UNIWERSYTET TECHNOLOGICZNO PRZYRODNICZY

im. Jana i Jdrzeja niadeckich w Bydgoszczy

Zakad Metrologii i Podstaw Elektrotechniki

Laboratorium Metrologii Elektrycznej








wiczenie nr 24




POMIARY WARTOCI SKUTECZNEJ, REDNIEJ I MAKSYMALNEJ
ODKSZTACONEGO PRDU ZMIENNEGO




Cel wiczenia:
Celem wiczenia jest zapoznanie si z rnymi typami przyrzdw stosowanych
do bezporednich i porednich pomiarw prdw oraz nabycie umiejtnoci ich poprawnego
uycia do niektrych zada metrologicznych.




(Opracowa: dr in. Sawomir A. Torbus)















Bydgoszcz 2013 r.
2
1. WPROWADZENIE TEORETYCZNE DOTYCZCE PRZYRZDW
STOSOWANYCH DO POMIARW PRDW PRZEMIENNYCH
ODKSZTACONYCH

1.1. Budowa i zasada dziaania przekadnika prdowego
Klasyczny przekadnik prdowy jest transformatorem z rdzeniem ferromagnetycznym
pracujcym, w stanie zblionym do stanu zwarcia (prd jaowy miara rnicy pomidzy
prdem pierwotnym i wtrnym, prd magnesujcy oraz straty w rdzeniu s pomijalne). W tym
stanie pracy warto skuteczna natenia prdu w obwodzie wtrnym jest praktycznie wprost
proporcjonalna do wartoci skutecznej natenia prdu w obwodzie pierwotnym i przy
prawidowym przyczeniu obwodu wtrnego do zaciskw wtrnych przekadnika prdy te s
praktycznie w fazie.
Gwnymi elementami przekadnika (rys. 1.) s nawinite na wsplnym obwodzie
magnetycznym uzwojenia, pierwotne i wtrne. Urzdzenia pomiarowe mog by wczane
bezporednio w obwd wtrny, poniewa uzwojenia nie s poczone elektrycznie. Izolacja
elektryczna pomidzy uzwojeniami musi by przewidziana na napicie robocze sieci, w ktr
jest wczane uzwojenie pierwotne przekadnika.


Rys.1. Schemat przekadnika prdowego

Prd pierwotny
1
I przepywajcy przez uzwojenie pierwotne przekadnika moe by
traktowany jako wielko zadana. Wywouje on w obwodzie magnetycznym strumie
o zmiennoci wynikajcej z charakteru zmiennoci prdu pierwotnego. Jeeli mamy do
czynienia z prdem sinusoidalnym po stronie pierwotnej, to rwnie strumie
1
ma
charakter sinusoidalny. Indukuje on w uzwojeniu wtrnym napicie, ktre przy zamknitym
obwodzie wtrnym powoduje przepyw prdu
2
I przez ten obwd. Dodatkowo prd ten
powoduje powstanie strumienia
2
. Zgodnie z regu Lenza strumienie
1
oraz
2
s
przeciwstawne, co w przypadku wielkoci sinusoidalnych oznacza wzajemne przesunicie
o kt . Oznacza to, e w obwodzie magnetycznym przekadnika istnieje sinusoidalny
strumie o wartociach chwilowych bdcych rnic wartoci chwilowych strumieni
1
oraz
2
:
( ) ( ) ( ) t t t
2 1
= . (1)
Oprcz strumienia ( ) t zamykajcego si w obwodzie magnetycznym przekadnika,
w wyniku zjawiska rozproszenia wystpuj, wycznie w uzwojeniu pierwotnym i wtrnym,
strumienie skojarzone
r

