Ömər Bin Əl-Xəttab VƏ Ümmü Gülsümün Nigahı (2014 Yeni)

www.313news.
net
HQQTDN
DOAN
FSAN
mr bin l-Xttab v
mm Glsmn nigah
Seyid l-Hseyni l-Qzvini v

Seyid li l-Milaninin tdqiqatlar sasnda
Bak, 2014
mr bin l-Xttab v mm Glsmn nigah
n sz
slam tarixi mnblrind, xsusi il i dnyasnda danlanlara gr ikinci
xlif mr bin l-Xttab il mir l-mminin mam li bin bi Talib () arasnda
bir ox ixtilaflar yaanb. Deyilnlr sasn, onlarn ixtilaf Allah Rsulunun (s)
yegan qz v ciyr-paras xanm Fatimnin () hadtindn sonra dmnilik
hddin atmdr.
Baqa bir trfdn is bzi tarixilrin yazd iddialara gr, mam li bin
bi Talib () z qz mm Glsm mr bin l-Xttaba r verrk
dostluqlarn yenidn brpa etmidir. Bu iki iddia hr iki mzhbin gndmini
mul edrk, bir ox mbahislr yol amdr.
Yaranan bh bundan ibartdir:
mr bin l-Xttab xanm Fatimnin () hid edilmsind gnahkar hesab
edilirs, nec ola bilr ki, mam li () mhz o xanmdan olan qz mm
Glsm anasnn qatilin r verir?
Bu bh bzi insanlarn bu mbhm 1 mvzudan istifad edrk i
alimlrinin iddia etdiyi mam li bin bi Talibin () vilaytinin qsb edilmsini v
xanm Fatimnin () hadtini tkzib etmy alrlar. hli-snn alimlri
szgedn bu evlilik il mr bin l-Xttab il mam li () arasnda yaananlarn
dostluq v smimiyytdn baqa bir ey olmad qnatinddirlr.
El bu sbbdn biz d bir mslman olaraq iki mzhb arasnda yaranan
ixtilaf aradan qaldrmaq v bu qaranlq mvzunu aydnlatmaq namin istr i,
istrs d hli-snn mnblri sasnda aradrma aparmaq qrarna gldik.
Bu msl haqqnda ox danlb v mxtlif fikirlr bildirilib. Bir ox
rddiyylr v mqallr yazlaraq myyn istidlallar edilib. Onlarn hr birinin
d qaneedici olduu inkar edilmz bir hqiqtdir.
Lakin, xsusi il Rzi d-Din l-Hilli, llam Muqrrm, llam Baqir rif
l-Quri kimi byk din alimlrinin bu haqda yazdqlar daha ox maraq
dourur. nki ad kiln alimlr mumiyytl xanm Fatimnin () mm
Glsm adl qznn varln inkar ediblr. Onlar z iddialarn sbuta yetirck
kifayt qdr dlillr d irli srblr.
Anlalmaz, qeyri-myyn, hr cr yozula biln
Hqiqtdn doan fsan
Bir sra alimlr, o cmldn eyx l-Mufid, Seyid Nasir Hseyn l-Hindi v
Seyid li l-Milani bu evlilik haqqnda nql ediln rvaytlrd z xan
tzadlar n plana xarm v bu iddiann sassz olmas qnatin glmilr.
Seyid Murtza is digrlrindn frqli olaraq, bu evliliyin ba tutduunu,
lakin hd-qorxu v zor ttbiq etm yolu il hyata keirildiyini n srmdr.
i v hli-snn alimlrindn ibart bir qism mr bin l-Xttabn mm
Glsm adl hyat yoldann olduunu yazm v bu qadnn bu Bkrin qz
olduunu bildirmilr. Muhy d-Din Yhya bin rf n-Nvvi, Aytullah
Mri n-Ncfi bu haqda bir ox tarixi faktlar v hmin faktlar sbut edck
sndlr z xarmlar.
Btn bu iddialar il sizi trafl tan edcyimiz v mvzu bardki digr
rvaytlr haqqnda da bhs edcyimiz bu kitabda slam mmti arasnda ixtilafa
sbb olan bu qarqln aydnla qovuacana mid bslyirik.
I FSL
mir l-mminin mam li bin bi Talib () v
xanm Fatimnin () qz mm Glsm kimdir?
i alimlrinin fikirlri
i dnyasnn bzi thqiqat alimlri mir l-mminin mam li bin bi
Talib () v Xanm Fatimnin () Xanm Zeynbdn baqa mm Glsm adl
qzlarnn olmad v mm Glsm adnn mhz Xanm Zeynb aid
olduunu bildiriblr. Onlarn irli srdklri tarixi faktlara sasn mam li bin
bi Talib () v Xanm Fatimnin () be vladnn olmasn, yni mam Hsn (),
mam Hseyn (), Mhsn (dnyaya glmdn xanmn btnind vfat etmidir),
Zeynb v mm Glsm kimi tandanlar bzi rvaytlrin qarqlndan shv
yol vermilr. Bel ki, bir ox rvaytlrd Zeynb xanm mm Glsm ad il
yad edilmidir. Mhz xanm Zeynbin iki adla mhur olmas bir ox tarixi v
mhddislri shv srklmidir.
i dnyasnn n tannm alimlrindn biri olan mrhum Rziyydin lHilli mam li bin bi Talibin () vladlar haqqnda apard aradrmada yazr:
: ( )
.... ) (
Onun 2 vladlarnn say qz v olanlar daxil olmaqla, iyirmi yeddi nfrdir.

Onlardan yalnz ( nfr) Hsn, Hseyn v mm Glsm lqbi il tannan
Zeynb l-Kbra Fatimnin (.s) vladlar v Allah Rsulunun (s) nvlri
olublar.3
Ncf hrind yaayan masir thqiqat alim Baqir rif l-Quri bu
haqda bel deyir:
. .
.
.

Xanm Fatimnin () Zeynbdn baqa bir qz olmayb. Onun knysi mm
Glsm idi. Bzi thqiqatlar da eyni fikirddirlr. Hr halda mn trdddsz
dey bilrm ki, xanm Fatimnin () mm Glsm adl qz yox idi.4
mam li () nzrd tutulur

Rziyddin l-Hilli, l-dd l-qaviyy li-difaa l-mxavif l-yvmiyy, s.242
4 Baqir rif l-Qurai, Hyat Seyyid n-nisa Fatim z-Zhra (s.), s.219
2
3
Hqiqtdn doan fsan
hli-snn alimlrinin fikirlri

Bzi hli-snn alimlri d xanm Fatimnin () vladlarnn sayn , yaxud
drd nfr olaraq qeyd etslr d, mm Glsm adn hallandrmamlar.
Muhmmd bin Yusif s-Salihi -ami yazr:
- - :
. - -
kincisi: linin (r.a) Fatimdn (r.a) olan vladlar Hsn, Hseyn, Mhsn v
Zeynb l-Kubradr. O biri zvclrindn d vlad ox olmudur.5
hab d-Din l-Qlyubi Haiy l-Qlyubi la rh Clal d-Din l-Mhlli
la Minhac t-talibin kitabnda mam li bin bi Talibin () vlad sayn
nfrdn ibart olduunu yazmdr. Clal d-Din s-Suyuti d bu mtlbi ondan
bel nql edir:
( ) () :

. ()
() :
()
.
vladn ataya nisbt verilmsi Allah Rsulu (s) istisna olmaqla (hr ksin
barsind) dorudur. nki Fatimnin vladlar, yni Hsn il Hseyn v bir d
onlarn vladlar o Hzrt nisbt verilmidir. Misir xalqnn rfnd onlara
raf deyilir. Baxmayaraq ki, raf hli-beytdn olan hr ksin lqbidir.
Lakin Fatimnin qz Zeynbin vladlar v Hsn il Hseynin vladlarnn
qzlar hli-beytdn deyillr v atalarna nisbt verilirlr. Baxmayaraq ki, onlarn
hamsna Allah Rsulunun (s) zriyylri v vladlar deyilir.
Clal d-Din s-Suyuti (r) deyib: Allah Rsulunun (s) Fatimdn baqa vlad
yox idi. Fatim z-Zhra li (r.a) il evlndikdn sonra Hsn, Hseyn v Zeynb
adl vladlar dnyaya gldi. Zeynb z misinin olu Abdullah il evlndi. Onun
5
Muhmd bin Yusif s-Salihi -ami, Subul l-huda v l-rad fi sirat Xyr l-ibad, c.11, s.288
da li, Aun, Abbas, Muhmmd v mm Glsm adl vladlar vard. Fatimnin

btn vladlarna da Allah Rsulunun (s) vladlar deyirlr. Lakin O Hzrt
nisbt veriln oul vladlar Hsn v Hseyndn olan vladlardr. nki Allah
Rsulu (s) z bu mvzunu aq kild buyurmudur.6
Misirli hli-snn alimi eyx Muhmmd l-Xizri yazr:
.
:
Hicrtdn il sonra li iyirmi bir yanda ikn on be yanda olan Fatim (.s)
il evlndi. Allah Rsulunun (s) vladlar, yni Hsn, Hseyn v Zeynb d bu
evliliyin nticsind oldular.7
Bu iddian dstklyn dlillr
a. mm Glsm v Zeynb adlarnn bir yerd kildiyi shih sndli
rvayt yoxdur.
Xanm Fatimnin () Zeynbdn baqa bir qznn olmadna v mm
Glsm isminin o xanmn lqbi olduuna birinci dlil he bir shih sndd bu
iki adn bir yerd zikr edilmmsidir. Xanm Fatimnin () hyat v onun bana
gln hadislr haqqnda yazlan he bir i mnbsind Zeynb il mm
Glsm ad bir yerd yazlmamdr. Ancaq ya Zeynb, ya da mm Glsm
olaraq qeyd edilmidir.
Baqa szl desk, i mnblrind shih sndl nql olunan he bir
rvaytd ikinci xlif mr bin l-Xttabla evlnn qzn mhz xanm Fatimnin
() vlad olmas bard mlumat yoxdur.
Bu gn qdr bir oxlar trfindn istidlal olunan sndlr is bzi alimlrin
xsi dnc v fikirlri olmudur ki, onlar da he kim n hcct hesab edil
bilmz.
b. Abdullah bin Cfr kiminl evlndi?
Abdullah bin Cfrin kiminl evlnmsi bu mvzuda mhm hmiyyt
ksb edn amillrdn biridir. Mhz buna gr d bzi masir hli-snn
6
7
habddin l-Qlyubi, Haiy l-Qlyubi la rh Claluddin l-Mhlli la Minhac t-talibin, c.3, s.236
Muhmmd l-Xizri, Nur l-yqin fi sirat seyyid l-mrslin, c.1, s.111
Hqiqtdn doan fsan
tdqiqatlar mvcud xlmaz vziyytdn x yolu axtarm v bir ox klassik

alimlrin fikirlrini rdd etmli olmular.
nternet bklrind yaylm n mhur mqallrdn birindn sitat:
bhlrdn d biri budur ki, mnblrdn bzilrind Abdullah bin Cafrin
Zeynb bint li ldkdn sonra onun bacs mm Glsm bint li il evlndiyi
qeyd olunur. mm Glsm Zeynbdn vvl ldy halda bu, nec
mmkndr?
bn Sad v d-Darqutni kimi alimlr mm Glsmn Abdullah il
evlndiyini deyirlr v bu bard zif xbrlr saslanblar. Bu, sadc olaraq
ravilrin xtasdr. Bunun xta olduu is ortadadr, nki onlar deyirlr ki,
Zeynbdn sonra Abdullah mm Glsm il evlnmidir, lakin tarix bunu inkar
edir. nki mm Glsm Zeynbdn vvl lmdr.
Bundan baqa bu evlilik haqqndak mlumat dqiq deyildir. l-Hafiz Thzib tThzib srind Qasm bin Lulu haqqnda danaraq deyir: l-Buxarinin nigah
babnn vvllrind sndsiz olaraq rvayt etdiyi srd onun ad kemidir; dedi:
Abdullah bin Cafr eyni zamanda hm linin qz, hm d onun (onun dul
buraxd) qadn il evli olmudur. Said bin Mnsur bu sri Muira bin
Muqassim yolu il hmin bu Qasm bin Luludn isnad il rvayt etmidir:
Abdullah bin Cafr eyni zamanda hm linin (dul buraxd) qadn Leyla bint
Msud n-Nhliyy, hm d linin Fatimdn olan qz mm Glsm il evli
olmudur. Abdur-Rahmn bin Mehrann trcmeyi-halnda buna bnzr bir sr
qeyd olundu, lakin orada Zeynb bint li qeyd olunmudu. z-Zuhri bu frqli
srlri birldirrk dedi: Bir ox ks mn xbr vermidir ki, Abdullah bin Cafr
eyni zamanda linin qz v linin (dul buraxd) qadn il evli olmudur.
linin hmin qz ldkdn sonra, digr qz il evlnmidir. Bunu l-Beyhqi z
sndi il rvayt etmidir.8
stlik tarix kitablarnn oxu Abdullah bin Cafrin trcmeyi-halnda onun
Zeynb il evliliyini qeyd edirlr, lakin mm Glsm il evliliyindn bir ey
yazmrlar. Ntic olaraq dey bilrik ki, bzi tarixilrin dlilsiz-sbutsuz iddias
isbat olunmu tarixi fakt inkar etmz.
El biz d mhz bu tarixi ziddiyytlrdn danacaq.
bn Hcr l-sqlani, Thzib t-thzib, c.8, s.324
hli-snn mnblrind shih sndl qeyd olunan rvaytlrd Abdullah

bin Cfrin eyni zamanda hm mam linin () vaxtil zvcsi olmu xanmla,
hm d mam linin () qz il evli olduu yazlmdr. Bu rvaytlrin
bzilrind hmin qzn ad mm Glsm, bzilrind is Zeynb olaraq nql
edilmidir.
Muhmmd bin smayil l-Buxari yazr:

.

Abdullah bin Cfr (bir zaman) linin zvclrindn (olmu) bir xanmla v qz
il eyni zamanda evli idi.9
hli-snn alimlrinin bu msldn x yollar:
A. Abdullah bin Cfr onlarla biri digrinin ardnca ail qurdu.
Bu rvaytin rhind bzi hli-snn alimlri bu qzn adn Zeynb olaraq
qeyd etmilr:
bn Hcr l-sqlani yazr:
.
Abdullah bin Cfr (bir zaman) linin zvclrindn (olmu) bir xanmla v qz
il eyni zamanda evli idi. Onun (linin) arvadnn ad Leyla bint Msud, qznn
ad is Zeynb idi.10
Sid l-Xorasani Abdullah bin Cfrin evlndiyi v mam li bin bi Talibin
() xanm Fatimdn () olan qznn adn mm Glsm olaraq qeyd etmidir:

Biz Sid rvayt etdi (v dedi:) Crir bin l-Humeyd biz bn Abbasn azadla
buraxd klsi Qasmdan onun bel dediyini rvayt etdi: Abdullah bin Cfr (bir
zamanlar) linin zvcsi olmu Leyla bint Msud v Allah Rsulunun (s) qz
Fatimnin vlad olan mm Glsm bint li il eyni zamanda evli olmudur.11
Bu rvaytin sndi d hli-snn standartlarna sasn tam kild shihdir.
bn Hcr l-sqlani bu rvayti nql etdikdn sonra deyir:
Muhmmd bin smayl l-Buxari, l-Cami s-Shih, Nigah kitab, c.5. s.1963
bn Hcr l-sqlani, Hadi s-sari mqddim Fth l-bari, c.1, s.321
11 Sid bin Mnsur l-Xorasani, Snn Sid b. Mnsur, c.1, s.286, h.1011
9
10
Hqiqtdn doan fsan

bn Sirin dedi: Bu hdisd he bir problem yoxdur. Hminin Sid bin Mnsur da
onu shih sndl nql etmidir.12
hmd bin Hnblin olu Abdullah bin hmd d o qzn adn mm
Glsm lqbi il yazmdr:
.
linin qz mm Glsm v bir zamanlar onun hyat yolda olan Leyla bint
Msud l-Nhliyy eyni zamanda Abdullah bin Cfrin evind idilr v onun
zvcsi idilr.13
hli-snnnin mhur alimi l-Beyhqi d iki kitabnda Abdullah bin Cfrin
zvcsinin adn mm Glsm olaraq nql etmidir:

.
Abdullah bin Cfr (vaxtil) linin zvcsi olmu Leyla bint Msud v Fatimdn
olan qz mm Glsm bint li il eyni zamanda evli idi.14
hli-snn alimlrinin adndan zikr etdiyimiz bu rvaytlrd bir daha ahid
oldunuz ki, bir qadn iki ad il tqdim edilmidir. Bu mnblr d Zeynbi eyni i
mnblri kimi mm Glsm olaraq tantdrb. Lakin bu rvaytlrin hqiqtini
etiraf etmk vzin, qbul edilmsi tin olan (izah irlid glck) aqlama v
rh vernlr d olmudur.
.
(Eyni mzmunlu rvaytlrin) birind Zeynb, digrind mm Glsm adnn
zikr edilmsi, bu iki rvayt arasnda he bir ziddiyt yaratmr. nki Abdullah bin
Cfr vvlc biri il, sonra is digri il evlnmidir.15
Bu rhdn iki ehtimal ortaya xr:
a) Abdullah vvlc xanm Zeynb il, ondan sonra mm Glsm il
evlnib.
b) vvlc mm Glsm il, ondan sonra xanm Zeynb il ail qurub.
bn Hcr l-sqlani, Fth l-bari, c.9, s.155
Abdullah bin hmd bin Hnbl, Msail hmd bin Hnbl, c.1, s.349
14 bu Bkr l-Beyhqi, Snn l-kbra, c.7, s.167; Marift s-snn vl-sr an l-mam -afei, c.5, s.294
15 bn Hcr l-sqlani, Fth l-bari, c.9, s.155
12
13
10
Qarda nql edcyimiz rylrdn d grcksiz ki, hli-snn alimlri daha

ox birinci ehtimal dstklyirlr.
kinci ehtimala glinc is bu, aada qeyd edcyimiz hli-snn
tarixilrinin rvaytlri il v ilk ehtimalla ziddiyt tkil edir. Buna hminin
baqa iradlar da mvcuddur.
hli-snn mnblrind mhur nzr gr, mm Glsm mam
Hsnin () salnda vfat etmidir. O zamana qdr d Abdullah bin Cfrin
zvcsi hesab edilib. Bel olduqda, Abdullah bin Cfrin xanm Zeynb il
evliliyinin mam linin () zamannda olmas mmkn deyildir. nki iki bacnn
eyni vaxtda bir xsd rd olmas bhsi yaranr, bu is Qurani-Krimin Nisa
sursinin 23-c aysin sasn haramdr. Lakin, yen hli-snn mnblrin
sasn Abdullah bin Cfr mam linin (.s) salnda Zeynb xanmla evli idi.
Nmun olaraq, bu Bkr l-Acurinin bn Mlcmin (l.) ldrlmsi
hadissi haqqnda dediyi klam qeyd edirik:

Abdullah bin Cfr Zeynb bint linin ri olduu vaxtda bn Mlcmi ldrmy
qalxd.16
B. Abdullah bin Cfr mm Glsm boadqdan sonra Zeynbl ail qurdu.
Bzi hli-snn alimlri iddia ediblr ki, Abdullah bin Cfr xanm Zeynbi
boadqan sonra mm Glsm il evlnmidir. Msln, bn Hzm deyir:
- -
- -

mr bin l-Xttab Allah Rsulunun (s) qz mm Glsm bint li il evlndi,

Zeyd v Ruqyy adl vladlar oldu. (O xanm) mrdn (r.a) sonra Aun bin
Cfr bin bi Talib il, sonra Muhmmd bin Cfr bin bi Talib il evlndi. Sonra
is Abdullah bin Cfr bin bi Talib (mm Glsmn) bacs Zeynbi
boadqdan sonra (mm Glsml) evlndi.17
16
17
bu Bkr l-Acuri, -rit, c.4, s.2108

bn Hzm, Cmhrt nsab l-rb, c.1, s.38
11
Hqiqtdn doan fsan
i v hli-snn rvaytlrin sasn, Abdullah bin Cfr mir l-mminin

mam linin () salnda xanm Zeynb il evlndi. Tarixi mnblrin yazdna
gr, o xanm mrnn sonuna qdr18 Abdullah bin Cfrin zvcsi idi.
Bel olduqda, mm Glsm ikinci df dnyaya glmlidir ki, xanm
Zeynbdn sonra Abdullah bin Cfr il evlnsin. nki bu iddian irli srn
mnblr mm Glsmn xanm Zeynbdn qabaq vfat etdiyini yazrlar.
l-Beyhqi yazr:

Zeynb, Abdullah bin Cfr il evlndi v yaad mddt rzind (vfat edn
qdr) onun zvcsi oldu.19
Bu rvaytlr il yola xsaq bel, Abdullah bin Cfrin xanm Zeynbdn
boandqdan sonra mm Glsm il evlnmsi d tsdiq edilmir. O zaman
geriy bir yol qalr. O da bundan ibartdir ki, Abdullah bin Cfr mm Glsm
il Xanm Zeynb vfat etdikdn sonra evlnmi olsun.
C. Abdullah bin Cfr mm Glsml xanm Zeynb vfat etdikdn sonra
ail qurdu.
Bdr d-Din l-yni Shih l-Buxarinin rhind bu haqda bel yazr:
:
.
Abdullah bin Cfr Zeynb bint li v linin (kemi) zvcsi Leyla bint
Msudla evlndi. bn Sd deyir: O, Zeynb vfat etdikdn sonra li v Fatimnin
qz mm Glsm il evlndi.20
Qeyd olunanlardan bel nticy glirik ki, hli-snnnin nzrind mm
Glsm xanm Zeynbin ata-ana bir doma bacsdr. O xanm mr bin l-Xttab
il evlnrk iki vlad sahibi olmudur. mr bin l-Xttabn lmndn sonra
xanm Zeynb ri Abdullah bin Cfrdn boanm, mm Glsm d Abdullah
bin Cfrin hyat yolda olmudur. Amma bu msld daha bir maraql mqam
var ki, yuxarda aldmz nticni qeyd edn hli-snnnin etibar etdiyi
mnblrin yazdna gr, mm Glsm mam Hsn () hyatda ikn olu
mam Hseynin () hadtindn sonrak tarixlrd - tqribn h.q. 61-ci ildn sonrak illrd d
bu Bkr l-Beyhqi, Dlail n-nbuvvt, c.7, s.283; Snn l-Kbra, c.7, s.70, h.13201; bn sakir, Tarix mdinti Dimq,
c.69, s.176
20 Bdr d-Din l-yni, Umdt l-qari rh shih l-Buxari, c.20, s.101
18
19
12
Zeyd il birlikd vfat etmi v mam Hsn () onun cnaz namaznda itirak
etmidir.
Muhmmd bin Hbib l-Badadi l-Munmmq, bn sakir d-Dimqi
Tarixi Dimq v s-Sfadi l-Vafi l-vfayat kitabnda bu haqda bel yazrlar:

.
Elm hlindn bzilri demidir ki, O (Zeyd) v anas mm Glsm bint li bin
bi Talib (r.a) Abdullah bin Cfr bin bi Talibin zvcsi olduu zaman hr ikisi
xstlndi v eyni gnd vfat etdilr. Bir dst onlarn evlrinin arasnda get-gl
edirdilr ki, ilk hansnn vfat etdiyini myyn ed bilsinlr v bununla da kimin
kimdn irs aparaca aydn olsun. Lakin onlar ikisi eyni anda vfat etdiyindn v
hansnn tez ldyn myynldirmk mmkn olmadndan he biri
digrindn irs aparmad.
Muhmmd bin Sd Tbqat l-kubra-da bu haqda rvayt nql edib:

.
Amirdn rvayt edilir ki, Abdullah bin mr linin qz mm Glsm v
olu Zeyd cnaz namaz qld. Namazda drd tkbir dedi. Vki bin l-Crrahn
biz Zeyd bin Hbibdn, onun da -bidn nql etdiyi rvayt bel bir lav il
glmidir ki, Hsn, Hseyn, Muhmmd l-Hnfiyy, Abdullah bin Abbas,
Abdullah bin Cfr (namaz Abdullah bin mrin imaml il qldlar.)
Biz Ubeydullah bin Musa rvayt etdi (v dedi:) srail biz Cabirdn, o da
Amirdn rvayt etdi ki, Abdullah bin mr Zeyd (cnaz namaz qlanda) 4 df
tkbir dedi. Hsn v Hseyn d onun imaml il namaz qld.
13
Hqiqtdn doan fsan
Biz Ubeydullah bin Musa rvayt etdi (v dedi:) srail biz s-Sudidn, o da
Abdullah l-Bhidn onun bel dediyini rvayt edir: Mn Abdullah bin mrin
mm Glsm v Zeyd bin mr bin l-Xttaba cnaz namaz qldn grdm.
Hsn v Hseyn d onun namaz qlmasnn ahidi oldular.21
z-Zhbi is yazr ki, Sid bin l-As o zaman Mdin valisi idi. Odur ki,
mm Glsmn cnaz namazn o qld:

.
Hmmad bin Slm, mmar bin bi mmardan rvayt edir ki, mm

Glsm v Zeyd bin mr eyni anda ld v bilikd kfnlndi. Onlara Sid bin lAs namaz qld. Yni, o zaman Sid bin l-As Mdinnin valisi idi.22
Qeyd edk ki, Sid bin l-As Muaviynin zamannda Mdin valisi olmudu.
O, hicrtin 59-cu ilind dnyadan getmidir. z-Zhbi yazr:
. : .
Shih nql sasn, Sid bin l-As l-mvi hicrtin 59-cu ilind vfat etmidir.23
Gldiyimiz nqtni bir daha xatrladaq. Buraya qdr bel mlum olur ki,
mm Glsm il Abdullah bin Cfrin evlndiyi tarix Krblada itirak edn v
ondan sonra bir qdr yaayan xanm Zeynbin vfatndan sonra ba tutmudur.
Halbuki, mm Glsm mam Hsn (), v yaxud z-Zhbinin yazdna
sasn Muaviynin zamannda vfat etmidir. Bu evliliyin ba tutmas n
mm Glsm adlanan qadnn yenidn dirilmsi lazm glir.
Dorusunu Allah bilir!
c. Bir nfrin adndan iki xtb
ox maraqldr ki, tarix kitablarnda Kuf v amda deyiln v iki xs aid
ediln bir xtby rast glirik.

linin qz mm Glsmn xtbsi v linin qz Zeynbin xtbsi
Yni, Xanm Zeynbdn nql ediln xtbni eyni il mm Glsmn
xtbsi kimi zikr etmilr.
Muhmmd bin Sd, t-Tbqat l-kubra, c.8, s.464

ms d-Din z-Zhbi, Tarix l-slam, c.4, s.138
23 ms d-Din z-Zhbi, Tarix l-slam, c.4, s.138
21
22
14
IV srin alimlrindn olan bn Tyfur, bu Sad l-bi v bn Hmdun mm

Glsmn Kufd dediyi xtbsini bel nql edirlr:

.
mm Glsm () grdm. Onun kimi gzl danan grmmidim. El bil
mir l-muminin linin () dili il danrd. Xalqa sakit dayanmalar n iar
etdi. Xalq sakit olduqdan sonra htta znqrovlarn da ssi ksildi. O dedi: Szm
Allaha hmd etmk v cddim olan Allah Rsuluna salam v salavat gndrmk il
balayram. Ey Kuf hli! Ey hiyl v yalan hli! Gznzn ya hmi axsn!
Qmli nallriniz he vaxt dayanmasn! Siz ipi yirib brkidndn sonra dididirib
bir-birindn ayrana bnzyirsiniz...24
eyx l-Mufid v digr tarixi alimlr eyni xtbni xanm Zeynbin dilindn
nql etmilr:

: : .
Zeynb bint lini () grdm. Onun kimi gzl danan grmmidim. El bil
mir l-muminin linin () dili il danrd. Xalqa sakit dayanmalar n iar
etdi. Xalq sakit olduqdan sonra htta znqrovlarn da ssi ksildi. O dedi: Szm
Allaha hmd etmk v cddim olan Allah Rsuluna salam v salavat gndrmkl
balayram. Ey Kuf hli! Ey hiyl v yalan hli! Gznzn ya hmi axsn!
Qmli nallriniz he vaxt dayanmasn! Siz ipi yirib brkidndn sonra dididirib
bir-birindn ayrana bnzyirsiniz...25
Hminin Krbla hadissindn sonra hli-beytdn olan uaqlara Kuflilrin
sdqlrini yemyi qadaan etm hadissini nql edn xsi bzi alimlr xanm
bn Tyfur, Balat n-nisa, s.24; bu Sad l-bi, Nsr d-durr fi l-muhazarat, c.4, s.19; bn Hmdun, Tzkirt lHmduniyy, c.6, s.265; hmd Zkir Sfvat, Cmhrt xutab l-rb, c.2, s.134
25 eyx l-Mufid, l-mali, s.322
24
15
Hqiqtdn doan fsan
Zeynb, digrlri is mm Glsm kimi qeyd etmilr. Mrhum eyx l-nsari

bu haqda yazr:

.
sirlrin Kuflilrdn sdq almasnnn qadaan olunma hadissi xanm
Zeynb, v ya mm Glsmn ad il mhur olmudur. (hli-beytin) sdq
almas haram olduu n o, bunu qadaan etdi.26
d. mm Glsmn Xanm Fatim () n zadarl
Muhmmd bin Fital n-Nisaburi Ruz l-vaizin-d yazr :

:
:
( :
. )
Fatim () vfat etdikdn sonra Mdin xalq birlikd nal ssi ucaltd. BniHaim qadnlar o xanmn evind topland v hr yerd eidilck bir fryad
etdilr. El oldu ki, Mdin onlarn nal v fryadndan lrzy gldi. Onlar
deyirdilr: Ey bizim seyyidmiz v srvrimiz! Ey Allah Rsulunun qz! Xalq
dst-dst linin yanna glirdi. Hsn v Hseyn d o hzrtin qabanda ylib
alardlar. Xalq da o iki balann alamandan giryan olurdu. mm Glsm
znd rubndi olan rb adrn bana salmd. Evdn xd v fryad etdi: Ey
ata! Ey Allahn Rsulu! ndi hqiqtn snin haqqn ldn verdim v sni bir daha
grmycyik. Mdin xalq toplanb Fatimnin cnazsinin bayra xaca v
ona namaz qlmalarn gzlyirdilr. buzr l-ffari evdn xd v dedi: Hr
ks geri qaytsn! nki bu gec Fatimnin cismi dfn olunmayacaq v txir
db. Camaat da dald.27
Bu rvaytd iki sas nqt var:
26
27
eyx Murtza l-nsari, Kitab z-zkat, s.353

Muhmmd bin l-Fital n-Nisaburi, Ruz l-vaizin, s.152
16
1) Diqqtl oxuduqda grrk ki, bu rvaytd xanm Fatimnin ()

vladlarndan yalnz nfrin - Hsn, Hseyn v mm Glsmn ad
hallanmdr. Xanm Zeynbin ad ndns he kilmir.
2) mm Glsmn varl haqqnda iddia qaldranlarn nzrin gr, o,
Allah Rsulunun (s) mrnn son illrind dnyaya glmidir. n yax
halda onun iki ya ancaq olard. Lakin bu rvaytin mtnin sasn iki
yanda bir qz uann bu cr szlrl nal etmsi mmkn grnmr.
Btn bunlar nzr aldqda, mm Glsm il xanm Zeynbin eyni
xs olmasnda he bir trddd qalmr.
e. mir l-mminin mam li bin bi Talib () zrblndiyi gnn gecsi
kimin qona idi?
Bir ox rvaytlr gr mir l-mminin mam li bin bi Talib ()
Ramazan aynda hr gec vladlarnn birinin evind iftar edirdi. Bir gec mam
Hsnin (), baqa bir gec mam Hseynin () v ondan sonrak gec is Xanm
Zeynbin ri Abdullah bin Cfrin evin qonaq olard. Bu minvalla mam li ()
mehrabda zrblnn gec btn mnblr gr mm Glsmn qona olmu
v onun evindn xb mscid glmidir. Yax, bs mm Glsm z hmin
gn ad kiln xslrdn kimin evind v kimin zvcsi idi?
eyx l-Mufid l-rad-da yazr:

:
...
Mbark Ramazan ay idi. mir l-mmininin (bu ay) bir gec Hsnin, bir gec
Hseynin v bir gec d Abdullah bin Cfrin (Xanm Zeynbin ri) evind
keirrdi. tikdn artq (iftarda) yemk yemzdi. Ramazan aynn geclrinin
birind sorudular ki, niy az yemk yeyirsn? Buyurdu: Allahn mri mni
tapacaq (hid olacan nzrd tuturdu). styirm ac qarn il gr gedim...28
Qutb d-Din r-Ravndi yazr:

:
28
eyx l-Mufid, l-rad, c.1, s.14
17
Hqiqtdn doan fsan
.
. :
mir l-mmininin (bu ay) bir gec Hsnin, bir gec Hseynin v bir gecni d
Zeynb gr ri Abdullah bin Cfrin evind keirrdi. tikdn artq (iftarda)
yemk yemzdi. Ondan bunun sbbi sorulduqda buyurdu: Allahn mri mni
tezlikl tapacaq (hid olacan nzrd tuturdu). styirm ac qarn il gr
gedim. Bu i ya bir, ya da iki gecy tsadf edck.... Bandan zrb ald
gecnin sonunda (sbh a) mscid trf getdi. Qular onun qabanda ss-ky
saldlar. Camaat rdklri uzaqladrdlar. (O Hzrt) buyurdu: Buraxn! Onlar
mnim n nohxanlq edirlr.29
hli-snn alimlri d o gnlri bu kild nql ediblr:

.
Mbark Ramazan ay idi. li bir gec Hsnin, bir gec Hseynin v bir gec d
Abdullah bin Cfrin evind iftar edrdi. tikdn artq yemk yemzdi v
deyrdi: styirm ac qarn il mbudumun grn gedim30
Bir baqa rvaytlr gr is mir l-mminin mam li () axrnc gec
mm Glsmn evind qonaq idi:
:
.
mm Glsm dedi: Ramazan aynn on doqquzuncu gecsi idi. ftar vaxt
hazrladm sfrd iki tik arpa ryi, bir qab sd v bir miqdar da duz var
idi.31
Qeyd olunan bu rvaytlrdn bel qnat glmk olar ki, mam linin ()
Ramazan aynda proqram hr gecni bir vladnn evind iftar etmk olub. Bel
ki, bir gec mam Hsn (), bir gec mam Hseyn () v bir baqa gecni d
Abdullah bin Cfrin evind keirrmi. Bunlarn arasnda mm Glsmn
adnn zikr olunmas is qeyd etdiyimiz rvaytlr ziddiyt tkil edir. nki
Qutb d-Din r-Ravndi, l-Xraiv v craih, c.1, s.201
bn l-sir, Usd l-ab fi marift s-shab, c.4, s.128; l-Kamil fi t-tarix, c.3, s.254; ihab d-Din n-Nuvyri, Nihayt lrb, c.3, s.312;
31 llam l-Mclisi, Bihar l-nvar, c.42, s.276
29
30
18
rvaytlrd mam linin iftar etdiyi nc ev Abdullah bin Cfrin evi kimi
tqdim edilmidir ki, bu da qz xanm Zeynb iardir. gr o hzrtin
Zeynbdn baqa mm Glsm adl qz olsayd, o zaman onun da rinin ad
zikr edilmi olard. Baqa szl, gr mam linin () mm Glsm adl qz
olmu olsayd, o hzrt geclrdn birini digr vladlar kimi ona da hsr etmli
idi. Rvaytlrd mam linin () baqa bir drdnc qapya, yni ikinci bir
qznn evin iftar n getmsi z isbatn tapmad n Bihar l-nvardan
gtiriln sitatda mm Glsm ad il mhz xanm Zeynbin nzrd tutulduu
akara xr.
f. mm Glsm mam linin () n yax qz idi?
Qazi n-Numan l-Mribi i alminin IV sr alimlrindndir. O, mam
linin () mm Glsm buyurduu klam qeyd edrkn, o xanm Hzrtin
n yax qz kimi tqdim etmidir:
: :
.....
li () bir gn n yax qz olan mm Glsm dedi: Biz ox az
grrk...32
Bununla bel, mam linin () n yax qznn qil l-Haimiyy lqbi
il tannan xanm Zeynb olmas bard he bir bh yoxdur. Bu rvaytd is
mm Glsm ad hallanr. Demli, bu rvaytd d xanm Zeynb mhz mm
Glsm knysi il zikr edilmidir.
g. Muaviy kimin qzna elilik etdi?
Bir ox hli-snn rvaytlrin gr, Muaviy bin bu Sufyan Abdullah bin
Cfrin qzn z olu Yzid bin Muaviyy almaq n elilik etmidi. Lakin
mam Hseynin () mdaxilsindn sonra Muaviynin plan pozuldu. Sonra
mam Hseyn () hmin qz Qasim bin Muhmmd bin Cfr n ald.
O qzn kim olduu v kimdn olduu mslsin glinc is qarmza
maraql bir mnzr xr. Bel ki, hli-snn mnblrind sz gedn qzn
kimliyi haqqnda iki nzr mvcuddur:
1) mm Glsm bint Zeynb bint Fatim ()
2) Zeynb bint mm Glsm bint Fatim ()
32
Qazi Numan l-Mribi, rh l-xbar fi fzail l-imm l-thar, c.2, s.452
19
Hqiqtdn doan fsan
Mhz iki adn Zeynb v mm Glsm-n yer dyimsi rvaytlr

arasnda da ixtilafa sbb olmudur. Bu baxmdan da, xanm Zeynb v lqbi
olan mml Glsm arasnda n qdr aqnlq v thriflrin olduunu daha
aydn gr bilirik.
l-Blazuri v l-Hmvi birinci ehtimala stnlk verrk yazmlar:
.
.
Muaviy Mdiny vali tyin etdiyi Mrvan bin l-Hkm yazd mktubda
ondan li v Fatimnin qz Zeynbin vlad olan mm Glsm bint Abdullah
bin Cfri olu Yzid almaq n elilik etmsini istdi.33
l-Hmvi yazr:

z-Zubeyrilr rvayt ediblr ki, Muaviy Mdinnin valisi Mrvan bin lHkm mktub yazd: Kin-kdurtin bitmsini v qohumluq laqsinin
gclnmsini istyirm. Mktubu oxuduqdan sonra Abdullah bin Cfrin yanna
get v qz mm Glsm olum Yzid n ist!34
Lakin qeyd etdiyimiz kimi, hli-snnnin digr alimlri hmin qzn adn
Abdullah bin Cfrin v zvcsi mm Glsmn qz Zeynb kimi tqdim
etmilr.
IV sr hli-snn alimlrindn bu l-Frc n-Nhrvani yazr:

