos. Concepto de receptor e tipos de receptores. A coordinacin hormonal e nerviosa nos animais e os efectores. Concepto de reproducin e os seus tipos. A reproducin asexual nas plantas. A reproducin asexual nos animais. A reproducin sexual nas plantas sen sementes e nas plantas con sementes. A reproducin sexual e o desenvolvemento dos animais. A biosfera e os ecosistemas. A ecosfera do sistema Terra. Os compoentes abiticos do ecosistema. Os compoentes biticos do ecosistema. A estrutura trfica do ecosistema. Fluxo da enerxa e a circulacin da materia no ecosistema. Ecosistemas terrestres. Os biomas. Ecosistemas acuticos. Principais ecosistemas acuticos. Os ecosistemas de Galicia. Breve descricin.

CRITERIOS XERAIS DE AVALIACIN : O Departamento de Bioloxa e Xeoloxa entende que a superacin da materia est ligada consecucin dos obxectivos propostos, e elo, valrase traveso dos criterios de avaliacin especficos que se expoen en cada unidade didctica, e que desenvolven os seguintes criterios xerais: 1. Identificar a presenza da enerxa nas transformacins e cambios que teen lugar no noso contorno, valorando a importancia para a sociedade e as repercusins para o ambiente de diferentes fontes de enerxa. Pretndese avaliar se o alumnado capaz de recoecer a presenza da enerxa en procesos da vida coti, se enumera diferentes fontes de enerxa, e se quen de utilizar criterios para clasificalas. Valorarase se asocia a eficiencia e o aforro enerxtico coa utilizacin responsable da enerxa cara a contribur ao futuro sustentable. 2. Identificar situacins prcticas de equilibrio e desequilibrio enerxtico e os efectos da calor sobre os corpos. Pretndese comprobar se o alumnado diferenza calor de temperatura na anlise enerxtica de situacins prcticas sinxelas. Valorarase se sabe utilizar o termmetro, se coece o seu fundamento e se identifica situacins de equilibrio ou desequilibrio enerxtico. 3. Explicar fenmenos cotins referidos transmisin da luz e do son, e reproducir experimentalmente algns deles. Este criterio busca avaliar se o alumnado capaz de utilizar as propiedades da luz para interpretar a reflexin e a refraccin da luz e describir o funcionamento dalgns aparellos pticos; e para o son fenmenos como o eco. Valorarase se identifica as repercusins da contaminacin acstica e luminosa e formula propostas de solucins. 4. Identificar as accins dos axentes xeolxicos na orixe do relevo terrestre, as como no proceso de formacin das rochas magmticas e metamrficas.

60

Trtase de comprobar que o alumnado ten unha concepcin dinmica da natureza e que quen de recoecer e interpretar no campo ou en imaxes algunhas manifestacins da dinmica interna no relevo, como a presenza de pregamentos, fallas, cordilleiras e volcns. Pretende tamn avaliar se o alumnado entende as transformacins que poden existir entre os distintos tipos de rochas endxenas en funcin das caractersticas do ambiente xeolxico en que se atopan. 5. Identificar os riscos asociados aos procesos xeolxicos internos e valorar a capacidade de prevencin e predicin. Trtase de valorar se o alumnado capaz de recoecer e interpretar axeitadamente os principais riscos asociados aos procesos xeolxicos internos e a sa repercusin, utilizando noticias de prensa, mapas e outras canles de informacin. 6. Interpretar os aspectos relacionados coas funcins vitais dos seres vivos a partir de observacins experimentais realizadas con organismos sinxelos, comprobando o efecto que teen determinadas variables nos procesos de nutricin, relacin e reproducin. Trtase de comprobar que o alumnado coece as funcins vitais dos seres vivos, as diferenzas entre a nutricin de seres auttrofos e hetertrofos, as caractersticas e os tipos de reproducin, e os elementos fundamentais que interveen na funcin de relacin. Trtase tamn de avaliar se quen de desear experiencias sinxelas para comprobar a incidencia que teen variables como a luz, o osxeno, a clorofila, a temperatura, etc. sobre estas funcins. 7. Identificar o medio abitico e as comunidades dun ecosistema prximo, representar graficamente as relacins trficas establecidas entre os seus seres vivos e valorar a sa diversidade. Trtase de constatar que o alumnado quen de distinguir as partes dun ecosistema, ben nunha sada ou cando se presenten imaxes ou esquemas. As mesmo, haber que comprobar que capaz de recoecer os elementos dun ecosistema especfico, obtendo datos dalgns compoentes abiticos (luz, humidade, temperatura, topografa, rochas, etc.), e biticos (animais e plantas mis abundantes); interpretar correctamente as relacins nas cadeas trficas e valorar a diversidade do ecosistema e a importancia da sa preservacin. 8. Participar de forma construtiva en situacins de comunicacin relacionadas coa construcin do coecemento cientfico, respectando as normas que fan posible o intercambio. Trtase de comprobar se o alumnado capaz de escoitar, respectar as opinins alleas, chegar a acordos, achegar opinins razoadas nos traballos en grupo, debates, exposicins...

61

TERCEIRO CURSO DA ESO

(BIOLOXA E XEOLOXA)

62

CONTRIBUCIN DA MATERIA S COMPETENCIAS BSICAS A Bioloxa e Xeoloxa contriben adquisicin das competencias bsicas desde a organizacin das materias que integran a rea, da sa estrutura conceptual, da metodoloxa utilizada e das actitudes e valores que promove. A comunicacin, nos mbitos da comprensin e expresin, tanto oral como escrita, constite un eixe fundamental no proceso de ensino e aprendizaxe do coecemento cientfico, contribundo ao desenvolvemento da competencia en comunicacin lingstica. Nesta materia trtase de desenvolver a capacidade de comprensin cando se fan lecturas de textos cientficos e o alumnado aprende a diferencialos doutros que non son cientficos, cando se contrastan materiais escritos e audiovisuais de diferentes fontes, tanto descritivos como argumentativos, nun proceso que pasa pola identificacin dos conceptos e ideas principais, a interpretacin do papel que desempean segundo o contexto e as relacins que se establecen entre eles. Na resolucin de problemas dbese estimular a lectura comprensiva a travs da contextualizacin da situacin, da identificacin dos conceptos que aparecen e das relacins que se establecen entre os ditos conceptos e os datos. No ensino da materia a expresin oral e escrita busca a coherencia e precisin no uso da linguaxe, tanto no nivel descritivo como no interpretativo. Trabllase a expresin cando se emiten hipteses, contrstanse ideas, aclranse significados sobre conceptos ou procesos cientficos en contextos diferentes, realzanse snteses, elabranse mapas conceptuais, extrense conclusins, realzanse informes ou organzanse debates onde se fomenten actitudes que favorezan a mellora na expresin oral e escrita, a confianza para expresarse en pblico, o saber escoitar, o contrastar opinins e ter en conta as ideas dos demais. Contribe esta materia ao desenvolvemento da competencia matemtica, dado que o coecemento cientfico se cuantifica grazas linguaxe matemtica. O emprego de nmeros, smbolos, operacins e relacins entre eles forman parte da metodoloxa cientfica e constiten unha base importante para a comprensin de leis e principios. Na realizacin de investigacins sinxelas, traballos prcticos ou resolucins de problemas desenvlvense capacidades para identificar e manexar variables, para organizar e representar datos obtidos de maneira experimental, para a interpretacin grfica das relacins entre eles, para realizar operacins con nmeros e smbolos, para atopar as solucins correctas, para cuantificar as leis e principios cientficos e para utilizar estratexias bsicas na resolucin. Na Bioloxa e xeoloxa emprgase o razoamento matemtico como apoio cara a unha mellor comprensin das relacins entre conceptos. A competencia no coecemento e a interaccin co mundo fsico recae de xeito importante sobre esta materia na cal o alumnado aprende os conceptos bsicos que lle permitan a anlise, desde diferentes eidos do coecemento cientfico, da materia, dos seres vivos, dos fenmenos naturais, das sas transformacins, dos seus efectos sobre o ambiente e a sade, dos cambios e dos obxectos tecnolxicos. A materia de Bioloxa e Xeoloxa contribe competencia de tratamento da informacin e competencia dixital, xa que se traballan habilidades para identificar, contextualizar, relacionar e sintetizar a informacin procedente de diferentes fontes e presentada en diversas linguaxes propias das tecnoloxas da informacin e comunicacin, como os buscadores pola internet, documentos dixitais, foros, chats, mensaxara, xornais dixitais, revistas divulgativas na web, presentacins electrnicas e simulacins interactivas.

63

Cando se traballa a crtica reflexiva sobre as informacins de tipo cientfico que achegan as tecnoloxas da informacin e a comunicacin, fomntanse actitudes favorables ao emprego delas evitando o seu emprego indiscriminado. Cando se apoia a aprendizaxe de modelos tericos por medio de simulacins, cando se traballan representacins de datos por medio de programas informticos, cando se realizan experiencias virtuais para contrastalas coas reais, cando se representan estruturas moleculares, atmicas, anatmicas, xeolxicas, situacins problemticas coa axuda dos ordenadores, desde a rea estase a contribur competencia dixital. En relacin coa competencia social e cidad, esta rea trata de dotar o alumnado das habilidades necesarias para comprender a problemtica actual en relacin coa sa persoa, co resto da sociedade e co planeta. A aproximacin do currculo situacin concreta na cal se vive facilita a participacin activa do alumnado en actividades que impliquen esa cidadana responsable. As ciencias da natureza contriben a coecer e aceptar o funcionamento do corpo, respectar as diferenzas, afianzar os hbitos de coidado e sade corporais e ser crticos cos hbitos sociais pouco saudables e a contribur conservacin e mellora do ambiente. Os debates histricos sobre as diferentes concepcins dos fenmenos que afectan as persoas serven para traballar habilidades sociais relacionadas coa participacin, cooperacin e poerse en lugar dos outros, aceptar diferenzas, respectar os valores, crenzas e incluso a diversidade de culturas. A contribucin da rea competencia cultural e artstica. Na expresin das ideas, conceptos e principios das ciencias da natureza emprganse, de xeito creativo, diferentes cdigos artsticos para representar fenmenos ou situacins dun xeito comprensible. Desde a rea de ciencias contribese a desenvolver esta competencia cando se promove a presentacin das ideas ou traballos en formatos diversos, onde se lles deixa s alumnas e aos alumnos a liberdade de elixir os ditos formatos estticos e artsticos, cando se utilizan os museos de ciencias para espallar os xeitos de pensar ou facer doutras culturas, ou nas exposicins relacionadas co mbito cientfico, como medio de coecer, comprender e disfrutar do coecemento cientfico. O desenvolvemento da competencia de aprender a aprender desde os mbitos cientfico e tecnolxico, nun mundo en continuo e acelerado cambio, implica espertar inquedanzas e motivacins cara aprendizaxe permanente. Cando afloran as ideas previas do alumnado sobre os contidos cientficos, favorcese esta competencia xa que se est a promover que as alumnas e os alumnos sexan conscientes do seus propios coecementos e limitacins. Pdese empregar a historia da ciencia para que os estudantes non caian no desnimo de estar case sempre errados nas sas concepcins, cando ata os mis grandes cientficos experimentaron erros e resistencias s novas ideas.

64

OBXECTIVOS XERAIS Os obxectivos do curso, que de seguido se detallan, son de carcter necesariamente xeral posto que se refiren totalidade do curso, incidindo especialmente nos aspectos mis globais da metodoloxa cientfica, e na sa relacin coa formacin global. Estes obxectivos xerais atpanse desenvolvidos longo das diferentes unidades didcticas nos obxectivos especficos propios de cada unha. O estudo da Bioloxa e Xeoloxa longo deste curso, debe contribur a acadar s seguintes obxectivos xerais: 1. Utilizacin de estratexias propias do traballo cientfico, mediante a proposta de sinxelas investigacins para a resolucin de situacins-problema, discusin do seu interese, identificacin de variables que interveen, formulacin dalgunha hiptese de traballo, 2. Seguimento dunha planificacin na posta en prctica, recolla organizada dos datos, interpretacin de resultados e comunicacin das conclusins. 3. Busca, seleccin e valoracin crtica de informacin de carcter cientfico utilizando as tecnoloxas da comunicacin e da informacin e outras fontes. 4. Interpretacin de informacin de carcter cientfico coa axuda de modelos axeitados e utilizacin desta informacin para formar unha opinin propia e expresarse 5. axeitadamente, coa axuda das tecnoloxas da comunicacin e da informacin e outras fontes. 6. Valoracin das achegas das ciencias da natureza ao longo da historia, para lles dar resposta s necesidades dos seres humanos e mellorar as condicins da sa existencia, as como para apreciar e disfrutar da diversidade natural e cultural, participando na sa conservacin, proteccin e mellora. 7. Asimilar as diferenzas sociais derivadas da desigual reparticin da riqueza no mundo, que provoca unhas condicins de enorme desvantaxe en aspectos de sade e ambiente dos pases pobres con respecto aos ricos. 8. Posta en prctica correcta dos procedementos experimentais e respecto polas normas de seguridade.

UNIDADES DIDCTICAS. TEMPORIZACIN Para establecer a temporizacin das unidades didcticas, tvose en conta o nmero total de das lectivos con imparticin directa de docencia, o nmero de horas lectivas semanais e a duracin real de cada perodo lectivo, que como sabido non coincide coa hora cronolxica. A temporizacin das diversas unidades didctica atpase recollida en cada unha delas xunto co ttulo de cada unidade, indicada entre parnteses en nmero de sesins lectivas.

65

UNIDADE 1: SADE E ENFERMIDADE (7 SESINS) OBXECTIVOS 1. Coecer a unidade elemental dos seres humanos. 2. Comprender a organizacin interna da clula animal e recoecer os principais orgnulos celulares das clulas eucariotas. 3. Entender a diferenciacin celular e comprender a sa relacin coa formacin de tecidos no ser humano. 4. Coecer a organizacin do corpo humano e a importancia do medio interno. 5. Entender os conceptos de sade e de enfermidade, e coecer os tipos de enfermidades. 6. Describir o desenvolvemento e a transmisin das enfermidades infecciosas e os mtodos de loita contra estas enfermidades. 7. Recoecer os mecanismos de defensa do organismo humano fronte s enfermidades infecciosas. CRITERIOS DE AVALIACIN Identifica as clulas como as unidades elementais dos seres humanos. Identifica os orgnulos da clula animal e relacinaos coas funcins celulares. Define tecido e explica as funcins dos diferentes tecidos do ser humano. Enumera os sistemas e aparatos do corpo humano e describe o seu funcionamento. Relaciona o medio interno co estado pluricelular. Define sade e enfermidade, e explica como se manifestan as enfermidades. Distingue os tipos de enfermidades que afectan ao organismo humano. Distingue os microorganismos responsables das enfermidades infecciosas e describe como desenvolven a enfermidade. 6.2. Explica a cadea de transmisin e os mtodos para previr e curar unha enfermidade infecciosa. 7.1. Define inmunidade e diferenza entre inmunidade innata e inmunidade adaptativa. 7.2. Describe a resposta inmune. COMPETENCIAS - Comprender textos relacionados coa organizacin do corpo humano e coa sade das persoas para aprender o significado dos termos cientficos utilizados na unidade. - Desenvolver unha conciencia crtica en relacin con certos estilos de vida que son prexudiciais para a sade. - Actuar de forma responsable adoptando medidas hixinicas e valorando as vacinas na prevencin de numerosas enfermidades infecciosas. - Saber interpretar grficos de sectores, relacionados coas causas de morte das persoas en pases desenvolvidos e en vas de desenvolvemento, para elaborar hipteses. - Practicar algunhas destrezas bsicas do mtodo cientfico hora de obter conclusins de experiencias no estudo da orixe dalgunhas enfermidades infecciosas. - Exercitar a comprensin lectora e a capacidade de expresin, tanto oral como escrita, mediante a lectura de textos e a realizacin de comentarios de texto. - Utilizar as novas tecnoloxas da informacin e a comunicacin para buscar informacin sobre as clulas nai. CONTIDOS 1) As clulas humanas, os seus orgnulos e as funciones destes - Interpretacin do tamao de imaxes vistas ao microscopio. 66 1.1. 2.1. 3.1. 4.1. 4.2. 5.1. 5.2. 6.1.

Utilizacin correcta do microscopio e identificacin de todos os seus elementos. Identificacin de clulas eucariotas a partir de debuxos e fotografas. Elaboracin de modelos da estrutura interna das clulas animais. Realizacin de esquemas relacionando orgnulos coa funcin principal que desenvolven. - Valoracin da utilidade do microscopio no estudo da clula, promovendo o seu coidado e conservacin. 2) A organizacin do corpo humano. A diferenciacin celular. Os tecidos humanos. Os rganos, aparatos e sistemas do ser humano. O medio interno - Observacin microscpica de tecidos animais. - Identificacin en debuxos de tecidos animais. - Construcin de tboas, asignando funcins aos distintos tecidos animais. - Identificacin de rganos e aparatos a partir de ilustracins. - Busca en internet de informacin sobre a importancia que teen na actualidade as clulas nai e redaccin dun informe ao respecto. - Valoracin da importancia da experimentacin como medio de xustificar unha hiptese. 3) A sade e a enfermidade. Factores determinantes da sade e factores de risco - Elaboracin dun mural sobre o continuo sade-enfermidade. - Toma de conciencia de que a sade un dereito e unha obrigacin de toda persoa. 4) As enfermidades infecciosas e a sa transmisin - Busca en internet de informacin sobre a vida e a obra de Pasteur e de Koch, e redaccin dun informe ao respecto. - Realizacin de problemas relacionados con enfermidades infecciosas. - Valoracin da importancia de internet como medio de transmisin de informacin e coecementos na nosa sociedade. 5) A defensa do organismo e a loita contra as infeccins - Obtencin, avaliacin e comunicacin de conclusins en determinadas situacins propostas sobre como se defende o noso organismo. - Realizacin dun comentario de texto sobre os transplantes de rganos. 6) A medicina axdanos. A cirurxa e os transplantes. Os frmacos - Interpretacin de grficos de sectores relacionados coas causas de morte das persoas en Europa e frica, que permiten obter conclusins sobre as diferenzas nestes continentes. - Toma de conciencia da importancia da nosa colaboracin coa medicina para conservar a nosa sade e de non automedicarnos. - Recoecemento e valoracin da eficacia da medicina actual na loita contra a enfermidade.

UNIDADE 2: A ALIMENTACIN I (6 SESINS) OBXECTIVOS 1. 2. 3. 4. Coecer os alimentos, a sa clasificacin e as sas caractersticas nutricionais. Comprender a importancia dos nutrientes para o organismo humano. Describir o aparato dixestivo e comprender a dixestin. Adoptar determinados hbitos de hixiene do aparato dixestivo e coecer como actuar en casos de atragoamento e deshidratacin.

CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Define alimento e clasifica os alimentos en grupos. 67

1.2. 2.1. 2.2. 2.3. 3.1. 3.2. 4.1.

Valora os alimentos pola sa calidade e valor nutritivo. Diferenza entre nutriente e alimento, e entre nutricin e alimentacin. Explica as funcins que desempean os nutrientes no organismo humano. Relaciona os nutrientes coas necesidades enerxticas do organismo humano. Identifica os rganos do aparato dixestivo. Explica e localiza os lugares onde se realizan os procesos dixestivos. Cumpre cos coidados necesarios para protexer o seu aparato dixestivo.

COMPETENCIAS - Aplicar algns pasos do mtodo cientfico mediante a anlise de alimentos. - Interpretar datos numricos e operar con eles para obter conclusins relacionadas coa composicin nutricional dos alimentos. - Comprender textos relacionados coa anatoma e fisioloxa do aparato dixestivo humano, para captar o significado dos diferentes termos cientficos utilizados na unidade. - Actuar de forma responsable e eficaz ante o atragoamento dunha persoa, prestando os primeiros auxilios coa manobra de Heimlich. - Desenvolver unha conciencia crtica en relacin co coecemento e a posta en prctica dos hbitos hixinicos do aparato dixestivo. - Captar o significado das mensaxes publicitarias de diferentes produtos alimentarios e dalgns establecementos hostaleiros para actuar de forma crtica e responsable, e evitar a adquisicin de hbitos alimentarios pouco saudables. - Exercitar a capacidade de expresin mediante a exposicin na aula dun informe sobre a fibra vexetal. - Utilizar o ordenador para buscar informacin, realizar informes e grficos sobre alimentos e nutrientes; e clasificar os alimentos dunha coleccin de fotografas. CONTIDOS 1) A alimentacin e os alimentos. A roda dos alimentos - Clasificacin dos alimentos en funcin da sa orixe e dos nutrientes que conteen a partir de fotografas e de debuxos. - Relacin de distintos alimentos cos seus nutrientes. - Utilizacin do ordenador para presentar nun diagrama de sectores a roda dos alimentos. - Toma de conciencia da importancia de coecer as caractersticas dos alimentos, dicir, do seu contido e cantidade de nutrientes, os cales determinan a sa calidade e o seu valor nutritivo. 2) A nutricin, os nutrientes e a sa clasificacin. O metabolismo basal. Anlise dalgns alimentos - Realizacin de esquemas, relacionando nutrientes coas funcins que levan a cabo. - Deseo dunha experiencia que identifique un nutriente nos alimentos. - Elaboracin de grficos sobre a composicin de alimentos. - Interpretacin de grficos sobre o contido enerxtico dos alimentos. - Interpretacin de datos numricos sobre a composicin nutricional dalgns alimentos. - Redaccin dun informe sobre a necesidade de inclur na nosa dieta alimentos que contean fibra vexetal. - Desenvolvemento dunha actitude crtica e responsable fronte a certas mensaxes publicitarias, que poden inducir a uns hbitos alimentarios pouco saudables. 3) O aparato dixestivo - Identificacin dos distintos tipos de dentes. - Localizacin dos diferentes rganos do aparato dixestivo. 4) A dixestin e a absorcin dos nutrientes 68

- Descricin do percorrido dun alimento polo tubo dixestivo. 5) O coidado do aparato dixestivo. Primeiros auxilios: o atragoamento e a deshidratacin - Realizacin de hbitos hixinicos saudables. - Toma de conciencia da necesidade de adoptar hbitos hixinicos para coidar o aparato dixestivo e, con iso, a nosa sade. - Valoracin das normas de hixiene bucodental e dos seus efectos sobre a sade. - Desenvolvemento de actitudes solidarias prestando primeiros auxilios coa manobra de Heimlich en casos de atragoamento.

UNIDADE 3: A ALIMENTACIN II (5 SESINS) OBXECTIVOS 1. 2. 3. 4. Comprender os conceptos de dieta e de dieta equilibrada. Explicar os mtodos de conservacin dos alimentos. Coecer a manipulacin e comercializacin dos alimentos. Describir as principais enfermidades relacionadas coa nutricin e a sa prevencin.

CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. 2.1. 2.2. 3.1. 3.2. 4.1. 4.2. Valora a importancia da dieta no bo estado de sade. Menciona os mtodos de conservacin dos alimentos. Valora a importancia dos aditivos na conservacin dos alimentos. Detalla a cadea alimentaria. Recoece a informacin que proporciona o etiquetado. Distingue entre enfermidades debidas malnutricin e contaminacin de alimentos. Identifica as principais enfermidades relacionadas coa nutricin.

COMPETENCIAS - Relacionar a importancia dunha alimentacin equilibrada cunha boa sade e recoecer a importancia da dieta mediterrnea na nosa cultura. - Usar adecuadamente termos cientficos, como lpidos, glcidos, caloras, etc., que permitan elaborar dietas. - Elaborar dietas utilizando o clculo matemtico, para cuantificar as necesidades enerxticas e os nutrientes adecuados das persoas segundo a sa idade e o seu sexo. - Buscar informacin en enciclopedias, dicionarios, internet, etc. sobre os aditivos alimentarios, os alimentos transxnicos, e outros produtos que poden conducir a unha alimentacin ins, para ampliar o seu coecemento e adoptar unha actitude crtica fronte a determinados hbitos consumistas. - Adoptar unha actitude responsable hora de comprar e consumir alimentos etiquetados. - Desenvolver determinados hbitos alimentarios saudables, que permitan previr enfermidades, como a obesidade, a anorexia ou a bulimia. CONTIDOS 1) A dieta. A dieta equilibrada. A dieta mediterrnea. A pirmide dos alimentos. Estudo dunha dieta - Estudo de dietas equilibradas e non equilibradas. - Interpretacin da pirmide dos alimentos e a sa utilidade na elaboracin de dietas 69

equilibradas. - Elaboracin dunha dieta equilibrada de acordo coa idade. - Interpretacin de datos numricos e realizacin de operacins con eles, para determinar a enerxa que se inxire e a composicin nutricional nunha dieta. - Utilizacin de frmulas matemticas no clculo do ndice de masa corporal, e interpretacin de resultados. - Recoecemento da importancia da dieta mediterrnea como un hbito alimentario saudable. 2) A manipulacin e conservacin dos alimentos. Alimentos transxnicos. Estudo do etiquetado dos alimentos - Investigacin, a travs da rede, de aditivos alimentarios empregados en diferentes alimentos. - Recollida de informacin sobre a composicin dos alimentos envasados a partir das sas etiquetas. - Observacin dos datos de etiquetado e envasado dos alimentos, antes de compralos e de consumilos, polos seus posibles efectos nocivos para a sade. - Busca de informacin sobre os alimentos transxnicos e os aditivos alimentarios, que permita coecer as sas vantaxes e inconvenientes, para adoptar unha actitude responsable acerca do consumo destes alimentos. - Desenvolvemento dunha actitude crtica e responsable hora de adquirir alimentos envasados e de consumir alimentos transxnicos ou produtos alimentarios con certos aditivos. - Toma de conciencia da necesidade de adquirir os alimentos en establecementos onde exista un control sanitario, para evitar posibles problemas de sade. 3) A contaminacin dos alimentos e a sa prevencin - Posta en prctica das normas hixinicas, que debemos ter os consumidores, para previr a contaminacin dos alimentos no fogar e fra del. - Toma de conciencia da necesidade de separar o lixo orgnico do resto de residuos, para facilitar a sa transformacin. 4) Trastornos da conduta alimentaria: a malnutricin - Realizacin dun comentario de texto sobre a anorexia e a bulimia. - Rexeitamento das mensaxes externas que conducen a un desequilibrio na nutricin. - Respecto cara s persoas que presentan algn trastorno nutricional, como a obesidade, a anorexia e a bulimia. - Valoracin da importancia do exercicio fsico para previr a obesidade.

UNIDADE 4: SISTEMAS E APARATOS I (7 SESINS) OBXECTIVOS 1. Identificar as partes do aparato respiratorio e describir os procesos respiratorios. 2. Describir o aparato circulatorio e a circulacin sangunea. 3. Recoecer o sangue como parte do medio interno do organismo humano. 4. Explicar os procesos da excrecin. 5. Adoptar determinados hbitos de hixiene dos aparatos respiratorio, circulatorio e excretor. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Distingue os rganos que interveen na respiracin. 1.2. Describe o percorrido do aire polo interior do aparato respiratorio, e explica a ventila70

2.1. 2.2. 3.1. 3.2. 3.3. 4.1. 5.1.

cin pulmonar e o intercambio de gases. Distingue os compoentes do aparato circulatorio e do sistema linftico. Coece as caractersticas da circulacin sangunea e interpreta o proceso circulatorio. Distingue os compoentes do sangue. Explica as funcins do sangue. Sabe que son as transfusins e doazns de sangue e coece algunhas nocins sobre primeiros auxilios. Define excrecin e diferenza os rganos e aparatos implicados nela. Cumpre os coidados necesarios para protexer os seus aparatos respiratorio, circulatorio e excretor.

COMPETENCIAS - Elaborar esquemas e representacins grficas, para explicar os aparatos respiratorio, circulatorio e excretor, e a sa relacin coa nutricin. - Usar adecuadamente termos cientficos, relativos aos aparatos que interveen na nutricin para transmitir, interpretar e comprender os coecementos adquiridos en diferentes textos cientficos. - Desenvolver hbitos de hixiene para o coidado da sade dos aparatos que interveen na nutricin, para previr enfermidades. - Adoptar unha actitude solidaria ante situacins como a doazn de sangue ou de rganos. - Buscar informacin en enciclopedias, dicionarios, internet, etc. sobre o tabaco e o alcohol, para coecer amplamente os efectos danios que producen e aprender a practicar e respectar as normas sociais establecidas pola lei. - Relacionar a importancia dos descubrimentos cientficos coa influencia decisiva sobre a sade e a calidade de vida dos cidadns. CONTIDOS 1) O aparato respiratorio, compoentes e funcionamento - Identificacin das diferentes partes do aparato respiratorio. - Elaboracin dun informe sobre a ventilacin pulmonar. - Debuxo do percorrido do aire polo aparato respiratorio. - Realizacin dun diagrama de barras da composicin do aire inspirado e expirado. - Realizacin dun comentario de texto sobre outras funcins do aparato respiratorio. 2) O aparato circulatorio. Os vasos sanguneos e o corazn. A circulacin do sangue - Identificacin dos diferentes compoentes do aparato circulatorio. - Realizacin dun esquema do corazn identificando as sas partes. - Debuxo do percorrido do sangue polo aparato circulatorio. - Descricin, mediante esquemas, do ciclo cardaco. - Determinacin da frecuencia cardaca dun compaeiro ou compaeira tomndolle o pulso en diferentes situacins. - Interpretacin dos datos a partir da toma da presin sangunea. - Recoecemento da importancia do descubrimento da circulacin sangunea. 3) O sangue: a sa composicin e as sas funcins - Identificacin de clulas sanguneas a partir de debuxos e fotografas. - Busca en internet de informacin sobre os compoentes celulares do sangue. 4) O medio interno e o sistema linftico. Compoentes e funcins do sistema linftico - Descricin dos constituntes do medio interno. - Identificacin, mediante esquemas, dos principais rganos linfticos. 5) As transfusins e os grupos sanguneos. Doazns de sangue. Primeiros auxilios - Realizacin de predicins acerca da compatibilidade dos grupos sanguneos nunha 71

transfusin de sangue. - Realizacin de prcticas que mostren como se pode realizar a respiracin artificial e unha masaxe cardaca. - Conciencia da necesidade de doar sangue e da necesidade de realizar transplantes. - Desenvolvemento de actitudes solidarias prestando primeiros auxilios en situacins de accidentes. 6)A funcin do aparato excretor e as glndulas sudorparas. A funcin renal - Descricin da funcin de excrecin e de todos os rganos e aparatos que interveen nela. - Debuxo dun ril sinalando as sas partes. - Realizacin dunha experiencia para coecer a anatoma do ril. 7) A sade dos aparatos relacionados coa nutricin e factores de prevencin - Toma de conciencia da importancia de evitar substancias nocivas, como o tabaco e o alcohol, para o bo funcionamento do noso corpo. - Valoracin da necesidade de controlar a presin sangunea regularmente, para evitar enfermidades relacionadas coa hipertensin.

UNIDADE 5: SISTEMAS E APARATOS II (6 SESINS) OBXECTIVOS 1. 2. 3. 4. 5. Explicar a funcin de relacin e distinguir as fases en que se divide. Comprender a estrutura e o funcionamento dos rganos do tacto, do olfacto e do gusto. Comprender a estrutura e o funcionamento dos rganos da audicin e da visin. Recoecer a estrutura anatmica do sistema nervioso e o seu funcionamento. Coecer as enfermidades que podemos ter nos rganos receptores e no sistema nervioso.

CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. 2.1. 2.2. 3.1. 3.2. 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 5.1. Define estmulo e relaciona a sa recepcin coa elaboracin da resposta. Interpreta esquemas e debuxos da pel, e dos rganos do gusto e do olfacto. Explica o funcionamento dos receptores do tacto, do gusto e do olfacto. Interpreta esquemas do odo e do ollo. Explica a audicin e o sentido do equilibrio, e o funcionamento do rgano da visin. Enumera os tipos de neuronas e describe como transmiten a informacin. Diferenza entre un acto voluntario e un acto reflexo. Describe o sistema nervioso central. Distingue as funcins do sistema nervioso perifrico. Coece as posibles enfermidades dos rganos receptores e do sistema nervioso e a sa prevencin.

COMPETENCIAS - Interpretar e elaborar esquemas e debuxos sobre os procesos que interveen na forma en que levamos a cabo a funcin de relacin. - Buscar, analizar e organizar a informacin procedente de diversos medios audiovisuais relacionada cos nosos rganos sensoriais, co noso sistema nervioso e coa sade de todas estas partes do noso organismo. - Utilizar os termos cientficos especficos relativos aos nosos rganos sensoriais, ao noso sistema nervioso e sade de todos eles. 72

- Tomar conciencia do perigo que supoen as substancias aditivas para a sade do noso sistema nervioso e do noso organismo en xeral e adquirir responsabilidade para evitar o seu consumo. - Recoecer algns descubrimentos que permitiron mellorar no coecemento do sistema nervioso. - Tomar conciencia das dificultades que encontran as persoas con discapacidades sensoriais ou nerviosas e da necesidade de eliminar as barreiras que lles impiden a sa integracin. CONTIDOS 1) Principais procesos da funcin de relacin - Descricin, mediante esquemas, da recepcin de estmulos e da elaboracin de respostas. 2) Receptores e rganos sensoriais. Estrutura e funcin - Realizacin de experiencias para demostrar a sensibilidade presin de diferentes partes do corpo. - Observacin, na lingua, das papilas gustativas. - Debuxo do percorrido das ondas sonoras no odo. - Identificacin, en modelos anatmicos e esquemas, das partes do odo. - Interpretacin dun audiograma. - Identificacin, mediante debuxos e modelos, das partes do ollo. - Comprobacin prctica da existencia do punto cego. - Realizacin de experiencias sinxelas para a discriminacin visual das cores. - Realizacin de experiencias para demostrar como inflen uns sentidos noutros. 3) A sade dos rganos receptores - Toma de conciencia da necesidade de coecer o funcionamento dos rganos dos sentidos para mellorar os hbitos de sade. - Manifestacin de actitudes de respecto e tolerancia fronte a persoas con diferenzas fsicas ou mentais. 4) Estrutura e funcin dos rganos que compoen o sistema nervioso central e o sistema nervioso perifrico - Interpretacin de esquemas de neuronas e da transmisin do impulso nervioso por elas. - Identificacin, nun esquema, das partes do sistema nervioso. - Realizacin de esquemas que indiquen o camio que percorre un acto reflexo. 5) A sade do sistema nervioso - Confeccin de regras de seguridade co fin de evitar danos no sistema nervioso. - Valoracin das normas de seguridade para evitar danos no sistema nervioso. - Recoecemento dos efectos biolxicos que producen as drogas sobre o sistema nervioso. - Desenvolvemento de actitudes solidarias prestando primeiros auxilios no traslado de persoas accidentadas.

UNIDADE 6: SISTEMAS E APARATOS III (7 SESINS) OBXECTIVOS 1. Entender a coordinacin endcrina e a regulacin da producin hormonal. 2. Describir a forma na que o aparato locomotor elabora as respostas. 3. Describir as principais enfermidades relacionadas coa funcin de relacin.

73

CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Define glndula endcrina e distingue entre coordinacin hormonal e coordinacin nerviosa. 1.2. Relaciona as glndulas endcrinas coa sa funcin e explica como se regula a sa producin. 2.1. Detalla o funcionamento do sistema muscular e do sistema esqueltico. 3.1. Comprende os hbitos saudables e os mtodos preventivos de loita contra as enfermidades relacionadas coa funcin de relacin.

COMPETENCIAS - Interpretar e elaborar esquemas e debuxos sobre algns exemplos de coordinacin hormonal, intentando expresar mediante frechas as relacins causa-efecto caractersticas destes procesos. - Buscar, analizar e organizar a informacin procedente de diversos medios audiovisuais relacionada con diferentes aspectos do sistema endcrino e do aparato locomotor. - Utilizar termos cientficos adecuados para facer referencia s partes que compoen estes sistemas e aos procesos que ocorren neles. - Adquirir nocins bsicas de primeiros auxilios, para actuar adecuadamente ante unha lesin do aparato locomotor. - Tomar conciencia da importancia do coidado do aparato locomotor e adquirir hbitos responsables que o melloren, como evitar as posturas inadecuadas, facer quentamento antes dunha actividade fsica intensa, evitar condutas que impliquen un aumento do risco de lesins... - Apreciar o valor da educacin fsica como medio para manter a sade do noso organismo, e comprometerse cos hbitos que promove. CONTIDOS 1) O sistema endcrino. As glndulas e hormonas que producen. A regulacin hormonal - Elaboracin de tboas que relacionen as hormonas cos rganos endcrinos que as producen. - Descricin, mediante esquemas, do control da producin hormonal. - Interpretacin dun esquema de retroalimentacin negativa de producin de hormonas. - Comentario de texto sobre a precisin na coordinacin do organismo humano. 2) O sistema muscular. Principais msculos. A contraccin muscular - Identificacin, en debuxos, dos diferentes msculos do aparato locomotor. - Diferenciacin de msculos que interveen na mmica e no movemento. - Realizacin de informes sobre como se produce a resposta motora, despois da visualizacin dunha simulacin. 3) O sistema esqueltico. As articulacins e os seus tipos. Principais sos - Identificacin, en debuxos, dos diferentes sos do aparato locomotor. - Identificacin, en modelos anatmicos, de diferentes tipos de articulacins. - Recoecemento dos tres xneros de pancas no aparato locomotor humano. 4) A sade do sistema endcrino e do aparato locomotor. Primeiros auxilios - Recoecemento das fracturas nos sos. - Valoracin das novas tecnoloxas (raios X, resonancia magntica nuclear, tomografa por emisin de positrns...) para o diagnstico de enfermidades do aparato locomotor. - Toma de conciencia de que os hbitos posturais correctos preveen enfermidades do 74

aparato locomotor. - Desenvolvemento de actitudes solidarias actuando fronte a un traumatismo.

UNIDADE 7: REPRODUCIN E SEXUALIDADE (8 SESINS) OBXECTIVOS 1. Entender a funcin de reproducin humana e diferenciar entre reproducin e sexualidade. 2. Identificar os compoentes anatmicos do aparato reprodutor masculino. 3. Distinguir os compoentes anatmicos do aparato reprodutor feminino. 4. Coecer a fisioloxa do aparato reprodutor feminino. 5. Describir a fecundacin e o desenvolvemento embrionario. 6. Comprender os problemas relacionados coa fertilidade e coas enfermidades de transmisin sexual. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Explica as caractersticas da reproducin humana. 1.2. Distingue entre reproducin e sexualidade, e enumera os cambios que sofren os adolescentes. 2.1. Interpreta esquemas e debuxos do aparato reprodutor masculino. 2.2. Especifica os principais acontecementos da espermatoxnese. 3.1. Interpreta esquemas e debuxos do aparato reprodutor feminino. 3.2. Especifica os principais acontecementos da ovoxnese. 4.1. Diferenza entre ciclo ovrico e ciclo uterino. 4.2. Cita as hormonas que regulan o ciclo reprodutor e explica o seu funcionamento. 5.1. Define fecundacin e describe o camio que percorre o embrin ata o tero. 5.2. Identifica os principais acontecementos do desenvolvemento embrionario. 6.1. Valora as tcnicas de reproducin asistida e os mtodos de control da fertilidade. 6.2. Identifica as enfermidades de transmisin sexual e o seu tratamento e prevencin. COMPETENCIAS - Tomar conciencia dos cambios fsicos e psquicos que teen lugar no propio corpo durante a adolescencia e adoptar unha actitude responsable que sexa coherente con eses cambios e respectuosa coas demais persoas. - Interpretar e elaborar debuxos sobre os aparatos relacionados coa reproducin e a sexualidade. - Interpretar e elaborar esquemas e debuxos nos que se expresen, mediante frechas, os procesos relacionados coa producin de espermatozoides e de vulos, coa regulacin nos ciclos menstrual e ovrico. - Apreciar e respectar o valor de todas as persoas, sen facer discriminacins por razn de sexo ou de opcin sexual. - Coecer as principais enfermidades de transmisin sexual, consideralas como riscos reais e coecer a existencia dos medios de proteccin dispoibles, para evitalas ou previlas. Ser consciente do que implica a madurez sexual e coecer os medios anticonceptivos. - Tomar conciencia da importancia que ten adoptar unha actitude responsable e respectuosa fronte sexualidade e fronte reproducin. CONTIDOS 75

1) Os carcteres sexuais e os cambios na adolescencia - Redaccin dun texto sobre os cambios que se experimentan na puberdade. - Elaboracin de esquemas conceptuais sobre a reproducin. - Toma de conciencia dos cambios corporais que ocorren na adolescencia. - Aceptacin da propia realidade. 2) O aparato reprodutor masculino. Etapas da espermatoxnese - Localizacin dos diferentes rganos do aparato reprodutor masculino en esquemas e debuxos. - Realizacin de debuxos da espermatoxnese e dos espermatozoides. - Realizacin dun experimento sinxelo dirixido a estudar os gametos. 3) O aparato reprodutor feminino. Etapas da ovoxnese. Control do ciclo menstrual - Localizacin dos rganos do aparato reprodutor feminino en esquemas e debuxos. - Realizacin de debuxos da ovoxnese e dos vulos. - Interpretacin de diagramas sobre o ciclo menstrual e o ciclo ovrico. - Elaboracin de grficas sobre o control do ciclo menstrual. 4) A fecundacin e o desenvolvemento embrionario - Localizacin, sobre un debuxo, dos lugares nos que se producen a fecundacin e a implantacin. - Identificacin, a partir de debuxos, das fases do parto. - Anlise e valoracin dos procesos que suceden durante o desenvolvemento embrionario. 5) A fertilidade e o seu control - Elaboracin de grficas a partir de datos experimentais sobre a fertilidade masculina e sobre a formacin de oocitos. - Interpretacin de diagramas sobre o proceso de fecundacin in vitro. - Realizacin dun informe sobre as tcnicas de reproducin asistida. - Recoecemento, sobre debuxos e diapositivas, de mtodos anticonceptivos. - Realizacin dun comentario de texto sobre a clonacin. - Valoracin tica da utilizacin de embrins na clonacin. - Anlise e valoracin dos mtodos de control da fertilidade. 6) As enfermidades asociadas ao aparato reprodutor - Respecto cara s diferentes opcins sexuais das persoas. - Toma de conciencia da necesidade de previr as enfermidades de transmisin sexual polos graves riscos para a sade.

UNIDADE 8: O RELEVO, O SOLO E OS AXENTES EXTERNOS. MAPAS. (8 S.) OBXECTIVOS 1. 2. 3. 4. 5. 6. Definir relevo e comprender a orixe e a clasificacin das rochas. Recoecer os elementos dun mapa topogrfico e comprender o seu significado. Comprender a orixe dos procesos xeolxicos que cambian o relevo. Definir meteorizacin e explicar que causas a producen. Describir o solo e relacionar a sa orixe coa meteorizacin das rochas. Coecer os cambios que se producen no relevo.

CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Define relevo e explica a orixe e clasificacin das rochas. 1.2. Identifica as principais rochas sedimentarias detrticas e non detrticas. 2.1. Interpreta mapas topogrficos. 76

3.1. Describe os procesos xeolxicos esxenos e coece a sa orixe. 3.2. Interpreta mapas do tempo. 4.1. Define meteorizacin, e diferenza entre meteorizacin fsica e meteorizacin qumica. 4.2. Explica os principais procesos da meteorizacin fsica e qumica. 5.1. Explica que o solo e como se forma. 6.1. Coece os cambios que se producen no relevo. COMPETENCIAS - Obter, analizar e extraer conclusins de mapas meteorolxicos, e de esquemas relacionados coa sedimentacin ou a formacin do solo. - Xustificar razoadamente fenmenos naturais, como a dinmica atmosfrica e hidrosfrica, e a construcin e a destrucin do relevo. - Usar a linguaxe matemtica para cuantificar distancias e operar con escalas, co fin de interpretar mapas e levantar perfs topogrficos. - Analizar e organizar nun mapa conceptual con informacin relativa meteorizacin. - Comprender o sentido dun texto relacionado co valor do solo e exercitar a capacidade de expresin ao expoer por escrito a importancia que ten para a vida. - Coecer e valorar a presenza das rochas no desenvolvemento tanto tcnico, como artstico e cultural. - Desenvolver a iniciativa persoal e a capacidade de resolver problemas mediante actividades de busca en internet. CONTIDOS 1) O relevo e os seus compoentes - Reproducin, mediante un experimento, da orixe dunha rocha sedimentaria. - Recoecemento das rochas mis importantes. - Identificacin, en fotografas, diapositivas ou debuxos, dos procesos que interveen na formacin das rochas sedimentarias. - Fomento da prctica de actividades no medio natural. 2) A representacin do relevo. Interpretacin de mapas topogrficos - Resolucin de problemas de escalas de mapas topogrficos. - Realizacin de perfs topogrficos. - Interpretacin do relevo en mapas topogrficos. - Utilizacin da aplicacin Google Earth, que se encontra en internet, para realizar diversas actividades relacionadas coas coordenadas xeogrficas. - Valoracin da importancia dos mapas topogrficos en numerosas actividades. 3) A enerxa e os cambios do relevo. A dinmica atmosfrica. Os mapas do tempo - Elaboracin de esquemas que mostren a dinmica hidrosfrica. - Realizacin de esquemas conceptuais sobre a enerxa que orixina os cambios no relevo. - Localizacin, sobre unha representacin da Terra, dos principais ventos. - Interpretacin de mapas do tempo. - Valoracin da importancia dos mapas do tempo para previr catstrofes naturais. 4) A meteorizacin e os seus tipos - Recoecemento, nun esquema, do proceso da xelifraccin. - Realizacin de esquemas conceptuais sobre a meteorizacin e os seus tipos. 5) A orixe do solo - Identificacin, en fotografas, diapositivas ou debuxos, dos horizontes e do grao de madurez dun solo. - Anlise da permeabilidade de distintos tipos de solos. - Resolucin de problemas relacionados coa fertilidade dos solos. 77

- Valoracin da importancia do solo para o ser humano. 6) Os procesos que cambian o relevo. Os axentes esxenos - Recoecemento, nunha ilustracin, dos procesos que interveen no modelado do relevo. - Identificacin en fotografas dos principais axentes xeomorfolxicos que intervieron no modelado de diferentes relevos. - Fomento da necesidade de conservacin do medio natural.

UNIDADE 9: AXENTES E PROCESOS XEODINMICOS EXTERNOS (8 S.) OBXECTIVOS 1. Coecer os conceptos de paisaxe, risco natural e impacto ambiental e recoecer os principais impactos que se producen nas paisaxes e a necesidade de conservalas. 2. Entender a accin xeolxica das augas de arroiada e dos torrentes. 3. Diferenciar os tramos dun ro e describir o modelado fluvial. 4. Coecer a orixe das augas subterrneas e comprender o modelado krstico. 5. Relacionar os principais movementos das augas marias coa orixe dos modelados litorais. 6. Comprender a accin xeolxica dos glaciares e do vento. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Define paisaxe, risco natural e impacto ambiental e recoece os principais impactos que se producen nas paisaxes e a necesidade de conservalas. 2.1. Explica a accin modeladora das augas de arroiada. 2.2. Recoece nun esquema as partes dun torrente e describe a accin xeolxica que predomina en cada unha delas. 3.1. Identifica os tramos do curso dun ro e explica a accin xeolxica que predomina en cada un deles. 3.2. Describe a orixe das principais formas do modelado fluvial. 4.1. Explica a orixe das augas subterrneas. 4.2. Interpreta a orixe do modelado krstico. 5.1. Describe os principais procesos do modelado litoral. 6.1. Explica a accin xeolxica dos glaciares. 6.2. Describe os procesos xeolxicos relacionados co vento. COMPETENCIAS - Recoecer os valores culturais e sociais que existen nas paisaxes e responsabilizarse de protexelas. - Xustificar razoadamente as accins modeladoras do relevo dos distintos axentes xeomorfolxicos. - Interpretar esquemas que resuman distintos procesos relativos accin dos axentes xeomorfolxicos, como o transporte de materiais por un ro, a formacin dunha paisaxe krstica ou o retroceso dun acantilado. - Propoer solucins para resolver ou reducir os riscos naturais e os impactos ambientais de determinadas paisaxes. - Comprender o sentido dun texto relacionado coa recuperacin de paisaxes, as como dos distintos termos cientficos utilizados na unidade. - Buscar en internet informacin sobre espazos naturais, resumila e expoela por escrito. 78

- Utilizar a linguaxe matemtica para avaliar o transporte de partculas polo vento. CONTIDOS 1) A paisaxe e os seus tipos. Impactos e riscos asociados paisaxe - Identificacin en fotografas dos impactos causados polo ser humano na paisaxe. - Realizacin dun comentario de texto sobre a paisaxe e as persoas. - Valoracin da paisaxe como unha fonte de recursos. - Toma de conciencia da importancia que ten a conservacin do medio natural pola sa grande influencia na humanidade e en todos os seres vivos. - Desenvolvemento dunha actitude de defensa do medio natural. 2) As augas de arroiada e os torrentes - Diferenciacin, nun esquema, das partes dun torrente. - Construcin dun modelo para simular a erosin levada a cabo polas augas salvaxes. - Utilizacin da aplicacin Google Earth, que se encontra en internet, para localizar zonas con torrentes e visualizar como se modifica o relevo. - Toma de conciencia dos riscos que poden causar as augas de arroiada e os torrentes durante as chuvias torrenciais. 3) Os ros. O modelado fluvial - Identificacin, en fotografas, diapositivas ou debuxos, dos diferentes cursos dun ro. - Recoecemento, nun esquema, das diferentes modalidades de transporte fluvial. - Adquisicin dunha opinin crtica sobre as vantaxes e os inconvenientes dos encoros. 4) As augas de infiltracin. O modelado krstico - Explicacin, coa axuda dun esquema, da orixe das augas subterrneas. - Identificacin, en fotografas, diapositivas ou debuxos, das principais formas krsticas. - Resolucin de problemas relacionados cos acuferos. - Valoracin dos riscos derivados da sobreexplotacin dos acuferos. 5) O mar. O modelado do litoral - Representacin grfica da evolucin dun acantilado a plataforma de abrasin. - Identificacin, en fotografas, diapositivas ou debuxos, das principais formas litorais. - Elaboracin de informes sobre as consecuencias que ten a modificacin da deriva litoral. - Adquisicin dunha opinin crtica sobre as urbanizacins prximas ao mar. 6) O xeo. A accin dos glaciares - Recoecemento, en fotografas, diapositivas ou debuxos, das partes dun glaciar. - Valoracin da importancia que ten o cambio climtico sobre os glaciares e as consecuencias que pode provocar o seu desxeo. 7) O vento. Os desertos - Identificacin, en fotografas ou diapositivas, dos tipos de dunas, e da direccin e do sentido do vento predominante na formacin de cada un dos tipos.

UNIDADE 10: OS RECURSOS E A SA EXPLOTACIN (4 SESINS) OBXECTIVOS 1. Entender o concepto de recurso natural, e coecer os seus tipos, os seus usos e como os explotou a humanidade ao longo da historia. 2. Analizar as causas e os efectos da contaminacin do medio. 3. Analizar o impacto dos residuos slidos na degradacin do medio. 4. Coecer o efecto ambiental da sobreexplotacin dos recursos naturais. 5. Analizar os problemas ambientais e coecer a sa relacin co tipo de desenvolvemento 79

das sociedades, as como as alternativas que o desenvolvemento sostible e a educacin ambiental ofrecen para a sa solucin. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Define recurso natural, coece os seus tipos e describe os seus principais usos, e o modo no que as persoas os explotamos ao longo da historia. 1.2. Explica como se obtn enerxa a partir dos recursos naturais e consciente das consecuencias ambientais do consumo humano desta. 1.3. Coece o uso que a sociedade fai da auga e capaz de explicar a necesidade de que exista unha xestin das sas reservas e cales son os sistemas e os procesos que se utilizan para levala a cabo. 2.1. Describe os efectos da contaminacin atmosfrica no medio. 2.2. Explica os impactos da contaminacin da auga e do solo. 3.1. Sabe que son os residuos slidos, clasifcaos en funcin da sa orixe, e coece os tratamentos que se lles aplican para a sa xestin adecuada. 4.1. Explica os problemas ambientais relacionados coa sobreexplotacin dos minerais e as rochas, dos seres vivos, dos combustibles fsiles, dos recursos hdricos e do solo. 5.1. Explica a problemtica que pode provocar o incremento da poboacin mundial e o desenvolvemento tecnolxico e econmico das sociedades humanas, e comprende os obxectivos da educacin ambiental e do desenvolvemento sostible. COMPETENCIAS - Interpretar e elaborar diversos tipos de grficos a partir do tratamento de datos sobre recursos naturais, riscos e impactos ambientais. - Usar adecuadamente termos, como presin ambiental, efecto invernadoiro, desenvolvemento sostible, cambio climtico..., co fin de transmitir, interpretar e comprender textos cientficos nos que se discuten os problemas ambientais actuais. - Tomar conciencia da importancia que ten adoptar unha actitude responsable e respectuosa co ambiente, comprendendo este concepto como un complexo sistema do que a especie humana forma parte integrante. - Adoptar hbitos encamiados a lograr o aforro de enerxa e outros recursos, a conservacin dos medios naturais, etc. - Valorar a necesidade do desenvolvemento sostible. CONTIDOS 1) Os recursos naturais, tipos e explotacin - Descricin dos tipos de recursos naturais e da sa utilizacin. 2) Os recursos naturais e a enerxa. Enerxas renovables e non renovables - Recoecemento das vantaxes e inconvenientes das diferentes fontes de enerxa. - Realizacin dun traballo sobre centrais hidroelctricas, como enerxas renovables e non contaminantes, analizando e comentando despois as sas vantaxes e inconvenientes. - Interpretacin de esquemas relacionados coa orixe dos combustibles fsiles. - Toma de conciencia dos problemas que xera o uso das fontes de enerxa non renovables - Valoracin de todas aquelas contribucins tcnicas, sociais, cientficas, etc. encamiadas a conseguir un mellor aproveitamento da enerxa. - Recoecemento da necesidade que temos de facer un uso racional dos recursos enerxticos que a natureza nos ofrece, evitando o seu malgasto e destrucin. - Adquisicin de hbitos que supoan aforro enerxtico e eviten a contaminacin. 3) A auga. Usos, depuracin e potabilizacin - Interpretacin de esquemas de funcionamento dunha EDAR e dunha ETAP. 80

- Realizacin dun debate sobre a crise da auga no planeta. - Toma de conciencia sobre a escaseza de auga potable para a poboacin mundial e da necesidade de aforrar auga nas nosas actividades cotis. 4) Os problemas ambientais. A contaminacin e os seus efectos - Realizacin dun informe en equipo sobre a contaminacin do aire. - Determinacin do grao de contaminacin do aire con indicadores biolxicos (liques). - Determinacin da contaminacin da auga por materia orgnica. - Determinacin da influencia da contaminacin do solo no desenvolvemento do cspede. 5) Os problemas ambientais. Os residuos e o seu tratamento - Interpretacin de diagramas de sectores sobre os residuos slidos urbanos. - Interpretacin de esquemas da xestin dos residuos slidos urbanos. 6) Os problemas ambientais. A sobreexplotacin dos recursos - Elaboracin dun informe sobre a perda da biodiversidade no noso pas. - Toma de conciencia da enorme importancia que ten a conservacin do medio, pola sa grande influencia sobre a humanidade e sobre todos os seres vivos. - Valoracin do medio como unha fonte de recursos. - Actitude crtica e activa fronte s actividades humanas que destren o medio. 7) Cara ao desenvolvemento sostible - Toma de conciencia da necesidade de consumir s o necesario para contribur ao desenvolvemento sostible. - Recoecemento das vantaxes e inconvenientes das diferentes fontes de enerxa.

