SVEUILITE U ZAGREBU

FAKULTET STROJARSTVA I BRODOGRADNJE

Zavod za konstruiranje
Katedra za elemente strojeva i konstrukcija
Mehanike konstrukcije

Sile na navoju

dr.sc. Milan Opali

Toni Begovi
0035164782

Zagreb, sijeanj 2014.

Oznaka Mjerna jedinica

Aj
m2
d2
m
d3
m
Dsr
m
E
N/m2
F
N
F1
N
Fn
N
Fr
N
Ft
N
H1
m
k
Pa
m
m
p
N/m2
P
m
Ph
m
pdop
N/m2
R
m
Rsr
m
r2
m
SK
Tpr
Nm
Tpr
Nm
TR
Nm

h
s

a
'

0
red

Pa
Pa
Pa
Pa

Opis
Povrina poprenog presjeka jezgre vijka
Srednji promjer navoja
Promjer jezgre vretena
Srednji promjer oslonca (leaja)
Modul elastinosti materijala
Sila
Normalna uzduna sila
Normalna sila
Poprena sila
Obodna sila
Nosiva dubina navoja
Udio izvijanja
Nosiva visina matice
Tlak bokova navoja
Korak navoja
Uspon navoja
Doputeni boni tlak
Rezultantna sila
Srednji polumjer oslonca (leaja)
Srednji polumjer navoja
Sigurnost na izvijanje
Okretni moment
Pogonski moment okretanja
Moment trenja leaja
Kut uspona navoja
Stupanj korisnosti
Stupanj korisnosti pri podizanju
Stupanj korisnosti pri sputanju
Stupanj vitkosti
Koeficijent trenja
Koeficijent kliznog trenja na povrini oslanjanja vretena na leaj
Kut trenja
Normalno naprezanje
Idealna tlana vrstoda za
Ekvivalentno naprezanje
Tangencijalno naprezanje

II

Sadraj
Popis slika ............................................................................................................................................... IV
Pokretni vijci (vijani pogoni) .................................................................................................................. 1
Sile, trenje, iskoristivost, samokonost ............................................................................................... 1
Obodna sila pri dizanju.................................................................................................................... 2
Iskoristivost pri dizanju ................................................................................................................... 2
Obodna sila sputanja ..................................................................................................................... 3
Iskoristivost pri sputanju ............................................................................................................... 3
Moment trenja leaja...................................................................................................................... 3
Pogonski moment okretanja ........................................................................................................... 3
Ukupna iskoristivost ........................................................................................................................ 4
vrstoda............................................................................................................................................... 4
Vlano ili tlano naprezanje ............................................................................................................ 4
Torzijsko naprezanje ....................................................................................................................... 4
Ekvivalentno naprezanje ................................................................................................................. 4
Izvijanje ........................................................................................................................................... 4
Boni tlak......................................................................................................................................... 5
Literatura ................................................................................................................................................ 6

III

Popis slika
SLIKA 1: SHEMA POGONA ZA PODIZANJE TERETA S VIJKOM ZA POKRETANJE ....................................................... 1
SLIKA 2: HOD VRETENA ........................................................................................................................................... 1
SLIKA 3: SILE MATICE NA RAZVIJENU PLOHU NAVOJA VRETENA ........................................................................... 2
SLIKA 4: TRENJE NA POTPORNOM LEAJU ............................................................................................................. 3

IV

Pokretni vijci (vijani pogoni)

Sile, trenje, iskoristivost, samokonost
Vreteno tlai matica opteredena pogonskim pritiskom F (SLIKA 1). Nju treba okretanjem
vretena podignuti, tj. treba okretati runo kolo. Matica se dakle, sama ne okrede, ona podie npr.
teret koji na nju djeluje silom F.

Slika 1: Shema pogona za podizanje tereta s vijkom za pokretanje

Navoj matice tlai svojim bokovima na bokove navoja vretena. Uz pretpostavku jednolinog
noenja svih bokova, zamiljamo da je ukupna sila, razdijeljena na pojedine bokove, obuhvadena
jednom normalnom silom Fn, s hvatitem u jednoj toki na sredinjici boka. Prema tome, ta sila stoji
okomito na bok vretena.

Slika 2: Hod vretena

Zbog prikaza odnosa sila, i to djelovanja sile matice na vreteno, iscrtan je jedan navoj (SLIKA
2) i predoen u razvijenom stanju (SLIKA 3).

Slika 3: Sile matice na razvijenu plohu navoja vretena

Normalna sila Fn stvara otpor trenja

, gdje je: koeficijent trenja. Sila Fn rastavlja se u
normalnu uzdunu silu F1 i poprenu silu Fr. Sila F1 daje sa Fa rezultantu R. Sile F1 i R zatvaraju
meusobno kut trenja '.
Rezultanta R rastavlja se sada na obodnu silu Ft i uzdunu pogonsku silu F. Da bi se s
vremenom ta sila F mogla svladati, treba vreteno na bonom promjeru d2 okretati obodnom silom Ft,
tj. s momentom torzije vretena.