.
mm Bkr bint l-Musvvr bin Mxrm dedi: Atamn bel dediyini eitdim:
Muaviy Mdinnin valisi Mrvana mktub yazaraq ondan li v Fatimnin qz
mm Glsmn vlad Zeynb bint Abdullah bin Cfri (olu Yezid almaq)
n elilik etmsini istdi!35
hmd l-Blazuri, nsab l-raf, c.2, s.127
bu l-Frc l-Hmvi, Mucm l-buldan, c.1, s.469
35 bu l-Frc n-Nhrvani, l-Clis s-salih l-kafi v l-nis n-nasih -afi, c.1, s.107
33
34
20
bn sakir d-Dimqi d o qzn adn v kimliyini eyni kild nql

etmidir.36
h. amda dfn olunan kimdir?
bn Btut am (Dmq) hrin sfr edrkn ziyart etdiyi mam linin
() qz xanm Zeynbin hrmindn yazr:

....
(Dmq) hrinin bir frsx yaxnlnda, li bin bi Talibin Fatimdn ()
olan qz mm Glsmn ziyartgah var. Bzilri onu Zeynb adlandrblar.
Xalasna oxad n Allah Rsulu (s) ona mm Glsm knysi vermidir.37
l-Hmvi d Mucm l-buldan-da mm Glsmn hrminin Dmq
trafnda olduunu yazb.38
bn Cubeyr l-Kinani d sfrnamsind yazr:

....
hli-beytin (r.a.) ziyartgahlarndan biri d li bin bi Talibin (r.a.) qz mm

Glsmn qbridir. Ona Zeynb s-Sura da deyirlr. mm Glsm is
(Peymbrin) qz mm Glsm bnzdiyi n Allah Rsulunun (s) ona
verdiyi bir lqbdir. Allah daha yax bilir. Bu ziyartgah Dmq hrinin
gircyin bir frsx qalm yerln Raviy adl kndddir. Onun n orada
byk bir mscid tikilib.....39
XIV sr alimlrindn bd r-Rzzaq l-Bytar mm Glsmn hmin
xanm Zeynb olduunu v amdak qbrin ona aid olduunu aq kild byan
etmidir:

.
bn sakir d-Dimqi, Tarix Mdinti Dimq, c.57, s.245

bn Btut, Tuhf n-nzzar fi raib l-msar v caib l-sfar, c.1, s.113
38 bu l-Frc l-Hmvi, Mucm l-buldan, c.3, s.20
39 bn Cubeyr l-Kinani, Rihlt bn Cubeyr, c.1, s.196
36
37
21
Hqiqtdn doan fsan
Raviy - am hrinin rqind v qibl smtind yerln bir knddir. Onun

am hri il msafsi mildir. Hmin bu kndd li bin bi Talib v Fatim zZhrann qz mm Glsm lqbli Zeynb dfn olunmudur.40
hli-snnnin mhur tarixi alimi bn sakir d-Dimqi qlm ald
Tarix mdinti Dimq kitabnda yazr:

....
Raviy mscidi yeni tsis edilmi v mm Glsmn qbri zrind tikiln bir
msciddir. Bu mm Glsm Allah Rsulunun (s) Osmann zvcsi olan qz
deyil. nki o, Allah Rsulunun (s) salnda vfat etdi v Mdin hrind dfn
olundu. Hminin, mr bin l-Xttabn (r.a) zvcsi mm Glsm bint li d
deyil. nki o da olu Zeyd bin mrl bir gnd Mdind vfat etdi v Bqid
dfn olundu.41
Btn bu rylri birldirnd ld olunan ntic budur ki, Raviy deyiln
kndd (amda) dfn olunan xanm he bhsiz ki, xanm Zeynbdir. Lakin
tarixilrin o xanm mm Glsm adlandrmas bn Bttutnin szn tsdiq
edir. Aydn olur ki, mm Glsm Allah Rsulu (s) trfindn Zeynb veriln
bir lqbdir. Allah Rsulu (s) onu z qz mm Glsm oxatd n ona bel
bir lqb vermidir. Ona gr d mrin zvcsi mm Glsmn xanm
Fatimnin () qz olmas mmkn deyildir. nki o xanm amda deyil,
Mdind Bqi qbristanlnda dfn olunmudur. Btn bu dlillr mm
Glsmn el xanm Zeynb olduunu bir daha sbut edir.
i. Krblada sir olan qadnlar
Qazi Numan l-Mribi rh l-xbar kitabnda Krblada sir olan btn
qadnlarn adn qeyd etmidir. ox maraqldr ki, ama qdr hidlrin
yetimlrin v dul qalm qadnlarna himaydarlq edib onlara bir nv balq
edn xanm Zeynbin hmin qadnlarn arasnda ad Zeynb olaraq zikr
edilmyib:
40
41
bd r-Rzzaq l-Bytar, Hilyt l-br fi tarix l-qrn s-salis r, c.3, s.99

bn sakir d-Dimqi, Tarix Mdinti Dimq, c.2, s.309
22
... :
. . . .
Aura gn sir olan xslrdn biri li bin l-Hseyndir (). O (hmin gn)
xst idi. Qadnlardan is li bin bi Talibin () qzlar mm Glsm v mm
Hsn, Hseyn bin linin () qzlar Fatim v Skin idi.42
Bu siyahya diqqtl nzr yetirdikd xanm Zeynbin adnn zikr edilmmsi
v li bin bi Talibin () qz kimi mm Glsmn adnn yer almas bir daha
bu ismin xanm Zeynb veriln bir lqb olduunu sbut edir. Bel ki, Krbla
sirlri dedikd, ilk ala gln adn xanm Zeynb olduu halda, sirlr
siyahsnda o xanmn adnn olmamas qeyri-mmkndr.
j. mm Glsm xanm Fatimnin () tk varisidir
llam Mclisi Misbah l-nvar-dan nql edrk yazr:
: :

. :
bi bdillah (.s) atalarndan (.s) rvayt edir: Xanm Fatim () son nfsind
liy () (vsiyyt edrk) buyurdu: Mn vfat etdikdn sonra zn mni qsl et,
kfnl v cnazm namaz ql. Mni qbr sal v lhd (sin) dan qoy. stm
torpaq tk v bam st oturaraq oxlu Quran, dua oxu. nki o anda meyidin
yaayan xslr ox ehtiyac olur. Ey li! Sni Allaha, balalarm da sn
taprram. Onlara yax bax. Sonra xanm Fatim () mm Glsm qucaqlad
v buyurdu: Mnim bu qzm yetkinlik yana atdqda evimin btn yalar
onun maldr. Onu da Allaha taprram!43
Bu rvaytd olunan vsiyyt gr, xanm Fatimnin () evinin btn
yalar mm Glsm atr. Bel bir halda, o xanmn iki qznn olduunu nec
dnmk olar? Onu da nzr alaq ki, deyilnlr sasn, guya xanm Zeynb
mm Glsmdn d yaca byk olub.
Bununla da bir daha sabit olur ki, xanm Fatimnin () tk qz var idi. Onun
ad Zeynb, lqbi is mm Glsm idi.
42
43
Qazi Numan l-Mribi, rh l-xbar fi fzail l-imm l-thar, c.3, s.198

llam l-Mclisi, Bihar l-nvar, c.79, s.27
23
Hqiqtdn doan fsan
k. mr bin l-Xttabn zvcsi Zeynb

Bzi hli-snn alimlrin gr ikinci xlif mr bin l-Xttab xanm Zeynb
il evlnmidir.
bd l-Hy l-Kttani yazr:

eyx l-Muxtar l-Kunti l-cvbt l-muhimmd Hafiz d-Dmiridn nql

edrk yazr: Bu gn qdr eitdiyim n byk mehriyy mrin Zeynb bint
li il evlndiyi zaman verdiyi mbldir. Onun mbli qrx min dinar idi. Bu
ar mehriyy haqqnda ondan soruduqda bel cavab verdi: And olsun Allaha ki,
mnim qadnlara meylim yoxdur. Lakin Allah Rsulundan (s) bel eitmim ki,
buyurub: Mnim qohumluq laqlrimdn baqa, btn qohumluq laqlri istr
nsbl (qan qohumluu) olsun, istr sbbl (evlnmk v s. kimi) - qiyamt gn
qrlacaq. Ona gr Allah Rsulu (s) il z aramdak qohumluq ban
mhkmlndirmk istdim v onun qz il evlndim. Nec ki, o da mnim qzmla
evlnmidi. Bu ar mehriyyni d Allah Rsulunun (s) krkni olacama gr
verirm. Halbuki, mr z zamannda mehriyyd hddi kemyi qadaan
etmidi.44
Bu rvaytdn d xanm Zeynb il mm Glsmn eyni xs olmas
nticsin glirik. Xanm Zeynbin mr bin l-Xttab il evlnmdiyini nzr
alaraq, qti kild byan etmk olar ki, mumiyytl mr bin l-Xttabn linin
() qz il evlnmsi fsandn baqa bir ey deyildir.
l. mm Glsm Krblada
mm Glsmn xanm Zeynb yox, mhz tamamil baqa bir qadn olduu
fikrind olanlar onun mam Hsnin () dvrnd Mdind vfat etdiyini v
Bqi qbristannda olu il bilrikd dfn olduunu iddia edirlr. Lakin hli-snn
44
bd l-Hy l-Kttani, Nizam l-hukumt n-Nbviyy, c.2, s.405
24
mnblri d daxil olmaqla, bir ox mnblr gr mm Glsm Krbla

vaqisind itirak etmidir:
mm Glsmn Kufd oxuduu xtbsi Blaat n-nisa-da qeyd
olunub:
...
Szm Allaha hmd etmk v cddim olan Allah Rsuluna salam v salavat
gndrmk il balayram. Ey Kuf hli!....45
hli-snn alminin VI sr alimlrindn Cmal d-Din l-Bdadi yazr:

.
Hseynin ban doqquz saat rzind sirlrin gznn nnd niz ucunda
saxladlar. mm Glsm yuxar baxaraq, Hseynin ban grb alad v
cddin mracit edrk dedi: Ey cddim! Ey Allahn Rsulu! Niznin ucuna
keirilmi bu ba snin sevdiyin Hseyn mxsusdur.46
Xsusil son rvaytdn d grdymz kimi, Krblada mm Glsm
z cddin ikayt edir. gr mrin zvcsi olan mm Glsm mam Hsnl
() mam Hseynin () salnda vfat etmidis, onun Krblada olmas nec
mmkn ola bilr? Bu rvaytlrdn alnan nticy gr d mm Glsm
xanm Zeynb veriln bir lqbdir. Bunun baqa izah da ola bilmz.
Kitabmzn ilk fslind qeyd etdiyimiz btn rvaytlr xanm Fatimnin ()
xanm Zeynbdn baqa ikinci, yni mm Glsm adl qznn olmamasna
ahidlik etmidir. gr mm Glsm deyilnd xanm Zeynb nzrd
tutulursa, o da mr bin l-Xttab il sla evlnmmidir. nki ham tsdiq edir
ki, Abdullah bin Cfr onun yegan ri olub.
hli-snn alimlrinin etiraflar
Bzi hli-snn alimlrinin bu haqda yazdqlarndan bel anlalr ki, hlibeyt () arasnda da bu mvzunu inkar ednlr olmudur. bn Hcr l-Heysmi
s-Svaiq l-muhriq adl kitabnda bu haqda hli-beytdn () zif sndl nql
olunan rvayti qeyd etdikdn sonra yazr:
45
46
bn Tyfur, bn Tyfur, Balat n-nisa, s.24

Cmal d-Din l-Badadi, Bustan l-vaizin v riyaz s-samiin, c.1, s.264
25
Hqiqtdn doan fsan
(
)
l-Beyhqi v Darqutninin hli-beytin byklrindn gln sndl nql

etdiklri rvayt gr, li z qzlarn Cfrin vladlar il evlndirmk n
saxlamd. mr (r.a) onu yolda grd v dedi: Ey Hsnin atas! Allah
Rsulunun (s) vlad Fatimnin () qz mm Glsm mn ver. O (hzrt)
buyurdu: Mn z qzlarm qardam Cfrin vladlar il evlndirmk n
saxlamam. mr dedi: Allaha and olsun! Yer znd el bir xs yoxdur ki,
mnim kimi onunla gzl rftar etsin. Onu mn ver, ey Hsnin atas li ()
dedi: Mn onu sn nigahladm. Sonra mr Mhacir v nsarlardan olan
shablrin oturduqlar Rvza adlanan yerd bir mclis gldi v dedi: Mni
evlndiyim n tbrik edin. (Mslisdkilr) dedilr: Kiminl evlndin? (mr
cavabnda) dedi: linin qz mm Glsm il! Sonra dedi ki, Allah
Rsulundan (s) bel buyurduunu eidib: Mnim sbb v nsbimdn baqa
btn sbb v nsblr ksilck. (mr davam edrk dedi:) Mn Allah
Rsulunun (s) shablrindn idim. styirdim ki sbb laqm d olsun.
hli-beytin vasitsi il nql olunan bu rvayt baxmayaraq, bizim dvrmzd
hli-beytdn olan cahil bir camaat mr v mm Glsmn evlndiyini inkar
etdiklri n tccbmz artr. Lakin tccb etmk lazm deyil. nki onlar
alimlrl oturub-durmayblar. Cahil rafizi tayfas onlarn alna hakim olub v bu
hadisnin inkarn onlarn beyinlrin yeridiblr. Bu sbbdn onlar da rafizilrin
26
fikirlrini tqlid ediblr. Onlar rafizilrin bu hadisni inkar etmlrinin yalan

olmasn v aq-akar grnn bir eyi inkar etmk olduunu bilmirlr. Odur ki,
hdis v snn kitablarn oxuyan kims mr v mm Glsmn evlndiyini v
bu mtlbi inkar etmyin cahillik, inad, aq-akar grnn bir eyi inkar, qli
xstlik v dind fsad olmasn anlayar.47
bn Hcr l-Heysmini z tccb iind olsa da, mhz el onun szlri
bizd tccb dourdu. nki mlumdur ki, bir ksin hr hans iddian qbul
etmsi n mhz onun etibar etdiyi mnblrdn dlil gtirilmlidir. bn Hcrin
qeyd etdiyi mnblrin hli-beytdn () olan camaat arasnda he bir dyri
olmad halda nec onlar qbul ed bilr? Bundan lav, aada qeyd
edcyimiz mam Zeyn l-Abidindn () nql ediln rvayt hli-snnnin z
hdis elmi standartlarna sasn mrsldir v ksr hli-snn alimlri trfindn
mrsl rvayt dlil kimi qbul edilmir.
bn Hcrin dvrnd yaayan hli-beytdn olan camaatn bu nigahn ba
verdiyini qbul etmmsi is tarixin n gzl ahidliyidir. O xslr z ail
zvlrinin, ata-babalarnn trcmeyi-hallarna v tarixin hr ksdn daha yax
bld idilr. Onlarn bu nigahn olmadn demlri niy tccb doursun ki?
ox maraqldr! bn Hcrin iddiasna baxmayaraq, n l-Beyhqi, n d dDarqutni onun iddia etdiyi mzmunda rvayt nql etmmidirlr. Bilinn odur
ki, bu bard rvayti bn shaq bir snd v d-Daruqutni iki mursl sndl nql
edib ki, onlardan biri yen bn shaqdan gtrlmdr. Rvaytin mtni is bn
Hcrin qeyd etdiyi mtndn frqlidir:

47
bn Hcr l-Heysmi, s-Svaiq l-muhriq, c.2, s.456
27
Hqiqtdn doan fsan
bu Abdullah l-Hafiz (yni, l-Hakim n-Nisaburi) biz xbr verdi: l-Hsn

bin Yaqub v brahim bin Asam rvayt etdilr, dedilr: s-Sri bin Xuzym biz
rvayt etdi; Mla bin sd biz rvayt etdi; Vuheyb bin Xalid biz Cfr bin
Muhammddn, o is atasndan, o da li bin l-Hseyndn rvayt etdi: H (yni,
digr sndi bununla birldirir) bu Abdullah l-Hafiz biz xbr verdi; bu lAbbas Muhmmd bin Yaqub biz rvayt etdi: hmd bin bd l-Cabbar biz
rvayt etdi: Yunus bin Bukeyr biz bn shaqdan rvayt etdi: bu Cfr mn
atas li bin l-Hseyndn rvayt etdi, dedi: mr bin l-Xattab (r.a) mm
Glsm bint li (r.a) il evlndikd Allah Rsulunun (s) mscidind qbri il
minbri arasndak mhacirlrin mclisin gldi, orada onlardan baqa he ks
oturmamd. Ona xeyir dua verdilr. Dedi: Allaha and olsun ki, onunla yalnz
ona gr evlndim ki, Allahn Elisindn (s..s) bel dediyini eitdim: Qiyamt
gn mnim sbb v nsbimdn baqa btn sbb v nsblr ksilck. (lBeyhqi deyir): Hdisin lfzi bn shaqa aiddir v o, mrsl hsndir.48
Qeyd etdiyimiz kimi, ksr hli-snn alimlri trfindn mrsl rvayt dlil
kimi qbul edilmir. Mrsl rvayt qbul edils, bu nigahn ba vermdiyi ox
daha asan yollarla isbat olunard.
48
bu Bkr l-Beyhqi, Snn l-kbra, c.7, s.63
28
II-ci fsil
mm Glsm kimin qzdr?
hli-snndn frqli olaraq, i mnblrind mr bin l-Xttabn
zvcsinin eyni zamanda mam li () v xanm Fatimnin () qz olmas
haqqnda he bir mlumat yoxdur. Lakin mir l-mminin mam li bin bi
Talibin () evind xanm Fatimdn () olmayan mm Glsm adl qzn olmas
bard mlumatlar vardr. Htta o qzn mr bin l-Xttab il evlnmsini d
yazanlar var. Onlarn yazdna gr, mr ldkdn sonra mam li () onu
evin gtirdi.
Bir zif ehtimala gr, bu qzn mam linin () baqa bir zvcsindn olan
z qz olmas mmkndr. Ancaq bu iddiann da isbata ehtiyac var v
ehtimaldan baqa bir ey deyildir.
Amma bu haqda hli-snn alimlri daha alabatan bir ehtimal irli srblr.
Onlar deyirlr ki, mr bin l-Xttabn evlndiyi mm Glsm adl qz bu
Bkrin qz idi.
Muhy d-Din n-Nvvi: mr bin l-Xttab
bu Bkrin krknidir...
Qeyd etdiyimiz kimi, bzi hli-snn alimlri mr bin l-Xttabn evlndiyi
qzn bu Bkrin qz mm Glsm olduunu deyiblr. Muhy d-Din nNvvi Thzib l-sma adl kitabnda aq-akar yazr ki, mr bin l-Xttab
bu Bkrin qz mm Glsm il evlnmidir:
: : :
. :

Ainin iki bacs: bu Bkr s-Siddiqin (r.a) Aiy etdiyi vsiyytd mqsdi
hmin o iki nfr idi. (bu Bkr xanm Aiy) dedi: ki qardan v iki bacn
(mndn irs aparacaqlar). (Ai) dedi: Bu iki nfr mnim qardalarmdr. Bs iki
bacm kimlrdir? (yni mnim ancaq bir bacm var) (bu Bkr cavabnda) dedi:
Xaricnin qarnnda olandr. Mn onun qz olduunu gman edirm.
29
Hqiqtdn doan fsan
Bu hadis l-Muhzzb kitabnn Hib babnda qeyd edilmidir. O iki bac

(Ai xanmn baclar) haqqnda drdnc babda sma r-Ricalda dandq.
Bu iki bac sma bint bu Bkr v mm Glsmdr. Anasnn qarnnda olan
qz da hmin (mm Glsm adl) qzdr. vvld onun barsindki hadisnin
izahn verdik. Bu mm Glsm mr bin l-Xttabn evlndiyi qzdr.49
Bu aqca olunan etiraf bir ox hqiqtlri aydnlatm v mam linin ()
xanm Fatimdn () olan qz il mr bin l-Xttabn evlnmsinin fsan
olduunu sbut etmidir. Bu rvaytd yazlan evlilik tarixi hqiqtlrl d tam
uyun glir. nki birinci xlif bu Bkr, ikinci xlif mr il qdim v
mhkm dost idilr. Tbiidir ki, bu Bkrin lmndn sonra mr znd onun
ailsini qorumaq v himaydarlq etmk msuliyytini hiss edrk, onun qz il
evlnmidir. Bir aily yaxn olmaq v nzart etmk n d bundan lverili
frst ola bilmzdi.
bu Bkrin qz n elilik edilmsi haqqnda rvaytin thlili:
Yuxardak iddiann ksin olaraq, bzilri mrin o qz n ancaq elilik
etdiyini, lakin evlnmdiyini gstrmy alblar. Lakin bu elilik rvayti el bir
kild nql olunub ki, he bir mzhb n i, n d hli-snn bunu qbul
etmz.
hli-snn alimlri nql ediblr ki, mr bin l-Xttab bu Bkrin qz
mm Glsm n elilik etmidir. Lakin onun srt xlaqna gr razlama
ld olunmamdr. Sonra Ai xanm guya hli-beyt () il dmniliyi mhur
olan mr l-Asn vasitsi il mr mam linin () qzn tklif etmidir.
bu Cfr t-Tbri yazr:

.
49
Muhy d-Din n-Nvvi, Thzib l-sma v l-lt, c.2, s.630, r.1224
30

.
mr bin l-Xttab vvlc bu Bkrin qz mm Glsm elilik etdi. Ai
d bu tklifi z bacs il paylad. (mm Glsm d) cavabnda dedi: Mnim
onunla he bir iim ola bilmz. Ai dedi: Sn mir l-mminini istmirsn? O
dedi: Bli istmirm. O, hyatda srt v zhmlidir. Qadnlarla kobud v srt rftar
edir.
Ai bir nfri mr l-Asn yanna gndrrk hadisni ona atdrd. mr As
dedi: Mn bu mslni hll edrm. Sonra mrin yanna getdi v dedi: Ey
mir l-mminin! Bir xbr eitmim, Allah elsin he doru olmasn. (mr)
dedi: Ndir?(mr As) dedi: bu Bkrin qz mm Glsm n elilik
etmisn?(mr) dedi: Bli! Mni onun n bynmirsn, yoxsa onu mnim
n bynmirsn? (mr l-As) dedi: He biri deyil, lakin o kiikdir v
mminlr anas Ainin saysind naz-qmz il bymdr. Sn is srt
xasiyytlisn v htta biz d sndn qorxuruq, sni adtlrindn d kindir
bilmirik. Sn onunla evlndikdn sonra, o, snin szndn xsa v sn onu
vursan, bu Bkr vladlar barsind xilaf etmi olarsan ki, bu da sn
yaramaz. mr dedi: Bs Aini nec edk? Ax mn onunla szlmim.
mr l-As dedi: Mn ondan yaxsn sn gstrrm li bin bi Talibin qz
mm Glsm...50
Grsn hli-snn alimlri qbul edirlr ki, mrin bu Bkrin qzna etdiyi
elilik rvaytd deyildiyi kimi o qdr vahimli olmudur ki, mr l-As ondan
Allah pnah aparsn? Lakin hmin xs tklif edir ki, xlif mr mam linin ()
qzna elilik etsin. Bel xr ki, bu Bkrin qznn hrmti xanm Fatimnin (),
yni Allah Rsulunun (s) qznn hrmtindn daha vacibdir? Yni, bu Bkrin
qzn incitmk olmaz, amma mam linin () qzn incitmyin he bir eybi
yoxdur?
Mgr hli-snn camaat qbul edir ki, xanm Fatimnin () ruhu incis bir
ey olmaz, tki bu Bkrin ruhu incimsin? Halbuki, hli-snn kitablarnda
50
bu Cfr t-Tbri, Tarix r-rusul v l-muluk v l-xulafa, c.2, s.564; bn bd Rbbih, l-qd l-frid, c.6, s.99; bn l-sir,
l-Kamil fi t-tarix, c.2, s.451
31
Hqiqtdn doan fsan
shih sndl nql olunan rvaytd deyilir ki: Fatimni incidn, Allah Rsulunu (s)
incitmi kimidir.51 Lakin bu Bkr haqqnda bel bir rvayt mvcud deyildir.
Ax mr bin l-Xttabdan nql olunan: Allah Rsulunun (s) ailsi mnim n
z ailmdn daha hmiyytlidir szlri mhz hli-snn mnblrind qeyd
edilmidir.
Hans hli-snn qbul edr ki, mr bu Bkrin ailsin qar ehtiram
saxlayb, ancaq Allah Rsulunun (s) ailsinin ehtiramna gz yumub? bu Bkrin
qz mrin tnd v zhmli xasiyytin gr ondan imtina etiyi halda, o, Allah
Rsulunun (s) vlad il evlnmkd qrarl olub?
Odur ki, gr biz bu rvayti shih qbul etsk, hli-snn n ox iradlar
yarana bilr. Yox, gr bu rvayt saxta hesab edils, onun saxta olmasnn sbbi
d aydnlam olar. nki, bu fsandn ibart rvaytin saxta olmas qbul
edildiyi halda, mrin mam linin () deyil, bu Bkrin qz il evlnmsi z
xar.
He tsadf deyil ki, i alimlrindn olan nsbnaslar hli-snn alimi
n-Nvvinin szn tsdiq etmi kimi, mrin zvcsi mm Glsmn mam
linin () qz olduunu qbul etmirlr.
hli-beyt xandannn btn crsi lind olan nsbnas i alimi
mrhum Aytullah ihab d-Din l-Mri n-Ncfi hqaq l-hqq kitabnn
rhinin haiysind bu mtlb toxunmudur:

.
(Muhmmd bin bu Bkrin anas) ri (Cfr bin bi Talib) il birlikd
Hbistana hicrt etmi v sonra Mdiny glmidir. Cfrdn sonra bu Bkr
onunla evlnmidir. Ondan bir ne vlad dnyaya gldi ki, onlardan biri d
mm Glsmdr. O, mir l-muminin mam linin () bytdy v ikinci
xlif il evlnmi hmin qadndr. O, mam linin () qzl idi, lakin z qz kimi
idi. mam li () Muhmmd olu, bacs mm Glsm d z qz kimi xitab
51
Shih l-Buxari, Shih Mslim v s.
32
edrdi. El bu zdn bir ox mhddis v tarixilr bir-birin dyiblr. Bu

qalmaqaln yaranmasna sas sbb myyn oxarlqlar, eyni adn v simann hr
iki trfd olmasndan irli glir. bu Bkr lndn sonra mir l-muminin mam
li () (onun zvcsi) sma il evlnmidir.52
Artq bu Bkrin qz mm Glsmn mam linin () evind olmas v
mr bin l-Xttab il evlnmsi mslsi qismn d olsa aydnlad. bu Bkr
vfat etdikdn sonra onun bzi zvclri mam li () il evlndilr. El bu
sbbdn bu Bkrin vladlarnn bir oxu o hzrtin evind bymdr.
Muhmmd bin bu Bkr v mm Glsm d onlardandr.
Bu nzrin qarsnda sadc iki irad qald.
Bzilrinin iddiasna gr, bu qz mir l-muminin mam linin ()
bytdy qz deyil. nki bzi hli-snn qaynaqlarna gr bu Bkrin qz
mm Glsmn qznn anas Hbib bint Xaricdir. O da bu Bkr vfat
etdikdn sonra mam li () il deyil, Xbib bin safla evlnmidir.
Bu irada cavab olaraq bildiririk ki, bu xanmn Xbib bin saf il evlnmsi
bel bu qalmaqaln iind yaanan yalan paralarndan biridir. Mqsd btn
hqiqtlrin z xmasnn qarsn almaqdr. Bu yalan prdsi mvzunun
zrindn kildikdn sonra hadisnin hqiqti gn kimi aydn olacaqdr.
hli-snnnin etibar etdiyi qdim tarixi mnblr Xbib bin safn bu
Bkrin xilafti dvrnd ba vern Ymam dynd ldyn yazmdr.
Muhmmd bin Hbib l-Bdadi l-Muhbbr-d yazr:
.
Xbib bin saf Ymam dynd ldrld.53
gr Xbib bin saf bu Bkrin xlifliyi dvrnd ldrlmdrs, bu
Bkrin lmndn sonra nec Hbib bint Xaric il evln bilr?
Bzilri is mm Glsm bint bu Bkrin Tlh bin Ubeydullahla ail
qurduunu, buna gr d mr bin l-Xttabn onun nigahnn mmkn ola
bilmycyini qeyd etmilr. Bunun n aadak dlillri qeyd edirlr:
bn Xllikan z tarix kitabnda54 mm Glsm bint bi Bkr haqqnda deyir:
Onunla Tlh bin Ubeydullah evlnmidir v ondan Muhammd adnda olu
ihab d-Din l-Mri, rh ihqaq l-hqq, c.30, s.315
bu Cfr l-Bdadi, l-Muhbbr, c.1, s.403
54 bn Xllikan, Vfyat l-yan v nba bna z-zman c.3, s.7
52
53
33
Hqiqtdn doan fsan
olmudur, Mkknin valisi idi v ondan hm d Zkriyya v Aini dnyaya

gtirmidir. Sonra Tlh qtl edilir v onunla Abdur-Rahmn bin Abdullah bin bi
Rabia l-Mxzumi evlnmidir. -eyx -blnci Nur l-bsar kitabnda
deyir: mm Glsm onun (bu Bkrin) qzlar iind n kiiyidir. Anasnn ad
Hbib bint Xaric bin Zeyddir. bu Bkr lrk onu dul buraxmdr v o, bu
zaman mm Glsmdn hamil idi. bu Bkrin vfatndan sonra dnyaya
glmidir v onunla Tlh bin Ubeydullah evlnmidir.55
Amma burada da ziddiyytlr davam edir. nki hr ks mlumdur ki,
Muhmmd bin Tlh bin Ubeydullahn anas Hmn bint Ch idi.
ki mm Glsmdn bir rvayt
Bir daha hli-snn mnblrin mracit etdikd bir rvaytin bir ravidn
amma iki frqli sima il nql olunduunu grrk. Yni, eyni rvayt hm bu
Bkrin qz mm Glsmdn, hm d mam linin () qz mm Glsmdn
nql edilmidir. Bu nyi gstrir? Bu onu gstrir ki, mir l-muminin mam
linin () qz kimi tannan mm Glsm bu Bkrin z qzdr. Nmun olaraq
hmin rvaytlri d qeyd edirik ki, mvzu tam aydn olsun.
bn bi yb aadak rvayti bu Bkrin qz mm Glsmdn nql
etmidir:

Biz ffan rvayt etdi (v dedi): biz Hmmad bin Slm xbr verdi (v dedi):
Cbr bin Hbib, biz mm Glsm bint bu Bkrdn, o da Aidn bel rvayt
etmidir ki, Allah Rsulu (s)...56
Diqqt edin: Eyni rvayt eyni ad il, lakin bu df linin () qz mm
Glsmdn nql edilir.
55
56
-blnci, Nur l-bsar, s. 701

bn bi eyb, l-Musnnf, c.6, s.44, h.29345; hmd bin Hnbl, l-Msnd, c.6, s.133; Muhmmd bin smayl lBuxari, l-db l-Mufrd, c.1, s.222
34
shaq bin Rahveyh yazr:

Biz n-Nzr xbr verdi (v dedi): biz ub xbr verdi (v dedi): biz Hbib bin
Cbr xbr verdi v dedi: mm Glsm bt. li Aidn bel rvayt etdiyini
eitdim: Allah Rsulu (s)...57
shaq bin Rahveyh, Msnd shaq bin Rahveyh, c.2, s.590, h.1165
35
57
Hqiqtdn doan fsan
III FSL
Tzadlar
mr v mm Glsmn evlnmsi hadissinin fsan olduunu sbut
edn dlillrdn n sas o haqda nql olunan rvaytlr arasnda ziddiytlrin
mvcud olmasdr. Bu tzadlar el bir kild gz arpr ki, rvaytlrin shih
olmadn ox rahat anlamaq mmkndr.
eyx l-Mufid (rh) nigahn ba vermsi haqqnda nql edilmi rvayti qeyd
etdikdn sonra, bu bard olan ixtilaflar v tzadlar haqqnda yazr:
. :
. : .
. : .
. : . : . :
: . : . :
. : .
.
Bu hdis z-zlynd ixtilafldr. Bzn mir l-mmininin () znn bu

qdi balad, bzn Abbasn bu ii hdsin gtrdy, bzn mrin BniHaimi thdidindn sonra bu nigahn ba tutduu, bzn is bu nigahn (linin)
z ixtiyar v seimi il olduu rvayt edilir.
Daha sonra bzi rvaytilr mrin ondan Zeyd adl olu olduunu demi,
bzilri is: mr mm Glsm il yaxnlq etmdn vvl ldrld - dey
rvayt etmilr. Bzilri: Zeyd bin mrin nsli davam etdi - sylmi, bzilri
is: O, qtl yetirilmi v vlad olmamdr - demilr. Kimisi: O v anas qtl
yetildilr demi, kimisi d Anas ondan sonra da yaamdr - sylmidir.
Bzilrin gr mr Umm Glsm qrx min dinar, bzilrin gr is drd min
dinar mehriyy vermidir. Bzilrin gr d mehriyy lli min dinar olmudur. Bu
ixtilaflar hdisin batil olmasna sbb olur. Odur ki, bu rvaytin he bir tsiri
yoxdur.58
58
eyx l-Mufid, l-Msail s-srviyy, s.90
36
Mhur i alimi eyx l-Mufidin qeyd etdiklri bu rvaytd mvcud olan

ixtilaflarn sadc czi bir hisssidir. slind burdak ixtilaflarn hamsn yazmaq
istsk, btn kitab onlara hsr etmk lazm glck. Odur ki, ox tfrrata
girmdn, onlardan bzilrinin sndlrini v hli-snn kitablarndak
nvanlarn qeyd edirik.
mm Glsm mrdn sonra kiminl evlndi?
hli-snn alimlri mm Glsmn mrdn sonra yaadn v onun
dflrl r getmsini qeyd etmilr. Onlardan bu mslni qeyd edn ilk xs
Tbqat l-kubra kitabnn sahibi Muhmmd bin Sd z-Zuhri (vfat 230 h.q.)
olmudur. Sonrak hli-snn alimlri is sadc onu izlmilr. Muhmmd bin
Sd yazr:

mm Glsm bint li bin bi Talib bin bd l-Mutllib bin Haim bin bd

l-Mnaf bin Qusai. Onun anas Allah Rsulunun (s) qz Fatim idi. Fatimnin
anas is Xdic bint Xuvylid bin sd bin bd l-Uzza bin Qusai idi. (mm
Glsm) yetkinlik yana atmam mr bin l-Xttab onunla evlnmidi. mr
qtl yetirilndk onunla yaad v bu nigahdan Zeyd bin mr il Ruqyy bint
mr dnyaya gldi. mr ldkdn sonra Aun bin Cfr bin bi Talib bin bd
l-Mutllib, onun lmndn sonra qarda Muhmmd bin Cfr bin bi Talib
bin bd l-Mutllib il ail qurdu. Muhmmd bin Cfr vfat etdikdn sonra
qarda Abdullah bin Cfr bin bi Talib mm Glsmn bacs Zeynb bint li
bin bi Talibin vfatndan sonra onunla evlndi.59
Oxuduunuz kimi, bu rvaytd mm Glsmn mr bin l-Xttabdan
sonra z misi olu Aun bin Cfr bin bi Talib, sonra Muhmmd bin Cfr bin
59
Muhmmd bin Sd, t-Tbqat l-kubra, c.8, s.463; hmd l-Blazuri, nsab l-raf, c.1, s.178
37
Hqiqtdn doan fsan
bi Talib, sonra da Abdullah bin Cfr bin bi Talib il evlndiyi yazlmdr.

Amma ravinin unutduu bir msl var ki, Aun bin Cfr v Muhmmd bin
Cfr hicrtin 16-17-ci illrind ikinci xlif mr bin l-Xttabn dvrnd Tustr
dynd hid olmudular. Bel xr ki, mm Glsmn ikinci v htta
nc ri birinci rindn vvl lmdlr.
Etiraz edil bilr ki, bn Hcr l-sqlani Muhmmd bin Cfrin Tustrd
hid edildiyini l-Vaqididn nql ets d, sonda bzi arqumentlr qeyd edrk bu
fikri qbul etmmidir. Etirazlarn dlil olaraq qeyd etdiklri arqument
aadaklardan ibartdir:
...
: : .
: . : .
: .