CONTIDOS MNIMOS: O Departamento de Bioloxa e Xeoloxa pretende que o presente proxecto didctico sexa un proxecto realista, que se poida desenvolver na sa totalidade sen que se vote en falta algn tema que debera ser tratado pero sen que tampouco se traten contidos que puideran ter a consideracin de mis ou menos superfluos. Por estas razns este proxecto fundamentalmente un proxecto de mnimos, de tal xeito que teen esta consideracin tdolos contidos de carcter conceptual e clculos sinxelos asociados que se recollen nas diferentes unidades didcticas, e, especialmente, os que de seguido se detallan: As clulas animais e humanas. Orgnulos e funcins. A organizacin do corpo humano. Diferenciacin celular. rganos, aparatos e sistemas: concepto e diferenciacin. O medio interno. Sade e enfermidade. Factores determinantes da sade e factores de risco. As enfermidades infecciosas e a sa transmisin. As defensas orgnicas e a loita contra as infeccins. Alimentacin e alimentos. Clasificacin dos alimentos. Principais alimentos. Nutricin e nutrientes. Clasificacin dos nutrientes. O metabolismo basal. O aparato dixestivo e o proceso de dixestin: conceptos. O tubo dixestivo e as glndulas anexas: descricin. A dixestin estomacal e intestinal. O proceso de absorcin intestinal. A formacin das feces. 81

O coidado do aparato dixestivo. Principais enfermidades do aparato dixestivo. Producin, manipulacin e conservacin dos alimentos: procedementos. Alimentos transxnicos. O etiquetado dos alimentos. A dieta. Dietas equilibradas. A dieta mediterrnea. A pirmide dos alimentos. Principais trastornos alimentarios: malnutricin. Anorexia. Bulimia. O aparato respiratorio: descricin. Os procesos de ventilacin pulmonar e intercambio de gases. Principais enfermidades do aparato respiratorio. O aparato circulatorio e o sangue: descricin e funcins. O corazn e os vasos sanguneos: descricin. A circulacin do sangue: circutos pulmonar e sistmico. Medio interno, linfa e sistema linftico: descricin e funcins. Enfermidades do aparato circulatorio. Transfusins e grupos sanguneos. A excrecin: concepto e rganos excretores. O ril e a formacin dos ourios. Principais enfermidades do aparato urinario. Principais procesos da funcin de relacin. Receptores e rganos sensoriais. Estrutura e funcin . O sistema nervioso: central, perifrico e autnomo. Descricin e funcins. A sade dos rganos receptores e do sistema nervioso. O sistema endcrino: descricin, localizacin e funcin das principais glndulas endcrinas. A sade do sistema endcrino. O aparato locomotor: sistemas muscular e esqueltico. Descricin dos principais sos e msculos do corpo humano. O mecanismo da contraccin muscular. O control do movemento muscular segundo os tipos de musculatura. A sade do aparato locomotor. Os carcteres sexuais e os cambios na adolescencia. O aparato reprodutor masculino e feminino: descricin e funcin. Gametoxnese e proceso de fecundacin. Desenvolvemento embrionario. O ciclo menstrual: concepto e descricin e control. O parto e o desenvolvemento postembrionario: descricin. A fertilidade e o seu control. Principais enfermidades do aparato reprodutor e de transmisin sexual. O releve e os seus compoentes. Representacins e interpretacins cartogrficas. 82

A enerxa e os cambios no releve. Dinmica atmosfrica. Mapas do tempo. A meteorizacin. Tipos e mecanismos. O solo. Edafoxnese. Xeodinmica externa. Axentes e procesos xeodinmicos externos. A paisaxe: tipos, impactos e riscos. Augas de arroiada e torrentes. Accin xeolxica. Partes dun torrente. Riscos. Os ros. Accin xeolxica. O modelado fluvial. As augas subterrneas. Accin xeolxica. Modelado krstico. O mar. Accin xeolxica. O modelado costeiro. O xeo. Accin xeolxica. O modelado glaciar. O vento. Accin xeolxica. O modelado desrtico. Os recursos naturais: clasificacin e explotacin. As fontes de enerxa. Enerxas renovables e non renovables. Vantaxes e inconvenientes. A auga. Usos, potabilizacin e depuracin. Os problemas medioambientais: contaminacin atmosfrica, das augas e dos solos. Principais contaminantes, a sa orixe e os seus efectos. Os problemas medioambientais: os residuos, tipos de residuos e tratamento. Os problemas medioambientais: a sobreexplotacin dos recursos e a perda de biodiversidade. O desenvolvemento sostible. Concepto e condicins para acadalo.

CRITERIOS XERAIS DE AVALIACIN : O Departamento de Bioloxa e Xeoloxa entende que a superacin da materia est ligada consecucin dos obxectivos propostos, e elo, valrase traveso dos criterios de avaliacin especficos que se expoen en cada unidade didctica, e que desenvolven os seguintes criterios xerais: 1) Recoecer que na sade inflen aspectos fsicos, psicolxicos, econmicos e sociais e valorar a importancia dos estilos de vida para previr enfermidades e mellorar a calidade de vida, as como as continuas achegas das ciencias biomdicas. Explicar os mecanismos de defensa que evitan ou loitan contra os axentes causantes de enfermidades.
Pretndese valorar se o alumnado pose un concepto actual de sade, e se capaz de establecer relacins entre as diferentes funcins do organismo, ademais dos factores que teen unha maior influencia na sade, como son os estilos de vida. Ademais, deber saber distinguir os distintos tipos de enfermidades: infecciosas, hereditarias, por intoxicacin, condutuais, ...; relacionando a causa co efecto. As mesmo deber comprender os mecanismos de defensa corporal e a accin de vacinas, antibiticos e outras contribucins da ciencia mdica na loita contra a enfermidade. 2) Coecer os aspectos bsicos da reproducin humana e describir os acontecementos fundamentais da fecundacin, o embarazo e o parto. Comprender o funcionamento dos

83

mtodos de control da natalidade e valorar o uso de mtodos de prevencin de enfermidades de transmisin sexual. Trtase de comprobar se as alumnas e os alumnos distinguen o proceso de reproducin como un mecanismo de perpetuacin da especie, da sexualidade entendida como unha actividade ligada a toda a vida do ser humano e de comunicacin afectiva e persoal. Deben coecer, ademais, os trazos xerais anatmicos e de funcionamento dos aparatos reprodutores masculino e feminino e explicar, a partir do seu coecemento, as bases dalgns mtodos de control de natalidade ou de certas solucins a problemas de infertilidade. Ademais, deben saber explicar a necesidade de tomar medidas de hixiene sexual individual e colectiva para evitar enfermidades de transmisin sexual. 3) Explicar os cambios fundamentais que sofre o alimento ao longo de todo o proceso de nutricin, utilizando esquemas ou ilustracins en cada unha das etapas. Xustificar a necesidade de adquirir hbitos alimentarios saudables. Pretndese avaliar se o alumnado coece o papel de cada un dos aparatos e rganos implicados na funcin de nutricin, as relacins entre eles, as como as sas principais alteracins e a necesidade de adoptar determinados hbitos de hixiene. As mesmo, valorarase o desenvolvemento de actitudes solidarias ante situacins como a doazn de sangue ou de rganos e se relacionan as funcins de nutricin coa adopcin de determinados hbitos alimentarios saudables para previr enfermidade e cara a un consumo responsable. 4) Coecer os rganos dos sentidos e explicar a misin integradora dos sistemas nervioso e endcrino. Relacionar as alteracins mis frecuentes cos rganos e procesos implicados en cada caso, e identificar os factores sociais que repercuten negativamente na sade como o estres e o uso de sustancias aditivas. Pretndese comprobar que as alumnas e os alumnos saben como se coordinan o sistema nervioso e o endcrino, e aplican este coecemento a problemas sinxelos que poidan ser analizados utilizando modelos de simulacin. As mesmo, han de caracterizar as sas principais enfermidades, valorar a importancia de adoptar hbitos de sade mental, e identificar os efectos prexudiciais de determinadas condutas como o consumo de drogas, o estres, a falta de relacins interpersoais sans, as presins dos medios de comunicacin, etc. 5) Identificar as accins dos axentes xeolxicos externos na orixe e modelado do relevo terrestre, as como no proceso de formacin das rochas sedimentarias. Trtase de comprobar que o alumnado ten unha concepcin dinmica da natureza e que quen de recoecer e interpretar, no medio natural ou en imaxes, a accin dos axentes xeolxicos externos mis importantes. Pretndese tamn avaliar se o alumnado pode explicar a orixe dos distintos tipos de modelado producidos polos axentes xeolxicos externos, as como a das rochas sedimentarias.

6) Valorar a capacidade para recompilar informacin procedente de distintas fontes sobre a influencia das actuacins humanas no medio, analizar esta informacin e formular propostas para promover unha xestin mis racional dos recursos naturais.
Trtase de avaliar se o alumnado quen de identificar a relacin que existe entre a explotacin dos recursos naturais e determinados impactos e riscos ambientais. Valorarase a capacidade de realizar investigacins sobre algunhas alteracins concretas producidas polos seres humanos na natureza e son quen de valorar o medio ambiente como un patrimonio da humanidade e argumentar as razns de certas actuacins individuais e colectivas para evitar o seu deterioro.

84

7) Determinar os trazos distintivos do traballo cientfico analizando como se chegou formulacin e/ou s propostas de resolucin dalgn problema medio ambiental de actualidade. Trtase de pescudar se as alumnas e os alumnos son capaces de buscar bibliografa referente a temas de actualidade, como a conservacin das especies ou a intervencin humana na reproducin, e de utilizar as destrezas comunicativas suficientes para elaborar informes que estruturen os resultados do traballo. Pretndese avaliar tamn se teen unha imaxe do traballo cientfico como un proceso en continua construcin, que se apoia nos traballos colectivos de moitos grupos, que ten os condicionamentos de calquera actividade humana e que por iso pode verse afectada por variables de distinto tipo. 8) Valorar a situacin mundial da distribucin da riqueza e as sas repercusins sobre a sade e o medio ambiente, identificando interrelacins xeopolticas, sociais, econmicas e culturais. Trtase de ver se o alumnado consciente das diferenzas que existen entre as distintos escenarios do mundo como son os dilogos norte - sur, oriente - occidente, as interdependencias da globalizacin e capaz de enunciar cales son as consecuencias da sobreexplotacin de recursos, a industrializacin masiva, etc.

85

CUARTO CURSO DA ESO

(BIOLOXA E XEOLOXA).

86

CONTRIBUCIN DA MATERIA S COMPETENCIAS BSICAS A Bioloxa e Xeoloxa contriben adquisicin das competencias bsicas desde a organizacin das materias que integran a rea, da sa estrutura conceptual, da metodoloxa utilizada e das actitudes e valores que promove. A comunicacin, nos mbitos da comprensin e expresin, tanto oral como escrita, constite un eixe fundamental no proceso de ensino e aprendizaxe do coecemento cientfico, contribundo ao desenvolvemento da competencia en comunicacin lingstica. Nesta materia trtase de desenvolver a capacidade de comprensin cando se fan lecturas de textos cientficos e o alumnado aprende a diferencialos doutros que non son cientficos, cando se contrastan materiais escritos e audiovisuais de diferentes fontes, tanto descritivos como argumentativos, nun proceso que pasa pola identificacin dos conceptos e ideas principais, a interpretacin do papel que desempean segundo o contexto e as relacins que se establecen entre eles. Na resolucin de problemas dbese estimular a lectura comprensiva a travs da contextualizacin da situacin, da identificacin dos conceptos que aparecen e das relacins que se establecen entre os ditos conceptos e os datos. No ensino da materia a expresin oral e escrita busca a coherencia e precisin no uso da linguaxe, tanto no nivel descritivo como no interpretativo. Trabllase a expresin cando se emiten hipteses, contrstanse ideas, aclranse significados sobre conceptos ou procesos cientficos en contextos diferentes, realzanse snteses, elabranse mapas conceptuais, extrense conclusins, realzanse informes ou organzanse debates onde se fomenten actitudes que favorezan a mellora na expresin oral e escrita, a confianza para expresarse en pblico, o saber escoitar, o contrastar opinins e ter en conta as ideas dos demais. Contribe esta materia ao desenvolvemento da competencia matemtica, dado que o coecemento cientfico se cuantifica grazas linguaxe matemtica. O emprego de nmeros, smbolos, operacins e relacins entre eles forman parte da metodoloxa cientfica e constiten unha base importante para a comprensin de leis e principios. Na realizacin de investigacins sinxelas, traballos prcticos ou resolucins de problemas desenvlvense capacidades para identificar e manexar variables, para organizar e representar datos obtidos de maneira experimental, para a interpretacin grfica das relacins entre eles, para realizar operacins con nmeros e smbolos, para atopar as solucins correctas, para cuantificar as leis e principios cientficos e para utilizar estratexias bsicas na resolucin. Na Bioloxa e xeoloxa emprgase o razoamento matemtico como apoio cara a unha mellor comprensin das relacins entre conceptos. A competencia no coecemento e a interaccin co mundo fsico recae de xeito importante sobre esta materia na cal o alumnado aprende os conceptos bsicos que lle permitan a anlise, desde diferentes eidos do coecemento cientfico, da materia, dos seres vivos, dos fenmenos naturais, das sas transformacins, dos seus efectos sobre o ambiente e a sade, dos cambios e dos obxectos tecnolxicos. A materia de Bioloxa e Xeoloxa contribe competencia de tratamento da informacin e competencia dixital, xa que se traballan habilidades para identificar, contextualizar, relacionar e sintetizar a informacin procedente de diferentes fontes e presentada en diversas linguaxes propias das tecnoloxas da informacin e comunicacin, como os buscadores pola internet, documentos dixitais, foros, chats, mensaxara, xornais dixitais, revistas divulgativas na web, presentacins electrnicas e simulacins interactivas.

87

Cando se traballa a crtica reflexiva sobre as informacins de tipo cientfico que achegan as tecnoloxas da informacin e a comunicacin, fomntanse actitudes favorables ao emprego delas evitando o seu emprego indiscriminado. Cando se apoia a aprendizaxe de modelos tericos por medio de simulacins, cando se traballan representacins de datos por medio de programas informticos, cando se realizan experiencias virtuais para contrastalas coas reais, cando se representan estruturas moleculares, atmicas, anatmicas, xeolxicas, situacins problemticas coa axuda dos ordenadores, desde a rea estase a contribur competencia dixital. En relacin coa competencia social e cidad, esta rea trata de dotar o alumnado das habilidades necesarias para comprender a problemtica actual en relacin coa sa persoa, co resto da sociedade e co planeta. A aproximacin do currculo situacin concreta na cal se vive facilita a participacin activa do alumnado en actividades que impliquen esa cidadana responsable. As ciencias da natureza contriben a coecer e aceptar o funcionamento do corpo, respectar as diferenzas, afianzar os hbitos de coidado e sade corporais e ser crticos cos hbitos sociais pouco saudables e a contribur conservacin e mellora do ambiente. Os debates histricos sobre as diferentes concepcins dos fenmenos que afectan as persoas serven para traballar habilidades sociais relacionadas coa participacin, cooperacin e poerse en lugar dos outros, aceptar diferenzas, respectar os valores, crenzas e incluso a diversidade de culturas. A contribucin da rea competencia cultural e artstica. Na expresin das ideas, conceptos e principios das ciencias da natureza emprganse, de xeito creativo, diferentes cdigos artsticos para representar fenmenos ou situacins dun xeito comprensible. Desde a rea de ciencias contribese a desenvolver esta competencia cando se promove a presentacin das ideas ou traballos en formatos diversos, onde se lles deixa s alumnas e aos alumnos a liberdade de elixir os ditos formatos estticos e artsticos, cando se utilizan os museos de ciencias para espallar os xeitos de pensar ou facer doutras culturas, ou nas exposicins relacionadas co mbito cientfico, como medio de coecer, comprender e disfrutar do coecemento cientfico. O desenvolvemento da competencia de aprender a aprender desde os mbitos cientfico e tecnolxico, nun mundo en continuo e acelerado cambio, implica espertar inquedanzas e motivacins cara aprendizaxe permanente. Cando afloran as ideas previas do alumnado sobre os contidos cientficos, favorcese esta competencia xa que se est a promover que as alumnas e os alumnos sexan conscientes do seus propios coecementos e limitacins. Pdese empregar a historia da ciencia para que os estudantes non caian no desnimo de estar case sempre errados nas sas concepcins, cando ata os mis grandes cientficos experimentaron erros e resistencias s novas ideas.

88

OBXECTIVOS XERAIS Os obxectivos do curso, que de seguido se detallan, son de carcter necesariamente xeral posto que se refiren totalidade do curso, incidindo especialmente nos aspectos mis globais da metodoloxa cientfica, e na sa relacin coa formacin global. Estes obxectivos xerais atpanse desenvolvidos longo das diferentes unidades didcticas nos obxectivos especficos propios de cada unha. O estudo da Bioloxa e Xeoloxa longo deste curso, debe contribur a acadar s seguintes obxectivos xerais: 1. Utilizacin de estratexias propias do traballo cientfico, mediante a proposta de problemas e sinxelas investigacins, discusin do seu interese, anlise de variables que interveen, formulacin de hipteses, planificacin de experiencias, organizacin dos datos, interpretacin de resultados e comunicacin de conclusins. 2. Busca, seleccin e anlise crtica de informacin de carcter cientfico utilizando as tecnoloxas da comunicacin e da informacin e outras fontes. 3. Interpretacin de informacins de carcter cientfico e contraste destas informacins para formar unha opinin propia e expresarse axeitadamente. 4. Elaboracin de argumentacins e explicacins sobre feitos, observacins ou resultados experimentais, empregando modelos cientficos axeitados. 5. Valoracin das achegas das ciencias da natureza para lles dar resposta s necesidades dos seres humanos e mellorar as condicins da sa existencia, as como para apreciar e disfrutar da diversidade natural e cultural, participando na sa conservacin, proteccin e mellora. 6. Valoracin da evolucin do pensamento cientfico ao longo da historia, salientando a importancia que supn para o desenvolvemento cientfico e tecnolxico de cada poca. 7. Utilizacin comprensiva de protocolos experimentais e respecto polas normas de seguridade. 8. Xustificacin de decisins persoais verbo de problemas reais do seu contorno que aseguren un desenvolvemento sustentable e da modificacin de hbitos de conduta que promovan a sade persoal e comunitaria. 9. Contribucin do desenvolvemento cientfico e tecnolxico resolucin dos problemas. Importancia da aplicacin do principio de precaucin e da participacin cidad na toma de decisins. 10. Valoracin da educacin cientfica da cidadana como requisito de sociedades democrticas sustentables. 11. Consideracin da cultura cientfica como fonte de satisfaccin persoal.

UNIDADES DIDCTICAS. TEMPORIZACIN Para establecer a temporizacin das unidades didcticas, tvose en conta o nmero total de das lectivos con imparticin directa de docencia, o nmero de horas lectivas semanais e a duracin real de cada perodo lectivo, que como sabido non coincide coa hora cronolxica. A temporizacin das diversas unidades didctica atpase recollida en cada unha delas xunto co ttulo de cada unidade, indicada entre parnteses en nmero de sesins lectivas.

89

UNIDADE 1: A CLULA. ESTRUTURA E FISIOLOXA (10 SESINS) OBXECTIVOS 1. Coecer a unidade elemental dos seres humanos. 2. Describir a estrutura do ncleo celular e saber que a informacin hereditaria est contida nesta parte da clula. 3. Coecer as funcins celulares que pose a clula. 4. Comprender a forma na que se organizan as clulas dos seres vivos. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Coece a unidade elemental dos seres humanos e identifica os distintos tipos de clulas que existen. 2.1. Identifica as diferentes partes do ncleo celular. 3.1. Comprende que a informacin hereditaria dos seres vivos se atopa no ncleo celular. 4.1. Explica as tres funcins vitais da clula: nutricin, relacin e reproducin. 4.2. Describe o modo no que estn organizadas as clulas dos seres vivos. COMPETENCIAS - Saber interpretar e describir microfotografas, ilustracins e esquemas de clulas e de procesos celulares usando os termos cientficos introducidos na unidade. - Producir esquemas e textos, utilizando as novas tecnoloxas da comunicacin e a informacin. - Comprender textos relacionados cos microorganismos para desenvolver a capacidade de expresin e para aprender e afianzar termos cientficos. - Interpretar e obter conclusins de experimentos realizados con clulas e microorganismos, aplicando algns procedementos do mtodo cientfico. - Comprender e debater algns aspectos esenciais dos avances cientficos e da sa incidencia na sociedade, relacionndoos co coecemento das clulas, dos organismos unicelulares e da sa evolucin cara pluricelularidad. - Adquirir unha actitude crtica na resolucin de problemas e situacins, analizando os factores que inciden nelas. CONTIDOS 1) Composicin e estrutura das clulas procariotas e eucariticas. - Identificacin de clulas procariotas e eucariticas a partir de debuxos e fotografas. - Identificacin de orgnulos de clulas animais e vexetais en esquemas e en debuxos. - Interpretacin do tamao de imaxes vistas ao microscopio. - Utilizacin de ferramentas informticas para consultar esquemas, textos de ampliacin e microfotografas de clulas procariotas e eucariticas e orgnulos celulares. - Elaboracin de modelos de clulas animais e clulas vexetais. - Identificacin de clulas animais e vexetais a partir de debuxos e fotografas. - Valoracin do microscopio como instrumento imprescindible no estudo da clula, promovendo o seu coidado e conservacin. 2) A estrutura e a funcin do ncleo celular. - Realizacin de esquemas do ncleo. - Identificacin dos compoentes do ncleo en fotografas ao microscopio electrnico. - Deseo e interpretacin de experimentos que relacionen o control celular coa funcin do ncleo. 90

- Valoracin da importancia da experimentacin na xustificacin de hipteses. 3) As funcins de nutricin, relacin e reproducin celular. - Interpretacin de esquemas sobre nutricin celular auttrofa e hetertrofa. - Realizacin de esquemas relacionando procesos de nutricin co transporte de substancias na clula. - Construcin de tboas comparativas entre a respiracin celular e a fotosntese. - Identificacin de movementos celulares a partir de fotografas e de debuxos. - Realizacin de debuxos esquemticos sobre os procesos de reproducin celular. - Cumprimento das normas de seguridade no laboratorio. 4) A teora celular e a teora da xeracin espontnea. - Identificacin dos principios bsicos da teora celular a partir do descubrimento dos organismos unicelulares e dos pluricelulares. - Interpretacin de experimentos a favor da teora celular. - Extraccin de conclusins a partir de ilustracins de experimentos. - Recoecemento da importancia da evolucin da ciencia e dos coecementos cientficos no desenvolvemento da sociedade. - Visin crtica sobre certas afirmacins que se realizan en ciencia. 5) Os niveis de organizacin dos seres vivos - Anlise e descricin das caractersticas de organismos unicelulares de diferentes reinos ao microscopio ptico e ao electrnico. - Observacin microscpica de tecidos vexetais. - Anlise de textos de carcter cientfico sobre a organizacin biolxica dos seres vivos. - Valoracin da importancia de internet como medio de transmisin de informacin e coecementos na nosa sociedade.

UNIDADE 2: OS CIDOS NUCLEICOS. O CICLO CELULAR (10 SESINS) OBXECTIVOS 1. Diferenciar os dous tipos de cidos nucleicos e explicar a sntese de protenas. 2. Comprender o significado biolxico do cdigo xentico e describir a replicacin do ADN. 3. Coecer como se transmite a informacin xentica. 4. Explicar a mitose e a citocinese. 5. Comprender o mecanismo da meiose. 6. Describir os ciclos de vida dos seres vivos. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. 1.2. 2.1. 3.1. 4.1. 5.1. 6.1. Distingue entre ARN e ADN. Explica a sntese de protenas. Entende o significado biolxico do cdigo xentico e explica a replicacin do ADN. Describe a transmisin xentica na divisin celular e na reproducin sexual. Describe a mitose e a citocinese. Explica a meiose. Coece o ciclo de vida dos seres haplontes, diplontes e haplo-diplontes.

COMPETENCIAS - Interpretar esquemas da estrutura dos cidos nucleicos e dos procesos de sntese de protenas e da replicacin do ADN. 91

- Analizar cariotipos de diferentes especies, organizando os cromosomas en parellas de homlogos para obter conclusins sobre posibles alteracins xenticas. - Aplicar os coecementos sobre a meiose para comprender o seu significado biolxico na orixe dos gametos. - Comprender textos relacionados co material xentico, o cariotipo humano e algns ciclos de vida para aumentar o vocabulario de termos cientficos e exercitar a comprensin lectora e a expresin escrita. - Practicar algns conceptos bsicos do mtodo cientfico para propoer experiencias e resolver problemas relacionados coa transmisin da informacin xentica. - Utilizar as novas tecnoloxas da informacin e da comunicacin para elaborar un traballo sobre o descubrimento do ADN. CONTIDOS 1) A composicin e a estrutura dos cidos nucleicos. - Identificacin, en debuxos ou en ilustracins, de nucletidos de ARN e de nucletidos de ADN, as como da estrutura do ARN e do ADN. - Construcin do esqueleto dunha cadea de ADN ou de ARN a partir dos seus compoentes moleculares. - Interpretacin do experimento de Griffith a partir de debuxos e esquemas. - Construcin dunha tboa coas diferenzas entre o ARN e o ADN. - Recoecemento de que os descubrimentos cientficos son o resultado dun arduo labor, que se apoia en investigacins previas. 2) A sntese de protenas e o cdigo xentico. - Interpretacin e representacin de esquemas dos procesos de transcricin e traducin. - Identificacin das caractersticas do cdigo xentico a partir do estudo das sas tboas. - Desenvolvemento do proceso de transcricin a partir dunha secuencia de bases do ADN. - Utilizacin de tboas do cdigo xentico para codificar protenas a partir dun ARN. - Valoracin da universalidade do cdigo xentico como medio para comprender a orixe comn dos seres vivos. 3) A replicacin do ADN e as caractersticas dos cromosomas. - Interpretacin, en esquemas, do proceso de replicacin do ADN. - Representacin do proceso de replicacin a partir dunha secuencia de bases do ADN. - Identificacin, en debuxos ou en esquemas, das diferentes partes dun cromosoma. - Realizacin dun cariotipo a partir de debuxos e fotografas de cromosomas. - Anlise e identificacin dos cariotipos humanos masculino e feminino. - Anlise e identificacin de alteracins no cariotipo humano. - Valoracin dos avances no campo de xentica para o estudo dos seres vivos. 4) A transmisin da informacin xentica en organismos procariotas e eucariticas. - Recoecemento, en esquemas ou en ilustracins, do proceso de divisin celular en procariotas e en eucariticas. - Construcin dunha tboa asignando diferenzas aos procesos de espermatoxnese e ovoxnese. - Representacin e identificacin, en debuxos ou en microfotografas, das diferentes etapas da mitose, do proceso da citocinese e das diferentes etapas da meiose. - Recoecemento da utilidade do microscopio nos estudos da divisin celular e do cariotipo humano, promovendo o seu coidado e mantemento. 5) Os ciclos de vida dos seres vivos. - Interpretacin de esquemas sobre o ciclo de vida de organismos, haplontes, diplontes e haplo-diplontes. - Recoecemento da fase haploide e diploide no esquema do ciclo de vida dun organis92

mo. - Identificacin da meiose no esquema do ciclo de vida dun ser vivo. - Valoracin da utilizacin das novas tecnoloxas da informacin e da comunicacin no desenvolvemento do coecemento cientfico.

UNIDADE 3: XENTICA I (10 SESINS) OBXECTIVOS 1. Coecer os principios da xentica e diferenciar entre xenotipo e fenotipo. 2. Comprender o significado dos experimentos de Mendel, describir as sas leis e sabelas aplicar. 3. Distinguir entre ligamento cromosmico e recombinacin xentica. 4. Describir as variacins na transmisin dos carcteres e saber o que a herdanza tamn se transmite co sexo. 5. Definir mutacin e identificar os principais tipos de mutacins. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. 1.2. 2.1. 2.2. 2.3. 3.1. 4.1. Relaciona os factores mendelianos cos xenes e cos carcteres hereditarios. Distingue entre xenotipo e fenotipo. Recoece a importancia dos experimentos de Mendel. Define as leis de Mendel e formula experimentos para demostralas. Resolve problemas relacionados coas leis de Mendel. Explica o ligamento cromosmico e a recombinacin xentica. Distingue entre herdanza intermedia, codominancia e xenes que actan sobre un mesmo carcter e recoece a existencia de xenes relacionados cos cromosomas sexuais. 5.1. Define mutacin e distingue os principais tipos de mutacins. 5.2. Diferenza entre mutacins xnicas e mutacins cromosmicas.

COMPETENCIAS - Comprender as implicacins que a actividade cientfica tivo sobre o coecemento da herdanza biolxica e valorar as sas repercusins nas sociedades actuais. - Interpretar e obter conclusins dos experimentos realizados por Mendel con plantas de chcharos e aplicar o mtodo cientfico na anlise e na comprensin doutros experimentos relacionados coa herdanza dos carcteres. - Producir e comprender esquemas que representen a transmisin dos xenes. - Utilizar a linguaxe matemtica para cuantificar e expresar as proporcins xenotpicas e fenotpicas da herdanza dos carcteres. - Comprender e comentar textos relacionados cos mapas cromosmicos, a teora cromosmica da herdanza, a herdanza ligada ao sexo e as mutacins. - Utilizar as novas tecnoloxas da informacin e a comunicacin para solicitar informacin, procesala e elaborar informes. - Comprender e debater algns aspectos esenciais dos avances cientficos e a sa incidencia na sociedade, relacionados co coecemento dos mapas cromosmicos e a herdanza dalgunhas enfermidades.

93

CONTIDOS 1) Conceptos bsicos sobre herdanza biolxica. A teora cromosmica da herdanza. - Diferenciacin entre xenotipo e fenotipo en modelos e esquemas. - Representacin, mediante letras, de xenes alelos homocigticos e heterocigticos para un determinado carcter. - Realizacin de esquemas que representen a transmisin dos xenes. - Identificacin, en modelos de cromosomas, de xenes alelos e non alelos. - Interpretacin, a partir de esquemas, do proceso de formacin de gametos con diferentes combinacins allicas. - Representacin mediante un cadro de Punnet dos posibles xenotipos que se obteen a partir de diferentes combinacins allicas. - Valoracin do estudo do xenoma nos seres vivos e a sa importancia para o coecemento do xenoma humano. 2) Os principios da herdanza mendeliana. As leis de Mendel. - Identificacin, en debuxos e en esquemas, dos carcteres dominantes e recesivos utilizados por Mendel nos seus estudos. - Interpretacin de datos experimentais que se obteen a partir de experimentos sobre a herdanza mendeliana. - Aplicacin de estudos estatsticos sinxelos de probabilidade ao campo da herdanza. - Resolucin de problemas de xentica relacionados coas leis de Mendel. - Concienciacin sobre a influencia que teen os descubrimentos no campo da genmica no desenvolvemento da sociedade. 3) Alteracins do modelo mendeliano na herdanza. Ligamento cromosmico e recombinacin xentica. - Anlise da influencia do medio no fenotipo a partir de esquemas e de fotografas. - Resolucin de problemas de xentica relacionados coa herdanza intermedia e a codominancia. - Interpretacin de esquemas sobre o cruzamento de dous xenes que actan sobre o mesmo carcter. - Utilizacin de ferramentas informticas para obter informacin sobre o tipo de herdanza das cristas nas galias. - Deducin do tipo de herdanza a partir de imaxes de especies que presentan dimorfismo sexual. - Anlise e interpretacin de resultados a partir de esquemas sobre ligamento cromosmico e recombinacin xentica. - Anlise e interpretacin de resultados de cruzamentos relacionados coa herdanza ligada ao sexo. - Resolucin de problemas de xentica sobre enfermidades ligadas ao sexo. - Valoracin da importancia da investigacin cientfica na comprensin e no tratamento das enfermidades xenticas. 4) As mutacins xnicas e as mutacins cromosmicas. - Confeccin de esquemas conceptuais sobre as mutacins. - Diferenciar mutacins somticas e mutacins xerminais a partir de esquemas. - Resolucin de problemas sinxelos sobre mutacins. - Recoecemento da importancia da mutacin na evolucin das especies e no desenvolvemento de enfermidades xenticas.

94

UNIDADE 4: XENTICA II (6 SESINS) OBXECTIVOS 1. Coecer o concepto de xenoma humano e as enfermidades xenticas. 2. Explicar as tcnicas de manipulacin xentica. 3. Describir as principais aplicacins da enxeara xentica. 4. Coecer os problemas que se xeran na sociedade debido enxeara xentica. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Sabe o concepto de xenoma e describe as enfermidades hereditarias e autosmicas. 1.2. Recoece a existencia de xenes relacionados cos cromosomas sexuais e que hai enfermidades que se transmiten co sexo, e enfermidades cromosmicas. 2.1. Coece as principais tcnicas de enxeara xentica. 3.1. Describe as aplicacins da enxeara xentica. 4.1. consciente das repercusins sociais e ambientais da enxeara xentica. COMPETENCIAS - Realizar e interpretar rbores xenealxicas relacionadas coa transmisin hereditaria de diferentes enfermidades xnicas autosmicas e ligadas ao sexo. - Practicar algunhas destrezas bsicas do mtodo cientfico aplicando a tecnoloxa do ADN recombinante na fabricacin de novos frmacos ou na producin de animais e plantas transxnicos. - Empregar o clculo estatstico no estudo da incidencia de aparicin de enfermidades xenticas na poboacin humana. - Usar axeitadamente a terminoloxa cientfica empregada en enxeara xentica para producir e interpretar textos de carcter cientfico. - Utilizar as novas tecnoloxas da informacin e a comunicacin na busca de informacin sobre a clonacin e os organismos transxnicos. - Tomar conciencia das implicacins sociais, morais e ticas que ten a clonacin reprodutiva e a clonacin teraputica. - Adoptar unha actitude responsable en relacin prevencin de enfermidades hereditarias mediante a realizacin de estudos xenticos nas parellas. - Saber elixir dunha forma libre e responsable entre o consumo ou non de alimentos elaborados con produtos transxnicos. - Realizar debuxos e esquemas da clonacin de xenes que tean claridade expositiva. CONTIDOS 1) O estudo do xenoma humano e das enfermidades xenticas. - Utilizacin de ferramentas informticas para obter informacin sobre o mapa xentico humano. - Elaboracin de esquemas conceptuais sobre enfermidades xenticas. - Construcin, anlise e interpretacin de rbores xenealxicas relacionadas con enfermidades hereditarias. - Resolucin de problemas de xentica humana sobre rbores xenealxicas relacionadas con enfermidades autosmicas e ligadas ao sexo. - Identificacin, en debuxos e en ilustracins, de mutacins relacionadas con alteracins na estrutura dos cromosomas. - Resolucin de problemas sinxelos sobre alteracins xenticas relacionadas coa non disxuncin cromosmica. 95

- Identificacin de enfermidades xenticas a partir da anlise de cariotipos humanos. - Concienciacin da necesidade de realizacin de estudos xenticos nas parellas antes de ter fillos para previr posibles enfermidades xenticas nestes. - Manifestacin de actitudes positivas sobre a importancia da realizacin de anlises clnicas en recn nacidos na deteccin e a prevencin de enfermidades xenticas. 2) A tecnoloxa do ADN recombinante e outras tcnicas de enxeara xentica. - Realizacin de esquemas sobre a tecnoloxa do ADN recombinante. - Interpretacin, a partir de esquemas e debuxos, de procesos de clonacin de xenes. - Interpretacin, a partir de esquemas, da tcnica da reaccin en cadea da polimerasa (PCR). - Valoracin das novas tecnoloxas da enxeara xentica no desenvolvemento social. 3) Aplicacins da enxeara xentica en diversos campos da ciencia. - Recoecemento, a partir de esquemas, de diferentes procedementos de terapia xnica. - Realizacin dun esquema detallando as etapas para obter un organismo transxnico. - Deseo dun experimento que facilite a localizacin dun xene de interese no xenoma dun organismo. - Interpretacin de patrns xenticos aplicados a un caso de demanda de paternidade. - Aplicacin de solucins biotecnolxicas a un problema de contaminacin dun chan. - Realizacin dun informe sobre as vantaxes e os inconvenientes da utilizacin de organismos transxnicos na alimentacin. - Desenvolvemento de xuzo crtico no emprego de produtos transxnicos na agricultura, na gandara e na alimentacin. 4) Repercusins sociais, ambientais, polticas, ticas e morais derivadas da utilizacin da enxeara xentica. - Elaboracin dun informe sobre as conferencias internacionais que tratan do control da experimentacin con organismos xeneticamente modificados e da investigacin en clonacin humana. - Busca de informacin en internet sobre problemas ticos da utilizacin de informacin procedente do estudo xentico das persoas, para o seu debate en clase. - Recoecemento da influencia na sociedade das novas tecnoloxas que permiten a modificacin das caractersticas xenticas dos seres vivos.

UNIDADE 5: O PROCESO EVOLUTIVO (7 SESINS) OBXECTIVOS 1. Comprender a orixe dos seres vivos. 2. Coecer as teoras que explican a evolucin e a orixe das especies. 3. Razoar as achegas da teora sinttica teora evolutiva e entender os cambios evolutivos ao longo da historia da vida. 4. Usar as probas que derivan das distintas ramas da ciencia no estudo da evolucin dos seres vivos. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. 1.2. 2.1. 2.2. 3.1. Coece as principais hipteses sobre a evolucin qumica da vida. Describe as teoras que explican a orixe das primeiras clulas. Explica as principais teoras sobre a orixe das especies. Aplica o proceso da seleccin natural evolucin das especies. Valora a importancia da mutacin e da seleccin natural no proceso evolutivo e comprende os cambios evolutivos. 96

4.1. Aplica as probas da anatoma comparada, da paleontoloxa, da bioxeografa, da bioloxa molecular, da embrioloxa e da adaptacin ao estudo da evolucin. COMPETENCIAS - Realizar e interpretar o significado de esquemas de rbores filoxenticas de diversos fos de organismos. - Interpretar datos numricos sobre a variabilidade dos organismos nas poboacins e a influencia da seleccin natural na sa estabilizacin. - Comprender o significado de textos sobre evolucin e utilizar dunha forma fluda a terminoloxa e as expresins cientficas sobre evolucionismo. - Buscar en internet informacin sobre a viaxe de Darwin a bordo do Beagle; realizar un resumo e extraer conclusins das sas observacins. - Tomar conciencia de que calquera especie irrepetible e que, polo tanto, necesaria a sa preservacin para conservar a biodiversidade. - Elaborar e interpretar esquemas sobre procesos de especiacin, simptrica e aloptrica. - Adquirir hbitos responsables de respecto e defensa do patrimonio natural. - Recoecer e valorar a importancia da evolucin cultural do ser humano como especie. CONTIDOS 1) A evolucin qumica e a orixe das primeiras clulas. - Interpretacin de experimentos sobre a orixe da vida na Terra. - Interpretacin de esquemas sobre a orixe das clulas eucariticas. - Realizacin dun esquema coas diferentes hipteses acerca da orixe da vida. - Valoracin do mtodo cientfico na formulacin de hiptese sobre a orixe da vida. 2) As teoras fixistas e as teoras evolucionistas. - Interpretacin, a partir da observacin de fotografas de fsiles de diferentes perodos, dos cambios experimentados nos organismos segundo as teoras fixistas e as evolucionistas. - Construcin dunha tboa coas diferenzas entre a teora de Lamarck e a de Darwin. - Interpretacin de experimentos para probar a evolucin biolxica por seleccin natural. - Valoracin das novas tecnoloxas da informacin e a comunicacin na transmisin dos coecementos cientficos. - Toma de conciencia sobre a non inmutabilidade das teoras cientficas. 3) A orixe da variabilidade das poboacins e a formacin de novas especies. - Recoecemento, a partir de ilustracins ou de fotografas, de procesos de adaptacin estrutural, fisiolxica ou de comportamento de animais e plantas. - Identificacin de procesos de especiacin por illamento xeogrfico utilizando esquemas. - Realizacin e exposicin dun informe sobre a especiacin das tartarugas das Galpagos. - Valoracin do emprego de internet na busca de informacin e na transmisin do coecemento cientfico. 4) As novas teoras evolutivas e as probas que apoian o proceso da evolucin. - Interpretacins neodarwinista e puntualista de procesos evolutivos utilizando rbores filoxenticas. - Recoecemento, a partir de rbores filoxenticas, dos grandes cambios evolutivos. - Recoecemento, a travs de debuxos e de esquemas, de procesos de radiacin adaptativa e de evolucin converxente. - Diferenciacin, a partir de debuxos e de fotografas, entre rganos homlogos e rganos anlogos. - Deducin do proceso evolutivo a partir de probas bioxeogrficas. 97

- Interpretacin do proceso evolutivo dos grandes grupos de vertebrados mediante a utilizacin de imaxes de embrins. - Recoecemento da importancia da evolucin nas transformacins dos seres vivos e nos cambios de especies ao longo da historia do noso planeta. 5) A evolucin dos homnidos e a evolucin cultural do ser humano. - Interpretacin de rbores filoxenticas e de datos relacionados coa evolucin diverxente de seres humanos e de simios. - Construcin dunha tboa coas caractersticas diferenciais do home e dos simios. - Realizacin dun resumo sobre a evolucin dos homnidos. - Desenvolvemento dunha actitude crtica ante os artigos xornalsticos sobre os novos descubrimentos cientficos.

UNIDADE 6: OS ECOSISTEMAS E A SA DINMICA (12 SESINS) OBXECTIVOS 1. Comprender o concepto de ecosistema e describir as interaccins que se dan nel. 2. Coecer os niveis trficos do ecosistema e as relacins que se establecen entre eles. 3. Comprender o fluxo de enerxa nos ecosistemas, definir biomasa e producin e explicar as pirmides trficas. 4. Explicar os ciclos bioxeoqumicos. 5. Describir as sucesins ecolxicas. 6. Entender como as actividades humanas son responsables da transformacin do medio. 7. Preocuparse pola proteccin do medio natural. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Define ecosistema e explica as interaccins que se producen entre os compoentes dos ecosistemas. 2.1. Explica os niveis trficos do ecosistema. 2.2. Distingue entre cadea trfica e rede trfica. 3.1. Explica o fluxo de enerxa no ecosistema e diferenza entre biomasa e producin. 3.2. Sabe representar e interpretar pirmides ecolxicas. 4.1. Define ciclo bioxeoqumico e describe os ciclos dos elementos gasosos. 5.1. Explica as sucesins ecolxicas e diferenza entre sucesins primarias e sucesins secundarias. 6.1. Define impacto ambiental e explica as transformacins que o ser humano causou no medio. 7.1. Busca informacin sobre os espazos protexidos de Galicia. COMPETENCIAS - Entender o ecosistema como un sistema complexo con capacidade de autorregulacin fronte aos cambios ambientais, o equilibrio dos cales pode ser alterado polas actividades humanas. - Integrar os coecementos e os procedementos cientficos aprendidos para comprender e interpretar situacins e informacins relacionadas cos ecosistemas e a sa dinmica. - Analizar e obter conclusins, a partir de ilustracins ou esquemas, de cadeas, redes e pirmides trficas; do fluxo da enerxa e da circulacin da materia no ecosistema; de ciclos bioxeoqumicos; e de sucesins ecolxicas. 98

- Utilizar a linguaxe matemtica para resolver problemas relacionados co fluxo de enerxa nos ecosistemas; para interpretar e construr pirmides trficas de nmeros, de biomasa e de enerxa; para analizar grficas de variacins de poboacins nos ecosistemas; e para interpretar e cumprir matrices de avaliacin de impacto ambiental. - Comprender e comentar textos relacionados cos ecosistemas e coas pragas para desenvolver a expresin escrita e enriquecer o vocabulario cientfico. - Adquirir un esprito crtico fronte aos impactos ambientais e desenvolver a capacidade de anlise dos factores que incidiron na sa orixe e que agravan as sas consecuencias.

CONTIDOS 1) Os compoentes dun ecosistema. Tipos de interaccins no ecosistema. - Identificacin, en fotografas ou en ilustracins, dos compoentes dun ecosistema e dalgunhas das sas interaccins. - Valoracin das novas tecnoloxas da informacin e da comunicacin como unha fonte de recursos imprescindible na sociedade actual. 2) As relacins trficas no ecosistema: os niveis trficos. Cadeas e redes trficas. - Interpretacin e construcin de redes e de cadeas trficas a partir dos organismos que habitan nun determinado ecosistema. - Interpretacin e construcin de pirmides ecolxicas a partir de datos obtidos nos diferentes niveis trficos. - Recoecemento da importancia que teen todas e cada unha das especies do ecosistema no mantemento da organizacin e da sa estrutura trfica. 3) O fluxo de enerxa e a circulacin da materia no ecosistema. Biomasa e producin. - Deducin, a partir de ilustracins ou de esquemas, do fluxo da enerxa e da circulacin da materia nos ecosistemas. - Resolucin de problemas de fluxo enerxtico no ecosistema. - Valoracin da biomasa como fonte enerxtica renovable. 4) Os ciclos bioxeoqumicos. - Identificacin e interpretacin, a partir de esquemas ou de ilustracins, dos lugares de depsito, de transicin e dos sumidoiros nos ciclos bioxeoqumicos. - Toma de conciencia de que calquera alteracin no bitopo ou nas cadeas trficas pode causar cambios importantes nos ciclos bioxeoqumicos. 5) O equilibrio dos ecosistemas. As pragas e a loita biolxica. - Recoecer, en ilustracins ou en fotografas, os cambios que afectan aos ecosistemas. - Identificacin, en fotografas, dalgunhas pragas. - Recoecemento das vantaxes ambientais da loita biolxica contra as pragas. 6) As sucesins ecolxicas. Tipos de sucesins. - Diferenciacin, a partir de ilustracins, de sucesins primarias e secundarias. - Toma de conciencia da enorme importancia que ten a conservacin do medio natural. 7) Principais impactos nos ecosistemas: os incendios forestais. - Identificacin de impactos ambientais nos ecosistemas e utilizacin de matrices para a sa avaliacin. - Utilizacin de matrices para a avaliacin de impactos ambientais. - Adopcin dunha actitude preventiva fronte aos incendios forestais a partir do coecemento dos seus efectos destrutivos e das causas que os orixinan. - Valoracin dos ecosistemas como unha fonte de recursos. - Fomento dunha actitude crtica e de participacin activa fronte s actividades humanas que transforman os ecosistemas. 8) A proteccin do medio natural. A xestin ambiental. 99

- Busca de informacin e elaboracin de informes sobre o Protocolo de Quioto e sobre algn espazo natural protexido de Galicia. - Recoecemento da importancia da xestin ambiental e valoracin das actuacins administrativas espaolas e galegas, colectivas e individuais na proteccin ambiental.

UNIDADE 7: XEOCRONOLOXA (10 SESINS) OBXECTIVOS 1. Comprender a importancia do rexistro estratigrfico na reconstrucin da historia da Terra. 2. Definir datacin, diferenciar entre datacin relativa e datacin absoluta e coecer os principais mtodos de datacin absoluta. 3. Entender os principios xeolxicos bsicos e coecer as sas aplicacins. 4. Coecer a historia do noso planeta no Precmbrico. 5. Describir os acontecementos histricos mis importantes do Paleozoico. 6. Diferenciar os feitos biolxicos e xeolxicos mis representativos do Mesozoico. 7. Coecer os acontecementos histricos mis importantes do Cenozoico. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Define estratigrafa, estrato e estratificacin e coece as principais caractersticas dos estratos. 1.2. Recoece a importancia dos fsiles e distingue entre fsiles caractersticos e fsiles de facies. 1.3. Comprende os conceptos de secuencia estratigrfica, serie estratigrfica e descontinuidade estratigrfica. 2.1. Define datacin, distingue entre datacin relativa e datacin absoluta e coece os principais mtodos de datacin absoluta. 3.1. Explica os principios xeolxicos bsicos e aplcaos a situacins concretas. 4.1. Reconstre os acontecementos histricos mis importantes do Precmbrico. 5.1. Cita os principais acontecementos histricos do noso planeta no Paleozoico. 6.1. Explica a historia da Terra no Mesozoico. 7.1. Identifica os acontecementos histricos mis destacables do Cenozoico. COMPETENCIAS - Producir e interpretar esquemas ou ilustracins, relacionando e aplicando os coecementos xeolxicos adquiridos na unidade. - Recoecer as diferentes eras xeolxicos da Terra a partir de mapas de distribucin de continentes e ocanos e de fotografas ou ilustracins de fsiles. - Reconstrur a historia xeolxica dunha rexin a partir de columnas estratigrficas ou de cortes xeolxicos, utilizando os fsiles, tanto caractersticos como de facies, aplicando os mtodos cientficos de datacin xeolxica e os principios xeolxicos bsicos. - Utilizar a linguaxe matemtica para realizar datacins absolutas e para cuantificar e comprender a duracin das diferentes eras xeolxicas e os perodos nos que estas se dividen. - Comprender textos relacionados coa reconstrucin histrica da Terra e sobre os dinosauros para desenvolver a capacidade de expresin e para aprender novos termos cientficos. - Utilizar as tecnoloxas da informacin e da comunicacin para buscar informacin, procesala e elaborar informes sobre algns acontecementos importantes da historia da Terra.

100

CONTIDOS 1) A reconstrucin da historia da Terra. Os mtodos da xeoloxa histrica. - Identificacin, en fotografas ou en ilustracins, dalgns fsiles caractersticos e de facies. - Realizacin dun resumo sobre o proceso da fosilizacin. - Recoecemento e interpretacin, en debuxos, en esquemas ou en ilustracins, dalgunhas caractersticas do rexistro estratigrfico: estratos e superficies de estratos; e secuencias, series e descontinuidades estratigrficas. - Resolucin dalgns problemas sinxelos de datacin absoluta e de datacin relativa. - Levantamento de columnas estratigrficas a partir de cortes xeolxicos. - Reconstrucin da historia xeolxica dunha rexin a partir de columnas estratigrficas e de cortes xeolxicos. - Recoecemento do valor cientfico dos fsiles na reconstrucin da historia do noso planeta - Valoracin da importancia das rochas sedimentarias e das sas estruturas na reconstrucin da historia da Terra. - Fomento do respecto cara aos depsitos fosilferos. 2) A historia da Terra: o calendario xeolxico. Os grandes cambios ambientais na historia da Terra. - Interpretacin, a partir de esquemas ou de ilustracins, do calendario xeolxico. - Desenvolvemento dun talante crtico e tolerante mediante a participacin nun debate en clase sobre a sexta grande extincin. 3) O Precmbrico. - Recoecemento, en ilustracins, da distribucin de continentes no Precmbrico. - Identificacin, en ilustracins, dos fsiles e icnofsiles mis destacables do Precmbrico. - Recoecemento das dificultades que entraa a reconstrucin da historia do noso planeta no Precmbrico. 4) O Paleozoico. - Identificacin, en ilustracins, da paleoxeografa do Paleozoico. - Recoecemento, en fotografas ou en ilustracins, dalgns fsiles tpicos do Paleozoico. - Valoracin da importancia dos fsiles na reconstrucin da historia do Paleozoico. 5) O Mesozoico. - Identificacin, en ilustracins, da paleoxeografa do Mesozoico. - Identificacin, en fotografas ou en ilustracins, dos fsiles mis importantes do Mesozoico. - Promocin da curiosidade cientfica, a partir de vdeos sobre os grandes rptiles de Mesozoico, para estimular a recompilacin de documentacin e ampliar de forma autnoma os coecementos. 6) O Cenozoico. - Identificacin, en ilustracins, da distribucin de continentes e ocanos no Cenozoico. - Elaboracin e interpretacin de esquemas de transgresins e de regresins marias. - Recoecemento dos fsiles mis destacables do Cenozoico. - Concienciacin da importancia que ten o clima sobre os seres vivos a partir do coecemento dos grandes cambios climticos acaecidos no Cuaternario.