1
oraz
r

2
. Ich drogi w znacznej czci przechodz przez powietrze
(rys. 1.). S one proporcjonalne do prdu pierwotnego i wtrnego, indukuj w uzwojeniach
napicia, ktre maj charakter spadkw napi na reaktancjach indukcyjnych obu uzwoje.
3
Warto zaznaczy, e w warunkach rzeczywistych dokadny rozdzia strumienia rozproszenia
na skadowe
1
oraz
2
jest bardzo trudny.
Wielkociami charakteryzujcymi przekadniki prdowe, czsto podawanymi na
tabliczce znamionowej, s:
prd znamionowy pierwotny prd, do ktrego zostao przystosowane uzwojenie
pierwotne przekadnika prdowego;
prd znamionowy wtrny prd, do ktrego zostao przystosowane uzwojenie wtrne
przekadnika prdowego;
przekadania znamionowa stosunek prdw znamionowych przekadnika
prdowego;
napicie znamionowe izolacji napicie, na ktre zostaa wykonana izolacja midzy
uzwojeniem pierwotnym, a uzwojeniem wtrnym lub rdzeniem w przekadniku
prdowym;
klasa dokadnoci okrela warto bdu prdowego wyraonego w procentach, przy
obcieniu znamionowym uzwojenia wtrnego i przepywie prdu znamionowego
przez uzwojenie pierwotne. Rozrnia si nastpujce klasy przekadnikw
prdowych: 0,2 (przekadniki stosowane w dokadnych pomiarach laboratoryjnych),
0,5 (przekadniki stosowane w pomiarach laboratoryjnych oraz pomiarach
rozliczeniowych energii), 1 (przekadniki stosowane w pomiarach mocy, energii,
wspczynnika mocy oraz w pomiarach kontrolnych prdu), 3 (przekadniki
stosowane w stosuje si w pomiarach kontrolnych prdu), 5P i 10P (przekadniki
stosowane w ukadach zabezpiecze);
moc znamionowa okrela obcienia graniczne strony wtrnej przy zachowaniu
odpowiedniej dokadnoci;
liczba przeteniowa okrela krotno prdu znamionowego pierwotnego, przy
ktrym bd prdowy jest mniejszy od granicznego (zwizane jest to z nasycaniem si
obwodu magnetycznego przekadnika);
znamionowy prd szczytowy okrela wytrzymao prdow, ciepln i dynamiczn
przekadnika;
droga upywu;
masa cakowita;
wspczynnik bezpieczestwa przyrzdu FS dotyczy przekadnikw pomiarowych;
wspczynnik graniczny dokadnoci ALF dotyczy przekadnikw
zabezpieczeniowych;
dopuszczalne napicie pracy;
prd cieplny oraz prd dynamiczny.
Do pomiarw oraz zabezpiecze w liniach elektroenergetycznych najczciej
wykorzystywane s napowietrzne przekadniki prdowe. Zbudowane s one z elementw
aktywnych umieszczonych w hermetycznej obudowie wypenionej olejem
transformatorowym. Obudowa skada si ze zbiornika dolnego, izolatora porcelanowego lub
kompozytowego, gowicy z umieszczonymi w niej uzwojonymi rdzeniami i uzwojeniem
pierwotnym oraz mieszka kompensacyjnego w osonie. Do zbiornika dolnego wykonanego
najczciej ze stopu aluminium, przymocowana jest skrzynka zaciskowa, do ktrej
wyprowadzone s wtrne obwody prdowe oraz koce ekranw. Zczki listwowe
umoliwiaj podczenie przewodw i mog by wyposaone w ograniczniki przepi dla
obwodw prdowych. Zaciski prdowe s zaciskami pomiarowymi. W gowicy wykonanej ze
stopu aluminium zamocowane s zaciski przyczeniowe pierwotne. Izolacj gwn stanowi
najczciej papier kablowy zaimpregnowany olejem transformatorowym, mona rwnie
stosowa papier celulozowy i olej mineralny, ukad ywiczno-papierowo-olejowy, kauczuk
silikonowy oraz gaz SF
6
. Termiczne zmiany objtoci oleju kompensowane s przez mieszek
4
wykonany ze stali nierdzewnej, umieszczony w grnej czci przekadnika. Przykadowe
rozwizanie napowietrznego przekadnika prdowego przedstawia rys. 2.


Rys. 2. Napowietrzny przekadnik prdowy typ J123 firmy ABB Zwar S.A.

Rdzenie wspczesnych przekadnikw wykonywane s przede wszystkim z blachy
krzemowej anizotropowej. Ksztat rdzenia zaley od rodzaju blachy magnetycznej i ukadu
uzwoje. Powietrzne przekadniki prdowe na napicie robocze 123 kV posiadaj rdze
toroidalny warstwowy.
Uzwojenie pierwotne wykonywane jest z paskownikw z wyarzanej miedzi
elektrolitycznej w postaci szyny lub kilku zwojw rozoonych rwnomiernie na rdzeniu.
Moliwa jest zmiana przekadni przez dokonanie przeczenia (szeregowe lub rwnolege) po
stronie pierwotnej.
Uzwojenie wtrne moe byc wykonane z emaliowanego drutu miedzianego
nawinitego rwnomiernie na rdzeniu. Do zmiany przekadni stosuje si odczepy na
uzwojeniach wtrnych. Zaciski pierwotne s z miedzi z pokryciem galwanicznym w celu
atwego przyczania zczek aluminiowych lub miedzianych. Zaciski wtrne najczciej s
mosine, szczelnie zalane w odlewie izolacyjnym. Osonite s pokryw z uszczelk,
stanowic razem skrzynk zaciskw wtrnych.
Jednym z zada przekadnika jest przetwarzanie prdw pierwotnych na stron wtrn
z wymagan dokadnoci, na ktr maj wpyw nastpujce czynniki:
bd prdowy (bd przekadni) jest to wyraona w procentach rnica pomidzy
wartoci skuteczn prdu wtrnego
2
I pomnoonego przez przekadni znamionow
s
K , a wartoci skuteczn prdu pierwotnego
' '
1
I odniesion do wartoci skutecznej
prdu pierwotnego
' '
1
I . Opisany jest nastpujc zalenoci:
% 100
' '
1
' '
1 2
%