.
.
Muhmmd bin Cfr bin bi Talib bin bd l-Muttlib... bu mr, lVaqididn nql edir ki, onun knysi bul-Qasim idi v o, mrdn sonra linin
qz mm Glsm il evlnmidi. Dedi: Tustrd hid olmudur. Onun
Siffind li il birlikd itirak edn qdr yaad da deyilmidir. d-Draqutni
l-xva kitabnda deyir: Onun Siffind qtl edildiyi, onun Abdullah bin mr
bin l-Xattab il dydy v bir-birilrini ldrdy sylnmidir. lMrzbani Mucm -ura kitabnda zikr edir ki, o, qarda Muhammd bin
bi Bkr il birlikd Misird olmudur. Muhammd bin bi Bkr ldrldkd
gizlnmidir. Ak hrindn, sonra is afiq hrindn bir nfr onun yerini
gstrmidi, daha sonra Flstin qamdr. Sonra Xasmdki daylarnn yanna
glmi, onlar da onu Muaviyydn qorumular. Bu bard er yazmdr. Bu thqiq
l-Vaqidinin onun Tustrd hid dmsi barsindki szn rdd etmkddir.60
Cavab olaraq bildiririk ki, mumiyytl d-Darqutninin l-xvada qeyd
etdiyi fikrin kim mxsus olduu qeyd edilmmidir. l-Mrzbaninin airlr
haqqnda yazd kitabdan gtiriln sitatn qbul edilmsi n is n az onun
mtbrliyi sbut edilmlidir. nki l-Vaqidi hdis rvaytind hmd bin
Hnbl, Muhmmd bin smayl l-Buxari, hmd n-Nsai, Yhya bin Min,
60
bn Hcr l-sqlani, l-sab fi tmyiz s-shab, c.6, s.8, r.7769
38
bu l-Hsn d-Darqutni, Muhmmd bin dris -afei kimi hdis alimlri

trfindn tnqid edilmsin baxmayaraq, tarixi kimi byk hrt sahibdir v
fikirlri mhm hmiyyt ksb edir. Hminin bir sra tdqiqatlar l-Vaqidinin
tnqid edilm sbblri zr aradrma aparm v bir oxunun sassz olduu
qnatin d glmilr. Ancaq biz bu mslnin zrind ox dayanb oxucular
da yormaq fikrind deyilik.
l-Vaqidi z proseslr digrlrindn daha yaxn dvrd (130-207 h.)
yaamdr v tsadfi deyil ki, hli-snn nzdind ilk islam tarixisi hesab
edilmidir.
Bir ox hli-snn alimi onu mazi v siyr mvzularnn
mtxssisi hesab etmi v ona istinad etmilr.
bn Hcr l-sqlani deyib: Bizim shabmza gr mazi mvzusunda mqbul
hesab edilir. Allah daha yax bilir. 61 bn Ksir d onu doru szl, mazi
mvzusunda nd gln alimlrdn hesab etmidir.62 ms d-Din z-Zhbi onu
hdisd zif saysa da, mazi mvzusunda mdafi etmidi.63 z-Zhbi hminin
deyir: O elm damarlarndan biridir, lakin hdisd bacarqszdr. Bununla bel, mazi v
siyr mvzularnda rhbrdir.64 Hmini deyir: Sduqdur, onun yadda tarix, siyr,
mazi, hadislr, insanlarn lamtdar gnlri, fiqh v sair mvzularda z potensialnn
zirvsind idi. 65 Muhmmd bin Slam l-Cumhi, brahim l-Hrbi, dDravurdi, Mcahid bin Musa, Musb z-Zubeyri, Yzid bin Harun66 v s. bir sra
alimlr onu mxtlif yndn triflmidirlr.
Digr bir hli-snn alimi bn bd l-Birr d bu mvzuda l-Vaqidi il eyni
fikirddir. O, Muhmmd bin Cfrin qarda Aunun trcmeyi-halnda yazr:

.
Aun bin Cfr bin bi Talib Peymbrin (s) zamannda dnyaya glmidir.
Onun v iki qarda Abdullah v Muhmmdin anas sma bt. Umeys l-
bn Hcr l-sqlani, Tlxis l-hbir, c.7, s.57

bn Ksir d-Dimqi, l-Biday v n-nihay, c.3, s.288
63 ms d-Din z-Zhbi, Siyr lam n-nubla, c.9, s.454
64 ms d-Din z-Zhbi, Tzkirt l-huffaz, c.1, s.348
65 ms d-Din z-Zhbi, Mizan l-itidal, c.3, s.663
66 ms d-Din z-Zhbi, Siyr lam n-nubla, c.9, s.457-461, bn Hcr l-sqlani, Thzib t-thzib, c.9, s.325, r.606
61
62
39
Hqiqtdn doan fsan
Xsamiyy idi. Aun bin Cfr v qarda Muhmmd bin Cfr Tustr dynd
hid oldular v zlrindn sonra bir vlad buraxmadlar.67
bn Hcr l-sqlani d Aun bin Cfr haqqnda bunlar yazr:
.
Aun bin Cfr mrin xilafti zamannda ba vermi Tustr dynd hid
oldu. Onun he bir vlad yox idi.68
Demli, Aun bin Cfrin Tustrd hid olmas bn bd l-Birr v bn Hcr
l-sqlaninin fikirlri il isbatn tapd. Qarda Muhmmd bin Cfrin
haqqnda is ixtilaf olmasna baxmayaraq, bu mvzunun mtxssislrinin
fikirlrini daha stn hesab edrk, onun da Tustrd hid olmas qnatin
gldik.
Bel bir sual yaranr:
gr Muhmmd v Aun mrin zamannda Tustrd hid olmudusa,
mrin lmndn sonra mm Glsm il nec evlndilr?
Digr trfdn is mm Glsmn xanm Zeynbin ri Abdullah bin Cfr
il evlnmsi qtiyyn mmkn deyildir. Birincisi, o zaman bel xr ki, Abdullah
bin Cfr Quran aysin zidd olaraq, eyni zamanda iki bac il evli olmudur.
nki deyilnlrin ksin olaraq, xanm Zeynb Krbla vaqisindn sonra da
Abdullah bin Cfrin zvcsi olaraq yaamdr, ona gr d Zeynbin lmndn
sonra Abdullah mm Glsml evlndi szlri reall ks etdirmir. kincisi, hlisnnnin mnblrind mm Glsm kimi tannan qadn mam Hsnin ()
dvrnd Mdind vfat etmidir. Bu bard aidiyyti mnblri vvlki
shiflrd qeyd etmidik.
Bzi alimlr is blk d mm Glsmn yaad evliliklrd tzadlar
grdklri n Aun v Muhmmdi aradan xarb, onun mr bin l-Xttabdan
sonra tkc Abdullah bin Cfr il evlndiyini yazrlar:
.
mr ldkdn sonra mm Glsm Abdullah bin Cfr il evlndi. Lakin vlad
sahibi olmad.69
bn bd l-Birr, l-stiab fi marift l-shab, c.3, s.315

bn Hcr l-sqlani, l-sab fi tmyiz s-shab, c.4, s.744
69 z-Zubeyr bin Bkkar, Muntxb min kitab zvac n-Nbi, c.1, s.31
67
68
40
vvld d qeyd etdiyimiz kimi, hli-snn v i mnblrin sasn xanm

Zeynb atas mam linin () zamannda Abdullah bin Cfr il evlnmi v
mrnn sonuna qdr d onun zvcsi olmudur. Odur ki, bu mnblrin d
nql etdiklri rvayt v fikirlr tzad yaratd n etibar edilmir.
mm Glsm evlnrkn ne ya var idi?
mm Glsmn mr bin l-Xttab il ne yanda evlnmsi bard d
hli-snn arasnda mxtlif fikirlr sslnmidir. Bir qism alimlr mm
Glsmn ox kiik yada olduunu v kiid hvt oyandrmad n
mrin onu pmsi, qucaqlamas v htta baldrn soyundurmasnn haram
olmadn iddia etmilr. bn Hcr l-Heysmi yazr:
....
mr bin l-Xttabn mm Glsm (nigahdan vvl) pb-qucaqlamas
hrmt mnasnda olub. mm Glsm az yal idi v tklif hddin atmamd
ki, plmsi v qucaqlanmas onun n haram olsun.70
bd r-Rzzaq s-Snani yazr:
....
mr bin l-Xttab li bin bi Talibin qz mm Glsm il evlnnd o,
knzilrl oynayrd.71
bn Sd z-Zuhri yazr:
.
mr bin l-Xttab mm Glsm il evlnnd o hl yetkinlik yana
atmamd.72
Baqa bir rvaytd yazr:
.
mr bin l-Xttab linin qz mm Glsm n elilik ednd, o buyurdu:
Ey mir l-mminin, o hl uaqdr.73
bn sakir74 v bn l-Cuzi75 d z kitablarnda eyni mtlbi nql ediblr.
bd r-Rzzaq s-Snani, l-Musnnf, c.6, s.164
72 Muhmmd bin Sd, t-Tbqat l-kubra, c.8, s.463
74 bn sakir, Tarix mdinti Dimq, c.19, s.485
70
71
41
Hqiqtdn doan fsan
l-Blazuri, bn bd l-Birr, z-Zmxri v s. alimlr mr il evlnnd

mm Glsmn sir (az yal qz ua) olduunu deyiblr:
. : - -
mr bin l-Xttab (r.a) linin qz mm Glsm istynd, o buyurdu: O
hl uaqdr.76
bn l-Cuzi deyir:
...) 71(
.
mr (r.a) linin (r.a) qz mm Glsml hicrtin on yeddinci ilind evlndi...

bu nigah ba tutanda o hl yetkinlik yana atmamd. mr onunla ilk df
Zilqd aynda yaxnlq etdi v ondan Zeyd adl olu dnyaya gldi.77
Lakin tzadlar il ba dndrn bu rvaytd bn Hcr l-sqlani kimi bzi
hli-snn alimlri mm Glsmn mrdn ua olduunu da isbat etmk
n yann azlnn hamil olmasna imkan vermdiyini grdkd onun on
yanda olduunu bildirmilr:

li bin bi Talib l-Haiminin () qz mm Glsm Allah Rsulunun (s)

mrnn son illrind Fatim bint Rsulullahdan () dnyaya glmidir. mr bin
l-Xttab da onunla evlndi. O zaman qzn ya 10, yaxud daha ox idi. O, mr
n Zeydi dnyaya gtirdi. Sonra olu Zeyd il bir gnd vfat etdi.78
z-Zhbi mm Glsmn hicrtin 6-c ilind dnyaya gldiyini yazmdr:

.
mm Glsm bint li bin bi Talib bin bd l-Mutllib bin Haim lHaimiyy, Hsn () v Hseynin () bacs hicrtin 6-c ilind doulmudur. O,
bn l-Cuzi, l-Muntzm, c.4, s.237
hmd l-Blazuri, nsab l-raf, c.1, s.296; bn bd l-Birr, l-stiab, c.4, s.1954; z-Zmxri, Rbi l-brar, c.5, s.261
77 bn l-Cuzi, l-Muntzm, c.4, s.237
78 bn Hcr l-sqlani, l-sar bi-mrift ruvat l-sar, c.1, s.211 v s. 328
75
76
42
Allah Rsulunu (s) grb, lakin ondan rvayt nql etmmidir. Az yal uaq
olarkn mr bin l-Xttab onun n elilik etdi.79
gr bu evlilik hli-snnnin dediyi kimi hicrtin 17-ci ilind olmudursa, o
zaman mm Glsmn 11 ya var idi.
Hminin z-Zhbi digr bir kitabnda yazr ki, mm Glsm Allah
Rsulunu (s) grmdr v mr il evlnnd az yal idi:
.
.
mm Glsm bint li bin bi Talib l-Haimiyy babasnn (s) salnda

dnyaya gldi v o az yal olarkn mrl ail qurdu.80
Grndy kimi, hli-snn mnblrind mm Glsmn r getdiyi
vaxt ne yanda olmas bard mxtlif fikirlr var. Bu mxtlif fikirlr 7 il 11
ya arasnda dyiir.
mr mm Glsm n n qdr mehriyy vermidi?
mm Glsmn mehriyysinin miqdar haqqnda hli-snnnin rylri
digr tzadlar kimi bir-biril uyun glmir. Bzilrinin 10.000 dediyi mehriyyy
digrlri 40.000 dinar demidir. l-Yqubi znn t-Tarix kitabnda yazr:
.
mr onunla evlnnd onun n 10.000 dinar mehriyy tyin etdi.81
bd l-Hy l-Kttani yazr:
.
mr linin qz Zeynb il evlndikd ona 40.000 dinar mehriyy verdi.82
Bzilri is bu rqmi 40 000 dirhm olaraq yazmlar:

mr linin qz mm Glsm il 40.000 dirhm qarlnda evlndi.83
ms d-Din z-Zhbi, Siyr lam n-nubla, c.3, s.500

81 hmd l-Yqubi, Tarix l-Yqubi, c.2, s.150
82 bd l-Hy l-Kttani, Nizam l-hukumt, c.2, s.405
83 bn bi eyb, l-Musnnf, c.3, s.494; Muhmmd bin Sd, t-Tbqat l-kubra, c.8, s.463; bn bd l-Birr, l-stiab fi
marift l-shab, c.4, s.1955; bn Hcr l-sqlani, l-sab fi tmyiz s-shab, c.8, s.293
79
80
43
Hqiqtdn doan fsan
Mehriyynin miqdarnda tzadlarn yaranmasndan lav, mm Glsm

n hddn artq yksk mehriyy tyin olmas da ayr bir problemdir. nki
hli-snnnin kitablarnda yer alan v z rtlrin sasn shih hesab olunan
rvaytlr gr, xlif mr z digrlrinin yksk miqdarda mehriyy
vermsinin qarsn alrd:
bn Mac l-Qzvini Snn-d yazr:
Biz bu Bkr bin bi eyb rvayt etdi (v dedi): Yezid bin Harun biz bn
Aundan (birinci snd burda bitir)... Biz Nsr bin li l-Chzmi rvayt etdi (v
dedi): biz Yzid bin Zuryh rvayt etdi (v dedi): bn Aun biz Muhmmd bin
Sirindn, o da bi l-cfa s-Sulmidn bel dediyini rvayt etdi: mr bin lXttab dedi: Qadnlarn mehriyysind ifrata varmayn, nki gr mehriyynin
yksk olmas dnya hyatnda triflnck bir ey, v ya Allah qatnda bir tqva
hesab edilsydi, bu ii etmk n n layiqli xs Muhmmd (s..s) idi. O,
zvclri v qzlar n 12 uqiyydn ox mehriyy tyin etmdi. bhsiz ki, kii
qadna yksk miqdarda mehriyy vers, ryind (zvcsin qar) bir dmnlik
yaranar v deyr: Mn snin n lq l-qirba, v ya rq l-qirbaya atana
qdr hr eyin tinin giridim. (bu l-cfa dedi:) Mn doudan rb olsam da
lq l-qirba, v ya rq l-qirbann n olduunu baa dmdim.84
Nasir d-Din l-Albani bu rvayti Shih bn Mac kitabnda (1532-ci hdis)
shih hesab etmidir.
bu Davud Snn-d yazr:
84
bn Mac, Snn, c.1, s.607, h.1887
44

Biz Muhmmd bin Ubeyd rvayt etdi (v dedi): Hmmad bin Zyd biz
yundan, o da Muhmmddn, o da bi l-cfa s-Sulmidn bel dediyini
rvayt etdi: mr bin l-Xttab xtbsind dedi: Qadnlarn mehriyysind ifrata
varmayn, nki gr mehriyynin yksk olmas dnya hyatnda triflnck bir
ey, v ya Allah qatnda bir tqva hesab edilsydi, bu ii etmk n n layiqli xs
Peymbr (s..s) idi. O, zvclri v qzlar n 12 uqiyydn ox mehriyy tyin
etmdi.85
Nasir d-Din l-Albani bu rvayti Shih Snn bu Davud kitabnda
(1852-ci hdis) shih hesab etmidir.
t-Tirmizi d eyni rvayti nql etmi v mtbr olduunu bildirmidir:

Biz bn bi mr rvayt etdi (v dedi): Sufyan bin Uyyn biz Ayundan, o
da bi l-cfa s-Sulmidn bel dediyini rvayt etdi: mr bin l-Xttab dedi:
Qadnlarn mehriyysind ifrata varmayn, nki gr mehriyynin yksk olmas
dnya hyatnda triflnck bir ey, v ya Allah qatnda bir tqva hesab edilsydi,
bu ii etmk n n layiqli xs Peymbr (s) idi. O, zvclri v qzlar n 12
uqiyydn ox mehriyy tyin etmdi.
bu sa dedi: Bu hdis hsn shihdir. bu l-cfa s-Sulminin ad Hrimdir.
Elm hlin gr, 1 uqiyy 40 dirhmdir, 12 uqiyy is 480 dirhm edir.86
Clal d-Din s-Suyuti l-Cami l-hadis-d yazr:
85
86
bu Davud s-Sicistani, Snn, c.2, s.235, h.2106

bu sa t-Tirmizi, l-Cami s-shih, c.3, s.422, h.1114
45
Hqiqtdn doan fsan
(. ) (

Msruqdan rvayt olunub ki, mr bin l-Xttab (r.a) minbrdn dedi: Ay

camaat siz n olub ki, qadnlarnzn mehriyysini yksk tutursuz? Ax Allah
Rsulu (s) v shablri drd yz dirhm v ondan aa miqdarda tyin edirdilr.
gr mehriyynin yksk olmas Allah qatnda tqva hesab edilsydi, v ya rfli
bir ey olsayd, yqin ki, onlar sizdn qabaq (sizin kimi) edrdilr.87
Odur ki, mm Glsmn mehriyysi ilk nvbd Allah Rsulunun (s)
snnsin mxalif miqdarda tyin edilib. nki rvaytlrdn d grndy
kimi, Allah Rsulu (s) zvclrinin v qzlarnn mehriyysini yksk mbld
tyin etmmidir.
kincisi, bu mbld mehriyy mr bin l-Xttabn znn sir v
snnsin ziddir. nki mr z mehriyynin yksk miqdarda tyin
edilmsindn tr xalq qnam v Allah Rsulunu (s) nmun gstrmidir.
gr hli-snn alimlri btn bunlardan sonra yen d mr bin l-Xttab
v mm Glsm bint li bin bi Talibl evlnmsin inanrlarsa, mr bin lXttab Allah-Talann bu klam il qnaq obyektin evirmi olurlar:
.

,

Ey iman gtirnlr, etmycyiniz bir eyi niy deyirsiniz? Etmycyiniz bir eyi
demyiniz Allahn yannda ox byk nifrtl qarlanr.88
mrin mm Glsmdn vlad olubmu?
Bu evlilikd sual yaradan mvzulardan biri d mm Glsmn
vladlarnn olub-olmamasdr. Bzilri mm Glsmn vladnn olmadn
yazarkn, digrlri Zeyd adl bir olunun olduunu yazm, bzilri Ruqyyni
d lav edrk iki vladnn olduunu iddia etmilr. Htta Fatim adl nc
vladnn olduunu yazanlar da var.
a) vlad yox idi:
li l-Msudi -afei mr bin l-Xttabn vladlar haqqnda yazr:
87
88
Clal d-Din s-Suyuti, Cami l-hdis, c.14, s.271, h.3318

s-Saff sursi, 2 v 3-c aylr
46
: .
. -
mrin vladlar: Buraya daxildir: Abdullah, Allah Rsulunun (s) zvcsi Hfs,
Asim, Ubeydullah v Zeyd bunlar eyni bir anadan, bd r-Rhman, Fatim v
baqa qzlar, bi hm ad il tannm bd r-Rhman l-sr (rab idiyi
n hdd czas almd) bunlar da digr bir eyni anadandrlar.89
Bu nqteyi-nzrdn ikinci xlifnin Zeyd adl bir vlad olub v o, Asim v
Ubeydullahn qarda idi. Onlarn da anas Crulun qz mm Glsm olub.
mam linin () qz mm Glsmdn vlad olmas haqqnda is burada he
bir sz deyilmir.
b) Bir vlad olub:
hli-snnnin bir ox alimlri is ancaq bir vladnn olduunu yazrlar. bu
Bkr l-Beyhqi Sunn l-kubra-da yazr:

.
mm Glsm mr bin l-Xttab (r.a) il evlndi v Zeyd bin mr adl olu

oldu. (Zeyd) bn Muti qardurmasnn gecsi bir zrb ald v ln qdr o
zrbnin ziyytini kdi. mm Glsm mrdn sonra Aun bin Cfr il
evlndi, lakin ondan vlad sahibi olmadan vfat etdi.90
n-Nuvyri yazr:

mm Glsm mr bin l-Xttab il evlndi v onun Zeyd bin mr adl

vlad oldu. mrdn sonra Aun bin Cfr il evlndi, lakin ondan vlad sahibi
olmadan vfat etdi.91
Slah d-Din s-Sfdi yazr:
.
li l-Msudi, Muruc z-zhb, c.2, s.253

bu Bkr l-Beyhqi, Snn l-kubra, c.7, s.70
91 ihab d-Din n-Nuvyri, Nihayt l-rb, c.18, s.142
89
90
47
Hqiqtdn doan fsan
mm Glsm mr bin l-Xttab (r.a) il evlndi v onun Zeyd adl vlad

oldu.92
bn Ksir d-Dimqi yazr:

....
mm Glsm mir l-mminin mr bin l-Xttab il evlndi v onun Zeyd

adl vlad oldu. mr ldkdn sonra mm Glsm misi Cfrin olanlar il
bir-birinin ardnca evlndi...93
c) ki vlad olub:
hli-snn alimlrindn bir qrupu da onlarn iki vlad olduunu yazrlar.

.
V Zeyd l-kbr: onun vlad yox idi; v Ruqyy: Bunlarn anas Allah
Rsulunun (s) qz Fatim il li bin bi Talib bin bd l-Muttlib bin Haimin
vlad olan mm Glsmdr.94
d) vlad olub:
l-Blazuri nsab l-raf-da mm Glsmn mrdn olan qzlarnn
iki nfr olduunu qeyd edib. Onun yazdna gr, mm Glsmn Zeyd il
birlikd vlad olub:
:

.
:
. :
bd r-Rhman bin Zeyd bin l-Xttab: Onun zvcsi mrin qz Fatimdir.
Anas li bin bi Talibin qz mm Glsmdr. Nnsi Allah Rsulunun (s)
qz Fatimdir. Ata v ana bir qarda Zeyd bin mrdir. Onun bd rRhmandan Abdullah adl bir olu v iki qz var idi.
Slah d-Din s-Sfdi, l-Vafi bi l-vfyat, c.1, s.79

94 Muhmmd bin Sd, t-Tbqat l-kubra, c.3, s.265; l-Musb z-Zubyri, Nsb Qury, c.10, s.349; bn Hibban, s-Siqat,
c.2, s.144; bu Cfr t-Tbri, Tarix r-rusul v l-muluk v l-xulafa, c.2, s.564; bn l-sir, l-Kamil fi t-tarix, c.2, s.450
92
93
48
brahim bin Nuym bin Abdullah bin Usyd bin bd bin Auf bin Ubyd bin
Uvyc bin diy bin Kb: O, mrin qz Ruqyynin ri idi. Ata bir bacs Hfs
v anas li bin bi Talibin qz mm Glsmdr.95
Zeyd mrin vladdr, yoxsa qarda?
bn sakirin nql etdiyi bir rvayt is daha bir aqnla sbb olur. Bu
rvayt sasn mm Glsm mr bin l-Xttabn deyil, atas l-Xttabn
arvad olub. Bu rvaytd Zeyd mrin olu yox, qarda kimi gstrilib:

...
Mn mr bin bu Bkr l-Muamli rvayt etdi (v dedi): Sid bin bd lKbir mn bd l-Hmid bin bd r-Rhman bin Zeyd bin l-Xttabdan, hans ki,
anas li bin bi Talibin qz mm Glsm idi....96
Zeyd l-sr Zeyd l-kbrdn byk idi?
Bundan baqa xsusi bir nqty iar etmk istyirik ki, bu bard hlisnn alimlrinin ryi ox maraqldr.
Bel ki, hli-snn alimlri mr bin l-Xttabn Zeyd adl iki vlad
olduunu nql ediblr. Onlardan birinin anas Crul l-Xuzainin qz mm
Glsm, digrinin anas is li bin bi Talibin () qz mm Glsmdr.
Crulun qz mm Glsm il mr cahiliyyt dvrnd evlnmidi. slam
qbul etdikdn sonra ondan ayrld v baqa biri il evlndi:
:

Ubeydullahn anas mm Glsm: Ad Mleyk bint Crul l-Xuzai idi. Kafir

qadnlar z kbininiz altnda saxlamayn aysi nazil olduqda, mr onu boad.
O da bu Fhm bin Huzeyf il evlndi.97

bn sakir, Tarix mdinti Dimq, c.19, s.487
97 Muhmmd t-Tilimsani, l-Cvhrt fi nsb n-Nbi v shabihi, c.2, s.151
95
96
49
Hqiqtdn doan fsan
Zeyd bin mr bin l-Xttab l-Quri l-dvi Abdullah bin mr l-srin

qardadr, analar is Crulun qz mm Glsmdr. slamn onlar ayrmasna
sbb olan Kafir qadnlar z kbininiz altnda saxlamayn. aysi nazil olana
qdr o, mrin zvcsi idi. Sonra o bu Chm bin Huzeyf il evlndi. Ondan
qabaq mrin zvcsi idi. Zubeyr v qeyrilri bu mtlbi zirk etmilr. Bu da
gstrir ki, Zeyd (l-sr) Allah Rsulunun (s) zamannda doulmudu.98
Bu rvaytlrdn bel xr ki, Crulun qz mm Glsm Allah Rsulunun
(s) dvrnd dnyaya gtirdiyi olunun adn Zeyd l-sr (yni, kiik Zeyd)
qoymudur. Lakin digr rvaytlrd li bin bi Talibin () qz mm
Glsmn olunun ad Zeyd l-kbrdir (yni, byk Zeyd). Bu mslnin
ortaya xmas mam linin () qz mm Glsmn Zeyd adl olu olduu
haqqnda iddialar bh altna salr. Byk olun adn Zeyd l-sr (kiik
Zeyd) qoyarkn, kiik olun adn nec Zeyd l-kbr (byk Zeyd) qoymaq
olar??
hli-snn alimlrinin bu bard tkid etmlri dorusu tccb dourur:

.
Zeyd l-kbr il Ruqyynin anas li bin bi Talibin qz mm Glsmdr.
Onun anas Allah Rsulunun (s) qz Fatimdir. Zeyd l-sr il Ubeydullahn
anas Crulun qz mm Glsmdr. mrl mm Glsm bint Crulun
ayrlmasna sbb slam dini oldu.99
lbtt, hli-snn alimlri mrin mm Glsm adl digr zvcsi
haqqnda da rvaytlr nql etmilr. bd l-Mlik l-sami l-Mkki mrin
zvclrinin say haqqnda yazr:
.
98
99

bn l-Cuzi, l-Muntzm fi tarix l-muluk v l-umam, c.4, s.131
50
Asim (mrin) drdnc oludur. Onun anas mm Glsm Cmil bint

Asim bin Sabit bin bi flhdir.100
hli-snn alimlrinin qeydlri sasnda mr bin l-Xttabn zvclrindn
drdnn adnn mm Glsm olduu meydana xr:
a. Crulun qz mm Glsm;
b. bu Bkrin qz mm Glsm;
c. Asim bin Sabitin qz mm Glsm;
d. li bin bi Talibin () qz mm Glsm.
mr qz Rqyyni brahim bin Nim il evlndirib?
mam linin () mm Glsm adl qz il mr bin l-Xttabn evlndiyi
haqqnda nql olunan rvaytlrin saxta olmasn z xaran mvzulardan biri d
hmin qadndan doulan qz Ruqyynin brahim bin Nim adl biri il
evlnmsidir.
bn Quteyb d-Dinvri yazr:

.
mm Glsmn mrdn olan qznn adnn Ruqyy olduu deyilmidir.
mr onu brahim bin Nim n-Niham il evlndirdi. O da brahimin yannda
vfat etdi v vlad sahibi olmad.101
bn sir l-Cziri deyir:

Zubeyr bin bi Bkr deyib ki, mr bin l-Xttab z qzn brahim bin Nim bin
Abdullah n-Niham il evlndirdi.102
bn Hcr l-sqlani bu haqda yazr:

.
z-Zubeyr deyib ki, mr bin l-Xttab z qzn brahim il evlndirdi. Hminin

l-Blazuri deyib ki, mrin qz Ruqyyni mm Glsm bint li dnyaya
gtirmidi.103
bd l-Mlik l-sami, Smt n-nucum, c.2, s.508
bn Quteyb, l-Marif, c.1, s.185
102 bn l-sir, Usd l-ab fi marift s-shab, c.1, s.71
100
101
51
Hqiqtdn doan fsan
vvlki shiflrd qeyd etdiyimiz kimi, hli-snn alimlrinin iddialarna

gr, mr bin l-Xttab mm Glsm il hicrtin 17, v yaxud 18-ci ilind
evlndi v hicrtin 23-c ilind ld. Yni, mrin mm Glsm il evli olaraq
yaamas cmi 6, v ya 7 il olmudur. Demk ki, mrin evlndiyi il vlad
dnyaya glmidis, ldynd onun ilk vladnn 5, ya da 6 ya olmal idi. Bu
arada unutmayaq ki, hli-snnnin iddiasna gr, onun ilk vlad mrnn son
illrind dnyaya glmidir. O zaman ilk vladnn ya 1, v ya 2 yadan ox
deyil.
Biz yen d bu iddian nzr almadan hesablayaq. Yen hli-snn
alimlrinin iddiasna gr, onun ilk vlad Zeyd adl oludur. O zaman ikinci
vlad Ruqyynin 2, v ya 3 ya olub. Bel olduqda, mr bin l-Xttab iki-
yanda qz kiminl evlndirmidir? Bu hans mntiq sar?
bn Hcr Zeydin dnyaya glmsi haqqnda deyir:
.
(Zeydin) atas mrin mrnn sonunda, hicrtin 23-c ilind dnyaya
glmidir.104
bn Hcrin nql etdiyi bu rvayt qalsa, mrin mm Glsmdn he
Ruqyy adl qz olmayb. nki ilk vlad Zeydin dnyaya gldiyi hicrtin 23-c
ili eyni zamanda mrin d ldy vaxta tsadf edir. n yax halda, Ruqyy
dnyaya glrkn mr hyatda yox idi. O zaman Ruqyyni brahim adl xs
il nec evlndir bilr?
Tssf hissi il qeyd etmk istyirik ki, bzi alimlr yalan ravilrin
qurbanna evrilrk bu cr xtalara yol vermilr. Dorusunu Allah bilir!
mm Glsm v Zeydin lm tarixlri
mm Glsm v Zeydin vfat etdiyi tarix haqqnda da rvaytlr
mxtlifdir. Bzilri mam Hsnin () zamannda, bzilri is bd l-Mlik bin
Mrvann dvrnd onun trfindn zhrlnrk vfat etdiklrini yazr.
a. bd l-Mlik bin Mrvann dvrnd (73-86-c h.q.-d) vfat etdilr:
bd r-Rzzaq s-Snani onlarn bd l-Mlik bin Mrvann hkmti
zamannda onun trfindn zhrlnrk ldklrini yazr. bd l-Mlik bin
103
104
bn Hcr l-sqlani, l-sab fi tmyiz s-shab, c.1, s.178

bn Hcr l-sqlani, l-sar bi-mrift ruvat l-sar, c.1, s.79
52
Mrvan on illik hakimiyytindn sonra hicrtin 86-c ilind vfat edib. Bu

nzr gr, mm Glsm v Zeyd n az hicrtin yetmi nc ilin qdr,
yni bd l-Mlikin hakimiyytinin ilk ilin qdr yaayblar.

bd r-Rzzaq dedi: Allah Rsulunun (s) qz Fatimdn olan mm Glsm

mr il evlndi v ondan Zeyd adl olu oldu. Biz glib atan xbr gr, bd
l-Mlik bin Mrvan onlara zhr verib ldrtd. Abdullah bin mr onlara
namaz qld. bd l-Mlik deyilmidi ki, Zeyd li v mrin oludur. Ona gr
d, o, z hakimiyytin gr (Zeyddn) qorxduu n zhr verib ldrtd.105
b. Sid bin l-Asn hakimiyyti dvrnd (48-54-c h.q.-d) vfat etdilr:
Mhur rvaytlr gr, onlarn hr ikisi Mdinnin o zamank miri Sid
bin l-Asn hakimiyyti dvrnd, yni hicrtin 48-54-c illri arasnda vfat
etmilr.
s-Sfdi yazr:
.
Zeyd tqribn hicrtin 50-ci ilind cavan yada vfat edib.106
bn Hcr l-sqlani deyir:

Zeyd bin mr bin l-Xttab l-Quri l-dvi anas li bin bi Talibin qz

mm Glsm il bir gnd vfat etdi. Zeyd atas mrin mrnn sonunda,
hicrtin 23-c ilind dnyaya glmidi. O, Muaviynin xilafti v Sid bin l-Asn
Mdind valiliyi dvrnd cavan yada vfat etdi.107
Diqqtl oxuyun! hli-snn alimlrinin nql etdiyi bu iki rvayt arasnda
n az iyirmi il frq var.

Slah d-Din s-Sfdi, l-Vafi bi l-vfayat, c.15, s.24
107 bn Hcr l-sqlani, l-sar bi-mrift ruvat l-sar, c.1, s.79
105
106
53
Hqiqtdn doan fsan
c. Krbla hadissindn sonra vfat etmidir:

bn Tyfurun nql etdiyi Kufd oxunan xtbnin mm Glsm trfindn
olduunu nzr alarsaq, onun vfat tarixi Krbla hadissindn sonrak tarixlr
tsadf edir:
...
O dedi: Szm Allaha hmd etmk v cddim olan Allah Rsuluna salam v
salavat gndrmk il balayram. Ey Kuf hli!...108
Zeyd bin mrin vfat sbbi
mr bin l-Xttabn olu Zeydin lm sbbi haqqnda da mxtlif nzrlr
v tzadlar var. Onun xstlik, ald da v ox zrbsi v sair digr mxtlif
sbblr zndn vfat etdiyi nql edilib.
a. Xstlik zndn vfat edib:
Muhmmd bin Hbib l-Bdadi, bn sakir v s-Sfdi yazrlar:

.
Elm hlindn bzilri demidir ki, o (Zeyd) v anas mm Glsm bint li bin
bi Talib Abdullah bin Cfrin zvcsi olduu mddtd xstlndilr v ikisi d
eyni vaxtda vfat etdilr. Bzilri hansnn daha tez lcyini bilmk v hansnn
digrindn irs aparacan myyn etmk n onlarn evlrinin arasnda get-gl
edirdilr. Lakin ikisi d eyni vaxta ldlr. Onlar da hansnn tez ldyn v
kimin kimdn irs apardn bilmdilr.109
b. Ald da zrbsi zndn vfat edib:
bn Hibban yazr:
.
li mm Glsm mr il evlndirdi. Ondan da Zeyd v Rqyy dnyaya
gldi. Amma Zeyd bana vurulan da zrbsi il ldrld.110
bn Tyfur, Balat n-nisa, s.24

Muhmmd bin Hbib l-Badadi, l-Munmmq fi xbar Qury, c.1, s.312; ; bn sakir, Tarix mdinti Dimq, c.9,
s.487; Slah d-Din s-Sfdi, l-Vafi bi l-vfayat, c.15, s.24
110 bn Hibban, s-Siqat, c.2, s.144
108
109
54
bn Quteyb Zeydin Bni-Uvyc v Bni-Rizah qbillri arasnda ba vern

mharibd ldyn yazr:

...
Amma Zeyd bin mr bin l-Xttab Bni-Uvyc v Bni-Rizah qbillri
arasnda ba vern mharibd bana ald da zrbsi nticsind ld. Onun
vlad da yox idi. Hminin onun z anas il eyni saatda vfat etdiyi v birinin
digrindn irs aparmad da deyilib.111
hli-snnnin bzi alimlri is Zeydin Bni-diy qbilsi arasnda ba vern
mharibd ldyn qeyd ediblr:

...
mm Glsm v olu Zeyd eyni vaxtda vfat etdilr. Zeyd gec yars Bnidiy qbilsi arasnda ba vern mhariby slh yaratmaq n getdiyind
qaranlqda bandan bir zrb alaraq yaraland. Zeyd o hadisdn sonra bir ne
gn yaad v anas il bir gnd vfat etdi. Abdullah bin mr onlara cnaz
namaz qld....112
c. Ald ox zrbsindn vfat etdi:
Bzilri is bu iddiada olublar:

Zeyd bin mr dnyaya gldi, o, Zeyd l-kbr deyiln hmin ouldur. (Sonra)
Ruqyy bint mr dnyaya gldi. Onlar eyni vaxtda dnyadan kdlr. Zeydin
lm sbbi Bni-diy v Bni-Huzeyf arasnda gec yar ba vern mharibd
ona dyn ox idi.113
d. Zhrlnmidir:
Muhmmd bin smayl l-Buxarinin ustad bd r-Rzzaq s-Snani yazr:
bn Quteyb, l-Marif, c.1, s.188

bn bd l-Birr, l-stiab, c.4, s.1956; bn l-sir, Usd l-ab fi marift s-shab, c.7, s.425
113 bd r-Rhamn s-Suhyli, l-Frazi v rh ayt l-vsiyyt, c.1, s.138
111
112
55
Hqiqtdn doan fsan
bd r-Rzzaq dedi: Allah Rsulunun (s..s) qz Fatimdn olan mm Glsm

mr il evlndi v Zeyd adl olu oldu. Biz glib atan xbr gr, bd l-Mlik
bin Mrvan onlara zhr verib ldrtd. Abdullah bin mr onlara namaz qld.
bd l-Mlik deyilmidi ki, Zeyd li () v mrin oludur. Ona gr d, o, z
hakimiyytin gr Zeyddn qorxduu n zhr verib ldrtd.114
Zeydin vlad var idimi?
Zeyd bin mrin vlad olub-olmad haqqnda da mxtlif fikirlr var.
Bzilri onun vladnn olduunu des d, digrlri qtiyytl vladnn
olmadn yazblar.
a. Zeyd bin mrin vlad olmayb:

.
zndn sonra nsli davam etmyn Zeyd l-kbrl Ruqyynin anas mm

Glsm bint li bin bi Talib bin bd l-Muttlib bin Haimdir. Onun da anas
Allah Rsulunun qz Fatimdir.115
b. Zeyd bin mrin bir ne vlad olub:
Hnbli mzhbinin fqihi bn Qudam l-Mqdisi onun vladlarnn olduu
inancndadr:
.
.
; . :
.
114
115

bu Zeyd n-Numyri, Tarix l-Mdin l-Munvvr, c.1, s.345
56
mmarn hdisin glinc, doru olan budur ki, o, qadn qibly trf uzatd.
Ua is ondan sonra qoydu. Nec ki, Sid v Bni Slimin azad etdiyi kl
mmar Bni Haimin azad etdiyi kl olan mmardan bel nql etmidir. bu
Davud, n-Nsai v baqalar da rvayti bel nql etmilr. Onun (mmarn)
sz beldir: Bir uaq v bir qadn cnazsin ahid oldum. Uaq camaatn
qabana qoyulmudu. Qadn da ondan sonra qoyulmudu. Bu camaatn irisind
bu Sid Xudri, bn Abbas, bu Qutad v bu Hureyr d var idi. Biz olnardan
sbbin soruduq. Onlar da dedilr ki, snndir. Bu rvayt sasn, ilk hdis
hdis doru deyildir. nki linin qz mm Glsmn olu Zeyd bin mr
anas il birg onlara bel namaz qlnmdr. O, vlad sahibi olan bir kii idi. Nec
ki, bunu Zubeyr bin Bkkar da deyib.116
bn sakir d-Dimqi is tam frqli bir rvayt nql edir:

z-Zubeyr deyib ki, Zeyd bin mr bin l-Xttabn zndn sonra vladlar qald.
Lakin onun nsli davam etmdi.117
Zeyd ne yanda vfat etdi?
Zeyd bin mrin ne yanda vfat etmsi sualna - Sir (uaq),
- ab (cavan) v - Kan rculn (byk yada) klind
mxtlif cavablar veriblr.
a. Uaq idi:
bi Hatim v bn sakir d-Dimqi onun uaq yada ldyn yazb:

Zeyd bin mr bin l-Xttabn anas linin qz mm Glsmdr. Atamdan

bel dediyi eitmim: O, uaq olanda anas il birlikd eyni vaxtda vfat etdi.
Lakin hansnn daha tez ldy mlum olmad.118
b. Cavan idi:
z-Zhbi v bn Hcr onun cavan yada ldyn yazblar:
bn Qudam l-Mqdisi, l-Muni fi fiqh l-mam hmd bin Hnbl, c.2, s.221; rh l-Kbir, c.2, s.345
118 bn bi Hatim r-Razi, l-Crh v t-tdil, c3, s.568, r.2576; bn sakir, Tarix mdinti Dimq, c.19, s.484
116
117
57
Hqiqtdn doan fsan
: .
.
Zeyd bin mr bin l-Xttab l-Quri l-dvinin anas Fatim z-Zhrann
qz mm Glsmdr. ta l-Xorasani dedi ki, o, cavan yanda vfat etdi v
vlad da yox idi.119
bn Hcr deyir:

Zeyd bin mr bin l-Xttab l-Qurai l-dvinin anas mm Glsm bint
li bin bi Talibdir. O, anas il birlikd eyni gnd vfat etdi. Zeyd mrin
mrnn son vaxtlarnda, hicrtin 23-c ilind dnyaya glmidi. Muaviyni
xilafti v Sid bin l-Asn Mdind valiliyi zamannda cavan yanda vfat
etdi.120
c. Byk yalarda idi:
Bir oxlar da onun byk yalarda ldyn qeyd edir. Xtib l-Bdadi
yazr:

(mm Glsm) mr n Zeydi dnyaya gtirdi. Zeyd byk kii yalarna
qdr yaad v sonra vfat etdi.121
bn sakir d-Dimqi Zeydin Muaviynin hzurunda gstrdiyi cat
bard nql etdiyi rvaytdn mlum olur ki, o, kifayt qdr byk yalarda
olub:

bn Hcr l-sqlani, l-sar bi-mrift ruvat l-sar, c.1, s.79
121 l-Xtib l-Bdadi, Tarix Badad, c.6, s.182
119
120
58

.
nsardan bir nfr mn atasndan rvayt edrk dedi: li bin bi Talib v
Fatimnin qz olan mm Glsmn olu Zeyd bin mr bin l-Xttab il
birlikd Muaviynin yanna getdik. Muaviy ona z taxtnda yer verdi. Zeyd
ordaklarn n yaraqls idi. Zeyd taxtda olduu bir vaxtda Busr bin rtat glrk
ona dedi: Ey bu Turabn olu! Zeyd dedi: Ay anasz, mnimlsn? Allaha
and olsun, mn sndn daha yax, pak v stnm! Onlarn arasnda el srt
shbt oldu ki, Zeyd taxtdan drk Busru yer yxb onun sinsind oturdu.
Muaviy d taxtndan dd v onlar ayrd. (Bu zaman) Zeydin mmamsi yer
dd.
Zeyd dedi: Ey Muaviy! Bizim yaxlqlarmza yax qiymt vermdin, sn
verdiyimizi layiqinc qorumadn v Bni-Amirdn bir nkrin mnim zrimd
aalna rait yaratdn.
Muaviy dedi: Sn mn yaxlqlarnza layiqli qiymt vermdiyimi dedin,
ancaq bil ki, snin atan mn ehtiyac olduu n (rhbr) tyin edib. Qald ki,
mn verdiyinizi yax qorumamama, Allaha and olsun ki, biz sizinl qohumluq
balarn birldirdik, sizin hququnuzu yerin yetirdik (haqqnz ddik), siz z
mqamnzdasnz.
Zeyd dedi: Mn iki xlifnin oluyam! Allaha and olsun ki, bir daha snin
yanna glmycym! Bilirm ki, Busrun o sz v rftar snin plann idi.
Sonra Zeyd salar dalm v mmamsi dm vziyytd bizim yanmza
gldi.122
Bu hadisni l-Blazuri nsab l-raf-da123, z-Zmxri Rbi l-brarda124, bn Hmdun t-Tzkirt l-hmduniyy-d125, bn l-sir l-Kamil fi t-

124 z-Zmxri, Rbi l-brar, c.5, s.261
125 bn Hmdun, t-Tzkirt l-Hmduniyy, c.9, s.309
122
123
59
Hqiqtdn doan fsan
tarix-d126 v z-Zhbi Siyr lam n-nubla-da127 mtnind myyn ixtisar

v frqlrl nql etmilr.
Bir mslni d xsusi olaraq qeyd edk ki, vvla Zeyd uaq, v ya cavan
olsayd, Muaviynin hzurunda onun qoununun srkrdsi Busru o kild yer
vurub ardndan bel bir nitq syly bilmzdi.
kincisi, hli-snn alimlrinin dediyi kimi, Zeyd mrin ldrldy ild
dnyaya glmidirs, o zaman lm Sid bin l-Asn hkumti zamanna
tsadf etdikd ya txminn iyirmi skkizi kemi olur. gr Zeydi bd lMlik bin Mrvann ldrdyn qbul etsk, o zaman ldynd llidn ox
ya olmu olar.
Dorusunu Allah bilir.!
Zeyd v mm Glsmn cnaz namazn kim qld?
Zeyd bin mrin cnaz namazn kimin qld haqqnda nql olunan
mxtlif rvaytlri diqqtiniz atdrrq:
a. Abdullah bin mr:
bn Hcr l-sqlani deyir ki, shih rvayt sasn Zeyd bin mr v
mm Glsmn cnaz namazn Abdullah bin mr qlmdr:

Shih sndl rvayt olunub ki, bn mr mm Glsm v olu Zeyd namaz
qld. Zeydi zn yaxn qoyaraq drd tkbir dedi.128
hli-snnnin II sr alimlrindn Muhmmd bin Hsn -eybani yazr:
:

Amir -bidn rvayt olunub ki, dedi: bn mr (r.a) mm Glsm bint
liy (r.a) v olu Zeyd bin mr (r.a) namaz qld. O, mm Glsm qibly
yaxn, Zeydi is imama yaxn yerldirdi.129
Muhmmd bin Sd v bd r-Rzzaq s-Snani yazrlar:

.
bn l-sir, l-Kamil fi t-tarix, c.3, s.373
ms d-Dn z-Zhbi, Siyr lam n-nubla, c.3, s.502
128 bn Hcr l-sqlani, l-sab fi tmyiz s-shab, c.8, s.294
129 Muhmmd bin Hsn -eybani, l-sar li-Muhmmd ibn l-Hsn, c.2, s.142
126
127
60
bd r-Rzzaq biz s-Suridn, o da bi Husyn v smayldan, onlar da bidn rvayt edir ki, bn mr mm Glsm bint li bin bi Talib v Zeyd
bin mr namaz qld. O, Zeydi zn yaxn, qadn is ondan sonra
yerldirdi.130
l-Buxari Tarix l-ust-d yazr:

.
Biz Muhmmd bin Sbbah rvayt etdi (v dedi): smayl bin Zkriyya biz
Rzin l-Bzzazdan rvayt etdi (v dedi): mn -bi rvayt etdi v dedi: Zeyd
bin mr v mm Glsm vfat etdilr. Xalq Abdullah bin mri (namaza
imamlq n) irli keirdi. Onun arxasnda Hsn, Hseyn, Muhmmd lHnfiyy v Abdullah bin Cfr dayand.131
b. Sid bin l-As:
lbtt Sid bin l-Asn o zamanlar Mdind hkumt bas olduu halda
Abdullah bin mrin onlara namaz qlmas mmkn grnmr. He tsadfi
deyil ki, Sid bin l-Asn namaz qld haqqnda da ox rvayt nql edilib:
bn bi eyb yazr:

Hatim bin Vrdan biz Yunusdan, o da Bni-Haimin azad edilmi klsi

mmardan rvayt edrk dedi: mm Glsm v Zeyd bin mrin eyni vaxtda
vfat etdiklrinin ahidi oldum. Camaat onlar bayra xartd v Sid bin l-As
onlara namaz qld. Zeydi zn yaxn, mm Glsm ondan sonra yerldirdi.
O zaman camaatn arasnda Peymbrin (s..s) shablri, Hsn v Hseyn d
var idi.132
Hnbli mzhbinin imam hmd bin Hnbl yazr:

.
bd r-Rzzaq s-Snani, l-Musnnf, c.3, s.465, h.6336; Muhmmd bin Sd, t-Tbqat l-kubra, c.8, s.464
Muhmmd bin smayl l-Buxari, t-Tarix l-ust, c.1, s.102
132 bn bi eyb, l-Musnnf, c.3, s.8, h.11568
130
131
61
Hqiqtdn doan fsan
Bni-Haimin azad etdiyi klsi mmardan bel dediyi rvayt olunub: linin
qz mm Glsm v Zeyd bin mr ldklrind mn orada idim. Sid bin lAs onlara namaz qld v (onlar) el qoydu ki, (namaz vaxt) mm Glsmn
cnazsi Zeyd bin mrdn sonra idi.133
Muhmmd bin li -vkani yazr:

-bidn rvayt olunub ki, linin qz mm Glsm v olu Zeyd bin mr
hr ikisi vfat etdi. Camaat onlarn cnazlrini bayra xartd. Mdinnin miri
onlara namaz qld. Onlarn ba v ayaqlarn bir istiqamtd qoydu v namazlarn
qld.134
ox maraqldr! Mdin mirinin cnazlr namaz qlmasn byan edn bu
rvayt d -bidn nql olunub. Amma diqqt etdinizs, bundan qabaq bidn nql olunan rvaytlrd namaz Abdullah bin mrin qldrd nql
olunmudu. Qsas, -bidn iki tzadl rvayt nql olunub.
n-Nsai bu haqda bel yazr:
mr bin l-Xttabn zvcsi mm Glsm bint li v Zeyd adl olunun

(cnazlrini) yer qoydular. O gnn imam-camaat Sid bin l-As idi. (Arxada
dayanan) camaatn arasnda Abdullah bin mr, bu Hureyr, bu Sid v bu
Qtad d var idi. Cavan olann cnazsini imama yaxn yerldirdilr.135
Maliki mzhbinin imam Malik bin ns yazr:

n-Nafidn, o da bn mrdn onun bel dediyi nql edib: li bin bi Talibin

Allah Rsulunun (s) qz Fatimdn () olan qz v mr bin l-Xttabn zvcsi
mm Glsmn cnazsini Zeyd adl olu il birlikd yer uzatdlar. Zeydi
hmd bin Hnbl, l-ll v marift r-rical, c.1, s.140
Muhmmd -vkani, Nyl l-vtar, c.4, s.110
135 hmd bin uyb n-Nsai, l-Mctba min s-snn, c.4, s.71
133
134
62
imama yaxn yerldirdilr. O gnn imam Sid bin l-As idi. Xalq arasnda bn
Abbas, bu Hureyr, bu Sid v bu Qtad d var idi. Onlar dedilr ki, bel
olmas snndir.136
bd r-Rzzaq s-Snani d eyni rvayti nql etmidir.137
bn l-Mulqqin l-nsari Sid bin l-Asn onlara cnaz namaz qlmas
bard rvayti shih hesab edrk yazr:

.
Zeyd bin mr bin l-Xttab v anas mm Glsm bint liy Sid bin lAsn namaz qlmas, cavan imama yaxn, qadn ondan sonra qoymas, camaatn
arasnda sksn nfrdn ox Allah Rsulunun (s) shabsinin olmas v onlarn bu
mlin snn olduunu demlri haqqnda nql olunan rvayti l-Beyhqi, onun
oxarn bu Davud v n-Nsai shih sndl nql etmidirlr.138
bu Qtadnin camaat namaznda itirak
mm Glsmn vfat haqqnda nql olunan rvaytlrd olan tzadlardan
biri d bu Qtad l-Bdrinin onun cnaz namaznda itirak etmsidir. bu
Bkr l-Beyhqi Mrift s-sunn v l-sar kitabnda bu msly iar edib:

.
Malik bin ns, l-Mudvvn l-kubra, c.1, s.182
138 mr bin li l-Mulqqin, Xulasat l-Bdr l-munir, c.1, s.138
136
137
63
Hqiqtdn doan fsan
.
. .
Cnaiz kitabnda bn Cureyc v Usam bin Zeyddn, onlar da bn mrin
azad etdiyi klsi n-Nafidn cnazlrin birldirilmsi haqqnda nql edib ki,
mrin zvcsi mm Glsm bint linin v olu Zeydin cnazsini yan-yana
qoydular v (cnaz namaznn) imam Sid bin l-As idi. Xalqn iind is bn
Abbas, bu Hureyr, bu Sid v bu Qtad var idi. Cavann cnazsini imama
yaxn yerldirdilr. Sonra shablrdn soruuldu v onlar da cavab verdilr: Bu,
snndir.
Biz demiik ki, Sid bin l-Asn hkumti hicrtin 48-ci ilindn 54-c ilin qdr
davam etmidi. Bu shih rvayt sasn, n-Nafi Sid bin l-Asn z mirliyi
zamannda qld cnazd namaznda bi Qtadnin itirak etdiyini grb.
Btn bunlar gstrir ki, bu Qtadnin lm tarixinin linin xlifliyi
dvrn tsadf etmsi bard Musa bin Abdullahn v (bu msld) ona tabe
olanlarn rvayti shvdir. Bu da rvaytin yanl olma bhsini yaradr, nki
bu Qtaddn qabaq ln xs Qtad bin Numan, ya da baqas olub. Bel ki,
Qtad bin Numan bu tarixdn ox qabaq dnyadan km, hminin Bdr
dynd itirak etmidir. Lakin l-Vaqidi deyir ki, o, mrin xlifliyi dvrnd
lmdr v mr d ona namaz qlmdr. Bu ravi deyib ki, bu Qtady li
namaz qlmdr. Bu iki rvayti bir yer toplamaq (v ortaq mxrc glmk)
mmkn deyildir.139
Yni, hli-snnnin nzrin gr, bu Qtad mam linin () xilafti
zaman lb v o hzrt d bu Qtady namaz qlmdr. Lakin bu rvayt
gr, bu Qtad mm Glsm namaz qlanlarn arasnda yer almdr. lBeyhqi bu tzad hll etmk n mam linin () bu Qtady namaz qlmas
bard rvayti yanl hesab edir. Ancaq biz bu rvaytin qrinlrin sasn
deyirik ki, yanl olan bu Qtadnin mm Glsm v Zeydin cnaz
namaznda itirakdr.
139
bu Bkr l-Beyhqi, Mrift s-snn v l-sar, c.1, s.559
64
mr bin l-Xttab mm Glsml,

yoxsa Zeynbl evlndi?
hli-snnnin bu haqda nql etdiyi rvaytlrd mvcud olan tzadlar v
ixtilaflar el bir hdd atmdr ki, alimlr zlri d mrin mam linin ()
hans qz il evlnmsini myyn etmkd tinliklrl zlmilr. bd l-Hy
yazr ki, guya mr xanm Zeynb il evlnmidir:

.
eyx Muxtar l-Kunti l-cvibt l-muhimmd l-Hafiz d-Dmiridn nql
edir ki, linin qz Zeynb n mrin tyin etdiyi mehriyydn yksk
mehriyy eitmmim. O mehriyynin mbli 40.000 dinar idi. Bu yksk
mehriyy haqqnda ondan (mrdn) soruanda, bel cavab verdi: And olsun
Allaha, mnim qadnlara meylim yoxdur. Lakin Allah Rsulundan (s..s)
eitmim ki: Qiyamt gn mnim sbb v nsbimdn baqa btn sbb v
nsblr ksilck. Bu zdn istyirm ki, Allah Rsulu (s..s) il z aramdak
mnasibti mhkmlndirim. Odur ki, o mnim qzm il evlndiyi kimi, mn d
onun qz il evlndim v bu yksk mblli mehriyyni Allah Rsulunun (s..s)
krknliyi namin hdm aldm. Halbuki, mr qadnlarn mehriyysind hddi
ama qadaan etmidir.140
Cnaz namazna imam kim tyin etdi?
Bu fsan rvayti hli-beyt () trfdarlar n inandrc vziyyt salmaq
n iddia ediblr ki, mm Glsmn cnaz namaznda mam Hsn () v
mam Hseyn () da itirak etmidir. mm Glsmn qardalar mam Hsn
() v mam Hseyn () kimi xslrin itirak etdiyi bir namazda Sid bin l-As,
yaxud Abdullah bin mrin imamlq etmsi bh dourur. Lakin diqqt etsniz,
140
bd l-Hy l-Kttani, Nizam l-hukumt n-Nbviyy, c.2, s.405
65
Hqiqtdn doan fsan
bu bhni d aradan aparmaq n bel bir iddia edilib ki, Abdullah bin mr,
yaxud Sid bin l-Asn namazda imam olmasn guya onlar zlri istyiblr.
Onlardan hans birinin bunu istdiyi haqqnda mxtlif rvaytlr var. Bzilri
mam Hsnin () istdiyini yazsa da, mam Hseynin () istdiyini nql ednlr
d var.
1. mam Hsn () istdi:
bn bd l-Birr l-stiab-da yazr:

.
mm Glsm v olu Zeyd eyni vaxtda vfat etdilr. Zeyd gec yars Bnidiy qbilsi arasnda ba vern mhariby slh yaratmaq n getdiyind,
qaranlqda bandan bir zrb alaraq yaraland. Zeyd o hadisdn sonra bir ne
gn yaad v anas il bir gnd vfat etdi. Abdullah bin mr onlara cnaz
namaz qld. Hsn bin li onu namaz qlmaq n irli gndrdi.141
Muhib d-Din t-Tbri yazr:

.
d-Dulabi v ondan baqalar hekay edirlr ki, mm Glsm Zeydin yannda,
yaxud Zeydin mm Glsmn yannda ldyn yazan iki rvayt vardr. bu
mr deyib ki, mm Glsm v olu Zeyd eyni vaxtda vfat etdilr. Zeyd Bnidiy arasnda gec ba vern dyd onlarn aralarn dzltmk n
getdiyind, gecnin qaranlnda bandan ald bir zrb il yer srildi. Zeyd o
hadisdn sonra bir ne gn yaad. Sonra anas il bir gnd vfat etdi. bn mr
onlara namaz qld. Hsn bin li onu namaz qlmaq n qabaa gndrdi...142
bd l-Mlik l-sami l-Mkki deyir:
141
142

Muhid b-Din t-Tbri, Zxair l-uqba, c.1, s.17
66

.
mm Glsmn lm il mrdn olan Zeyd l-kbr adl olunun mrin
zvcsinin qulam Xalid bin slmin shvn ldrlmsi eyni vaxta tsadf edir.
bn mr onlar n namaz qld. Hsn bin li onu (namaza imamlq etmk
n) irli gndrdi.143
2. mam Hseyn () istdi:
Bzi rvaytlr gr Abdullah bin mri cnaz namaz qlmaq n qabaa
kn xs mam Hseyn () olub. Yuxardaklardan frqli olaraq, bu rvaytlrd
mam Hsnin () ad kilmir.
Muhmmd bin Yusif l-bdri yazr:
:

Hseyn, bacs mm Glsml onun olu Zeyd bin mr cnaz qlmaq n

Abdullah bin mri irli gndrdi. bn Rd deyib ki, Hseynin bu ii hcct
deyildir. nki ola bilsin o, bn mri snnni hyata keirmk v zndn stn
olduunu etiraf eltdirmk n qabaa kmidir. Bel ki, bn mr bu i
hamdan ox layiq idi.144
Bzi rvaytlrd mumiyytl mam Hsn bin linin () ad he
kilmyib. Hmin rvaytlrdn bel bir ntic xr ki, bacs mm Glsmn
cnaz namaznda mam Hsn () itirak etmyib. Ancaq mam Hseynin () ad
hallanmdr.
Muhmmd Ziya l-Azmi deyir:

:
.

-bi dedi: bn mr Zeyd bin mr v anas mm Glsm bint liy
cnaz namaz qld. O, kiini zn yaxn, qadn is kiinin cnazsindn sonra
qoyaraq hr ikisin cnaz namaz qld v drd df tkbir dedi. Onun arxasnda
Muhmmd l-Hnfiyy, Hseyn bin li v bn Abbas dayanmd.145
bd l-Mlik l-sami, Smt n-nucum, c.1, s.534
Muhmmd bin Yusif l-bdri, l-Tac v l-klil li-muxtsr clil, c.2, s.252
145 Muhmmd Ziya l-Azmi, l-Minnt l-kbra rh v txric s-snn s-sura, c.3, s.52
143
144
67
Hqiqtdn doan fsan
l-Beyhqinin d rvaytindn bel mlum olur ki, mam Hsn () cnaz

namaznda v dfnd itirak etmmidir:

Biz bu l-Hseyn bin l-Fzl xbr verdi (v dedi): biz Abdullah bin Cfr
(xbr verdi (v dedi): biz Yqub bin Sufyan rvayt etdi (v dedi): biz bu Nim
rvayt etdi (v dedi): nar taciri Rzin biz -bidn onun bel dediyini rvayt
etdi: bn mr Zeyd bin mr v anas mm Glsm bint liy cnaz namaz
qld. O, kiinin cnazsini zm yaxn, qadnn cnazsini is ondan sonra
qoyaraq hr ikisin namaz qld v drd df tkbir dedi. Onun arxasnda
Muhmmd l-Hnfiyy, Hseyn bin li v bn Abbas dayanmd.146
3. Xalq istdi:
l-Buxari Tarix l-ust-d yazr:

.
Biz Muhmmd bin Sbbah rvayt etdi (v dedi): smayl bin Zkriyya biz
Rzin l-Bzzazdan rvayt etdi (v dedi): mn -bi rvayt etdi v dedi: Zeyd
bin mr v mm Glsm vfat etdilr. Xalq Abdullah bin mri (namaza
imamlq n) irli keirdi. Onun arxasnda Hsn, Hseyn, Muhmmd lHnfiyy v Abdullah bin Cfr dayand.147
146
147
bu Bkr l-Beyhqi, Snn l-kbra,c.4, s.38, h.6743

Muhmmd bin smayl l-Buxari, Tarix l-ust, c.1, s.102
68
IV FSL
Allah Rsulunun (s..a) namusuna atlan iftira
mr bin l-Xttab v mm Glsmn evlnmsi haqqnda yazan bzi
hli-snn qaynaqlar bu evliliyi isbat etmk namin saxta rvaytlr uyduran
ravilrdn Allah Rsulunun (s..a) namusuna iftira xarakteri dayan rvaytlr
nql etmilr. Bu rvaytlri eidn, v ya oxuyan hr bir qeyrtli mslmann
tssf etmsi tbiidir. nsan o rvaytlri oxuduqda, utanc v pemanlq tri
axdr. Ax bir mslnin isbat n bel biyabr v saxta rvaytlri n pis
ifadlrl nql etmk hans insani vicdana v slami xlaqa sar?
Bu rvaytlri nql edn ravilr Allah Rsuluna (s) v mam liy (), onlarn
aillrin iftira ataraq n byk xyanti etmilr. Bu rvaytlr, eyni zamanda,
ikinci xlif mr bin l-Xttabn da abr-hyasn lklyir.
mm Glsmn mr bin l-Xttab il evlnmsinin mmknszlyn
dlil olan nmli nqtlrdn biri, blk d n nmlisi Allah Rsulunun (s)
namusuna xyant mnzrsinin yaranmasdr. hli-snn qardalarmzn da bu
problemli rvaytlri bu kild qbul edcklrin inanmrq.
mr bin l-Xttabn mm Glsml rftar
Rvayt edildiyin gr, guya mr bin l-Xttab mm Glsm il
evlnmzdn nc seim etmk n onun baldrn ab baxmdr. Bu iyrnc v
iftira dolu rvayti hli-snn alimlri arasnda saylb-seiln xslrindn olan
bn Hcr l-sqlani d daxil olmaqla, ox sayda hdisnaslar z kitablarnda
qeyd etmilr:

.
Muhmmd bin li l-Hnfiyydn nql olunub ki, mr mm Glsm
lidn istmk n elilik etdi. li d onun az yal olduunu xatrladaraq
buyurdu: Mn mm Glsm snin yanna gndrrm. gr bynsn, snin
zvcn olsun. li onu mrin yanna gndrdi. mr onun paltarn qaldrb
baldrn ad. mm Glsm dedi: gr mminlrin miri olmasaydn, gzn
69
Hqiqtdn doan fsan
xardardm Bu sz mr llrdn v zdn baqa (namhrm qadnn) he bir

yerin baxmr deyn xs n ikalldr148
Bu hrkt namhrm qadna nisbtd z v ldn baqa yer baxmaq olmaz
deyn Allah Rsuluna (s) qar bir etiraz, bir syandr. sla qbul edilck bir ey
deyil.
hli-snnnin digr bir hdisnas alimi ms d-Din z-Zhbi d bu
iftiran frqli kild nql etmidir:
:
:
: : :
: : : .
!. :
mr liy dedi: Ey Hsnin atas, (mm Glsm) mn ver, mn onun

hrmtini hr ksdn daha yax saxlayaram. li dedi: Mn onu snin yanna
gndrrm. gr raz qalsan, onu sn r verrm. mm Glsmn az yal
olduunu bhan ets d, li mm Glsm para il mrin yanna gndrdi
v dedi: Mnim admdan (mr) de ki, bu ona haqqnda dandm paradr.
mm Glsm d linin szn mr atdrd. mr dedi: Atana mnim
admdan de ki, mn raz qaldm, Allah da sndn raz olsun! Sonra lini onun
baldrnn stn qoydu v paltarn knara kdi. mm Glsm dedi: Niy bel
edirsn? gr mminlrin miri olmasaydn, burnunu sndrardm. Sonra
atasnn yanna qaytd v ba vernlri danb dedi: Mni yaramaz bir qocann
yanna gndrmidin.149
Bir baqa iftira dolu rvayti l-Xtib l-Bdadi nql etmidir:
bn Hcr l-sqlani, l-sab fi tmyiz s-shab, c.8, s.293; Tlxis l-hbir, c.3, s.147; bd r-Rzzaq s-Snani, lMusnnf, c.6, s.163, h.10352; Sid bin Mnsur, Snn, c.1, s.173, h.1011; bn bd l-Birr, l-stiab fi marift l-shab, c.4,
s.1955; Muhmmd t-Tilimsani, l-Cvhrt fi nsb n-Nbi v shabihi, c.2, s.154 bn Qudam l-Mqdisi, -rh l-kbir,
c.7, s.343; Clal d-Din s-Suyuti, Cami l-hadis, c.14, s.265; Muhmmd -vkani, Nyl l-vtar, c.6, s240
149 ms d-Din z-Zhbi, Tarix l-slam, c.4, s.138; Siyr lam n-nubla, c.3, s.501; l-Musb z-Zubeyri, Nsb Qurey,
c.10, s.349; bn sakir, Tarix mdinti Dimq, c.19, s.483; bn l-Cuzi, l-Muntzm fi tarix l-muluk v l-umam, c.4,
s.237; bn Hmdun, t-Tzkirt l-Hmduniyy, c.9, s.309; bn l-sir, Usd l-ab fi marift s-shab, c.7, s.425; Slah dDin s-Sfdi, l-Vafi bi l-vfayat, c.24, s.272; Bdr d-Din l-yni, Umdt l-qari rh Shih l-Buxari, c.14, s.168; bd rRhman s-Sffuri, Nuzht l-mcalis v muntxb l-nfais, c.2, s.438
148
70
li Fatimdn olan qzna bznmsini mr etdi, sonra is mir l-mminin

mrin yanna gndrdi. mr onu grb yaxnlad v baldrndan tutaraq dedi:
Atana de ki, mn raz qaldm ( df tkrar edir). mm Glsm atasnn
yanna gldikd (li) ondan sorudu: mir l-mminin sn n dedi? mm
Glsm dedi: O mni yanna ard v pd. Ayaa duranda baldrmdan tutdu
v dedi: Atana de ki, mn razyam. Bellikl d, li qzn onunla evlndirdi.150
ritdn knar bu rftar mr bin l-Xttabn
ardcllar n rit hkmn evrilir
Allah Rsulundan (s..a) sonra xilafti yrdn xlif zlrini onun mtlq
v qanuni caniini hesab edir, hminin dnrdlr ki, Allah Rsulunun (s..a)
etdiklri mmt n snn hesab edildiyi kimi onlarn da mllri rit qanunu
ola bilr, v ya onlar da yeni rit qanunu qbul ed bilrlr. hli-snn
kitablarnda nql olunan rvaytlt bu mslnin isbat n n salam ahiddir.
Msln: Azan v iqamdn Hyya la xyril-ml cmlsinin xarlmas, sbh
azanlarna s-slatu xyrun min n-num ifadsinin lav edilmsi, hminin
namaz, hcc, zkat v sair mllrd dyiilik v lavlrin varl 25 illik xliflik
dvrnn yadiardr.
Onlar rit qanunlarn nec tbli edirdis, xalq da o kild riayt edirdi.
Vziyyt o yer atmd ki, bu Bkr v mrin snnsi Quran v Allah
Rsulunun (s..a) snnsin ml etmk qdr mtbr v vacib hesab edilmidi.
Bzn insanlar bu yeni ritlr ml etmyin drcsind xliflri d tb
kemidir. eyx Sdinin buyurduu kimi:

ah xalqn bandan meyv drnd,

Nkrlr aac kkndn drr.
150
l-Xtib l-Badadi, Tarix Badad, c.6, s.182
71
Hqiqtdn doan fsan
Mvzumuza glinc, hli-snnnin mr nisbt verrk rit qanunu

bildiklri mllrindn biri d - yni, baldra baxmaqdr. Bu, ikinci
xlifnin snnsi kimi bilinn mllrdn sadc bir nmundir.
Htta hli-snn qaynaqlar nql edir ki, mrin olu Abdullah atasnn bu
mlini tkrar etmi v daima ml etmidir. O, qz v kniz alarkn onlarn
baldrna baxma z haqq hesab edirdi.

.
bd r-Rzzaq Abdullah bin mrdn, o da Nafidn, o da bn mrdn,
hminin Muamr yyubdan, o da Nafidn, o da bn mrdn rvayt edir ki, o,
kniz almaq istdikd, qiymti bard shbt baa atdqdan sonra lini knizin
ombasna qoyaraq, baldr v qabana, yni qarnna baxrd.151
- qubul sznn rb dilind xsusi mnas var. Bu klm slind
qadnn qarn deyil, onun cinsi orqan mnasnda ilnir. Lakin bu rvaytd niy
- btn, yni qarn mnasnda ilnmsinin sbbi mlum deyil. Bu haqda
aradrma aparmaa bel lzum grmrk. Fikrimizc, bu mslni Abdullah bin
mrin mlini mdafi ednlrdn sorumaq daha mqsduyun olard.
Baqa bir rvaytd yazr:

bd r-Rzzaq Muamrdn, o da Amr bin Dinardan, o da Mcahiddn bel

dediyini rvayt edir: Kniz alan bir qrup bn mri yanlarndan kerkn
grdkd, llrini knizin bdn zalarndan kdilr. bn mr onlarn yanna
gldi v knizin baldrn soyundurdu. Sonra li il sinsin vurdu v dedi: Onu
aln! Muamr dedi: bi Nacih mn Mcahiddn bel dediyini rvayt etdi: bn
mr lini knizin iki d arasna qoydu v silkldi.152
Digr rvaytd bel nql edilir:
151
152
bd r-Rzzaq s-Snani, l-Musnnf, c.7, s.286, h.13200

72

.
bd r-Rzzaq bn Cureycdn, o da Nafidn bel rvayt edir: bn mrdn nql
olunub ki, o knizin arxasn, qarnn v baldrn soyundurur, lini onun
ombasna qoyard.153
kinci xlify nisbt veriln bu ml ondan sonra insanlar n snn halna
glmi v ardcllar olaraq onun bu mlin ehtiram gstrmk mqsdil icra
etmyi lazm bilmilr. slam tarixinin mhur cinaytkarlarndan Busr bin rtat
Muaviyynin gstrii il eyni mli mslman qadnlarnn zrind icra edrdi.
bn bd l-Birr l-stiab kitabnda yazr:

.

bu rbab v dostundan rvayt olunub ki, bu Zrrin (r.a) haqqnda namazn

qiyam, ruku v scdlrini uzadaraq Allaha pnah apardn eidiblr. Ondan
Ndn Allaha pnah aparrsan? - dey soruduqda, Bla v vrt gnndn dey cavab verdi. Dedik: Bu iki gn n gndr? (Cavabnda ) dedi: Bla gn
iki mslman dstnin bir-biri il dydklri v bir-birlrini ldrdklri
gndr. vrt gn is mslman qadnlar sir edrk bazarda onlarn
baldrlarnn soyundurulduu gndr. Baldr n yax olann alrdlar. Allahdan
istdim ki, o dvr grmyi mn nsib etmsin, amma blk siz o dvr grdnz.
ox kemdi ki, Osman ld v Muaviyy Busr bin rtat Ymn gndrdi v
mslman qadnlarn sir edrk bazara gtirdilr.154
hli-snn alimlri sz gedn hmin bu mli ritdn hesab edrk,
kiinin evlnmdn nc ald qadnn bdnin baxmasnn msthb olduu
dncsinddirlr. Muhmmd bin smayil s-Snani yazr:
153
154

73
Hqiqtdn doan fsan
. .

Hdislr dlalt edir ki, evlnilck qadnn bdnin baxmaq msthbidir. Bu,
btn alimlrin nzridir. Lakin bu bax z v bily qdr llr olar. nki bir
qadnn z onun gzl, v ya irkinliyini, llri is arq, v ya kk olmasn
gstrir. l-uzai deyib ki, bdnin t gln hr yerin baxmaq olar. Davud deyib
ki, btn bdn baxmaq olar. Rvayt mtlq olduu n evlnmk fikrindn
dandran hr yer baxmaq olar. Bunun dlili is shabnin fhmidir. Bel
hallardan biri bd r-Rzzaq v Sid bin Mnsurun rvayt etdiklri mr
mm Glsm bint linin baldrn soyundurdu rvaytidir.155
Bu mlin digr hli-snn alimlri trfindn izah:
Bzi hli-snn alimlri bu rvaytlrdn xan nticnin Allah Rsulunun
(s..a) namusuna iftira olduunu drk etdiklri n ikinci xlifni mdafi etmk
v abrn qorumaq namin mlum rvaytlr mxtlif izahlar veriblr. Amma
tssf ki, hmin rvaytlr n qdr irkindirs, trafnda dolaan izahlar da bir o
qdr glncdr.
bn Hcr l-Heysmi yazr:
....
mr bin l-Xttabn mm Glsm (nigahdan vvl) pb-qucaqlamas
hrmt mnasnda olub. mm Glsm az yal idi v tklif hddin atmamd
ki, plmsi v qucaqlanmas onun n haram olsun.156
Yuxarda tqdim etdiyimiz rvaytlrdn bir nesind mr bin l-Xttabn
mm Glsm qar qeyri-etik mnasibtlrinin mqabilind onun xlify
qar srt kild qar xmasn xsusi il xatrlatmaq istrdik. gr mm
Glsm o qdr kiik idis, xlifnin irkin mlinin haram olduunu nec anlad
v gzn xarardm, burnunu sndrardm kimi ifadlri niy iltdi?
155
156
Muhmmd b. smayl s-Snani, Subul s-slam rh Bulu l-mram, c.3, s.113

74
gr xlifnin mm Glsm pmsi hrmt mnasnda olubsa, bs

baldrn soyundurmas ny gr idi? Grsn bu izah vern, v yaxud bu izah
il qane olanlar qz uana ehtiram bslmk niyytil onun baldrn
soyundurmasn da qbul edirlrmi? Maraqldr ki, l-Heysminin izahna gr,
yetkinlik yana atmayan kiik qz ua olduu n xlifnin hvtini
oyatmayan mm Glsm, rvaytlrd qeyd olunduu kimi, qsa mddt
rzind vlad dnyaya gtirdi.
Bu mlin irkin olduunu qeyd edn hli-snn alimlri:
Mlum mlin irkinliyini etiraf edn hli-snn alimlri d olmudur. Onlar
bu mli xlify yaradrmadqlarn v qbaht olduunu aq byan ediblr.
Sibt bin l-Cuzi bu haqda yazr:
.
. .
Mnim babam (yni, bn l-Cuzi) Muntzm kitabnda nql etmidir ki, li

mm Glsm grmsi n mrin yanna gndrdi. Lakin mr onun
baldrn soyundurdu v li il toxundu. Allaha and olsun ki, bu i irkindir. gr
o kniz olsayd bel, (mrin) bu ii grmy haqq yox idi. nki mslmanlarn
icmasna sasn, namhrm qadna l vurmaq icazli deyildir.157
i alimlrinin bu bard fikirlri:
hid Qazi Nurullah t-Tustri bu bard yazr:

Allaha and olsun ki, mir l-mminin linin () bdnin min zrb, vladlarnn
bdnin is ondan da ox zrb vurulsayd, onlar n hrmtli qzn kbindn
qabaq namhrm bir kiiy gstrmk n yanna gndrmkdn v onun qz
qucaqlayb pmsindn, baldrn soyundurmaqdan daha rahat olard. Grsn bu
i raz ola biln qeyrtli mslman varm?158
Seyyid Nasir Hseyn l-Hindi yazr:
157
158
Sibt b. l-Cuzi, Tzkirt l-xvvas, s.288-289

Qazi Nurullah t-Tustri, s-Svarim l-muhriq fi nqd s-svaiq l-muhriq, s.200
75
Hqiqtdn doan fsan

()

....
...
Tccbldr ki, hyaszlna gr bu rvayti uyduran mtni qbul
grlmyn bir yalan rvayt nql edib ki, mr bin l-Xttab (mazllah) mm
Glsmn baldrn soyundurmudur. Bu byk yalan v irkin thmt insann
bdnini lrzy gtirir, qlblri kdr qrq edir.
Canma and olsun! Bu yalan zndn qabaq bu rvayti sndsiz olaraq nql
edn yalan v hyasz bn bd l-Birrdn daha ox crt tapm v csart
etmidir. nki o yalan ancaq lini baldrna qoyduunu nql etmidir.
Aydndr ki, baldrna l qoymaq z bel qbahtdir. Lakin bu alaq deyir ki, o
mm Glsmn baldrn soyundurdu. Bu yalan ravi z gizli xbisliyini akar
etdi.159
Ey insaf hli, he mir l-mminin mam li bin bi Talib () kimi bir
xsiyyt bel bir irkin iftiraya layiqdirmi? He el bir xs z qzn evlnmdn
v kbin olmadan bel bir utanc verici gr gndr bilrmi?
Biz bel rvaytlrin saxta olduuna, uydurulduuna qtiyyn bh etmirik.
Lakin hli-snnnin bzi tannm alimlri, o cmldn z-Zhbi v bn Hcr lsqlani kimi xslr bu mtlbi all-gll aq byan etmilr. Odur ki, biz d
onlardan soruuruq:
Hesab edk ki, mam li () daim haqqn ssi olmu v haqq urunda
mbariz apararaq dostdan ox dmn qazanmdr. Sonra da birilri
dmnilik zndn o hzrt qar bel bir iftira uydurmudur. Yax bs zn
hli-snn hesab edn v hr mqamda xliflrin mdafisin qalxanlar niy
ikinci xlif mr bin l-Xttaba bel bir iyrnc thmt vurublar? hli-snny
159
fham l-dai v l-xusum, c.1, s.169
76
gr Allah Rsulunun (s..a) caniini olan mri bu ml layiq grnlr slind

kimi thmt altnda buraxrlar?
Nec olur ki, az yal bir qz ua hmin irkin mlin haram olduunu
dnrkn, mslmanlarn xlifsi o gnahn frqin bel varmamdr? zah ed
bilrsinizmi? Hr halda, bu kild csart edrk Allah Rsulunun (s) namusuna
iftira yaxanlar n baqalarnn kim olduu o qdr d hmiyytli olmasn
grk...
mm Glsmn mri mminlrin miri adlandrmas
Bu fsand tccb douran bir baqa mqam mm Glsmn mri
mir l-mminin, yni mminlrin mri adlandrmasdr. Rvayt gr ikinci
xlif mm Glsmn baldrn soyundurub zndn prkn mm Glsm
bu mlin irkinliyini anladndan xlifnin gzn kor etmk istyini byan
edib. Amma bunla bel eyni zamanda onu mir l-mminin adlandrb.
Anlamaq mmkn deyil ki, iyrnc ml sahibi v harama l uzadaraq zrin
gtrdy vzif baxmndan mslmanlarn etimadna xyant edn bir xs
mm Glsm nec tqva v iman sahiblrinin aas kimi mracit etmidir?
Seyid Nasir Hseyn l-Hindi yazr:
( )