101

UNIDADE 8: A TERRA. TECTNICA DE PLACAS (10 SESINS) OBXECTIVOS 1. Explicar a formacin do noso planeta, coecer os mtodos de estudo do interior da Terra e comprender a sa estrutura interna. 2. Definir placa tectnica e diferenciar os principais tipos de placas. 3. Identificar os tres tipos de bordos de placas. 4. Describir as caractersticas dos bordos diverxentes de placas e explicar os procesos xeolxicos que teen lugar neles. 5. Coecer as caractersticas dos bordos converxentes e comprender os diferentes tipos de converxencia. 6. Describir as caractersticas e os procesos xeolxicos endxenos das fallas transformantes. 7. Comprender o ciclo de Wilson. 8. Interpretar as probas da tectnica de placas. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Coece a orixe da Terra e describe os principais mtodos de estudo para investigar a estrutura e composicin do noso planeta. 1.2. Identifica os modelos xeoqumico e dinmico da Terra. 2.1. Comprende o concepto de placa tectnica e recoece as placas mis importantes. 3.1. Distingue os tres tipos de bordos de placas. 4.1. Coece as caractersticas dos bordos diverxentes de placas e comprende os procesos xeolxicos que acontecen nestes lmites de placas. 5.1. Sabe as caractersticas xeolxicas dos bordos converxentes e explica os tres tipos de converxencia. 6.1. Coece as caractersticas das fallas transformantes e explica os fenmenos xeolxicos asociados a elas. 7.1. Comprende o ciclo de Wilson. 8.1. Explica as probas da tectnica de placas. COMPETENCIAS - Comprender que o modelo da tectnica de placas o froito dun amplo proceso de investigacins cientficas, que se apoia nas teoras da deriva continental e da expansin do fondo ocenico, e que as teoras cientficas sempre estn en continua revisin. - Integrar as ideas do modelo da tectnica de placas para analizar, interpretar e elaborar debuxos ou esquemas da dinmica das placas tectnicas. - Construr modelos do movemento das placas tectnicas e da orixe do bandeado paleomagntico dos fondos ocenicos, integrando os coecementos adquiridos para explicar algns aspectos da dinmica das placas tectnicas. - Desenvolver a capacidade de anlise dalgunhas situacins ou problemas relacionados coa dinmica das placas tectnicas, analizando os factores que inciden neles, para achegar solucins con argumentacins cientficas. - Utilizar a terminoloxa cientfica adecuada na realizacin de resumos ou comentarios de textos sobre o sonar, Panxea e a dinmica litosfrica, os procesos de intraplaca e a formacin dun novo ocano. - Aplicar a linguaxe matemtica para interpretar grficas de velocidade de propagacin das ondas ssmicas, de intensidade do campo magntico terrestre e da idade dos basaltos dun fondo ocenico, e para representar datos paleomagnticos. 102

- Utilizar internet e diversas aplicacins informticas para obter e procesar informacin sobre o vulcanismo e a estrutura interna da Terra. CONTIDOS 1) A orixe da Terra. Mtodos de estudo da estrutura interna do noso planeta. - Recoecemento, en ilustracins, da orixe do sistema solar e da Terra. - Identificacin, a partir de debuxos, das ondas ssmicas primarias e secundarias. - Identificacin de descontinuidades ssmicas en grficas de velocidade de propagacin das ondas P e S polo interior da Terra. - Elaboracin e interpretacin de esquemas dos modelos xeoqumico e dinmico da Terra. - Valoracin das investigacins cientficas que contriburon ao coecemento das zonas profundas do noso planeta. 2) A litosfera e as placas tectnicas. - Diferenciacin, en ilustracins ou en esquemas, da litosfera continental e da litosfera ocenica, as como das placas mixtas e das placas ocenicas. - Recoecemento e localizacin, en mapas, das principais placas tectnicas. - Producin e interpretacin de debuxos sinxelos que representen os diferentes bordos de placas e os seus movementos relativos. - Concienciacin de que a Terra un planeta moi activo, que se atopa en continuo cambio a consecuencia da dinmica das placas tectnicas. 3) Os bordos diverxentes: dorsais ocenicas e rifts valleys intracontinentais. - Recoecemento, en ilustracins ou en esquemas, dos relevos relacionados cos bordos diverxentes. - Interpretacin, en esquemas ou en ilustracins, da teora da expansin do fondo ocenico de Hess. - Desenvolvemento dunha actitude de curiosidade cara aos fenmenos naturais relacionados coa dinmica das placas tectnicas. 4) Os bordos converxentes e os bordos neutros. - Identificacin, en ilustracins ou en esquemas, dos relevos relacionados cos bordos converxentes. - Recoecemento, en ilustracins ou en esquemas, das fallas transformantes. - Valoracin da importancia das investigacins cientficas no coecemento dalgns fenmenos xeolxicos, como os movementos ssmicos ou as erupcins volcnicas. 5) A teora da tectnica de placas. A evolucin das placas tectnicas. - Explicacin das teoras da deriva continental de Wegener e da expansin do fondo ocenico de Hess a partir de ilustracins ou de esquemas. - Representacin e interpretacin do ciclo de Wilson en esquemas. - Toma de conciencia de que todo descubrimento cientfico o resultado dun traballo lento e progresivo, que se apoia nos coecementos e as experiencias previas. 6) As probas da teora da tectnica de placas. - Achega dalgunhas probas da tectnica global, a partir de esquemas. - Anlise e interpretacin da dinmica de placas, a partir de ilustracins do acoplamento de continentes. - Construcin, anlise e interpretacin de grficos de intensidade do campo magntico terrestre. - Valoracin da importancia da experimentacin como medio para demostrar hipteses cientficas.

103

UNIDADE 9: XEODINMICA INTERNA (12 SESINS) OBXECTIVOS 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Explicar a deformacin das rochas. Identificar os elementos das dobras e coecer algunhas clasificacins das dobras. Recoecer os elementos das fallas e explicar a clasificacin das fallas. Coecer outras deformacins descontinuas como as diclases, as dobras-falla e os mantos de corremento. Explicar a orixe dos terremotos e coecer as propiedades das ondas ssmicas. Definir intensidade e magnitude dun terremoto e diferenciar entre ambos os dous parmetros ssmicos. Explicar a orixe dos volcns, describir os produtos volcnicos e distinguir os volcns en funcin da sa actividade. Comprender a orixe dos orxenos de tipo andino e dos orxenos de colisin. Describir a orixe dos arcos insulares e comprender a evolucin do relevo da Terra.

CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Define esforzo tectnico e distingue os principais tipos de esforzos e de deformacins tectnicas. 2.1. Recoece os elementos das dobras. 2.2. Identifica diferentes tipos de dobras e coece as asociacins de dobras. 3.1. Distingue os elementos das fallas e sabe a sa clasificacin. 4.1. Explica outras deformacins descontinuas como as diclases, os dobras-falla e os mantos de corremento. 5.1. Comprende a orixe dos terremotos e explica as propiedades das ondas ssmicas. 6.1. Entende os conceptos de intensidade e magnitude dun terremoto e distingue entre ambos os dous parmetros ssmicos. 7.1. Comprende a orixe dos volcns, describe os produtos volcnicos e distingue os volcns en funcin da sa actividade. 8.1. Explica a orixe dos orxenos de tipo andino. 8.2. Comprende o significado dos orxenos de colisin. 9.1. Sabe como se forman os arcos insulares e explica a evolucin do relevo terrestre. COMPETENCIAS - Analizar e comprender as implicacins que a actividade cientfica tivo sobre o coecemento das manifestacins da dinmica terrestre e valorar as sas repercusins nas sociedades actuais. - Integrar a orixe das estruturas tectnicas, dos terremotos, dos volcns e das cordilleiras coa dinmica das placas tectnicas, identificando en mapas as zonas mis activas da Terra. - Interpretar as medicins cientficas dos movementos ssmicos e da actividade dos volcns, para comprender a sa actividade, coecer a sa evolucin e adoptar medidas preventivas. - Producir e comprender esquemas que representen a orixe dos diferentes tipos de orxenos. - Construr modelos para demostrar a orixe dalgunhas estruturas tectnicas, aplicando e integrando os coecementos e os procedementos aprendidos na unidade. - Comprender e comentar textos relacionados coas cordilleiras montaosas e coa orixe das illas Canarias, para exercitar a lectura comprensiva, a expresin escrita e ampliar o voca104

bulario cientfico. - Utilizar a linguaxe matemtica para analizar grficos sobre a actividade dun volcn. - Utilizar as novas tecnoloxas da informacin e da comunicacin para elaborar un catlogo de estruturas tectnicas. CONTIDOS 1) Os esforzos e as deformacins das rochas. - Identificacin, en debuxos ou en esquemas, dos diferentes tipos de esforzos e de deformacins tectnicas. - Valoracin da importancia que ten a experimentacin como medio para comprender a orixe das deformacins tectnicas. 2) As dobras: elementos e clasificacin. As fallas: elementos e tipos. Diclases, dobrasfalla e mantos de corremento. - Observacin e identificacin dos diferentes elementos dunha dobra en esquemas, en ilustracins e en fotografas. - Clasificacin dalgunhas dobras, utilizando diferentes criterios, a partir de fotografas, de ilustracins e de esquemas. - Observacin e recoecemento de fallas, diclases, dobras-falla e mantos de corremento, a partir de ilustracins, de esquemas e de fotografas. - Desenvolvemento da inquietude investigadora. 3) Os terremotos: orixe e medida. - Identificacin das ondas ssmicas en sismogramas e en esquemas ou en ilustracins. - Resolucin de problemas sinxelos relacionados coa intensidade e a magnitude dun terremoto. - Concienciacin de que a Terra ten unha enorme actividade xeolxica, os fenmenos de orixe endxena da cal poden causar catstrofes. - Recoecemento da necesidade de coecer os procesos xeolxicos endxenos e algunhas estruturas tectnicas para previr catstrofes. 4) Os volcns. O edificio volcnico. Tipos de erupcins volcnicas. - Identificacin, en ilustracins, das diversas partes dun edificio volcnico. - Diferenciacin dos produtos volcnicos, a partir de fotografas ou de ilustracins. - Recoecemento dos diferentes tipos morfolxicos de volcns, a partir de fotografas ou de ilustracins. - Realizacin dun comentario de texto sobre as illas Canarias. - Valoracin da necesidade de coecer os fenmenos naturais e da sa importancia para evitar as catstrofes que estes orixinan. 5) A orixe das cordilleiras. Tipos de orxenos. - Elaboracin e interpretacin de esquemas de orxenos de tipo andino e de colisin e de arcos insulares. - Identificacin, en ilustracins ou en esquemas, de cada unha das tres fases da formacin dos orxenos de tipo andino e de colisin. - Valoracin da importancia de internet como ferramenta imprescindible na busca de informacin. 6) A evolucin do relevo da Terra e da tectnica de placas. O ciclo de Davis. - Recoecemento das tres etapas do ciclo de Davis, a partir de ilustracins. - Identificacin dalgunhas formas do relevo, como as escarpas de falla ou os vales fluviais rectilneos, a partir de ilustracins. - Concienciacin de que os avances cientficos son o resultado dun traballo lento e progresivo, que se apoia en coecementos e experiencias previas.

105

UNIDADE 10: XEODINMICA EXTERNA. (12 SESINS) OBXECTIVOS 1. Coecer o concepto de relevo e describir os procesos xeolxicos exxenos. 2. Explicar sistema morfoclimtico e recoecer os factores que inflen no modelado do relevo. 3. Coecer os principais sistemas morfoclimticos. 4. Diferenciar os principais relevos estruturais. 5. Explicar os relevos litolxicos mis importantes. 6. Comprender os procesos litorais e describir o modelado do litoral. 7. Coecer os principais impactos que se producen na paisaxe e recoecer a necesidade da conservacin e recuperacin da paisaxe. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Sabe o concepto de relevo e explica os procesos xeolxicos exxenos. 2.1. Entende o concepto de sistema morfoclimtico e identifica os factores que inflen no modelado do relevo. 3.1. Explica os procesos gravitacionais e a accin da arroiada e dos torrentes, comprende os procesos fluviais e describe o modelado fluvial. 3.2. Explica os procesos xeolxicos exxenos das zonas ridas e subridas. 4.1. Identifica os relevos estruturais. 5.1. Comprende a orixe dos relevos granticos e volcnicos. 5.2. Explica o modelado krstico. 6.1. Entende os procesos litorais e coece o modelado do litoral. 7.1. Identifica os principais impactos na paisaxe e valora a importancia de conservar e recuperar a paisaxe.

COMPETENCIAS - Integrar os coecementos cientficos adquiridos para explicar que o relevo consecuencia da interaccin dos procesos xeolxicos endxenos e exxenos. - Interpretar esquemas que representen procesos xeolxicos exxenos e fotografas ou ilustracins que mostren formas modeladas por diferentes axentes xeomorfolxicos. - Aplicar os coecementos e os procedementos aprendidos na resolucin de problemas relacionados coa estabilidade das abas, a construcin de encoros e a perda de area nunha praia. - Utilizar a linguaxe matemtica para interpretar perfs lonxitudinais de ros, para resolver problemas utilizando unha grfica das accins xeolxicas das augas fluviais e para elaborar unha grfica de variacin de velocidade das augas dun ro. - Comprender o sentido de textos relacionados coa fusin dos glaciares e co sistema morfoclimtico glaciar e exercitar a capacidade de expresin escrita a realizar resumos e comentarios. - Recoecer os valores naturais e sociais das paisaxes e responsabilizarse para protexelas e coidalas. - Adquirir un esprito crtico fronte aos impactos paisaxsticos e desenvolver a capacidade de anlise dos factores que incidiron na sa causa, achegando solucins para a recuperacin do medio natural. - Desenvolver a iniciativa persoal e a capacidade de resolucin de problemas mediante actividades de busca en internet. 106

CONTIDOS 1) O relevo terrestre. Os procesos xeolxicos exxenos. - Observacin e recoecemento, en esquemas, en ilustracins ou en fotografas, dos procesos xeolxicos exxenos que interveen no modelado do relevo terrestre. - Concienciacin de que a Terra un planeta moi activo, a superficie da cal se atopa en continuo cambio a consecuencia dos procesos xeolxicos exxenos. 2) Os factores do relevo. Tipos de relevo. - Observacin e recoecemento, en fotografas ou en ilustracins, dos tres tipos fundamentais de relevo. - Elaboracin dun esquema de distribucin das principais zonas morfoclimticas da Terra. - Concienciacin de que a paisaxe un recurso natural de gran valor. 3) O sistema morfoclimtico das zonas mornas. Os procesos gravitacionais. As augas de arroiada. Os torrentes. Os ros. - Representacin e interpretacin, en debuxos, en esquemas ou en fotografas, dos procesos gravitacionais. - Observacin e identificacin, en fotografas ou en ilustracins, das principais formas do modelado orixinadas polas augas de arroiada, polos torrentes e polos ros. - Recoecemento dos tres cursos dun ro, a partir de ilustracins ou de fotografas. - Valoracin do coecemento dos fenmenos naturais relacionados cos procesos de aba ou coas augas de escorrenta superficial e da sa importancia para previr as catstrofes que estes orixinan. 4) Os sistemas morfoclimticos das zonas ridas e subridas. - Observacin e identificacin, en fotografas ou en ilustracins, das formas do modelado mis representativas dos sistemas morfoclimticos rido e subrido. - Concienciacin da problemtica das zonas ridas e subridas relacionada coa escaseza dos recursos hdricos. 5) Os relevos estruturais e litolxicos. O modelado krstico. - Observacin e recoecemento, en ilustracins e en fotografas, dos relevos estruturais. - Interpretacin, en debuxos ou en esquemas, da orixe dun rochedo. - Observacin e identificacin das principais formas exocrsticas e endocrsticas, a partir de ilustracins, de esquemas e de fotografas. - Valoracin e respecto cara ao noso patrimonio natural, no que abundan os roques, os rochedos e as paisaxes crsticos de gran valor xeolxico. 6) O modelado do litoral. - Observacin, en fotografas ou en diapositivas, da dinmica das augas marias e dos seus efectos no litoral. - Observacin e identificacin, en ilustracins ou en fotografas, das formas litorais orixinadas tanto por procesos destrutivos coma por procesos construtivos. - Concienciacin da importancia que ten o litoral como fonte de recursos no noso pas e da necesidade da sa conservacin e proteccin. 7) A intervencin humana no modelado do relevo. - Identificacin de impactos na paisaxe derivados da explotacin de recursos, a partir de fotografas. - Toma de conciencia da importancia que ten a conservacin do medio natural pola sa grande influencia na humanidade e en todos os seres vivos.

107

CONTIDOS MNIMOS: O Departamento de Bioloxa e Xeoloxa pretende que o presente proxecto didctico sexa un proxecto realista, que se poida desenvolver na sa totalidade sen que se vote en falta algn tema que debera ser tratado pero sen que tampouco se traten contidos que puideran ter a consideracin de mis ou menos superfluos. Por estas razns este proxecto fundamentalmente un proxecto de mnimos, de tal xeito que teen esta consideracin tdolos contidos de carcter conceptual e clculos sinxelos asociados que se recollen nas diferentes unidades didcticas e, especialmente, os que de seguido se detallan: Os niveis de organizacin dos seres vivos. A teora celular e a teora da xeracin espontnea. Composicin e estrutura das clulas procariotas e eucariticas. As membranas: composicin e estrutura. Os orgnulos citoplasmticos: composicin e estrutura. A estrutura e a funcin do ncleo celular. As funcins de nutricin, relacin e reproducin celular. A composicin e a estrutura dos cidos nucleicos. A sntese de protenas e o cdigo xentico. A replicacin do ADN e as caractersticas dos cromosomas. A transmisin da informacin xentica en organismos procariotas e eucariticas. Os ciclos de vida dos seres vivos. Tipos de ciclos. Conceptos bsicos sobre herdanza biolxica. A teora cromosmica da herdanza. Os principios da herdanza mendeliana. As leis de Mendel. Alteracins do modelo mendeliano na herdanza. Ligamento cromosmico e recombinacin xentica. As mutacins xnicas e as mutacins cromosmicas. Estudo do xenoma humano e das enfermidades xenticas. A tecnoloxa do ADN recombinante e outras tcnicas de enxeara xentica. Aplicacins da enxeara xentica en diversos campos da ciencia. Repercusins sociais, ambientais, polticas, ticas e morais derivadas da utilizacin da enxeara xentica. A evolucin qumica e a orixe das primeiras clulas. As teoras fixistas e as teoras evolucionistas. A orixe da variabilidade das poboacins e a formacin de novas especies. As novas teoras evolutivas e as probas que apoian o proceso da evolucin. A evolucin dos homnidos e a evolucin cultural do ser humano. Os compoentes dun ecosistema. Tipos de interaccins no ecosistema. As relacins trficas no ecosistema: os niveis trficos. Cadeas e redes trficas. fluxo de enerxa e a circulacin da materia no ecosistema. Biomasa e producin. Os ciclos bioxeoqumicos. Ciclos do carbono, nitrxeno, fsforo e xofre. Equilibrio dos ecosistemas. As pragas e a loita biolxica. As sucesins ecolxicas. Tipos de sucesins. Regras das sucesins. Principais impactos nos ecosistemas: os incendios forestais. A proteccin do medio natural. A xestin ambiental. 108

 A reconstrucin da historia da Terra. Os mtodos da xeoloxa histrica. A historia da Terra: o calendario xeolxico. Os grandes cambios ambientais na historia da Terra. O Precmbrico. Xeneralidades. O Paleozoico. Xeneralidades. O Mesozoico. Xeneralidades. O Cenozoico. Xeneralidades. A orixe da Terra. Mtodos de estudo da estrutura interna do noso planeta. A litosfera e as placas tectnicas. Os bordos diverxentes: dorsais ocenicas e rifts valleys intracontinentais. Os bordos converxentes e os bordos neutros. A teora da tectnica de placas. A evolucin das placas tectnicas. As probas da teora da tectnica de placas. Os esforzos e as deformacins das rochas. As dobras: elementos e clasificacin. As fallas: elementos e tipos. Diclases, dobrasfalla e mantos de corremento. Os terremotos: orixe e medida. Os volcns. O edificio volcnico. Tipos de erupcins volcnicas. A orixe das cordilleiras. Tipos de orxenos. A evolucin do relevo da Terra e da tectnica de placas. O ciclo de Davis. O relevo terrestre: Factores do relevo. Tipos de relevo. Os procesos e os axentes xeolxicos exxenos. Sistema morfoclimtico das zonas mornas. Os procesos gravitacionais. As augas de arroiada. Os torrentes. Os ros. Os sistemas morfoclimticos das zonas ridas e subridas. Os relevos estruturais e litolxicos. O modelado krstico. Modelado do litoral. A intervencin humana no modelado do relevo. CRITERIOS XERAIS DE AVALIACIN : O Departamento de Bioloxa e Xeoloxa entende que a superacin da materia est ligada consecucin dos obxectivos propostos, e elo, valrase traveso dos criterios de avaliacin especficos que se expoen en cada unidade didctica, e que desenvolven os seguintes criterios xerais: 1. Identificar e describir feitos que mostren a Terra como un planeta cambiante e rexistrar algns dos cambios mis notables da sa longa historia utilizando modelos temporais a escala. Pretndese avaliar a capacidade do alumnado para recoecer a magnitude do tempo xeolxico mediante a identificacin dos acontecementos fundamentais da historia da Terra nunha tboa cronolxica e, especialmente a travs da identificacin e situacin dos fsiles mis representativos das principais eras xeolxicas e doutros rexistros xeolxicos tales como a datacin estratigrfica, os tipos de rochas, as cordilleiras e procesos oroxnicos.

109

2. Utilizar o modelo dinmico da estrutura interna da Terra e a teora da tectnica de placas para estudar os fenmenos xeolxicos asociados ao movemento da litosfera e relacionalos coa sa situacin en mapas terrestres. Trtase de avaliar a capacidade do alumnado para aplicar o modelo dinmico da estrutura interna da Terra e a teora da tectnica de placas na explicacin de fenmenos aparentemente non relacionados entre eles, como a formacin de cordilleiras, a expansin do fondo ocenico, a coincidencia xeogrfica de terremotos e volcns en moitos lugares da Terra, as coincidencias xeolxicas e paleontolxicas en territorios actualmente separados por grandes ocanos, etc. Tamn se debe comprobar se capaz de asociar a distribucin de sismos e volcns aos lmites das placas litosfricas en mapas de escala axeitada, e de relacionar todos estes procesos. 3. Aplicar os postulados da teora celular ao estudo de distintos tipos de seres vivos e identificar as estruturas caractersticas da clula procaritica, eucaritica vexetal e animal, e relacionar cada un dos elementos celulares coa sa funcin biolxica. Trtase de comprobar se o alumnado quen de recoecer e interpretar, empregando as tcnicas axeitadas, a existencia de clulas en distintos organismos. Trtase de avaliar se capaz de identificar as estruturas celulares en debuxos e microfotografas, sinalando a funcin de cada unha delas. As mesmo, debe entender a necesidade de coordinacin das clulas que compoen os organismos pluricelulares. 4. Recoecer as caractersticas do ciclo celular e describir os procesos de divisin celular, sinalando as diferenzas principais entre meiose e mitose, as como o significado biolxico de ambas as das. Trtase de comprobar que o alumnado recoece a mitose como un tipo de divisin celular necesaria na reproducin dos organismos unicelulares e que asegura o crecemento e reparacin do corpo nos organismos pluricelulares. Tamn debe explicar o papel dos gametos e da meiose na reproducin sexual. Trtase de comparar ambos os dous tipos de divisin celular respecto do tipo de clulas que a sofren, o seu mecanismo de accin, os resultados obtidos e a importancia biolxica de ambos os dous procesos. 5. Resolver problemas prcticos de xentica mendeliana, explicar algns carcteres que presentan este tipo de herdanza nos seres humanos e realizar investigacins sinxelas sobre estes carcteres. Trtase de avaliar se o alumnado capaz de diferenciar conceptos bsicos da xentica e resolver exercicios sinxelos calculando porcentaxes xenotpicas e fenotpicas dos descendentes, recoecendo nestes o seu carcter aleatorio. Valorarase tamn a capacidade para aplicar as leis de Mendel en investigacins sobre carcteres humanos con este tipo de herdanza. 6. Coecer que os xenes estn constitudos por ADN e situados nos cromosomas. Interpretar o papel da diversidade xentica e as mutacins a partir do concepto de xene e valorar criticamente as consecuencias dos avances actuais da enxeara xentica. Pretndese comprobar se o alumnado pode explicar que o almacenamento da informacin xentica est nos cromosomas, interpreta as excepcins s leis de Mendel mediante a teora cromosmica da herdanza e coece o concepto molecular de xene, as como a existencia de mutacins e as sas implicacins na evolucin e diversidade dos seres vivos. Valorarase se capaz de utilizar os seus coecementos para elaborar un criterio propio sobre as repercusins sanitarias e sociais dos avances no coecemento do xenoma e analizar, desde unha perspectiva social, cientfica e tica, as vantaxes e inconvenientes da moderna biotecnoloxa (terapia xnica, alimentos transxnicos, etc.). 7. Expoer razoadamente os problemas que conduciron a enunciar a teora da evolucin, os principios bsicos desta teora e as controversias cientficas, sociais e relixiosas que suscitou.

110

Pretndese avaliar se o alumnado coece as controversias entre fixismo e evolucionismo e entre distintas teoras evolucionistas como as de Lamarck e Darwin, as como as teoras evolucionistas actuais mis aceptadas. Trtase de valorar se o alumnado sabe interpretar, luz da teora da evolucin dos seres vivos, o rexistro paleontolxico, a anatoma comparada, as semellanzas e diferenzas xenticas, embriolxicas e bioqumicas, a distribucin bioxeogrfica, etc. 8. Relacionar a evolucin e distribucin dos seres vivos, destacando as sas adaptacins mis importantes, cos mecanismos de seleccin natural que actan sobre a variabilidade xentica de cada especie. Trtase de valorar se o alumnado sabe interpretar, luz da teora da evolucin, os datos mis relevantes do rexistro paleontolxico, a anatoma comparada, as semellanzas e diferenzas xenticas, embriolxicas e bioqumicas, a distribucin bioxeogrfica e outros aspectos relacionados coa evolucin dos seres vivos. 9. Explicar como se realiza a transferencia de materia e enerxa nun ecosistema, ao longo dunha cadea ou rede trfica. Explicar os mecanismos de restablecemento do equilibrio ecolxico e as consecuencias prcticas da xestin sustentable dalgns recursos por parte do ser humano. Trtase de comprobar se o alumnado capaz de explicar os fundamentos en que se asenta o equilibrio dos ecosistemas, e como pode actuarse sobre eles para obter un fluxo de alimentos para os seres humanos de xeito sustentable. Valorarase tamn a capacidade para explicar as repercusins das actividades humanas no mantemento da biodiversidade nos ecosistemas (desaparicin de depredadores, sobreexplotacin, introducin de especies exticas, destrucin de hbitats, etc.), o seu recoecemento no noso territorio e a participacin na xestin sustentable. 10. Analizar os problemas e desafos, estreitamente relacionados, a que se enfronta a humanidade globalmente, recoecer a responsabilidade da ciencia e da tecnoloxa e a necesidade da sa implicacin para resolvelos e avanzar cara ao logro dun futuro sustentable. Pretndese comprobar se o alumnado consciente da situacin planetaria caracterizada por toda unha serie de problemas intervinculados: contaminacin sen fronteiras, esgotamento de recursos, perda de biodiversidade e diversidade cultural, etc., e se comprende a responsabilidade do desenvolvemento cientfico-tcnico e a sa necesaria contribucin s posibles solucins tendo sempre presente o principio de precaucin. Valorarase se consciente da importancia da educacin cientfica para a sa participacin na toma fundamentada de decisins. PROCEDEMENTOS DE AVALIACIN E CUALIFICACIN NA ESO.. Os procedementos para avaliar o grao de consecucin dos obxectivos previstos, establcense a dous niveis claramente diferenciados: Por unha banda, procederase a un seguimento das diversas actividades que o alumno debe realizar en relacin co proceso de ensino-aprendizaxe, especialmente o traballo persoal, tanto na aula como o que se lle puidera encomendar (traballos individuais e de grupo, informes de experiencias, realizacin de cuestionarios, lecturas asociadas proxecto lector, etc.). Estas actividades deben quedar reflectidas no caderno de clase, ou nos correspondentes informes escritos, tndose tamn en conta a adquisicin de correctos hbitos de pulcritude e orde na sa elaboracin e presentacin, as como criterios de tipo actitudinal (interese demostrado longo do curso, comportamento persoal e cos compaeiros, puntualidade, etc.). O seguimento das actividades realizarase en algn tipo de soporte grfico onde o profesor tomar as notas que estime necesarias para este fin. 111

Nas materias de Bioloxa e Xeoloxa de 3 e 4 cursos da ESO, poderase esixir ademais a lectura de un ou dous libros relacionados cos contidos correspondentes. Por este nivel poderase acadar ata un 20% da cualificacin numrica mxima, tanto parcial como final. Por outra banda, considrase imprescindible a realizacin de probas obxectivas de coecementos de carcter escrito sobre os contidos correspondentes. Estas probas considranse o referente bsico para a cuantificacin do nivel de consecucin dos obxectivos de aprendizaxe, e podern ser complementadas con outras actividades de tipo oral: preguntas de clase, debates, etc. A cualificacin outorgada estar en consonancia co nivel das repostas. De non especificar o contrario, se entende que tdalas cuestins e/ou problemas presentados alumno, ponderan co mesmo peso na cualificacin final. Por este nivel poderase acadar ata un 80% da cualificacin numrica mxima, tanto parcial como final. A avaliacin especfica dos alumnos realzase traveso da seguinte secuencia: 1.- A avaliacin inicial: pola que se pretende coecer na medida do posible o punto de partida traveso de cuestionarios, entrevistas, debates, etc. 2.- A avaliacin formativa: desenvolta longo do proceso de ensino-aprendizaxe, de xeito que se poda comprobar en cada momento o estado actual de desenvolvemento e aproveitamento das unidades didcticas e facer os axustes precisos. 3.- A avaliacin terminal: reflicte o grao de consecucin dos obxectivos propostos. Os procedementos descritos conducen necesariamente a unha cualificacin final, que debe interpretarse como unha valoracin global do proceso acadmico no seu conxunto, e non como unha mera nota numrica ou cualitativa, pois o proceso de avaliacin entendmolo neste departamento de modo continuo e integral, de xeito que mediante os procedementos descritos sexa posible interpretar e describir en cada momento as diferentes situacins de ensino-aprendizaxe, permitindo os axustes necesarios cando sexan precisos, e elo, incle tamn a avaliacin de outros aspectos non especficos do alumnado, especialmente: a) A pertinencia dos obxectivos establecidos. b) A adecuacin das unidades didcticas en canto s distintos tipos de contidos. c) As estratexias metodolxicas empregadas. d) Os recursos didcticos utilizados e de posible utilizacin. e) A adecuacin da informacin facilitada. f) Na medida do posible, a integracin socio-familiar do alumno. PROCEDEMENTOS DE RECUPERACIN NA ESO. Do mesmo modo que o proceso de avaliacin se plantea de xeito continuo e integral, tratarase de que as actividades de recuperacin reproduzan, na medida do posible, as actividades ordinarias desenvolvidas longo do proceso de ensino-aprendizaxe, ben de xeito continuo mediante a incorporacin nas probas posteriores dos contidos anteriores, ben mediante probas obxectivas especficas para aqueles contidos nos que non se acadase avaliacin positiva, despois de subministrarlle s alumnos a informacin complementaria e os procedementos necesarios.

112

Tanto nun caso como noutro incidirase especialmente nos contidos considerados como mnimos (vxase contidos mnimos). As opcins presentadas non son excluntes entre si, senn que poden complementarse entre elas a criterio do profesor, que quen mellor coece a cada alumno podendo desear a estratexia de recuperacin mis adecuada segundo a diversidade do alumnado. O anterior fai referencia especial s contidos de tipo conceptual. Os contidos de tipo procedemental e actitudinal avalanse de xeito continuo longo do perodo lectivo. METODOLOXA E RECURSOS DIDCTICOS NA ESO. As orientacins metodolxicas que segue o Departamento de Bioloxa e Xeoloxa, estn loxicamente encamiadas consecucin dos obxectivos previstos, polo que a metodoloxa empregada estar en relacin co modelo constructivista da aprendizaxe, procurando un mximo de actividade por parte do alumno. Para elo considrase necesario incidir nos seguintes aspectos: a) O punto de partida: trtase de coecer as preconcepcins dos alumnos sobre os aspectos concretos nos que van traballar. Para obter este coecemento usaranse os medios adecuados: cuestionarios, entrevistas, debates, etc. b) Motivacin: resulta imprescindible a conexin cos centros de interese dos alumnos a fin de que presenten unha actitude receptiva e favorable as tarefas que van desenvolver. c) Interaccin na aula: tratarase de fomentar o traballo tanto individual como en equipo e a discusin e posta en comn das conclusins obtidas d) Estimulacin: dos procesos de reflexin, anlise e sntese sobre os contidos traballados. e) Utilizacin dos recursos axeitados: Previstos nos contidos procedementais para as distintas unidades didcticas, especialmente: 1.- Consulta de documentacin: libros revistas, etc.. 2.- Utilizacin de material audiovisual. 3.- Aplicacin de tcnicas de estudio de temas concretos. 4.- Deseo e realizacin de experiencias sinxelas ou as que se poidan esixir como obrigatorias. 5.- Realizacin de itinerarios de interese didctico. 6.- Recollida de datos, elaboracin de grficos e interpretacin dos mesmos. 7.- Utilizacin de guas de campo e claves de identificacin. 8.- Elaboracin de informes ou traballos co adecuado grao de rigor cientfico. 9.- Debates e posta en comn de conclusins. 10.- Procesos de autoavaliacin do traballo desenvolvido.

113

SITUACINS EXTRAORDINARIAS NA ESO. Os contidos contemplados neste documento ata este punto, refrense a unha situacin que poderamos cualificar de normalidade acadmica, na que os alumnos asisten s clases con normalidade, realizan os traballos encomendados e participan, no seu caso, dos procedementos ordinarios para avala-lo seu rendemento, contemplados en apartados anteriores. Unha situacin extraordinaria sera aquela que non lle son aplicables as actividades ordinarias de ensino-aprendizaxe e proceso de avaliacin, o que normalmente se presenta nos casos en que un alumno perde o dereito avaliacin continua. Neste caso, a notificacin de perda de dereito avaliacin continua, debe ir acompaada das instrucins para que o alumno coeza como exerce-lo seu dereito a unha avaliacin extraordinaria, de acordo cos procedementos establecidos neste instituto a eses efectos. Neste sentido, o alumno deber ter en conta as seguintes precisins: 1. Antes do remate do mes de maio, deber poerse en contacto co profesor da materia ou co xefe de departamento para recibir a informacin apropiada. 2. Os contidos susceptibles de ser avaliados son todos aqueles que teen a consideracin de contidos conceptuais na programacin das correspondentes unidades didcticas e, moi especialmente os considerados como contidos mnimos. 3. Os contidos procedementais, sern avaliados na medida do posible, xa que normalmente a perda do dereito avaliacin continua implica a incapacidade de valoracin de certos procedementos, anda que outros non presentan este problema, sendo susceptibles de seren avaliados: a orde e claridade na exposicin, a precisin dos termos utilizados, o adecuado grao de rigor cientfico na anlise de aspectos relacionados coa materia, etc. 4. Os contidos de tipo actitudinal, s sern avaliados, se procede, nos casos en que se poida conclur unha avaliacin positiva, con obxecto de evita-los posibles prexuzos que puideran producirse en funcin das circunstancias polas que se perde o dereito avaliacin continua. 5. Como procedemento xeral de avaliacin, en tdolos casos se estima necesaria a realizacin dunha proba obxectiva de coecementos sobre os contidos de tipo conceptual, tal e como se contemplan no apartado 2). 6. Como complemento proba obxectiva de coecementos poderase esixir a presentacin de informes ou traballos sobre aspectos esenciais da materia, que reflictan o grao de madurez do alumno e a sa capacidade para extrae-la informacin de diversas fontes, normalmente escritas ou grficas. 7. Os criterios de avaliacin sern os contemplados na programacin didctica para o curso e materia correspondente. Outras situacins de carcter extraordinario que puideran presentarse seran tratadas, se a sa complexidade o esixe, en reunin ordinaria ou extraordinaria de Departamento, con obxecto de atopa-la mellor solucin posible dentro das canles legalmente establecidas.

114

BACHARELATO
(1 e 2 CURSOS)

115

INTRODUCIN

O bacharelato un nivel de ensino secundario pero, a diferenza da ensinanza secundaria obrigatoria, presenta un importante compoente de especializacin. As, o bacharelato deber proporcionar s alumnos unha madurez intelectual e humana, as como os coecementos e habilidades que lles permitan desempea-las sas funcins sociais con responsabilidade e competencia, capacitndoos tamn para acceder s estudios universitarios, formacin profesional de grao superior e, mesmamente, para a sa integracin na vida profesional activa. Este compoente de especializacin aconsella organiza-lo bacharelato en materias, entidades mis especficas que as reas da educacin secundaria obrigatoria, e que por esa razn deben ser desenvolvidas en canto s seus contidos de xeito mis concreto e exhaustivo. As materias adscritas Departamento de Bioloxa e Xeoloxa deste instituto son de dous tipos: Materia comn: Ciencias para o mundo contemporneo de primeiro curso. Bioloxa e Xeoloxa de primeiro curso. Bioloxa de segundo curso. Ciencias da Terra e do medio ambiente de segundo curso. Materias propias da modalidade:

O desenvolvemento destas materias entre outras, deber proporcionar s alumnos as capacidades e destrezas s que antes se fixo referencia, de xeito que se podan acadar os obxectivos xerais para o bacharelato, contemplados na LOE en termos de capacidades e os obxectivos especficos de cada unha das materias contempladas nas disposicins legais propias de Galicia s que se fixo referencia na presentacin deste proxecto didctico. Un importante aspecto diferenciador desta etapa educativa respecto da anterior, o maior grao de madurez que presentan os alumnos e, por outra banda o carcter mis heteroxneo dos grupos, incluso con alumnos procedentes de centros moi diversos que dispoen de materiais didcticos diversos, especialmente libros de texto. Por esta razn pensamos que non resulta conveniente a adopcin dun libro de texto como unha obriga senn como unha recomendacin, especialmente tendo en conta que os contidos bsicos son tratados en tdolos textos de xeito similar. No Departamento de Bioloxa e Xeoloxa entendemos que todos estes aspectos quedan convenientemente recollidos e reflectidos na presente programacin didctica que, en calquera caso, ser avaliada periodicamente para confirma-lo grao de consecucin dos obxectivos previstos e introduci-las modificacins que resulten procedentes.

116

PRIMEIRO CURSO
(BIOLOXA E XEOLOXA)

117

OBXECTIVOS : O ensino da bioloxa e xeoloxa no bacharelato ter como finalidade o desenvolvemento das seguintes capacidades: 1. Coecer os conceptos, teoras e modelos mis importantes e xerais da bioloxa e a xeoloxa, de xeito que o alumnado poida ter unha visin global do campo de coecemento que aborda e dar unha posible explicacin dos fenmenos naturais, aplicando estes coecementos a situacins reais e cotis. 2. Elaborar, cos datos que se coecen do interior da Terra, unha hiptese explicativa sobre a sa composicin, o seu proceso de formacin e a sa dinmica. 3. Recoecer que a visin globalizadora e unificante que propn a teora da tectnica de placas permite explicar coherentemente fenmenos como a variacin da posicin dos continentes, a formacin de cordilleiras e rochas e a dinmica interna do planeta, e contribe a explicar a distribucin dos seres vivos. 4. Coecer os procesos da xeodinmica externa (que dan lugar formacin das rochas sedimentarias e sa alteracin) e a sa interaccin coa xeodinmica interna (da que derivan procesos como a evolucin do relevo ao longo do tempo, a formacin de solos e das paisaxes, a xeracin de riscos xeolxicos, etc.). 5. Realizar unha aproximacin aos diversos modelos de organizacin dos seres vivos, sa estrutura e funcionamento, entendndoos como o resultado de distintas estratexias adaptativas ao medio natural. 6. Coecer a diversidade dos seres vivos e ser quen de incorporar o coecemento dos procesos evolutivos para explicar a sa orixe. 7. Integrar a dimensin social e tecnolxica da bioloxa e a xeoloxa comprendendo as vantaxes e problemas que o seu desenvolvemento lle formula ao medio natural, ao ser humano e sociedade e a posibilidade de contribur conservacin e proteccin do medio natural e social. 8. Utilizar con certa autonoma destrezas de investigacin, tanto documentais como experimentais (formular problemas, formular e contrastar hipteses, realizar experiencias, etc.) recoecendo o carcter da ciencia como proceso cambiante e dinmico. 9. Desenvolver actitudes que se asocian ao traballo cientfico, tales como a busca de informacin, a capacidade crtica, a necesidade de verificacin dos feitos, o cuestionamento do obvio e a apertura ante novas ideas, o traballo en equipo, a aplicacin e difusin dos coecementos, etc. coa axuda das tecnoloxas da informacin e da comunicacin cando sexa necesario. UNIDADES DIDCTICAS. TEMPORIZACIN Para establecer a temporizacin das unidades didcticas, tvose en conta o nmero total de das lectivos con imparticin directa de docencia, o nmero de horas lectivas semanais e a duracin real de cada perodo lectivo, que como sabido non coincide coa hora cronolxica. A temporizacin das diversas unidades didctica atpase recollida en cada unha delas xunto co ttulo de cada unidade, indicada entre parnteses en nmero de sesins lectivas. Os contidos desta materia estrutranse en quince unidades didcticas, que incorporan tanto os contidos comns como aqueles outros especficos de cada unidade, tanto de carcter conceptual como procedemental e actitudinal, e que de seguido se expoen:

118

UNIDADE 1: A NATUREZA DA VIDA (12 SESINS) OBXECTIVOS 1. Describir as caractersticas dos seres vivos e os distintos niveis de organizacin da materia viva. 2. Definir os conceptos de bioelemento e biomolcula e coecer os principais bioelementos e as caractersticas das biomolculas inorgnicas. 3. Describir a estrutura qumica dos glcidos e coecer a sa clasificacin e as sas funcins biolxicas. 4. Coecer as caractersticas xerais dos lpidos e a sa clasificacin 5. Describir a estrutura dos aminocidos e das protenas e explicar a sa variabilidade e as sas funcins biolxicas. 6. Explicar a estrutura dos cidos nucleicos e a sa funcin como portadores da informacin xentica. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Explica as caractersticas que definen os seres vivos: complexidade, nutricin, relacin e reproducin, e coece os principais niveis de organizacin abiticos e biticos. 2.1. Define os conceptos de bioelemento, oligoelemento e biomolcula; clasifica os bioelementos en primarios, secundarios e oligoelementos, e coece as caractersticas dos tomos de carbono. 2.2. Explica a estrutura da auga e relaciona as sas propiedades fisicoqumicas coas sas funcins biolxicas, e coece as formas nas que se encontran os sales minerais nos seres vivos e as sas funcins biolxicas. 3.1. Coece os principais glcidos, a sa composicin, as sas estruturas, as sas funcins biolxicas a sa clasificacin, e esquematiza un enlace O-glicosdico. 4.1. Coece os principais lpidos e cidos graxos, a sa composicin, as sas estruturas, as sas funcins biolxicas e a sa clasificacin, e esquematiza a esterificacin dun triglicrido. 5.1. Distingue os aminocidos como compoentes bsicos das protenas; coece a composicin, estruturas, funcins biolxicas, especialmente a encimtica, e a sa clasificacin, e esquematiza o enlace peptdico. 6.1. Distingue os nucletidos como compoentes bsicos dos cidos nucleicos; coece a composicin, estruturas, funcins biolxicas e a sa clasificacin, e esquematiza o enlace fosfodister. CONTIDOS 1) Caractersticas dos seres vivos e os niveis de organizacin - Recoecemento da dificultade de definir o concepto de vida. 2) Bioelementos e biomolculas inorgnicas e orgnicas - Representacin esquemtica da estrutura reticular da auga. - Relacin da estrutura da auga coas sas propiedades e as sas funcins biolxicas. - Recoecemento dos grupos funcionais presentes nas molculas orgnicas. 3) Os glcidos, estrutura, clasificacin e funcin - Representacin da frmula lineal da glicosa. - Esquematizacin do enlace O-glicosdico. 4) Os lpidos, caractersticas xerais e clasificacin - Representacin esquemtica da frmula dun cido graxo e un fosfolpido. 119

- Esquematizacin da formacin dunha graxa (esterificacin dun triglicrido). 5) As protenas, estrutura, clasificacin e funcin - Representacin esquemtica da frmula dun aminocido. - Esquematizacin da formacin do enlace peptdico e do mecanismo de actuacin dun encima. 6) Os cidos nucleicos, estrutura, clasificacin e funcin - Representacin esquemtica da frmula dun nucletido. 7) Replicacin do ADN e sntese de protenas - Deducin, a partir dunha secuencia de bases do ADN de: a febra complementaria, a secuencia do ARNm e a secuencia de aminocidos. - Recoecemento dos seres vivos como sistemas que se rexen polas leis fsicas e qumicas. - Valoracin da uniformidade molecular dos seres vivos.

UNIDADE 2: A ORIXE DA VIDA. A ORGANIZACIN DOS SERES VIVOS (4 S) OBXECTIVOS 1. Explicar que procesos se produciron ata a aparicin da clula eucariota. 2. Distinguir entre clulas procariotas e eucariotas. 3. Comprender a evolucin de moitos organismos cara pluricelularidade como resposta adaptativa. 4. Diferenciar as distintas formas de organizacin pluricelular. 5. Coecer as formas non celulares. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Desenvolve os acontecementos que ocorreron ata a aparicin da clula eucaritica. 2.1. Establece as diferenzas entre os diferentes tipos de clulas e represntaas esquematicamente. 3.1. Expn as razns que puideron dar lugar a que algns organismos se converteran en seres pluricelulares, e explica a diferenciacin celular. 4.1. Diferenza as distintas formas de organizacin pluricelular. 5.1. Explica que son virus, plsmidos, viroides e prins. CONTIDOS 1) A orixe da vida: a evolucin das biomolculas e a aparicin da clula - Esquematizacin da evolucin celular. - Busca de informacin actual sobre a orixe dos seres vivos. 2) A clula procariota e a clula eucariota - Elaboracin e interpretacin de esquemas sobre a organizacin procariota e eucariota. - Representacin esquemtica da estrutura da clula animal e vexetal. - Proxeccin de diapositivas e transparencias, e visualizacin de vdeos sobre as formas e graos de organizacin celular. 3) A pluricelularidade. Diferenciacin e especializacin celular - Observacin no microscopio ptico de organismos unicelulares, colonias e tecidos animais e vexetais. - Busca de informacin actual sobre as formas de organizacin dos seres vivos. 4) As formas non celulares - Representacin esquemtica da estrutura e da forma de multiplicacin dos virus. 120

Exposicin dun argumento a favor e doutro en contra de que os virus son seres vivos. Confeccin dunha relacin de enfermidades producidas polas formas non celulares. Reflexin crtica sobre a orixe da vida na Terra Toma de conciencia de que a evolucin comeza desde a orixe mesma da vida e trae consigo a biodiversidade - Respecto polas diferentes opinins sobre a orixe dos seres vivos, tendo en conta que a ciencia se ampara no mtodo cientfico - Valoracin da utilidade do microscopio no estudo da clula, promovendo o seu coidado e conservacin - Recoecemento de que todo descubrimento o resultado dun traballo lento e progresivo que se apoia en descubrimentos previos.

UNIDAD 3: A ORGANIZACIN PLURICELULAR. TECIDOS (8SESINS) OBXECTIVOS 1. Coecer os principais tecidos vexetais e as sas diferentes variedades, e describir as sas principais caractersticas morfolxicas e funcionais. 2. Coecer os principais tipos de tecidos animais, as sas principais caractersticas morfolxicas e a funcin que desempean no organismo. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Clasifica e describe os tecidos meristemticos e parenquimticos, e sinala as caractersticas das sas clulas, a sa localizacin e a sa funcin na planta. 1.2. Clasifica e describe os tecidos protectores e de sostn, e indica as caractersticas das sas clulas, a sa localizacin e a sa funcin na planta. 1.3. Clasifica e describe os tecidos condutores e secretores, e indica as caractersticas das sas clulas, a sa localizacin e a sa funcin na planta. 2.1. Clasifica os principais tipos de tecidos epiteliais, e sinala as sas caractersticas, a sa funcin e a sa localizacin. 2.2. Describe as caractersticas principais dos tecidos conectivos, conxuntivos, adiposos e cartilaxinosos, e indica a sa funcin e a sa localizacin no organismo. 2.3. Enumera as caractersticas do tecido seo; sinala a sa composicin, a sa funcin e a sa localizacin, e indica as variedades que existen. 2.4. Describe as caractersticas morfolxicas e funcionais do tecido sanguneo. 2.5. Explica as caractersticas morfolxicas e funcionais do tecido muscular, e sinala as diferenzas entre os distintos tipos de tecidos musculares. 2.6. Explica as caractersticas do tecido nervioso e describe os diferentes tipos celulares que o forman. CONTIDOS 1) Os tecidos vexetais, clasificacin, estrutura e funcin - Realizacin de preparacins de tecidos vexetais. - Observacin de preparacins microscpicas de tecidos vexetais. - Observacin de diapositivas de tecidos vexetais. - Representacin grfica de diferentes tecidos vexetais. - Realizacin de esquemas e cadros sinpticos dos diferentes tecidos vexetais. 2) Os tecidos animais, clasificacin, estrutura e funcin - Realizacin de preparacins de tecidos animais. - Observacin de preparacins microscpicas de tecidos animais. 121

Observacin de diapositivas de tecidos animais. Representacin grfica de diferentes tecidos animais. Realizacin de esquemas e cadros sinpticos dos diferentes tecidos animais. Realizacin dunha observacin citolxica dun frotis sanguneo. 3) Tcnicas de preparacins histolxicas para a sa observacin no microscopio - Coecemento de todos os procesos necesarios para realizar unha preparacin histolxica. - Valoracin da importancia do traballo cientfico no estudo da histoloxa animal e vexetal. - Recoecemento da importancia da tcnica no traballo cientfico. - Valoracin da utilidade do microscopio no estudo dos tecidos, promovendo o seu coidado e conservacin. - Recoecemento da importancia de realizar meticulosamente cada un dos pasos necesarios para realizar unha preparacin histolxica.

UNIDADE 4: AS FUNCINS VITAIS ( 16 SESINS) OBXECTIVOS 1. Coecer os procesos de nutricin celular, os seus tipos e os principais procesos metablicos. 2. Recoecer a necesidade das funcins de relacin e de coordinacin nos seres vivos. 3. Explicar a necesidade da reproducin para a continuidade da vida e coecer os distintos tipos de reproducin e os mecanismos de divisin celular. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Define nutricin auttrofa e hetertrofa e coece as fases da nutricin celular; xustifica a necesidade da dixestin e diferenza a dixestin intracelular da extracelular, e os distintos tipos de transporte a travs da membrana plasmtica. 1.2. Define metabolismo e explica as caractersticas do anabolismo e do catabolismo e a funcin dos intermediarios metablicos; establece as diferenzas entre a respiracin aerobia e a fermentacin e entre a fotosntese e a quimiosntese, e explica as etapas de cada proceso. 2.1. Define os conceptos de sensibilidade celular, estmulo e receptor; e coece os diferentes tipos de respostas estticas e dinmicas. 3.1. Diferenza entre reproducin sexual, asexual e alternante, coece os diferentes tipos de reproducin asexual e explica as fases do ciclo celular e da mitose. 3.2. Explica as fases da reproducin sexual, os ciclos biolxicos e entende a necesidade da meiose no mantemento da constancia numrica dos cromosomas. CONTIDOS 1) A nutricin. Tipos e fases da nutricin celular - Interpretacin de debuxos esquemticos de: transporte activo e pasivo e de endocitose e exocitose. - Elaboracin de esquemas sobre os tipos de nutricin celular. - Realizacin de esquemas e cadros sinpticos sobre os procesos da nutricin que leva a cabo calquera clula. - Realizacin de problemas sobre a velocidade de transporte de substancias a travs da membrana plasmtica. 122

2) O catabolismo e o anabolismo - Identificacin das diferentes molculas dos principais intermediarios do metabolismo. - Interpretacin de debuxos esquemticos da respiracin aerobia e da fotosntese. - Realizacin de esquemas e cadros sinpticos sobre os procesos da nutricin que leva a cabo calquera clula. - Realizacin de problemas sobre a funcin dos inhibidores. 3) A relacin - Recoecemento en fotografas dos diferentes tipos de movementos das clulas. 4) A reproducin. A mitose e a meiose - Representacin das fases da mitose e da meiose. - Representacin esquemtica dos ciclos biolxicos. - Recoecemento en fotografas das fases da mitose. - Realizacin de problemas sobre a variacin da cantidade de ADN dunha clula ao longo do seu ciclo celular. - Valoracin da necesidade das funcins vitais: nutricin, relacin e reproducin para o mantemento da vida. - Valoracin da importancia da clula como unidade vital dos seres vivos, na que se realizan todos os procesos fisiolxicos.