SLIKA 3 daje sljedede geometrijske odnose:

do

s isto doraenim i dobro podmazanim bokovima.

kod trapeznog navoja i

kod pilastog navoja.

Obodna sila pri dizanju

(

Iskoristivost pri dizanju

Kod jednog okreta podigne se teret za uspon Ph i time se obavlja korisna radnja
. Na
vretenu je za ovo dizanje potrebna radnja
. Odnos ovih dviju radnji naziva se iskoristivost
pri dizanju.
(

Obodna sila sputanja

Ako na vreteno ne djeluje okretni moment (runo kolo slobodno), sila F pokrenut de vreteno
okretanjem natrag. Bududi da je smjer okretanja promijenjen, promijenit de se i otpor trenja u
suprotan smjer. Sila F matice djeluje stoga na vreteno sa obodnom silom sputanja.
(
Iskoristivost pri sputanju
Korisni rad je sada

, a potrebni rad

.
(

(
)
Ako je
, onda je
, tako da je i
. To je samokonost i nijedna, bilo
kako velika sila F ne moe vreteno okretati unatrag. Sputanje je onda, kao i pri odvijanju privrsnih
vijaka, mogude samo okretnim momentom u suprotnom smjeru. Samokonost je esto poeljna kao
osiguranje protiv povratnog hoda vretena.
Moment trenja leaja
Jo treba uzeti u obzir da se vreteno podupire na uzduni leaj koji dri ravnoteu pogonskoj
sili F. Pri okretanju vretena mora se svladavati i trenje
, koje nastaje na povrini naslanjanja
ojaanja vretena na leaj (SLIKA 4).

Slika 4: Trenje na potpornom leaju

Prema tome, pogonu (runom kolu) treba dodati daljnji moment okretanja i to moment
trenja leaja .

Pogonski moment okretanja

Za podizanje matice opteredene silom F treba na runom kolu upotrijebiti pogonski moment
okretanja, ime se znatno pogorava stupanj koritenja takvog vijanog pogona.
(

Ukupna iskoristivost
Pri dizanju se u jednom okretaju obavlja koristan rad
, na runom kolu potreban je za
to pogonski rad
. Odnos ova dva rada je ukupna iskoristivost.
(

Poloaj vretena (uspravno, vodoravno ili koso) praktiki uopde nije vaan. Pod dizanjem
razumije se u naelu uzduno gibanje suprotno smjeru sile, a pod sputanjem uzduno gibanje u
smjeru sile. Umjesto runog kola, moe, naravno, biti i koji drugi pogon, kao motor ili prigon.

vrstoa
Vlano ili tlano naprezanje
Navoj je optereden na vlak ili tlak uslijed djelovanja uzdune pogonske sile.

Torzijsko naprezanje
Navoj je na uvijanje optereden djelovanjem okretnog momenta.

Ekvivalentno naprezanje
Normalno i torzijsko naprezanje se sastavljaju u ekvivalentno naprezanje.

Iskustveni podaci pokazali su da u normalnom sluaju doputeno ekvivalentno naprezanje

iznosi 20% vlane vrstode materijala vretena pri jednosmjernom promjenjivom opteredenju, te 13%
vlane vrstode kod izmjeninog promjenjivog opteredenja.
Izvijanje
Vretena koja su opteredena na tlak moraju se kontrolirati i na izvijanje. Sigurnost protiv
izvijanja ovisi o stupnju vitkosti vretena (). Za
sigurnost protiv izvijanja rauna se po Euleru i
uzima se izmeu 2,6 i 6.

Za

sigurnost protiv izvijanja rauna se po Tetmajeru, te iznosi izmeu 1,7 i 4.

Male vrijednosti za sigurnost izvijanja uzimaju se u povremenom pogonu, velike u trajnom

pogonu. Osim toga treba obaviti izbor traene tonosti rada (deformacija za vrijeme pogona). Za
nije potrebna kontrola sigurnosti na izvijanje.

Boni tlak
Kako bokovi navoja vretena i matice kliu jedan po drugome, oni se troe. Da bi se troenje
dralo u doputenim granicama, iskustveno se uzima da doputeni boni tlak navoja pdop iznosi
izmeu 2 i 7 N/mm2 za lijevane eljezne matice, dok je za bronane matice to izmeu 5 i 15 N/mm 2
(manje vrijednosti se uzimaju pri trajnom pogonu, vede pri povremenom pogonu, ili kod
visokokvalitetnih materijala matice otpornih na troenje, ili pak za kaljena vretena).

Literatura
[1.] Decker, K.H.: ELEMENTI STROJEVA , Golden marketing Tehnika knjiga, Zagreb, 2006.