:
.
Bu yalanlarn utanmadan nql etdiklri rvaytd bir mtlb d var ki, guya
mm Glsm xanm mri mir l-mminin adlandrmdr. Lakin onlar
bilmirlr ki, o, nbuvvt evind bym v risalt bulandan sirab olmudur. O,
baldrna l uzadan, yaxud onu soyunduran xsi z nzrind gz xarlmaa,
yaxud burnu sndrlmaa layiq bildiyi halda, nec bu cr hrmtamiz xitabla
ara bilr?
77
Hqiqtdn doan fsan
Birinci rvayti uyduran daha ox zaba layiqdir. nki z yazsnda mm

Glsmn szlrini v mri thdid etmsini bitirir, sonra atasnn yanna glrk
bana glnlri ona danr: Mni pis qoca kiinin yanna gndrmidin.
Bs grsn bu qdr irkin ml edn bu qoca kiiy mir l-mminin sifti il
mracit etmk layiqdirmi?
He bh yoxdur ki, bu, aq-akar yalandr. Allah xainlri xyantlrin
atdrmaz.160
Muyrnin xyantin mrin mnasibti
hli-snn iddia edir ki, mr mm Glsm il evlnmidir. gr
dourdan bu iddia hqiqtdirs, niy Muyr bin b mm Glsm thqir
edrkn mr qeyrtin sdrd v z zvcsini mdafiy etmdi?
bn Xllikan yazr:

Ummu Cmil (barsind nfr ahidlik etdi ki, Mueyr onunla zina edib.
Drdnc xsin ahidlikdn imtina etmsi onu rii czadan brat qazandrd)
mr il birlikd hccd olanda, Muyr d Mkkd idi. mr Mueyry
(Ummu Cmili gstrrk) dedi: Bu qadn tanyrsan?
Muyr cavabnda dedi: Bli! Bu, linin qz mm Glsmdr. mr
dedi: Sn zn bilmmzliy vurursan? Allaha and olsun! Bel gman edirm
ki, bu Bkr snin haqqnda yalan demyib. Mn hr df sni grnd qorxuram
ki, gydn bama da dr!161
bu l-Frc l-sfhani yazr:

160
161

bn Xllikan, Vfyat l-yan v nba bna z-zman, c.6, s.366
78

Biz bn mmar l-Cuhri rvayt etdi v dedi: biz mr bin bb rvayt etdi
v dedi: li bin Muhmmd biz Yhya bin Zkriyyadan, o da Mucaliddn, o da
-bidn rvayt etdi v dedi: mm Cmil bint mr hmin xsdir ki,
Muyrni onunla zina etmkd ittiham etmidilr. O, Kufd Muyrnin yanna
gedir v ilrini grrd. Bu qadn hcc zaman mr v Muyr il yolda oldu.
mr (mm Cmili gstrrk) Muyry dedi: Bu qadn tanyrsan? Cavab
verdi: Bli, linin qz mm Glsmdr! mr dedi: Mnim qabamda
zn bilmmzliy qoyursan? Allaha and olsun, bel gman edirm ki, bu Bkr
snin haqqnda yalan demyib. Mn hr df sni grnd gydn bama da
dcyindn qorxuram!162
Muyrnin mm Cmil il zina etmsi isbat olunmasa da mhur v
mlum msldir. Onun nec mnfur xs olduunu hr ks bilir. Amma
oxuduunuz kimi, el bir xs Allah Rsulunun (s) qzn zina etdiyi qadnla
mqayis edrk aq-akar thqir edir, amma ikinci xlif mr onu
czalandrmr. Hqiqtn gr mm Glsm onun zvcsi idis, grk n az
qeyrt glib zvcsini mdafi edrdi. Grnn budur ki, mr bu haqda bir
klm sz bel etmir.
162
bu l-Frc l-sfahani, l-ani, c.16, s.109
79
Hqiqtdn doan fsan
V FSL
mr bin l-Xttabn evlnmk n
etdiyi tklifin thlili v aradrlmas
ddia olunur ki, ikinci xlif mr bin l-Xttab mm Glsm elilik
etmk istdikd, mam li () onun az yal olduunu bhan edir v mrin
tklifini qbul etmkdn kinir. Amma xlif tkid edrk dlil gstrdiyi n
mam () qbul edir.

mr bin l-Xttab li bin bi Talibin qz mm Glsm il evlndi. mm
Glsm kiik bir qz olduu n digr qzlar il oynayrd. mr z dostlarnn
yanna gldi v onlar da onun n brkt duas etdilr. mr dedi: Mnim
evlnmyimdn mqsdim cavanlq hvsi v vqn gr deyil. Lakin Allah
Rsulundan (s) eitmim ki, buyurdu: Mnim sbb (qohumluq) v nsb
laqlrimdn baqa qiyamt gn btn sbb v nsblr ksilck. Mn d
istdim ki, mniml Allah Rsulu (s) arasnda sbb v nsb olsun163
Btn mnblrin yazd tarixi fakta sasn, Allah Rsulu (s..a) mrin qz
Hfs xanm il evlnmidi. Yni, artq bir kild Allah Rsulu (s) v mr
arasnda sbb v nsb laqlri var idi. Bel olduqda, hans dlil gr yenidn
mm Glsml evlnmlidir?
Sbb v nsbd n frqi var ki, kims snin krknin olsun, v yaxud sn
kimins krkni olasan? Hr bir halda qohumluq yaranmdr. gr Allah
Rsulu (s) il qohum olman qiyamt gn bir faydas varsa, allah Rsulunun (s)
Hfs xanmla evlnmsi ba tutmudu.
El bu zdn, Allah Rsulu (s) il qohumluu bhan edrk, mm Glsm
il evlnmk n deyiln dlil (gr mr bel bir dlil gtiribs) akar yalandr.
Sbbi yalan olunca, hmin evliliyin z d yalandan ibart olur.
Seyyid Nasir Hseyn l-Hindi bu haqda yazr:
163
80
: ( ) :
.
( )
) ( :
( )
( (
Bu yalan rvaytd nql olunub ki, mr z dostlarna dedi: Allah Rsulundan

(s) eitmim ki, buyurdu: Mnim sbb v nsb laqlrimdn baqa qiyamt
gn btn sbb v nsblr ksilck. Mn (sadc) shab idim v istdim ki,
mniml Allah Rsulu (s) arasnda sbb v nsb olsun.
Bu, qbul edilmz dlildir. nki mr shab olduqdan sonra hli-snnnin d
he bir bh etmdiyi kimi Allah Rsulunun (s) onun qz Hfs xanmla
evlnmsindn onlar arasnda sbb v nsb hasil olmudur. Hfs xanm Allah
Rsulunun (s) zvclrindn biri idi v bu da Allah Rsulu (s) il qohumluq
yaratmaq n kifaytdir. Bel ki, bu ballq mrin Allah Rsulunun (s)
buyruqlarna iman etdiyi vaxtda olmudur.
gr Allah Rsulunun szlrin iman yoxdursa, bir d bu ball yaratmaq
n linin () qzna eli getmyin n faydas var?164
Allah-Tala Qurani-Krimd buyurur:
Sur alnaca gn artq aralarnda n qohumluq (laqsi) olar, n d onlar birbirindn soruub hal-hval tutarlar.165
bu Hureyrdn nql edilir ki, Peymbr (s) buyurdu:

Kimin mli onu yavaladb geri salarsa, nsbi onun surtlndirib n
keirmz.166
Bundan lav, bn Teymiyy deyir:

Muminun, 101
166 Mslim bin Hccac n-Nisaburi, l-Cami s-Shih, c.4, s.2074, h.2699
164
165
81
Hqiqtdn doan fsan
hli-snnnin (nsb bard) nzrin gldikd is onlar insanlar z-zlynd

nsb baxmndan yox, tqva baxmndan uca sayarlar. Bu bard Allah-Tala
buyurur: bhsiz ki, Allah yannda n hrmtli olannz Ondan n ox
qorxannzdr.(Hucurat, 13)167
Hminin deyir:

hli-snn xsi ancaq xsn ksb etdiyi tqvasndan tr ucaldarlar.
Muhmmd (bin bu Bkrin) bu Bkr v Aiy olan yaxnlnn ona faydas
olmad kimi nsbc Muaviydn stn olmas da Muaviyy zrr vermz v
bu, hli-snnnin bilinn suludur.168
Bellikl, hm Quran, hm hdis, hm d alimlrin szlri mr bin lXttabn evlilik n gtirdiyi dlili kkndn inkar edir.
167
168
bn Teymiyy l-Hrrani, Minhac s-snn n-Nbviyy, c.4, s.212

bn Teymiyy l-Hrrani, Minhac s-snn n-Nbviyy, c.4, s.213
82
VI FSL
Allah Rsulunun (s) snnsi il mxaliftilik
Allah (zz v cll) Qurani-Krimd buyurur:

bhsiz, Allaha v axirt gnn (qlbd v mld) mid bslyn v Allah ox
zikr ednlr n Allah Rsulunun rftarnda hyat rnyi v nmunsi vardr.169
Allah Tbark v Tala bu ay il btn mminlr xitab edrk slamn ziz
Peymbrini (s) btn mminlr usvtul-hsn ifadsi il parlaq bir nmun
olaraq tqdim edir. Allah Rsulu (s) haqqnda buyrulan usvtul-hsn
sznd mqsd hr bir mlimizd ona tqlid etmk mnasn atdrmaqdr.
Lkum fi Rsulillah ifadsi istiqrar v davamiyyti ifad edir. Bu, vzifmizin
sabit v davaml olmasnn zruriliyini biz gstrmk ndr. Yni, Allah
Rsulu (s) bizin n daima nmun olmaldr. Allah Rsulunun (s) risaltinin
flsfsi yalnz iman etmkl mhdudlamr. Eyni zamanda, o hzrtin
dediklrin v etdiklrin ml etmk demkdir. El bu da aynin mumi
mnasdr.
Allah Rsulunun (s) rdd etdiyi elilr
Bildiyiniz kimi, bu Bkr v mr bir zamanlar Xanm Fatim () n Allah
Rsuluna (s) eli glmidilr. Lakin Allah Rsulu (s) onlarn hr ikisini rdd
edrk tkliflrini qbul etmmidi. Blk d onlarla bu kild qohum olmalarn
mslht bilmdi. Peymbr (s) o xanmn ya, iman, xlaq v fiziki
xsusiyytlri il bu iki nfrin xsusiyytlrinin mnasib olmamasn bildiyi
n layiq grmdi. bn Hcr l-Heysmi s-Svaiqul-muhriq kitabnn 11-ci
babnda yazr:

.
bu Davud s-Sicistani nql edib ki, bu Bkr Fatim () n elilik etdikd,
Allah Rsulu (s) ondan z evirdi. Sonra mr elilik etdikd, Allah Rsulu (s)
169
l-hzab sursi, 21-ci ay
83
Hqiqtdn doan fsan
ondan da zn evirdi. Sonra onlar hr iksi linin () yanna glrk, ona xanm
Faim () n elilik etmsini tklif etdilr, o da qbul etdi.170
bni Hibban s-Shih adlandrd srind v n-Nsai z Snn
kitabnda yazr:

Biz l-Husyn bin Hurys xbr verdi v dedi: l-Fzl bin Musa biz l-Husyn
bin Vaqiddn, o da Abdullah bin Buryddn, o da atasndan nql edir ki, bu
Bkr v mr Fatim () n elilik etdilr. Allah Rsulu onlara buyurdu:
Fatimnin ya azdr Sonra li () elilik etdi. Allah Rsulu (s) onu li () il
evlndirdi.171
Hakim n-Nisaburi bu hdisi qeyd etdikdn sonra yazr:
.
Bu hdis iki eyxin (l-Buxari v Muslimin) rtlrin gr shihdir, lakin onlar

bunu (kitablarnda) nql etmmilr.172
Ayd d oxuduumuz kimi, Allah Rsulunun (s) btn etdiklri btn
mminlr n nmundir. Hyatn hr mrtbsind O Hzrtdn bhrlnmk
v onun snnsin uyun kild hyat trzi qurmaq lazmdr.Bu msuliyyti
bizlr bu qdr drk ediriks nec oldu ki,mam li () kimi ilahi v nurani bir
xsiyyt qzn mr verrk bu snnt ml etmdi? gr hlibeytdn bu
Bkr v mr qz vermk mslht olsayd hr ksdn vvl bunu Allah Rsulu
(s) z edrdi.Yox gr Allah Rsulu (s) etmdis mam li () kimi bir mslman
bunu he vaxt etmz.Htta mam i () etsydi bel bu Allah Rsuluna (s)
mxaliftilik v onun snntin laqeydlik olard. Bunlar da mam li () kimi bir
xsin barsind sla sylnilmz xsuslardr.

bn Hibban , s-Shih, c.15, s.399; hmd b. uyb n-Nsai, Xsais mir l-mminin li bin bi Talib, c.1, s.136; lMuctba min s-snn, c.6, s.62; Nur d-Din l-Heysmi, Mvarid z-zman ila zvaid bn Hibban, c.1, s.549; bn Hcr lsqlani, n-Nukat z-ziraf la l-traf, c.2, s.83; li l-Qari, Mirqat l-mfatih rh mikat l-msabih, c.11, s.259
172 l-Hakim n-Nisaburi, l-Mustdrk la s-shiheyn, c.2, s.181
170
171
84
mr bin l-Xttab v cahiliyyt adtlri

mrin mm Glsm il evlnmsind problem yaradacaq faktlardan biri
onun slamn zhurundan 30 il kemsin baxmayaraq, yen d cahiliyyt
dvrnn adtlrin sadiq qalmasdr. Uzun illr mslmanlarn xlifsi olan bir
xsin cahiliyytin qadaan olunmu adtlrini tbli etmsi al qbul etmir.
bn Sd Tbqat l-kubra kitabnda yazr ki, mr bin l-Xttab mm
Glsm n elilik etdikdn sonra Allah Rsulunun (s) mzar banda yln
mhacir v nsara dedi:
.
Mni tbrik edin!173 Onu tbrik etdilr v sbbin sorudular: Kimin haqqnda
tbrik deyk, ey mir l-mminin? mr dedi: linin qz il evlndiyim
n174
Bunu hr ks bilmlidir ki, Rffiuni, v yaxud Bir-rfa vl-bnin ifadlri
il tbrik etmk cahiliyyt dvrn mxsus idi. Allah Rsulu (s) slam dinini tbli
etmy baladqdan sonra bu mli d qadaan etdi. Nec ki, n-Nvvi yazr:
. ( )
Cahiliyyt dvrnn tbrik etmsi slubu kild idi: Bir-rfa vl-bnin. Sonra
Allah Rsulu (s..s) onu nhy etdi.175
Shih l-Buxarinin rhilrindn olan Bdr d-Din l-yni yazr:
: ( ) :
.
Barkllah lk ifadsi Bir-rfa vl-bnin demyi rdd edir. nki bu cml

cahiliyyt dvrn xasdr. Allah Rsulu (s) bunu xolamrd v xolamann
sbbi cahiliyyt dvrnn snnsin qar olmas idi. Bu da onun qadaan
edilmsinin sbbi idi.176
173
- Raffiuuni, yni - birrifi vl-bniin - trcmsi: xobxtlik v vladlar arzulayram sylyrk
mni tbrik edin. Bu ifad cahiliyyt dvrn aid tbrik slubu idi. Peymbr (s) onu qadaan etmidi.
174 Muhmmd bin Sd, Tbqat l-kubra, c.8, s.463; bn Hcr l-sqlani, l-sab fi tmyiz s-shab, c.8, s.294; Slha d-Din
s-Sfdi, l-Vafi l-vfyat, c.15, s.23; Muhmmd t-Tilimsani, l-Cvhrt fi nsb n-Nbi v shabihi, c.2, s.154; bn lsir, Usd l-ab fi marift s-shab, c.7, s.425; bn Hmdun, Tzkirt l-Hmduniyy, c.9, s.309; bn bd l-Birr, l-stiab
fi marift l-shab, c.4, s.1955; Sid bin Mnsur, Snn, c.1, s.172
175 Muhy d-Din n-Nvvi, l-Mcmu, c.16, s.205
176 Bdr d-Din l-yni, Umdt l-qari rh Shih l-Buxari, c.20, s.146
85
Hqiqtdn doan fsan
Bs grsn indi hli-snn alimlri mr bin l-Xttabn Allah Rsulunun

(s) snnsin qar glrk cahiliyyt dvrnn nhy edilmi, v ya haram
olunmu bir mlini brpa edrk ona ml etmsini qbul edirlrmi?
Maraqls burasdr ki, hli-snn alimlrinin ksriyyti bu mlin Allah
Rsulunun (s) snnsin tam mxalif olduunu tsdiq edirlr. Lakin ikinci xlif
mr bin l-Xttabn abr namin mxtlif bhanlr d yazmam deyillr. Lakin
bu bhanlr zr gnahndan ardr misal kimi ikinci xlifni daha xlmaz
bir vziyyt salr. Glin bu msl il daha yaxndan tan olaq. Hlbi z Sirsind yazr:

.
Bizim srvrimiz mr bin l-Xttab Allah Rsulunun(s) qbri v mehrab
arasnda yln ilk mhacirlrin mclisin gldi v dedi: Mn Bir-rfa vlbnin deyin!
Onlar dedilr: Ey mir l-mminin, n olub? Cavabnda dedi: Mn linin
() qz mm Glsml evlndim
Ola bilr orda yln shablr (Bir-rfa vl-bnin) klmsini Allah Rsulunun
(s) qadaan etdiyini bilmirdilr. Yoxsa bunu mr irad bildirrdilr. Hminin
ola bilrdi ki, srvrimiz mrin d bu qadaadan xbri yox idi.177
Lakin el hli-snnnin z mnblrind qeyd olunan bir rvayt gr,
hicrtin skkizinci ilindn sonra dar olduu xstlik zndn o zamann bir ox
hadislrindn v Allah Rsulunun (s) xtblrindn uzaqda qalm qil bin bi
Talib (linin () qarda) bu qadaadan xbrdar idi:

O (qil bin bi Talib) hicrtin skkizinci ilinin vvlrind hicrt etdi v Mut
dynd itirak etdi. Sonra qaytd v xstlndi. O zdn daha Mkknin fthi,
Taif, Xeybr v Huneyn kimi vacib dylrd ondan bir xbr olmad.178
hmd bin Hnbl yazr:
177
178
li bin Burhan d-Din l-Hlbi, s-Sir l-Hlbiyy n-Nbviyy, c.2, s.42

86
Biz Abdullah rvayt etdi (v dedi): mn atam rvayt etdi (v dedi): biz lHkim bin Nafi rvayt etdi (v dedi): smayl bin yya biz Salim bin bd bin
Abdullahdan, o da Abdullah bin Muhmmd bin qildn bel dediyini rvayt etdi:
qil bin bi Talib evlndi. Biz ona Bir-rfa vl-bnin dedik. O biz dedi: sla
bel sz demyin! Allah Rsulu (s) biz bu sz qadaan etmidir. Deyini ki, Allah
sn v o qadna brkt versin!179
Mahid etdiyiniz kimi, mlin z n qdr byk qbaht olsa da
bhansi ondan da byk qbahtdir. Hqiqtn ox glnc bir vziyyt yaranr.
gr bu hadisnin olmadn iddia etslr, o zaman mm Glsml evliliyin
yalan olmas z tsdiqin tapr. Lakin bunu etmmk ns ikinci xlif mri
thmt altnda buraxan bir rvayti daha da glnc bhanlr il izah etmy
alrlar. Yni, qil bin bi Talib kimi hr hadisdn v xtblrdn uzaq
dm bir xs bu kild tbrik demyin haram olduunu bildiyi halda,
aralarnda ilk hicrt edn mhacirlrin d olduu shablr mclisind bir nfrin
bu qadaadan xbri yox idi. Daha aydn desk, iyirmi ildn yuxar Allah
Rsulunun (s) hr szn dinlyn o qdr shabnin bel bir qadaadan
mlumatsz olmas qribdir. Baqa bir trfdn, bu ifadni ildrk shablr
bu kild tbrik edilmsini istyn mr bin l-Xttab da bundan xbrsiz imi.
Ne il mslmanlara xliflik edn bir xsin Allah Rsulunun (s) mrlri v
qadaalarndn mlumatsz olmasn nec izah etmk olar? Snn v ritdn bu
qdr xbrsiz olan xs mslmanlarn xlifsi nec oldu? O mslmanlar bu
kild nec hidayt qovudura bilr? mr bin l-Xttabn ikinci xlif olaraq
baqa daha nlri unutmadna, v yaxud xbrsiz olduuna kim zmant ver
bilr?
179
hmd bin Hnbl, l-Musnd, c.1, s.201, h.1738
87
Hqiqtdn doan fsan
Allah Rsulunun (s) qz il Allah

dmninin qzna birlikd evlnmk haramdr
hli-snn lmas mir l-mminin mam li () haqqnda nql ediblr ki,
guya o, xanm Fatim () il evli olduu halda, bu Chlin qz n elilik
etmidi. Bu hadis xanm Fatimnin () narahatlna sbb olmu v atas Allah
Rsuluna (s) ikayt etmidir. Allah Rsulu (s) da xbr tutan kimi qzbli halda
mscid glrk buyurmudu:

.
.

Fatim mnim bdnimin bir parasdr. Onu kimins narahat etmsini sevmirm.
Allaha and olsun ki, Allah Rsulunun (s) qz Allahn dmninin qz il bir yerd
ola bilmz. El bu zdn li (bu Chlin qzna) elilik firkindn dand.180
kinci rvaytd Allah Rsulundan (s) nql olunur:

Hiam bin Muyrnin vladlar mndn icaz aldlar ki, z qzlarn li bin bi
Talib il evlndirsinlr. ( df tkrar edrk) caz vermdim. caz vermdim.
caz vermdim. bi Talibin olu onlarn qz il evlnmk n mnim qzm
boamaldr. Fatim mnim bdnimin bir parasdr. Onu narahat edn, mni
narahat etmidir. Ona ziyyt vern, mn ziyyt vermidir.181
Bzilri mam lid () nqsan tutmaq n bu rvaytlri az dolusu v
mxtlif yollarla nql etmilr. Bu rvaytlri dlil gstrrk xanm Fatimni ()
incidn xs kimi mam lini () hdf almlar.
Lakin biz soruuruq. Madam ki, Allah Rsulunun (s) qz il Allah dmnin
qznn bir aild olmas Allah Rsulunu (s) bu qdr narahat etmi v o Hzrt
d bu mli qadaan etmidirs, bs niy ikinci xlif z bu mli etmidir?
Bel ki, ikinci xlif mr bin l-Xttab hicrtin on skkizinci ilind, yni
mm Glsm il evli olduu vaxt Vlid bin Muyrnin qz Fatim il
evlnmidir. Hmin Vlid bin Muyr is Qureyin kafirlr yaayan
kndindndir. O, Bdr dynd slam qounu trfindn ldrld. Bzi
180
181
Muhmmd bin smayl l-Buxari, l-Cami s-Shih , c.3, s.1364, h.3523

Muhmmd bin smayl l-Buxari, l-Cami s-Shih , c.5, s.2004, h.4932
88
Mni z yaratdm kims il tk burax

tfsirlr gr:
(Muddsir, 11) aysi d onun haqqnda nazil olmudur.
bn Sd t-Tbqat l-Kubra-da yazr:

bdur-Rhman bin Haris bin Hiam bin Muyr...onun anas Vlid bin
Muyr .... qz Fatimdir. Allah Rsulu (s) vfat edn vaxt onun on ya var
idi.Atas Haris bin Hiam h.q. tarixinin on skkizinci ilind taun xstliyindn
ld. mr onun arvad,Vlid bin Muyrnin qz, bd r-Rhmann anas
Fatim il evlndi.182
bn Hcr l-sqlani d bd r-Rhman bin Haris bin Hiamn haqqnda
buna oxar kild yazmdr.183
lk sualmz budur ki, gr Allah Rsulunun (s) v Allah dmnin qzlar il
eyni vaxtda evli olmaq haramdrsa, ikinci xlif niy buna riayt etmmidir?
Vlid bin Muyr d, bu Chl d Allah Rsulu (s) il qti dmn olan
xslrdir. bu Chlin qz il evlnmk mam li () n haramdrsa, Vlid bin
Mueyrnin qz il evlnmk d ikinci xlif n haram olmaldr.
Bir baqa sualmz bundan ibartdir ki, ikinci xlifnin Allah Rsulunun (s)
vlad mm Glsm il evlnmsini iddia ednlr, eyni zamanda onun bel bir
harama bais olduunu da tsdiq edirlrmi?
mam linin () bu Chlin qzna elilik etmsin glinc is bu iddiannn
he bir tarixi sas yoxdur. Allah Rsulu (s) bu mli haram etmsi dorudur.
Amma bunun sbbkar kimi mam lini () gstrmk insafdan uzaq idir. Biz
hmin iddian edn xslr mam linin () dilindn bir ne cml il qsa cavab
vermk istrdik:

182
183

89
Hqiqtdn doan fsan
Dvnin balas anasnn arxasyca gzn kimi mn onun (Allah Rsulunun (s)
arxasyca gzmim. O Hzrt hr gn mnim n znn fziltli xlaqndan bir
bayra ucaldr v mni d ona ml etmyi taprrd.184
184
Nhc l-Bla, 198-ci xtb (Dr.Subhi s-Salihin thqiqi il)
90
VII FSL
mr v mm Glsm hmtay deyildilr
kinci xlif mr bin l-Xttab v mm Glsm barsind dini, xlaqi,
mnsubiyyt v xsi zlliklri chtindn aradrma edrkn ld olunan ntic
gstrir ki, bu ikili he bir chtdn bir-biri il mnasib deyillr.
mm Glsm Allah Rsulunun (s) vlad idi. hli-snnnin mm
Glsmn anasnn xanm Fatim () olmas iddiasn qbul etsk, demli, xanm
Fatim () kimi ilahi bir xsiyytin qucanda bymd. Lakin ikinci xlif
(hli-snnnin nzrin gr) mrnn 2/3-ni btbrstlikd keirmi v
Huntm kimi bir qadnn qucanda trbiy almd.
Onun srt xlaq v zat xuuntini hli-snnnin byk alimlri akar kild
byan ediblr. Lakin mm Glsm az yal olmas il brabr daim xlaqna
xsusi diqqt ayran v slamn db qaydalarna btn briyyt nmun
olacaq trzd riayt edn aildn xmdr.
mm Glsm maksimum yeddi-skkiz yada idi. Lakin mr bin lXttabn n az lli yeddi ya var idi. Btn bu chtlri gz nnd tutduqda,
arada olan frqi ox aydn kild mahid etmk mmkndr. Biz d siz bu
frqi hli-snnin mnblri il gstrmy alacaq:
Haimi olmaqla olmaman frqi
Bir ox hli-snn alimlri evlilikd dini mnsubiyyt v sil-nsbi zrurt
hesab ediblr. Msln Qureydn olmayan bir xs Qureydn olan qzla evln
bilmz. Eyni zamanda, Haimilrin qzlar il qeyri-Haimilrin evlnmsini
qbaht bilirdilr. nki Allah Rsulu (s) Bni-Haimdn olduu n digr
qbillrdn stn bilinirdilr. Onlardan baqa he bir qbil onlarla mqayis
edil bilmzdi.
Odur ki, mam li bin bi Talib () buyurard: Mn qzlarm Cfrin
vladlar n saxlamam. Onlardan baqa he kim qz vermycm.

91
Hqiqtdn doan fsan
mr bin l-Xttab li bin bi Talibin () qz mm Glsm n elilik etdi.

li () cavabnda buyurdu: Mn qzlarm Cfrin vladlarna saxladm n
(digrlri il) evlnmlrini qadaan etmim.185
l-Bucyrmi -afei (vfat h.q. 1221) yazr ki, Allah Rsulunun (s) qz
Fatimni () bu Bkr v mr vermmsinin sbbi onlarn Allah Rsulunun (s)
sil-nsbin mnasib olmamalar idi:
:
:

:
...

)
( :
.
rh l-Xsais-d bel qeyd edilmidir: Allah Rsulunun (s) xsusiyytlrindn

biri budur ki, he kimin onun ailsindn olan biri il evlnmy ni atmaz. Lakin
li () v Fatimnin () evlnmsi haqqnda deyilmidir ki, Fatimy () ondan
(lidn) baqa hmtay yox idi. Onlar Allahn mrin gr evlndilr. t-Tbrani
bn Msuddan rvayt edib ki, bu Bkr v mr Fatim n elilik ednd,
Allah Rsulu (s) onlarn tklifin rdd etdi v buyurdu: Allah mn gstri verib
ki, Fatimni () li() il evlndirim. Odur ki, o, linin () qiyabnda evlnmk
n seilmidi. Mmkndr ki, Allah Rsulu (s) bir xsi li () trfindn
nikahn qbul olmasnda vkil etsin. Allah Rsulu (s) liy () Allahn onu bu i
n vziflndirdiyini dedikd, razlad.186
Suleyman l-Bucyrimi -afei z haiysind yazr:

)

.

sil-nsb Allah Rsulunun (s) vladlarndan baqa hr ks n atadan saylr.
Bu qzlar Allah Rsuluna (s) mnsub olduqlar n onlardan baqa he kim
onlarla hmtay deyildir. Allah Rsulu (s) buyurmudur: Allah mni Bni
Haimdn sedi. Bu klamda iddia sahibi n az da olsa dlil var. Yni, Haimi
v Muttlibi (bdul-Muttlib Allah Rsulu (s) v mam li ()-n babasdr)
olmayanlar onlar il eyni deyildir.......187
Sid bin Mnsur, Sunn, c.1, s.172, h.520; Muhmmd bin Sd, t-Tbqat l-kubra, c.8, s.463
Suleyman l-Bucyrimi, Tuhf l-hbib la rh l-xtib, c.4, s.89
187 Suleyman l-Bucyrimi, Haiy l-Bucyrimi la minhac t-talib, c.3, s.417
185
186
92
l-Bucyrminin d dediyi kimi, Allah Rsulu (s) Xanm Fatimni () qbil

chtdn bu Bkr v mr vermdi. Odur ki, Haimidn olan bir qz qeyriHaimiy vermmk Allah Rsulunun (s) snnsidir. Bel olduqda, mir lmminin mam li () snny qar glrk mm Glsm mr bin lXttaba ver bilrmi?!
l-Mqdisi l-Hnbli hmd bin Hnbldn nqln yazr:
[ ] ()
.
hmd bin Hnbldn nql olunub ki, Qureyli il qeyri-Qureyli eyni deyildir.
Haimi il qeyri-Haimi eyni deyil. Allah Rsulu (s) buyurub: Allah Knanni
smayln () nslindn semidir. Qureyi Knandn, Bni-Haimi Qureydn v
mni d Bni-Haimdn semidir.188
ihab d-Din l-Qlyubi yazr:
( ) :

.
Azad seyyidlr il onlardan baqalar onlarla hmtay deyildir. Azad deyrk

bel bir istisna edib ki, bir Haimi baqa birinin knizi il evlnrkn knizin sahibi
rt ets ki, bunun qz vlad olduqda onun knizi olacaq, o zaman onun r
verilmsi onun sahibinin ixtiyarndadr.Yni, nsbi aa tbqd olanlar il d
evlndir bilr. Htta gr o qz Haimi olsa bel, nki o knizdir. Bel bir rt
olunmasa, htta ah da ists onu qeyri-Haimi il evlndirmk olmaz (nki o
ahn knizi deyil. Yalnz knizin sahibi onu evlndir bilr)189
Btn bunlar nzr alaraq, mrin nsli il mm Glsmn nslini
mqayis etmk mmkndrm? Shhak (mrin nnsi) Xanm Xdic,
Hntm behit qadnlarnn seyyidsi Xanm Fatim () il eyni ola bilrmi?
Xttabn adnn iki dnya srvri Allah Rsulu (s), v yaxud mir l-mminin
mam li () il bir yerd zikr etmk bir az insafszlq olmazm? gr mm
Glsm mam linin () qz bel hesab etsk, yen d he bir chtdn mr
bin l-Xttab il eyni deyillr.
188
189
bn Qudam l-Mqdisi, l-Kafi fi fiqh l-mam hmd bin Hnbl, c.3, s.31
ihab d-Din l-Qlyubi, Haiytan Qlyubi la rh Clalddin l-Mhlli la Minhac t-talibin, c.3, s.236
93
Hqiqtdn doan fsan
Daha maraqls budur ki, ikinci xlifnin z d evlnmd nsbin eyni

olmasn rt hesab edib v sviyysi aa ail il sil-nsbli ailnin eyni
olmadn vurulamdr. Bu haqda Srxsi Hnfi l-Mbsut kitabnda yazr:
...
mrdn (r.a) rvayt olunub ki, o dedi: Mn (sil-nsb chtindn) eyni

olmayan qadnlarla evlnmnin qarsn alram. Bu, evlnmd hmtay olman
mtbr olduuna bir dlildir.190
.
brahim bin Muhmmd bin Tlhdn rvayt olunub ki, mr dedi: Mn birbirlrin hmtay olmadqca, raftli ailnin frdlri il evlnmyi qadaan
edirm.191
mm Glsm il mrin ya frqi
Hr evlilikd ya hddinin mnasib olmas n ox riayt olunmal
msllrdndr.Evlilikd yan rt olduunu n kn v bu msly diqqt
olunmasna tkid edn xslrdn biri d mr bin l-Xttabn zdr. O cavan
qzlarn qoca kiilrl elnmsin qar olub. Sid bin Mnsur z Snnind
yazr:

Bir cavan qz qoca bir kii il evlndikdn sonra rini ldrd.(Hmin qz) mrin
yanna gtirdilr. mr dedi: Ay camaat! Allahdan qorxun! Hr kii zn
mnasib yal qzla evlnsin! Qadn da el bir kii il evlnsin ki, ya mnasib
olsun!192
ms d-Din s-Srxsi, l-Mbsut, c.4, s.196

bd r-Rzzaq s-Snani, l-Musnnf, c.6, s.152; hmd l-Blazuri, nsab l-raf, c.3, s.96; bn Qudam l-Mqdisi, lMuni fi fiqh l-mam hmd bin Hnbl, c.7, s.26; Kmal d-Din s-Sivasi, rh Fth l-qdir, c.3, s.292; bn Teymiyy lHrrani, l-Mcmuat l-Aliyy min kitab v rsail v ftava eyx l-slam bn Teymiyy, c.19, s.28
192 Sid bin Mnsur, Snn, c.1, s.243, h.809; Clal d-Din s-Suyuti, Cami l-hadis, c.14, s.263; bn Hcr l-Heysmi, lfsah n hadis n-nikah, c.1, s.32
190
191
94
mr bin l-Xttabn bu tapr il yola xaraq glin qsa bir aradrma

edk:
mr bin l-Xttab il mm Glsmn namlum evlnmsi haqqnda hlisnn tarixilri yazr ki, bu hadis hicrtin on yeddinci ilin tsadf edir. bn lsir l-Cziri bu haqda bel yazr:
...
.
Hicrtin on yeddinci ili Zilqd aynda mr li bin bi Talibin () v Allah
Rsulunun (s) qz Fatimnin () qz mm Glsm il evlndi.193
mr onun n elilik ednd yeddi, v yaxud skkiz ya var idi. bn Sd
bu xsus iar edrk yazr:
.
mr mm Glsm il evlnnd o tklif hddin atmamd.194
mr bin l-Xttab hicrtin 23-c ilind altm yanda ldrlmdr.
Bu hesabla hicrtin on yeddinci ilind mrin lli yeddi ya olub. Yni, mm
Glsm il lli il ya frqi olub.
Digr trfdn, bu Bkr v mr Xanm Fatim () n elilik etdikd,
Allah Rsulu (s) qz il onlarn ya frqini mnasib grmmidir. bn Hibban z
s-Shih, n-Nsai Snn srind yazr:

Biz l-Husyn bin Hurys xbr verdi v dedi: l-Fzl bin Musa biz l-Husyn
bin Vaqiddn, o da Abdullah bin Buryddn, o da atasndan nql edir ki, bu
Bkr v mr Fatim () n elilik etdilr. Allah Rsulu onlara buyurdu:
Fatimnin ya azdr Sonra li () elilik etdi. Allah Rsulu (s) onu li () il
evlndirdi.195
bn l-sir, l-Kamil fi t-tarix, c.2, s.382; hab d-Din n-Nuvyri, Nihay l-rb fi funun l-db, c.19, s.215-220; bu
l-Fida, l-Muxtsr fi xbar l-br, c.1, s.162; bu l-Frc bd r-Rhman b. l-Cuzi, l-Muntzm fi tarix v l-muluk
v l-umm, c.4, s.236-237
195 bn Hibban , s-Shih, c.15, s.399; hmd bin uyb n-Nsai, Xsais mir l-mminin li bin bi Talib, c.1, s.136; lMuctba min s-snn, c.6, s.62
193
95
Hqiqtdn doan fsan
Aradrmada gldiyimiz son ntic budur ki, evlnmd ya hddin riayt

etmk Allah Rsulu (s) z istisna olmaqla, hr ks n bir snndir. Bu xsusa
riayt etmk, eyni zamanda, onun snnsin ml etmkdir. Htta mr bin lXttab z bel bu xsusa iar edrk camaat Allahdan qorxmaa v bu
snny riayt etmy dvt edib. Lakin baqa bir trfdn d hli-snn lmas
iddia edirlr ki, mr bin l-Xttab mm Glsm il evlnib. Onlarn arasndak
ya frqi is n az, n ox tam lli ildir. Yni ola bilrmi ki, mr tkidl
baqalarna zruri bildiyi bir snny z ml etmsin? Camaatdan olan qoca
kiinin tklif hddin atm qz il evlndiyin fryad il etiraz edn bir xs nec
olur ki, z he tklif hddin atmayan bir qzla evlnib? mr bin l-Xttab
bel bir vziyyt salan hli-snn alimlrin Qurandan bu ayni xatrlatmaq
istrdik:

(Smavi) kitab oxumanza baxmayaraq camaata yaxl mr edir, znz is
unudursunuz?! He fikirlmirsiniz!?196
mr bin l-Xttabn xlaqi xsusiyytlri

slam dini aild xlaqa n ox nm vern tolerant bir dindir. Bu din
trflrin ya, nsb v digr xsusiyytlr kimi xlaqi dyrlr d brabr sahib
olmasn tlb edir. Bu qayda slam dinin v ziz Peymbrinin (s) snnsin
uyun kild hyata keirilir. Bel ki, he bir al sahibi nazn kdiyi qzn
xlaqdan uzaq qalan bir xs vermz. nki trflrin insani ciyylri bir-birini
tamamlamad n o ail sadtl yrmz. Mvzumuzn ba qhrman mr
bin l-Xttab da hli-snnnin qaynaqlarna gr aily qar ox srt v zazil
mvqeyd olan bir xs olub. Yazlanlara gr, mrin bu srt xlaq onu bir ox
elilikdn li bo qaytarb. Bu haqda hli-snn mnblrind rvaytlr kifayt
qdrdir. Biz is sadc bir nesin toxunmaq istrdik.
hli-snn alimlrindn l-Blazuri, t-Tbri, bn l-sir, bn Ksir v
sairlrinin yazdna sasn, Yzid bin bu Sfyan vfat etdikdn sonra mr
onun zvcsi Utbnin qz Ummu bban n elilik etdi. O is mrin eliliyi
qbul etmdi v sbbini bel aqlad:
196
l-Bqr sursi, 44-c ay
96
mr bin l-Xttab qaraqabaq sifti il ev girir v qaraqab sifti il evdn xr.