UNIDADE 5: A EVOLUCIN (6 SESINS) OBXECTIVOS 1. Coecer as principais teoras fixistas e evolucionistas que trataron de explicar a diversidade dos seres vivos. 2. Explicar os mecanismos da evolucin vista da teora sinttica e diferenciar microevolucin e macroevolucin. 3. Coecer as principais probas que poen de manifesto o feito da evolucin. 4. Recoecer a biodiversidade como garanta do equilibrio da biosfera. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Resume os principios sobre os que se sustentan as teoras fixistas, actualistas e evolucionistas de Lamarck. 1.2. Cita e argumenta os postulados da teora da seleccin natural de Darwin. 2.1. Explica a variabilidade nas poboacins como un fenmeno producido pola mutacin e a recombinacin, e a seleccin natural como un proceso de modificacin das frecuencias xnicas que conduce adaptacin. 2.2. Xustifica a necesidade do illamento reprodutor para a especiacin, coece os seus tipos, e diferenza entre microevolucin e macroevolucin. 3.1. Define e recoece como probas da evolucin as series filoxenticas, as formas ponte ou elos, os rganos anlogos, homlogos e vestixiais, a comparacin de embrins, a insularidade e a comparacin entre secuencias de protenas e ADN. 4.1. consciente de que a biodiversidade garante o equilibrio da biosfera e ofrece recursos para o benestar humano. 4.2. Coece os principais espazos protexidos e os seres vivos en perigo de extincin en Espaa e en Galicia.

123

CONTIDOS 1) A historia das teoras evolucionistas - Elaboracin de esquemas comparando as teoras da evolucin de Lamarck e de Darwin. 2) A teora sinttica ou neodarwinismo. Seleccin natural e especiacin. Microevolucin e macroevolucin - Interpretacin sobre esquemas das tendencias evolutivas nunha serie filoxentica. - Interpretacin de textos sobre a aparicin de novas especies. 3) As probas da evolucin - Elaboracin de rbores filoxenticas comparando secuencias de ADN ou de aminocidos. 4) O fenmeno da adaptacin. Tipos de adaptacins ao ambiente - Recoecemento en fotografas dalgunhas adaptacins ao medio. 5) A biodiversidade e a sa conservacin - Interpretacin de grficos sobre a perda de biodiversidade. 6) A biodiversidade de Espaa e de Galicia - Elaboracin dun esquema sobre os espazos protexidos de Galicia. - Valoracin da evolucin como unha teora unificadora no campo da bioloxa. - Ser consciente da necesidade de utilizar probas indirectas para xustificar o feito, non observable, da evolucin. - Valoracin da influencia da presin do pensamento de cada poca no desenvolvemento da ciencia. - Respecto polas diferentes opinins sobre a orixe dos seres vivos, tendo en conta que a ciencia se ampara no mtodo cientfico. - Ser consciente da importancia da biodiversidade para o ser humano e da necesidade de conservala. - Ser consciente do perigo que pode ocasionar para a biodiversidade a introducin de especies forneas nun ecosistema.

UNIDADE 6: CLASIFICACIN DOS SERES VIVOS (8 SESINS) OBXECTIVOS 1. Comprender a necesidade que hai de clasificar os seres vivos, de nomealos cientificamente para poder identificalos, e analizar como vara ao longo do tempo a clasificacin xeral dos seres vivos. 2. Sinalar as caractersticas xerais do reino moneras e coecer a sa clasificacin. 3. Describir as principais caractersticas do reino protoctistas e coecer a sa clasificacin. 4. Enumerar as caractersticas mis destacadas do reino fungos e coecer a sa clasificacin. 5. Coecer as caractersticas mis importantes do reino plantas e a sa clasificacin. 6. Sinalar as caractersticas xerais do reino animal e coecer a sa clasificacin. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Sinala os sistemas de clasificacin que se poden utilizar para agrupar os seres vivos e os criterios que se utilizan en cada un deles. 1.2. Explica os conceptos de taxon, especie, sistema binomial de nomenclatura, e analiza como se chegou clasificacin actual dos cinco reinos. 124

2.1. Indica as caractersticas mis importantes do reino moneras e os principais grupos que se diferencian nel. 3.1. Enumera os principais grupos que se diferencian no reino protoctistas e sinala as sas caractersticas mis importantes. 4.1. Describe as caractersticas principais do reino fungos e indica os principais grupos que se diferencian. 5.1. Enumera as principais caractersticas do reino das plantas e sinala os grupos mis importantes que se diferencian nel. 6.1. Explica as caractersticas mis importantes do reino animal e dos seus principais filos. CONTIDOS 1) A clasificacin dos seres vivos - Realizacin dun esquema da rbore filoxentica dos cinco reinos. 2) Caractersticas xerais do reino moneras - Construcin de diagramas en caixa da clasificacin dos moneras. - Identificacin en fotografas dos diferentes tipos de moneras. - Observacin microscpica de moneras, para ver as sas caractersticas. 3) Caractersticas xerais do reino protoctistas - Construcin de diagramas en caixa da clasificacin dos protoctistas indicando as sas caractersticas. - Identificacin en fotografas de diferentes protozoos e algas. - Observacin microscpica de protozoos e algas, para ver as sas caractersticas. 4) Caractersticas xerais do reino fungos - Construcin de diagramas en caixa da clasificacin dos fungos. - Identificacin en fotografas de diferentes tipos de fungos. - Observacin microscpica de fungos unicelulares e pluricelulares, para ver as sas caractersticas. 5) Caractersticas xerais do reino plantas - Construcin de diagramas en caixa da clasificacin das plantas, para ver o carcter xerrquico do sistema actual de clasificacin. - Realizacin de rbores xenealxicas do reino plantas. 6) Caractersticas xerais do reino animal - Construcin de diagramas en caixa da clasificacin dos animais, para ver o carcter xerrquico do sistema actual de clasificacin. - Realizacin de rbores xenealxicas do reino animais. 7) Claves dicotmicas e a sa utilizacin - Utilizacin de claves para clasificar e identificar distintos tipos de organismos. - Recoecemento da importancia que teen para o home moitos dos microorganismos. - Valoracin da importancia que ten a clasificacin dos seres vivos para poder coecelos e, no caso dos microorganismos causantes de enfermidades, poder encontrar remedios para combatelas. - Valoracin e respecto pola biodiversidade e os comportamentos adecuados para a sa proteccin e conservacin.

125

UNIDADE 7: AS FUNCINS VITAIS NAS PLANTAS (8 SESINS) OBXECTIVOS 1. Describir as diferenzas entre o tipo de nutricin das brifitas e das cormfitas e enumerar as distintas etapas que teen lugar na nutricin das cormfitas. 2. Explicar os procesos de absorcin da auga e os sales minerais polas plantas. 3. Relacionar determinados procesos fisicoqumicos cos procesos fisiolxicos que interveen no transporte de nutrientes nas plantas. 4. Coecer as funcins de relacin nas plantas e o papel das hormonas vexetais na regulacin e a coordinacin vexetal. 5. Comprender a importancia do proceso reprodutivo nas plantas e describir as sas formas bsicas de reproducin. 6. Explicar as caractersticas da reproducin nas brifitas e nas pteridfitas. 7. Coecer a estrutura da flor en coniferfitas e en anxiospermatfitas, e explicar a polinizacin e a fecundacin. 8. Coecer os procesos de formacin do embrin, a semente, o froito e a xerminacin. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Describe as diferenzas entre o tipo de nutricin das brifitas e das cormfitas, e enumera as distintas etapas que teen lugar na nutricin das cormfitas. 2.1. Explica os procesos de absorcin da auga e os sales minerais polas plantas. 3.1. Identifica e describe os procesos fisiolxicos que se producen nas plantas para que circule o zume bruto e o zume elaborado. 3.2. Enumera as substancias gasosas que necesitan as plantas e explica os seus mecanismos de absorcin. 4.1. Coece as caractersticas das hormonas e os procesos nos que interveen. 4.2. Comprende como se producen as respostas dos vexetais ante os estmulos e coece a importancia da fotoperiodicidade. 5.1. Describe os tipos de reproducin asexual que se levan a cabo nas plantas. 5.2. Describe a reproducin sexual nas plantas e a importancia da reproducin alternante. 6.1. Explica as caractersticas da reproducin nas brifitas e identifica e esquematiza o seu ciclo reprodutor. 6.2. Explica as caractersticas da reproducin nas pteridfitas e identifica e esquematiza o seu ciclo reprodutor. 7.1. Identifica os distintos compoentes dunha flor. 7.2. Describe en que consisten a polinizacin e a fecundacin. 8.1. Explica como se forma o embrin, a semente e o froito, e o proceso da xerminacin. CONTIDOS 1) A nutricin nas plantas. Absorcin da auga e sales minerais. O transporte do zume bruto e do zume elaborado. O intercambio de gases - Observacin das estruturas relacionadas coa nutricin. - Esquematizacin dos medios empregados polos vexetais para o intercambio de nutrientes co medio. - Observacin de estomas ao microscopio. 2) As funcins de relacin nas plantas. As hormonas vexetais - Recompilacin de documentacin sobre as aplicacins das hormonas vexetais. 3) A funcin de reproducin nas plantas. A reproducin nas brifitas e nas pteridfitas 126

- Toma de mostras de plantas e o seu mantemento no laboratorio en condicins controladas, para observar procesos de reproducin asexual. - Observacin das brifitas no laboratorio con lupa binocular. - Observacin de esporanxios de pteridfitas no laboratorio. 4) A flor nas anxiospermas e nas ximnospermas - Debuxo de esquemas grficos da flor e observacin lupa das distintas partes desta. - Observacin directa de plantas do contorno. 5) Concepto e tipos de polinizacin. A fecundacin, a xerminacin da semente, o froito e a dispersin de froitos e de sementes - Esquematizacin grfica do proceso de fecundacin. - Observacin de diferentes sementes e tipos de froitos. - Observacin do proceso de maduracin dunha semente no laboratorio. 6) Ciclos reprodutores - Esquemas dos ciclos reprodutores dunha coniferfita e dunha anxiospermatfita. - Valoracin do traballo cientfico no estudo da nutricin e da relacin das plantas. - Valoracin da importancia da preparacin dos solos para o desenvolvemento dos vexetais. - Valoracin do uso das hormonas nos procesos de hortofruticultura. - Valoracin da necesidade de desenvolver habilidades de traballo cientfico para poder realizar experiencias con plantas. - Valoracin da importancia do coecemento das plantas e a sa reproducin para a sa utilizacin polo ser humano. - Recoecemento do traballo cientfico que se leva a cabo con especies vexetais para un mellor aproveitamento humano. UNIDADE 8: AS FUNCINS VITAIS NOS ANIMAIS I (8 SESINS) OBXECTIVOS 1. Coecer os procesos implicados na nutricin animal: superficies de intercambio e proceso da nutricin, as como a evolucin das estruturas dixestivas nos invertebrados. 2. Coecer as partes do aparato dixestivo dos vertebrados e as etapas que caracterizan o proceso dixestivo. 3. Distinguir a difusin simple, a respiracin cutnea, traqueal e branquial as como a evolucin destes sistemas nos diferentes grupos de animais. 4. Explicar a respiracin pulmonar e coecer as etapas que caracterizan cada un dos seus procesos. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Explica como se realiza o intercambio de substancias en animais, enumera as etapas do proceso da nutricin, e realiza e interpreta esquemas das estruturas dixestivas dos invertebrados. 2.1. Describe as etapas do proceso dixestivo e os procesos que nelas ocorren. 3.1. Explica todos os sistemas respiratorios, excepto o pulmonar, e identifica os seus principais modelos e caractersticas relacionndoos cos grupos de animais que os presentan. 4.1. Explica como se produce o proceso da respiracin pulmonar.

127

CONTIDOS 1) A nutricin nos animais: superficies de intercambio e proceso dixestivo - Esquematizacin do proceso da dixestin. 2) Anatoma comparada do aparato dixestivo. Evolucin do aparato dixestivo. Modelos de aparato dixestivo dos invertebrados. Modelos de aparato dixestivo dos vertebrados - Recoecemento das principais estruturas anatmicas do aparato dixestivo a partir de debuxos, lminas e fotografas. - Realizacin de esquemas detallados e interpretacin de grficos mudos que representen elementos anatmicos do aparato dixestivo de diferentes grupos animais. - Construcin de maquetas en cartolina e/ou en transparencias coas estruturas anatmicas implicadas no proceso dixestivo de diferentes grupos de animais. - Realizacin da diseccin dalgn organismo animal para comprender a estrutura do seu sistema dixestivo (sardia, cangrexo...). 3) Fisioloxa da dixestin. Regulacin do proceso dixestivo - Resumo de todas as transformacins que sufrir un alimento desde que inxerido ata que absorbido polas vilosidades intestinais indicando as secrecins que interveen na sa dixestin. 4) Etapas do proceso respiratorio. Mecanismos de ventilacin e incorporacin de gases. Tipos de sistemas respiratorios - Recoecemento das principais estruturas anatmicas do aparato respiratorio a partir de debuxos, lminas e fotografas. - Realizacin de esquemas detallados e interpretacin de grficos mudos que representen elementos anatmicos do aparato respiratorio de diferentes grupos animais. - Construcin de maquetas en cartolina e/ou en transparencias coas estruturas anatmicas implicadas no proceso respiratorio de diferentes grupos de animais. - Realizacin da diseccin dalgn organismo animal para comprender a estrutura do seu sistema respiratorio (sardia, cangrexo...). 5) Fisioloxa da respiracin. Captacin de gases. Intercambio gasoso. Transporte de gases - Debuxo esquemtico do proceso de intercambio e transporte de gases nos animais. - Adopcin dunha postura informada e crtica ante a visin estereotipada da xuventude nos medios de comunicacin; especialmente, en relacin cos hbitos que inciden negativamente na sade do aparato dixestivo e respiratorio. - Importancia da adopcin persoal de criterios de vida saudable e dunha alimentacin equilibrada para unha mellora da sade persoal e da convivencia entre as persoas. - Integracin de estratexias de vida saudable e consumo racional no aproveitamento do tempo de ocio.

UNIDADE 9: AS FUNCINS VITAIS NOS ANIMAIS II (10 SESINS) OBXECTIVOS 1. Coecer os elementos anatmicos do sistema circulatorio, as como o funcionamento do rgano impulsor nos mamferos. 2. Distinguir os diferentes modelos de sistemas de circulacin e as caractersticas dos sistemas circulatorios en invertebrados e vertebrados. 3. Distinguir as principais substancias que excretan os animais e os diferentes rganos excretores dos invertebrados. 4. Explicar os rganos excretores dos vertebrados e a formacin da urina. 128

CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Realiza e interpreta esquemas dos elementos anatmicos mis importantes do aparato circulatorio e explica o aparato cardaco. 2.1. Distingue os tipos de sistemas de circulacin e os principais aparatos circulatorios en invertebrados e vertebrados. 3.1. Diferenza os produtos non nitroxenados dos nitroxenados e as caractersticas dos rganos excretores dos invertebrados. 4.1. Explica os rganos excretores dos vertebrados e o proceso de formacin da urina neles. CONTIDOS 1) O transporte de substancias. Os lquidos circulantes, os vasos e o mecanismo impulsor - Relacin dos lquidos circulantes cos diferentes grupos de animais. 2) Tipos de aparatos e sistemas circulatorios nos invertebrados e nos vertebrados - Recoecemento das principais estruturas anatmicas do aparato circulatorio a partir de debuxos, lminas e fotografas. - Realizacin de esquemas detallados e interpretacin de grficos mudos que representen elementos anatmicos do aparato circulatorio de diferentes grupos animais. - Construcin de maquetas en cartolina e/ou en transparencias coas estruturas anatmicas implicadas no proceso circulatorio de diferentes grupos de animais. - Diseccin do corazn dun cordeiro para estudar a relacin da anatoma coa funcin. 3) Fisioloxa da circulacin. O ciclo cardaco. Regulacin do proceso circulatorio - Resumo do percorrido que fara un glbulo vermello desde o ventrculo dereito ata a aurcula esquerda e desde o ventrculo dereito ata a aurcula dereita. 4) Os produtos de refugallo. Tipos de sistemas excretores nos invertebrados e nos vertebrados. Aparatos que interveen - Recoecemento das principais estruturas anatmicas do aparato excretor a partir de debuxos, lminas e fotografas. - Realizacin de esquemas detallados e interpretacin de grficos mudos que representen elementos anatmicos do aparato excretor de diferentes grupos animais. - Construcin de maquetas en cartolina e/ou en transparencias coas estruturas anatmicas implicadas no proceso da excrecin de diferentes grupos de animais. 5) A nefrona como unidade anatmica e funcional. Fisioloxa da excrecin. Etapas e regulacin do proceso - Explicacin dalgunhas funcins especiais dos rganos excretores de animais que viven en condicins extremas. - Adopcin dunha postura informada e crtica ante os hbitos nutricionais da sociedade actual en relacin coas sas propiedades e efectos sobre o sistema circulatorio. - Importancia da adopcin persoal de criterios de vida saudable e dunha alimentacin equilibrada para unha mellora da sade persoal. - Integracin de estratexias de vida saudable e consumo racional no aproveitamento do tempo de ocio.

129

UNIDADE 10: AS FUNCINS VITAIS NOS ANIMAIS III (6 SESINS) OBXECTIVOS 1. Asimilar os conceptos de estmulo, receptor e efector, e distinguir os distintos tipos de receptores sensoriais. 2. Comprender a transmisin da informacin no sistema nervioso. 3. Comparar os sistemas nerviosos dos principais grupos de invertebrados. 4. Coecer o sistema nervioso dos vertebrados: organizacin e funcionamento. 5. Describir o sistema de coordinacin endcrino nos animais, establecer as diferenzas entre os de vertebrados e invertebrados e enumerar as aplicacins derivadas do coecemento das hormonas. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Esquematiza o proceso de coordinacin e control, describe os elementos que o compoen e distingue os distintos tipos de receptores sensoriais. 2.1. Explica, mediante texto, esquemas e debuxos, a transmisin da informacin ao longo da neurona e entre neuronas. 3.1. Establece, mediante tboas, esquemas ou debuxos, as semellanzas e as diferenzas entre os sistemas nerviosos dos invertebrados. 4.1. Describe o sistema nervioso central dos vertebrados. 4.2. Describe o sistema nervioso perifrico e explica o funcionamento do sistema nervioso nos vertebrados. 5.1. Describe o sistema de coordinacin endcrino nos animais, establece as diferenzas entre os de vertebrados e invertebrados e indica aplicacins derivadas do coecemento das hormonas. CONTIDOS 1) A recepcin dos estmulos - Esquematizacin do mecanismo xeral de relacin e coordinacin animal. 2) Funcionamento do sistema nervioso. Impulso e transmisin nerviosa - Confeccin dunha relacin dos compoentes do sistema nervioso e os seus tipos. - Representacin grfica do impulso nervioso e a sinapse. 3) Tipos de sistemas nerviosos en invertebrados - Elaboracin de cadros e esquemas que mostren a evolucin dos sistemas nerviosos dos invertebrados a medida que se avanza na escala evolutiva. 4) O sistema nervioso dos vertebrados. Sistema nervioso central e perifrico - Elaboracin de esquemas sobre o proceso de transmisin do impulso nervioso sensitivo e motor; sistema nervioso central e perifrico (somtico e autnomo). O arco reflexo. - Realizacin de esquemas detallados e interpretacin de grficos mudos que representen a estrutura dun nervio. 5) Sistema de coordinacin endcrino. Sistema hormonal nos invertebrados e nos vertebrados. Aplicacins derivadas do coecemento das hormonas - Elaboracin de esquemas que mostren en funcionamento do sistema de coordinacin hormonal. - Reflexin sobre a importancia dos sistemas de coordinacin nervioso e endcrino para os animais. - Toma de conciencia das diferenzas entre os distintos sistemas nerviosos, a medida que se avanza na escala evolutiva. - Valoracin da importancia das aplicacins derivadas do coecemento das hormonas. 130

UNIDADE 11: AS FUNCINS VITAIS NOS ANIMAIS IV (8 SESINS) OBXECTIVOS 1. Comprender as diferentes modalidades de reproducin que xurdiron ao longo da evolucin. 2. Identificar os diferentes elementos anatmicos do aparato reprodutor, e coecer a morfoloxa dos gametos e o proceso de gametoxnese. 3. Explicar o mecanismo da fecundacin e os seus diferentes tipos. 4. Comprender e explicar as caractersticas do desenvolvemento embrionario e os diferentes desenvolvementos do perodo posembrionario. 5. Distinguir diferentes tcnicas de reproducin asistida e os diferentes mtodos anticonceptivos. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Define as principais modalidades de reproducin, indicando os grupos animais que as presentan. 2.1. Identifica os diferentes elementos anatmicos do aparato reprodutor e os elementos esenciais dun vulo e un espermatozoide. 2.2. Distingue e compara o proceso da espermatoxnese do da ovoxnese. 3.1. Explica o mecanismo da fecundacin e os seus diferentes tipos. 4.1. Coece os tipos de ovo, de segmentacin e de gastrulacin en relacin cos grupos animais que os presentan e indica que estruturas do organismo derivan de cada unha das tres follas embrionarias. 4.2. Distingue os tipos de desenvolvemento posembrionario e recoece en que grupos de animais se d cada un deles. 5.1. Explica a fecundacin in vitro e a inseminacin artificial e describe as caractersticas e a utilizacin dos principais mtodos anticonceptivos. CONTIDOS 1) Os tipos de reproducin nos animais. Formas especiais de reproducin - Esquematizacin do mecanismo de reproducin dalgunhas formas especiais, como a metaxnese e a clonacin. 2) Anatoma do aparato reprodutor. Fisioloxa da reproducin. A gametoxnese - Debuxo dun espermatozoide e dun vulo. - Realizacin de cadros e esquemas que mostren as diferenzas entre a espermioxnese e a ovoxnese. 3) A fecundacin e os seus tipos - Relacin dos tipos de fecundacin cos diferentes grupos de animais. 4) O desenvolvemento embrionario. Segmentacin, gastrulacin e organoxnese - Realizacin de grficos cos principais procesos e as estruturas implicados no desenvolvemento embrionario. - Elaboracin e manipulacin de modelos de representacin tridimensional dun embrin. 5) Modalidades de desenvolvemento. Viviparismo, oviparismo e ovoviviparismo - Realizacin de esquemas sobre os procesos de desenvolvemento directo e indirecto. 6) A intervencin humana na reproducin - Anlise e comentario de fontes documentais cientficas relacionadas coa reproducin. - Anlise do papel estereotpico que a sexualidade desempea na prensa e a publicidade. - Debate crtico sobre mitos, concepcins errneas e prexuzos en materia sexual. 131

- Valoracin das repercusins sociais e ticas da biotecnoloxa en relacin coa reproducin. - Necesidade dun coecemento e un uso adecuado dos mtodos anticonceptivos para a prevencin de enfermidades.

UNIDADE 12: A TERRA E A SA DINMICA(10 SESINS) OBXECTIVOS 1. Comparar as hipteses catastrofistas e nebulares. 2. Describir os principais mtodos de investigacin do interior terrestre. 3. Explicar os modelos estruturais da Terra para comprender o comportamento fsico do noso planeta. 4. Revisar as principais hipteses oroxnicas e analizar as hipteses da deriva continental e a expansin do fondo ocenico como precursoras da teora da tectnica de placas. 5. Coecer os puntos fundamentais da teora da tectnica de placas e diferenciar os tipos de movementos relativos entre as placas. 6. Explicar os diferentes modelos sobre o mecanismo impulsor que move as placas e unha das consecuencias da sa dinmica: as deformacins. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Sinala as diferenzas entre as teoras catastrofistas e as nebulares. 2.1. Describe as observacins indirectas que proporcionan datos do interior terrestre, indicando a sa base fsica. 2.2. Coece os distintos tipos de ondas ssmicas, e a importancia que teen para establecer os modelos do interior da Terra. 3.1. Explica os modelos estruturais da Terra para comprender o comportamento fsico do noso planeta e relaciona o modelo xeoqumico e o dinmico. 4.1. Sinala as diferenzas entre as principais hipteses oroxnicas e explica as principais probas que apoian as hipteses mobilistas. 5.1. Coece os puntos clave da teora da tectnica de placas. 5.2. Explica os puntos fundamentais da dinmica de placas. 6.1. Explica os diferentes modelos sobre o mecanismo impulsor que move as placas e distingue os diferentes tipos de deformacin da litosfera. CONTIDOS 1) Orixe e evolucin do universo - Debate en grupo sobre as diferentes teoras da orixe do universo. 2) Orixe e evolucin do sistema solar e da Terra - Debate en grupo sobre as diferentes teoras de formacin do sistema solar, con atencin Terra. 3) Mtodos de estudo do interior terrestre. Modelos xeoqumico e dinmico - Anlise das grficas producidas nun sismgrafo polas ondas dun sismo. - Representacin esquemtica dos distintos modelos do interior terrestre. 4) Teora da tectnica de placas. Interaccins entre placas - Manexo de diferentes mapas sobre marxes continentais, fondos ocenicos, distribucin de sismos e volcns para avaliar os argumentos a favor da tectnica de placas. - Manexo de datos paleontolxicos, paleomagnticos e paleoclimticos para avaliar as probas da teora da tectnica de placas. 132

- Anlise da informacin que aparece nos medios informativos sobre terremotos e volcns. - Interpretacin e anlise de mapas de risco ssmico e volcnico de Espaa e das sas rexins. 5) O motor das placas - Anlise dos modelos que explican o movemento das placas litosfricas. 6) Consecuencias da dinmica litosfrica - Valoracin do uso dos mtodos de estudo para o establecemento de hipteses. - Aprecio polo esforzo dos cientficos por establecer un modelo do interior terrestre. - Traballo en equipo e respecto polas opinins individuais. - Interese pola teora da tectnica de placas como marco de referencia de gran parte dos procesos xeolxicos. - Resposta adecuada ante unha catstrofe natural, como un terremoto, un volcn, etc.

UNIDADE 13: MINERAIS E ROCHAS. A ESTRUTURA CRISTALINA (8 S) OBXECTIVOS 1. Definir mineral e cristal e coecer os principais procesos de formacin dos minerais, as sas propiedades, clasificacin e aplicacins. 2. Coecer os diferentes ambientes que se producen como consecuencia da dinmica litosfrica. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Define mineral e cristal e coece os principais procesos de formacin dos minerais. 1.2. Indica as propiedades dos minerais e explica a sa clasificacin e a sa utilizacin polo ser humano. 2.1. Describe os ambientes petroxenticos e a sa relacin coa tectnica de placas. CONTIDOS 1) A composicin da Terra: rochas e minerais - Debate en grupo sobre as diferentes teoras da orixe do universo. 2) Os cristais - Estudo da estrutura cristalina mediante modelos cristalogrficos e maquetas. 3) Propiedades fsicas dos minerais - Relacin das propiedades fsicas dos minerais coa sa utilizacin na industria. 4) A clasificacin dos minerais - Estudo dos principais minerais mediante claves de identificacin. - Manexo do microscopio petrogrfico e identificacin de minerais. - Interpretacin da mineraloxa representada nun mapa mineiro de Espaa, escala 1:1000000. 5) Os ambientes petroxenticos - Elaboracin de esquemas que mostren as principais rexins onde se localizan o ambiente magmtico, o metamrfico e o sedimentario. - Anlise do chamado ciclo das rochas. - Valoracin do uso dos mtodos de estudo para o establecemento de hipteses. - Recoecemento da utilidade dos minerais na vida coti. - Respecto e proteccin do medio natural. - Traballo en equipo e respecto polas opinins individuais. 133

UNIDADE 14: MAGMATISMO E METAMORFISMO (10 SESINS) OBXECTIVOS 1. Explicar o concepto de magma e comprender a sa formacin, evolucin e tipos. 2. Coecer os tipos de rochas magmticas, a actividade magmtica plutnica e volcnica, e os xacementos magmticos. 3. Explicar o concepto de metamorfismo, os factores que o motivan, os seus efectos e tipos. 4. Distinguir as principais rochas metamrficas e coecer os seus principais xacementos. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Explica o concepto de magma, a sa formacin, evolucin e tipos. 2.1. Describe os diferentes tipos de rochas magmticas, a actividade magmtica plutnica e volcnica, e os xacementos magmticos. 3.1. Coece o concepto de metamorfismo e describe os factores que inflen nel, os seus efectos e tipos. 4.1. Describe os principais tipos de rochas metamrficas e os seus principais xacementos asociados. CONTIDOS 1) Os procesos magmticos. Formacin, evolucin e tipos de magmas - Manexo de grficos que mostran o campo de estabilidade dun slido en funcin da presin e da temperatura. 2) Tipos de rochas magmticas. Formas de emprazamento dos magmas e tipos de xacementos magmticos - Estudo das principais rochas magmticas, mediante claves de identificacin. - Utilizacin do microscopio petrogrfico e identificacin de texturas e estruturas das rochas que sirvan para o seu diagnstico. 3) O metamorfismo e os seus tipos - Realizacin de esquemas que mostren os distintos tipos de metamorfismo e as sas caractersticas. 4) As rochas metamrficas - Estudo das principais rochas metamrficas, mediante claves de identificacin. - Utilizacin do microscopio petrogrfico e identificacin de texturas e estruturas das rochas que sirvan para o seu diagnstico. - Recoecemento da utilidade das rochas na vida coti. - Respecto e proteccin do medio natural. - Traballo en equipo e respecto polas opinins individuais.

UNIDADE 15: PROCESOS E AXENTES XEODINMICOS EXTERNOS (10 S) OBXECTIVOS 1. Coecer que a meteorizacin e os seus diferentes tipos. 2. Explicar que o solo, cal a sa composicin e a sa estrutura, comprender como ocorre a formacin do solo e coecer os factores que inflen neste proceso. 3. Coecer os procesos xeolxicos de erosin, transporte e sedimentacin, quen os realiza e como se producen. 134

4. Comprender os procesos de formacin das rochas sedimentarias e coecer a sa clasificacin. 5. Comprender os procesos de formacin dos combustibles fsiles. 6. Entender como se forman os estratos, a importancia que teen para o coecemento da historia xeolxica dunha zona e coecer os principios que utiliza a estratigrafa. 7. Comprender o proceso de fosilizacin, entender os principios dos mtodos de datacin e coecer as distintas unidades en que se divide a historia xeolxica da Terra. 8. Coecer as caractersticas xeolxicas de Espaa e de Galicia. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Explica que a meteorizacin e os diferentes tipos que existen. 2.1. Explica que o solo, cal a sa composicin e estrutura, comprende como ocorre a formacin do solo e coece os factores que inflen neste proceso. 3.1. Indica en que consisten os procesos xeolxicos de erosin, transporte e sedimentacin, sinalando como se levan a cabo. 4.1. Enumera os procesos que ocorren na formacin das rochas sedimentarias e indica en que consiste cada un deles. 4.2. Clasifica as rochas sedimentarias e coece as caractersticas de cada grupo. 5.1. Comprende os procesos de formacin dos combustibles fsiles. 6.1. Explica que son os estratos, as series estratigrficas e as descontinuidades estratigrficas. 7.1. Explica a importancia dos fsiles na estratigrafa, o proceso de fosilizacin e os mtodos de datacin estratigrfica. 7.2. Enumera as principais unidades temporais en que se divide a historia xeolxica da Terra, sinalando en cada unha delas os acontecementos mis importantes que ocorreran. 8.1. Coece xeneralidades da evolucin xeolxica de Espaa e de Galicia. 8.2. Coece as principais rochas e minerais de Galicia. CONTIDOS 1) A meteorizacin - Recoecemento en fotografas dos diferentes tipos de meteorizacin que sufriron as rochas da codia terrestre. 2) O solo. Composicin, perfil e formacin. O solo como recurso. Medidas para evitar a perda de solo - Observacin de diapositivas e fotografas de diferentes tipos de solos. - Debuxo do perfil dun solo maduro, que mostre todos os seus horizontes. 3) Erosin transporte e sedimentacin - Elaboracin de mapas conceptuais sobre os diferentes tipos de transporte e das sas caractersticas. 4) As rochas sedimentarias, formacin e clasificacin - Esquematizacin dos procesos da diaxnese. - Identificacin mediante claves e estudo dos diferentes tipos de rochas sedimentarias. 5) A estratificacin. Principios de estratigrafa. Datacin absoluta e relativa - Interpretacin de cortes xeolxicos sinxelos. 6) As eras xeolxicas - Realizacin dun cadro sinptico das unidades temporais da historia da Terra. 7) Os mapas xeolxicos. Utilizacin e elementos - Interpretacin dun mapa topogrfico dunha zona determinada. - Interpretacin dun mapa xeolxico sinxelo. 8) As novas tecnoloxas e os riscos xeolxico 135

- Busca e anlise de informacin sobre aplicacins da teledeteccin, os SIG e o GPS. 9) Caractersticas xeolxicas de Espaa e de Galicia - Resumo das caractersticas dos ciclos oroxnicos 10) Aproveitamento das rochas e os minerais de Galicia - Recoecemento da importancia que teen para o ser humano as rochas sedimentarias. - Recoecemento da importancia que teen para o ser humano os solos e a necesidade de protexelos. CONTIDOS MNIMOS: O Departamento de Bioloxa e Xeoloxa pretende que o presente proxecto didctico sexa un proxecto realista, que se poida desenvolver na sa totalidade sen que se vote en falta algn tema que debera ser tratado pero sen que tampouco se traten contidos que puideran ter a consideracin de mis ou menos superfluos. Por estas razns este proxecto fundamentalmente un proxecto de mnimos, de tal xeito que teen esta consideracin tdolos contidos de carcter conceptual que se recollen nas diferentes unidades didcticas e clculos asociados, especialmente, os que de seguido se detallan: Os niveis de organizacin da materia e as funcins vitais. Bioelementos e biomolculas inorgnicas e orgnicas. Os glcidos, estrutura, clasificacin e funcins. Os lpidos, caractersticas xerais, clasificacin e funcins. As protenas, estrutura, clasificacin e funcins. Os cidos nucleicos, estrutura, clasificacin e funcins. Replicacin do ADN e sntese de protenas. A orixe da vida: a evolucin das biomolculas e a aparicin da clula. A clula procariota e a clula eucariota. As formas non celulares. A pluricelularidade. Diferenciacin e especializacin celular. Os tecidos vexetais e animais: clasificacin, estrutura e funcins. A nutricin. Tipos e fases da nutricin celular. O catabolismo e o anabolismo. As funcins de relacin. Xeneralidades. A reproducin celular. Mitose e meiose. Significado biolxico. A historia das teoras evolucionistas. As probas da evolucin. Neodarwinismo. A seleccin natural e a especiacin. Micro e macroevolucin. O proceso de adaptacin. Tipos de adaptacins ao ambiente. A biodiversidade e a sa conservacin. A biodiversidade de Espaa e de Galicia. A clasificacin dos seres vivos. Principais taxons. A nomenclatura binomial. Caractersticas xerais do reino moneras. Caractersticas xerais do reino protoctistas. Caractersticas xerais do reino fungos. Caractersticas xerais do reino plantas. Caractersticas xerais do reino animal. A nutricin nas plantas. Absorcin da auga e sales minerais. O transporte do zume bruto e do zume elaborado. O intercambio de gases. As funcins de relacin nas plantas. As hormonas vexetais. A funcin de reproducin nas plantas. A reproducin nas brifitas e nas pteridfitas. 136

A flor nas anxiospermas e nas ximnospermas. Concepto e tipos de polinizacin. A fecundacin, a xerminacin da semente, o froito e a dispersin de froitos e de sementes. Ciclos reprodutores. Descricin dos mesmos. A nutricin nos animais: superficies de intercambio e proceso dixestivo. Anatoma comparada do aparato dixestivo. Evolucin do aparato dixestivo. Modelos de aparato dixestivo dos invertebrados. Modelos de aparato dixestivo dos vertebrados. Fisioloxa da dixestin. Regulacin do proceso dixestivo. Etapas do proceso respiratorio. Mecanismos de ventilacin e incorporacin de gases. Tipos de sistemas respiratorios. Fisioloxa da respiracin. Captacin de gases. Intercambio gasoso. Transporte de gases. Transporte de substancias. Os lquidos circulantes, os vasos e o mecanismo impulsor. Tipos de aparatos e sistemas circulatorios nos invertebrados e nos vertebrados. Fisioloxa da circulacin. O ciclo cardaco. Regulacin do proceso circulatorio. Os produtos de refugallo. Tipos de sistemas excretores nos invertebrados e nos vertebrados. Aparatos que interveen. A nefrona como unidade anatmica e funcional. Fisioloxa da excrecin. Etapas e regulacin do proceso. A recepcin dos estmulos. Funcionamento do sistema nervioso. Impulso e transmisin nerviosa. Tipos de sistemas nerviosos en invertebrados. O sistema nervioso dos vertebrados. Sistema nervioso central e perifrico Sistema de coordinacin endcrino. Sistema hormonal nos invertebrados e nos vertebrados. Aplicacins derivadas do coecemento das hormonas. Os tipos de reproducin nos animais. Formas especiais de reproducin. Anatoma do aparato reprodutor. Fisioloxa da reproducin. A gametoxnese. A fecundacin e os seus tipos. O desenvolvemento embrionario. Segmentacin, gastrulacin e organoxnese. Modalidades de desenvolvemento. Viviparismo, oviparismo e ovoviviparismo. Orixe e evolucin do universo, do sistema solar e da Terra. Mtodos de estudo do interior terrestre. Modelos xeoqumico e dinmico. Teora da tectnica de placas. Interaccins entre placas. O motor das placas. Consecuencias da dinmica litosfrica. Procesos xeodinmicos. Estrutura cristalina. Propiedades da materia cristalina. Sistemas cristalinos. Os minerais: concepto, propiedades e clasificacin dos minerais. Os ambientes petroxenticos. Os procesos magmticos. Formacin, evolucin e tipos de magmas. Tipos de rochas magmticas. Formas de emprazamento dos magmas e tipos de xacementos magmticos. O metamorfismo e os seus tipos. As rochas metamrficas. A meteorizacin. Concepto, tipos e mecanismos. 137

O solo. Composicin, perfil e xnese. O solo como recurso. A perda de solo. Procesos xeodinmicos externos: erosin transporte e sedimentacin. As rochas sedimentarias, xnese e clasificacin. A estratificacin. Principios de estratigrafa. Datacin absoluta e relativa. As eras xeolxicas. Descricin xeral. Os mapas xeolxicos. Perfs e cortes xeolxicos. As novas tecnoloxas e os riscos xeolxicos. Caractersticas xeolxicas de Espaa e de Galicia. Aproveitamento das rochas e os minerais de Galicia

CRITERIOS XERAIS DE AVALIACIN: O Departamento de Bioloxa e Xeoloxa entende que a superacin do curso est ligada consecucin dos obxectivos propostos, e elo, valrase traveso dos criterios de avaliacin que se especifican en cada unidade, que desenvolven os seguintes criterios xerais: 1. Interpretar os datos obtidos por distintos mtodos para construr un modelo de estrutura e composicin do interior do planeta. Trtase de comprobar que o alumnado interpreta adecuadamente os datos provenientes de diferentes mtodos de estudo do interior da Terra (sismolxico, gravimtrico, magntico, trmico, etc.); que os relaciona coas teoras actuais sobre a orixe e evolucin do planeta; representa a sa estrutura en capas concntricas cada vez mis densas; coece a sa composicin, a distribucin dos materiais e a circulacin de materia e enerxa polo seu interior, o que posibilita os movementos das capas xeolxicas mis superficiais. 2. Desear e realizar investigacins que inclan as caractersticas esenciais do traballo cientfico (concrecin do problema, emisin de hipteses, deseo e realizacin de experiencias e comunicacin de resultados) en procesos como a cristalizacin, a formacin de minerais, a formacin de solo, a nutricin vexetal, etc. Trtase de comprobar a progresin no desenvolvemento de destrezas e actitudes cientficas para constatar o seu avance conceptual, metodolxico e actitudinal, aplicndoas ao estudo de problemas relevantes para a xeoloxa e a bioloxa. 3. Situar sobre un mapa as principais placas litosfricas e valorar as accins que exercen os seus bordos. Explicar as zonas de volcns e terremotos, a formacin de cordilleiras, a expansin do fondo ocenico e a distribucin simtrica dos seus materiais e a presencia de rochas e fsiles semellantes en lugares moi afastados. Pretndese avaliar se o alumnado coece e sita as principais placas litosfricas e a accin de cada un dos seus bordos cando no seu movemento interacciona con outra placa. As mesmo, avaliarase se quen de interpretar todos os fenmenos xeolxicos asociados s placas e s forzas xeolxicas que os orixinan. 4. Identificar os principais tipos de rochas, a sa composicin, textura e proceso de formacin, afloramentos e aplicacins. Con este criterio trtase de comprobar se o alumnado recoece as principais rochas magmticas, metamrficas e sedimentarias, as como os procesos que as orixinaron e se quen de realizar experiencias que reproduzan algns deses procesos no laboratorio. 5. Explicar os procesos de formacin dun solo, identificar os principais tipos de solos e xustificar a importancia da sa conservacin. Trtase de avaliar se as alumnas e os alumnos son quen de recoecer as caractersticas propias do solo e os seus compoentes e xustificar as razns da sa 138

importancia ecolxica; se comprenderon a influencia de factores como o tipo de precipitacin, relevo, litoloxa, a cuberta vexetal ou a accin humana na formacin do solo e se coecen os tipos de solos mis importantes e algunhas medidas de proteccin dos solos para evitar a desertizacin. 6. Explicar as caractersticas fundamentais dos principais taxons en que se clasifican os seres vivos e saber utilizar claves dicotmicas para identificar os mis comns. Trtase de avaliar se o alumnado sabe manexar os criterios cientficos cos que se estableceron as clasificacins dos seres vivos e diferenciar os pertencentes a cada un dos cinco reinos, sabendo describir as caractersticas que os identifican; se quen de manexar claves para identificar plantas e animais, cando menos ata o nivel de familia. 7. Relacionar tecidos e rganos cos cinco reinos e coecer os principais tecidos animais e vexetais, a sa morfoloxa e fisioloxa. Pretndese avaliar a capacidade do alumnado para identificar en debuxos, fotografas ou preparacins microscpicas rganos e tecidos animais e vexetais, facer debuxos explicativos indicando as sas caractersticas e funcionamento e o tipo de clulas que os forman, as como se capaz de realizar preparacins microscpicas sinxelas de tecidos, manexando os instrumentos, reactivos, etc. 8. Explicar a vida das plantas e de calquera ser vivo como un sistema, entendendo que os seus modelos de organizacin son unha resposta determinada s condicins do medio, fsico ou biolxico, para asegurar a sa supervivencia. Pretndese avaliar o coecemento que pose o alumnado sobre as funcins vitais das plantas e as adaptacins que lles permiten realizar estas funcins, as como a influencia que sobre elas teen determinadas variables. Comprobarase igualmente se capaz de desear e desenvolver experiencias sobre a fotosntese e a accin das hormonas no organismo, nas que se incla control de variables. 9. Coecer as funcins vitais nos principais grupos de animais e as estruturas e rganos que as permiten. Pretndese avaliar o coecemento do proceso de nutricin nos principais grupos animais e as estruturas e rganos que nel interveen; as condutas e aparatos destinados reproducin; os rganos e sistemas que levan a cabo a sa funcin de relacin, as como as adaptacins que lles permiten realizar estas funcins. Comprobarase tamn se as alumnas e os alumnos son capaces de desear e realizar experiencias sobre algn aspecto da dixestin, a circulacin ou a respiracin. Estes criterios de avaliacin, refrense fundamentalmente s contidos conceptuais, e complemntanse necesariamente con outros de carcter procedemental e actitudinal, especialmente: Hbitos de traballo na aula. Realizacin das tarefas encomendadas no prazo previsto. Correcta expresin oral e escrita. Actitude positiva tanto no referente comportamento individual, como cos compaeiros e profesor. Receptividade ante as explicacins do profesor e interese polos temas tratados. Hbitos de puntualidade e asistencia regular s clases.

139

PRIMEIRO CURSO
(CIENCIAS PARA O MUNDO CONTEMPORNEO)

140

OBXECTIVOS : 1. Suscitar preguntas sobre os problemas da sociedade actual e do futuro prximo que constiten unha prioridade para a investigacin tecnocientfica e identificar os diversos aspectos que neles concorren,co fin de desenvolver un pensamento crtico e reflexivo. 2. Coecer os elementos dos procesos de investigacin e as caractersticas das explicacins cientficas, partindo de problemas prximos experiencia,e poelos en prctica mediante investigacins sinxelas. 3. Seleccionar, comprender, avaliar e utilizar informacins de tipo cientfico e tecnolxico, inclundo a identificacin de manipulacins ou nesgos, entre os que cabe destacar os que fan referencia ao xnero, para tomar decisins fundamentadas e saber comunicalas de forma clara, coherente e precisa. 4. Desenvolver e poer en prctica procedementos e valores propios da actividade cientfica, como a curiosidade, a creatividade, a ausencia de dogmatismo, a reflexin crtica, a relevancia dos datos en contraposicin coas opinins de cara ao rigor no razoamento cientfico, e a sensibilidade diante dos problemas emerxentes para facilitar a evolucin persoal e social. 5. Recoecer o carcter colectivo dos avances cientficos, destacando o papel das mulleres na ciencia, as como a mutua interdependencia entre o contexto sociocultural e as investigacins cientficas e tecnolxicas. 6. Identificar os principios ou teoras cientficas e tecnolxicas ligadas s problemticas contemporneas que debe afrontar a cidadana, tanto individual como colectiva mente, para favorecer a sa comprensin e a busca de solucins. 7. Tomar unha postura crtica diante dos avances cientficos e tecnolxicos, recoecer os logros e as vantaxes para a mellora da calidade de vida, as como os riscos que compor tan, valorando os problemas sociais e ticos que poden xerar. 8. Identificar os principais problemas relativos sade, ao medio natural, s novas tecnoloxas e materiais, s fontes de enerxa, etc., tratando de comprender as bases cientficas para avaliar criticamente as informacins dos medios de comunicacin e adquirir inde pendencia de criterio. 9. Construr un coecemento coherente e crtico sobre as tecnoloxas da informacin e comunicacin e sobre a sociedade do ocio presentes no contorno do alumnado, propiciando un uso axeitado delas, prestando especial atencin existencia da fenda dixital de xnero entre pases ricos e pobres. UNIDADES DIDCTICAS. TEMPORIZACIN Para establecer a temporizacin das unidades didcticas, tvose en conta o nmero total de das lectivos con imparticin directa de docencia, o nmero de horas lectivas semanais e a duracin real de cada perodo lectivo, que como sabido non coincide coa hora cronolxica. A temporizacin das diversas unidades didctica atpase recollida en cada unha delas xunto co ttulo de cada unidade, indicada entre parnteses en nmero de sesins lectivas. Os contidos desta materia estrutranse en nove unidades didcticas, que incorporan tanto os contidos comns como aqueles outros especficos de cada unidade, tanto de carcter conceptual como procedemental e actitudinal, e que de seguido se expoen.

141

UNIDADE 1: CIENCIA E SOCIEDADE (4 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Sinalar a metodoloxa cientfica, sabendo diferenciar as lias xerais que caracterizan o traballo cientfico. 2. Indicar as formas de contrastar unha hiptese. 3. Apreciar a importancia da casualidade nos descubrimentos cientficos e tecnolxicos. 4. Relacionar a ciencia co contexto social e econmico. 5. Razoar as diferenzas funcionais entre mtodo cientfico e traballo cientfico. 6. Explicar, en lias xerais, como se traballa en ciencia e como se constre o coecemento cientfico. 7. Valorar o estado xeral da ciencia en Espaa. 8. Coecer e tomar conciencia da existencia de fraudes e de aplicacins perversas da ciencia e da tecnoloxa sinalando algns casos relevantes, e rexeitar eses comportamentos. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. 2.1. 3.1. 4.1. 5.1. 6.1. 7.1. 8.1. Coece as lias xerais do traballo cientfico. Sabe contrastar hipteses sinxelas. Valora a importancia do coecemento para detectar a casualidade en ciencia. Aprecia a dependencia da ciencia do contexto social e econmico. Distingue entre o mtodo cientfico e o traballo cientfico propiamente dito. Comenta en lias xerais como se constre o coecemento cientfico. Coece cal o estado xeral da ciencia en Espaa. Coece a existencia da fraude e do uso perverso da ciencia, cita algns exemplos e razoa o rexeitamento a eses comportamentos.

CONTIDOS 1) Os mtodos da ciencia e o traballo cientfico. Contraste de hiptese - Busca de informacin cientfica sobre temas de actualidade, como o cambio climtico, que permita diferenciar opinins de afirmacins baseadas en datos. - Realizacin dalgns estudos sinxelos sobre cuestins locais que permitan contrastar as diferentes opinins sobre o tema elixido. - Disposicin a reflexionar sobre a importancia da casualidade en ciencia, apoindose no descubrimento da penicilina de Fleming. 2) Consideracins ao traballar en ciencia. Dependencia da ciencia do contexto social e econmico - Anlise da influencia das crenzas sociais e relixiosas de moitos naturalistas dos sculos XVII e XVIII nas sas achegas cientficas. - Reflexin sobre a importancia de implementar o tringulo ciencia-tecnoloxasociedade. 3) A construcin do coecemento cientfico. A verdade ou a certeza da ciencia - Coecemento de que o mtodo cientfico hipottico-dedutivo. - Valoracin das achegas de Karl Popper reflexin sobre a construcin do coecemento cientfico. 4) A ciencia en Espaa - Recoecemento das actividades cientficas que realiza o CSIC en todas as comunidades autnomas. 5) A aplicacin perversa da ciencia e a fraude cientfica - Anlise dalgunha das aplicacins nocivas ou trxicas da ciencia para os seres humanos, 142

como o lanzamento de bombas atmicas sobre as cidades de Hirosima e Nagasaki. - Estudo dalgns casos de fraude cientfica, como o caso do home de Piltdown. - Toma de conciencia da necesidade dunha formacin cientfica para poder formarse unha opinin crtica argumentada sobre as consecuencias sociais de temas cientficos e/ou tecnolxicos.