Evin qapsn balayr. Zvcsin lazm diqqti ayrmr.197
bu Bkrin qz da mrin elilik tklifini rdd etmidir. kinci xlifnin bu
Bkrin qz mm Glsm il deyil, mam linin () qz mm Glsm il
evlnmsini iddia ednlr, dlil olaraq deyirlr ki, bu Bkrin qz mr bin lXttab srt xasiyytin gr qbul etmdi. bn bd l-Birr yazr:
bu Bkrin qz mm Glsm bacs xanm Aiy dedi:
Sn mni ail hyatnda srt rftar edn v tnd xasiyyli olduunu bildiyin
xsl evlndirmk istyirsn?
Sonra dedi:

Allaha and olsun! gr mni bu i vadar etsn, Allah Rsulunun (s) qbrin
gedib orda fryad edrm.198
Grdynz kimi, htta bu Bkrin mm Glsm adl az yal qz
mslmanlarn xlifsi v atasnn yaxn dostu olmasna baxmayaraq, mrl
evlnmy raz olmad. O yada uaq mri bu qdr tanyrsa v bacs, eyni
zamanda mminlrin anas Ai xanm da bu etiraz normal qbul edirs, mir lmminin mam li () nec ola bilr ki, z qzn bel bir xlaqn sahibin versin?
mr bin l-Xttabn qadnlarla rftar
z zvcsin qar mnasibti:

s bin Qeysdn bel dediyi rvayt olunur: mr bin l-Xttabn qona

oldum. Gecnin bir yars zvcsinin yanna getdi v onu dyd. Sonra mni
hmd l-Blazuri, nsab l-raf, c.3, s.260; bn Quteyb d-Dinvri, Uyun l-xbar, c.4, s.18; bu Cfr t-Tbri, Tarix
r-rusul v l-muluk v l-xulafa, c.2, s.564; bn l-sir, l-Kamil fi t-tarix, c.2, s.451; bn Ksir d-Dimqi, l-Biday v
n-nihay, c.7, s.139
198 bn bd l-Birr, l-stiab fi marift l-shab, c.4, s.1807
197
97
Hqiqtdn doan fsan
ard v dedi: Allah Rsulundan (s) eitdiyim eyi mndn yrn: Zvcsini
dyndn niy dydyn soruma, bir ksdn onun hans (mmin) qardana
inanb-inanmadn soruma v bir d Vitr namazn qlmam yatma!
(l-Hakim dedi): Bu hdisin sndi shihdir, lakin onlar (l-Buxari v Mslim z
kitablarnda) qeyd etmyiblr.199
Bu rvaytin oxar bir ne baqa mnbd d qeyd edilmidir.200
Knizlr qar mnasibti:
:"
: : : :
!
".
. :
li bin Mushr biz l-Muxtar bin Fulfuldan, o da ns bin Malikdn bel
dediyini rvayt etdi: Mhacir, yaxud nsardan olan kniz cilbabla201 mr bin
l-Xttabn yanna daxil oldu. mr dedi: Sn azad edilmisnmi? Kniz dedi:
Xeyr. mr dedi: Bs onda bu cilbab ndir? Onu bandan a. Cilbab azad
qadn ndr. Kniz trddd etdi. mr yerindn qalxb qam il bandan
adras dn qdr dyd.
Mn (l-Albani) deyirm: Bu hdisin sndi Mslimin rtlrin sasn
shihdir.202

l-Mustdrk la s-shiheyn, c.4, s.194, h.7342; Mustafa bd l-Qadir Ata hmin shifnin haiysind yazr ki, z-Zhbi
t-Tlxisd bu rvayti shih hesab edib.
200 hmd bin Hnbl, l-Musnd, c.1, s.20; bn Mac, Snn, c.1, s.639, h.1986; Muhmmd bin bd l-Vahid l-Mqdisi, lhdis l-muxtar, c.1, s.189; Yusif l-Zki l-Mizzi, Thzib l-kmal, c.18, s.31; bn Ksir d-Dimqi, Tfisr l-Quran lzim, c.1, s.493
201 rb dililri bu szn Clb sz kkndn dzlm v Xumr (yaylq) v Qms (geni kynk) mnasnda
ilndiyini, onun vasitsil qadn ban v sinsini rtdyn v onun badan (iyindn topua qdr olan st rtk) kiik
olduunu bildirmilr. Bzilri d onun ba uzunluunda olduuna iar etmilr.
202 Nasir d-Din l-Albani, rv l-lil, c.6, s.204
199
98
mrin banda rtk olan knizi dymsi v rty bandan a v zn azad

qadna oxatma demsi bilinn bir hadisdir. Bu rvayti bd r-Rzzaq shih
sndl qeyd etmidir.203
Bununla brabr, i mnblrind knizin banda rtk olmasnda tr
mam l-Baqir () trfindn dylmsi hadissi iki yolla nql edilmidir.
Birinci rvayt Daim l-islam 204 v Mustdrk l-vsail 205 v s. kimi
kitablarda sndsiz kild rvayt olunduu n, digri is lal -rai206
v s. kimi kitablarda Hmmad l-Xadm adl mchul ravidn nql edildiyi
n etibarszdr. Bu bard i mnblrind nql edilmi shih hdislrin
he birind knizin ban rtdyn gr dylmsi bard mlumat
yoxdur.
mr bin l-Xttabn Allah Rsulunun (s) zvcsin v bu Bkrin bacsna
qar mnasibti:
Allah-Tala Qurani-Krimd Allah Rsulunun (s) evlrin icazsiz girilmsini
qadaan edrk buyurur:

Ey iman gtirnlr! Peymbrin evlrin siz yemy icaz verilmdn (yemy
dvt olunmadan) girib onun bimsini gzlmyin. Lakin dvt olunduqda gedin
v (yemyinizi) yedikdn sonra (orada bir-birinizl) shbt qaplmayb daln. Bu
(sizin ox oturmanz), Peymbr ziyyt verir, amma o sizdn (bunu siz
demkdn) utanrd. Lakin Allah doru szdn kinmz. Onlardan (Peymbrin
zvclrindn) bir ey soruduqda, prd arxasndan soruun (evlrin daxil
olmayn).207
Lakin tssflr olsun ki, bu qadaaya bzn riayt edilmmidir. bn Hcr
l-sqlani s-Shih kitabnn rhind yazr:
bn Hcr l-sqlani, d-Diray fi txric hadis l-hiday, c.1, s.124

Qazi Numan l-Mribi, Daim l-islam, c.1, s.177
205 Mirz Nuri, Mustdrk l-vsail, c.3, s.217
206 eyx s-Sduq, lal -rai, c.2, s.345-346
207 hzab sursi, 53-c ay
203
204
99
Hqiqtdn doan fsan
bni Sd z t-Tbqat kitabnda shih sndl z-Zuhridn, o da Sid bin

Musyyibdn nql edrk dedi: bu Bkr ldynd Ai evind za saxlad v
uca ssl alayb fryad etdi. mr bundan xbr tutdu v Ainin evin glrk
alayanlara bunu qadaan etdi. Ancaq qadnlar qbul etmdilr. mr Hiam bin
l-Vlid dedi: bu Quhafnin qzn, yni mm Frvni evdn xarb yanma
gtir. Sonra qam il Ummu Frvy bir ne zrb vurdu. Orda toplaan
qadnlar bu xbri eitdikd daldlar. shaq bin Rhaveyh bu rvayti z
Msndind z-Zuhridn baqa cr nql edib: (mr) qadnlar bir-biri l
xardb qam il dyd208
Hminin t-Tbri d shih sndl nql edir:

.
Mn Yunus rvayt etdi v dedi: biz bn Vhb rvayt etdi v dedi: Yunus bin
Yzid biz bn ihabdan bel dediyini rvayt etdi: mn Sid bin Musyyib rvayt
etdi v dedi: bu Bkr ldkd Ai za saxlad v uca ssl alayb fryad etdi.
mr bundan xbr tutdu v Ainin evin glrk alayanlara bunu qadaan etdi.
Lakin qadnlar qbul etmdilr. mr Hiam bin l-Vlid dedi: (Ainin evin)
daxil ol v bu Quhafnin qzn bu Bkrin bacsn evdn xarb yanma gtir.
Ai bu szlri eitdikd Hiama dedi: Mnim evimin haqq mn aiddir. mr
Hiama dedi: Gir, mn sn icaz verirm! Hiam ev girdi v bu Bkrin bacs
Ummu Frvni evdn xardaraq mrin yanna gtirdi. mr qrmancla onun
208
bn Hcr l-sqlani, Fth l-bari rh Shih l-Buxari, c.5, s.74
100
bana bir ne zrb endirdi. Orda toplaan qadnlar bu xbri eitdikd

daldlar.209
bn l-Cuzi bu rvayti nql etdikdn sonra yazr:
. :
Mn deyirm: bu Quhafnin qz bu Bkrin bacs Ummu Frvdir. mr
qorxu v hrmt sbbindn Aiy bir sz dey bilmdiyi n bu Bkrin
bacsn czalandrd.210
mir l-muminin mam linin () qznn bel bir xs r getmsin nec
razlamaq olar?
Din v ail
Sadaladmz ali xsusiyytlr kimi aild trflrin dini ballqlarnn birbirini tamamlamas sas tmllrdn hesab edilir.
bu Talib l-Mkki Sfyan s-Suridn nql edrk yazr:

:

:

.
s-Suri deyirdi: gr bir kii elilik etdikd qadnn n qdr mal olduunu
sorusa, bilin ki, orudur. Ona qz vermyin! Hminin bidt gtirn, fasiq, zalm,
rab in v faiz yeyn xs qz vermyin! gr kims bel ets dinin zay edib, z
qohumluq laqsini ksib v z qzna qar himaydarln dzgn yerin
yetirmmidir. nki o, qzna qar smimiyytini trk edib. Bunlar (yuxarda
xsusiyytlri saylan kslr) azad mslman qadn il eyni deyillr.211
Hnbli mzhbinin fqihi bn Qudam l-Mqdisi dini brabrliyi evlilikd
rt bilmidir. Onun nzrin gr, fasiq (akar gnah edn) ifftli qadn il
evln bilmz. Sonra hmd bin Hnbldn nqln yazr ki, he bir tayfa Bni
Haim il brabr deyildir v onlar il evln bilmzlr:
bu Cfr t-Tbri, Tarix r-rusul v l-muluk v l-xulafa, c.2, s.350

bn l-Cuzi, Kf l-mukil min hdis s-Shiheyn, c.1, s.59-60
211 bu Talib l-Mkki, Qut l-qulub fi muaml l-mhbub, c.2, s.414
209
210
101
Hqiqtdn doan fsan
[ ... :
] ()
.
Fsil: Hmtay olmaq din v mqamdadr. Ona gr fasiq ks ifftli qadn il

hmtay deyildir. nki fasiqi ahidliyi qbul edilmzdir.... hmd bin Hnbldn
nql olunub ki, Allah Rsulunun (s): Allah Knanni smayln nslindn sedi.
Knandn Qureyi, Qureydn d Bni-Haimi semidir. Bni-Haimdn d
mni sedi. szlrin sasn, Qureylilr v Qureyli olmayanlar, Haimilr v
Haimi olmayanlar bir-birin hmtay deyildir.212
Diqqt: bni Qudamnin istidlal etdiyi bu rvayti Muslim n-Nisaburi z
l-Cami s-Shihind Vasil bin l-sqdn, o da Allah Rsulundan (s) nql
etmidir.213
ndi is mr bin l-Xttabla mm Glsmn nigahnn yuxarda
sadalanan rtlr uyun olub-olmadn nzrdn keirk.
1. mir l-mminin mam li bin bi Talib () ikinci xlif mr bin lXttab gnahkdar, zlmkar, yalan, xain v... sair kild adlandrmas.
bn Qudamnin szlrin sasn mam linin () qz il mr bin l-Xttabn
evlnmsi qeyri-mmkndr. nki Bni-Haimdn deyil v mm Glsm il
dini chtdn hmtay deyillr.
mr bin l-Xttabn Bni-Haimdn olmamas hr ks gn kimi aydndr.
Lakin mm Glsm il dini chtdn frqlnmsi gcl dlil tlb edir. Biz d
hmin dlillri el hli-snnnin kitablarnda z rtlrin uyun kild shih
sndlrl nql ediln rvaytlr istinad edrk gstr bilrik.
Birinci rvayt:
bd r-Rzzaq s-Snaninin shih sndl nql etdiyi rvaytd ikinci xlif
mr bin l-Xttab Abbas v mam liy () xitab edrk bel deyir:
()
....
212
213
bn Qudam l-Mqdisi, l-Kafi fi fiqh l-mam hmd bin Hnbl, c.3, s.31
Mslim bin Hccac n-Nisaburi, l-Cami s-Shih, c.4, s.1782, h.2276
102
Mn bu Bkrdn sonra iki il (hkumt) rhbrlik etdim. Allah Rsulu (s) v

bu Bkrin snnsini davam etdirdim. Lakin siz iki nfr mni zlmkar v
gnahkar hesab etdiniz...214
kinci rvayt:
Muslim n-Nisaburi znn l-Cami s-shih adl srind mr bin lXttabdan nql edrk yazr ki, o, mam li () v misi Abbasa xitab edrk bel
dedi:

. - -

bu Bkr ldkdn sonra mn Allah Rsulunun (s) v bu Bkrin caniini

oldum. Siz iki nfr is mni yalan, gnahkar, vfasz v xain adlandrdz.215
mir l-mminin mam li bin bi Talibin () birinci v ikinci xlify qar
hqiqi mnasibti bu kild olmudur. mr bin l-Xttabn dediyi bu szlri
mam linin () inkar etmmsi mnasibtlrin hqiqi sviyysin n xarr.
Maraqldr ki, hmin szlrin ilndiyi mclisd bir ox shab itirak edirdi.
Lakin onlardan da he ks bir klm olsun etiraz bildirmyib. Osman bin ffan,
bd r-Rman bin Auf, Zubeyr bin vvam, Sd bin bi Vqqas v sair
shablrin bu szlri inkar etmmsi v sadc suskunluqla izlmsini, xsusi il
d ikinci rvaytdki bu szlrin mr bin l-Xttabn xilaftinin son illrin
tsadf etmsini nzr alsaq, o zaman mam linin () ona qar olan
mnasibtinin sona qdr hans sviyyd olmas daha aydn mlum olur.
mam linin () z nazl qzn yalan, xain, vfasz v gnahkar bildiyi xs
vermsi nec mmkn ola bilr?
hli-snn nzrind Qurandan sonra n mtbr kitabnn mllifi lBuxarinin l-Cami s-shih kitabnda yazd rvayt sasn mnafiqin drd
xasiyyti var:
1) Yalan, 2) Gnahkar, 3) Vfasz, 4) Xain
hli-snnnin kitablarndan tqdim etdiyimiz iki rvayt sasn mam li
() ikinci xlif mr bin l-Xttab bu drd siftll tantm v htta xlif z
bel bunlar dili il iqrar etmidir. Digr bir rvaytd is bu siftlr sahib olan
xsin hkm myyn edilmidir:
214
215
bn bi eyb, l-Musnnf, c.5, s.469, h.9772

Mslim bin Hccac n-Nisaburi, l-Cami s-Shih, c.3, s.1378, h.1757
103
Hqiqtdn doan fsan

()

.

Biz Sleyman bu Rbbih rvayt etdi v dedi: biz smayl bin Cfr rvayt
etdi v dedi: Nafi bin Malik bin bi Amir bu Suheyl biz atasndan, o da bu
Hureyrdn, o da Allah Rsulundan (s) rvayt edib ki, buyurdu: Mnafiqin
lmti var: Dandqda yalan sylyr, sz verib vdin ml etmz v ona bi ey
mant edilnd xyant edr.
Biz Qbiys bin Uqb rvayt etdi v dedi: Sufyan biz l-Amdn, o da
Abdullah bin Murrdn, o da Msruqdan, o da Abdullah bin Amrdan, o da Allah
Rsulundan (s) rvayt edib ki, buyurdu: Drd xislt kimd olarsa, xalis mnafiq
olar. Htta bunlardan biri qlbin yol tapsa, onu zndn uzaqladrmaynca,
nifaqn bir parasna bulam olar. Bunlar aadaklardr: mant xyant
etmk, danarkn yalan sylmk, vd verdikd sznn stnd durmamaq,
dmnilik ednd irkin ml l atmaq.216
l-Buxarinin rvaytin v mrin dediyin gr Hz.li () bu Bkr v
mri aadak 4 siftl tanyr.
yalan.
Mnafiqin siftlrindn: danarkn yalan sylmk.
gnahkar.
Mnafiqin siftlrindn: dmnilik ednd irkin ml l atmaq
(gnah etmk).
vfasz.
Mnafiqin siftlrindn: vd verdikd sznn stnd durmamaq.
xain.
Mnafiqin siftlrindn: mant xyant etmk.
216
Muhmmd bin smayl l-Buxari, l-Cami s-Shih, Kitab l-man, c.1. s.21, h.33 v 34
104
Bu rvayt biz mam linin () mr bin l-Xttaba xitabn sadalad bu

drd xsusiyytin sbbini aydnlatd. Demk ki, mir l-mminin mam li bin
bi Talib () bu xsusiyytlr il mr sn mnafiqsn demi olmaldr. gr
mam li () mr bin l-Xttaba qar bel bir inancda olubsa, Allah Rsulunun
(s) vladn nec ona ver bilr? Buradan aldmz ntic gstrdi ki, ikinci xlif
v mam linin () qz arasnda he bir evlilikdn shbt ged bilmz.
2. rab hli il ifftli qz hmtay deyil
Bir baqa uyunsuzluq rab in xsl mmin xanmn evlnmsidir. Elm
hlin gr rab in xs il mslman qadnn evlnmsini caiz deyildir. hlisnn alimlri rab in xs qz vermyi hqiqtd htta qohumluq bannn
ksilmsi kimi qiymtlndirirlr. vvld qeyd etdiyimiz kimi, bu Talib lMkki Sfyan s-Suridn nql edrk yazr:

:

:

.
l-Buxarinin ustad hesab ediln bd r-Rzzaq s-Snani l-Musnnfd
yazr:

Biz bu Bkr rvayt etdi v dedi: bn Mshur biz -eybanidn, o da Hssan

bin Muxariqdn rvayt edir ki, dedi: mr bin l-Xttab oruc tutan bir xs il
sfr xmd. ftar vaxt (hmin xs) mrin su tuluundan idi v mst oldu.
Onun iind rab var idi v dvnin belind alxalanmd. mr ona hdd vurdu.
217
bu Talib l-Mkki, Qut l-qulub fi muaml l-mhbub, c.2, s.414
105
Hqiqtdn doan fsan
O kii dedi: Mn snin su tuluundan idim ax. mr (cavabnda) dedi: Mn

sn (rab idiyin gr deyil) srxo olduuna gr hdd vurdum.218
l-qd l-frid kitabnn sahibi bn bd Rbbih l-ndlusi yazr:
.
-bi deyib ki, llri gzn bir xs mrin su tuluundan idi v srxo oldu.
mr ona hdd vurdu. mrin ona hdd vurmasnn sbbi onun rab imsi
deyil, srxo olmas idi.219
hli-snn qardalardan sualmz budur ki, gr mr bin l-Xttab rab
hli deyildis, onun su tuluunda rab n gzirdi? gr bir nfr z il sfr
xarkn su vzin rab tdark edirs, sizc bu son drc rabxorluq lamti
deyilmi? Bir trfdn bel grnr ki, mr bin l-Xttab hmin xs vurduu
allaqlar onun srxo olmasna gr deyil, tuluu tam boaltd n olmudur.
Biz bu iddialar hli-i mnblrindn deyil, mhz hli-snn kitablarndan nql
edirik.
Ntic etibaril, bel bir xs mam li () kimi nurani v ruhani bir xsin
qz vermsi mmkn deyildir.
3. Bidt hli il ifftli qz hmtay deyil
hli-snn alimlrinin nzrin sasn dind bidt qoyan xsl ifft sahibi
olan bir xanm hmtay deyildir. Bu sbbdn onlarn evlnmsi d qadaandr.
bu Talib l-Mkki Sfyan s-Suridn nql edrk yazr:

:

:


bn bd Rbbih, l-qd l-frid, c.6, s.382
220 bu Talib l-Mkki, Qut l-qulub fi muaml l-mhbub, c.2, s.414
218
219
106
Baqa bir trfdn, ikinci xlifnin slam dinin gtirdiyi bidtlr hlisnnnin Qurandan sonra n ox etimad etdiyi mnblrind, o cmldn lBuxarinin v Muslimin s-Shih adlandrdqlar kitablarnda geni kild nql
edilmidir:
Muhmmd bin smayil l-Buxari z s-Shihind yazr:

.

bn ihab Urv bin z-Zubeyrdn, o da bd r-Rhman bin bd l-Qaridn
rvayt etdi ki, o dedi: Bir Ramazan gecsi mr bin l-Xttabla mscid getdim.
Camaat praknd halda, ya tk, ya da ayr-ayr qruplar klind namaz qlan
grdk. mr dedi: Mnim fikrimc, bu insanlar bir qarinin (imamn) arxasna
cmlsm daha yax olar. Sonra bu bard qti qrar verdi v hamn (travih
namaz n) Uby bin Kbin arxasna toplad. Baqa bir gec yen onunla mscid
getdik. nsanlar bir imamn arxasnda namaz qlrdlar. mr dedi: Bu n yax
bidtdir! Bu namazlarn gecnin sonuna saxlayb bu namazdan sonra yatanlar
indi namaz qlanlardan daha fziltlidirlr. mr (travih) namazn gecnin
sonunda qlma nzrd tutur, insanlar is gecnin vvlind qlrdlar.221
mr bin l-Xttabn dind yaratd bidtlr bu rvaytlrd nql
olunanlardan oxdur. Biz sadc sz uzatmamaq n xlas kild qeyd etdik.
Bu bard daha trafl mlumat almaq istynlr n-Nss v l-ictihad kitabna
mracit ed bilrlr. Bu kitabn mllifi mrhum rf d-Din l-Musvi
xliflrin ox sayl mxtlif bidtlrini el hli-snn mnblrindn toplamdr.
Btn bunlar nzr alaraq, gr mam li bin bi Talibin () mm
Glsm adl qznn var olduunu dnsk bel, onun bu rtlr altnda ikinci
xlif il evlnmsi qeyri mmkndr. nki onlar he bir chtdn hmtay v
brabr deyildilr. Bu qeyri-brabrliyi hr ksdn daha yax qavrayan bir xs
kimi mam linin () z qzn ikinci xlify vermsi Hz.Lutun () z qzlarn
gnahkar tayfa il evlnmlrini qbul etmsi macrasna bnzyir. Bu evlilik
221
Muhmmd bin smayl l-Buxari, l-Cami s-shih, Kitab s-slah t-travih, c.2, s.707, h.1906
107
Hqiqtdn doan fsan
Hz.Lutun () z qvm il mnasibtlrinin yax olduuna v bu qvmn onun

nzrind hrmtli olmasna lbtt ki yozula bilmz. Dorusunu Allah daha
yax bilir!
108
VIII FSL
Zor gc v thdid il evlnm
Bu fakt i mnblrind kifayt qdrdir. Shbt mr bin l-Xttabn zor
gc v thdid il evlnmsindn gedir. Amma hmin rvaytlri tk-tk
aradrdqda mlum olur ki, bu ml mr bin l-Xttab il mir l-mminin li
() arasnda mnasibt yaratmaa deyil bu vasit il z hdflrin atmaa
allr. Mrhum l-Kuleyni (r) l-Kafi kitabnda bir ne rvayt nql edir.
Birinci rvayt:

( )

.

Muhmmd bin bi Umeyr, Hiam bin Salimdn, o da bi bdillahdan222 ()
nql edir ki, buyurdu: mr bin l-Xttab mm Glsm n elilik etdikd
mir l-mminin ona buyurdu: mm Glsm az yaldr. bi bdillah ()
buyurdu: mr Abbas il grd v ona dedi: N olub? Mnim ns bir
problemim var? Abbas dedi: Niy soruursan ki? mr dedi: Qardan
olundan qzn istdim, amma mni rdd etdi. Allaha and olsun, Zm-zm
quyusunu (da v torpaqla) dolduraram, sizin n bir kramt qoymaram, viran
edrm! Onun (linin) ourluq etdiyin dair iki ahid gtirib sa lini
ksdirrm! Abbas imam linin () yanna gedrk hadisni ona dand v evlilik
haqqnda qrar vermyi ona taprman istdi, imam () da raz oldu.223
kinci rvayt:

( )

( )
.

Humeyd bin Ziyad mn bn Smadn, o da Muhmmd bin Ziyaddan, o da
Abdullah bin Sinan v Muaviy bin mmardan, onlar da bi bdillahdan ()
rvayt edrk dedilr: mamdan () ri lm bir qadnn harda idd saxlamas
bard sorudum. Evind, yoxsa harada ists? mam () buyurdu: Harda ists.
222
223
mam Cfr s-Sadiq ()

Muhmmd b. Yqub l-Kuleyni, Usul min l-kafi, c.5, s.346
109
Hqiqtdn doan fsan
Sonra buyurdu: mr ldkdn sonra li () mm Glsmn yanna gldi v

onun lindn tutub z evin apard.224
nc rvayt:

( )

( )
.

Muhmmd bin Yhya v digrlri hmd bin Muhmmd bin sadan, o da lHseyn bin Siddn, o da Nzr bin Suveyddn, o da Hiam bin Salimdn, o da
Sleyman bin Xaliddn bel dediyini rvayt etdi: ba bdillahdan () ri lm
bir qadnn harda idd saxlamas bard sorudum. Evind, yoxsa harada ists?
mam () buyurdu: Harda ists. Sonra buyurdu: mr ldkdn sonra li ()
mm Glsmn yanna gldi v onun lindn tutub z evin apard.225
Drdnc rvayt:
( )
bn bi Umeyrdn, o da Hiam bin Salim v Hmmaddan, onlar da Zurardn, o

da ba bdillahdan () rvayt edir ki, mm Glsmn evlnmsi haqqnda
soruulduqda, imam () buyurdu: Bizi qsb etmk n hmin namusu bhan
etdilr. 226
Bir trcmy gr is bel sslnir: Bu, bizdn qsb edilmi namusdur. Digr
bir trcm is bu cr sslnir: bizi qsb etmk n hmin namusu bhan
etdilr. Bu da evliliyin ba tutmasn sual altna salr. Bu rvaytd nmli nqt
budur ki, mam () kimi fsahtli sz sahibi buyurmad, bu
namus il zlrini qsb edilmi kimi ifad edrk buyurur. Yni, bununla
hli-beyt () zlm olunduunu bildirmy almdr.
Baqa mnblrd is bu ifadnin klind qeyd edilmsi d bu
fikri dstklyir. Yni, mam Cfr s-Sadiq () mm Glsmn onlardan
Muhmmd bin Yqub l-Kuleyni, Usul min l-kafi, c.6, s.115

Muhmmd bin Yqub l-Kuleyni, Usul min l-kafi, c.6, s.115
226 Muhmmd bin Yqub l-Kuleyni, Usul min l-kafi, c.5, s.346
224
225
110
alndn demir, mm Glsm bhan edrk zlrinin qsb uradn,

hli-beyt () zlm edildiyini bildirir.
rh:
1. vvld d dediyimiz kimi, bu rvaytlr mam linin () xanm
Fatimdn () mm Glsm adl qznn olmasna dlalt etmir. mm
Glsm deyildikd, bu Bkrin qz, v yaxud mir l-mmininin ()
digr xanmlarndan olan qz nzrd tuta bilr. Bunlarn d yalnz
ehtimaldr.
2. mumiyytl, hli-snn bu rvaytlrl istidlal etmirlr. Etslr bel,
yen bu rvaytlrd mam li () il mr bin l-Xttab arasnda hr
hans bir xo mnasibtdn shbt ged bilmz. ksin, bu rvaytlr
onlarn bir-birin qar olan nifrtini byan etmkddir. Bu rvaytlrdn
n yax halda ld olunan ntic budur ki, bu evlilik ba tutmudursa da,
zor gc v thdid il olmudur. Hminin rvaytlrd szgedn qzn
azyal olmas n znn, n d atasnn bu evliliy raz olmadn
gstrir.
Bel bir evlilik mr bin l-Xttab n nec fzilt hesab edil bilr? Seyyid
Murtza lm l-Huda bu haqda deyir:

....
....
mrin mm Glsm il evlnmsin glinc biz -afi kitabnda bu

bhnin cavabn geni surtd byan etmiik ki, mam li () qznn mrl
evlnmsin raz olmad. Lakin thdidlrdn, tkrar eliliklrdn, qalmaqallardan v
uzun shbtdn sonra rvaytlrd d gldiyi kimi....
mm Glsmn evlnmsind diqqt olunmal mqam bu evliliyin ixtiyari
seim v xoluqla olmamasdr. Tkrar elilik v mdafi olunmadan sonra az
qalmd ki, (bu msl) akar mnaqiy sbb olsun....
111
Hqiqtdn doan fsan
Zrurt halnda murdar lm (heyvan ti) yemk v rab imk bel icazlidir.
Bu hkmn bunlardan da pis eylr aid olmas niy tccb dourur ki?227
Zrurt halnda mslmann kafir il evlnmsi
Mhur i alimi eyx Mufid (r) bu haqda yazr:

: : :
.
: - -

(.
( :
)gr bu evlilik doru hesab edils bel, i mzhbinin mir l-mminindn (
qabaq olan xliflrin zlaltd olduqlar bard inancna ziddiyt tkil etmmsi
iki yolla izah edil bilr.
vvla, (hr hans bir) nigah zahiri islama sasn ba tutur. O da bunlardan
ibartdir: iki hadt,228Kb evin trf namaz qlmaq v ritin btn hkmlrini
qbul etmk (yni, bunlar edn xs zahirn mslman olur mt.). Mmin bir
xsl evlnmk daha layiqlidir. Yax olar ki, zahird mslman olan v onun
zlalti slamdan xmasna sbb olmayan bir xs il evlnilmsin. Bununla bel,
Seyid Murtza lm l-Huda, Rsail l-Murtza, c.3, s.149

hdu n l ilh illllah v hdu nn Muhmmdn Rsulullah
112
227
228
zlaltd olan, lakin slam qbul etmi xsl zrurt zndn evlns, bu iin
krahti aradan gedr v caiz olar.
mir l-mminin () o zaman canlar qorumaq n yaxnlq etmy ehtiyac
duydu. O grd ki, mr kimi bir xsin linin qz il evlnmk istyi qarsnda
israr edrs, bu mtlb dini v dnyvi fsad trdck. gr qbul edrs, dini v
dnyvi slh nail olacaq. Blk d bu sbbdn qbul etmidir.
2. Bel deyk ki, mamti inkar edn v ona layiq olmayann z haqq biln bir
azn il evlnmk haramdr. Lakin insann cann v dinini qorumaq kimi frz
mqsdi il bu ii yerin yetirmsi caizdir. Nec ki, ixtiyar halnda haram olmasna
baxmayaraq ,tqiyy zamannda tovhid il uyun olmayan irk szlri dil gtirmk
v yaxud zruriyytdn (acndan lmmk n) murdar olmu heyvan v donuz
tini d yemk caizdir.
mir l-mminin () da o dvrd mm Glsmn mr il evlnmsini qbul
etmsi mcburiyytdn oldu. nki o Hzrti thdid etmidir. mir l-mminin ()
znn v ilrinin can qorxusu kimi zriyyti yaranmas sbbindn onun
istyini qbul etdi.
Nec ki, zrurt sbbindn lklnmi irk szlr danmaa icaz var. Allah
tbark v tala Quranda buyurub: Qlbi imanla rahatlq tapd (v imana bal)
halda (kfr demy) mcbur olan xs istisna olmaqla,.. (Nhl-106).229
eyx digr kitab l-Msailul-ukbriyy-d yazr:

.
:

.

.

.
229
eyx l-Mufid, l-Msail s-srviyy, s.92-93
113
Hqiqtdn doan fsan
Zlalt hli il evlnmk; Peymbrlrin () vasitsi il zlalt hli il mli

surtd izdivaclar olmudur. Onlardan bzilri mminlri aznlar il evlndirib.
Bzilri is bu ii tklif ediblr. Zlalt hlinin aznl bu evliliklr maneilik
trtmmidir. Hminin bu (evliliklr)Peymbrlrin () onlarla dost olmasna
sbb olmayb. He bunlar mumiyytl dostlua dlil hesab edil bilmz. Mgr
bilmirsiz ki, Allah Rsulu (s) iki qzn kafirlrl, yni Utb bin bi Lhb v bu
l-As bin Rbi il evlndirdi? Lakin bu ml n Allah Rsulunu (s) aznla
uratd, n d onlar hidayt etdi. He onlarn bu evliliklri onlarn dindn knarda
qalmalarna mane olmad.
Allah - tbark v tala - da Quranda Lut () bard xbr verrk buyurmudur:
Dedi: Ey mnim qvmm, bunlar mnim qzlarmdr. Onlar sizin n daha
pakdrlar.
Hzrt Lut () qzlarn Allah tbark v tala qovmunun hlak olmas izni
verdiyi vaxtda z qovmundan olan kafirlr il evlndirmk vziyytin gtirdi.
Lakin bu i d Hzrt Lut () il qovmu arasnda dostluuna v onlarn din qar
dmniliklrini aradan qaldrmaa sbb olmad.
Allah Rsulu (s) mnafiqlrin mmin qadnlar il evlnmsini caiz edib. Eyni
halda mmin kiilrin d mnafiq qadnlar il evlnmsin icaz verib. Lakin bu i
hr iki trfin z dinlrindn ayrlmasna mane olmad.230
Aadak iki ay bu mvzuda bzilri trfindn tez-tez dlil gtirilir ki,
mam li () tmiz qzn napak hesab etdiyi xs nec r ver bilr? Quran
aysin zidd deyilmi?:

Murdar qadnlar murdar kiilr, murdar kiilr is murdar qadnlara, elc d
tmiz qadnlar tmiz kiilr, tmiz kiilr d tmiz qadnlara layiqdirlr. Bunlar
iftiralarn syldiklrindn uzaqdrlar. Onlar balanma v bolluca ruzi
gzlyir.231

Kafir qadnlarnz kbin altnda saxlamayn.232
eyx l-Mufid, l-Msail l-ukbriyy, c.6, s.62
Nur sursi, 26
232 Mumthn sursi, 10
230
231
114
Bu ikinci ayni mumiyytl niy istifad etdiklrini is he anlamrq. Bu

aylrin tfsiri n z hli-snn kitablarna mracit etmlrini xahi edirik.
Qoy zlri ahid olsunlar ki, bu aylrin nzul sbblri ndn ibartdir v
mrl mm Glsmn nigahnn shihliyi n dlil gtirilmsi bo bir idir.
Bununla bel, Qurani-Krimin digr aylrini d yaddan xarmaq lazm
deyil:

Allah kafirlr Nuhun arvad il Lutun arvadn misal kdi. Onlar Bizim
mlisaleh qullarmzdan iki qulun nikah altnda idilr. Onlar rlrin xyant
etdilr v bunlar onlar Allahdan he cr xilas ed bilmdilr. Onlara: Girnlrl
birg ikiniz d oda girin! deyildi.233
Hminin:

Allah iman gtirnlr is Fironun zvcsini misal kdi. O zaman o: Ey
Rbbim! Mn z yannda Cnntd bir ev tik. Mni Firondan v onun
mlindn xilas et. Mni zalm adamlardan qurtar! demidi.234
mrin Atik il mcburi evliliyi
mir l-mminin mam linin () mm Glsm adl qznn olmasn v
mcburiyyt zndn mr bin l-Xttab il ail qurmasn frz etsk bel he bir
tccb dourmaz. Htta bel bir ey ba veribs, bu he d mrin evlilik
tarixind ilk deyil. Onun Atik bint Zeyd il evlnmsi tarixi bir nmundir.
Muhmmd bin Sd Tbqat l-Kubra-da yazr:

:
:

:

:
.