UNIDADE 2: A TERRA: MTODOS DE ESTUDO E TECTNICA GLOBAL (8S) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Explicar o concepto de po de estrelas (a orixe dos elementos qumicos) e resumir a teora do big bang como explicacin orixe do universo. 2. Sinalar algunhas das achegas da Fsica moderna ao coecemento do universo e detallar os planetas do sistema solar, algunhas das sas caractersticas como corpos celestes e sintetizar a teora mis aceptada sobre a sa orixe. 3. Coecer as lias actuais de exploracin e investigacin do espazo, sinalar algunhas das achegas que realiza o noso pas e valorar a dificultade destas investigacins. 4. Comentar os mtodos bsicos utilizados para investigar a estrutura da Terra, citar as capas do interior da Terra e as sas caractersticas xerais; resumir as das teoras mis aceptadas sobre a sa orixe. 5. Definir o concepto de placa, enumerar os puntos principais da teora da tectnica de placas e explicar as distintas relacins que se establecen entre as placas. 6. Sinalar e describir esquematicamente as probas da tectnica de placas. 7. Aplicar as achegas da tectnica de placas para xustificar a existencia de zonas ssmicas e volcnicas no planeta. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Resume a teora do big bang como orixe do universo. 2.1. Enumera ordenadamente os planetas do sistema solar e resume a teora dos planetesimais. 3.1. Indica as principais lias e tcnicas da exploracin e da investigacin espacial e como contribe o noso pas a iso. 4.1. Indica as capas da Terra e explica a importancia das ondas ssmicas para estudar o interior da Terra. 5.1. Comprende o concepto de placa litosfrica e explica os tipos de relacins entre elas. 6.1. Comprende as probas que confirman a teora da tectnica de placas. 7.1. Relaciona a orixe dos terremotos e volcns coas placas litosfricas e sabe identificar nun planisferio as distintas relacins entre elas, as zonas ssmicas e as volcnicas. CONTIDOS 1) A orixe do universo: a teora do big bang - Esquematizacin da teora do big bang. - Debate sobre as diferentes teoras da orixe do universo. - Reflexin sobre a teora da relatividade e a teora das supercordas. 2) O sistema solar, os seus planetas e a teora dos planetesimais - Realizacin de tboas que mostren algunhas das caractersticas que comparten algns dos planetas do sistema solar. - Resumo da teora que explica a orixe do universo actualmente. 3) A investigacin do universo e os principais instrumentos de observacin 143

- Busca de informacin sobre telescopios, radiotelescopios, satlites e sondas espaciais que se utilizan actualmente para obter datos sobre o universo. - Realizacin dun informe sobre algn descubrimento feito por algn vehculo espacial. - Recoecemento da importancia da observacin astronmica en Canarias. - Reflexin sobre a contribucin da ciencia e da tecnoloxa na busca de vida extraterrestre e como esta busca levou a intentar localizar na Terra hbitats con condicins similares aos que existen noutros planetas. 4) A estrutura da Terra, os mtodos e a observacin indirectos e a orixe das capas terrestres - Anlise das ondas producidas nun sismgrafo polas ondas dun sismo. - Representacin esquemtica das capas do interior da Terra. - Realizacin de esquemas que mostren como se orixinaron as capas terrestres. 5) A teora da tectnica de placas e as interaccins entre as placas - Identificacin, nun planisferio que mostre as placas litosfricas, dos distintos contactos entre placas, as zonas ssmicas e volcnicas e os puntos quentes. - Recoecemento de que a teora da tectnica de placas unha teora revolucionaria que explica os fenmenos xeolxicos que acontecen na Terra. - Valoracin do uso dos mtodos de estudo para o establecemento de hiptese. - Aprecio polo esforzo dos cientficos para establecer un modelo do interior terrestre. UNIDADE 3: A ORIXE DA VIDA E A EVOLUCIN (8 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Explicar as propiedades e as funcins vitais que caracterizan os seres vivos e coecer as distintas explicacins que se deron sobre a orixe da vida citando as fases polas que pasou a sa evolucin. 2. Coecer as achegas de Ramn y Cajal teora celular e explicar a importancia do experimento de Miller e Urey sobre a evolucin qumica e describir a teora da endosimbiose. 3. Citar as teoras non cientficas sobre a orixe da vida e explicar o concepto de xeracin espontnea. 4. Analizar o concepto de evolucin, comentar as sas probas e describir sinteticamente as distintas teoras sobre a evolucin dos seres vivos e a orixe das especies, desde o fixismo ata as modernas correntes evolutivas. 5. Coecer o proceso de humanizacin e describir cronoloxicamente as distintas especies do xnero Homo previas aos neandertais, describir as caractersticas dos homnidos e enumerar cronoloxicamente as especies mis importantes, citando algunha caracterstica diferencial. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Enumera as caractersticas dos seres vivos. 1.2. Coece as diferentes teoras sobre a orixe da vida, achegando datos sobre as consideracins que se fan actualmente do problema. 2.1. Describe o experimento de Miller e Urey e comenta a sa importancia para dilucidar a orixe da vida. 2.2. Cita e debuxa un esquema que represente as fases principais da teora da endosimbiose. 3.1. Enumera as primeiras teoras sobre a orixe da vida e explica a importancia do experimento de Pasteur para a teora da xeracin espontnea. 4.1. Indica en que consisten as teoras fixistas e as teoras evolucionistas. 144

4.2. Enumera e explica as probas da evolucin. 4.3. Sintetiza as ideas evolucionistas de Lamarck e os argumentos sobre os que se sustenta a teora darwiniana da evolucin, desenvolve o concepto de seleccin natural e enumera as sas fases. 4.4. Explica en que consiste a teora sinttica da evolucin e a dos equilibrios interrompidos. 5.1. Describe as circunstancias e as transformacins que levaron adquisicin do bipedismo, e a sa importancia evolutiva. 5.2. Explica o proceso de humanizacin, e indica os trazos que definen os humanos actuais. CONTIDOS 1) A orixe da vida. As caractersticas dos seres vivos. A teora da endosimbiose - Realizacin de esquemas conceptuais sobre as caractersticas dos seres vivos. - Realizacin dun informe sobre a contribucin dos descubrimentos de Ramn y Cajal teora celular. - Debuxo esquemtico sobre as fases da teora da endosimbiose. - Busca de informacin actual sobre a orixe dos seres vivos. 2) A evolucin como teora cientfica - Realizacin de esquemas que comparen as diferenzas entre as teoras fixistas e as evolucionistas. - Resumo da teora da evolucin, aplicando as lias xerais do mtodo cientfico. - Esquemas de comparacin dos rganos homlogos de animais de diferentes especies. 3) As teoras evolucionistas - Elaboracin de esquemas comparando as teoras da evolucin de Lamarck e de Darwin. - Interpretacin de textos de Lamarck e de Darwin. - Descricin da adaptacin chamada melanismo industrial considerada un exemplo de evolucin en accin. - Anlise e valoracin da influencia/importancia da presin (ou rexeitamento) social no desenvolvemento da teora da evolucin de Darwin. - Reflexin sobre a dificultade de comprender como cambios tan graduais puideron conducir a tanta biodiversidade, causa pola cal xurdiron novas teoras evolucionistas que intentan explicar este feito. 4) A orixe do ser humano. Do primate ao homnido e a rbore da evolucin humana - Comparacin de esqueletos de antropomorfo e humano, nun esquema, sinalando as diferenzas e similitudes e realizacin de esquemas complementarios destacando os trazos diferenciais. - Interpretacin e representacin de datos sobre a capacidade craniana e a presenza no rexistro fsil dos primeiros homnidos. - Elaboracin de informes escritos sobre o depsito de Atapuerca e o Homo antecessor que poan de manifesto a importancia de Homo antecessor en relacin coa evolucin posterior do xnero Homo. - Busca de informacin sobre o primeiro fsil de Australopithecus africanus e as dbidas cientficas que se presentaron ao crer atopar o elo perdido. - Toma de conciencia da dificultade e da importancia dos estudos dos cientficos sobre a orixe da humanidade actual e apreciar a fiabilidade das tcnicas cientficas actuais. - Ser consciente da importancia cientfica e cultural dos depsitos de homnidos espaois e da necesidade da sa proteccin e conservacin. - Comparacin do traballo cientfico, como busca de respostas obxectivas, coas crenzas e prexuzos sobre o proceso xeral de evolucin, e toma conciencia da necesidade de elaborar un criterio persoal razoado sobre as teoras da evolucin humana. 145

- Respecto das distintas opinins ou crenzas acientficas que existen na nosa sociedade sobre a orixe da vida e a evolucin, e utilizacin dos coecementos cientficos para desenvolver opinins persoais razoadas e superar prexuzos e respostas dogmticas sobre estes temas.

UNIDADE 4: SADE E ENFERMIDADE. A INVESTIGACIN MDICA (6 S) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Definir os conceptos de sade, factores determinantes e factores de risco, e describir a importancia da sade pblica, a medicina preventiva e os niveis de prevencin. 2. Desenvolver o concepto de enfermidade e clasificar os seus tipos escribindo as caractersticas da infeccin e do patxeno en relacin co hspede. 3. Saber o concepto de inmunidade, explicar os seus tipos e describir os mtodos de loita contra as enfermidades infecciosas. 4. Coecer a importancia do uso racional dos medicamentos, especialmente dos antibiticos, e as prcticas que implica. 5. Darse conta da importancia da funcin social da doazn de rganos, coecendo en que consiste un transplante e cales son os seus tipos. 6. Analizar a funcin da investigacin mdica e coecer os condicionamentos ticos da investigacin mdica. 7. Reflexionar sobre a repercusin das patentes e sobre a investigacin e comercializacin dos medicamentos e a sa relacin cos xenricos. 8. Ser consciente do problema da sanidade nos pases de baixo desenvolvemento e das dificultades dos tratamentos mdicos neles, sobre todo da SIDA. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Define o concepto de sade, os factores que a determinan e o concepto de factor de risco. 1.2. Coece e comenta a importancia da sade pblica e da medicina preventiva. 2.1. Define enfermidade e clasifica os seus tipos. 2.2. Describe as vas de transmisin dos patxenos. 3.1. Coece o concepto de inmunidade, explica os seus tipos e indica os mtodos de prevencin e loita contra as enfermidades infecciosas. 4.1. consciente da importancia do uso racional dos medicamentos. 5.1. Coece que un transplante e valora a importancia de practicar a doazn de rganos. 6.1. Analiza a importancia da investigacin mdica e a necesidade duns condicionamentos ticos. 7.1. Comenta as caractersticas das patentes, dos medicamentos e a sa relacin cos xenricos. 8.1. consciente do problema da sanidade nos pases de baixo desenvolvemento e das dificultades dos tratamentos mdicos neles.

CONTIDOS 1) A sade, os seus factores determinantes e a importancia do sistema sanitario - Realizacin de esquemas que mostren a influencia dos determinantes da sade. - Elaboracin dun informe sobre a influencia do alcohol e das drogas como factores de risco para a sade. 146

- Reflexin sobre a importancia de levar un estilo de vida saudable. - Busca de informacin sobre a dieta mediterrnea como exemplo de dieta saudable. 2) A enfermidade e os seus tipos. Importancia das enfermidades infecciosas na nosa sociedade - Elaboracin de esquemas conceptuais sobre os tipos de enfermidades e as sas caractersticas. - Interpretacin de textos cientficos sobre os postulados de Koch. - Esquematizacin de como se produce unha inflamacin. - Interpretacin dun exemplo de tratamento con soros e vacinas. - Redaccin de informes sobre enfermidades ou sobre a incidencia dos problemas de sade na nosa sociedade, utilizando as novas tecnoloxas da informacin. - Confeccin, tras busca bibliogrfica ou na internet, dun calendario de vacinacin de nenos, mozos e adultos. 3) O uso racional dos medicamentos - Reflexin sobre a importancia do uso responsable dos antibiticos e das consecuencias que pode ter a automedicacin. 4) Os transplantes - Reflexin sobre a importancia da doazn de rganos e a sa funcin social. - Elaboracin dun informe sobre a situacin da doazn de rganos en Espaa. 5) Condicionamentos da investigacin mdica - Anlise da funcin da investigacin mdica e os seus condicionamentos ticos. - Reflexin sobre as patentes e a industria farmacutica. 6) A sanidade nos pases de baixo desenvolvemento - Interpretacin de grficas sobre as distintas causas de morte en pases desenvolvidos e de baixo desenvolvemento. - Valoracin da influencia dos estilos de vida como determinantes da sade e ser conscientes da necesidade de practicar un estilo de vida saudable. - Toma de conciencia da importancia da doazn de rganos. - Ser consciente do problema da sanidade nos pases de baixo desenvolvemento e das dificultades dos tratamentos mdicos neles, sobre todo da SIDA. - Valoracin do traballo cientfico para buscar solucins aos problemas de sade.

UNIDADE 5: XENTICA E ENXEERA XENTICA ( 16 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Explicar o concepto de xentica e coecer os termos mis habituais que se empregan nesta ciencia, o concepto de herdanza biolxica e as leis de Mendel. 2. Explicar as caractersticas da molcula de ADN e o proceso de expresin da informacin xentica. 3. Coecer o significado e modo de accin do cdigo xentico e saber aplicar a sa forma de actuacin. 4. Indicar en que consiste a tecnoloxa do ADN recombinante e comentar as aplicacins da enxeara xentica. 5. Explicar en que consiste o Proxecto Xenoma Humano e algunhas das sas posibles aplicacins. 6. Coecer as causas da infertilidade humana, os procedementos de reproducin asistida e explicar o concepto de clonacin, os seus tipos, as sas aplicacins, as repercusins sociais e ticas da posible clonacin humana e a orixe e significado das clulas nai. 7. Recoecer a existencia de problemas ticos na enxeara xentica e coecer a orixe da biotica e o seu desenvolvemento en Espaa 147

CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Define o concepto de xentica e os termos mis habituais que se usan nesta ciencia. 1.2. Define a herdanza biolxica e enuncia as leis de Mendel. 2.1. Sintetiza as caractersticas da molcula de ADN e capaz de replicar e transcribir unha determinada secuencia de nucletidos de ADN. 2.2. Resume e esquematiza o dogma central da bioloxa molecular. 3.1. Aplica o esquema do cdigo xentico para, cunha secuencia de nucletidos, representar a secuencia de aminocidos correspondentes da cadea proteica. 4.1. Define ADN recombinante e organismos transxnicos. 4.2. Enumera as aplicacins da enxeara xentica. 5.1. Explica a finalidade do Proxecto Xenoma Humano. 6.1. Indica e resume os procedementos de reproducin asistida. 6.2. Sinala os tipos de clonacin e enumera e exemplifica as aplicacins da clonacin. 7.1. Define o concepto de biotica e comenta a existencia da normativa en Espaa. CONTIDOS 1) Concepto de xentica, a transmisin dos carcteres e o modelo mendeliano - Realizacin de esquemas que mostren as leis de Mendel. - Elaboracin dun informe sobre os aspectos do traballo de Mendel que o fan especialmente valioso desde o punto de vista do mtodo cientfico. - Interpretacin de textos cientficos sobre os traballos de Mendel. 2) Nucletidos e cidos nucleicos, a replicacin e a expresin da informacin xentica - Elaboracin de esquemas da estrutura do ADN e do ARN que mostren as sas diferenzas. - Deducin, a partir dunha secuencia de bases do ADN da febra complementaria. - Esquematizacin do dogma central da bioloxa. 3) O cdigo xentico - Utilizacin do esquema do cdigo xentico para, cunha secuencia de nucletidos do ADN, representar a secuencia de aminocidos correspondentes da cadea proteica. 4) A tecnoloxa do ADN recombinante e as aplicacins da enxeara xentica - Elaboracin de esquemas que mostren algn exemplo de aplicacin do ADN recombinantes, como a clonacin do xene da insulina en bacterias. - Reflexin sobre algunhas aplicacins das encimas de restricin e a PCR. - Elaboracin de esquemas sobre a obtencin de plantas transxnicas. - Interpretacin dos resultados do experimento de Griffith. - Elaboracin dun informe sobre un exemplo de utilizacin dos microorganismos para eliminar os compostos derivados do petrleo, como o caso do Prestige ou do Exxon Valdez. 5) O Proxecto Xenoma Humano - Interpretacin de grficas sobre as caractersticas dos xenomas de diferentes organismos. - Realizacin dun informe sobre as aplicacins actuais e algunhas das posibilidades futuras que pode ofrecer o coecemento do xenoma humano. 6) A reproducin asistida e a clonacin - Elaboracin de mapas conceptuais que mostren as caractersticas dos procedementos de reproducin asistida. - Busca de informacin sobre a lei actual espaola que regula as tcnicas de reproducin asistida e expn brevemente cales son as tcnicas que se inclen na lei sobre a reproducin asistida e cal a norma sobre a clonacin de seres humanos e nais de aluguer. 148

- Realizacin dun esquema que exemplifique o procedemento da clonacin da ovella Dolly. 7) A biotica - Reflexin sobre a biotica en Espaa e sobre a patente de organismos. - Toma de conciencia do carcter polmico da manipulacin do ADN e das clulas embrionarias e fundamentacin da necesidade dun organismo internacional que arbitre nos casos que afecten dignidade humana.

UNIDADE 6: OS RISCOS. RISCOS NATURAIS (8 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Definir os conceptos de risco natural, tempo de retorno, os factores que hai que considerar ao avaliar os riscos e coecer as distintas clasificacins dos riscos. 2. Describir o concepto de mitigacin de riscos e explicar as tres formas de actuar fronte a un risco e as actuacins para reducir os impactos. 3. Coecer as caractersticas dos riscos asociados aos procesos xeolxicos internos e explicar a importancia dos riscos volcnicos en Espaa. 4. Coecer as caractersticas dos riscos asociados aos procesos xeolxicos externos e explicar a importancia dos riscos asociados erosin, dinmica fluvial e dinmica atmosfrica en Espaa. 5. Desenvolver o concepto de catstrofe ou desastre natural, e sinalar os seus efectos e os factores que aumentan os riscos de catstrofes. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. 1.2. 2.1. 3.1. 3.2. 4.1. 4.2. 4.3. 4.4. 4.5. 5.1. Explica que un risco natural e define tempo de retorno. Clasifica os riscos naturais en funcin da dinmica terrestre da que derivan. Resume a regra das tres pes e explica en que consiste a mitigacin de riscos. Describe os efectos dos terremotos e as medidas xerais de prevencin e indica a incidencia dos terremotos en Espaa. Relaciona o vulcanismo en Espaa coa posibilidade actual de risco. Sinala os factores que incrementan o risco de erosin, as medidas bsicas de prevencin e as zonas con mis risco en Espaa. Valora que actuacins deben seguirse para previr os procesos gravitacionais. Describe as causas das inundacins e sinala as zonas nacionais de risco e relacinaas coa dinmica fluvial en Espaa. Indica os principais factores que determinan os riscos asociados aos procesos litorais. Explica a orixe e as consecuencias da gota fra. Define catstrofe e comenta os seus efectos.

CONTIDOS 1) Os riscos naturais, factores que se consideran para avalialos e a sa clasificacin - Elaboracin de tboas ou de mapas conceptuais sobre a clasificacin dos riscos. 2) Os riscos naturais: a regra das tres pes (predicin, previsin e prevencin) - Interpretacin dalgns mapas de risco, por exemplo, o das zonas de risco de inundacins en Espaa. - Elaboracin dun informe sobre as causas que fan mis vulnerables os pases en vas de desenvolvemento fronte aos desastres naturais cs industrializados.

149

3) Os riscos asociados aos procesos xeolxicos internos, factores que os incrementan - Interpretacin sobre fotografas das consecuencias dalgns procesos xeolxicos, como os terremotos ou as deformacins. - Anlise de noticias de prensa sobre as consecuencias dalgn terremoto e sobre os tipos de medidas que se adoptaron para a sa prevencin. - Interpretacin do mapa de riscos ssmicos en Espaa. - Reflexin sobre a perigosidade dos volcns e estudo das consecuencias dalgn exemplo, como o caso do monte Santa Elena. 4) Os riscos asociados aos procesos xeolxicos externos, factores que os incrementan e actuacins para previlos - Anlise de noticias sobre a perda de solo por erosin en Espaa, as sas causas e as sas consecuencias. - Debuxo que mostre as actuacins que poden levarse a cabo para previr riscos debidos a procesos gravitacionais. - Representacin, nun mapa, das zonas de risco debido a solos expansivos en Espaa. - Investigacin das zonas de Espaa que poden sufrir inundacins. - Reflexin acerca de como certas actividades humanas inflen na dinmica litoral. - Interpretacin de textos sobre os riscos derivados dos procesos litorais que sofren as poboacins das rexins costeiras espaolas. - Estudo do cambio que experimentou nos ltimos anos algunha localidade costeira. - Debuxo que esquematice a formacin dun cicln tropical. - Reflexin acerca do fenmeno da gota fra en Espaa. 5) As catstrofes, os seus efectos e os factores que aumentan os seus riscos - Reflexin acerca do uso do terreo e a sa incidencia en determinadas catstrofes. - Realizacin dun informe sobre as actuacins que se toman, a nivel internacional, para previr os desastres naturais. - Ser consciente da necesidade de adoptar medidas de prevencin fronte a determinados riscos naturais co fin de mitigar as catstrofes, e valoracin da necesidade dunha xestin sostible da Terra, sendo conscientes da importancia da sensibilizacin cidad para actuar sobre os problemas ambientais locais.

UNIDADE 7: RECURSOS NATURAIS E DESENVOLVEMENTO (6 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Definir recurso natural, describir os seus tipos e as caractersticas da sa sobreexplotacin. 2. Definir impacto ambiental e analizar os relacionados coa contaminacin, o aumento dos residuos, a deforestacin e a perda de biodiversidade. 3. Coecer e relacionar os modelos de desenvolvemento: incontrolado e sostible; e enunciar e analizar as regras de Daly para alcanzar o desenvolvemento sostible. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. 1.2. 1.3. 1.4. 1.5. 2.1. Define recurso natural e recoece os seus tipos. Define as enerxas renovables non hidrulicas. Comenta o risco de dependencia exclusiva das enerxas non renovables. Analiza a sobreexplotacin dos recursos biolxicos. Explica as caractersticas da auga como recurso limitado. Define impacto ambiental e analiza os relacionados coa contaminacin atmosfrica, como a chuvia cida, a destrucin da capa de ozono e o efecto invernadoiro. 150

2.2. 2.3. 2.4. 2.5. 2.6. 3.1. 3.2. 3.3.

Explica as causas e as consecuencias da contaminacin da auga. Valora a importancia ambiental do aumento dos residuos. Diferenza entre desertizacin e desertificacin e coece a sa incidencia en Espaa. Define deforestacin, explica as sas causas e consecuencias e valora a importancia dos bosques e os impactos que xeran os incendios forestais. Explica o termo biodiversidade, describe os seus compoentes e analiza as causas da perda de biodiversidade e as sas ameazas en Espaa. Diferenza entre desenvolvemento incontrolado e sostible. Enuncia as regras de Daly. Valora a importancia do Cume e da Declaracin do Milenio.

CONTIDOS 1) Os recursos naturais e os seus tipos - Elaboracin de tboas que mostren as diferenzas entre os recursos renovables e non renovables. - Elaboracin dun informe sobre as vantaxes e os inconvenientes dos diferentes recursos enerxticos. - Reflexin sobre a dependencia actual das enerxas non renovables e o seu risco. - Anlise dos efectos da sobrepesca dalgunhas especies. - Interpretacin dos resultados obtidos nunha investigacin sobre como infle a utilizacin de fertilizantes na biodiversidade dunha zona. - Realizacin dun estudo sobre a importancia da auga como recurso limitado. - Interpretacin de grficos sobre o consumo de auga por habitante en varios pases. - Busca de informacin sobre o papel que realizan as depuradoras. 2) Os impactos e a contaminacin - Interpretacin dun esquema sobre a situacin actual da capa de ozono. - Relacin do efecto invernadoiro co cambio climtico. - Redaccin dun informe sobre as medidas que poden adoptar os cidadns individualmente para reducir as emisins de gases de efecto invernadoiro atmosfera. - Anlise das vantaxes e dos inconvenientes das desalgadoras. 3) Os residuos e a desertizacin - Interpretacin e anlise de grficas sobre a procedencia dos residuos que xeran as sociedades desenvolvidas. - Reflexin sobre o problema da desertizacin en Espaa. - Relacin do estado de desertificacin en Espaa en funcin das zonas climticas. 4) A deforestacin e a situacin dos bosques en Espaa - Busca de informacin sobre algn incendio forestal e anlise das causas e das consecuencias que tivo para a zona. - Interpretacin de grficas sobre a distribucin de masa forestal en Espaa e sobre as especies utilizadas en repoboacins forestais. 5) A perda de biodiversidade - Anlise da importancia que ten a biodiversidade para o ser humano e das consecuencias da sa perda. 6) Desenvolvemento e sostibilidade - Elaboracin de tboas que mostren as diferenzas entre desenvolvemento incontrolado e sostible. - Redaccin das regras de Daly aplicndoas a un exemplo concreto. - Interpretacin de textos sobre as regras de Daly. - Redaccin de informes sobre o Cume do Milenio e valoracin da sa importancia. - Valoracin da importancia dunha xestin sostible da Terra e de preservar o medio e a biodiversidade. 151

UNIDADE 8: O HOME E OS MATERIAIS. OS NOVOS MATERIAIS (6 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Coecer a relacin da humanidade cos materiais ao longo da historia e a importancia dos novos materiais en distintos mbitos, como a aeronutica, a medicina, a electrnica ou a construcin. 2. Desenvolver o concepto de novos materiais, citar as sas familias e comentar as sas caractersticas. 3. Describir as caractersticas dos metais, citar exemplos importantes e analizar a importancia da corrosin. 4. Coecer a utilidade dos materiais cermicos, os polmeros e os composites na sociedade actual e diferenciar semicondutores e supercondutores, e comparar a sa utilidade. 5. Desenvolver o concepto de nanotecnoloxa e coecer as sas aplicacins. 6. Analizar o problema dos residuos e da sa xestin. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Coece esquematicamente a relacin que tivo a humanidade cos metais ao longo da historia. 1.2. Enumera algunhas necesidades novas xurdidas na sociedade actual e as solucins cientfico-tecnolxicas que as satisfn. 2.1. Coece os grupos de novos materiais e resume as sas caractersticas. 3.1. Explica a importancia dos metais, sinala exemplos e resume a importancia da corrosin. 4.1. Cita exemplos do uso dos materiais cermicos, os polmeros e os composites na sociedade actual. 4.2. Razoa a importancia de usar papel reciclado como alternativa ao papel normal. 5.1. Define nanotecnoloxa e cita aplicacins, riscos e limitacins. 6.1. Define residuo e resume as caractersticas de cada un dos seus tipos e en que consiste a sa xestin. 6.2. Comenta a regra das tres erres, exemplifica como desenvolvela e acta en consecuencia. 6.3. Xustifica a necesidade da recollida selectiva de residuos. CONTIDOS 1) A humanidade e o uso dos materiais - Elaboracin dun eixe cronolxico que mostre como a historia da humanidade estivo ligada ao uso dos materiais. - Busca de informacin sobre as novas necesidades xurdidas en distintos mbitos como a aeronutica, a medicina, a electrnica ou a construcin. 2) Os novos materiais e os centros de producin e consumo - Explicacin da importancia da corrosin. - Anlise da problemtica existente entre os centros de producin e de consumo de novos materiais ou minerais estratxicos e comentar o caso do coltn. - Interpretacin de textos sobre a problemtica da explotacin das riquezas minerais en pases do Terceiro Mundo. - Relacin entre o consumo de papel e a deforestacin, e apreciacin da alternativa do papel reciclado. 3) A nanotecnoloxa e as sas aplicacins - Elaboracin de informes sobre a importancia de carbono como material e a sa relacin 152

con fulerenos e con nanotubos. - Reflexin sobre as limitacins e os riscos da nanotecnoloxa. 4) O resultado do uso dos materiais: os residuos - Interpretacin de grficas sobre a composicin do lixo nun pas industrializado. - Elaboracin de mapas conceptuais sobre os tipos de residuos e as sas caractersticas. 5) A xestin dos residuos - Realizacin dun esquema sobre as caractersticas que debe ter unha vertedura controlada. - Redaccin de informes sobre a xestin de residuos e os principios para levala a cabo. - Valoracin da importancia da regra das tres erres. - Busca de informacin acerca de como se xestionan os residuos na ta localidade. - Recoecemento da necesidade de novos materiais e de novas tecnoloxas para diminur os residuos e os problemas ambientais da Terra.

UNIDADE 9: A SOCIEDADE DA INFORMACIN (4 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Interpretar os conceptos de aldea global e de sociedade da informacin, e analizar o almacenamento e tratamento que se lle deu informacin ao longo da historia. 2. Coecer o significado do tratamento dixital da informacin e comentar as sas aplicacins. 3. Explicar como se xerou, cales son os compoentes e indicar as infraestruturas da sociedade da informacin. 4. Explicar o significado do termo internet, coecer as sas repercusins no mundo actual e ser consciente da sa importancia no mbito familiar, profesional e social, decatndose dos perigos do seu mal uso. 5. Analizar os impactos sociais da revolucin das comunicacins na sociedade actual. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. 1.2. 2.1. 3.1. 3.2. 3.3. 4.1. 4.2. Relaciona os conceptos de aldea global e sociedade da informacin. Resume como se almacenou e tratou a informacin ao longo da historia. Sinala en que consiste o tratamento dixital da informacin. Define sociedade da informacin e cita os seus compoentes. Comenta as tecnoloxas utilizadas na sociedade da informacin. Analiza a importancia da fibra ptica e coece a tecnoloxa e os usos do ADSL. Define internet e valora a sa importancia no mundo actual. Valora a importancia de asegurar a proteccin de datos, aprecia o perigo do mal uso e acta responsablemente. 5.1. Comenta como influu na sociedade o uso da telefona mbil, o GPS ou os SIG.

CONTIDOS 1) A informacin e o seu procesamento - Elaboracin de escalas de tempo que reflictan como foi variando a forma de almacenar e de procesar a informacin. - Estudo da influencia do nivel socioeconmico e o acceso a medios informticos. 2) A tecnoloxa dixital e o tratamento dixital - Comparacin de grficos que mostran un sinal de televisin analxica e outro dixital. - Elaboracin de esquemas que explican como o tratamento dixital da imaxe. 153

- Anlise das vantaxes do tratamento dixital da informacin e da imaxe. 3) A sociedade da informacin: compoentes e infraestruturas - Esquematizacin das relacins que existen entre os diferentes elementos que forman a sociedade da informacin. - Descricin dos catro elementos que constiten a sociedade da informacin. - Anlise do funcionamento dun satlite. - Elaboracin dun informe sobre as vantaxes da fibra ptica e do ADSL. 4) Internet e as sas repercusins na sociedade actual - Elaboracin de listas sobre os posibles usos da internet. - Realizacin de enquisas sobre os principais usos da internet no mbito familiar e escolar. - Argumentacin sobre a necesidade de asegurar a proteccin de datos e ser crticos co mal uso da internet, actuando responsablemente. - Reflexin sobre a posible realidade ou non da denominada aldea global. 5) A revolucin na comunicacin - Elaboracin de esquemas sobre como funciona a TDT en Espaa. - Resumo das principais vantaxes que proporcionan as imaxes de satlite para o estudo de diferentes aspectos da Terra. - Realizacin dun esquema sobre o funcionamento do GPS e explicacin de por que o seu uso civil ten unha marxe de erro. - Valoracin da importancia do uso racional das tecnoloxas da informacin.

CONTIDOS MNIMOS: O Departamento de Bioloxa e Xeoloxa pretende que o presente proxecto didctico sexa un proxecto realista, que se poida desenvolver na sa totalidade sen que se vote en falta algn tema que debera ser tratado pero sen que tampouco se traten contidos que puideran ter a consideracin de mis ou menos superfluos. Por estas razns este proxecto fundamentalmente un proxecto de mnimos, de tal xeito que teen esta consideracin tdolos contidos de carcter conceptual que se recollen nas diferentes unidades didcticas e clculos asociados, especialmente, os que de seguido se detallan: Os mtodos da ciencias e o traballo cientfico. Contraste de hiptese. Consideracins ao traballar en ciencia. Dependencia da ciencia do contexto social e econmico. A construcin do coecemento cientfico. A verdade ou a certeza da ciencia. A ciencia en Espaa. A aplicacin perversa da ciencia e a fraude cientfica. A orixe do universo: a teora do big bang. O sistema solar, os seus planetas e a teora dos planetesimais. A investigacin do universo e os principais instrumentos de observacin. A estrutura da Terra, os mtodos e a observacin indirectos e a orixe das capas terrestres. A teora da tectnica de placas e as interaccins entre as placas. A orixe da vida. As caractersticas dos seres vivos. A teora da endosimbiose. A evolucin como teora cientfica. As teoras evolucionistas. A orixe do ser humano. Do primate ao homnido e a rbore da evolucin humana. A sade, os seus factores determinantes e a importancia do sistema sanitario. 154

 A enfermidade e os seus tipos. Importancia das enfermidades infecciosas na nosa sociedade. O uso racional dos medicamentos. Os transplantes.Tipos e problemtica. Condicionamentos da investigacin mdica. A sanidade nos pases de baixo desenvolvemento. Concepto de xentica, a transmisin dos carcteres e o modelo mendeliano. Os nucletidos, os cidos nucleicos, a replicacin e a expresin da informacin xentica. O cdigo xentico. Xeneralidades. A tecnoloxa do ADN recombinante e as aplicacins da enxeara xentica. O Proxecto Xenoma Humano. Xeneralidades. A reproducin asistida e a clonacin. A biotica. Os condicionantes ticos na investigacin cientfica. Os riscos naturais, factores que se consideran para avalialos e a sa clasificacin. Os riscos naturais: a regra das tres pes (predicin, previsin e prevencin). Os riscos asociados aos procesos xeolxicos internos, factores que os incrementan. Os riscos asociados aos procesos xeolxicos externos, factores que os incrementan e actuacins para previlos. As catstrofes, os seus efectos e os factores que aumentan os seus riscos. Os recursos naturais e os seus tipos. Os impactos e a contaminacin. Os residuos e a desertizacin. A deforestacin e a situacin dos bosques en Espaa. A perda de biodiversidade. Desenvolvemento e sostibilidade. A humanidade e o uso dos materiais. Os novos materiais e os centros de producin e consumo. A nanotecnoloxa e as sas aplicacins. O resultado da explotacin dos recursos: os residuos. A xestin dos residuos. A informacin e o seu procesamento. A tecnoloxa dixital e o tratamento dixital A sociedade da informacin: compoentes e infraestruturas. Internet e as sas repercusins na sociedade actual. A revolucin na comunicacin.

CRITERIOS XERAIS DE AVALIACIN O Departamento de Bioloxa e Xeoloxa entende que a superacin do curso est ligada consecucin dos obxectivos propostos, e elo, valrase traveso dos criterios de avaliacin que se especifican en cada unidade, que desenvolven os criterios xerais seguintes:

155

1. Recoecer e facerse preguntas sobre problemas de actualidade e interese para a cidadana, en que estean implicadas as tecnociencias, e sobre as sas posibles solucins, apreciando a sa multidimensionalidade. Trtase de avaliar se o alumnado analiza de forma cualitativa situacins problemticas abertas, identificando e delimitando os principios cientficos e tecnolxicos con que teen relacin e mais explorando as implicacins sociais e ticas das propostas de solucin que se achegan desde estes mbitos. 2. Coecer e apreciar a contribucin da ciencia e da tecnoloxa mellora da vida humana e amosar unha actitude crtica ante elas. Trtase de comprobar se o alumnado comprende e valora as contribucins cientficas e tecnolxicas aos problemas principais da sociedade actual especialmente as relacionadas coa biotecnoloxa, as enerxas renovables, novos materiais e novas tecnoloxas- e se amosa sensibilidade crtica ante os avances cientficos, considerando as sas vantaxes e os problemas que, pola sa vez, poden xerar, analizando exemplos histricos e actuais. 3. Analizar a evolucin do concepto de ciencia e das distintas disciplinas a travs da historia. Diferenciar a ciencia doutras formas de coecemento e apreciar os valores consubstanciais da prctica cientfica. Pretndese avaliar se o alumnado quen de comprender a evolucin do concepto de ciencia e das diferentes disciplinas ao longo da historia e de discernir cales das sucesivas explicacins dadas a problemas fundamentais, como a orixe do universo e da vida e o evolucionismo, posen caractersticas cientficas e cales estn baseadas en opinins e crenzas. Tamn se trata de comprobar se comprende e aprecia os valores propios da actividade cientfica, como a curiosidade, a ausencia de dogmatismo e o debate racional. 4. Identificar e practicar os trazos fundamentais das formas de traballo da ciencia. Con este criterio trtase de avaliar se existe unha comprensin e prctica das metodoloxas cientficas, a travs da capacidade para a identificacin de trazos como o papel das teoras na interpretacin de datos, e para a realizacin de investigacins sinxelas de carcter cientfico sobre problemas prximos sa experiencia coti. Igualmente, a importancia relevante da precisin e do rigor na recompilacin dos datos e a consideracin da fundamental verificacin experimental. 5. Formar opinins propias e argumentadas a partir de informacin procedente de diversas fontes. Este criterio pretende avaliar a capacidade de anlise e comprensin do alumnado das informacins de tipo cientfico e tecnolxico, valorando as sas repercusins na propia vida e na da cidadana, e a diferente incidencia delas nas mulleres e nos homes, as como a de formar opinins propias razoadas sobre elas e saber expoelas de forma clara e precisa. Tamn se trata de comprobar se quen de avaliar o coecemento con base en criterios adecuados. 6. Decatarse da relacin entre a actividade cientfica e tecnolxica e o contexto social en que se produce, e recoecer o carcter colectivo dos avances cientficos e tecnolxicos e o papel das mulleres neles. Pretndese avaliar a identificacin e coecemento da influencia e incidencia mutua entre a sociedade, a ciencia e a tecnoloxa. Igualmente, se o alumnado consciente de que os seus avances son froito da colaboracin, e mesmo da rivalidade, de moitas persoas e culturas -en casos como o desciframento da secuencia do xenoma humano- e se recoece a contribucin das mulleres, por exemplo no establecemento do modelo do ADN. Tamn se trata de ver se coecen a contribucin ao avance neste campo dalgunha personalidade cientfica galega. 7. Recoecer as limitacins da ciencia e da tecnoloxa. Trtase de indagar se o alumnado quen de identificar algns problemas para os que a ciencia anda non ten solucin -como os relativos orixe da especie humana, contaminacin e ao cambio climtico, enerxa nuclear e novas fontes de enerxa ou algunhas en156

fermidades coma o cancro ou a SIDA entre outros-, e se valora a perseveranza da investigacin cientfica para tratar de solucionalos. Ademais destas limitacins internas e externas tamn se debe constatar se recoece que determinadas solucins tecnicamente posibles non son permisibles desde o punto de vista tico. 8. Coecer e tomar postura ante os problemas ambientais. Pretndese comprobar se o alumnado coece algns problemas ambientais -como o esgotamento dos recursos, o incremento da contaminacin, o cambio climtico e a intensificacin das catstrofes, se quen de argumentar sobre as sas consecuencias, a medio ou longo prazo, e sobre a necesidade de aplicar modelos sustentables. Tamn se trata de constatar se mostra sensibilidade para actuar sobre problemas ambientais prximos. 9. Analizar e valorar as implicacins das tecnoloxas relacionadas con novos materiais. Con este criterio trtase de coecer a comprensin dos alumnos e alumnas do impacto das novas tecnoloxas e novos materiais, considerando as sas contribucins solucin de problemas, as como os riscos que comportan. 10. Identificar os principais problemas relacionados coa sade, a sa prevencin e solucins achegadas pola ciencia e a tecnoloxa, valorando os aspectos ticos, sociais e de xnero presentes nestes temas. Pretndese saber se o alumnado sinala algns indicadores caractersticos, algns tratamentos xerais e as medidas preventivas para evitar contaxios das enfermidades infecciosas, valora a necesidade de adoptar estilos de vida saudables e de facer un uso racional dos medicamentos, por exemplo, dos antibiticos. Trtase de ver, tamn, se analiza as prioridades da investigacin e a relacin de enfermidades emerxentes, como a encefalite esponxiforme bovina, coa busca de beneficios econmicos por riba doutras consideracins. Avaliarase, igualmente, se o alumnado coece as problemticas asociadas ao ensaio de frmacos e as diferenzas de dispoibilidade e uso en funcin do desenvolvemento econmico. 11. Coecer os fundamentos bsicos e as aplicacins da xastrara xentica e valorar as sas implicacins ticas e sociais. Este criterio trata de comprobar se o alumnado comprende e valora as posibilidades de manipulacin do ADN e as clulas embrionarias, as como as aplicacins da enxeara xentica na producin de frmacos, transxnicos e terapias xnicas. As mesmo, pretndese ver se ten en conta os riscos e problemas sociais e xurdicos, intentando facer unha valoracin tica, destas e outras tcnicas, como a reproducin asistida, a seleccin e conservacin de embrins e os posibles usos da clonacin. 12. Analizar e valorar adecuadamente as posibilidades e retos da sociedade da informacin e do ocio. Trtase de avaliar se o alumnado sabe utilizar as tecnoloxas da informacin e comunicacin, se coece as sas posibilidades e tamn os cambios que producen no contorno social, nas relacins humanas, as como a sa influencia no tempo de lecer, adoptando unha postura crtica ante o seu uso. 13. Utilizar a informacin e conceptos aprendidos para participar de forma activa como integrantes dunha cidadana crtica na toma de decisins sobre problemas que lles afectan relacionados coa ciencia e a tecnoloxa. Trtase de avaliar a conciencia crtica ante os avances cientfico-tcnicos, as sas vantaxes e riscos para a sociedade, os dilemas ticos que suscitan e a necesaria toma de posicin ante estes, participando de forma activa e democrtica na conformacin dunha postura que respecte os dereitos de toda a cidadana. 157

SEGUNDO CURSO
(BIOLOXA)

158

OBXECTIVOS: A ensinanza da Bioloxa, no Bacharelato, ter como finalidade o desenvolvemento das capacidades seguintes: 1. Coecer os principais conceptos da Bioloxa e a sa articulacin en leis, teoras e modelos apreciando o papel que estes desempean no coecemento e interpretacin da natureza. Valorar, no seu desenvolvemento como ciencia, os profundos cambios producidos ao longo do tempo e a influencia do contexto histrico, percibindo o traballo cientfico como unha actividade en constante construcin. 2. Interpretar a natureza da Bioloxa, os seus avances e limitacins, e as interaccins coa tecnoloxa e a sociedade. Apreciar a aplicacin de coecementos biolxicos como o xenoma humano, a enxeera xentica, ou a biotecnoloxa, etc., para resolver problemas da vida coti e valorar os diferentes aspectos ticos, sociais, ambientais, econmicos, polticos..., relacionados cos novos descubrimentos, desenvolvendo actitudes positivas cara ciencia e a tecnoloxa pola sa contribucin ao benestar humano. 3. Utilizar informacin procedente de distintas fontes, includa as tecnoloxas da informacin e a comunicacin, para formar unha opinin crtica sobre os problemas actuais da sociedade relacionados coa Bioloxa, como son a sade e o medio, a biotecnoloxa, etc., mostrando unha actitude aberta fronte a diversas opinins. 4. Coecer e aplicar as estratexias caractersticas da investigacin cientfica (formular problemas, emitir e contrastar hipteses, planificar deseos experimentais, etc.) para realizar pequenas investigacins e explorar situacins e fenmenos neste mbito. 5. Coecer as caractersticas qumicas e propiedades das molculas bsicas que configuran a estrutura celular para comprender a sa funcin nos procesos biolxicos. 6. Interpretar a clula como a unidade estrutural, funcional e xentica dos seres vivos, e coecer os seus diferentes modelos de organizacin e a complexidade das funcins celulares. 7. Comprender as leis e os mecanismos moleculares e celulares da herdanza, interpretar os descubrimentos mis recentes sobre o xenoma humano e as sas aplicacins en enxeera xentica e biotecnoloxa, valorando as sas implicacins ticas e sociais. 8. Analizar as caractersticas dos microorganismos, a sa intervencin en numerosos procesos naturais e industriais e as numerosas aplicacins industriais da microbioloxa. Coecer a orixe infecciosa de numerosas enfermidades provocadas por microorganismos e os principais mecanismos de resposta inmunolxica.

UNIDADES DIDCTICAS. TEMPORIZACIN Para establecer a temporizacin das unidades didcticas, tvose en conta o nmero total de das lectivos con imparticin directa de docencia, o nmero de horas lectivas semanais e a duracin real de cada perodo lectivo, que como sabido non coincide coa hora cronolxica. A temporizacin das diversas unidades didctica atpase recollida en cada unha delas xunto co ttulo de cada unidade, indicada entre parnteses en nmero de sesins lectivas. Os contidos desta materia estrutranse en dezaoito unidades didcticas, que incorporan tanto os contidos comns como aqueles outros especficos de cada unidade, tanto de carcter conceptual como procedemental e actitudinal, e que de seguido se expoen.

159

UNIDADE 1: A MATERIA VIVA. BASE FSICO-QUMICA (8 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Identificar os elementos qumicos e os tipos de compostos que compoen os seres vivos como base para coecer calquera funcin biolxica. 2. Recoecer a unidade qumica dos compostos bsicos dos organismos vivos, a diversidade que poden alcanzar as molculas dos polmeros biolxicos, cales son os seus piares estruturais ou monmeros, e clasificar os distintos principios inmediatos. 3. Relacionar as propiedades fisicoqumicas da auga coa sa importancia na composicin, a estrutura e a fisioloxa dos organismos vivos. 4. Recoecer a importancia dos sales minerais e a sa transcendencia no equilibrio hidrosalino. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Explica os elementos qumicos fundamentais que forman os seres vivos, compara a sa proporcin nos seres vivos e no resto da Terra e explica por que o carbono o elemento qumico bsico na constitucin dos seres vivos. 2.1. Define os conceptos de principio inmediato e de monmeros distinguindo os diferentes grupos funcionais presentes neles, e cita as interaccins moleculares que manteen as estruturas das macromolculas. 3.1. Identifica a estrutura da molcula de auga e as sas propiedades fsicas e qumicas, en relacin coas sas funcins biolxicas. 3.2. Define o concepto de pH e explica a importancia e o funcionamento dos sistemas tampn. 4.1. Explica as das formas nas que se presentan os sales minerais nos seres vivos e as sas funcins biolxicas, as como a accin osmtica e a importancia do equilibrio inico, dada a accin especfica dos ins. CONTIDOS 1) Os bioelementos. Clasificacin e funcins. Caractersticas do tomo de carbono - Elaboracin de esquemas da clasificacin dos bioelementos. - Anlise de datos para comparar a composicin qumica da codia terrestre e do corpo humano. 2) As biomolculas. Clasificacin. Caractersticas das biomolculas orgnicas - Elaboracin de esquemas da clasificacin das biomolculas. - Recoecemento dos grupos funcionais presentes nas molculas orgnicas. 3) As biomolculas inorgnicas: a auga, estrutura, propiedades fisicoqumicas e funcins biolxicas; e os sales minerais - Representacin esquemtica da estrutura reticular da auga. - Relacin da estrutura da auga coas sas propiedades e as sas funcins biolxicas. 4) O equilibrio cido-base. O pH e os sistemas tampn - Interpretacin de grficas de pH. - Resolucin de problemas relacionados co pH e as disolucins tampn. 5) As disolucins acuosas - Realizacin de esquemas que mostren as diferenzas entre as dispersins coloidais e as disolucins. 6) A osmose e os fenmenos osmticos nas clulas - Realizacin de problemas relacionados cos fenmenos osmticos.

160

- Interpretacin de esquemas relacionados cos fenmenos osmticos en diferentes medios e tipos celulares. - Valoracin da importancia da evolucin molecular como proceso de seleccin dos bioelementos mis adecuados para a vida. - Toma de conciencia da importancia do equilibrio acuoso e salino para o mantemento da vida. - Valoracin da auga como un lquido con caractersticas nicas, imprescindible para a vida, e como un ben escaso que se debe conservar.

UNIDADE 2: OS GLCIDOS (8 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Identificar a natureza qumica dos glcidos e clasificalos en funcin dos seus monmeros. 2. Destacar a importancia biolxica dos carbonos asimtricos e a sa consecuencia: a estereoisomera dos monosacridos. 3. Describir e explicar como se forma o enlace O-glicosdico e enumerar as funcins dos principais disacridos. 4. Formular e describir os oligosacridos e os polisacridos e compostos mixtos (peptidoglicanos e glicoprotenas) mis importantes, e explicar as sas funcins biolxicas. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Clasifica os glcidos e nomea e formula os principais monosacridos describindo as sas funcins biolxicas. 2.1. Define os distintos tipos de isomera que se presentan nos monosacridos, formulando os enantimeros e os epmeros dos diferentes monosacridos, e acha as formas cclicas (anmeros) das pentosas e hexosas, relacionndoas coas sas funcins; en especial, na constitucin dos polmeros. 3.1. Distingue os diferentes tipos de enlace O-glicosdico, describindo os disacridos mis importantes e as sas principais funcins biolxicas. 4.1. Clasifica os polisacridos pola sa estrutura e polas sas funcins biolxicas, formulando a estrutura esquemtica dos mis importantes oligosacridos e polisacridos e relacionndoa coas sas funcins biolxicas. CONTIDOS 1) Os glcidos. Caractersticas xerais e clasificacin - Elaboracin dun esquema coa clasificacin xeral de glcidos, destacando a sa estrutura e a sa funcin. - Formulacin dos glcidos atendendo ao nmero de tomos de C e ao seu grupo funcional. - Observacin no laboratorio do poder redutor dos glcidos. 2) Os monosacridos: estrutura, composicin qumica, propiedades e funcins - Identificacin dos monosacridos. - Formulacin dos monosacridos mis importantes. - Recoecemento dos principais derivados dos monosacridos. - Localizacin dos carbonos asimtricos e clculo do nmero deles que pode presentar cada molcula. - Confeccin do paso da representacin de Fischer cclica dun monosacrido. 161

3) O enlace O-glicosdico - Esquematizacin do enlace O-glicosdico. - Comparacin entre os tipos de enlaces que se producen entre os monosacridos para formar os disacridos. 4) Os disacridos. Nomenclatura e principais disacridos - Relacin da presenza dun ou outro tipo de enlace O-glicosdico co poder redutor dos disacridos. - Formulacin dos disacridos mis importantes. 5) Os polisacridos. Clasificacin e funcins - Identificacin da estrutura dos principais polisacridos. - Realizacin de esquemas que mostren a clasificacin dos polisacridos. - Ter conciencia da importancia das distintas regras de nomenclatura empregadas para a denominacin dos glcidos. - Aprecio da importancia de formular correctamente. - Valoracin da importancia dos glcidos na alimentacin humana e como compoentes de diferentes materiais de uso cotin.

UNIDADE 3: OS LPIDOS (8 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Recoecer a heteroxeneidade do grupo de compostos considerados lpidos e clasificalos. 2. Recoecer, formular esquematicamente e clasificar os cidos graxos, e enunciar as caractersticas peculiares dalgn dos seus derivados. 3. Identificar a estrutura molecular dunha graxa neutra e dun lpido de membrana, e construr as frmulas de triacilglicridos e fosfolpidos a partir dos seus compoentes. 4. Describir a estrutura molecular dos terpenos e esteroides, e enumerar os diferentes tipos e as sas funcins biolxicas. 5. Comprender o comportamento no medio acuoso das molculas dos lpidos e explicar as sas propiedades para a constitucin das membranas. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Describe o concepto de lpido e coece que teen en comn este grupo de compostos, e clasifcaos utilizando diferentes criterios: qumicos, estruturais e funcionais. 2.1. Escribe a frmula xeral dun cido graxo, describindo as sas caractersticas qumicas; clasifica os cidos graxos conforme presenza de enlaces mltiples, enunciando as funcins biolxicas dos derivados do cido araquidnico. 3.1. Escribe as reaccins de esterificacin e saponificacin para formar ou hidrolizar unha graxa neutra e a frmula dun fosfolpido sinxelo, e representa esquematicamente a estrutura e a composicin dos principais lpidos das membranas celulares. 4.1. Realiza esquemas sinxelos que representen a estrutura molecular dos derivados do isopreno, clasifica os derivados terpenoides e enumera os terpenos e esteroides mis importantes, indicando as sas funcins biolxicas. 5.1. Representa a molcula dun lpido que mostre o seu anfipata, e explica os distintos tipos de dispersins lipdicas, como se distriben as molculas mediante esquemas sinxelos, e as caractersticas dos comportamentos moleculares dos lpidos de membrana.

162

CONTIDOS 1) As caractersticas, a clasificacin e as funcins dos lpidos - Realizacin de esquemas sobre a clasificacin dos lpidos. 2) Os cidos graxos. Clasificacin e propiedades - Identificacin dos smbolos de cidos graxos saturados e insaturados. - Investigacin sobre a influencia dos cidos graxos insaturados no colesterol. 3) Lpidos de reserva enerxtica e protectores: os acilglicridos e os cridos - Esquematizacin da formacin dunha graxa (esterificacin dun triglicrido). - Fabricacin de xabn no laboratorio. 4) Lpidos de membrana: fosfolpidos, glicolpidos e esterois - Realizacin de esquemas que representen a estrutura das molculas dos fosfolpidos, marcando nelas o seu carcter anfiptico. - Representacin das principais estruturas que os lpidos anfipticos poden formar nun medio acuoso. - Investigacin sobre a relacin entre o colesterol e as enfermidades cardiovasculares. 5) Lpidos con outras funcins: terpenos, esteroides e prostaglandinas - Anlise da relacin entre os terpenos e as vitaminas. - Investigacin sobre a relacin das prostaglandinas e a aspirina. - Valoracin da importancia que ten na dieta a inxestin do aceite de oliva como fonte de cidos graxos insaturados. - Recoecemento da necesidade de inxerir na dieta cidos graxos esenciais. - Ser consciente da necesidade do colesterol para os organismos e do seu perigo cando se atopa en cantidades excesivas.

UNIDADE 4: ASPROTENAS. ACCIN ENCIMTICA (14 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Describir a estrutura dos aminocidos, as sas propiedades e a sa clasificacin, as como a formacin do enlace peptdico. 2. Distinguir os tipos de estrutura das protenas e comprender como a secuencia de aminocidos contn a informacin que condiciona a sa forma (conformacin) e, polo tanto, a sa funcin. 3. Clasificar as protenas polas sas propiedades estruturais e relacionalas coas sas funcins biolxicas. 4. Describir o mecanismo da catlise e enunciar as caractersticas da accin encimtica. 5. Explicar a inhibicin encimtica, clasificar os seus tipos e comprender a sa relacin cos mecanismos de regulacin. 6. Coecer a existencia dos cofactores ou coencimas na actividade encimtica e relacionalos co concepto de vitamina. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Describe a frmula xeral dos aminocidos e as sas propiedades, clasifica e explica a formacin do enlace peptdico. 2.1. Describe as estruturas que adquiren as protenas e as interaccins que as manteen. Clasifica en niveis estruturais, explicando os conceptos de conformacin e desnaturalizacin e a relacin entre a estabilidade da conformacin dunha protena, a sa estrutura primaria e a sa funcin.

163

3.1. Explica a clasificacin das protenas pola sa composicin, pola sa estrutura e polas sas funcins, e as caractersticas da sa funcionalidade, a sa especificidade e a sa versatilidade. 4.1. Explica os conceptos de catalizador e de encima, en que consiste a catlise e a cintica qumica, os mecanismos de actuacin dos encimas e as caractersticas da sa accin, e os factores que inflen nela. 5.1. Expn o concepto de inhibidor, os tipos de inhibicin, os mecanismos de accin e de regulacin dos encimas alostricos e as caractersticas especficas destes. 6.1. Expresa o concepto de vitamina (clsico e moderno), a clasificacin dos tipos de vitaminas, as sas funcins e a relacin entre os conceptos de coencima e vitamina. CONTIDOS 1) Os aminocidos. Clasificacin e propiedades - Representacin esquemtica da frmula dun aminocido. - Distincin entre aminocidos neutros (apolares e polares), cidos e bsicos. - Localizacin dos carbonos asimtricos dun aminocido. - Identificacin dos aminocidos que presentan isomera. - Resolucin de cuestins relacionadas co pI dos aminocidos. 2) O enlace peptdico. Formacin de protenas - Realizacin de esquemas sobre a formacin do enlace peptdico. 3) A estrutura das protenas, a sa clasificacin e a sa funcin - Identificacin, en esquemas, dos diferentes niveis estruturais das protenas. 4) As caractersticas dos encimas - Realizacin de experiencias de laboratorio que poan de manifesto a presenza do encima amilosa-fosforilase. - Elaboracin dun informe sobre a situacin da doazn de rganos en Espaa. 5) Os mecanismos de accin dos encimas - Representacin esquemtica da formacin do complexo encima-substrato. 6) A cintica encimtica. Regulacin da actividade encimtica - Esquematizacin do mecanismo de modificacin covalente. - Representacin do efecto de inhibidores competitivos e non competitivos. - Interpretacin de grficas da variacin da velocidade de reaccin fronte concentracin de substrato, e do efecto da temperatura e do pH sobre a accin encimtica. - Clculo dos valores de KM e velocidade mxima a partir de grficas de cintica encimtica. 7) As vitaminas - Recoecemento da importancia dos encimas como as molculas que fan posible as reaccins qumicas nos seres vivos. - Ser consciente de que algunhas substancias ambientais modifican a actividade encimtica e producen alteracins nos organismos. - Toma de conciencia da necesidade de inxerir vitaminas e oligoelementos nas cantidades adecuadas para a prevencin de enfermidades carenciais.

164

UNIDADE 5: OS CIDOS NUCLEICOS (8 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Recoecer os nucletidos como monmeros dos cidos nucleicos e identificar os seus compoentes. 2. Coecer os distintos tipos de nucletidos e cidos nucleicos, clasificalos e identificar a sa estrutura primaria. 3. Describir a estrutura secundaria dos cidos nucleicos e recoecelos como molculas capaces de conter informacin. 4. Comprender a transcendencia do modelo de estrutura do ADN e as sas repercusins para a Bioloxa. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Sinala as distintas bases nitroxenadas indicando os nuclesidos e nucletidos que forman, a sa clasificacin e a formacin do enlace N-glicosdico. 2.1. Menciona os principais nucletidos libres (non nucleicos) e as sas funcins, e formula esquematicamente os distintos tipos de cidos nucleicos (polinucletidos), sinalando que teen en comn e cales son as sas diferenzas. 3.1. Describe o modelo de Watson e Crick para a estrutura do ADN; diferenza os tipos de ARN, a sa estrutura bsica e as sas funcins, e explica por que os cidos nucleicos poden conter informacin. 4.1. Sinala os datos experimentais que levaron proposicin do modelo de Watson e Crick e explica como contribuu o descubrimento do modelo de estrutura do ADN a reforzar a hiptese sobre a sa funcin. CONTIDOS 1) Os compoentes dos cidos nucleicos. O enlace N-glicosdico. O enlace fosfodister - Realizacin dun esquema xeral das frmulas dun nuclesido e dun nucletido. - Identificacin dos compoentes dun nucletido dada a sa frmula. 2) O ADN. Estrutura e composicin. Modelo da dobre hlice - Formulacin esquemtica dunha cadea de ADN, indicando a sa polaridade. - Debuxo esquemtico do modelo da estrutura secundaria do ADN. - Construcin dunha cadea complementaria de ADN a partir dunha secuencia de bases dos nucletidos dunha cadea de cido nucleico. - Realizacin, no laboratorio, dunha electroforese en xel para separar fragmentos de ADN. - Interpretacin de datos de bases pricas e pirimidnicas de diferentes organismos para identificar o tipo de cido nucleico que conteen. 3) O ARN. Estrutura e composicin - Debuxo esquemtico da estrutura secundaria do ARNt. - Construcin dunha cadea complementaria de ARN a partir dunha secuencia de bases dos nucletidos dunha cadea de cido nucleico. 4) Derivados dos nucletidos de interese biolxico - Coecemento das funcins que realizan o ATP, o NAD+ e o AMc na clula. - Valoracin da importancia dos modelos da ciencia para explicar as estruturas e as funcins que estas desempean. - Recoecemento da transcendencia que ten para a humanidade o descubrimento das molculas responsables da informacin xentica. - Valoracin da ciencia como un proceso en permanente construcin. 165

UNIDADE 6: A ORGANIZACIN CELULAR. MTODOS DE ESTUDO (4 S) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Coecer os acontecementos histricos mis importantes no desenvolvemento da teora celular, a correlacin dos avances no seu estudo cos descubrimentos tecnolxicos e a importancia das investigacins de Ramn y Cajal na universalizacin da teora celular. 2. Comprender as diferenzas de estrutura e comportamento bioqumico mis importantes entre procariotas e eucariotas e a sa relacin evolutiva, as como a orixe comn das clulas e as lias bsicas da evolucin celular. 3. Sinalar as semellanzas e diferenzas entre as clulas dos auttrofos e as dos hetertrofos, a orixe dos orgnulos celulares, e explicar os condicionamentos xerais responsables do tamao e da forma das clulas. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Explica o significado da teora celular e valora a sa importancia como teora bsica da Bioloxa, as sas limitacins na actualidade, a importancia dos descubrimentos en microscopa en relacin co estudo da clula e as achegas de Ramn y Cajal xeneralizacin da teora celular. 2.1. Compara a organizacin celular procariota e eucariota como a divisin fundamental entre os seres vivos, sinalando similitudes e diferenzas na sa composicin qumica, estrutura e funcin, e comenta a sa relacin evolutiva destacando a orixe comn das clulas e as lias bsicas da evolucin celular. 3.1. Enumera e interpreta as semellanzas e diferenzas entre as clulas animais e as das plantas, e a estrutura interna dunha clula eucariota animal e unha vexetal, e dunha clula procariota tanto no microscopio ptico coma no electrnico, identificando os seus orgnulos e describindo a funcin que desempeen. CONTIDOS 1) A historia da bioloxa celular. A teora celular - Elaboracin dun eixe cronolxico sobre os distintos acontecementos que levaron a formular a teora celular. 2) O microscopio e outros mtodos de estudo - Aplicacin de tcnicas microscpicas bsicas que permitiron os avances no estudo das clulas co microscopio ptico. - Utilizacin de tcnicas bsicas de microscopa ptica para realizar preparacins no laboratorio. - Observacin no microscopio ptico de organismos unicelulares, tecidos animais e vexetais. - Indicacin do tipo de microscopio utilizado ao observar diferentes microfotografas. 3) Os modelos de organizacin celular. As clulas procariotas e eucariotas (animal e vexetal) - Elaboracin de esquemas sobre a organizacin procariota e eucariota. - Comparacin, en forma de esquema conceptual, das caractersticas das clulas vexetais e animais. - Proxeccin de diapositivas e transparencias e visualizacin de vdeos sobre as formas e os graos de organizacin celular. 4) A orixe e evolucin das clulas. A teora da endosimbiosis - Representacin esquemtica da evolucin celular mostrando os acontecementos bsicos que a integraron. 166

- Busca de informacin actual sobre a orixe dos seres vivos. - Recoecemento da importancia da aparicin da teora celular. - Toma de conciencia da relacin existente entre os avances tecnolxicos e os avances cientficos.

UNIDADE 7: AS ENVOLTURAS CELULARES (4 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. 2. 3. 4. Describir a estrutura, a composicin qumica e a funcin da membrana plasmtica. Explicar os distintos tipos de transporte a travs das membranas celulares. Comentar os tipos bsicos de unins intercelulares. Coecer a estrutura, composicin qumica e funcin dos diferentes tipos de paredes celulares.

CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Comenta as diferenzas e similitudes dos modelos de membrana plasmtica propostos por Danielli & Davson e Singer & Nicholson, indicando as sas molculas constitutivas e a disposicin que estas adoptan, e explica a composicin qumica e a funcin do glicoclix. 2.1. Analiza a necesidade do transporte a travs da membrana, cada un dos tipos de transporte transmembrana e os distintos modelos de transporte por desprazamento da membrana celular. 3.1. Sinala a forma e as caractersticas dos distintos tipos de unins intercelulares. 4.1. Detalla a estrutura e a composicin qumica da parede celular das plantas, dos fungos e das bacterias. CONTIDOS 1) A membrana plasmtica. Composicin e estrutura - Elaboracin de tboas que mostren as funcins da membrana plasmtica. 2) O modelo de mosaico fludo - Realizacin de esquemas grficos que representen o modelo da membrana do mosaico fludo. - Confeccin dun cadro coa clasificacin das protenas segundo a forma na que se dispoen na membrana. 3) O transporte a travs da membrana - Elaboracin de esquemas conceptuais que representen os distintos tipos de transporte a travs da membrana. - Debuxo dos diferentes tipos de transporte a travs da membrana. - Interpretacin de debuxos esquemticos de transporte activo e pasivo, e de endocitose e exocitose. - Realizacin de problemas sobre a velocidade de transporte de substancias a travs da membrana plasmtica. 4) Diferenciacins da membrana. Unins - Debuxo esquemtico dos diferentes tipos de unins celulares. - Interpretacin de esquemas que mostran os diferentes tipos de unins celulares. 5) A matriz extracelular e as paredes celulares - Elaboracin de cadros e mapas conceptuais que poan de manifesto as diferenzas entre as paredes celulares das plantas, os fungos e as bacterias. 167

- Valoracin das dificultades que implica o estudo das estruturas limitantes das clulas e a complexidade das tcnicas empregadas.

UNIDADE 8: ORGNULOS CELULARES I (4 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Desenvolver o concepto de hialoplasma e a natureza do citoesqueleto. 2. Detallar a composicin qumica e explicar a estrutura e as misins dos orgnulos e estruturas non membranosas da clula. 3. Enumerar e describir a estrutura e funcin de cada unha das estruturas e orgnulos que constiten o sistema de endomembranas da clula. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Explica as caractersticas e misins do hialoplasma, citando as funcins e os elementos compoentes do citoesqueleto. 2.1. Sinala a composicin qumica, a estrutura e a funcin dos ribosomas, os centrolos, os cilios, os flaxelos e as inclusins. 3.1. Describe a orixe, a morfoloxa e as funcins do retculo endoplasmtico e do aparato de Golgi. 3.2. Describe a orixe, a morfoloxa, os tipos e as funcins dos lisosomas, os peroxisomas e os vacolos. CONTIDOS 1) O hialoplasma como sede de reaccins metablicas - Manexo do microscopio ptico para observar preparacins de clulas animais e vexetais. 2) O citoesqueleto: compoentes e funcins - Debuxo esquemtico do citoesqueleto. 3) Os centrolos, os cilios e os flaxelos. Estruturas e funcins - Elaboracin de cadros que relacionen os cilios, os flaxelos e os centrolos coa sa funcin biolxica. - Identificacin da estrutura dos cilios e dos flaxelos en microfotografas electrnicas. 4) Os ribosomas e as inclusins citoplasmticas - Realizacin de esquemas sobre a orixe dos ribosomas. - Redaccin dun texto no que, tendo en conta as funcins que realizan os ribosomas nas clulas, se expoa unha explicacin do efecto txico da ricina. - Redaccin dun texto no que se expoan as diferenzas entre os ribosomas presentes nas clulas eucariotas, os das bacterias e os ribosomas das mitocondrias e cloroplastos. 5) O retculo endoplasmtico - Observacin de microfotografas electrnicas de clulas para identificar o retculo endoplasmtico. - Elaboracin de esquemas grficos, a partir da observacin de microfotografas, do retculo endoplasmtico. - Realizacin de cadros coas diferenzas entre o REL e o RER. 6) O aparato de Golgi - Observacin de microfotografas electrnicas de clulas para identificar o aparato de Golgi. 168

- Elaboracin de esquemas grficos, a partir da observacin de microfotografas do aparato de Golgi. 7) Os lisosomas, os peroxisomas e os vacolos - Observacin de microfotografas electrnicas de clulas para identificar os peroxisomas e os vacolos. - Valoracin da necesidade de realizar observacins pormenorizadas e detalladas no estudo das clulas. - Toma de conciencia da necesidade de desenvolver habilidades no manexo dos aparatos de laboratorio, como o microscopio ptico.

UNIDADE 9: ORGNULOS CELULARES II (4 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Coecer as caractersticas do ncleo. 2. Coecer a morfoloxa, os tipos, a estrutura e a funcin dos cromosomas. 3. Describir e analizar a estrutura e funcin das mitocondrias e cloroplastos. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Coece a orixe, a morfoloxa, a composicin qumica e a actividade metablica do ncleo. 1.2. Analiza a ultraestrutura e a funcin da cuberta nuclear, describindo a estrutura dun poro nuclear (complexo do poro), e sinala as caractersticas de permeabilidade desta envoltura. 1.3. Explica as caractersticas da cromatina e describe a morfoloxa, a composicin qumica e a funcin do nuclolo. 2.1. Coece a natureza dos cromosomas, a sa estrutura, a sa clasificacin e a terminoloxa relacionada con eles. 3.1. Describe as caractersticas, morfoloxa, estruturas e compoentes das mitocondrias e sinala a sa funcin metablica. 3.2. Diferenza os distintos tipos de plastos, as sas relacins e as sas respectivas funcins metablicas, analizando a morfoloxa dos cloroplastos en comparacin coas mitocondrias. CONTIDOS 1) O ncleo celular. O ncleo interfsico. O ncleo en divisin - Observacin de microfotografas electrnicas para identificar o ncleo. - Realizacin de esquemas conceptuais e de cadros que poan de manifesto as caractersticas do ncleo. - Debuxo da estrutura do ncleo celular, representando cortes transversais e lonxitudinais. - Debuxo dos diferentes tipos de cromosomas indicando as sas partes fundamentais. - Identificacin do ncleo celular en microfotografas electrnicas. 2) As mitocondrias - Observacin de microfotografas electrnicas para identificar as mitocondrias. - Realizacin de esquemas conceptuais e de cadros que poan de manifesto as caractersticas das mitocondrias. - Debuxo da estrutura dunha mitocondria, representando cortes transversais e lonxitudinais. 169

- Identificacin das mitocondrias en microfotografas electrnicas. 3) Os plastos - Observacin de microfotografas electrnicas para identificar os cloroplastos. - Realizacin de esquemas conceptuais e de cadros que poan de manifesto as caractersticas dos cloroplastos. - Debuxo da estrutura dun cloroplasto, representando cortes transversais e lonxitudinais. - Identificacin dos cloroplastos en microfotografas electrnicas. - Valoracin da necesidade de realizar observacins pormenorizadas e detalladas no estudo das clulas. - Toma de conciencia da necesidade de desenvolver habilidades no manexo dos aparatos de laboratorio, como o microscopio ptico.

UNIDADE 10: O METABOLISMO CELULAR. CATABOLISMO (12 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Comprender o concepto de metabolismo como un conxunto integrado da actividade qumica da clula que ten como funcin transformar a materia e a enerxa obtidas do exterior. 2. Identificar os principais intermediarios transportadores do metabolismo e comprender a sa funcin biolxica. 3. Comprender globalmente os mecanismos de regulacin do metabolismo, a sa necesidade e a da separacin fsica dos seus procesos. 4. Recoecer a oxidacin da molcula de glicosa como unha fonte de enerxa celular e enunciar os procedementos metablicos para a obtencin desa enerxa e o seu significado biolxico. 5. Elaborar o balance completo da gliclise, escribir as ecuacins globais das rutas fermentativas e comprender o sentido biolxico destas rutas metablicas, e explicar as conexins entre outros glcidos e a ruta glicoltica, as como a necesidade de regulacin e control de glcidos. 6. Definir respiracin celular, e identificar as rutas metablicas que desembocan no acetilCoA. 7. Explicar o significado e a funcin do ciclo de Krebs, o transporte de electrns e a fosforilacin oxidativa. 8. Obter o balance global da respiracin celular, os rendementos enerxticos e establecer as conclusins xerais do proceso. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Distingue os tipos de clulas e os procesos anablicos e catablicos en funcin das necesidades de intercambio de materia e enerxa co medio, e realiza un esquema do ciclo enerxtico da clula. 2.1. Explica a funcin do ATP como intermediario universal de enerxa libre, a do NAD como intermediario na transferencia de electrns, e a do CoA como intermediario de grupos qumicos activados. 3.1. Expn a necesidade da regulacin metablica, as condicins que esta debe cumprir e os seus principais mecanismos para o mantemento da clula. 4.1. Sinala as distintas formas de reserva de glicosa, os procesos e as clulas en funcin do ltimo aceptor dos electrns glicosa; e explica cada unha das etapas da gliclise. 5.1. Realiza un balance de enerxa, un esqueleto hidrocarbonado, un balance de ATP e unha recuperacin NAD. 170

5.2. Explica como se obteen as unidades de glicosa a partir de glicxeno, amidn e disacridos, e describe a regulacin dos glcidos. 6.1. Identifica os reactivos, as fases e a ecuacin global da respiracin celular. 6.2. Establece as conexins entre a gliclise e o acetil-CoA. 7.1. Sinala as etapas, as caractersticas, o balance e a ecuacin global do ciclo de Krebs. 7.2. Explica as etapas do transporte de electrns, o papel do osxeno e a sntese de ATP. 8.1. Describe os sistemas de lanzadeiras e obtn o balance global da respiracin, comparando o seu rendemento co das rutas fermentativas e a respiracin celular. CONTIDOS 1) O metabolismo. Conceptos de metabolismo e ruta metablica - Clasificacin dos seres vivos segundo a fonte de carbono utilizada. - Formulacin dos principios fundamentais da termodinmica. 2) As reaccins qumicas do metabolismo - Identificacin de reaccins exergnicas e endergnicas ao observar a variacin de enerxa libre. - Representacin de reaccins de oxidacin-reducin, sinalando o axente oxidante e o redutor. - Clasificacin de molculas segundo o seu estado de oxidacin. 3) As caractersticas do catabolismo e do anabolismo - Representacin do ciclo de enerxa entre o catabolismo e o anabolismo. 4) Os intermediarios enerxticos do metabolismo - Interpretacin de esquemas da transferencia de enerxa no metabolismo celular. - Representacin do ciclo do ATP. - Formulacin de reaccins de oxidacin-reducin nas que intervean coencimas, como NAD, NADP, FMN e FAD. 5) A gliclise - Representacin esquemtica das etapas da oxidacin da glicosa. - Representacin esquemtica das fases da gliclise. - Realizacin do balance global da gliclise e a formulacin da ecuacin xeral. 6) A respiracin celular. Descarboxilacin oxidativa do cido pirvico a acetil-CoA. O ciclo de Krebs. Transporte de electrns e fosforilacin oxidativa. Rendemento enerxtico da respiracin aerobia - Representacin e identificacin en esquemas das fases da respiracin celular. - Representacin das etapas do ciclo de Krebs. - Representacin esquemtica do transporte de electrns e da fosforilacin oxidativa. - Realizacin do balance enerxtico e formulacin da ecuacin xeral de cada unha das etapas da respiracin celular. - Formulacin da ecuacin xeral da respiracin celular e realizacin do balance enerxtico. - Formulacin das fermentacins lctica e alcohlica. 7) Outras rutas catablicas. A oxidacin dos cidos graxos. Glicoxenolise - Valoracin dos seres vivos como sistemas sometidos s mesmas leis fsicas e qumicas que o resto do universo - Recoecemento da necesidade dos seres vivos de incorporar enerxa do medio para manter a sa organizacin interna.

171

UNIDADE 11: O METABOLISMO CELULAR. ANABOLISMO (12 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Explicar o proceso da fotosntese, as sas fases, a discusin da sa ecuacin xeral e comprender o papel dos pigmentos fotosintticos na transformacin da enerxa lumnica en enerxa qumica. 2. Recoecer como se produce a sntese neta de materia orgnica a partir da fixacin do CO2 na fase escura da fotosntese. 3. Enunciar o fenmeno da fotorrespiracin e interpretar as adaptacins metablicas de determinadas plantas aos seus respectivos ambientes. 4. Definir o proceso da quimiosntese, expoer as sas caractersticas e as sas consecuencias. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Define o proceso da fotosntese, indicando que organismos a realizan, cal a sa funcin, cales as sas fases, a procedencia do osxeno molecular desprendido e a sa ecuacin xeral, poendo de manifesto o seu carcter redox con necesidade de enerxa. 1.2. Explica os principais pigmentos fotosintticos, a sa funcin, o concepto de fotosistema, como se produce o fluxo de electrns impulsado pola luz ( vista do chamado esquema Z), o balance global da fase lumnica e como se produce a fotofosforilacin no fluxo cclico e non cclico. 2.1. Describe o proceso de fixacin do CO2 e a demostracin de como se produce a obtencin neta dunha molcula de glicosa a travs das etapas do ciclo de Calvin, e confecciona o balance global deste ciclo, extraendo as conclusins sobre os requirimentos enerxticos que deben de proceder da fase lumnica. 3.1. Resume o fenmeno da fotorrespiracin, as sas causas, as sas consecuencias e como as plantas de ambientes clidos resolven o problema das perdas por fotorrespiracin. 4.1. Define quimiosntese e indica as caractersticas dos organismos que a realizan e o papel destes na biosfera. CONTIDOS 1) O anabolismo. Rutas anablicas comns - Representacin esquemtica do anabolismo dos glcidos, dos lpidos e das protenas. 2) A fotosntese e as sas fases - Discusin e formulacin da ecuacin xeral da fotosntese. 3) A fase luminosa. A captacin da luz. O transporte de electrns. A fotofosforilacin - Interpretacin dun espectro de absorcin da luz. - Realizacin dun esquema que explique o funcionamento dun fotosistema. - Debuxo esquemtico que represente o fluxo electrnico fotosinttico e a fosforilacin oxidativa. 4) A fase escura. O ciclo de Calvin - Formulacin da ecuacin de fixacin do CO2. - Realizacin do balance global do ciclo de Calvin. 5) Os factores que inflen na fotosntese. A fotorrespiracin - Interpretacin de grficas que mostran a influencia de diferentes factores (temperatura, pH...) na fotosntese.

172

- Formulacin do proceso da fotorrespiracin e do balance global da adaptacin das plantas C4. 6) A quimiosntese - Formulacin esquemtica do proceso xeral da quimiosntese. - Elaboracin de criterios de clasificacin de organismos quimiosintticos. - Formulacin das reaccins dalgns procesos quimiosintticos. - Valoracin da importancia da fotosntese no mantemento do medio. - Recoecemento da importancia das bacterias no ciclo da materia do planeta.

UNIDADE 12: O CICLO CELULAR (4 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Desenvolver o concepto de ciclo celular e describir as sas fases. 2. Definir mitose, interpretar a sa funcin biolxica e analizar as sas fases. 3. Definir meiose, analizar a sa funcin biolxica, as sas diferenzas coa mitose, a sa importancia xentica, as sas fases e a regulacin do ciclo celular. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Define ciclo celular, describindo as caractersticas xerais da interfase e os acontecementos de cada unha das sas fases. 2.1. Desenvolve o concepto de mitose e explica a funcin biolxica deste proceso, analizando os acontecementos celulares que ocorren en cada fase, e explica o proceso da citocinese, detallando as diferenzas que existen entre a citocinese de clulas animais e a das plantas. 3.1. Explica o concepto e a funcin biolxica da meiose, detallando os procesos que teen lugar en cada fase, e relacionando conceptos como quiasma, recombinacin, sobrecruzamento, variabilidade xentica e formacin dos gametos. 3.2. Cita as diferenzas e similitudes entre o proceso mittico e o meitico, compara os mecanismos da reproducin sexual e asexual, e explica a regulacin do ciclo celular. CONTIDOS 1) Xeneralidades acerca do ciclo celular - Elaboracin dun esquema dun ciclo celular dunha clula cun ou dous cromosomas. - Representacin grfica da evolucin do contido xentico ao longo do ciclo celular. 2) A mitose. Fases da divisin celular - Manexo de esquemas grficos sobre as diferentes etapas da mitose, co fin de identificar as distintas etapas. - Debuxo esquemtico das diferentes etapas da mitose. - Recoecemento das fases esenciais da mitose a partir de mostras citolxicas no laboratorio e de fotografas. 3) Estudo da meiose. Significado e fases - Manexo de esquemas grficos sobre as diferentes etapas da meiose, co fin de identificar as distintas etapas. - Debuxo esquemtico das diferentes etapas da meiose. - Realizacin de esquemas detallados da evolucin do contido xentico ao longo da meiose. - Realizacin de esquemas que representen o sobrecruzamento e as sas consecuencias.

173

- Identificacin dos distintos tipos de ciclos biolxicos en diferentes grupos animais e o papel que a meiose desempea neles. - Realizacin de cadros que mostren as diferenzas entre a mitose e a meiose. 4) A regulacin do ciclo celular. A apoptose 5) O crecemento celular - Realizacin de experimentos que mostren algns factores desencadeantes do crecemento celular. - Recoecemento da meiose como unha fonte de variabilidade xentica. - Desenvolvemento da tolerancia e do respecto s diferenzas entre as persoas a partir dos datos cientficos que proporciona o estudo do ciclo celular.

UNIDADE 13: XENTICA MENDELIANA (6SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Diferenciar os conceptos de herdanza e xentica. 2. Explicar as leis de Mendel. 3. Resolver problemas de xentica nos que se descubra o xenotipo a partir de cruzamentos con fenotipos coecidos. 4. Explicar a teora cromosmica da herdanza. 5. Coecer as excepcins ao modelo mendeliano. 6. Sinalar as caractersticas da herdanza ligada ao sexo e a transmisin de carcteres ligados ao sexo. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Explica as diferenzas entre xentica e herdanza, e define os termos relacionados con estes conceptos. 2.1. Describe os experimentos de Mendel. 2.2. Explica a terminoloxa que permite traballar a xentica mendeliana. 2.3. Enuncia as leis de Mendel e as explicacins que actualmente se dan aos resultados que obtivo, e as relacins de dominancia. 3.1. Resolve problemas de xentica descubrindo xenotipos e aplicando a anlise estatstica aos resultados. 4.1. Define en que consiste a teora cromosmica da herdanza. 5.1. Define os conceptos de epistasia, alelismo mltiple, xenes letais e herdanza polixnica; aplicndoos a algns exemplos. 5.2. Elabora esquemas das distintas posibilidades de determinacin do sexo. 6.1. Resolve problemas de herdanza ligada ao sexo en casos sinxelos.

CONTIDOS 1) Conceptos xerais da xentica mendeliana - Debuxo esquemtico de cromosomas homlogos e non homlogos no que se indiquen os loci. 2) Os traballos de Mendel. Os experimentos de Mendel. As leis de Mendel - Elaboracin de diferentes hipteses sobre as causas polas que a publicacin dos traballos de Mendel pasou inadvertida no seu momento. - Redaccin dun breve texto que expoa os acertos de Mendel. 174

- Resolucin de problemas de xentica, como aqueles nos que se coeza o xenotipo a partir de cruzamentos de individuos con fenotipos coecidos. 3) A teora cromosmica da herdanza - Realizacin de esquemas que mostren os cruzamentos de Morgan. 4) Variacins da herdanza mendeliana: relacin de dominancia, interaccins xnicas, alelismo mltiple e herdanza polixnica 5) A xentica do sexo. Determinacin do sexo. Herdanza ligada ao sexo - Emprego de mtodos estatsticos para analizar os resultados de diferentes tipos de cruzamentos en relacin coa herdanza ligada ao sexo. - Recoecemento da importancia da formulacin de modelos e da experimentacin rigorosa para o avance cientfico. - Valoracin dos problemas ticos e sociais que ocasiona o crecente coecemento da xentica e das sas aplicacins. - Crtica da manipulacin tendenciosa e pouco rigorosa do coecemento xentico co fin de xustificar posicins racistas ou discriminatorias dos seres humanos. - Valoracin da contribucin das aplicacins da xentica mellora das condicins da vida humana.

UNIDADE 14: A BASE MOLECULAR DA HERDANZA (12 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Distinguir os enfoques formal e molecular no concepto de xene e explicar como se produce nunha clula o fluxo da informacin xentica 2. Describir o proceso de replicacin do ADN, tanto en procariontes coma en eucariontes, e indicar as funcins das molculas que interveen nese proceso. 3. Describir cada unha das fases do proceso da transcricin da informacin xentica nas clulas procariotas e eucariotas. 4. Definir o concepto de cdigo xentico e enunciar as sas caractersticas e as consecuencias que se poden obter da sa universalidade. 5. Especificar o proceso de sntese de protenas a partir da informacin contida no ARN mensaxeiro. 6. Recoecer a necesidade do control e regulacin da expresin xnica e describir algns modelos de regulacin en procariontes e en eucariontes. 7. Definir e clasificar as formas de alteracin da informacin xentica, luz da bioloxa molecular. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Define o concepto de xene, cales son as sas funcins, como fle a informacin xentica no seo da clula. 2.1. Explica as hipteses que se propuxeron sobre a replicacin do ADN os encimas que participan na sa sntese, os problemas que formula a galla de replicacin e cal a sa solucin, e distingue a replicacin en eucariontes e en procariontes. 3.1. Explica o concepto de transcricin, as molculas que interveen no proceso e as fases nas que se divide, diferenciando a transcricin nos organismos procariontes e eucariontes. 4.1. Comprende o concepto de cdigo xentico, as sas caractersticas e como se chega ao establecemento da relacin numrica entre os nucletidos e os aminocidos que codifican.

175

4.2. Interpreta, mediante o uso dunha tboa, a relacin entre bases e aminocidos (traduce unha secuencia de bases a unha secuencia de aminocidos). 5.1. Define os conceptos de codn e anticodn e explica cada unha das fases nas que se divide a biosntese de protenas, enumerando as diferenzas que esta presenta en procariontes e en eucariontes. 6.1. Describe de forma sinxela o modelo de regulacin do opern, a relacin entre o control da expresin xnica e a diferenciacin celular; enuncia a funcin das hormonas na regulacin desa expresin. 7.1. Define os conceptos de mutacin, recombinacin e transposicin, e clasifica os tipos de mutacins. 7.2. Analiza as causas das mutacins e describe como se producen os erros da replicacin e as lesins no ADN e que efectos producen os axentes mutxenos. CONTIDOS 1) Evidencias do ADN como portador da informacin xentica - Interpretacin dos experimentos de Griffith e Hershey e Chase. 2) O dogma central da bioloxa molecular - Construcin dos esquemas clsicos e actuais do dogma central da bioloxa molecular. 3) Estrutura dos xenes. Definicin clsica e molecular 4) A replicacin do ADN. Os mecanismos de replicacin en procariotas e eucariotas - Construcin dunha secuencia de ADN obtida por replicacin a partir dunha secuencia dada, indicando a sa polaridade. - Realizacin de debuxos nos que se observen a replicacin continua e descontinua. 5) A transcricin - Realizacin dun esquema coas fases da transcricin. - Formacin da secuencia dun ARN transcrito a partir dunha secuencia de ADN dada. 6) O cdigo xentico: caractersticas - Observacin, utilizando diferente bibliografa, das maneiras de representar o cdigo xentico. - Deducin do nmero de bases necesarias para codificar un aminocido. 7) A traducin - Realizacin dun esquema coas distintas etapas da traducin. 8) A regulacin da expresin xnica en procariotas e en eucariotas - Elaboracin dun esquema no que se diferencien as distintas partes do opern. - Observacin do mecanismo de regulacin da expresin xnica mediante imaxes en movemento. 9) As mutacins. Os mecanismos de reparacin do ADN. As mutacins e a evolucin - Elaboracin de mapas conceptuais que mostren a clasificacin dos diferentes tipos de mutacins. - Valoracin do que os estudos do ADN supuxeron para a bioloxa moderna. - Recoecemento de que desde poca moi recente (1953), os avances en xentica molecular foron espectaculares. - Valoracin das diversas achegas que sobre unha investigacin poden facer os distintos cientficos, como medida para lograr un coecemento maior.

UNIDADE 15: MICROBIOLOXA I (4 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Destacar as caractersticas xerais dos virus e as fases de replicacin do xenoma vrico. 176

2. Detallar os ciclos de multiplicacin vrica e o concepto de retrovirus. 3. Distinguir as distintas formas acelulares e a sa relacin coas clulas procariotas e eucariotas. 4. Sinalar os grupos taxonmicos que inclen microorganismos, basendose na clasificacin dos cinco reinos. 5. Explicar as caractersticas xerais de cada un dos reinos monera, protoctista e fungos. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Explica o concepto de virus, a sa orixe, a sa composicin qumica e a sa estrutura, e a morfoloxa dos diferentes tipos de virins. 2.1. Define as fases do ciclo de multiplicacin ltico e lisoxnico, e identifica o modo de actuacin dos retrovirus. 3.1. Indica as caractersticas xerais e a actividade biolxica dos plsmidos; a natureza dos prins e a estrutura, composicin qumica e funcin biolxica dos viroides. 4.1. Indica, dunha forma xeral, as caractersticas dos reinos monera, protoctista e fungos. 5.1. Describe a morfoloxa e funcin de cada un dos reinos aos que pertencen os microorganismos. CONTIDOS 1) Os virus. Clasificacin. Ciclos de multiplicacin - Organizacin en forma de mapa conceptual das caractersticas e a estrutura dun virin. - Elaboracin de esquemas grficos sobre a organizacin dos virus e dos seus ciclos de multiplicacin. 2) Outras formas acelulares: plsmidos, viroides e prins - Realizacin de cadros que mostren as diferenzas entre plsmidos, viroides e prins. 3) Os microorganismos do reino moneras: as eubacterias e as arqueobacterias - Observacin no microscopio electrnico de diferentes bacterias. - Debuxo de distintas formas bacterianas. - Realizacin de esquemas que mostren as diferenzas entre a estrutura dun virus e dunha bacteria. 4) Os microorganismos do reino protoctistas: os protozoos e as algas - Elaboracin de mapas conceptuais que mostren as caractersticas do reino protoctistas. 5) Os microorganismos do reino fungos - Elaboracin de mapas conceptuais que mostren as caractersticas do reino fungos. - Recoecemento da importancia das patoloxas vricas na sociedade actual. - Valoracin da importancia dos microorganismos na natureza.

UNIDADE 16: MICROBIOLOXA II (4 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Coecer algns mtodos de cultivo e de observacin microscpica bsicos en microbioloxa, e recoecer as fases de crecemento das poboacins bacterianas. 2. Analizar a actividade xeoqumica dos microorganismos e a sa relacin cos ciclos da materia. 3. Interpretar a accin dos microorganismos sobre a sade.

177

CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Sinala a metodoloxa necesaria para realizar cultivos en microbioloxa e observacins microscpicas con microorganismos, e explica as fases de crecemento das poboacins bacterianas. 2.1. Detalla a actuacin dos microorganismos na natureza, e as caractersticas e a importancia ecolxica dos ciclos bioxeoqumicos. 3.1. Explica o concepto de patoxenicidade, os tipos de toxinas microbianas, o modo de actuacin das bacterias e o de transmisin dos patxenos. CONTIDOS 1) Os mtodos de estudo dos microorganismos. Os cultivos microbianos - Elaboracin de esquemas que mostren as distintas tcnicas de esterilizacin microbiana. - Preparacin de medios de cultivo para o estudo de microorganismos e utilizacin do mtodo de sementeira nunha placa Petri. - Observacin microscpica dos microorganismos. - Interpretacin de grficas que mostren un crecemento bacteriano nun medio pechado. 2) Os microorganismos e os ciclos bioxeoqumicos. O ciclo do carbono. O ciclo do nitrxeno - Interpretacin e deseo de esquemas que representen as distintas fases dos ciclos do nitrxeno e do carbono. - Anlise da importancia dos microorganismos nos ecosistemas. 3) Os microorganismos como axentes causantes de enfermidades infecciosas 4) As medidas preventivas ou profilcticas fronte s enfermidades infecciosas. Os mtodos curativos - Indicacin dos diferentes modos de actuacin bacteriana e de transmisin dos patxenos, poendo exemplos en cada caso. - Toma de conciencia da necesidade de actuar de forma metdica hora de realizar cultivos bacterianos para a sa posterior observacin. - Valoracin da importancia do coecemento das enfermidades infecciosas para adoptar hbitos de hixiene axeitados que tendan a evitalas e previlas.

UNIDADE 17: O SISTEMA INMUNOLXICO (6 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Coecer a natureza dos mecanismos de defensa do organismo. 2. Analizar a composicin do sistema inmunolxico. 3. Explicar os conceptos de antxeno e de anticorpo, as sas caractersticas, estrutura e forma de accin. 4. Coecer os mecanismos defensivos inespecficos. 5. Coecer os mecanismos defensivos especficos. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Desenvolve o concepto de defensa orgnica os mecanismos de defensa tanto externos como internos.

178

2.1. Describe as clulas do sistema inmunolxico, as relacins existentes entre elas, as funcins dos macrfagos, os diferentes tipos de linfocitos e a sa participacin na resposta inmunolxica. 3.1. Expn os conceptos de antxeno e de anticorpo describindo as sas caractersticas e modos de actuacin. 4.1. Explica o proceso da reaccin inflamatoria e o funcionamento do sistema de complemento. 5.1. Comprende como funcionan os mecanismos que conducen resposta inmunolxica celular e humoral. CONTIDOS 1) Os mecanismos defensivos do organismo - Elaboracin dun cadro esquemtico dos mecanismos defensivos do organismo. 2) A composicin do sistema inmunolxico. Os rganos e tecidos linfoides. As clulas inmunocompetentes. As molculas do sistema inmunolxico - Localizacin dos principais rganos linfoides. - Realizacin dun cadro esquemtico das principais clulas inmunocompetentes. 3) Os antxenos e os anticorpos - Debuxo dunha molcula de anticorpo sinalando nela as partes principais. - Representacin esquemtica da opsonizacin. 4) A resposta inmune inespecfica: a reaccin inflamatoria e a activacin do sistema de complemento - Realizacin de esquemas da reaccin inflamatoria. 5) A resposta inmune especfica: a resposta celular e a resposta humoral - Representacin, mediante debuxos, da resposta inmune especfica: humoral e celular. - Valoracin da importancia do coecemento e funcionamento do sistema inmunolxico para estimular as defensas do organismo. - Recoecemento do carcter aberto da Bioloxa valorando os cambios producidos ao longo do tempo no campo da inmunoloxa.

UNIDADE 18: AS ALTERACINS DO SISTEMA INMUNOLXICO (4 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Comprender o concepto de inmunidade, os seus tipos, a sa importancia sanitaria e explicar os mtodos para adquirila. 2. Coecer o que son as enfermidades autoinmunes, as causas polas que se producen e os tratamentos que se utilizan para combatelas. 3. Comprender o concepto de inmunodeficiencia e coecer os efectos do VIH na especie humana. 4. Describir en que consiste a hipersensibilidade e indicar as caractersticas das alerxias. 5. Coecer os diferentes tipos de transplantes que existen e o papel que desempea o sistema inmunolxico no rexeitamento. 6. Analizar a relacin entre o sistema inmunolxico e o cancro. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Describe o concepto de inmunidade e os seus tipos, as como a importancia das vacinas, as sas clases, as sas caractersticas e as diferenzas entre elas e os soros.

179

2.1. Indica as causas e os sntomas dalgunhas enfermidades autoinmunes e os seus tratamentos. 3.1. Analiza as causas das inmunodeficiencias, e indica cales son as clulas diana do VIH e os sntomas que presentan as persoas que se ven afectadas pola sida. 4.1. Describe as fases dunha reaccin alrxica e sinala os principais tipos de alrxenos. 5.1. Explica como acta o sistema inmunolxico no transplante de rganos, e indica que hai que ter presente para que unha transfusin sexa compatible. 6.1. Explica o papel que desempea o sistema inmunolxico na loita contra o cancro. CONTIDOS 1) A inmunidade e os seus tipos. A inmunidade adquirida pasiva: os soros. A inmunidade adquirida activa: as vacinas - Realizacin dun cadro cos principais tipos de inmunidade, sinalando as caractersticas de cada unha delas. - Elaboracin de cadros que mostren as diferenzas entre os soros e as vacinas. 2) As enfermidades autoinmunes - Confeccin dun cadro resumo coas principais enfermidades autoinmunes. 3) As inmunodeficiencias: a sida - Realizacin dun cadro resumo das principais inmunodeficiencias coecidas. - Debuxo da estrutura do virus da sida. 4) A reaccin de hipersensibilidade: as alerxias - Representacin mediante debuxos das distintas etapas que se producen nunha reaccin alrxica. 5) Os transplantes e o sistema inmunolxico - Elaboracin dun cadro de compatibilidade e incompatibilidade entre os grupos sanguneos. 6) O cancro e o sistema inmunolxico - Recoecemento da importancia que ten a busca de novas vacinas na loita contra os axentes infecciosos. - Valoracin da importancia que ten a doazn de rganos. - Recoecemento do problema mdico e social que representa a sida e a necesidade de desenvolver actitudes solidarias.

UNIDADE 19: BIOTECNOLOXA (6 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Coecer o concepto de biotecnoloxa, as caractersticas dos procedementos biotecnolxicos tradicionais e da nova biotecnoloxa e os mbitos de traballo principais desta. 2. Describir algunhas tcnicas utilizadas en enxeera xentica e a sa importancia na evolucin da biotecnoloxa. 3. Expoer as principais aplicacins da biotecnoloxa no desenvolvemento de distintos campos, como a industria, a minera, a agricultura, a gandera, o medio e a medicina. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Define biotecnoloxa, diferenza os procedementos biotecnolxicos tradicionais e a nova biotecnoloxa, e explica os principais campos de traballo que esta abarca. 2.1. Explica algns procedementos utilizados en enxeera xentica, recoecendo o avance que supuxeron no seu desenvolvemento. 180

3.1. Explica o uso que se lle d biotecnoloxa na minera e na industria, especialmente na industria alimentaria. 3.2. Sinala as principais aplicacins da biotecnoloxa na agricultura, a gandera, a acuicultura e o medio. 3.3. Recoece os principais usos da biotecnoloxa, en especial da enxeera xentica, no campo da medicina. CONTIDOS 1) Os procesos biolxicos tradicionais e as novas biotecnoloxas - Redaccin dun texto sobre a evolucin da biotecnoloxa. - Debuxo esquemtico que explique como forman os anticorpos monoclonais. - Explicacin do funcionamento dos encimas de restricin. 2) As tcnicas en enxeera xentica: construcin dun ADN recombinante, amplificacin do ADN, secuenciacin do ADN e a transferencia nuclear - Elaboracin dun esquema que mostre como se constre un ADN recombinante utilizando un plsmido como vector. - Elaboracin dun esquema da clonacin bacteriana. - Esquematizacin da secuenciacin dun xenoma. - Redaccin dun texto breve que expoa a tcnica coa que se clonou a ovella Dolly. 3) Aplicacins da biotecnoloxa - Anlise e comentario de diferentes fontes documentais, relacionadas coas aplicacins da biotecnoloxa. 4) Aspectos ticos e sociais da biotecnoloxa - Repercusins sociais e valoracins ticas da biotecnoloxa. - Anlise crtica da neutralidade da ciencia luz da revisin histrica dalgns casos de fraude cientfica e dunha mala utilizacin da biotecnoloxa. - Adopcin de criterios de valoracin dun uso tico e igualitario da biotecnoloxa. - Postura crtica ante os lmites da investigacin xentica e a aplicacin da biotecnoloxa en humanos.

CONTIDOS MNIMOS: O Departamento de Bioloxa e Xeoloxa pretende que o presente proxecto didctico sexa un proxecto realista, que se poida desenvolver na sa totalidade sen que se vote en falta algn tema que debera ser tratado pero sen que tampouco se traten contidos que puideran ter a consideracin de mis ou menos superfluos. Por estas razns este proxecto fundamentalmente un proxecto de mnimos, de tal xeito que teen esta consideracin tdolos contidos de carcter conceptual que se recollen nas diferentes unidades didcticas e, especialmente, os que de seguido se detallan: Os niveis de organizacin da materia e as caractersticas dos seres vivos. Os bioelementos primarios e secundarios. A auga: estructura, caractersticas e funcins. Propiedades das disolucins. Propiedades das dispersins coloidais. Os glcidos: concepto e clasificacin. Monosacridos: propiedades, clasificacin e nomenclatura, isomera e descricin. Os enlaces O-glicosdico e N-glicosdico. 181

Disacridos: nomenclatura e descricin dos principais. Polisacridos de reserva e estruturais: estructura e composicin. As funcins xerais dos glcidos. Os cidos graxos: caractersticas e propiedades fsicas e qumicas. Lpidos saponificables: simples e complexos. Descricin e funcins. Lpidos insaponificables: Descricin e funcins. Comportamento dos lpidos en medio acuoso. Funcins xerais dos lpidos. Aminocidos: clasificacin, isomera, comportamento qumico e enlace peptdico. A estructura das protenas e os enlaces correspondentes. Propiedades das protenas. Funcins xerais das protenas. As encimas: caractersticas, tipos e mecanismo de accin. A cintica encimtica: anlise de grficas e afinidade enzima-sustrato. Factores que afectan actividade encimtica: pH, temperatura e inhibidores. Coenzimas e vitaminas: descricin das principais. As hormonas: proteicas e esteroideas. Xentica mendeliana: grupos sanguneos, herdanza ligada sexo, etc. O ADN: composicin e estructura. O ARN: tipos, composicin e estructura. As funcin biolxicas do ADN e ARN. Os tipos de organizacin celular: caractersticas. A relacin entre tamao, forma e estado da clula. As paredes celulares: descricin das paredes de plantas, fungos e bacterias. A membrana plasmtica: composicin e estructura. Funcins da membrana plasmtica. Mecanismos de recepcin de sinais e transporte. Os sistemas de endomembranas: RER, REL e aparato de Golgi: estructura e funcins. Estructura e funcin dos orgnulos membranosos non enerxticos. Estructura e funcin dos orgnulos membranosos enerxticos. Estructura e funcins dos orgnulos e estruturas non membranosos. O nuclolo: estructura e funcins. A cromatina e os cromosomas: clasificacin, estructura e funcins dos cromosomas. O ciclo celular: interfase, mitose e citocinese. A meiose: descricin e significado biolxico. Vantaxes da reproducin sexual. 182

Os ciclos biolxicos: descricin. Concepto e tipos de metabolismo. Transferencia de materia e enerxa. Os intermediarios metablicos e o seu significado biolxico. A regulacin do metabolismo: accin encimtica e hormonal. Tipos de catabolismo e tipos de respiracin. A respiracin dos glcidos: aspectos bsicos e balance da gliclise, do ciclo de Krebs e do transporte de electrns na cadea respiratoria. A respiracin dos lpidos: oxidacin dos cidos graxos e balance enerxtico. A respiracin das protenas: mecanismos que interveen. Catabolismo dos cidos nucleicos. Fermentacins: alcohlica, lctica, butrica e ptrida. A fotosntese: concepto e tipos. O aparato fotosintetizador: estructura. A fotosntese: fases luminosa e escura. Factores da fotosntese. Fotorrespiracin. A quimiosntese: fases e tipos de bacterias quimiosintticas. Procesos bsicos do anabolismo hetertrofo das principais biomolculas. Os xenes: concepto e funcins. A replicacin do ADN: mecanismo da replicacin en procariotas e eucariotas. As mutacins: concepto e tipos. Mutacins xnicas: concepto, clasificacin, causas e sistemas de reparacin. Mutacins cromosmicas e xenmicas: descricin dos distintos tipos. Principais axentes mutxenos: radiacins e sustancias qumicas. As mutacins e o proceso evolutivo: relacin. O mecanismo de transcricin da informacin xentica en procariotas e eucariotas. O mecanismo de traducin da informacin xentica en procariotas e eucariotas. A regulacin da expresin xnica: mecanismos de regulacin. Concepto de enxeera xentica: encimas de restricin e ADN recombinante. Plsmidos bacterianos e virus na enxeera xentica. Aplicacins da enxeera xentica en medicina, agricultura e gandera. Os virus: composicin, estructura e clasificacin. A replicacin e expresin do xenoma vrico en virus ADN e virus ARN. Os ciclos de multiplicacin vrica: ciclos ltico e lisxeno. A loita contra os virus. Os microorganismos como axentes beneficiosos: ciclos da materia e simbioses. Os microorganismos como axentes patxenos: a infeccin microbiana e os factores de virulencia. 183

Mecanismos de actuacin e transmisin das bacterias patxenas. Os microorganismos de interese industrial: descricin. A biotecnoloxa e a producin de alimentos na agricultura, gandera e acuicultura. A biotecnoloxa na medicina e industria farmacutica: principais aplicacins. Fermentacins: descricin das principais. Os microorganismos e o medio ambiente. Os compoentes do sistema inmune. A resposta e a reaccin inmunes: caractersticas da reaccin inmune. Antxenos: concepto e clasificacin. A reposta humoral. Anticorpos: concepto, estructura e reaccin antxeno-anticorpo. A resposta celular: clulas nai, macrfagos e linfocitos. Caractersticas, tipos e funcins. Os soros e as vacinas. Tipos de vacinas. As enfermidades autoinmunes: concepto e descricin das principais. A hipersensibilidade e as alerxias: reaccin e manifestacins alrxicas. A inmunodeficiencia: conxnita e adquirida. O virus VIH e o sistema inmune: composicin e estructura do virus, mecanismo de accin sobre o sistema inmune e contaxio. SIDA: fases, sntomas e tratamento. Os transplantes de rganos e o sistema inmune: o rexeitamento. O sistema inmune e o cancro: caractersticas das clulas cancerosas e propagacin. A inmunoterapia: concepto e descricin dalgns tratamentos.