233
234
Thrim sursi, 10
Thrim sursi, 11
115
Hqiqtdn doan fsan
Zeydin qz Atik Abdullah bin bu Bkrin zvcsi idi. Abdullah ld, ancaq o,
lmndn vvl Atik il rtlmidi ki, ondan sonra baqas il ail qurmasn.
Atik d (rtin sasn) he kiml evlnmdi, eliliyin gln he bir ksi qbul
etmdi. mr (r.a) Atiknin vlisin dedi: Ona mnim haqqmda dan. Atiknin
vlisi onunla dand, lakin Atik etiraz etdi. Sonra mr dedi: Sn onu mn r
ver. Bellikl, o, Atikni mr r verdi. mr onun yanna daxil oldu v onunla
yaxnlq edn qdr ox ald. mr ii bitdikdn sonra bir ne df Uf!Uf!....
dey l xd. mr ordan ayrld v geri qaytmad. Atik gndrdiyi vlisi
vasitsi il mr Gl, mn snin ixtiyarndayam dedi.235
hli-beytdn () olan qadnlarn mcburi evliliklri
ox tssf ki, tarixd hli-beyt () mnsub qadnlarn zalm v sitmkar
xslr il arzu olunmaz evlnm faktlar inkar olunmazdr. Onlar Allah
Rsulunun (s) vladlarna v ona yaxn olan qohumlarna ziyyt vermk n
onlarn qzlar, yni Allah Rsulunun (s) nvlri n elilik edirdilr. Onlar bu
tklifi rdd etdikd is thdid v zor gc il z niyytlrini hyata keirirdilr.
Bel evliliklr n bariz nmun Hccac bin Yusifin qsbkarlq yolu il xanm
Zeynbin () Abdullah bin Cfrdn olan mm Glsm adl qz il
evlnmsidir. He bhsiz ki, onun bu evlilikd mqsdi Allah Rsulunun (s)
hli-beytin satamaq v Haimilrin namusunu qsb etmk idi. hli-snn
alimlrindn bn Hzm l-ndlusi yazr:
- -
.
linin () Allah Rsulunun (s) qz Fatimdn () olan qz Zeynb Abdullah bin

Cfr bin bi Talib il evlndi. Ondan bir qz sahibi oldu v Hccac bin Yusif
hmin qzla evlndi.236
Bu haqda bn bi Tyfur, l-bi v s. yazrlar ki:

.
235
236

bn Hzm l-ndlusi, Cmhrt nsab l-rb, c.1, s.38
116
Abdullah bin Cfrin qzn yaxnlq n Hccacn yanna apardlar. O, ox

izztli Haimi xanm idi. Ona baxdqda gzlrindn ya axtdn grd. Dedi:
Atam v anam sn fda olsun niy alayrsan? (Cavabnda dedi): rfin
alalmasna, alan ucalmasna.237
bn Ksir yazr:
:
.
Nhayt Hccac Rsulullahn (s) qz nvlrindn biri il evlndi. Hccac bel
deyirdi: bu Talib ailsini alaltmak n bu qzla evlndim. Deyildiyin gr,
Hccac o qzla yaxnlq ed bilmmidi. bd l-Mlik Hccaca bir mktub yazaraq o
qadn boamasn mr etmi, Hccac da onu boamd.238
Hccac bin Yusifin Allah Rsulunun (s) hli-beyti () v Bni-Haim qar
akar dmnilik etmsi danlmaz bir faktdr. Bs grsn bu evlilik onun
cinaytlrin brat qazandra bilrmi? Xanm Zeynbin () qz il evlndiyi n
onun cinaytlrini grmzdn glmk v olmam kimi qbul etmk n drcd
dorudur?
Sibt bin Cvzi Musb bin Zubeyrin mam Hseynin () qz Skin xanm il
evlnmsi haqqnda bel yazr:
.... ... :
Musb bin Zubeyr Skin il evlndi v onun arvad olaraq da vfat etdi... Skin
il ilk evlnn xs Musb idi. Bu evlilik mcburi kild olmudu.239
Qeyrtdn dm vuranlar n
Bzi cahil ktl bu mvzuda shbt edrkn tez-tez qeyrt mvzusuna
mracit edir. Bu da onlarn sadc olaraq, Quran v hdis bilgisindn ox uzaq
olduqlarndan xbr verir. gr slfi v slfikimilrin iddia etdiyi li z qzn
mdafi ed bilmdi ki, mr onu zor gc il ald?, yaxud Deyirsiz ki, mr
Fatimnin lmn sbb oldu, bs niy li Fatimni mdafi etmdi? kimi
suallar slamda dzgn mntiq sual hesab edils, bir ox xslr bu sual
bn Tyfur, Balat n-nisa, c.1, s.51; Mnsur b. l-Huseyn l-bi, Nsr d-durar fi l-muhazrat, c.4, s.39; bn Hmdun,
t-Tzkirt l-Hmduniyy, c.2, s.48
238
239 Sibt bin l-Cuzi, Tzkirt l-xvvas, s.288-289
237
117
Hqiqtdn doan fsan
nvanlamal olacaqlar. Bu siyahnn da banda brahim Peymbr () glir.

Muhmmd l-Buxari z l-Cami s-Shih kitabnda aadak hdis nql edir:
{

}{

.

.

.
.

.
.

Biz Muhmmd bin Mhbub rvayt etdi (v dedi): Hmmad bin Zeyd biz
yyubdan, o da Muhmmddn, o da bu Hureyrdn (r.a) onun bel dediyini
rvayt etdi: Hz.brahim (.s) sadc 3 df yalan sylmidir: Bunlardan ikisi
Allahn (.c) rzas n bt ibadt ednlr mn xstym demsi v bu ii
byk bt etdi demsidir. (Allah Rsulu (s) ncs bard) dedi: Bir gn
brahim (zvcsi) Sara il zalm tayfadan olan bir zalmn diyarna gldi. Adamlar
o zalm hkmdara dedilr: Bu kiinin yannda insanlarn n gzli olan bir qadn
var. Bellikl, o brahimin arxasnca adam gndrir. Hmin xs Sara bard sz
aaraq: Bu qadn kimdir? dey sual edir. brahim dedi: O mnim bacmdr.
Sonra brahim Sarann yanna gldi v dedi: Ey Sara, Yer znd ikimizdn
baqa iman etmi xs yoxdur. O xs mndn snin barnd sorudu v snin
mnim bacm olduunu dedim. Mnim szm yalan xarma. Sonra zalm ah
Saran artdrd. Sara onun yanna gldikd zalm ah li il Saran tutmaq
istdi, lakin bu anda nfsi bouldu. Saraya dedi: Mnim n Allaha dua et, sn
zrr vermycym. Sara Allaha dua etdi v o dzldi. Sonra Saraya ikinci df l
atd. Bu df d birinci df olduu kimi, v ya ondan daha iddtli hala dd.
Yen Saraya: Mnim n Allaha dua et, sn zrr vermycym. dedi. Sara
yen dua etdi v o yen dzldi. Gztilrdn bzilrini yanna araraq dedi:
Siz mn insan yox, eytan gtirmisiniz. Bu zalm ah Hcri Saraya xidmti
olaraq hdiyy etdi. Sara brahimin yanna gldi, bu zaman brahim namaz qlrd.
118
li il iar etmkl n olub? dey xbr ald. Sara dedi: Allah kafirin, yaxud
facirin tlsini z sinsin qaytard v Hcri d mn xidmti verdi. bu
Hureyr dedi: Hmin Hcr sizin ananzdr, ey Bni Ma s-Sma.240
bn Hcr l-sqlani bu hdisin rhind mslni daha da aydnladraraq
yazr:

Hzrt brahimi bel bir tvsiyy vadar edn sbb barsind fikir ayrl
mvcuddur. O zalm ah hmin qadn - o, brahimin bacisi da olsa, zvcsi d olsa
- zorla onun lindn almaq istyirdi. Bzilri deyib ki, hmin ah ancaq ri olan
qadnlara l uzadirdi. Hminin bzilri deyiblr ki, bu mslnin izaha ehtiyac
var. V o, bundan ibartdir ki, brahim mvcud iki zrrdn daha yngln
mrtkib olmaqla onlarn daha byyn df etmk istyib. Bel ki, ahn hmin
qadn onun lindn almas labd idi. Lakin gr ah hmin qadnn rinin sa
olduunu bilsydi, qsqanclq hissi onu qadnn rini ldrmy, edam etmy,
yaxud hbs etmy v ona (hr hans bir kild) ziyan vurmaa svq edckdi.
Bunun ksin olaraq gr ah onun qardann olduunu bilsydi, bu halda
qsqanclq hissi ah trfindn deyil ancaq qadnn qarda trfindn olacaqd v o,
bundan kinmirdi.241
Tbii ki, bu hdis el vvlindn batildir. brahim Peymbrin (s) 3 df
yalan dandn iddia etmk z n byk yalanlardandr. Slfilrin shih
hesab etdiyi bu hdisdn bel xr ki, brahim Peymbr () cannn
qorxusundan zvcsini zalm aha tslim etmk bahasna onun bacs olduunu
sylyib. Slfi mntiqi il onlar brahim Peymbr () qeyrtsiz damas
vurmaldrlar.
240
241
Muhmmd bin smayl l-Buxari, l-Cami s-Shih, Kitab hadis l-nbiya, c.4. s.140, h.3358
119
Hqiqtdn doan fsan
Ancaq burada bir hiyly ataraq deyirlr ki, Allah Saran zalm ahdan
qorudu. Bs o zaman biz onlara mamt missiyasn qorunub davam etmsi n
Hz.linin () sbr etmsi lazm idi deynd, n n qbul etmirlr?
Onlar tkbbrdn baqa bir hiylgr suala l ataraq deyirlr: Allah imamt
funksiyasn mtlq li il davam etdirmli idi? Ondan sonra gln imamlara
davam etdirmk qdrtind deyildi? Bunlar ox clz, imamt funksiyasn
anlamam bir xsin suallar olsa da, biz onlarn baa dcyi dild bu suala el
bu hdisdki baqa bir mqamla cavab vercyik: Mgr Allah Hz.brahimi ()
qoruya bilmirdi ki, Saran qorudu? Yoxsa, Hz.brahim () zndn sonra Allahn
insanlara hidayt ra gndr bilm qdrtin kk edirdi?
Ayrca, qeyrtdn dm vuranlar vvld qeyd etdiyimiz Muyrnin
xyantin mrin mnasibti bal altndak rvaytlr, o cmldn
Hz.Lutun () misalna da gz atsalar, daha yax olar.
Nvbti misal Hz.Muhmmdin (s..a) hyatndan kmk istrdik. Slfi
mntiqi il dnsk, bel bir sual yaranr:
Allah Rsulu (s..a) Mkkd yaad 13 il rzind zlm mruz qalan
mslmanlar niy mdafi etmirdi?
Peymbr shabsi mmarn anas Smyy Kb knarnda slamdan z
evirmk tlblrin boyun ymyrk, bu Chlin niz zrbsi il dnyasn
dyidi v slamn ilk hidi oldu.
bn Hcr l-sqlani znn l-sab kitabnda yazr:
...
...

.
Smyy bint Xbbat... mmar bin Yasirin anas slam qbul etmi yeddinci xs
idi. bu Chl ona ln qdr qarn nahiyysin niz il vuraraq zab verdi. O,
slamda hid olan ilk qadn idi. O, slam qbul edrk dinindn dnmdiyi n
Bni-Meyr ailsi d ona ln kimi ignc verdilr. Allah Rsulu (s) Mkkd
mmar v onun ana-atasna ignc verilmsini grm v bel buyurmudu: Ey
Yasir ailsi! Sbirli olun, siz cnnt vd edilmidir.242
242
120
Demli, Allah Rsulu (s..a) mslman bir qadnn bu Chl v onun kimi
mriklr trfindn ziyyt dar olduunu grm v sadc sbr etmlrini
mslht bilmidir.
Mgr Allah Rsulu (s..a) dnyann n csur xsi deyildimi? N n
mslman qadn mdafi etmdi? N n qlnc il bu Chlin boynun
vurmad? Allah-Tala ona bu id kmk etmzdimi?
Bu suala veriln cavablar ndirs, mam linin () Fatimy () zlm ednlr
qar xmamasnn, mm Glsm mr r vermsinin (gr bu nigahn ba
tutduunu qbul etsk) izah da ondan ibartdir.
Cinniyy haqqnda rvaytlr
hli-snn kitablarnda z rtlrin sasn shih sndlr il nql olunan
rvaytlr il sabitddir ki, mir l-mminin mam li bin bi Talib () ikinci
xlif mr bin l-Xttab facir, sitmkar, yalan, cinaytkar, xain, gnahkar v
hdini pozan kimi tanyrd. Bundan lav onun srt xlaq v daxili xunti,
rab imsi v bitdlr gtrimsi haqqnda da hli-snn kitablarnda mhkm
dlillr mvcuddur.
Onun iki almin xanm v dnya xanmlarnn seyyidsi Xanm Fatim ()-n
hid etmsi d eyni kild shih snnd malik rvaytlr il mhz hli-snn
kitablarnda sbut olunmudur.
Bel olduqda mr bin l-Xttabn mam li ()-n xanm Fatim()-dan olan
qz il thdid v zor yolu il olsa bel evlnmsi v Allah Rsulunun (s)
namusuna l tapmasna mam li ()-n icaz vermsi mmkn deyildir.
hli-snn lmas Zleyxa xanm v Misirin zizi v Asiya xanm v
Firon evliliklri haqqnda ox maraql bir mvzu haqqnda rvaytlr nql
ediblr. Deyilnlr gr, Asiya xanm (Fironun arvad) cnntd ziz slam
Peymbrinin (s) zvcsi olacaq. Odur ki, Firon evli olduu mddtd he vaxt
Asiya xanm il yaxnlq ed bilmmidir. Yazrlar ki, Fironun Asiya xanma
yaxnlamaq niyyti olduqda, Allah tbark v tala bir cinniyni (cin qadn)
Asiya xanmn surtind Firona gndrirmi. Eyni haln Zleyxa xanmn (Misirin
zizinin arvad) haqqnda da ba verdiyini yazrlar. Zleyxa xanm bir zaman
Hzrt Yusifin () zvcsi olaca n Misirin zizi onunla cinsi mnasibt
121
Hqiqtdn doan fsan
girdiyind Allah tbark v tala onun da surtind bir cinniyni onun yatana
gndrib. Bu haqda bd r-Rhman s-Sfuri Nuhzt l-mcalis-d yazr:
......
.
(Misirin zizi Zleyxa xanm) il yatmaq istdikd Allah bir cinniynin onun
surtind gndrrk Zleyxan Yusif n saxlamd. Yusif Zleyxa il
evlnnd bakir olduunu bildi. Eyni il Muzahimin qz Asiyan Firondan
qoruduu kimi.... nki o, Allah Rsulunun (s) cnntdki zvclrindn
olacaqdr.243
Bu rvayti yazmaqdan mqsdimiz budur ki, dnya tarixind d
mcburiyytlr bir ox pak v ifftli qadnlar zalm v sitmkarlara arvad edib.
Lakin zalmlarn zlmnn qars Allah tbark v tala trfindn ox
mhartl alnmdr. Allah tbark v taalann xsusi inayti il onlar yen d
z ifftlrini qoruya bilmilr. Kim dey bilr ki, gr xanm Fatimnin () qz
mr bin l-Xttab kimi xsin arvad olubsa, Allah tbark v tala onlarn
arasnda bir cinniyy salmamdr? Bu bard rvaytlr d mvcuddur.244
Bzilri bunu glnc v qln mmknsz hesab ed, cinl insan arasnda
mnasibtlri sual altna almaq n bhlr ortaya ata bilr. Ona gr d mhz
hli-snn alimlrindn bir ne mslni diqqtiniz atdrmaq istrdik.
eyxul-slam bn Teymiyy l-Hrrani yazr:
.
nsanlar v cinlr bir-birlril evln bilrlr, onlardan vlad da dnyaya gl
bilr. Bu, ox ba vermi v ham trfindn bilinn bir eydir.245
l-Qurtubi z tfsirind yazr:
.
; ; : , :
.
. : :
Rvayt gr, onun (Blqisin) valideynlrindn biri cinlrdn idi. bn l-rbi
dedi: Bu, inkarlarn rdd etdiyi bir msldir. Onlar deyirlr ki, cinlr yemir v
bd r-Rhman s-Sfuri, Nuzht l-mcalis v muntxb n-nfais, c.2, s.262
Nemtullah l-Czairi, l-nvar n-numaniyy c.1, s.83-84
245 bn Teymiyy l-Hrrani, l-Mcmu l-ftava, c.19, s.39
243
244
122
domurlar. Allah onlarn (inkarlarn) hamsna lnt elsin, yalan deyirlr. Bel
bir ey dorudur v qln caizdir. Nqln d shih olaraq sabit olsa, daha yax
olard.246
l-Qurtubi daha sonra cinlrin qidalandqlar bard shih rvaytlri tqdim
etdikdn sonra yazr:
" : " " .
[ .44 : " [
:
.
.
Btn bunlar onlarn yemk yediklri bard aq nsslrdir. Onlarla evlnmy
gldikd is buna dair iary d daha vvl l-sra sursind uca Allahn
Mallarna v vladlarna rik ol buyuruu aqlanarkn toxunulmudu. Buheyb
bin Crir bin Hazim d l-Xlil bin hmddn, o da Osman bin Hazirdn bel
dediyini rvayt edib: Blqisin anas cinlrdn idi, ad da eysan qz Blam idi.
Uca Allahn iznil buna dair daha geni aqlamalar irlid glckdir.247
Masir slfi alimlridn olan Muqbil bin Hadi l-Vadii Tuhf l-mucib
kitabnda insan v cin arasnda evliliy rit qanunlar il qadaann olmadn,
lakin z fikrin gr bel bir haln (insan v cin arasnda mnasibtlrin) zinaya
v gnaha yol aa bilcyini deyir.248
Digr bir slfi alimi bn Cibrin is cin v insan arasnda mnasibtin
mmknly bard ftva vermi, ancaq bu mnasibtdn vlad dnyaya glibglmdiyini bilmdiyini sylmidir.249
Muhmmd bin hmd l-Qurtubi, l-Cami l-hkam l-Quran, c.13, s.182

Muhmmd bin hmd l-Qurtubi, l-Cami l-hkam l-Quran, c.13, s.183
248 Muqbil bin Hadi l-Vadii, Tuhf l-mucib, s.343
249 http://ibn-jebreen.com/?t=fatwa&view=vmasal&subid=12820
246
247
123
Hqiqtdn doan fsan
IX FSL
Bu mvzu haqqnda hli-snn hdislrinin aradrlmas
ahid olduunuz kimi, bu mvzu haqqnda hli-snn mnblrind ox
sayda rvaytlr nql edilib. Bununla bel, rvaytlrin demk olar ki hams
snd chtdn qsurludur.
Digr bir trfdn, bu rvaytlri bir-biri il yana gtirdikd aralarnda olan
tzadlar sonu grnmyn uurumlar kimi zn bruz verir. Bel ki, bir
rvayt digr rvaytlrin mtnini tsdiq etmir. Seyid li l-Milani Tzvicu
Ummu Kulsum min Umar kitabnda btn bu rvaytlri aradrm v suli
qaydada rdd etmidir. Biz is xlas kild yazmaq mcburiyytind
olduumuz n yalnz n mhmlrini qeyd edirik.
lk nvbd l-Buxarinin l-Cami s-shih kitabnda nql etdiyi rvayt
diqqt edin. l-Buxari yazr:

] [

.
.

.

.
.

Biz bdan rvayt etdi (v dedi): biz Abdullah xbr verdi (v dedi): Yunus biz
bn ihabdan [Zhri] rvayt etdi ki, Slb bin bi Malik dedi: mr Mdin
qadnlar arasnda bzi paltar bldrrd v sonda yax bir paltar qald.
Yanndaklardan bzilri dedilr: Ya mir l-mminin! Bunu snin yanndak
Allah Rsulunun (s) qzna ver. Bununla linin qz mm Glsm nzrd
tuturdular. mr dedi: Buna mm Slit daha layiqdir. O, Allahn Rsuluna (s)
beyt etmi nsar qadnlarndandr. V lav etdi: O Uhud dynd biz su
dayard.250
Birincisi:
Bu rvaytin sndind ad kiln Yunus bin Yzid l-yli adl ravi lBuxarinin z d daxil olmaqla, bir sra hli-snn alimlrinin nzrin gr zif
yaddaa malik idi v bn ihab z-Zhridn nql etdiyi rvaytlrd shv edirdi.
l-Mizzi Thzib l-kmal kitabnn trcmsind yazr:
250
Muhmmd b. smayl l-Buxari, l-Cami s-shih, Kitab l-cihad v s-siyr, c.3, s.1056, h.2725
124
. : :
:
.

: :
: :
: : . :

.
. :
Muhmmd bin Auf hmd bin Hnbldn onun bel dediyini xbr verdi:
Vki dedi: Yunus bin Yzid l-ylini grdm, onun yadda zif idi.
bu Abdullah (hmd bin Hnbl) dedi: Yunusun z-Zhridn (etdiyi
rvaytlrd) ox shvlri var. qil ondan daha az shv edib.
bu Zur d-Dimqi dedi: bu Abdullah hmd bin Hnbldn bel dediyini
eitmim: Yunus bin Yzidin z-Zhridn nql etdiyi rvaytlrd inkar edilmi
eylr var.
bul-Hsn l-Mymuni: hmd bin Hnbl sual verildi: z-Zuhridn nql
edn ravilrin hans stndr? Dedi: Muamr Soruuldu: Bs Yunus nec?
Dedi: Munkr hdislr nql edir.
Muhmmd bin Sd deyib: Onun rvaytlri xoaglndir, oxdur, amma
hcct deyildir. nki bzn munkr rvaytlr nql edir.251
bn Hcr l-sqlani onun trcmeyi-halnda yazr:

.
Yunis bin Yzid bin bi Nicad l-yli, bi Sufyan ailsinin azad edilmi
klsidir, siqadr. Lakin onun z-Zuhridn nql etdiyi rvaytlrd az da olsa
shvlri var. z-Zhridn (nql etdiklrindn) baqa da xta var.252
kincisi:
z-Zhri Bni-myynin tkil etdiyi saxta hdis hazrlayan dstnin
zvlrindndir. hli-snnnin byk alimlrindn olan bn sakir Tarixi
mdinti Dimq kitabnda yazr:
251
252
Yusif b. Zki l-Mizzi, Thzib l-kmal, c.32, s.554

bn Hcr l-sqlani, Tqrib t-thzib, c.1, s.614, h.7919
125
Hqiqtdn doan fsan
Cfr bin brahim l-Cfri dedi: z-Zhridn hdis dinldiyim vaxt birdn yal
bir qadn gldi v dedi: Ey Cfri! z-Zhridn hdis nql etm! nki o, Bnimyyy meyllidir v onlardan mkafat alr. Dedim: Bu qadn kimdir? zZhri dedi: Mnim bacm Rqyydir, dli olub. O (qadn z-Zhrinin szn
cavab olaraq) dedi: Dli olan snsn! nki Ali Muhmmdin fziltlrini
gizldirsn!253
bn Hcr l-sqlani l-Amin trcmeyi-halnda yazr:

.
:
Hakim (n-Nisaburi) bn Muindn onun bel dediyini nql etmidir: n yax

snd Amin brahimdn, onun da lqmdn, onun da Abdullahdan nql etdiyi
snddir. Bir xs sorudu: l-Am d z-Zhri kimidir? bn Muin dedi: lAmi z-Zhriy oxatmaqdan Allaha snram. nki z-Zhri dnya mal v
mkafat almaq n Bni-mmyynin iini grrd. Lakin l-Am kasb v sbr
edn idi. Hkmdardan uzaq gzrdi. Vra hli v Quran alimi idi.254
z-Zhbi Siyr lam n-nubla-da yazr:
.
z-Zhri (r) oxlu mal v srvt sahibi idi. Bni-myy hkmtind hmiyytli
drcd ad-san var idi.255
bn sakir yazr:


bn Hcr l-sqlani, Thzib t-thzib, c.4, s.196
255 ms d-Din z-Zhbi, Siyr lam n-nubla, c.5, s.337
253
254
126
mr bin Rdihdn rvayt olunub ki, dedi: Bir gn bn ihab z-Zuhri il birg
yol gedirdim. mr bin Ubeyd mni grd v sonra mniml grnd dedi:
Padahlarn dstmal, yni bn ihab il n edirdiniz?256
Baqa bir trfdn hli-snn alimlri, o cmldn z-Zhbi v l-Mizzi
mam Cfr s-Sadiqdn () nql edirlr ki, o hzrt buyurub:
: :
.
Hiam bin bad deyir: Cfr bin Muhmmddn (mam Cfr Sadiq lyhis-slam)
eitdim ki, buyurdu: Fqihlr Peymbrlrin qyyumlardr. Odur ki, onlarn
sultanlara arxalandn grsniz onlara qar bdbin olun!257
ncs:
Ksirul-idrac258 olaraq tannan z-Zuhrinin lav v uydurmalarna he bir
alim, o cmldn hli-snn alimlri etibar etmir. z-Zuhrinin ksirul-idrac-dan
olmas o demkdir ki, o zndn qabaq Allah Rsulundan (s) nql olunan
hdislr lavlr etmi v z szn Allah Rsulunun (s) ruhani klamlar il
qardrmdr. Bu rvaytin d mtnin diqqt etdikd Yuriydun Umm Kulsum
bint li - Bununla linin qz mm Glsm nzrd tuturdular. cmlsinin zZuhrinin z lavsi olduu akar grnr. nki rvaytin slind bel bir cml
olmayb.
hli-snn alimlrindn Hsn bin s-Sqqaf Tnaquzat l-Albani
kitabnda yazr:

...
z-Zuhri Peymbr hdislrinin szlrin lav edir, yaxud baa ddy kimi
yozur v tfsir edirdi. Nec ki, bzi imamlar, msln l-Buxari, v mam Malikin
eyxi r-Rbiyy d bu msly iar ediblr...

ms d-Din z-Zhbi, Siyr lam n-nubla, c.6, s.262
258 drac hdis termini olmaqla, ravinin rvayt etdiyi hdis mtn, v ya snd slind olmayan szlr lav etmsin
deyilir. Ksirul-idrac, yni bu mli ox tkrar etmi xs demkdir.
256
257
127
Hqiqtdn doan fsan
Fthul-bari v digr kitablarda ox cmllr, klmlr v ibarlr var ki, hdis

hafizlri onlarn z-Zuhrinin idrac v lavlrindn olduuna iar ediblr.259
bn Hcr l-sqlani z-Zuhrinin lavlrin bir ox yerd iar etmidir:
...
.
hisssi z-Zuhrinin lavlrindndir... Bu lav ya l-Buxari, ya

ns, ya da z-Zuhri trfindn edilmidir. Nec ki, (lav etmk) onun (Zuhrinin)
adtidir.260
.
.
l-Xttabi dedi: Grnr bu qdr lavlr z-Zuhrinin szlrindndir. Onun

adti idi ki, rvaytin rh v byann baa ddy kild z szlrini lav
edrk atdrsn.261
. ) (
- Hicrt etmi qadnlarn he birinin
sonradan mrtd olmas mlum deyil ibarsi z-Zuhrinin z szdr.262

. ) )
- Bu gn kimi onlar bu haldadrlar) ibarsi z-Zuhrinin z

szlridir. Yni, bu rvayti dediyind (lav edib).263
( )
- bu mrlr ibarsi z-Zuhrinin rvayt daxil etdiyi lav

szlrdndir.264
bn Hcr l-sqlani qlm ald Fth l-bari fi rh shih l-Buxari
kitabnda z-Zuhrinin rvayt v hdislr z szlrini lav etdiyi digr ibarlri
daha bir ne yerd265 qeyd etmidir.
Hsn bin li s-Sqqaf, Tnaquzat l-Albani, c.3, s.336
261 bn Hcr l-sqlani, Fth l-bari rh Shih l-Buxari, c.5, s.38
265 bn Hcr l-sqlani, Fth l-bari rh Shih l-Buxari, c.6, s.174; c.6, s.249; c.7, s.186; c.8, s.87; c.9, s.404; c.10, s.78; c.10,
s.141; c.11, s.507; c.12, s.362
259
260
128
Bir baqa hli-snn alimi n-Nvvi camaat namaznda imamn arxasnda

qiratd chr v ixfa bard Allah Rsulundan (s) nql olunan iki rvayt
haqqnda yazr:
) ) *

Bu iki hdisi bu Davud, t-Tirmizi v baqalar nql ediblr. t-Tirmizi demidir

ki, bu iki hdis hsndir. l-Beyhqi birinci hdisi shih, bu Hureyrdn nql
edilmi ikinci hdisi is zif hesab edib. bu Hureyrdn nql oluna hdisi tkc bn
Ukym rvayt edib v o, mchuldur. (l-Beyhqi) dedi:
- Allah Rsulu (s) il namazda qiratini akar
etdikd camaat skut edirdi. cmlsi z-Zuhrinin z szdr. z-Zuhri bu

rvayti bn Ukymdn nql etmidir. Bu sz Muhmmd bin Yhya z-Zuhli,
l-Buxari, bu Davud demidir. Onlar z-Zuhrinin szn hdisdn
ayrdqlarnda hmin sz onun lav etdiyi deyn l-vzainin rvayti il istidlal
etmilr.266
Drdncs:
Bzi hli snn alimlr z-Zuhrinin mudllislrdn hesab ediblr. Nmun
olaraq qeyd edk ki, bn Hcr l-sqlani Trif hl t-tdlis kitabnda zZuhrini nc qrup mdllislr siyahsnda tqdim edib. O, yazr:

ncs, ox tdlis edn ravilr. Eitdiklrini akar kild bildirdiklri hdislr

istisna olmaqla, imamlar onlarn hdislrindn dlil gtirmzlr.
Htta
267
imamlardan onlar tmamil rdd ednlr d olub.
z-Zuhrinin trcmeyi-halnda yazr:
266
267
Muhy d-Din n-Nvvi, l-Mcmu, c.16, s.205

bn Hcr l-sqlani, Trif hl l-tqdis, c.1, s.13
129
Hqiqtdn doan fsan

.
Muhmmd bin Muslim bin Ubeydullah bin ihab z-Zuhri. Fqihdir,
Mdinlidir. amda yaad. Mhur imamlardan v zmtli tabeinlrdn biri idi.
-afei, Darqutni v digrlri onun mudllis olduunu byan ediblr.268
Bir nmli nqtni d qeyd etmkd fayda grrk. hli-snn alimlri
tdlisi o qdr qbahtli bir ml hesab ediblr ki, htta onu yalann qarda
adlandrblar. Onlara gr mudllis il kzzab qardadr. Bu qardalq
bnztmsi onlarn bir-birin ox yaxn olmasn ifad etmk ndr. Nec ki, lXtib l-Bdadi l-Kifayt fi ilm r-rvayt kitabnda ub bin l-Hccacn
dilindn yazr:
: : ... : :
: ...
. :
-afeidn nql edilir ki, dedi: ub bin l-Hccac dedi: Tdlis yalann
qardadr. ... undr dedi: -ubdn bel dediyini eitdim: Hdisd tdlis
zinadan daha betrdir. Tdlis etmkdns gydn yer dmyim daha yaxdr. ...
l-Muafi dedi: -ubdn bel dediyini eitdim: Tdlis etmkdns, zina etsm
daha yaxdr.
Ardndan yazr:
: : :
.
Biz Cdi rvayt etdi v dedi: l-Hsn bin linin bel dediyini eitdim: ba
Usamnin bel dediyini eitdim: Allah tdlis ednlrin evin yxsn! Onlar mnim
yanmda yalandan baqa bir ey deyillr.
: : :
Biz Xalid bin Xdda rvayt etdi v dedi: Hmmad bin Zeydin bel dediyini
eitdim: Tdlis yalann zdr.269
268
269
bn Hcr l-sqlani, Trif hl l-tqdis, c.1, s.45

l-Xtib l-Bdadi, l-Kifayt fi ilm r-rivayt, c.1, s.356
130
z-Zuhri mam li bin bi Talib () il dmn idi

z-Zuhri mir l-muminin mam li bin bi Talib () haqqnda xo szlr
danmrd. bn bi l-Hdid l-Mutzili -afei Nhc l-Bla-nin rhind
yazr:

( )

.

z-Zuhri li () qar munhriflrdn idi. Muhmmd bin eybdn rvayt
olunub ki, bir gn z-Zuhri v Urv bin Zubeyr Mdin mscidind ylrk
linin () barsind danrdlar. Bu xbr li bin Hseyn () atd v onlarn
yanna glrk buyurdu: Sn Urv! Atam atan il Allah drgahna hkm
apardlar. Allah mnim atamn xeyrin hkm verdi. Sn ey z-Zuhri! gr
Mkkd olsaydn, nec bir xs olduunu (hr ks) gstrrdim 270
Nasibilrdn saylan v mam li () haqqnda nalayiq szlr danan, o
hzrt qar dmniliyini bruz vern bir xsin hli-beyt () haqqnda
iddiasna nec etibar etmk olar?
mam li bin Hseyn () z-Zuhriy yazd mktubunda buyurur:

...

Bil ki, n sad gizltdiyin v n yngl dadn budur ki, zalmda (z
mllrindn yaranan ) qorxu v vht hissi snin (bir ruhani xs kimi) ona
yaxnlaman v hr dfsind dvtini qbul etmyin ona tskinlik verrk
zlaltinin yolunu daha da hamar edir.
270
bn bi l-Hdid, rh Nhc l-bla, c.4, s.61
131
Hqiqtdn doan fsan
Mn qorxuram ki, sn mhr z gnahlarna gr zalmlar il birlikd daxil

olasan. Zalmlarla hmkarlq etdikd ld etdiyin qazancn hesab soruulacaq. Sn
haqsz yer ox maldvlt toplamsan. Sn el bir xs yaxnlarsan ki, he kimin
haqqn dmz. Sn d ona yaxn olmanla batili haqqa qaytara bilmzsn. Allahla
dmnlik etmy qalxanla dostluq etmyi dnrsn. Mgr bel deyilmi ki, sni
dvt etmklri il sni dyirmann oxu kimi z zlmlrinin trafnda frlatmaq
n istifad etsinlr v zalmlar da snin trafnda frlatsnlar?Sni mqsdlrin
yetmkd qarlarna xacaq blalarn zrind krp kimi istifad edib, onlarn
aznlqlarn nrdivan v yri ilrinin tbliats olman istmirlr? zlrinin
getdiyi yol il snin d getmyini istmirlrmi?
Onlar istyirlr ki, snin vasitnl hqiqi alimlr qar insanlarn qlbind
bh yaratsnlar v savadsz ktlnin qlbini sn trf clb etdirsinlr.(Ey dinin
satan alim!) Snin linl etdiklri i he bir xsusi vzirlrin, gcl hmkar v
kmkilrinin gc atmadqlar idir. Sn onlarn pis mllrinin stn
rtrsn!
Btn xsusi v mumi ktllri onlara trf kirsn.....271
Btn bunlardan lav z-Zuhri o xslrdndir ki, mr bin Sddn rvayt
nql etmidir. O, bu mli il hli-beyt () olan dmnliyini tam kild akar
etmidir. nki o hmin mr bin Sddir ki, Allah Rsulunun (s) ciyr parasn,
yni mam Hseyni () el Krblada ox facili kild hadt yetirdi. O, eyni
zamanda hmin facidn drhal sonra Allah Rsulunun (s) naznin namuslarn
(qz vladlarn) sir etdi.
z-Zhbi deyir:
.
mr bin Sd bin bi Vqqas z atasndan ondan da olu brahim, ondan da
Qutad v Zuhri nql etmidir...272
z-Zuhri haqqnda gldiyimiz nqt budur ki, bu xs he bir mslman
etibar v etimad ed bilmz. Odur ki, onun iddialar da batil v sasszdr.
Digr bir rvayt l-Hakim n-Nisaburi trfindn nql edilrk mam Cfr
s-Sadiq (), mam l-Baqir (), mam Zeyn l-Abidin () nisbt edilmidir.
271
272
l-Hsn bin li l-Hrrani, Tuhf l-uqul n Al r-Rsul (s), s.276