CRITERIOS XERAIS DE AVALIACIN O Departamento de Bioloxa e Xeoloxa entende que a superacin do curso est ligada consecucin dos obxectivos propostos, e elo, valrase traveso dos criterios de avaliacin que se especifican en cada unidade, que desenvolven os criterios xerais seguintes: 1. Analizar o carcter aberto da Bioloxa mediante o estudo de interpretacins e hipteses sobre algns conceptos bsicos como a composicin celular dos organismos, a natureza do xene, a orixe da vida, etc., valorando os cambios producidos ao longo do tempo e a influencia do contexto histrico no seu desenvolvemento como ciencia. Trtase de coecer se os estudantes poden analizar as explicacins cientficas sobre distintos fenmenos naturais achegadas en diferentes contextos histricos, coecer e discutir algunhas controversias e comprender a sa contribucin aos coecementos cientficos actuais. Pdese valorar este criterio respecto a evidencias experimentais ou a conceptos clave como ADN, xene, infeccin, virus, etc., dos que son obxecto de estudo neste curso, analizando as distintas interpretacins posibles en diferentes etapas do desenvolvemento desta ciencia. Tamn han de describir algunhas tcnicas instrumentais que permitiron o grande avance da experimentacin biolxica, as como utilizar diversas fontes de informacin para valorar criticamente os problemas actuais relacionados coa Bioloxa. 184

2. Desear e realizar investigacins contemplando algunhas caractersticas esenciais do traballo cientfico: formulacin precisa do problema, formulacin de hipteses contrastables, deseo e realizacin de experiencias e anlise e comunicacin de resultados. Trtase de comprobar a progresin dos estudantes no desenvolvemento de destrezas cientficas como a formulacin de problemas, a comunicacin de resultados, e tamn de actitudes propias do traballo cientfico como rigor, precisin, obxectividade, autodisciplina, cuestionamento do obvio, creatividade, etc., para constatar o avance non s no terreo conceptual, senn tamn no metodolxico e actitudinal. 3. Recoecer os diferentes tipos de macromolculas que constiten a materia viva e relacionalas coas sas respectivas funcins biolxicas na clula. Explicar as razns polas que a auga e os sales minerais son fundamentais nos procesos biolxicos e relacionar as propiedades biolxicas dos oligoelementos coas sas caractersticas fisicoqumicas. Pretndese avaliar se o alumnado capaz de identificar os principais compoentes moleculares que forman as estruturas celulares, coece as sas principais caractersticas fisicoqumicas e as relaciona coa sa funcin. Tamn se ha de avaliar se recoece a importancia da auga no desenvolvemento da vida e o papel de certos ins imprescindibles en procesos biolxicos como a fotosntese ou a cadea respiratoria. As mesmo, valorarase se os estudantes poden desear e realizar experiencias sinxelas para identificar a presenza en mostras biolxicas destes principios inmediatos. 4. Explicar a teora celular e a sa importancia no desenvolvemento da Bioloxa, os modelos de organizacin celular procariota e eucariota -animal e vexetal-, identificar os seus orgnulos e describir a sa funcin. Valorarase se o alumnado sabe diferenciar a estrutura celular procarionte da eucarionte (vexetal ou animal), e ambas as das, das formas celulares, facendo estimacins dos seus tamaos relativos. As mesmo, valorarase se pode recoecer os diferentes orgnulos e indicar as sas funcins e se desenvolveu as actitudes axeitadas para desempear un traballo no laboratorio con orde, rigor e seguridade. 5. Explicar as caractersticas do ciclo celular e as modalidades de divisin do ncleo e do citoplasma, xustificar a importancia biolxica da mitose e a meiose, describir as vantaxes da reproducin sexual e relacionar a meiose coa variabilidade xentica das especies. Trtase de descubrir se os estudantes adquiriron unha visin global do ciclo celular e os detalles mis significativos da divisin nuclear e a citocinese. As mesmo, ha de ser capaz de identificar en distintas microfotografas e esquemas as diversas fases da mitose e da meiose, e indicar os acontecementos bsicos que se producen en cada unha delas recoecendo as sas diferenzas mis significativas tanto respecto sa funcin biolxica coma ao seu mecanismo de accin e aos tipos celulares que a experimentan. 6. Diferenciar os mecanismos de sntese de materia orgnica respecto aos de degradacin, e os intercambios enerxticos a eles asociados. Explicar o significado biolxico da respiracin celular e diferenciar a va aerobia da anaerobia. Enumerar os diferentes procesos que teen lugar na fotosntese e xustificar a sa importancia como proceso de biosntese, individual para os organismos pero tamn global no mantemento da vida na Terra. 185

Este criterio avala se os estudantes entenden dunha forma global, sen estudar con detalle, cada unha das rutas metablicas, os procesos metablicos celulares de intercambio de materia e enerxa, diferenciando a va anaerobia da aerobia, e os conceptos de respiracin e fermentacin, valorando a funcin dos encimas e os resultados globais da actividade catablica, e describindo algunhas aplicacins industriais de certas reaccins anaerbicas como as fermentacins. As mesmo, trtase de valorar se o alumnado coece a importancia e a finalidade da fotosntese, distingue a fase lumnica da escura, localiza as estruturas celulares onde se desenvolven, os substratos necesarios, os produtos finais e o balance enerxtico obtido, valorando a sa importancia no mantemento da vida. 7. Describir os mecanismos de transmisin dos carcteres hereditarios segundo a hiptese mendeliana, e a posterior teora cromosmica da herdanza, aplicndoos resolucin de problemas relacionados con esta. Explicar o papel do ADN como portador da informacin xentica e relacionala coa sntese de protenas, a natureza do cdigo xentico e a sa importancia no avance da xentica, as mutacins e a sa repercusin na variabilidade dos seres vivos, na evolucin e na sade das persoas. Pretndese que o alumnado analice os traballos de investigacin que levaron a coecer a natureza molecular do xene, comprenda o actual concepto de xene e o relacione coas caractersticas do ADN e a sntese de protenas. Debe ser capaz de sinalar as diferentes caractersticas do proceso de expresin xnica en procariotas e eucariotas. Ademais, deber de poder describir o concepto de mutacin xnica, as sas causas e a sa transcendental influencia na diversidade e na evolucin dos seres vivos, valorando os riscos que implican algns axentes mutaxnicos. 8. Explicar as caractersticas estruturais e funcionais dos microorganismos, resaltando as sas relacins con outros seres vivos, a sa funcin nos ciclos bioxeoqumicos, valorando as aplicacins da microbioloxa na industria alimentaria e farmacutica e na mellora do medio, as como o poder patxeno dalgns deles e a sa intervencin nas enfermidades infecciosas. Con este criterio pretndese valorar se os estudantes coecen a heteroxeneidade dos grupos taxonmicos includos nos chamados microorganismos e son capaces de recoecer os representantes mis importantes, como son as bacterias e os virus. Tamn deben coecer a existencia de microorganismos patxenos que provocan numerosas enfermidades infecciosas nos seres vivos e no ser humano e o interese ambiental deste grupo, e valorar as sas aplicacins en biotecnoloxa, fundamentalmente nas industrias alimentaria e farmacutica ou na loita contra a contaminacin. 9. Analizar os mecanismos de autodefensa dos seres vivos, coecer o concepto actual de inmunidade e explicar as caractersticas da resposta inmunolxica e os principais mtodos para conseguir ou potenciar a inmunidade. Trtase de saber se os estudantes comprenden como actan as defensas externas e internas contra a infeccin, identifican as caractersticas da inmunidade e do sistema inmunolxico, coecen o mecanismo de accin da resposta inmunolxica e os tipos celulares implicados. Tamn se deber avaliar o seu coecemento sobre a utilizacin de tcnicas para incrementar ou estimular a resposta inmunolxica como os soros e as vacinas. sa vez, han de identificar as principais alteracins inmunolxicas no ser humano, entre elas a sida, e valorar o problema do transplante de rganos desde as sas dimensins mdicas, biolxicas e ticas. 186

SEGUNDO CURSO
(CIENCIAS DA TERRA E AMBIENTAIS)

187

OBXECTIVOS: A finalidade da materia o desenvolvemento das seguintes capacidades: 1. Comprender o funcionamento da Terra e dos sistemas terrestres e as sas interaccins desde unha ptica sistmica, como fundamento para a interpretacin das repercusins globais dalgns feitos aparentemente locais e viceversa. 2. Coecer a influencia dos procesos xeolxicos no medio natural e na vida humana. 3. Avaliar as posibilidades de utilizacin dos recursos naturais, inclundo as sas aplicacins, e recoecer a existencia dos seus lmites, valorando a necesidade de adaptar o uso capacidade de renovacin e aplicando aos problemas ambientais a ptica do desenvolvemento sustentable. 4. Analizar as causas que dan lugar a riscos naturais, coecer os impactos derivados da explotacin dos recursos e considerar diversas medidas de prevencin e correccin. 5. Investigar cientificamente os problemas ambientais, mediante tcnicas variadas de tipo fisicoqumico, biolxico, xeolxico e matemtico, e recoecer a importancia dos aspectos histricos, sociolxicos, econmicos e culturais nos estudos sobre o medio natural. 6. Utilizar as tecnoloxas da informacin e a comunicacin para realizar simulacins, tratar datos e extraer e utilizar informacin de diferentes fontes, avaliar o seu contido, fundamentar os traballos e realizar informes. 7. Promover actitudes favorables ao respecto e proteccin do medio natural, desenvolvendo a capacidade de valorar as actuacins sobre o contorno e tomar libremente iniciativas na sa defensa.

UNIDADES DIDCTICAS. TEMPORIZACIN Para establecer a temporizacin das unidades didcticas, tvose en conta o nmero total de das lectivos con imparticin directa de docencia, o nmero de horas lectivas semanais e a duracin real de cada perodo lectivo, que como sabido non coincide coa hora cronolxica. A temporizacin das diversas unidades didctica atpase recollida en cada unha delas xunto co ttulo de cada unidade, indicada entre parnteses en nmero de sesins lectivas. Os contidos desta materia estrutranse en quince unidades didcticas, que incorporan tanto os contidos comns como aqueles outros especficos de cada unidade, tanto de carcter conceptual como procedemental e actitudinal, e que de seguido se expoen.

188

UNIDADE 1: O MEDIO, OS SISTEMAS E AS NOVAS TECNOLOXAS (14S) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Definir os conceptos de medio ambiente e sistema. 2. Comprender a necesidade de construr modelos para explicarnos a realidade e realizar simulacins para predicir acontecementos. 3. Explicar en que consiste un sistema pechado, un sistema aberto e un sistema ciberntico, citando exemplos de cada un deles. 4. Entender o planeta Terra como un gran sistema aberto integrado por varios subsistemas que interaccionan entre si, comprendendo a interdependencia absoluta entre os elementos vivos e non vivos. 5. Clasificar e describir os recursos do planeta. 6. Coecer o significado dos termos impacto e risco. 7. Describir as fontes de informacin ambiental: sistemas de informacin xeogrfica (SIG), o GPS e teledeteccin. 8. Coecer a utilidade da anlise de imaxes para obter datos de interese medioambiental. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Define os termos medio ambiente e sistema. 2.1. Explica en que consisten os modelos, poendo exemplos e xustificando a sa utilidade para comprender o funcionamento do noso planeta. 3.1. Cita exemplos de sistemas sinxelos, sinalando as propiedades emerxentes que xorden ao considerar o conxunto de compoentes como un sistema. 3.2. Explica as diferenzas entre sistemas abertos e sistemas cibernticos, enfatizando no concepto de retroalimentacin negativa. 4.1. Describe a Terra como un subsistema aberto, sinalando cales son os subsistemas que o integran, as interaccins fundamentais entre eles e os posibles desequilibrios que se derivan das alteracins que experimentan. 5.1. Clasifica e describe os recursos do planeta. 6.1. Define os conceptos de impacto e risco ambientais. 7.1. Explica en que se basean as fontes de informacin ambiental. 7.2. Describe, a travs de casos prcticos, as principais aplicacins das fontes de informacin ambiental. 8.1. Comprende como se interpretan os diferentes elementos dun fotograma dunha fotografa area. 8.2. Interpreta algunhas imaxes obtidas mediante radiometra. CONTIDOS 1) A metodoloxa cientfica. 2) O medio ambiente: Concepto e xeneralidades. - Elaboracin de esquemas que mostren as lias xerais do traballo cientfico. 3) A teora de sistemas. - Modelos e tipos de sistemas. - Representacin esquemtica dun modelo sinxelo dun sistema ambiental. - Elaboracin de esquemas ou mapas conceptuais dos tipos de sistemas e as sas caractersticas. - Representacin da fotosntese e da respiracin para un sistema sistema aberto de caixa negra. - Interpretacin dun texto que mostra a clula como un sistema aberto que contn subsiste189

mas cibernticos. 4) Complexidade, entropa e homeostase. - Aplicacin das leis da termodinmica ao proceso da fotosntese. 5) O medio ambiente como sistema. - Construcin de grficos e cadros coas interrelacins dos distintos sistemas terrestres. 6) Os recursos do planeta. - Aplicacin da frmula de ndice de renovabilidade para resolver cuestins que susciten as formas de aumentar a renovabilidade dun consumo natural. - Elaboracin de esquemas conceptuais da clasificacin dos recursos naturais. - Comentario dun texto sobre a capacidade de renovacin dun recurso. 7) Os impactos e riscos ambientais - Localizacin nun mapa da situacin do cemiterio nuclear espaol do Cabril. - Elaboracin dun cadro coas consecuencias dos riscos antrpicos. - Interpretacin de datos sobre vtimas e custos econmicos producidos por diferentes catstrofes naturais. 8) Os cambios ambientais na historia xeolxica. A influencia antropxena. 8) Fontes de informacin ambiental: os SIG, o GPS e a teledeteccin - Elaboracin de esquemas que mostren os compoentes dun sistema de teledeteccin. - Imaxes como fonte de datos: Satlites meteorolxicos, a fotografa area e a radiometra - Interpretacin de imaxes enviadas por satlite. 9) Outros contidos: -Apreciacin da importancia do equilibrio nos sistemas da Terra, e da influencia que pode ter o desequilibrio dun deles nos demais. - Preocupacin pola conservacin dos subsistemas da Terra. - Toma de conciencia dos efectos que poden orixinar os impactos sobre a contorna. - Identificacin e valoracin do papel dos principais instrumentos que aportan informacin sobre o medio ambiente na actualidade, e das sas respectivas aplicacins.

UNIDADE 2: A ATMSFERA. CONTAMINACIN ATMOSFRICA (18 S) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Coecer a composicin, a estrutura e a dinmica da atmosfera, a sa importancia nos climas e no equilibrio global do planeta; e a sa misin na captacin, reparto e reflexo da enerxa solar. 2. Coecer as diferenzas entre tempo atmosfrico e clima e describir os aspectos mis importantes da dinmica vertical e a dinmica horizontal da atmosfera. 3. Describir a importancia da atmosfera como recurso enerxtico. 4. Identificar os tipos de contaminantes atmosfricos e as sas traxectorias, e coecer os efectos da contaminacin do aire en distintos mbitos. 5. Sinalar algunhas variables que condicionan a capacidade da atmosfera para dispersar os contaminantes. 6. Recoecer o rudo e as fontes de iluminacin nocturnas como axentes contaminantes, coecer os efectos que producen nas persoas e explicar as estratexias da loita contra estes tipos de contaminacin. 7. Coecer e explicar a causa e as consecuencias do buraco da capa de ozono, a choiva aceda e o efecto invernadoiro, indicando solucins para evitar a sa existencia e os seus efectos.

190

CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Cita os principais compoentes da atmosfera e a sa importancia. 1.2. Compara as distintas capas da atmosfera. 1.3. Explica a distribucin da radiacin solar sobre a Terra, avaliando o balance enerxtico. 2.1. Explica as diferenzas entre o tempo atmosfrico e clima. 2.2. Define o concepto de presin atmosfrica. 2.3. Interpreta grficas de evolucin dos gradientes trmicos verticais para recoecer situacins de investimento trmica. 2.4. Explica o proceso de formacin das nubes e describe os distintos tipos de precipitacins que se producen. 2.5. Describe como se distribe a radiacin do Sol polo globo e como se redistribe a calor. 3.1. Recoece as vantaxes e os inconvenientes da enerxa solar e a enerxa elica. 4.1. Coece os principais contaminantes atmosfricos e que efectos teen nos seres vivos e na sa contorna natural. 5.1. Explica as condicins meteorolxicas que provocan maior perigo de contaminacin. 6.1. Define rudo. 6.2. Explica as repercusins sobre a sade humana das contaminacins acstica e lumnica e as pautas que se deben seguir para loitar contra elas. 7.1. Diferenza entre o ozono estratosfrico e o troposfrico, e describe os mecanismos polos que se forma o ozono troposfrico. 7.2. Explica en que consiste a choiva aceda e o efecto invernadoiro, como se orixinan, que consecuencias teen e como poden evitarse. CONTIDOS 1) Composicin e estrutura vertical da atmosfera. 2) A atmosfera como filtro protector. 3) A presin atmosfrica. Gradentes. Estabilidade e inestabilidade atmosfricas. 4) A temperatura da atmosfera. Inversins trmicas. 5) A dinmica atmosfrica. -Anlise, durante un perodo de tempo determinado, da evolucin das borrascas, os anticiclns e as frontes, a partir de recortes de mapas do tempo da prensa diaria. 6) Formacin de nubes e precipitacins. - Observacin e anotacin da a da dos tipos de nubes que van aparecendo no ceo da localidade durante o paso dunha fronte. 7) Recursos enerxticos relacionados coa atmosfera:A enerxa elica e enerxa solar. - Confeccin dun esquema no que se recollan as vantaxes e as desvantaxes das enerxas renovables e das non renovables. - Localizacin nun mapa de zonas onde se poden explotar estes tipos de enerxa. 8) A contaminacin na atmosfera, os contaminantes atmosfricos e a sa dinmica. Efectos da contaminacin do aire. - Elaboracin dun mapa semntico cos contaminantes atmosfricos e os seus efectos. 9) Relacin entre as condicins meteorolxicas e a contaminacin. - Procura de informacin sobre as industrias dunha zona, e identificacin daquelas potencialmente emisoras de compostos contaminantes. 10) A contaminacin sonora. Xeneralidades. 11) O problema da capa de ozono. Causas e consecuencias. - Mapas de distribucin do ozono atmosfrico indicando os seus niveis no entorno. 12) A choiva aceda. Causas e consecuencias. - Observacin dos efectos que produce a choiva aceda sobre as follas. - Elaboracin dunha coleccin de follas deterioradas. 191

13) Efecto invernadoiro e o cambio climtico. - Anlise, durante un perodo de tempo determinado, de noticias de prensa relacionadas coas consecuencias do cambio climtico. 14) O tempo e o clima. Factores que determinan o clima nas nosas latitudes. -Breve estudo dos climas de Espaa. O clima galego. 15) Outros contidos: -A loita contra a contaminacin atmosfrica. - Concienciacin achega da importancia da atmosfera en relacin coas outras envolvidas da Terra. - Valoracin da importancia do estudo da dinmica atmosfrica en relacin coas actividades humanas. - Concienciacin sobre a dificultade que entraan a predicin do comportamento da atmosfera a longo prazo. - Recoecemento da importancia da investigacin en enerxas alternativas aos combustibles fsiles. - Valoracin da importancia da conservacin da pureza do aire e da necesidade de evitar a contaminacin atmosfrica e o rudo. - Toma de conciencia da importancia das actitudes persoais na loita contra a contaminacin atmosfrica.

UNIDADE 3: A HIDROSFERA. A AUGA COMO RECURSO (8 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Comprender e explicar o ciclo hidrolxico. 2. Coecer as caractersticas e a dinmica global das augas ocenicas, explicando a sa relacin coa dinmica atmosfrica e o clima. 3. Describir os diferentes depsitos de auga continental e explicar as caractersticas e o funcionamento dinmico dalgns deles (augas subterrneas, lagos e humedais). 4. Comprender a relacin que existe entre os recursos hdricos naturais e a dispoibilidade de auga, tomando conciencia das diferenzas que se dan a este respecto, entre diversas zonas do mundo e entre diversas rexins de Espaa. 5. Coecer os usos do auga, consuntivos e non consuntivos, considerando as sas limitacins. 6. Coecer a enerxa do mar e da enerxa hidrulica, e analizar, a distintos niveis, a sa utilidade potencial. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Define os diferentes procesos de transformacin que sofre o auga ao longo do ciclo hidrolxico. 2.1. Indica a relacin que hai entre distintos parmetros do auga ocenica, como a salinidade, a temperatura, a densidade e o osxeno disolto, e o gradiente que presentan coa profundidade. 2.2. Describe as principais correntes ocenicas superficiais a escala global e establece a relacin entre tales correntes e a circulacin xeral atmosfrica. 2.3. Sinala as causas das correntes ocenicas profundas e a direccin predominante que seguen no ocano Atlntico. 2.4. Explica en que consiste o fenmeno de O Neno e os seus repercusins no ecosistema mario e nas actividades humanas. 3.1. Representa un esquema cos diferentes tipos de acuferos. 192

4.1. Compara mapas de precipitacins con mapas de evapotranspiracin a escala mundial e a escala nacional, e extrae conclusins sobre a dispoibilidade natural de recursos hdricos nas diversas rexins. 5.1. Cita os diferentes usos do auga, clasificndoos en usos consuntivos e usos non consuntivos, e citando exemplos de aplicacins de cada un. 5.2. Analiza datos cuantitativos sobre o consumo de auga en diferentes sectores, referidos a distintos pases, e chega a conclusins razoadas achega das diferenzas existentes. 6.1. Describe as vantaxes da enerxa do mar e da enerxa hidrulica, e as diferentes instalacins que se empregan para aproveitalas. CONTIDOS 1) O ciclo hidrolxico - Representacin grfica do ciclo hidrolxico, cuantificando entradas, sadas e escorrenta. 2) Os ocanos: caractersticas do auga ocenica e a dinmica ocenica. O neno. - Interpretacin de grficos que mostren as variacins de diversos parmetros do auga maria en funcin da profundidade. - Establecemento dunha relacin coherente entre os mapas de circulacin xeral atmosfrica e de correntes ocenicas superficiais. - Diferenciacin en mapas representativos da situacin de O Neno. 3) O auga continental: augas subterrneas, ros, lagos, glaciares, humedais. - Debuxo esquemtico dos diferentes tipos de acuferos e de pozos. 4) O balance hdrico. 5) O uso do auga. A auga en Galicia. - Anlise de datos cuantitativos sobre consumo de auga en diferentes pases e elaboracin de conclusins razoadas achega deles. - Recursos hdricos naturais - Procura de informacin e redaccin de informes sobre a situacin de extraccin, abastecemento e usos do auga en diferentes rexins da Terra, de Espaa e de Galicia. 6) A regulacin dos recursos hdricos polos seres humanos. - Investigacin achega das infraestruturas hidrulicas existentes en Espaa ou nunha rexin determinada, elaborando un mapa e un informe sobre o tema. 7) A enerxa dos ocanos. - Observacin de esquemas de plantas xeradoras de enerxa a partir das olas do mar. 8) A enerxa hidroelctrica. - Localizacin nun mapa fsico das principais concas fluviais de Espaa e dos embalses dedicados explotacin hidroelctrica. - Observacin de esquemas de centrais hidrulicas. 9) Outros contidos: -Valoracin da hidrosfera como sistema protector e regulador do clima. - Respecto polos sistemas hidrolxicos, por ser imprescindibles para a vida na Terra, ademais de fornezo de recursos para a humanidade. - Recoecemento de que certas prcticas e actividades humanas son inadecuadas, por aumentar os factores de risco de inundacin nunha zona determinada. - Toma de conciencia das limitacins dos recursos hdricos. - Toma de conciencia das diferenzas entre distintas rexins do mundo e distintas zonas de Espaa en canto dispoibilidade do auga.

193

UNIDADE 4: A CONTAMINACIN E XESTIN DAS AUGAS (12SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Coecer as causas e os efectos sobre a sade humana e sobre o medio natural, da contaminacin das augas continentais e ocenicas. 2. Coecer os efectos xerais da contaminacin sobre as augas fluviais, as augas subterrneas, os mares e ocanos e as augas estancadas. 3. Coecer as causas e os efectos sobre o medio natural dos impactos debidos s obras hidrulicas. 4. Describir diferentes sistemas de tratamento e depuracin das augas, comprendendo as bases en que se asentan. 5. Investigar a calidade do auga, coecendo parmetros fsicos, qumicos e biolxicos, e elaborar conclusins sobre o grado de adecuacin aos diferentes usos. 6. Comprender a necesidade de xestionar o auga, facendo nfases na importancia de regular a demanda e de fomentar as medidas de aforro. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Indica cales son os principais tipos de vertidos causantes da contaminacin do auga, tanto continentais como ocenicas. 1.2. Describe os contaminantes biolxicos, qumicos e fsicos, e os efectos que provocan na sade humana e/ou nos ecosistemas. 2.1. Explica en que consiste o proceso de autodepuracin dun ro, describindo as zonas que se distinguen augas abaixo dun vertido puntual. 2.2. Explica en que consisten os fenmenos da eutrofizacin de masas de auga superficiais e da salinizacin dos acuferos. 2.3. Describe que consecuencias teen os vertidos de petrleo nos ecosistemas e como se eliminan as mareas negras nos ecosistemas acuticos. 3.1. Enumera os impactos derivados das obras hidrulicas. 4.1. Describe os tipos de tratamento para a potabilizacin de augas para o consumo. 4.2. Describe os tratamentos realizados durante a depuracin de augas residuais, destacando os procesos fsicos ou biolxicos en que se basean. 5.1. Enumera os principais parmetros que se empregan para determinar a calidade do auga. 5.2. Elabora informes sobre o seu grado de adecuacin para os diferentes usos. 6.1. Explica en que consiste a xestin do auga e que medidas pdense levar a cabo para xestionar a demanda e reducir o consumo. 6.2. Cita diferentes medidas de aforro de auga no mbito familiar e municipal, as como as normativas desenvolvidas respecto diso. CONTIDOS 1) A contaminacin das augas. - Estudo de imaxes que mostren accins relacionadas co deterioro da hidrosfera. 2) A autodepuracin das augas fluviais. - Explicacin dalgunhas grficas de variables como a DBO, a concentracin de certos contaminantes ou o osxeno, ao longo dun ro contaminado. 3) A eutrofizacin e a salinizacin dos acuferos. - Representacin de esquemas ou debuxos do proceso de eutrofizacin dun lago. 4) Impactos sobre mares e ocanos. 5) Efectos das obras hidrulicas. - Interpretacin de fotografas de paisaxes que presentan obras hidrulicas, destacando os 194

efectos de devanditas obras. 6) Sistemas de tratamento e depuracin de augas. 7) A calidade do auga. - Utilizacin dalgunhas tcnicas para determinar a calidade do auga e elaboracin dun informe respecto diso. - Interpretacin de datos cuantificados sobre parmetros bsicos da calidade do auga, chegando a conclusins sobre o grado de adecuacin do auga para diversos usos. 8) A xestin do auga: medidas de prevencin e control. 9) Outros contidos: - Utilizacin da informacin aportada por diversas campaas de aforro de auga para elaborar carteis cos consellos mis importantes en relacin con este asunto. - Sensibilidade ante as alteracins que sofren os sistemas acuticos debido s actividades humanas. - Concienciacin da necesidade de diminur ou eliminar a introducin de contaminantes no auga, tanto na contorna familiar como a nivel global. - Adquisicin de hbitos saudables e de aforro de auga que contriban a manter a calidade desta.

UNIDADE 5 : XEODINMICA INTERNA. RISCOS ASOCIADOS (10 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Coecer a estrutura e a composicin das distintas capas da xeosfera. 2. Sintetizar os principios da teora da tectnica de placas. 3. Describir os fenmenos ssmicos, a sa orixe e as ondas que se producen neles. 4. Coecer a natureza dos riscos ssmicos e as medidas de prevencin da sa accin, as como os mtodos para detectar o seu inicio. 5. Explicar o concepto de magma e a sa orixe, a sa evolucin e a sa cristalizacin en relacin coas rocas magmticas existentes na superficie terrestre. 6. Interpretar os volcns como unha percepcin dos fenmenos magmticos. 7. Coecer os riscos existentes nas zonas volcnicas, os mtodos de deteccin de vulcanismo e as medidas de prevencin dos seus impactos. 8. Comprender o concepto de metamorfismo, os factores que o motivan, os seus tipos e a relacin coas rocas metamrficas. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Describe o manto e o ncleo, e indica a sa composicin. 1.2. Sinala as caractersticas da cortiza, os seus tipos e a sa importancia na dinmica terrestre. 2.1. Utiliza a teora da tectnica de placas para explicar os procesos xeolxicos do manto e da cortiza. 3.1. Distingue a magnitude e a intensidade dun terremoto e as sas escalas, e os distintos tipos de ondas ssmicas. 4.1. Sinala os efectos dos terremotos, as principais zonas de risco ssmico de Espaa e a sa relacin coa tectnica peninsular. 4.2. Describe as medidas de prevencin de sismos. 5.1. Cita os distintos tipos de magmas, describe a sa evolucin e relaciona cada un coas rocas a que d orixe. 6.1. Interpretar os volcns como unha percepcin dos fenmenos magmticos. 7.1. Recoece os perigos das erupcins volcnicas e que medidas de prevencin aplcanse 195

para a sa deteccin. 7.2. Analiza os riscos volcnicos en Espaa. 8.1. Explica o concepto de metamorfismo e os factores que interveen nel, os seus tipos e os seus efectos nas rocas. CONTIDOS 1) Estrutura da xeosfera. A orixe da calor terrestre - Anlise das grficas producidas nun sismgrafo polas ondas dun sismo. 2) Xeodinmica Interna. A tectnica de placas - Manexo de diferentes mapas sobre marxes continentais, fondos ocenicos, distribucin de sismos e volcns para avaliar os argumentos a favor da tectnica de placas. 3) Os terremotos - Manexo de artigos de prensa sobre terremotos recentes. 4) Risco ssmico. - Elaboracin, a partir dun mapa de sismos, das zonas de maior sismicidade de Espaa e comparacin deste mapa cun mapa de riscos oficial. - Recollida de informacin da prensa sobre catstrofes e elaboracin dun documento sobre estes acontecementos. 5) Procesos magmticos. Clasificacin das rocas magmticas - Estudo e recoecemento das principais rocas magmticas utilizando claves de identificacin. 6) Os volcns. - Recoecemento de volcns, estruturas e materiais a partir da observacin de imaxes. - Manexo de diferentes mapas sobre fondos ocenicos e distribucin de sismos e volcns para xustificar a teora da tectnica de placas. 7) Riscos volcnicos. - Elaboracin dun mapa, mediante procura bibliogrfica, coas erupcins volcnicas histricas mis recentes a nivel mundial, marcando nel as zonas de maior risco volcnico. - Procura de informacin sobre o vulcanismo canario e sinalizacin sobre un mapa das illas dos volcns con erupcins histricas. 8) Procesos metamrficos. Clasificacin das rocas metamrficas - Estudo e recoecemento das principais rocas metamrficas utilizando claves de identificacin. 9) Outros contidos: - Toma de conciencia da importancia que ten a teora da tectnica de placas como explicacin de gran parte dos fenmenos naturais. - Valoracin da importancia dos riscos naturais e da necesidade de elaborar e aplicar correctamente as medidas de urxencia contra os seus efectos. - Apreciacin da necesidade de elaborar e considerar os mapas dos distintos riscos ao planificar calquera actividade humana. - Concienciacin da necesidade de obedecer as indicacins das autoridades responsables no momento de que se produza un fenmeno ssmico ou volcnico.

UNIDADE 6: XEODINMICA EXTERNA. RISCOS ASOCIADOS ( 8 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Coecer o proceso de meteorizacin. 2. Comprender a dinmica dos procesos gravitacionais, periglaciares e glaciares. 3. Identificar e explicar a dinmica dos procesos fluviais e krsticos. 196

4. Coecer a dinmica dos procesos elicos. 5. Describir os procesos diaxenticos. 6. Coecer os riscos asociados coa dinmica hidrosfrica e as sas consecuencias, e sinalar medidas de proteccin con respecto a eles. 7. Describir os principais movementos das lideras, os factores que os condicionan, e os efectos que estes movementos teen sobre a topografa dunha zona. 8. Recoecer as caractersticas das formacins xeolxicas do subsolo potencialmente causantes de riscos e cales son estes. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Explica os fundamentos da meteorizacin e describe os seus tipos. 2.1. Explica os factores condicionantes e os efectos dos procesos de lidera. 2.2. Describe a accin de xeo-desxeo sobre os materiais de superficie. 2.3. Explica a dinmica dun glaciar. 3.1. Cita as accins que realiza un ro e describe como a relacin entre os procesos de erosin, transporte e sedimentacin. 3.2. Recoece os procesos krsticos e as formas a que dan lugar. 4.1. Describe os procesos erosivos do modelado elico e cita as sas formas de sedimentacin. 5.1. Describe como os procesos diaxenticos transforman as rocas sedimentarias. 6.1. Explica as causas das inundacins e as sas consecuencias, e coece as principais medidas de prevencin en relacin con elas. 7.1. Describe os distintos tipos de movementos dunha lidera. 7.2. Explica os tipos de factores polos cales prodcense os movementos de lidera. 8.1. Explica os fenmenos de subsidencia, a sa relacin coa tectnica e os seus riscos derivados. 8.2. Comenta os efectos dos chans expansivos e o risco que conlevan. 8.3. Describe os riscos asociados s zonas diapricas e krsticas. CONTIDOS 1) Os procesos xeolxicos exxenos. - Elaboracin dun esquema conceptual no que se relacionen os procesos xeolxicos externos, o seu axente causante, a sa accin e o resultado paisajstico. 2) A meteorizacin. - Elaboracin dun esquema conceptual sobre os tipos de meteorizacin. - Recoecemento en fotografas dos diferentes tipos de meteorizacin que sufriron as rocas da cortiza terrestre. 3) Procesos gravitacionais e evolucin das ladeiras. - Interpretacin de esquemas que representan os diferentes procesos gravitacionais. 4) Procesos periglaciares glaciares. - Elaboracin dun esquema que mostre as partes dun glaciar. 5) Procesos fluviais e krsticos. - Interpretacin de diferentes grficos que mostran os perfs dalgns ros. 6) Procesos elicos. 7) Procesos diaxenticos. 8) Riscos asociados coa xeodinmica externa. - Diferenciacin entre as causas naturais e as relacionadas con actividades humanas que producen unha inundacin. - Interpretacin de ilustracins que mostren situacins que poidan contribur a riscos producidos por inundacins. 197

9) Riscos relacionados con procesos gravitacionais. - Interpretacin de cortes xeolxicos e esquemas para valorar os posibles riscos segundo as caractersticas litolgicas e xeomorfolxicas da zona. 10) Riscos relacionados coas caractersticas xeolxicas do subsolo. - Manexo de mapas litolgicas de Espaa. 11) O relevo como resultado da dinmica terrestre - Observacin de imaxes fixas ou con movemento dos distintos procesos xeolxicos, e anlises e representacin esquemtica das sas modelados, as sas formas, etc. 12) Outros contidos: - Apreciacin da dinmica dos axentes xeodinmicos externos, da sa importancia na dinmica global do planeta e dos efectos que teen as accins que o ser humano realiza sobre eles. - Recoecemento de que certas prcticas e actividades humanas son inadecuadas, pois aumentan os factores de risco de inundacin nunha zona determinada.

UNIDADE 7: OS RECURSOS DA XEOSFERA (6 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Describir e clasificar os principais xacimientos minerais. 2. Recoecer como afectan as explotacins mineiras ao medio ambiente, e que medidas correctoras e preventivas pdense tomar para reducir os impactos negativos que producen. 3. Desenvolver o concepto de recurso enerxtico e recoecer os distintos tipos de enerxas. 4. Coecer as formas de enerxa mis utilizadas pola humanidade, os seus tipos, as sas vantaxes e inconvenientes, o seu mantemento futuro e o impacto ambiental que pode provocar o seu uso. 5. Recoecer algunhas solucins para os problemas xerados polo uso das enerxas non renovables. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Clasifica os distintos tipos de xacimientos minerais e analiza a sa relacin cos procesos que os orixinan. 2.1. Describe os problemas ambientais que xeran as explotacins mineiras. 2.2. Cita as principais medidas correctoras que poden paliar os impactos. 3.1. Explica o concepto de recurso enerxtico, os seus tipos e que unha enerxa renovable e unha non renovable. 4.1. Describe como se orixina o carbn e o seu valor como recurso natural, e enumera as caractersticas dos distintos tipos de carbn indicando o seu contido en carbono. 4.2. Explica as fases de formacin do petrleo e do gas natural, e os seus tipos de xacimientos. 4.3. Describe a enerxa nuclear de fusin e de fisin e cita as sas vantaxes e inconvenientes. 5.1. Describe en que consiste a diversificacin enerxtica. 5.2. Cita as principais medidas para realizar un uso eficiente da enerxa e para aforrar esta. CONTIDOS 1) Xacimientos minerais: recursos e reservas. - Manexo de planos de minas, fotografas de explotacins, mapas de Espaa con localizacin de recursos minerais. 198

- Realizacin de esquemas dos distintos tipos de xacimientos relacionados cos procesos endxenos e exxenos para organizar os conceptos traballados. 2) Impactos causados pola explotacin dos recursos minerais. - Elaboracin dun cadro cos impactos que pode causar unha explotacin mineira ao descuberto. - Recollida de informacin dos impactos ambientais que pode ocasionar unha mina ou unha canteira. 3) Medidas de correccin dos impactos das explotacins. - Observacin de fotografas para detectar as diferentes medidas de correccin dos impactos causados polas explotacins. 4) Prevencin dos impactos. Aforro e reciclaxe. - Elaboracin de informes sobre as diferentes medidas que se poden tomar para previr os impactos ambientais producidos polas explotacins mineiras. 5) Factores limitantes ao establecemento vexetal en escombreiras de minera. - Realizacin de debuxos que mostren como se poden rexenerar os espazos afectados polas actividades mineiras. 6)- Os combustibles fsiles. - Localizacin nun mapa xeolxico dos distintos xacimientos de carbn. - Procura bibliogrfica e representacin da distribucin mundial dos xacimientos de petrleo. - Procura bibliogrfica e confeccin dunha lista dos produtos que se obteen nunha refinera e das sas utilidades. 7) A enerxa nuclear. - Observacin dun esquema dunha central nuclear e identificacin dos seus partes. - Ubicacin nun mapa das centrais nucleares existentes en Espaa. 8) Impactos na explotacin dos recursos enerxticos. - Procura no BOE dunha declaracin de impacto ambiental sobre estes temas para comprobar o modo de exposicin das medidas de prevencin e correccin propostas. 9) O aforro enerxtico. 10) Outros contidos: - Toma de conciencia das vantaxes econmicas e sociais que ten unha actividade mineira e dos posibles inconvenientes ambientais que carrexa. - Recoecemento da necesidade de previr os impactos ambientais e de aforrar e reciclar os produtos para lograr un menor consumo de recursos naturais. - Desenvolvemento de actitudes e comportamentos de aforro enerxtico.

UNIDADE 8: A ECOSFERA I (12 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Definir o concepto de ecosistema e coecer a circulacin da materia e a enerxa nos ecosistemas. 2. Explicar os parmetros trficos do ecosistema (biomasa, producin e productividade) e comentar a base enerxtica do ecosistema. 3. Clasificar e describir os organismos que constiten a estrutura trfica do ecosistema. 4. Coecer as relacins trficas que se producen nos ecosistemas e explicar os modelos que as representan: cadeas, redes e pirmides; interpretando o seu funcionalidade. 5. Coecer os tipos de ciclos bioxeoqumicos mis importantes que ocorren nos ecosistemas e a sa misin na biosfera. 6. Describir os ciclos dos nutrientes gaseosos. 7. Describir os ciclos dos nutrientes sedimentarios. 199

CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Desenvolve o concepto de ecosistema. 1.2. Describe as relacins que existen entre a materia e a enerxa nos ecosistemas. 1.3. Clasifica e describe os organismos en funcin de como obteen a enerxa nos ecosistemas. 2.1. Desenvolve o concepto de biomasa, de producin e de productividade, e analiza os seus tipos e compraos en distintos ecosistemas. 3.1. Clasifica os organismos dunha biocenose con relacin a como obteen o seu alimento, e explica o concepto de nivel trfico. 3.2. Explica a funcin dos produtores, os consumidores e os descompoedores. 4.1. Define cadea trfica e analiza (inclundo diversos exemplos) os seus diferentes tipos. 4.2. Comenta o concepto de rede alimentaria e define a regra do 10%, razoando a sa importancia. 4.3. Analiza os tipos de pirmides trficas, xustifica a sa importancia e indica as vantaxes e os convenientes de cada un. 4.4. Interpreta cadeas, redes e pirmides trficas. 5.1. Define o concepto de ciclo da materia ou bioxeoqumico. 5.2. Explica os tipos de ciclos bioxeoqumicos. 6.1. Desenvolve o ciclo do osxeno. 6.2. Describe o ciclo do carbono, tanto en ecosistemas acuticos como en terrestres. 6.3. Desenvolve o ciclo do nitrxeno, explicando os procesos de fixacin, amonificacin, nitrificacin e desnitrificacin. 7.1. Describe o ciclo do xofre e o ciclo do fsforo. CONTIDOS 1) Os ecosistemas. Definicin e circulacin da materia e da enerxa neles. - Representacin mediante esquemas da transferencia de materia e enerxa nun ecosistema. 2) Parmetros trficos dun ecosistema: biomasa, producin e productividade. - Representacin en forma de esquema dos distintos niveis trficos do ecosistema e dos seus diferentes especializacins. - Elaboracin dun diagrama que represente o fluxo de enerxa que ten lugar nun produtor, un consumidor e un descompoedor. 3) As relacins trficas no ecosistema: cadeas alimentarias ou trficas, redes alimentarias e pirmides trficas ou ecolxicas. - Construcin dun esquema conceptual que relacione a totalidade dos diferentes niveis e subniveis trficos. - Utilizacin e elaboracin de cadeas, redes ou pirmides trficas, a partir de datos (entregados ou buscados) dun ecosistema. 4) Os ciclos bioxeoqumicos. - Os ciclos de nutrientes gaseosos: o ciclo do osxeno, o ciclo do carbono e o ciclo do nitrxeno - Manexo e realizacin de esquemas que representen as distintas fases dos ciclos dos nutrientes gaseosos mis importantes. - Os ciclos de nutrientes sedimentarios: o ciclo do xofre e o ciclo do fsforo - Manexo e realizacin de esquemas que representen as distintas fases dos ciclos dos nutrientes sedimentarios mis importantes. 5) Outros contidos: - Toma de conciencia de que os organismos (includos os seres humanos) non viven illados, senn que se relacionan entre si e co contorno inanimado. 200

- Valoracin da importancia da ecoloxa no mundo actual, debido sa natureza de ciencia multidisciplinar de sntese. - Desenvolvemento de actitudes positivas cara ao estudo e a comprensin do contorno natural e humanizado. - Valoracin da complexidade que implica o estudo dos ecosistemas ante a dificultade de obtencin dos seus datos significativos. - Desenvolvemento de actitudes de observacin, anlise e procura de informacin, como capacidades necesarias para solucionar os problemas que se suscitan en ecoloxa. - Aceptacin da necesidade de actuar con interese, perseveranza e concentracin hora de levar a cabo observacins, tomas de datos, inferencias, elaboracins de esquemas, etc., para a realizacin de traballos en ecoloxa.

UNIDADE 9: A ECOSFERA II (8 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Desenvolver o concepto de sucesin. 2. Explicar as causas das sucesins. 3. Analizar os diferentes patrns de crecemento das poboacins, relacionndoos coas estratexias r e k. 4. Coecer e comentar os diferentes biomas en que se subdivide a biosfera. 5. Coecer e comentar os diferentes ecosistemas acuticos. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Define o concepto de sucesin e clasifica os seus tipos e comenta as sas caractersticas. 1.2. Desenvolve o concepto de clmax. 2.1. Analiza a relacin que hai entre algunhas actividades humanas e a regresin e a autorregulacin do ecosistema. 2.2. Analiza como infle a explotacin dos ecosistemas sobre as sucesins. 3.1. Explica os patrns de crecemento exponencial dunha poboacin relacionndoos coas especies r-estrategas, e recoece os seus lmites debidos resistencia ambiental. 3.2. Analiza as diferentes fases de crecemento poboacional que se suceden nunha curva sigmoidea de crecemento, establecendo a relacin entre devandita curva e a estratexia k, propia das poboacins de equilibrio. 4.1. Nomea os biomas terrestres, relacinaos co factor ou factores ecolxicos que os condicionan e cita algn representante caracterstico do seu fauna ou flora. 4.2. Describe os biomas que tean representacin no noso pas, aportando exemplos da nosa flora e fauna. 5.1. Describe os ecosistemas do medio mario e os ecosistemas das augas continentais. CONTIDOS 1) Concepto de sucesin. Sucesins primarias e secundarias, e causas das sucesins. 2) Os cambios na sucesin cara estado clmax. - Observacin de imaxes de formacins vexetais e determinacin do tipo de serie e a etapa ou etapas da sucesin representadas. 3) Caractersticas do estado clmax. - Comentario dunha noticia de prensa sobre a comunidade clmax que constiten as pradeiras de posidonia no Mediterrneo. 201

4) Explotacin e sucesin. - Manexo de grficos que representen curvas de supervivencia de especies para a sa anlise e interpretacin. 5) Crecemento dunha poboacin: poboacins oportunistas e poboacins en equilibrio. Caractersticas das estratexias r e k. - Procura de datos estatsticos sobre diferentes especies e poboacins, na bibliografa adecuada, para elaborar curvas como as citadas. - Anlise e interpretacin de pirmides de idades de diferentes tipos de poboacins. 6) Os biomas: a tundra boreal, os desertos, as estepas, as sabanas, as taigas, o bosque tempado caducifolio, o bosque esclerfilo, o bosque tropical e os sistemas ecolxicos no medio acutico. - Procura de bibliografa sobre as caractersticas dos distintos biomas e a seu fauna mis representativa, e representacin de onde se localizan nun planisferio mudo. - Sobre un mapa, delimitacin dos distintos biomas que teen representacin no noso pas e da zona de distribucin das especies animais protexidas mis representativas da nosa fauna. 7) Outros contidos: - Aprecio da importancia de desenvolver procedementos de observacin e recollida de datos cuantitativos e cualitativos para realizar traballos sobre e no contorno. - Valoracin da importancia da procura bibliogrfica ou en internet, como medio para obter informacin complementaria sobre os contidos do currculo.

UNIDADE 10: AS INTERFASES. O SISTEMA LITORAL (6 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Explicar os mecanismos do modelado litoral. 2. Explicar as formas que orixina a dinmica litoral. 3. Coecer as caractersticas dos humedais costeiros e a sa importancia ecolxica. 4. Coecer as caractersticas e a importancia ecolxica dos manglares e dos arrecifes. 5. Explicar os riscos relacionados coa dinmica litoral. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Cita as accins xeolxicas propias do litoral. 1.2. Caracteriza o sistema litoral como unha interfase. 2.1. Nomea as principais formas litorais e describe a dinmica de formacin e deriva das praias. 3.1. Cita os once tipos de humedais costeiros segundo a clasificacin Ramsar. 3.2. Resume os valores ecolxicos dos humedais costeiros. 4.1. Describe a importancia ecolxica dos manglares e dos arrecifes. 4.2. Analiza as causas polas que os manglares e os arrecifes estn en perigo de desaparicin. 5.1. Explica os principais riscos das costas, tanto de orixe natural como antropxeno. 5.2. Explica os principais riscos do litoral espaol. 5.3. Cita medidas para evitar a degradacin do litoral. CONTIDOS 1) Os procesos litorais. - Realizacin de esquemas e grficos sobre estruturas e procesos xeolxicos relacionados co litoral. 2) As formas do modelado litoral. 202

- Observacin de imaxes fixas ou con movemento dos distintos procesos litorais, e anlises e representacin esquemtica dos modelados, as formas, etc., de devanditos procesos. - Realizacin de esquemas a partir de imaxes das distintas formas do modelado costeiro. 3) Os humedais costeiros. - Identificacin dos once tipos de humedais costeiros a travs de fotografas. 4) Os valores dos humedais costeiros e a necesidade de conservalos. - Anlise de diferentes textos que poen de manifesto a necesidade de preservar os humedais, xa que son o hbitat de numerosas aves acuticas. 5) Os manglares: caractersticas e risco de desaparicin. - Identificacin en fotografas de manglares. 6) Os arrecifes: caractersticas, valor ecolxico e causas da sa desaparicin. - Comentario de textos sobre influencia que teen determinados tipos de pesca sobre os arrecifes de coral. 7) Riscos e impactos asociados ao litoral. 8) Outros contidos: - Apreciacin da dinmica dos axentes xeodinmicos externos no litoral, da sa importancia na dinmica global do planeta e dos efectos que teen as accins que o ser humano realiza sobre eles. - Recoecemento da importancia dos humedais como lugares que atesouran unha elevada biodiversidade.

UNIDADE 11: AS INTERFASES. O SOLO (6 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Relacionar os factores causantes da formacin do solo, o seu desenvolvemento, a sa composicin e os seus horizontes. 2. Coecer a clasificacin climtica dos solos. 3. Coecer os diferentes usos do chan e relacionalos cos impactos que sofren polas actividades humanas. 4. Explicar o concepto de erosin, as causas e os seus efectos. 5. Coecer as fontes de contaminacin do solo, as causas e os seus efectos. 6. Comprender o proceso e coecer as causas e consecuencias da desertizacin. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Caracteriza o solo como interfase e valora a sa importancia ecolxica. 1.2. Describe a composicin dun solo, os seus horizontes, os factores que condicionan o seu desenvolvemento. 2.1. Describe os principais tipos de solos segundo a clasificacin climtica. 3.1. Cita e describe os diversos impactos ambientais que causan a agricultura e a gandera. 3.2. Nomea as principais actuacins da agricultura ecolxica e a biotecnolxica. 4.1. Define erosin e cita as sas causas e efectos. 5.1. Nomea as fontes de contaminacin do solo e describe as consecuencias que teen os vertidos contaminantes na productividade do solo. 6.1. Desenvolve os conceptos de desertizacin e desertificacin. 6.2. Describe as causas que poden producir a desertizacin dunha zona. 6.3. Indica os resultados da desertizacin dunha zona. 6.4. Coece as razns polas cales existen en Espaa zonas sometidas a unha progresiva desertizacin, propoendo algunhas medidas para paliar os seus efectos. 203

CONTIDOS 1) O solo como interfase. Composicin, estrutura e textura do chan. A formacin e a evolucin do solo. - Observacin de distintos perfs de chans, identificacin das sas diferenzas e similitudes e elaboracin de esquemas a partir de imaxes de chans. 2) Os tipos de solos. - Realizacin de esquemas conceptuais que mostren a clasificacin dos chans. - Debuxo dos perfs dun chan, sinalando e explicando as caractersticas de cada un deles. 3) O solo como recurso: solo, agricultura e alimentacin. - Realizacin de esquemas conceptuais que mostren as causas dos impactos que a agricultura e a gandera producen sobre o medio ambiente. - Observacin de imaxes ao efecto para detectar os impactos visuais ocasionados polas actividades agrcolas e gandeiras. 4) Erosin, contaminacin e degradacin de solos. - Sobre un mapa, localizar as zonas con maior risco de erosin. 5) Desertizacin. Valoracin da importancia do solo e os problemas asociados desertizacin. - Manexo de grficas que representen parmetros en relacin coa producin ou destrucin dos recursos e a desertizacin. 6) Outros contidos: - Concienciacin do problema da desertizacin no mundo e no noso pas e da necesidade imperiosa de poerlle freo. - Recollida de informacin da prensa sobre datos sobre o avance da desertizacin no mundo.

UNIDADE 12: O ECOSISTEMA URBANO. IMPACTOS ASOCIADOS (6 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Coecer o concepto de ecosistema urbano. 2. Describir os factores biticos e abiticos do ecosistema urbano. 3. Coecer principais entradas e sadas de materia e enerxa no ecosistema urbano. 4. Coecer o concepto de residuo slido, describir os seus tipos e comentar os problemas derivados da acumulacin de residuos. 5. Recoecer a importancia da xestin dos residuos slidos, explicar os principais procesos para levala a cabo e os seus repercusins ambientais. 6. Apreciar a importancia da obtencin de enerxa a partir dos residuos slidos. 7. Coecer que e como un vertedoiro controlado. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Explica que o ecosistema urbano e a ecoloxa urbana. 2.1. Coece os principais compoentes biticos do ecosistema urbano. 2.2. Recoece o clima e o chan como os factores biticos que limitan o ecosistema urbano. 2.3. Explica como se produce o efecto illa de calor nas cidades. 3.1. Explica que o metabolismo dunha cidade. 3.2. Recoece os impactos que se poden xerar como consecuencia das entradas e as sadas de materia e enerxa nas cidades. 204

3.3. Indica algunhas medidas que se poden aplicar para alcanzar un modelo de cidade sostible. 4.1. Define residuo slido urbano. 4.2. Define residuo industrial. 5.1. Cita os cinco niveis de xestin de residuos: reducin, reutilizacin, reciclaxe, valorizacin e eliminacin de residuos. 6.1. Coece o proceso de obtencin de biogs a partir dos residuos slidos urbanos. 7.1. Explica as caractersticas que debe reunir un terreo para a construcin dun vertedoiro controlado. CONTIDOS 1) Concepto de ecosistema urbano. Factores biticos e abiticos do ecosistema urbano. - Anlise dalgns problemas xerados pola biocenose urbana. - Interpretacin de esquemas para explicar o efecto de illa de calor nas cidades. 2) O metabolismo urbano. - Elaboracin de tboas coas principais entradas e sadas de materia e enerxa no ecosistema urbano. 3)- Principais impactos ocasionados polas cidades. - Anlises dalgns problemas xerados polas cidades e a proposta dalgunhas medidas correctoras. 4) Os problemas producidos polos residuos slidos. - Manexo de avaliacins de impacto ambiental para extraer informacin sobre tratamento de residuos slidos. - Procura e manexo de esquemas sobre plantas de tratamento de residuos. - Elaboracin de listados de residuos slidos que se xeran nunha vivenda urbana. 5) A xestin dos residuos slidos. Os niveis de xestin: reducin, reutilizacin, reciclaxe, valorizacin e eliminacin. - Procura de informacin sobre o depsito, tratamento e reciclado de residuos slidos que se realizan nunha cidade. 6) Outros contidos: - Anlise de textos relacionados coa xestin dos residuos slidos nas cidades. - Desenvolvemento de actitudes que melloren a calidade de vida nas cidades: uso do transporte pblico, reducin do nivel de rudo, aforro de enerxa na cidade, etc. - Seguimento de medidas de tipo comunitario encamiadas a mellorar o aproveitamento dos recursos e a xestin, o reciclado e a diminucin da cantidade de residuos slidos. - Acepta as indicacins das autoridades sobre a recolleita selectiva de residuos slidos e valora a sa importancia. - Desenvolvemento de actitudes crticas en contra do vertido incontrolado de residuos e os comportamentos insolidarios en relacin coa sa eliminacin.

UNIDADE 13: OS RECURSOS DA BIOSFERA (6 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Coecer as relacins entre o crecemento demogrfico e os recursos da biosfera. 2. Coecer o concepto de biodiversidade e analizar a sa importancia na biosfera. 3. Describir a importancia e o futuro dos recursos vexetais (a agricultura) e coecer os impactos ambientais que causa. 4. Describir a importancia dos recursos animais (a gandera) e coecer os impactos ambientais que causa. 205

5. Sinalar a importancia dos recursos marios e os impactos producidos pola pesca. 6. Explicar as funcins que realizan os bosques no ecosistema e o problema da deforestacin. 7. Coecer os tipos de biomasa que se poden utilizar como recursos enerxtica e analizar a sa potencial utilidade. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Relaciona o crecemento demogrfico cos recursos da biosfera. 2.1. Explica o termo biodiversidade. 2.2. Razoa a estabilidade que existe entre a estabilidade e biodiversidade nos ecosistemas. 2.3. Analiza as repercusins da progresiva perda de biodiversidade na biosfera, enumera algunhas novas alternativas para o aproveitamento da biodiversidade mundial. 3.1. Explica a importancia dos recursos vexetais e os diferentes mtodos agrcolas. 3.2. Cita algunhas das plantas mis cultivadas na actualidade. 3.3. Enumera e describe os diversos impactos ambientais que causa a agricultura. 4.1. Comenta a importancia dos recursos animais como fonte de alimento para a poboacin do planeta. 4.2. Enumera e describe os diversos impactos ambientais que causa a gandera. 5.1. Sinala o presente e futuro dos recursos marios (a pesca) e comenta a importancia da acuicultura na alimentacin humana. 5.2. Enumera e describe os diversos impactos debidos a certas tcnicas de pesca e sobrepesca. 6.1. Explica as funcins que realizan os bosques na biosfera. 6.2. Describe as causas e o resultado da degradacin dos bosques no planeta. 7.1. Comenta as diferentes formas de aproveitamento enerxtico da biomasa. 7.2. Coece as vantaxes e os inconvenientes do aproveitamento enerxtico da biomasa.

CONTIDOS 1) A biosfera como recurso. - Redaccin dun texto breve que expoa as causas e as consecuencias dos cambios nos ecosistemas do planeta. 2) A biodiversidade. - Interpretacin de grficos sobre a perda de biodiversidade. - Redaccin dun texto breve que expoa as causas da perda de biodiversidade e as medidas mundiais que se estn tomando para a sa conservacin e uso sostible. 3) A agricultura como recurso da biosfera. - Realizacin de esquemas conceptuais que mostren as causas dos impactos da agricultura sobre o medio ambiente. - Observacin de imaxes para detectar os impactos visuais ocasionados polas actividades agrcolas. - Elaboracin de esquemas grficos, a partir da observacin de imaxes, que representen os impactos causados pola agricultura. - Interpretacin de diagramas de fluxos de enerxa na agricultura. - Utilizacin de mapas sobre agricultura para elaborar informes sobre ela. 4) A gandera como recurso da biosfera. - Realizacin de esquemas conceptuais que mostren as causas dos impactos da gandera sobre o medio ambiente. - Observacin de imaxes para detectar os impactos visuais ocasionados polas actividades gandeiras. 206

- Elaboracin de esquemas grficos, a partir da observacin de imaxes, que representen os impactos causados pola gandera. - Manexo de grficos que representen parmetros en relacin co consumo de produtos vexetais e animais en pases diferentes. - Utilizacin de mapas sobre gandera para elaborar informes sobre ela. 5) A pesca como recurso da biosfera. - Utilizacin de mapas de diferentes caladeiros para elaborar informes respecto. 6) Os bosques como recurso da biosfera. - Elaboracin de esquemas conceptuais sobre as funcins dos bosques como recurso natural. - Redaccin dun texto breve que expoa as vantaxes e os incovenientes da explotacin do bosque amaznico. 7) A biomasa como recurso enerxtico da biosfera. - Anlise de textos sobre as vantaxes e os inconvenientes dos biocombustibles. - Observacin e anlise dun esquema dunha planta incineradora. 8) Outros contidos: - Desenvolvemento de actitudes a favor da conservacin e uso sostible dos recursos da biosfera. - Concienciacin do problema da deforestacin no mundo e no noso pas e da necesidade de poerlle freo. UNIDADE 14: A XESTIN DO PLANETA I (6 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Coecer os problemas medioambientais debidos, principalmente, s actividades do ser humano. 2. Coecer a evolucin da poboacin mundial ao longo da historia e as desigualdades entre os pases desenvolvidos e os subdesenvolvidos. 3. Describir os modelos de consumo e o seu impacto no medio ambiente. 4. Definir os indicadores de estado do planeta. 5. Explicar o modelo conservacionista, o de desenvolvemento cero e o sostible e as relacins de cada un deles coa sostibilidade do planeta. 6. Comprender as regras de Daly sobre o desenvolvemento sostible. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Describe os principais problemas medioambientais e as sas causas. 2.1. Explica por que o crecemento demogrfico un problema ambiental. 2.2. Coece a relacin entre crecemento da poboacin, a pobreza e a destrucin do medio ambiente. 3.1. Explica o modelo de consumo nos pases ricos e nos pases pobres. 4.1. Define que un indicador ambiental. 4.2. Describe os diferentes indicadores ambientais. 5.1. Describe o modelo de desenvolvemento incontrolado, desenvolvemento cero e desenvolvemento sostible. 6.1. Enuncia as regras de Daly. CONTIDOS 1) Os principais problemas medioambientais. - Redaccin dun texto breve que expoa porqu o estilo de vida urbano produce un maior 207

impacto sobre o medio que o estilo de vida rural. - Elaboracin dun cadro cos principais problemas medioambientais. 2) Demografa, crecemento e poboacin. - Manexo de mapas que representen o avance e a intensidade da peste no sculo XIV para elaborar informes respecto diso. - Elaboracin de informes sobre a evolucin da poboacin humana ao longo da historia e da sa relacin co desenvolvemento e o medioambiente. 3) Os indicadores medioambientais do planeta. - Elaboracin de esquemas conceptuais sobre os diferentes tipos e caractersticas de indicadores medioambientais. 4) Modelos de desenvolvemento. - Realizacin de cadros que mostren as diferenzas entre os distintos modelos de desenvolvemento. - Elaboracin de esquemas coas bases fundamentais do desenvolvemento incontrolado e do desenvolvemento sostible. 5) As regras de Daly. - Anlises de textos que relacionen algns problemas entre o desenvolvemento econmico e o medio ambiente, como, por exemplo, o turismo. 6) Outros contidos: - Preocupacin polo uso actual dos recursos da biosfera en relacin cos pases menos favorecidos e a necesidade de solidariedade internacional. - Concienciacin da relacin negativa entre o crecemento demogrfico e o futuro dos recursos da biosfera. - Desenvolvemento de actitudes a favor da conservacin e uso sostible dos recursos da biosfera.

UNIDADE 15: A XESTIN DO PLANETA II (6 SESINS) OBXECTIVOS DIDCTICOS 1. Explicar os novos retos na xestin do planeta e as diferentes tendencias no coidado do medio ambiente. 2. Citar as diferentes conferencias e organismos internacionais sobre medio ambiente e a importancia que dan educacin ambiental. 3. Coecer de quen depende a capacidade de lexislar sobre o medio ambiente en Espaa e na Unin Europea, e indicar as normas mis importantes a este respecto no noso pas. 4. Indicar os fins que pretende a ordenacin do territorio e os aspectos que se deben ter en conta para lograla. 5. Comprender cal o sentido e a necesidade dos estudos de impacto ambiental (EIA). 6. Coecer que a proteccin de espazos naturais. 7. Explicar que o etiquetado ecolxico e que son as ecoauditoras. CRITERIOS DE AVALIACIN 1.1. Coece as principais medidas para protexer o medio ambiente. 1.2. Coece as principais medidas correctoras ou reparadoras do dano producido ao medio ambiente. 2.1. Coece as funcins dos distintos organismos sobre medio ambiente. 2.2. Nomea as distintas conferencias que se organizaron sobre medio ambiente e coece as sas conclusins. 3.1. Cita as funcins que cumpre a normativa ambiental. 208

3.2. Sinala a quen corresponde a capacidade de lexislar sobre a proteccin ambiental. 4.1. Desenvolve o concepto de ordenacin do territorio, comenta os seus fins e valora a sa necesidade. 4.2. Explica os aspectos que se deben ter en conta para realizar un uso racional do territorio. 5.1. Sinala os obxectivos e as funcins dunha EIA. 5.2. Argumenta que actividades necesita unha EIA. 5.3. Describe as etapas fundamentais do procedemento administrativo dunha EIA. 5.4. Explica a matriz de Leopold como mtodo de EIA. 6.1. Nomea as categoras de proteccin. 6.2. Define paisaxe e explica por que se considera paisaxe como un recurso natural. 7.1. Argumenta a importancia do etiquetado ecolxico. 7.2. Explica por que importante unha ecoauditora. CONTIDOS 1) Tendencias na xestin do medio ambiente: medidas protectoras e medidas correctoras. - Elaboracin de esquemas conceptuais que mostren os tipos de medidas protectoras e correctoras coas que pode levarse a cabo a xestin medioambiental. 2) Conferencias e organismos internacionais sobre medio ambiente. A educacin ambiental. - Construcin de cadros comparando as conclusins das diferentes conferencias sobre medio ambiente. 3) Lexislacin sobre medio ambiente en Espaa e Europa. A ordenacin do territorio. - Procura e manexo da normativa medioambiental a nivel nacional e das comunidades autnomas. - Elaboracin dunha ordenanza esquemtica dun municipio imaxinario que compatibilice o desenvolvemento e a conservacin do medio ambiente. - Procura e manexo de plans de ordenacin do territorio co fin de extraer informacin para realizar traballos ao efecto. 4) Avaliacins de impacto ambiental: actividades que necesitan un estudo de impacto ambiental e aspectos que deben estar includos no estudo de impacto ambiental. - Procura no Boletn Oficial do Estado (ou o da comunidade autnoma) de declaracins de impacto ambiental sobre o estudo de diversas actuacins e, a partir delas, confeccin dun listado das fases de que constan. - Fronte a imaxes de actuacins no contorno, identificacin e organizacin en forma de matriz dos impactos sufridos pola zona. 5) Fases na realizacin dun EIA. - Simulacin dunha actuacin humana (fbrica, mina, estrada, etc.) nunha zona determinada e elaboracin dun listado cos aspectos que deberan terse en conta no momento de realizar o EIA previo. 6) Mtodos de identificacin e avaliacin de impactos. Listas de chequeo. Matrices.Sistemas cuantitativos. - Aplicacin da parte que corresponda da matriz de Leopold ao suposto anterior ou a unha zona con impacto antropxeno. - Utilizacin do sistema de Battelle para o mesmo suposto. 7) A proteccin de espazos naturais. - Consulta nas pxinas webs dos organismos oficiais as distintas categoras de proteccin e dos espazos protexidos no noso pas. 8) Medidas correctoras do dano ambiental. - Procura de informacin para elaborar unha lista de produtos que leven etiqueta ecolxica.

209

9) Outros contidos: - Concienciacin da importancia da educacin ambiental na modificacin de actitudes respecto do medio ambiente. - Toma de conciencia da necesidade de lexislar a favor do contorno e da importancia do cumprimento desta lexislacin. - Valoracin da complexidade dos mtodos de EIA e da interrelacin de todos os aspectos a estudar. - Desenvolvemento de actitudes crticas cara a persoas ou entidades que incumpran a lexislacin medioambiental. CONTIDOS MNIMOS: O Departamento de Bioloxa e Xeoloxa pretende que o presente proxecto didctico sexa un proxecto realista, que se poida desenvolver na sa totalidade sen que se vote en falta algn tema que debera ser tratado pero sen que tampouco se traten contidos que puideran ter a consideracin de mis ou menos superfluos. Por estas razns este proxecto fundamentalmente un proxecto de mnimos, de tal xeito que teen esta consideracin tdolos contidos de carcter conceptual que se recollen nas diferentes unidades didcticas e, especialmente, os que de seguido se detallan: A metodoloxa cientfica e sa aplicacin problemtica medioambiental: o enfoque holstico. Sistemas: concepto, propiedades emerxentes e modelos. Os sistemas e as leis da Termodinmica. Relacins causais, simples e complexas. Tipos de realimentacin. A mquina climtica: efecto invernadoiro, efecto albedo, efecto das nubes, efecto do po atmosfrico e variacins de temperatura terrestre. O medio ambiente como sistema. A influencia humana nos cambios ambientais: o papel das distintas sociedades humanas segundo o seu grao de desenvolvemento. Impactos e riscos. As novas tecnoloxas aplicadas medio ambiente: simulacins ambientais por ordenador, SIX, sistemas telemticos, GPS, e sistemas de teledeteccin. A composicin e estructura vertical da atmosfera. A sa funcin reguladora e como filtro protector. Dinmica atmosfrica vertical: conceptos bsicos, gradientes verticais e condicins de estabilidade ou inestabilidade. Dinmica atmosfrica horizontal: o efecto Coriolis e a circulacin xeral da atmosfera. A enerxa elica. O clima: concepto, parmetros e climogramas. As precipitacins: mecanismos e caractersticas. Os factores que determinan o clima nas nosas latitudes: fronte polar, chorro polar, marxes continentais, posicin da ZCIT e do vrtice polar, etc. As borrascas e frontes asociadas. Gotas fras.

210

Contaminantes atmosfricos: clasificacin, fontes, principais contaminantes e os seus efectos: locais, rexionais e globais. A dispersin dos contaminantes: factores atmosfricos, xeogrficos e topogrficos e caractersticas das emisins. A contaminacin sonora: fontes, efectos e medidas preventivas e correctoras. O ciclo da auga. Variables que interveen e influencia humana. A hidrosfera: composicin e caractersticas fsico-qumicas. Dinmica ocenica: correntes superficiais e profundas. Circulacin estuarina. O fenmeno de O Neno. A enerxa hidrulica. Embalses. Enerxa dos ocanos. Os acuferos. Tipos de acuferos e a sa explotacin A contaminacin das augas: factores que inflen. Contaminantes das augas: fsicos qumicos e biolxicos, as sas fontes e os seus efectos. O proceso de eutrofizacin. Parmetros indicadores da calidade da auga: fsicos, qumicos e biolxicos. Descricin dos principais parmetros qumicos. Tratamento das augas para consumo: tratamentos global e especial. A autodepuracin: concepto e mecanismos. Sistemas de depuracin de augas residuais: lagoaxe, filtros verdes. Depuracin tecnolxica. As EDAR: tratamentos nas distintas lias. Os usos da auga. Usos consuntivos e non consuntivos. O uso da auga en Galicia. A xestin da auga e a planificacin hidrolxica: medidas xerais, tcnicas e polticas. O ciclo xeolxico e os fluxos enerxticos asociados. O ciclo petrolxico. Procesos xeodinmicos internos: magmatismo, metamorfismo, deformacins da litosfera e dinmica de placas. Riscos asociados a xeodinmica interna: vulcanismo, sismicidade, diapiros. As medidas fronte s riscos: predicin e prevencin. Procesos xeodinmicos externos: sistemas de ladeira. Descricin dos principais procesos gravitacionais. Procesos xeodinmicos externos: principais sistemas morfoclimticos. A sa relacin co relevo terrestre. Riscos asociados a xeodinmica externa: solos expansivos, inundacins, subsidencias e colapsos, movementos de ladeira, desprazamento de dunas, riscos costeiros. Medidas de predicin e prevencin. Recursos da xeosfera: metlicos e non metlicos. Descricin dos principais. Impactos derivados das actividades mineiras. Recursos da xeosfera. Combustibles fsiles: carbn, petrleo, gas natural, fisin nuclear.

211

Os impactos derivados da explotacin dos recursos da xeosfera. Medidas de correccin e prevencin. As enerxas alternativas: solar, elica, xeotrmica, mareomotriz, fusin nuclear, biomasa. Caractersticas, vantaxes e inconvenientes. O uso da enerxa: calidade, rendibilidade, sistemas enerxticos e custos. Medidas para o uso eficiente da enerxa. As relacins trficas: organismos produtores, consumidores e descompoedores. O fluxo da enerxa e o ciclo da materia. Os parmetros trficos: biomasa, producin, taxa e tempo de renovacin e eficiencias: eficacia fotosinttica e eficacia ecolxica. Cadeas e redes trficas. Pirmides trficas: tipos e caractersticas. Factores limitantes da producin primaria: descricin. Ciclos bioxeoqumicos do carbono, nitrxeno, fsforo e xofre. Poboacins: mecanismos de autorregulacin, especies r-estrategas e k-estrategas, flutuacins e extincins. As comunidades. Mecanismos de regulacin: principais relacins interespecficas e diagramas causais. Biodiversidade: concepto, causas e consecuencias da sa diminucin. Distribucin latitudinal. Sucesins ecolxicas: concepto, tipos e regras xerais. Regresins provocadas pola humanidade: anlise das principais regresins e consecuencias. Composicin, estructura e textura dun solo. Clasificacin dos solos. Os factores edafoxenticos. Caractersticas dos solos de Galicia. Factores que inflen no risco de erosin do solo: erosividade e erosionabilidade. Parmetros indicadores. Mtodos de avaliacin da erosin dos solos: mtodos directos e indirectos. Os procesos de degradacin do solo. Desertizacin e desertificacin. Os procesos e o modelado litoral. Os humedais costeiros: a sa problemtica e o seu valor ecolxico. Os arrecifes: a sa problemtica e o seu valor ecolxico. Principais riscos e impactos asociados sistema litoral. Os residuos slidos urbanos: procedencia, composicin, efectos e tratamentos. Os residuos radiactivos: orixe, caractersticas e tratamentos. Os residuos sanitarios: clasificacin e caractersticas. Os residuos industriais: orixe e tratamentos. Os residuos agrcolas e gandeiros: efectos sobre o solo e as augas. Os residuos forestais: caractersticas. 212

A xestin dos residuos: minimizacin e regra das tres erres; transformacin e eliminacin. Os recursos forestais. Os bosques: beneficios e uso sostible. Recursos agrcolas e gandeiros: caractersticas. Explotacins extensivas e intensivas. Os recursos pesqueiros e a acuicultura: caractersticas e problemtica. Principais problemas medioambientais. Os indicadores. Modelos de desenvolvemento medioambiental. As alternativas problemtica ambiental: o desenvolvemento sostible. Regras de Daly. O desenvolvemento sostible nos seus aspectos econmicos e sociais. Principais conferencias e organismos internacionais sobre medio ambiente. A educacin ambiental. Instrumentos de xestin ambiental: avaliacin de impacto ambiental e ecoeficiencia (ecoauditoras e ecoetiquetas). Outros instrumentos de xestin ambiental: medidas legais, axudas financeiras, medidas fiscais, ordenacin do territorio.

CRITERIOS XERAIS DE AVALIACIN O Departamento de Bioloxa e Xeoloxa entende que a superacin do curso est ligada consecucin dos obxectivos propostos, e elo, valrase traveso dos criterios de avaliacin que se especifican en cada unidade, que desenvolven os criterios xerais seguintes: 1. Aplicar a teora de sistemas ao estudo da Terra e do medio natural, recoecendo a sa complexidade, a sa relacin coas leis da termodinmica e o carcter interdisciplinar das ciencias ambientais, e reproducir modelos sinxelos que reflictan a estrutura dun sistema natural. Trtase de avaliar se o alumnado capaz de comprender que o medio natural un sistema formado por un conxunto de elementos con relacins de interaccin e interdependencia que lle confiren carcter propio e se capaz de realizar modelos representativos. 2. Identificar os principais instrumentos que achegan informacin sobre o medio natural na actualidade e as sas respectivas aplicacins. Trtase de comprobar se recoecen os principais mtodos de informacin acerca do medio natural, como a observacin e descricin do territorio e o seu uso, a cartografa temtica, a fotografa area, a toma de mostras e a sa anlise e interpretacin e se saben describir en que consisten as informacins que nos subministran as modernas tcnicas de investigacin (sistemas de localizacin, fotografas de satlites, radiometras, etc.) baseadas nas tecnoloxas da informacin e da comunicacin. 3. Explicar a actividade reguladora da atmosfera, saber cales son as condicins meteorolxicas que provocan maior risco de concentracin de contaminantes atmosfricos e algunhas consecuencias da contaminacin, como o aumento do efecto invernadoiro e a diminucin do ozono estratosfrico. Trtase de avaliar se o alumnado comprende a capacidade reguladora trmica, qumica, etc. da atmosfera as como a sa gran capacidade difusora de contaminantes. Tamn se 213

avaliar se entende que existen algunhas variables como a presin atmosfrica e a topografa que poden modificala, aumentando a contaminacin e os efectos sobre a poboacin. 4. Relacionar o ciclo da auga con factores climticos e citar os principais usos e necesidades como recurso para as actividades humanas. Recoecer as principais causas de contaminacin da auga e utilizar tcnicas qumicas e biolxicas para detectala, valorando os seus efectos e consecuencias para o desenvolvemento da vida e do consumo humano. Avaliarase se relacionan o ciclo da auga cos elementos e factores climticos, se coecen as causas de que haxa mis dispoibilidade de auga doce nuns lugares ca noutros e se saben qu actividades humanas destacan polo seu requirimento hdrico. As mesmo, valorarase se dominan algunhas tcnicas para a determinacin da DBO, o oxxeno disolto, a presenza de materia orgnica e de microorganismos, se identifican algunhas especies biolxicas indicadoras de contaminacin e se saben inferir a partir delas o seu grao de adecuacin para o desenvolvemento da vida e do consumo humano. 5. Identificar as fontes de enerxa da actividade xeodinmica da Terra e recoecer os seus principais procesos e produtos; explicar o papel da xeosfera como fonte de recursos para a humanidade e distinguir os riscos naturais dos inducidos pola explotacin da xeosfera. Trtase de avaliar se o alumnado quen de recoecer no relevo o resultado da interaccin entre procesos xeolxicos internos e externos e se capaz de establecer a relacin causal destes con estruturas como cordilleiras, dorsais e fosas ocenicas, placas litosfricas, sistemas fluviais e glaciarios. Tamn se valorar se recoece a orixe xeolxica de gran parte dos obxectos do seu contorno. Dbense saber identificar os riscos de orixe natural e aqueles causados, polo menos parcialmente, pola actividade humana. 6. Analizar o papel da natureza como fonte limitada de recursos para a humanidade, distinguir os recursos renovables ou perennes dos non renovables e determinar os riscos e impactos ambientais derivados das accins humanas. Valorarase a capacidade das alumnas e dos alumnos para analizar os distintos recursos naturais que utiliza a humanidade nas sas actividades e se saben clasificar segundo criterios de renovabilidade. Tamn se valorar o coecemento da gran capacidade de alteracin do medio natural polo ser humano e algunhas das consecuencias mis relevantes (contaminacin, deforestacin, desaparicin de recursos biolxicos, etc.) utilizando os conceptos de risco e impacto. 7. Recoecer o ecosistema como sistema natural interactivo; coecer os seus ciclos de materia e fluxos de enerxa; interpretar os cambios en termos de sucesin, autorregulacin e regresin; recoecer o papel ecolxico da biodiversidade e o aproveitamento racional dos seus recursos. Trtase de avaliar se o alumnado capaz de identificar o ecosistema como un sistema e de manexar modelos de cadeas trficas, redes trficas, fluxo de enerxa e ciclos de materia. Dbese avaliar, as mesmo, a valoracin da biodiversidade, a importancia das perdas de enerxa en cada nivel trfico e as sas repercusins prcticas no consumo de alimentos. Trtase tamn de avaliar se o alumnado capaz de identificar os estadios de sucesin dun ecosistema e a resposta do medio natural a alteracins humanas como os incendios e a contaminacin.

214

8. Caracterizar o solo e o sistema litoral como interfases, valorar a sa importancia ecolxica e coecer as razns polas que existen en Espaa zonas sometidas a unha progresiva desertizacin, propoendo algunhas medidas para paliar os seus efectos. Trtase de avaliar a capacidade para describir as caractersticas propias do solo e o litoral, recoecer ao mesmo tempo aqueles compoentes que lles dan unha entidade propia, complexa e estable e explicar mediante argumentos fisicoqumicos e biolxicos as razns da sa importancia ecolxica. 9. Diferenciar entre o crecemento econmico e o desenvolvemento sustentable e propoer medidas encamiadas a aproveitar mellor os recursos, a diminur os impactos, a mitigar os riscos e a conseguir un medio natural mis saudable. Avaliarase se o alumnado comprende que a visin dos problemas ambientais tamn depende de criterios sociais, polticos e econmicos e propn posibles melloras que mitiguen a situacin basendose en modelos de desenvolvemento sustentable. Estes criterios de avaliacin, refrense fundamentalmente s contidos conceptuais, e complemntanse necesariamente con outros de carcter procedemental e actitudinal, especialmente: Hbitos de traballo na aula. Realizacin das tarefas encomendadas no prazo previsto. Correcta expresin oral e escrita. Actitude positiva tanto no referente comportamento individual, como cos compaeiros e profesor. Receptividade ante as explicacins do profesor e interese polos temas tratados. Hbitos de puntualidade e asistencia regular s clases.

PROCEDEMENTOS DE AVALIACIN E CUALIFICACIN Os procedementos para avaliar o grao de consecucin dos obxectivos previstos no bacharelato estrutranse, basicamente, do mesmo xeito que na etapa educativa anterior, sen mis matices que os que derivan da maior madurez que presentan os alumnos de bacharelato, etapa na que debe estar presente en moita maior medida o seu traballo persoal. Tendo en conta estas precisins, os procedementos de avaliacin establcense a dous niveis claramente diferenciados: Por unha banda, procederase a un seguimento das diversas actividades que o alumno debe realizar en relacin co proceso de ensino-aprendizaxe, especialmente o traballo persoal, tanto na aula como o que se lle puidera encomendar (traballos individuais e de grupo, informes de experiencias, realizacin de cuestionarios, etc.). Estas actividades deben quedar reflectidas no caderno de clase, ou nos correspondentes informes escritos, tndose tamn en conta a adquisicin de correctos hbitos de pulcritude e orde na sa elaboracin e presentacin, as como criterios de tipo actitudinal (interese demostrado longo do curso, comportamento persoal e cos compaeiros, puntualidade, etc.). O seguimento das actividades realizarase en algn tipo de soporte grfico onde o profesor tomar as notas que estime necesarias para este fin. Na materia de Ciencias para o Mundo Contemporneo de 1 curso de bacharelato, terase tamn en conta a participacin e aportacins dos alumnos, no Blog que sobre a devandita materia atpase na pxina web do Instituto. Por este nivel poderase acadar ata un 20% da cualificacin numrica mxima, tanto parcial como final. 215

Por outra banda, considrase imprescindible a realizacin de probas obxectivas de coecementos de carcter escrito sobre os contidos correspondentes. Estas probas considranse o referente bsico para a cuantificacin do nivel de consecucin dos obxectivos de aprendizaxe, e podern ser complementadas con outras actividades de tipo oral: preguntas de clase, debates, etc. A cualificacin outorgada estar en consonancia co nivel das respostas. De non se especificar o contrario entndese que tdalas cuestins e/ou exercicios, ponderan co mesmo peso na cualificacin final. Por este nivel poderase acadar ata un 80% da cualificacin numrica mxima, tanto parcial como final. A avaliacin especfica dos alumnos realzase traveso da seguinte secuencia: 1.- A avaliacin inicial: pola que se pretende coecer na medida do posible o punto de partida traveso de cuestionarios, entrevistas, debates, etc. 2.- A avaliacin formativa: desenvolta longo do proceso de ensino-aprendizaxe, de xeito que se poda comprobar en cada momento o estado actual de desenvolvemento e aproveitamento das unidades didcticas e facer os axustes precisos. 3.- A avaliacin terminal: reflicte o grao de consecucin dos obxectivos propostos. Nesta etapa educativa se contempla tamn a posibilidade de proba global de fin de curso nos casos que proceda, o que permitira no suposto da sa avaliacin positiva, fundamentalmente sobre os contidos conceptuais, a superacin da materia en cuestin. Os procedementos descritos conducen necesariamente a unha cualificacin final, que debe interpretarse como unha valoracin global do proceso acadmico no seu conxunto, e non como unha mera nota numrica ou cualitativa, pois o proceso de avaliacin entendmolo neste departamento de modo continuo e integral, de xeito que mediante os procedementos descritos sexa posible interpretar e describir en cada momento as diferentes situacins de ensino-aprendizaxe, permitindo os axustes necesarios cando sexan precisos, e elo, incle tamn a avaliacin de outros aspectos non especficos do alumnado, especialmente: a) A pertinencia dos obxectivos establecidos. b) A adecuacin das unidades didcticas en canto s distintos tipos de contidos. c) As estratexias metodolxicas empregadas. d) Os recursos didcticos utilizados e de posible utilizacin. e) A adecuacin da informacin facilitada. f) Na medida do posible, a integracin socio-familiar do alumno.

PROCEDEMENTOS DE RECUPERACIN NO BACHARELATO. Do mesmo modo que o proceso de avaliacin se plantea de xeito continuo e integral, tratarase de que as actividades de recuperacin reproduzan, na medida do posible, as actividades ordinarias desenvolvidas longo do proceso de ensino-aprendizaxe, ben de xeito continuo mediante a incorporacin nas probas posteriores dos contidos anteriores, ben mediante probas obxectivas especficas para aqueles contidos nos que non se acadase avaliacin positiva, despois de subministrarlle s alumnos a informacin complementaria e os procedementos necesarios.

216

Tanto nun caso como noutro incidirase especialmente nos contidos considerados como mnimos (vxase contidos mnimos). As opcins presentadas non son excluntes entre si, senn que poden complementarse entre elas a criterio do profesor, que quen mellor coece a cada alumno podendo desear a estratexia de recuperacin mis adecuada segundo a diversidade do alumnado. O anterior fai referencia especial s contidos de tipo conceptual. Os contidos de tipo procedemental e actitudinal avalanse de xeito continuo longo do perodo lectivo. En canto s alumnos de 2 curso con materias pendentes de 1, sern convocados publicamente para ser informados das posibilidades que teen para supera-la materia ou materias pendentes, ben longo do curso desenvolvendo as actividades e probas que se lles encomenden, preferentemente por parte do profesor co que cursaron a materia pendente o, no seu defecto, polo xefe de departamento, ben mediante proba extraordinaria a realizar no mes de maio en data que se publicar no taboleiro de anuncios do instituto. Tanto nun caso como noutro, as actividades e probas a realizar tratarn sobre os considerados como contidos mnimos nesta programacin didctica en canto a contidos conceptuais. Os contidos procedementais e actitudinais sern avaliados na medida do posible tal e como se contempla no apartado que se refire s situacins extraordinarias. METODOLOXA E RECURSOS DIDCTICOS NO BACHARELATO. As orientacins metodolxicas que segue o Departamento de Bioloxa e Xeoloxa, estn loxicamente encamiadas consecucin dos obxectivos previstos, polo que a metodoloxa empregada estar en relacin co modelo constructivista da aprendizaxe, procurando un mximo de actividade por parte do alumno. Para elo considrase necesario incidir nos seguintes aspectos: f) O punto de partida: trtase de coecer as preconcepcins dos alumnos sobre os aspectos concretos nos que van traballar. Para obter este coecemento usaranse os medios adecuados: cuestionarios, entrevistas, debates, etc. g) Motivacin: resulta imprescindible a conexin cos centros de interese dos alumnos a fin de que presenten unha actitude receptiva e favorable as tarefas que van desenvolver. h) Interaccin na aula: tratarase de fomentar o traballo tanto individual como en equipo e a discusin e posta en comn das conclusins obtidas i) Estimulacin: dos procesos de reflexin, anlise e sntese sobre os contidos traballados. j) Utilizacin dos recursos axeitados: Previstos nos contidos procedementais para as distintas unidades didcticas, especialmente: 1.- Consulta de documentacin: libros revistas, etc.. 2.- Utilizacin de material audiovisual. 3.- Aplicacin de tcnicas de estudio de temas concretos. 4.- Deseo e realizacin de experiencias sinxelas ou as que se poidan esixir como obrigatorias. 5.- Realizacin de itinerarios de interese didctico. 6.- Recollida de datos, elaboracin de grficos e interpretacin dos mesmos. 217

7.- Utilizacin de guas de campo e claves de identificacin. 8.- Elaboracin de informes ou traballos co adecuado grao de rigor cientfico. 9.- Debates e posta en comn de conclusins. 10.- Procesos de autoavaliacin do traballo desenvolvido. SITUACINS EXTRAORDINARIAS NO BACHARELATO. Os contidos contemplados neste documento ata este punto, refrense a unha situacin que poderamos cualificar de normalidade acadmica, na que os alumnos asisten s clases con normalidade, realizan os traballos encomendados e participan, no seu caso, dos procedementos ordinarios para avala-lo seu rendemento, contemplados en apartados anteriores. Non sempre a situacin e a descrita nestes termos, xa que en algunhas ocasins, pouco frecuentes, poden darse situacins que teen a condicin de extraordinarias. Unha situacin extraordinaria sera aquela que non lle son aplicables as actividades ordinarias de ensino-aprendizaxe e proceso de avaliacin, o que normalmente se presenta nos casos en que un alumno perde o dereito avaliacin continua. Neste caso, a notificacin de perda de dereito avaliacin continua, debe ir acompaada das instrucins para que o alumno coeza como exerce-lo seu dereito a unha avaliacin extraordinaria, de acordo cos procedementos establecidos neste instituto a eses efectos. Neste sentido, o alumno deber ter en conta as seguintes precisins: 1. Antes do remate do mes de maio, deber poerse en contacto co profesor da materia ou co xefe de departamento para ser informado sobre as caractersticas da avaliacin extraordinaria. 2. Os contidos susceptibles de ser avaliados son todos aqueles que teen a consideracin de contidos conceptuais na programacin das correspondentes unidades didcticas e, moi especialmente os considerados como contidos mnimos. 3. Os contidos procedementais, sern avaliados na medida do posible, xa que normalmente a perda do dereito avaliacin continua implica a incapacidade de valoracin de certos procedementos, anda que outros non presentan este problema, sendo susceptibles de seren avaliados: a orde e claridade na exposicin, a precisin dos termos utilizados, o adecuado grao de rigor cientfico na anlise de aspectos relacionados coa materia, etc. 4. Os contidos de tipo actitudinal, s sern avaliados, se procede, nos casos en que se poida conclur unha avaliacin positiva, con obxecto de evita-los posibles prexuzos que puideran producirse en funcin das circunstancias polas que se perde o dereito avaliacin continua. 5. Como procedemento xeral de avaliacin, en tdolos casos se estima necesaria a realizacin dunha proba obxectiva de coecementos sobre os contidos de tipo conceptual, tal e como se contemplan no apartado 2. 6. Como complemento proba obxectiva de coecementos poderase esixir a presentacin de informes ou traballos sobre aspectos esenciais da materia, que reflictan o grao de madurez do alumno e a sa capacidade para extrae-la informacin de diversas fontes, normalmente escritas ou grficas.

218

7. Os criterios de avaliacin sern os contemplados na programacin didctica para o curso e materia correspondente. Outras situacins de carcter extraordinario que puideran presentarse seran tratadas, se a sa complexidade o esixe, en reunin ordinaria ou extraordinaria de Departamento, con obxecto de atopa-la mellor solucin posible dentro das canles legalmente establecidas. As conclusins obtidas sern comunicadas s partes interesadas con obxecto de que poidan actuar consecuentemente.

219

MEDIDAS DE ATENCIN DIVERSIDADE

As medidas de atencin diversidade tratan de dar resposta s necesidades individuais derivadas da diversidade de capacidades, intereses e motivacins do alumnado, entre os factores mis salientables, anda que se poderan considerar outros moitos: ambiente socio-familiar, recursos econmicos, etc. O catlogo de medidas educativas dispoibles para atender diversidade do alumnado moi amplo, e non todas resultan aplicables cos recursos e posibilidades do instituto. O Departamento acta de xeito natural nun primeiro nivel que non require de medios extraordinarios, mediante actividades que non supoen unha modificacin de obxectivos, contidos ou criterios de avaliacin mediante a interaccin directa entre profesor e alumnos e de estes entre s nas actividades que o requiren. Fundamentalmente incdese sobre: Actividades de recuperacin. Actividades de reforzo educativo. Actividades de ampliacin, se fose o caso. Estudio e traballo dirixido dentro da aula. Outro tipo de medidas xa requiren de organizacin especfica por parte da Direccin, pois afectan a horarios de grupos e profesores, entre elas cabe destacar os actualmente denominados Agrupamentos especficos: O Departamento entende que neste tipo de agrupamentos, normalmente con un nmero reducido de alumnos, non procede en principio facer un replantexamento de obxectivos e contidos, que seguen a ser vlidos, senn nos aspectos de tipo metodolxico e didctico, procurndose o mximo traballo por parte do alumno, con actividades moi dirixidas e con utilizacin dos recursos instrumentais axeitados. O Departamento pode tamn tomar parte en outras medidas que en xeral supoen alteracins nos horarios, ou dispoibilidade de aulas, tales como o apoio e estudio asistido fra do horario escolar do alumno. Este suposto habera que contemplalo nos correspondentes horarios do profesorado. Nos casos en que proceda, o Departamento, seguindo o procedemento establecido para estes casos, pode tamn participar nas adaptacins curriculares individualizadas (ACIs). As ACIs supoen unha alteracin dos contidos, normalmente no sentido de diminur a sa cantidade e incluso calidade, polo que pode resultar que non se acaden os obxectivos previstos, xa que os contidos se desean precisamente para acadar os obxectivos correspondentes, coa consecuente imposibilidade de promocin de curso ou ciclo. esta, polo tanto, unha alternativa que debe considerarse como de aplicacin extraordinaria a situacins verdadeiramente excepcionais. Outros tipos de medidas que supoen alteracins importantes da normal organizacin do currculo deben ser contempladas pola Direccin en funcin dos recursos e posibilidades do instituto, aspectos que exceden amplamente das competencias dos departamentos didcticos, como pode se-lo caso dos programas de diversificacin curricular, programas de ciclo adaptado ou a flexibilizacin do perodo de escolarizacin.

220

ACTIVIDADES EXTRAESCOLARES E COMPLEMENTARIAS

O Departamento de Bioloxa e Xeoloxa ten previsto desenvolver longo do actual curso acadmico, unha serie de actividades extraescolares e complementarias en dous niveis de actuacin: Por unha banda, o Departamento ten previstas varias actividades propias, que teen unha relacin mis especfica cos contidos e procedementos traballados nas distintas materias adscritas: A) Visitas: 1) Visita planta potabilizadora de auga da Telva (Cambre). 2) Visita s museos cientficos de A Corua. B) Itinerarios de interese didctico: 1) Os canns do Sil. 2) O Parque Natural das fragas do Eume. As datas de realizacin das actividades de visita, non poden ser fixadas actualmente con precisin, xa que a primeira depende de autorizacin externa, e a segunda pretndense emprender en colaboracin co instituto das Pontes, probablemente no segundo trimestre. En canto desenvolvemento dos itinerarios, estmase como favorable algunha data a primeiros do terceiro trimestre por razns de luz solar. Non resulta conveniente especificar aqu os grupos s que van dirixidas estas actividades, pois por razns diversas (interese e colaboracin de outros departamentos, economa de medios, etc.), poden asignarse a grupos concretos ou ben ter un certo carcter aberto, de forma que podan participar na mesma actividade varios grupos inclusive de niveis distintos. Por outra banda se pretende colaborar co Departamento de Educacin Fsica no que se refire s actividades na natureza, tratando deste xeito de que as devanditas actividades adquiran un carcter multidisciplinar e integrador. Actividades non programadas: Hai que ter en conta a posibilidade de realizacin dalgunhas actividades non programadas inicialmente, pois dependen de factores externos departamento, como poden ser factores de oportunidade ante algunha situacin que aconselle a realizacin concreta dunha actividade de carcter extraordinario, ou propostas de entidades e organismos que poden recibirse xa iniciado o curso acadmico. Nestes casos, as posibles actividades seran tratadas en reunin ordinaria ou extraordinaria de departamento para a sa planificacin.

221

RECUPERACIN DE MATERIAS PENDENTES No Departamento de Bioloxa e Xeoloxa tratamos de que as actividades de recuperacin reproduzan, na medida do posible, as actividades ordinarias desenvolvidas longo do proceso de ensino-aprendizaxe, incidindo especialmente nos considerados como contidos mnimos, tal e como se recollen na Programacin Didctica do Departamento, ben incorporando contidos anteriores s probas posteriores, ben mediante probas especficas de recuperacin, despois dun tempo prudencial e de subministrarlle alumno informacin adecuada para recupera-las partes non superadas. Este mesmo esquema e o que en principio se tratar de aplicar s alumnos con materias pendentes de cursos anteriores: tratamos de incorporalos na medida do posible s actividades ordinarias do curso de procedencia, preferentemente co mesmo profesor co que cursaron a materia pendente, de xeito que en todo momento estean convenientemente orientados e poidan cursar a materia de xeito continuo, sen ter que concentrar todo o esforzo nunha nica proba obxectiva que, en calquera caso, resulta obrigado convocar durante o mes de maio para aqueles alumnos que desexen acollerse a ela. Deste xeito os alumnos con materias pendentes reciben informacin e orientacin de xeito continuo, de forma que poden realizar os exercicios e contestar s cuestins que se lles van propoendo longo do curso, de xeito paralelo marcha da materia actual. Unha vantaxe importante deste sistema de recuperacin en moitos casos, radica no feito de que a materia actual complementa ou suple en parte materia pendente, coa consecuente facilitacin da recuperacin desta ltima. Do mesmo xeito, debern someterse si o profesor o estima necesario a probas peridicas especficas de coecementos s que se lles convocar oportunamente. Cabe destacar que, en xeral, os alumnos con materias pendentes acllense esta opcin, quedando reflectidos os resultados nas correspondentes actas de avaliacin. O Departamento estima que esta lia de actividades de recuperacin adecuada para tratar a problemtica dos alumnos con materias pendentes, non prevndose neste senso posibles revisins ou modificacins. Se acaso se potenciar anda mis se cabe, a participacin dos alumnos nas actividades a desenvolver longo do curso, por entender que resultan mis adecuadas para a formacin dos alumnos en canto a resultados e racionalidade do traballo desenvolvido. En todo caso, tdolos alumnos con materias pendentes, independentemente de que optaran ou non pola avaliacin longo do curso, podern presentarse proba especfica de coecementos que ter lugar no mes de maio en convocatoria que oportunamente se anunciar.

222

RELACIN CO PROXECTO LECTOR En relacin co proxecto lector, o Departamento de Bioloxa e Xeoloxa ten previstas unha serie de actividades: 1. Recomendar un listado de libros non especficos de Bioloxa ou Xeoloxa pero s relacionados con estas materias, entre eles cabe citar: - Arsuaga, La especie elegida. Nivel bacharelato. - Morgan, Las voces del desierto. Nivel bacharelato. - Asiss, Invernculo. Nivel 1 bacharelato. - Krakauer, Hacia rutas salvajes. Nivel bacharelato. - London, Colmillo blanco. Nivel 3-4 ESO. - London, La llamada de la selva. Nivel 3-4 ESO. - Goodall, Gracias a la vida. Nivel 3-4 ESO. - Parrado, Viven. Nivel 3-4 ESO. - Durrell, Filetes de lenguado. Nivel 1-2 ESO. - Durrell, Mi familia y otros animales. Nivel 1-2 ESO. - Durrell, Bichos y dems parientes. Nivel 1-2 ESO. 2. Adicar un certo tempo (uns 20 minutos semanais) lectura na aula (prensa, revistas, etc.), relacionada con aspectos de interese cientfico. 3. Plantexar debates en relacin coa actividade descrita no punto anterior. 4. Realizar actividades de familiarizacin coa biblioteca, especialmente traveso da busca de datos, que permita s alumnos coecer a organizacin e funcionamento da biblioteca.

223

RELACIN COAS TICs

En relacin coas TICs, o Departamento de Bioloxa e Xeoloxa ten previstas unha serie de actividades: 1. Familiarizar s alumnos co manexo de Internet, normalmente traveso de busca de informacin sobre feitos ou procesos de interese cientfico. 2. Incidir na importancia que ten a seguridade e privacidade na navegacin pola rede, as como a necesidade de contrastar sempre a informacin obtida, que non sempre resulta fiable. 3. Familiarizar s alumnos co sistema GPS. 4. Familiarizacin con aplicacins informticas de interese cientfico: Google Earth. Google Maps SIX 5. Familiarizar s alumnos coa pizarra dixital.

224

ACREDITACIN DE COECEMENTOS As materias de segundo curso de bacharelato propias do Departamento de Bioloxa e Xeoloxa, requiren fundamentalmente uns coecementos previos de certos mtodos matemticos, certos procesos fsicos, e bastantes coecementos de qumica, especialmente referidos a Qumica Orgnica, reaccins qumicas redox e cido-base, formulacin orgnica e inorgnica, etc. En principio a cualificacin positiva outorgada nas devanditas materias, debera ser acreditacin suficiente, pero isto frecuentemente non se axusta realidade; deste xeito pode ser necesario facer un sondeo sobre o nivel de coecementos dos alumnos traveso dunha proba inicial que permita establecer o punto de partida. En funcin dos resultados desta proba inicial, pode ser necesario adaptar a Programacin, nos contidos, temporizacin, etc. para poder desenvolver o curso adecuadamente.

225

AVALIACIN DA PROGRAMACIN A Programacin Didctica do departamento de Bioloxa e Xeoloxa est suxeita a continua revisin en funcin de mltiples factores que permiten establecer os criterios bsicos para a propia avaliacin da programacin. O Departamento entende que o criterio fundamental debe basearse nos resultados acadmicos. Parece obvio que si os resultados acadmicos se poden considerar como satisfactorios, a avaliacin global da Programacin non pode ser outra que unha avaliacin positiva. Neste caso cabe preguntarse si se debe revisar unha programacin que presenta unha validez acreditada pola experiencia. De ser as terase que ter un coidado exquisito para tentar de mellorar aqueles aspectos susceptibles de mellora sen afectar a aqueles outros de probada calidade, pois o resultado podera ser desastroso. Polo contrario, resulta tamn evidente que ante resultados acadmicos non satisfactorios cabe conclur que algo non funciona como debera. Neste caso, antes de proceder revisin da Programacin teranse que exclur primeiro as causas non dependentes da propia programacin, especialmente a estrutura e composicin do propio sistema educativo que con mis frecuencia da desexable establece non poucas limitacins para o correcto desenvolvemento do proxecto didctico longo do curso. Esta valoracin se leva a cabo de xeito sistemtico a finais do curso acadmico e se plasma na Memoria de fin de curso. A avaliacin da Programacin debe inclur tamn a avaliacin da propia prctica docente e debe contemplar especialmente os seguintes aspectos: 1) En canto metodoloxa empregada: As orientacins metodolxicas que segue o departamento de Bioloxa e Xeoloxa estn, loxicamente, encamiadas consecucin dos obxectivos previstos no proxecto Didctico do Departamento, polo que se avaliar especialmente que a metodoloxa empregada estea en relacin co modelo constructivista da aprendizaxe, procurndose un mximo de actividade por parte do alumnado. Para elo avaliarase: a) O punto de partida: consideramos que ten grande importancia o coecemento das preconcepcins dos alumnos sobre os aspectos concretos que van traballar. Para obter este coecemento procedeuse a efectuar unha avaliacin inicial, empregando para elo os medios mis axeitados en cada caso: cuestionarios, debates de aula, etc. b) Motivacin: o Departamento entende que a conexin cos centros de interese dos alumnos, resulta fundamental para que stes presenten unha actitude receptiva e favorable para implicarse nas tarefas que van desenvolver, e elo require unha motivacin que moitas veces acdase sobre a sinxela observacin e valoracin das actividades, fenmenos e procesos que se presentan na vida cotin. c) Interaccin na aula: o traballo en equipo, o intercambio de informacin, a posta en comn das conclusins obtidas e, todo tipo de interaccins en canto anlise dos problemas e situacins consideradas, favorece de xeito especial e natural a asimilacin da metodoloxa cientfica, sobre todo no referente capacidade de observacin, elaboracin de hipteses, deseo de experiencias sinxelas de verificacin de hipteses, traballo sobre modelos, etc. Todo elo sen menoscabo algn do traballo e estudio persoal, sen o cal non posible o traballo cooperativo. d) Estimulacin: trtase de estimula-los procesos bsicos de reflexin, anlise e sntese sobre os conceptos e problemas tratados, de xeito que as realidades naturais sexan percibidas de xeito integral traveso das relacins entre as partes, asumindo neste senso os principios bsicos da Teora de Sistemas. 226

e) Utilizacin dos recursos axeitados: previstos nos contidos procedementais para as distintas unidades didcticas. Especialmente cabe destacar: Consulta de informacin grfica e escrita: libros, revistas, grficas, etc. Utilizacin de material audiovisual na medida do posible. Recollida de datos, elaboracin de grficos e interpretacin dos mesmos. Deseo e realizacin de experiencias sinxelas ou as que se esixan como obrigatorias. Utilizacin, nivel adecuado, de guas de campo e claves de identificacin. Elaboracin de informes ou traballos co adecuado grao de rigor cientfico. Debates e posta en comn de conclusins. Realizacin de actividades extraescolares e complementarias: itinerarios de interese didctico, visitas, concursos, etc. Aplicacin de tcnicas de estudio de temas concretos. Autoavaliacin do traballo desenvolvido. 2) En canto s avaliacins: proceso de avaliacin, entndese no Departamento de Bioloxa e Xeoloxa, de xeito continuo e integral, interpretando e describindo na medida do posible as diferentes situacins de ensino-aprendizaxe en cada momento, permitindo os axustes necesarios cando sexan precisos, mesmo no deseo das unidades didcticas, contidos, etc., intentando acadar a mellora progresiva e global deste proceso. Departamento avaliar o propio proceso avaliador, especialmente: a) O punto de partida: implica unha avaliacin inicial. b) A avaliacin formativa: longo do proceso de ensino-aprendizaxe, de xeito que se poda comprobar en cada momento, o estado actual de aproveitamento dos materiais e recursos curriculares e face-los axustes necesarios. c) A avaliacin terminal: Que reflicte o grao de consecucin dos obxectivos propostos. 3) En canto s actividades de recuperacin: Se avaliar que as actividades de recuperacin reproduzan, na medida do posible, as actividades ordinarias desenvolvidas longo do proceso de ensino-aprendizaxe, incidindo especialmente nos considerados como contidos mnimos, tal e como se recollen na Programacin Didctica do Departamento, ben incorporando contidos anteriores s probas posteriores, ben mediante probas especficas de recuperacin, despois dun tempo prudencial e de subministrarlle alumno informacin adecuada para recupera-las partes non superadas. No que respecta s alumnos con materias pendentes de cursos anteriores, tratamos de incorporalos na medida do posible s actividades ordinarias do curso de procedencia, preferentemente co mesmo profesor co que cursaron a materia pendente, de xeito que en todo momento estivesen convenientemente orientados e puideran cursar a materia de xeito continuo, sen ter que concentrar todo o esforzo nunha nica proba obxectiva 4) En canto s actividades extraescolares: Avaliarase a adecuacin das actividades complementarias e extraescolares consecucin dos obxectivos didcticos. 5) En canto adecuacin das unidades didcticas: O Departamento avaliar especialmente que os contidos sexan adecuados para a consecucin dos obxectivos didcticos, revisando os contidos en caso contrario. 6) En canto adecuacin dos criterios de avaliacin: Avaliarase a adecuacin dos criterios correcta interpretacin do estado real de coecementos dos alumnos e sa situacin global no proceso de ensino-aprendizaxe.

227

ANEXOS

228

ANEXO I
PROFESORES E MATERIAS IMPARTIDAS
1.- COMPOSICIN DO DEPARTAMENTO. No actual curso acadmico, o Departamento de Bioloxa e Xeoloxa est integrado polos profesores seguintes:

2.- NIVEIS, REAS E MATERIAS IMPARTIDAS. 1.1. EDUCACIN SECUNDARIA OBRIGATORIA (ESO). Ciencias da Natureza de 1 curso. Ciencias da Natureza de 2 curso. Bioloxa e Xeoloxa de 3 curso. Bioloxa e Xeoloxa de 4 curso. 1.2. ENSINANZA SECUNDARIA DE ADULTOS DE NIVEL II. ESA-II, Mdulo 3. ESA-II, Mdulo 4. 1.3. BACHARELATO, ORDINARIO E DE ADULTOS. Bioloxa e Xeoloxa de 1 curso. Ciencias para o mundo contemporneo de 1 curso Bioloxa de 2 curso. Ciencias da Terra e ambientais de 2 curso. 3.- PROFESORADO E MATERIAS IMPARTIDAS.

229

ANEXO II
NECESIDADES DE DOTACIN
As necesidades de dotacin para o Departamento de Bioloxa e Xeoloxa, se centran fundamentalmente na situacin do Laboratorio. O Laboratorio de Bioloxa e Xeoloxa non naceu como tal: o resultado dunha adaptacin dunha aula preexistente para poder desenvolver algunhas experiencias de tipo prctico, necesariamente sinxelas, pois presenta serias deficiencias, entre outras: Escasa superficie para grupos normais en canto a nmero de alumnos. Instalacin de gas: inexistente, recurrndose s minibotellas de butano. A instalacin de auga redcese a unha toma lonxe das mesas de traballo. Ausencia dunha camp extractora. Tendo en conta o exposto, o Departamento solicita que se tomen as medidas posibles para xestionar ante as autoridades correspondentes a dotacin dun Laboratorio ou AulaLaboratorio, que dispoa do equipamento mnimo para desenvolver con certo grao de rigor cientfico, as actividades experimentais asociadas s reas e materias adscritas Departamento, pois algunhas delas presentan certa complexidade. Por outra banda, precsanse armarios con chave (dous ou alomenos un), preferentemente acristalados para gardar material bibliogrfico, informtico e documentacin propia do Departamento. A peticin de material de laboratorio e instrumental para este curso a que consta na solicitude presentada Direccin a finais do derradeiro curso. Non se prev en principio a necesidade de dotacin bibliogrfica. Se fose o caso se solicitara no seu momento.

230

ANEXO III
VARIACINS INDIVIDUAIS SOBRE A PROGRAMACIN
Non se presenta por parte de ningn profesor ningunha variacin individual respecto da programacin conxunta do Departamento.

231