ms d-Din z-Zhbi, l-Kaif fi mrift min lhu rivayt fi l-kutub l-sitt, c.2, s.61, r.4058
132
:
-
: : - - -
:
: : :
- - -
" " : -
. - -
Hsn bin Yqub v brahim bin smt onlarn hr ikisi adildir- s-Srri bin
Xuzymdn, o Mulla bin Raiddn, o da Vuhyb bin Xaliddn, o da Cfr bin
Muhmmddn (yni, imam Sadiq ()), o da atasndan, o is atas li bin
Hseynin bel buyurduunu nql etmidir: mr bin l-Xttab (r.a) mm
Glsm lidn (r.a) istdi v dedi: Onu mniml evlndir! li buyurdu: Onu
qardam olu Abdullah bin Cfr n saxlamam. mr dedi: Onu mniml
evlndir! Allaha and olsun ki, he bir xs onun hrmtini mnim saxladm kimi
saxlaya bilmz! li onu mrl evlndirdi.
mr mhacirlrin yanna gldi v dedi: Mni tbrik etmirsinizmi? Onlar
sorudular: Ey mminlrin miri, kim gr?! O dedi: linin v peymbr (s)
qz Fatimnin qz mm Glsm gr. Mn Allah Rsulunun (s) bel
buyurduunu eitdim: Mnim qohumluq laqlrimdn baqa, btn qohumluq
laqlri istr nsbl olsun, istr sbbl- qiyamt gn qrlacaq. Mn d
istyirdim ki, mniml Rsulullah (s) arasnda ballq v qohumluq olsun.
l-Hakim bu hdisi nql etdikdn sonra deyir:
.
Bu hdisin sndi shihdir. Amma l-Buxari v Mslim onu nql etmmilr.
Bununla bel, ms d-Din z-Zhbi ona etiraz edrk sndin munqti
(yni, qopuq) olduunu bildirmidir. 273
hli-beytin () fziltlri bard nql edilmi hdislr bard l-Hakimin
msbt rylrin z-Zhbi trfindn ediln etirazlar xsusn slfilr trfindn
273
l-Hakim n-Nisaburi, Mstdrk la s-Shiheyn, c.4, s.241, h.4684 (z-Zhbinin t-Tlxisi il birlikd)
133
Hqiqtdn doan fsan
ox xo qarlanr. ndi nec olur ki, zlrin srf edn mqamda z-Zhbinin bu
tnqidin gz yumaraq bu rvayti z iddialarna dstk olaraq istifad edirlr?
Qeyd etmk istrdik ki, bu mvzu sadc rvaytlrin sndlrinin
aradrlmasndan ibart deyil, hminin onlarn mtn baxmdan thqiqini tlb
edir. Ona gr d kitabn mxtlif fsillrind bu mvzuya aidiyyti olan btn
rvaytlri detall kild v geni aspektdn analiz etdik, tarixi ziddiyytlri,
mmkn v qeyri-mmkn hallar qeyt etdik.
Digr rvaytlrin detall kild snd analizi n Seyid li l-Milaninin
Risal fi xbr tzvic Ummu Kulsum min Umar v Tzvic Ummu Kulsum min
Umar kitablarna mracit ed bilrsiniz.
Digr thqiqatlar
vvld d qeyd etdiyimiz kimi mm Glsm adl qadnn evlnmsi
haqqnda ox hrmtli thqiqatlar dyrli kitablar yazblar. Bu haqda lav
mlumatlar ld etmk istynlr hmin kitablara da mracit ed bilrlr. Biz
onlardan sadc bir hisssini siz tqdim edirik:
1. eyx Mufid (vfat 413 h.q.), l-Msail l-ukbriyy v l-Msail ssrviyy;
2. Seyid Murtza lm l-Huda (vfat 436 h.q.), Tzvicu Ummu Kulsum
li-Umar;
3. eyx Suleyman bin Abdullah l-Mahuzi (vfat 1121 h.q.), Risal fi
tzvic Umar li-Ummu Kulsum bint li;
4. Seyid Kramt li l-Hindi (vfat 1311 h.q.), Qvl mhtum fi qd
Ummu Kulsum;
5. Seyid Mustafa bin Seyid Muhmmd Hadi bin Mhdi bin Dildar li nNqvi (vfat 1323 h.q.), l-Ucalt l-mufhimt fi ibtal rvayt nikah
Ummu Kulsum;
6. Seyid li zhr l-Hindi l-Khcvi (vfat 1352 h.q.), Knz mktum fi
hll qd Ummu Kulsum;
7. eyx Muhmmd l-Cvad l-Blai (vfat 1352 h.q.), Tzvic Ummu
Kulsum bint mir l-muminin () v inkar vuqu;
8. Seyid li -hristani (masir), Zvac Ummu Kulsum;
134
9.
Seyid Nasir Huseyn l-Musvi l-Hindi (masir), fham l-dai v lxusum bi-tkzib ma iftruhu la syyidtina Ummu Kulsum lyha
slam l-hyy l-qyyum;
10. Seyid li l-Milani (masir), Risal fi xbr tzvic Ummu Kulsum min
Umar v Tzvic Ummu Kulsum min Umar
Ntic
Bu aradrmadan bir ne mxtlif nticy glmk olar:
1. Xanm Fatimdn () mm Glsm adl qzn olmas iddias trdddl
v bhlidir. Bir ox i v hli-snn thqiqatlar mm Glsm adl
qzn o aildn olmasn inkar ediblr.
2. mr bin l-Xttab il evlnmi olan mm Glsm adl qz mir lmminin mam li bin bi Talibin () deyil, bu Bkrin qz idi.
3. mr bin l-Xttab il mm Glsm bint linin nigah yuxarda
sadalanan bir ox sbblrdn ba tuta bilmzdi.
4. mir l-mminin mam li bin bi Talibin () qz il bel bir evlilik ba
tutmu olduunu frz etsk bel, i rvaytlrin sasn bu, thdid v
mcburi kild ba tutmudur. Odur ki, ikinci xlif mr bin l-Xttab
il Allah Rsulunun (s) pak hli-beyti () arasnda he bir xo mnasibt
sbb olmamdr. Ona gr d bu nigahn ba tutduunu demkl, mam
li () v mr bin l-Xttab arasnda dost mnasibtlrin olmasn iddia
etmk bo bir idir.
Allah Alimdir.
135
Hqiqtdn doan fsan
DBYYAT SYAHISI
1. l-Hilli, Rziyddin li bin Yusif l-Muthhr (vfat 705 h.q.);
l-dd l-qaviyy li-difaa l-mxavif l-yvmiyy, Mktb
Aytullah l-Mri, Qum,1408/1988; thqiq: Seyyid Mehdi r-Rcai
2. l-Qurai, Baqir rif (masir);
Hyat Seyyid n-nisa Fatim z-Zhra (s.)
3. s-Salihi -ami, Muhmd bin Yusif (vfat 942 h.q.);
Subul l-huda v l-rad fi sirat Xyr l-ibad, Dar l-Kutub l-lmiyy,
Beyrut, 1414/1994; thqiq: Adil hmd bd l-Mvcud v li
Muhmmd Muavvaz
4. l-Qlyubi, habddin hmd bin hmd bin Salm (vfat 1049 h.q.);
Haiy l-Qlyubi la rh Claluddin l-Mhlli la Minhac ttalibin, Dar l-Fikr, Beyrut, 1419/1998; thqiq: Mktb l-Buhus v lDirasat
5. l-Xizri, Muhmmd (vfat 1298 h.q.);
Nur l-yqin fi sirat seyyid l-mrslin, Mktb l-Ayman - lMnsur/Misir, 1419/1999; thqiq: hmd Mahmud Xttab
6. l-Buxari, Muhmmd bin smayl bu Abdullah (vfat 254 h.q.);
l-Cami s-Shih, Dar ibn Ksir, Ymam/Beyrut, 1407/1987; thqiq:
Dr.Mustafa Dib l-Bua
l-Cami s-Shih, Dar Tauq n-Ncah, Beyrut, 1422/2002; thqiq:
Muhmmd Zuheyr bin Nasir n-Nasir
l-db l-mufrd, Dar l-Bair l-slamiyy, Beyrut, 1409/1989;
thqiq: Muhmmd Fuad bd l-Baqi
t-Tarix l-ust, Dar l-Vi, Hlb/Mktb Dar t-Turas, l-Qahir,
1397/1977; thqiq: Mahmud brahim Zayid
7. l-sqlani, hmd bin li bin Hcr bu l-Fzl (vfat 852 h.q.)
Tqrib t-thzib, Dar r-Rid, Suriya, 1404/1984; thqiq: Muhmmd
vvam
Thzib t-thzib, Dar l-Fikr, Beyrut, 1404/1984
Fth l-bari rh Shih l-Buxari, Dar l-Marif, Beyrut; thqiq: Muhib
d-Din l-Xtib
136
Hadi s-sari mqddim Fth l-bari, Dar l-Marif, Beyrut, 1379/1959;

thqiq: Muhmmd Fuad bdul-Baqi v Muhibuddin l-Xtib
l-sab fi tmyiz s-shab, Dar l-Cil, Beyrut, 1412/1992; thqiq: li
Muhmmd l-Bcavi
l-sar bi-marift ruvat l-sar, Dar l-Kutub l-lmiyy, Beyrut, 1413;
thqiq: Seyid Ksrvi Hsn
Tlxis l-hbir fi txric hadis r-Rafii l-kbir, Mdin, 1384/1964;
thqiq: Seyid bd Allah Haim l-Ymani l-Mdni
n-Nukat z-ziraf la l-traf, l-Mktb l-slami, Beyrut, 1403/1983;
thqiq: bd s-Smd rf d-Din v Zuheyr -uvey
Trif hl l-tqdis bi-mratib l-musufin bi t-tdlis, Mktb lMnar, mman; thqiq: Asim bin Abdullah l-Qryuni
8. l-Xorasani, Sid bin Mnsur (vfat 227 h.q.)
Snn Sid bin Mnsur, Dar s-Slfiyy, Hindistan, 1403/1982; thqiq:
Hbib r-Rhman l-Azmi
9. Abdullah bin hmd bin Hnbl (vfat 290 h.q.)
Msail hmd bin Hnbl rivayat ibnihi Abdullah, l-Mktb lslami, Beyrut, 1401/1981; thqiq: Zuheyr -uvey
10. l-Beyhqi, hmd bin l-Hseyn bin li bin Musa bu Bkr (vfat 458
h.q.)
Snn l-kbra, Mktb Dar l-Baz, Mkk, 1414/1994; thqiq:
Muhmmd Abdul-Qadir Ata
Marift s-snn vl-sr an l-mam bi bdillah Muhmmd bin
dris -afei, Dar l-Kutub l-lmiyy, Beyrut; thqiq: Seyid Ksrvi
Hsn
Dlail n-Nbuvvt, Dar l-Kutub l-lmiyy/Dar r-Ryyan,
Beyrut/Qahir, 1408/1988; thqiq: bd l-Muti l-Qlaci
11. l-Acuri, bu Bkr Muhmmd bin l-Hseyn (vfat 340 h.q.)
-rit, Dar l-Vtn, r-Riyad, Sudiyy rbistan, 1420/1990;
thqiq: Dr.Abdullah bin mr bin Sleyman d-Dimyci
12. bn Hzm, li bin hmd bin Sid bu Muhmmd (vfat vfat 454
h.q.)
Cmhrt nsab l-rb, Dar l-Kutub l-lmiyy, Beyrut, 1424/2003
137
Hqiqtdn doan fsan
13. bn sakir d-Dimqi, bu l-Qasim li bin l-Hsn bin Hibatullah

bin Abdullah (vfat 571 h.q.)
Tarix mdinti Dimq, Dar l-Fikr, Beyrut, 1415/1995; thqiq:
Muhibuddin bi Sid mr bin ram l-Umari
14. l-Ayni, Bdr d-Din Mahmud bin hmd (vfat 855 h.q.)
Umdt l-qari rh Shih l-Buxari, Dar hya t-Turas l-rbi, Beyrut
15. z-Zuhri, Muhmmd bin Sad bin Mnih bu Abdullah l-Bsri (vfat
230 h.q.)
Tbqat l-kubra, Dar Sadir, Beyrut
16. z-Zhbi, ms d-Din Muhmmd bin hmd bin Osman (vfat 748
h.q.)
Tarix l-islam v vfayat l-mahir v l-lam, Dar l-Kitab l-rbi,
Beyrut, 1407/1987; thqiq: Dr. mr bdus-Salam t-Tdmuri
Siyr lam n-nubla, Mussis r-Risal, Beyrut, 1413; thqiq: ueyb
l-Arnaut v Muhmmd Nuym l-Arqsusi
l-Kaif fi marif min lhu rivayt fi l-kutub s-sitt, Dar l-Qibl lilSqif l-slamiyy, Mussis Uluv, Cidd, 1413/1992; thqiq:
Muhmmd vvam
17. bn Tyfur, bi l-Fzl bin bi Tahir (vfat 380 h.q.)
Balat n-nisa, Mnurat Mktb Bsirti, Qum
18. l-bi, bu Sad Mnsur bin l-Hseyn (vfat 421 h.q.)
Nsr d-durr fi l-muhazarat, Dar l-Kutub l-lmiyy, Beyrut,
1424/2004; thqiq: Xalid bd l-ani Mfhut
19. bn Hmdun, Muhmmd bin l-Hsn bin Muhmmd bin li (vfat
608 h.q.)
Tzkirt l-Hmduniyy, Dar s-Sadir, Beyrut, 1996; thqiq: hsan
Abbas v Bkir Abbas
20. Sfvat, hmd Zki (vfat 1395 h.q.)
Cmhrt xutab l-rb, l-Mktb l-lmiyy, Beyrut
21. eyx l-Mufid, Muhmmd bin Muhmmd bin n-Numan bin lMuallim bi bdillah l-Ukbari l-Badadi
l-mali, Dar l-Mufid, Beyrut, 1414/1993; thqiq: l-Hseyn Ustaz
Vli v li kbr l-ffari
138
l-rad, Dar l-Mufid, Beyrut, 1414/1993; thqiq: Mssis Al l-Beyt

.s. li-thqiq l-turas
l-Msail s-srviyy, Dar l-Mufid, Beyrut, 1414/1993; thqiq: Saib
bd l-Hmid
l-Msail l-ukbriyy, Qum, 1413/1992; thqiq: li kbr l-lahi lXorasani
22. l-nsari, eyx Murtza (vfat 1281 h.q.)
Kitab z-zkat, l-Mutmr l-Almi, Qum, 1415/1994; thqiq: Lcnt
Turas -eyx l-zim
23. n-Nisaburi, Muhmmd bin l-Fital (vfat 508 h.q.)
Rvza l-Vaizin, Mnurat r-Rza, Qum; thqiq: Seyid Muhmmd
Mehdi bin Hsn l-Xurasan
24. r-Ravndi, Qutbuddin (vfat 573 h.q.)
Mssis l-mam l-Hadi .s., Qum, 1409/1989
25. l-Cziri, zz d-Din bin l-sir bi l-Hsn li bin Muhmmd (vfat
630 h.q.)
Usd l-ab fi marift s-shab, Dar hya t-Turas l-rbi, Beyrut,
1417/1996; thqiq: Adil hmd r-Rfai
l-Kamil fi t-tarix, Dar l-Kutub l-lmiyy, Beyrut, 1415/1994; thqiq:
Abdullah l-Qazi
26. n-Nuvyri, ihab d-Din hmd bin bd l-Vhhab (vfat 733 h.q.)
Nihayt l-rb fi funun l-db, Dar l-Kutub l-lmiyy, Beyrut,
1424/2004; thqiq: Mufid Qmhiyy v digrlri
27. l-Mclisi, Muhmmd Baqir (vfat 1111 h.q.)
Bihar l-nvar, Mssis l-Vfa, Beyrut, 1403/1983
28. l-Mribi, bi Hnif n-Numan bin Muhmmd t-Tmimi (vfat 343
h.q.)
rh l-xbar fi fzail l-imm l-thar, Mssis l-Nr l-slamiyy,
Qum, 1414/1994; thqiq: Seyid Muhmmd l-Hseyni l-Clali
29. l-Blazuri, hmd bin Yhya bin Cabir (vfat 279 h.q.)
nsab l-raf, Dar l-Yqza l-rbiyy, Dimq, 1414/1994; thqiq:
Mahmud Firdus l-zim
30. l-Hmvi, bu l-Frc Abdullah Yqub bin Abdullah (vfat 424 h.q.)
139
Hqiqtdn doan fsan
Mucm l-buldan, Dar l-Fikr, Beyrut

31. n-Nhrvani, bu l-Frc l-Mafi bin Zkriyya (vfat 390 h.q.)
l-Clis s-salih l-kafi v l-nis n-nasih -afi, Dar l-Kutub llmiyy, Beyrut, 1426/2005; thqiq: bd l-Krim Sami l-Cundi
32. bn Bttut, Muhmmd bin Abdullah bin Muhmmd l-Lvati bu
Abdullah (vfat 779 h.q.)
Tuhf n-nzzar fi raib l-msar v caib l-sfar, Mssis rRisal, Beyrut, 1405/1985; thqiq: Dr. li l-Muntsir l-Kttani
33. l-Kinani, bi l-Hseyn Muhmmd bin hmd bin Cubeyr lndlusi (vfat 414 h.q.)
Rihlt bn Cubeyr, Dar l-Kutub l-Bnani/Beyrut, Dar l-Kutub lMisriyy/Qahir; thqiq v tqdim: Dr. Muhmmd Mustafa Ziyad
34. l-Bytar, bd r-Rzzaq bin Hsn bin brahim (vfat 1335 h.q.)
Hilyt l-br fi tarix l-qrn s-salis r, Dar s-Sadir, Beyrut,
1413/1993; thqiq: Muhmmd Bhct l-Bytar
35. l-Kttani, bd l-Hay (vfat 1382 h.q.)
Nizam l-hukumt n-Nbviyy l-musmma t-Tratib l-idariyy,
Dar l-Kutub l-rbi, Beyrut
36. l-Badadi, Cmal d-Din bu l-Frc bd r-Rhman bin bi lHsn li bin Muhmmd (vfat 597 h.q.)
Bustan l-vaizin v riyaz s-samiin, Mssis l-Kutub s-Sqafiyy,
Beyrut, 1419/1998; thqiq: Ayman l-Buhyri
37. l-Heysmi, bu l-Abbas hmd bin Muhmmd bin li bin Hcr
(vfat 973 h.q.)
s-Svaiq l-muhriq la hl l-rfz v z-zlal v l-zndq, Mssis
r-Risal, Beyrut, 1417/1997; thqiq: bd r-Rhman bin Abdullah tTurki v Kamil Muhmmd l-Xrrat
l-fsah min hadis n-nikah, Dar mmar, mman, 1404; thqiq:
Muhmmd kur mrir l-Myadini
38. n-Nvvi, bu Zkriyya Muhy d-Din Yhya bin rif (vfat 474 h.q.)
Thzib l-sma v l-luat, Dar l-Fikr, Beyrut, 1416/1996; thqiq:
Mktb l-Buhus v Dar l-ssat
l-Mcmu rh l-muhzzb, l-Mktb s-Slfiyy, Mdin
140
39. t-Tbri, bu Cfr Muhmmd bin Crir (vfat 310 h.q.)

Tarix r-rusul v l-muluk v l-xulfa, Dar l-Kutub l-lmiyy,
Beyrut
40. l-ndlusi, hmd bin Muhmmd bin bd Rbbih (vfat 328 h.q.)
l-qd l-frid, Dar hya t-Turas l-rbi, Beyrut, 1420/1999
41. l-Mri n-Ncfi, Aytullah Seyid ihab d-Din (vfat 1349 h..)
rh ihqaq l-hqq v iz haq l-batil, Mnurat Mktb Aytullah lUzma l-Mri n-Ncfi, Qum
42. l-Bdadi, bu Cfr Muhmmd bin Hbib (vfat 245 h.q.)
l-Muhbbr, Dar l-faq l-Cdid, Beyrut
43. bn bi eyb l-Kufi, bu Bkr bd Allah bin Muhmmd (vfat 235
h.q.)
l-Kitab l-musnnf fi hadis v l-sar, Mktb r-Rd, r-Riyad,
1409/1989; thqiq: Kmal Yusif l-Hut
44. -eybani, hmd bin Hnbl bu bd Allah (vfat 241 h.q.)
l-Musnd, Mussis l-Qurtub, Misir
l-ll v marift r-rical, l-Mktb l-slamiyy, Beyrut/Dar l-Xani,
r-Riyad, 1408/1988; thqiq: Vsi Allah bin Muhmmd Abbas
45. l-Hnzli, shaq bin brahim bin Muxlld bin Rahveyh (vfat 238
h.q.)
Musnd, Mktb l-yman, Mdin, 1412/1991; thqiq: bd l-afur
bin bd l-Hq l-Blui
46. z-Zuhri, Muhmmd bin Sd bin Mnih bi bd Allah l-Bsri (vfat
230 h.q.)
t-Tbqat l-kubra, Dar s-Sadir, Beyrut
47. z-Zubeyr bin Bkkar bin bd Allah bin Musab z-Zubeyr bu bd
Allah (vfat 254 h.q.)
l-Muntxb min kitab zvac n-Nbi, Musssis r-Risal, Beyrut,
1403/1983; thqiq: Skin -ihabi
48. s-Snani, bu Bkr bd r-Rzzaq bin Hmmam (vfat 211 h.q.)
l-Musnnf, l-Mktb l-slami, Beyrut, 1403/1983; thqiq: Hbib rRhman l-Azmi
141
Hqiqtdn doan fsan
49. bn l-Cuzi, bu l-Frc bd r-Rhman bin li bin Muhmmd

(vfat 597 h.q.)
l-Muntzm fi tarix l-muluk v l-umam, Dar s-Sadir, Beyrut,
1358/1938
50. l-Qurtubi, Yusif bin bd Allah bin Muhmmd bin bd l-Birr (vfat
463 h.q.)
l-stiab fi marift l-shab, Dar l-Cil, Beyrut, 1412/1992; thqiq: li
Muhmmd l-Bcavi
51. z-Zmxri, bu l-Qasim Mahmud bin Amr bin hmd Car Allah
Rbi l-brar, Mussis l-Almi, Beyrut, 1412/1992
52. l-Yqubi, hmd bin bi Yqub bin Cfr bin Vhb bin Vzih (vfat
292 h.q.)
Tarix l-Yqubi, Dar s-Sadir, Beyrut
53. l-Kttani, -eyx bd l-Hy (vfat 1382 h.q.)
Nizam l-hukumt n-nbviyy l-musmm t-tratib l-idariyy,
Dar l-Kutub l-rbi, Beyrut
54. l-Qzvini, Muhmmd bin Yzid bu bd Allah (vfat 275 h.q.)
Snn bn Mac, Dar l-Fikr, Beyrut; thqiq: Muhmmd Fuad bd lBaqi
55. s-Sicistani l-zdi, Suleyman bin l-s bu Davud (vfat 275 h.q.)
Snn bu Davud, Dar l-Fikr, Beyrut; thqiq: Muhmmd Muhy dDin bd l-Hmid
56. t-Tirmizi s-Sulami, Muhmmd bin sa bu sa (vfat 279 h.q.)
l-Cami s-Shih va huva Snn t-Tirmizi, Dar hya t-Turas l-rbi,
Beyrut; thqiq: hmd Muhmmd akir v digrlri
57. s-Suyuti, Clal d-Din bd r-Rhman bin bi Bkr (vfat 911 h.q.)
Cami l-hadis, Dar l-Fikr, Beyrut, 1414/1994; thqiq: Abbas hmd
Saqir v hmd bd l-Cavad
58. l-Msudi, bu l-Hsn li bin l-Hseyn bin li (vfat 344 h.q.)
Muruc z-zhb, l-Mktb l-sriyy, Beyrut, 1425/2005; thqiq:
Kamal Hsn Mri
59. s-Sfdi, Slah d-Din Xlil bin Aybk (vfat 744 h.q.)
142
l-Vafi bi l-vfayat, Dar hya t-Turas, Beyrut, 1420/2000; thqiq:

hmd l-Arnaut v Mustafa t-Turki
60. l-Qrai d-Dimqi, smayl bin mr bin Ksir bu l-Fida (vfat 774
h.q.)
l-Biday v n-nihay, Mktb l-Marif, Beyrut
Tfsir l-Quran l-zim, Dar l-Fikr, Beyrut, 1401/1981
61. z-Zubyri, bu bd Allah l-Musb bin bd Allah bin l-Musb (vfat
236 h.q.)
Nsb Qury, Dar l-Marif, Qahir; thqiq: Lifi Brufinsal
62. t-Tmimi l-Busti, Muhmmd bin Hibban bin hmd bu Hatim
(vfat 354 h.q.)
s-Siqat, Dar l-Fikr, Beyrut, 1395/1975; thqiq: Seyid rf d-Din
hmd
Shih bn Hibban (bn Blbann trtibi il), c.15, s.399, Mussis rRisal, Beyrut, 1414/1993; thqiq: ueyb l-Arnaut
63. l-nsari t-Tilimsani, Muhmmd bin bi Bkr (vfat 444 h.q.)
l-Cvhrt fi nsb n-Nbi v shabihi, Dar r-Rifai, r-Riyad,
1403/1983; thqiq: Muhmmd t-Tunci
64. l-sami l-Mkki, bd l-Malik bin Huseyn bin bd l-Malik -afei
(vfat 1111 h.q.)
Smt n-nucum l-vali fi nba l-vail v t-tvali, Dar l-Kutub llmiyy, Beyrut; thqiq: Adil hmd bd l-Mvcud v li
Muhmmd Muavvaz
65. d-Dinvri, bu Muhmmd bd Allah bin Mslim bin Quteyb
(vfat 274 h.q.)
l-Marif, Dar l-Marif, l-Qahir; thqiq: Dr. Srvt Uka
Uyun l-xbar, Dar l-Kutub l-lmiyy, Beyrut, 1418/1998
66. l-Badadi, bu Cfr Muhmmd bin Hbib bin Umyy (vfat 245
h.q.)
l-Munmmq fi xbar Qury, Ulum l-kutub, Beyrut, 1405/1985;
thqiq: Xurid hmd Fariq
67. s-Suhyli, bd r-Rhman bin bd Allah bu l-Qasim (vfat 581 h.q.)
143
Hqiqtdn doan fsan
l-Frazi v rh ayt l-vsiyyt, l-Mktb l-Fysliyy, Mkk,

1405; thqiq: Dr.Muhmmd brahim l-Bnna
68. r-Razi t-Tmimi, bu Muhmmd bd r-Rhman bin bi Hatim
Muhmmd bin dris (vfat 327 h.q.)
l-Crh v t-tdil, Dar ihya t-turas l-rbi, Beyrut, 1371/1952
69. l-Mqdisi, bd Allah bin hmd bin Qudam bu Muhmmd (vfat
620 h.q.)
l-Muni fi fiqh l-mam hmd bin Hnbl, Dar l-Fikr, beyrut,
1405/1985
rh l-kbir la mtn l-muqni, Dar l-Kutub l-rbi, Beyrut
l-Kafi fi fiqh l-mam hmd bin Hnbl, l-Mktb l-slami,
Beyrut
70. l-Bdadi, hmd bin li bu Bkr l-Xtib (vfat 443 h.q.)
Tarix Badad, Dar l-Kutub l-lmiyy, Beyrut
l-Kifayt fil ilm r-rivayt, l-Mktb l-lmiyy, l-Mdin; thqiq:
bu Abdullah s-Surqi v brahim Hmdi l-Mdni
71. -eybani, bu bd Allah Muhmmd bin l-Hsn bin Frqd (vfat
189 h.q.)
l-sar li-Muhmmd bin l-Hsn, Dar l-Kutub l-lmiyy, Beyrut
72. -vkani, Muhmmd bin li bin Muhmmd (vfat 1255 h.q.)
Nyl l-vtar rh Muntqa l-xbar min hadis seyyid l-xyar, Dar
l-Cil, Beyrut, 1973
73. s-Sffuri, bd r-Rhman bin bd s-Slam bin bd r-Rhman bin
Osman (vfat 894 h.q.)
Nuzht l-mcalis v muntxb n-nfais, Dar l-Muhibb, Beyrut/Dar
Ayt, Dimq, 2001-2002; thqiq: bd r-Rhim l-Mardini
74. s-Snani l-Amir, Muhmmd bin smayl (vfat 852 h.q.)
Subul s-slam rh ulu l-mram min cm dillt l-hkam, Dar hya
t-Turas l-rbi, Beyrut, 1379; thqiq: Muhmmd bd l-ziz lXuli
75. Sibt bin l-Cuzi l-Hnfi, ms d-Din bu l-Muzffr Yusif bin
Frli bin bd Allah l-Bdadi
Tzkirt l-xvvas, Mussis hl l-Beyt, Beyrut, 1401/1981
144
76. hid Qazi Nurullah t-Tustri

s-Svarim l-muhriq fi nqd s-svaiq l-muhriq
77. l-sfahani, bu l-Frc (vfat 354 h.q.)
l-ani, Dar l-Fikr, Beyrut; thqiq: li Muhnna v Samir Cabir
78. bn Xllikan, bu l-Abbas ms d-Din hmd bin Muhmmd bin bi
Bkr (vfat 481 h.q.)
Vfyat l-yan v nba bna z-zman, Dar l-Sqif, Beyrut; thqiq:
hsan Abbas
79. n-Nsai, hmd bin uyb bu bd r-Rhman (vfat 303 h.q.)
Xsais mir l-mminin li bin bi Talib, Mktb l-Mula,
Kuveyt, 1406/1986
l-Muctba min s-snn, Mktb l-Mtbuat l-slamiyy, Hlb,
1406/1986; thqiq: bd l-Fttah bu udd
80. l-Heysmi, Nur d-Din li bin bu Bkr bin Suleyman bu l-Hsn
(vfat 807 h.q.)
Mvarid z-zman ila zvaid bn Hibban, Dar l-Kutub l-lmiyy,
Beyrut; thqiq: Muhmmd bd r-Rzzaq Hmz
81. li l-Qari, li bin Sleyman Muhmmd
Mirqat l-mfatih rh mikar l-msabih, Dar l-Kutub l-lmiyy,
Beyrut, 1422/2001; thqiq: Cmal ytani
82. n-Nisaburi, Muhmmd bin bd Allah bu bd Allah l-Hakim (vfat
405 h.q.)
l-Mustdrk la s-shiheyn, Dar l-Kutub l-lmiyy, Beyrut,
1411/1990; thqiq: Mustafa bd l-Qadir ta
83. l-Hlbi, li bin Burhan d-Din (vfat 1044 h.q.)
s-Sir l-hlbiyy n-nbviyy: insan l-uyun fi sir l-min lMmun, Dar l-Marif, Beyrut, 1400/1980
84. l-Bucyrimi -afei, Suleyman bin Muhmmd bin mr (vfat 1221)
Tuhf l-hbib la rh l-xtib, Dar l-Kutub l-lmiyy, Beyrut,
1417/1996
Haiy l-Bucyrimi la minhac t-Talib, l-Mktb l-slamiyy,
Diyarbkir, Trkiy
145
Hqiqtdn doan fsan
85. s-Srxsi, ms d-Din bu Bkr Muhmmd bin bi Shl (vfat 483

h.q.)
l-Mbsut, Dar l-Marif, Beyrut
86. s-Sivasi, Kmal d-Din Muhmmd bin bd l-Vahid (vfat 481 h.q.)
rh Fth l-qdir, Dar l-Fikr, Beyrut
87. bn Teymiyy l-Hrrani, hmd bin bd l-Hlim bu l-Abbas (vfat
728 h.q.)
l-Mcmuat l-aliyy min Kitab v rsail v ftava eyx l-slam bn
Teymiyy, Mktb bn Teymiyy, l-Qahir; thqiq: bd r-Rhman
bin Muhmmd bin Qasim l-Asimi n-Ncdi
88. bu l-Fida mad d-Din smayl bin li (vfat 732 h.q.)
l-Muxtsr fi xbar l-br, l-Mtb l-Hseyniyy l-Misriyy,
Misir
89. l-Mqdisi l-Hnbli, bu bd Allah Muhmmd bin bd l-Vahid bin
hmd (vfat 443 h.q.)
l-hadis l-muxtar, Mktb Nhzt l-Hdis, Mkk, 1410; thqiq:
bd l-Mlik bin bd Allah bin Dimq
90. l-Mizzi, Yusif bin z-Zki bd r-Rhman bu l-Hccac (vfat 742
h.q.)
Thzib l-kmal, c.18, s.31; Mussis r-Risal, Beyrut, 1400/1980;
thqiq: Bar vad Mruf
91. bu Talib l-Mkki, Muhmmd bin li bin Atiyy l-Harisi (vfat 384
h.q.)
Qub l-qulub fi muamlt l-mhbub v vsf tariq l-murid ila mqam
t-tvhid; Dar l-Kutub l-lmiyy, Beyrut, 1426/2005; thqiq: Asim
brahim l-Kyali
92. n-Nisaburi, Mslim bin Hccac bu l-Hseyn l-Queyri (vfat 241
h.q.)
l-Cami s-Shih, Dar hya t-Turas l-rbi, Beyrut; thqiq:
Muhmmd Fuad bd l-Baqi
93. l-Kuleyni r-Razi, bu Cfr Muhmmd bin Yqub bin shaq (vfat
328 h.q.)
146
Usul min l-kafi, Dar l-Kutub l-slamiyy, 1347 h.. thqiq: li

kbr l-ifari
94. Seyid Murtza lm l-Huda, bu l-Qasim li bin l-Hseyn bin Musa
bin Muhmmd bin Musa bin brahim bin l-mam Musa l-Kazim ()
(vfat 434 h.q.)
Rsail l-Murtza, Dar l-Quran l-Krim, Qum, 1405; thqiq: Seyid
hmd l-Hseyni
95. s-Sqqaf, Hsn bin li bin Haim bin hmd (masir)
Tnaquzat l-Albani, Dar l-mam n-Nvvi, mman, 1412/1992
96. bn bi l-Hdid l-Mdaini l-Mutzili, bu Hamid zz d-Din bin
Hibtullah bin Muhmmd bin Muhmmd (vfat 455 h.q.)
rh Nhc l-Bla, Dar l-Kutub l-lmiyy, Beyrut, 1418/1998
97. l-Hrrani, bu Muhmmd l-Hsn bin li bin l-Hseyn bin ub
Tuhf l-uqul n Ali r-Rsul (s); Mussis n-Nr l-slami, Qum,
1404/1984; thqiq: li kbr l-ifari
98. n-Numyri l-Bsri, bu Zeyd mr bin ub (vfat 242 h.q.)
Tarix Mdin Mnvvr, Dar l-Kutub l-lmiyy, Beyrut, 1417/1996;
thqiq: li Muhmmd Dndl v Yasin Sd d-Din Byan
99.Malik bin ns bu Abdullah l-sbahi (vfat (179 h.q.)
l-Mudvvn l-kubra, Dar l-Sadir, Beyrut
100. t-Tbri, Muhib d-Din hmd bin Abdullah (vfat 494 h.q.)
Zxair l-uqba fi mnaqib zviy l-qurba, Dar l-Kutub l-Misriyy,
Misir
101. l-bdri, bu Abdullah Muhmmd bin Yusif bin bi l-Qasim
(vfat 897 h.q.)
l-Tac v l-klil li-muxtsr clil,Dar l-Fikr, Beyrut, 1398/1978
102. l-Azmi, Muhmmd Ziya r-Rhman (vfat 458 h.q)
l-Minnt l-kbra rh v txric s-snn s-sura, Mktb r-Rd,
r-Riyad, 1422/2001
103. mr bin li l-Mulqqin l-nsari (vfat 804 h.q.)
Xulasat l-bdr l-munir fi txric kitab -rh l-kbir r-Rifai,
Mktb r-rd, r-Riyad, 1410/1990; thqiq: Hmdi bd l-Mcid
smayl s-Slfi
147
Hqiqtdn doan fsan
Mndricat
I FSL: mir l-mminin mam li bin bi Talib () v xanm Fatimnin ()
qz mm Glsm kimdir?
1. i alimlrinin nzri
2. hli-snn alimlrinin nzri
3. Bu iddian dstklyn dlillr
4. hli-snn alimlrinin etiraflar
II FSL: mm Glsm kimin qzdr?
1. mm Glsm kimin qzdr?
2. Muhy d-Din n-Nvvi: mr bin l-Xttab bu Bkrin krknidir...
3. ki mm Glsmdn bir rvayt
III FSL: Tzadlar
1. mm Glsm mrdn sonra kiminl evlndi?
2. mm Glsm evlnrkn ne ya var idi?
3. mr mm Glsm n n qdr mehriyy vermidi?
4. mrin mm Glsmdn vlad olubmu?
5. Zeyd mrin vladdr, yoxsa qarda?
6. Zeyd l-sr Zeyd l-kbrdn byk idi?!
7. mr qz Rqyyni brahim bin Nim il evlndirib?
8. mm Glsm v Zeydin lm tarixlri
9. Zeyd bin mrin vfat sbbi
10.Zeydin vlad var idimi?
11.Zeyd ne yanda vfat etdi?
12.Zeyd v mm Glsmn cnaz namazn kim qld?
13.bu Qtadnin camaat namaznda itirak
14.mr bin l-Xttab mm Glsml, yoxsa Zeynbl evlndi?
15.Cnaz namazna imam kim tyin etdi?
IV FSL: Allah Rsulunun (s) namusuna atlan iftira
1. mrin mm Glsm il rftar
2. ritdn knar bu rftar mr bin l-Xttabn ardcllar n rit
hkmn evrilir
3. mm Glsmn mri mir l-mminin adlandrmas
148
4. Mueyrnin xyantin mrin mnasibti

V FSL: mr bin l-Xttabn evlnmk n etdiyi tklifin thlili v
aradrlmas
VI FSL: Allah Rsulunun (s) snnsi il mxaliftilik
1. Allah Rsulunun (s) rdd etdiyi elilr
2. mr bin l-Xttab v cahiliyyt adtlri
3. Allah Rsulunun (s) qz il Allah dmninin qzna birlikd evlnmk
haramdr
VII FSL: mr v mm Glsm hmtay deyildilr
1. Haimi olmaqla olmaman frqi
2. mm Glsm il mrin ya frqi
3. mr bin l-Xttabn xlaqi xsusiyytlri
4. Din v ail
VIII FSL: Zor gc v thdid il evlnm
1. Zrurt halnda mslmann kafir il evlnmsi
2. mrin Atik il mcburi evliliyi
3. hli-Beytdn olan qadnlarn icbari evliliklri
4. Qeyrtdn dm vuranlar n
5. Cinniyy haqqnda rvaytlr
IX FSL: Bu mvzu haqqnda hli-snn hdislrinin aradrlmas
Digr thqiqatlar
Ntic
dbiyyat siyahs
Mndricat
149

Ömər Bin Əl-Xəttab VƏ Ümmü Gülsümün Nigahı (2014 Yeni)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ömər Bin Əl-Xəttab VƏ Ümmü Gülsümün Nigahı (2014 Yeni)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

www.313news.

Seyid l-Hseyni l-Qzvini v

mr bin l-Xttab v mm Glsmn nigah

Anlalmaz, qeyri-myyn, hr cr yozula biln

Hqiqtdn doan fsan

mr bin l-Xttab v mm Glsmn nigah

Onun 2 vladlarnn say qz v olanlar daxil olmaqla, iyirmi yeddi nfrdir.

mam li () nzrd tutulur

Hqiqtdn doan fsan

hli-snn alimlrinin fikirlri

mr bin l-Xttab v mm Glsmn nigah

da li, Aun, Abbas, Muhmmd v mm Glsm adl vladlar vard. Fatimnin

Hqiqtdn doan fsan

tdqiqatlar mvcud xlmaz vziyytdn x yolu axtarm v bir ox klassik

bn Hcr l-sqlani, Thzib t-thzib, c.8, s.324

mr bin l-Xttab v mm Glsmn nigah

hli-snn mnblrind shih sndl qeyd olunan rvaytlrd Abdullah

Hqiqtdn doan fsan

mr bin l-Xttab v mm Glsmn nigah

Qarda nql edcyimiz rylrdn d grcksiz ki, hli-snn alimlri daha

mr bin l-Xttab Allah Rsulunun (s) qz mm Glsm bint li il evlndi,

bu Bkr l-Acuri, -rit, c.4, s.2108

Hqiqtdn doan fsan

i v hli-snn rvaytlrin sasn, Abdullah bin Cfr mir l-mminin

mr bin l-Xttab v mm Glsmn nigah

Hqiqtdn doan fsan

Hmmad bin Slm, mmar bin bi mmardan rvayt edir ki, mm

Muhmmd bin Sd, t-Tbqat l-kubra, c.8, s.464

mr bin l-Xttab v mm Glsmn nigah

IV srin alimlrindn olan bn Tyfur, bu Sad l-bi v bn Hmdun mm

Hqiqtdn doan fsan

Zeynb, digrlri is mm Glsm kimi qeyd etmilr. Mrhum eyx l-nsari

eyx Murtza l-nsari, Kitab z-zkat, s.353

mr bin l-Xttab v mm Glsmn nigah

1) Diqqtl oxuduqda grrk ki, bu rvaytd xanm Fatimnin ()

eyx l-Mufid, l-rad, c.1, s.14

Hqiqtdn doan fsan

mr bin l-Xttab v mm Glsmn nigah

Qazi Numan l-Mribi, rh l-xbar fi fzail l-imm l-thar, c.2, s.452

Hqiqtdn doan fsan

Mhz iki adn Zeynb v mm Glsm-n yer dyimsi rvaytlr

mr bin l-Xttab v mm Glsmn nigah

bn sakir d-Dimqi d o qzn adn v kimliyini eyni kild nql

hli-beytin (r.a.) ziyartgahlarndan biri d li bin bi Talibin (r.a.) qz mm

bn sakir d-Dimqi, Tarix Mdinti Dimq, c.57, s.245

Hqiqtdn doan fsan

Raviy - am hrinin rqind v qibl smtind yerln bir knddir. Onun

bd r-Rzzaq l-Bytar, Hilyt l-br fi tarix l-qrn s-salis r, c.3, s.99

mr bin l-Xttab v mm Glsmn nigah

Qazi Numan l-Mribi, rh l-xbar fi fzail l-imm l-thar, c.3, s.198

Hqiqtdn doan fsan

k. mr bin l-Xttabn zvcsi Zeynb

eyx l-Muxtar l-Kunti l-cvbt l-muhimmd Hafiz d-Dmiridn nql

bd l-Hy l-Kttani, Nizam l-hukumt n-Nbviyy, c.2, s.405

mr bin l-Xttab v mm Glsmn nigah

mnblri d daxil olmaqla, bir ox mnblr gr mm Glsm Krbla

bn Tyfur, bn Tyfur, Balat n-nisa, s.24

Hqiqtdn doan fsan

l-Beyhqi v Darqutninin hli-beytin byklrindn gln sndl nql

mr bin l-Xttab v mm Glsmn nigah

fikirlrini tqlid ediblr. Onlar rafizilrin bu hadisni inkar etmlrinin yalan

bn Hcr l-Heysmi, s-Svaiq l-muhriq, c.2, s.456

Hqiqtdn doan fsan