=
I
I I K
I
s
;
(2)
bd ktowy to kt fazowy pomidzy wskazem prdu
pierwotnego, a wskazem prdu wtrnego. Wykres wskazowy dla przekadnika
prdowego przedstawia rys. 3.;

5

Rys. 3. Wykres wskazowy dla przekadnika prdowego

bd cakowity wyraona w procentach warto skuteczna prdu w stanie ustalonym,
bdcego rnic pomidzy chwilowymi wartociami prdu pierwotnego
' '
1
i ,
a chwilowymi wartociami prdu wtrnego
2
i , pomnoonego przez znamionow
przekadni
s
K , odniesiona do wartoci skutecznej prdu pierwotnego
' '
1
I . Opisuje go
ponisza rwno:
( )

=
T
s c
dt i i K
T I
0
2
' '
1 2 ' '
1
1 100
. (3)

1.1. Budowa i zasada dziaania wybranych przyrzdw pomiarowych opierajcych swe
dziaanie na analizie pola magnetycznego
Pyncy w przewodzie prd elektryczny i generuje pole magnetyczne, ktrego linie
s koncentrycznymi okrgami otaczajcymi tene przewd, a warto indukcji magnetycznej
B jest proporcjonalna do prdu i odwrotnie proporcjonalna do odlegoci od przewodnika.
Kierunek i zwrot wektora indukcji magnetycznej B mona okreli w oparciu o regu prawej
doni, ktra mwi, e jeeli kciuk wskazuje kierunek przepywu prdu elektrycznego
w przewodniku, to zgite pozostae palce wska kierunek i zwrot wektora indukcji
magnetycznej (rys. 4.).


Rys. 4. Interpretacja graficzna reguy prawej doni

Warto indukcji magnetycznej w dowolnym punkcie P oddalonym od przewodnika
z prdem o wartoci skutecznej I mona wyznaczy w oparciu o prawo Biota-Savarta. W tym
celu naley rozpatrzy element przewodu o dugoci l (rys. 5.)
6


Rys. 5. Interpretacja graficzna prawa Biota-Savarta

Wytwarzane przez ten element pole magnetyczne ma indukcj magnetyczn opisan
wzorem:
2
0
4 r
r l I
B

|
|

\
|

=

[T],
(4)

gdzie:
7
0
10 4

=
(

m A
s V
przenikalno magnetyczna prni, l skierowany element
przewodnika (wektor o kierunku przewodnika, zwrocie odpowiadajcym kierunkowi prdu i
dugoci rwnej dugo elementu przewodnika),

r wersor (wektor jednostkowy) dla

punktw wytwarzajcych pole (elementu przewodnika) i miejsca pola, r odlego elementu
przewodnika od punktu pola.
Zgodnie z powyszym cay przewodnik z prdem o ksztacie opisanym krzyw C
(rys. 5.) bdzie wytwarza pole magnetyczne o indukcji opisanej wzorem:

=
C
r
r l I
B
2
0
4

[T]. (5)
Jeeli rozpatrzymy nieskoczenie dugi prostoliniowy przewodnik, przez ktry pynie
prd o wartoci skutecznej I (rys. 9.), to wytworzone przez niego pole magnetyczne bdzie
miao indukcj opisan wzorem:
dl
r
I
B

=
2
0
'
sin
4

[T],
(6)
gdzie:
2
' r wektor dla punktw wytwarzajcych pole i miejsca pola.

7

Rys. 6. Pomocniczy rysunek do wyznaczenia indukcji magnetycznej wytworzonej przez nieskoczenie dugiego prostoliniowego
przewodnika, przez ktry pynie prd o wartoci skutecznej I

Cak wystpujc w rwnaniu (6) mona rozwiza korzystajc z nastpujcych podstawie
wynikajcych z rys. 1.8.:
sin
'
r
r = , ctg = r l ,

d
r
dl =
2
sin
. Wobec tego mona zapisa:
[ ]

= = = =

0 0
0 2
2
2 2
2
cos
1
sin
1
sin
sin
sin
'
sin
r r
d
r
d
r
r
dl
r
.
(7)
Dokonujc podstawienia rozwizania caki (7) do rwnania (6) mona zapisa wzr
opisujcy indukcj magnetyczn od prostoliniowego przewodnika:
r
I
B

4
0
[T]. (8)
Wzr (8) jest prawdziwy dla prni, powietrza oraz krzemionki, z ktrej wykonane s
wkna wiatowodowe. Jeeli, chcemy wyznacza indukcj magnetyczn dla orodka
wykonanego z innego materiau (np. woda, mied, stal) to naley we wzorze (8) uwzgldni
wzgldn przenikalno magnetyczn orodka
r
, jest to wielko bez jednostki. Przyjmuje
on wtedy nastpujc posta:
r
I
B
r


=

4
0
[T]. (9)

1.2.1. Cewka pomiarowa Rogowskiego
Oglnie przez cewk pomiarow mona rozumie przetwornik indukcji magnetycznej
bd strumienia magnetycznego. W cewce posiadajcej n zwojw i powierzchni S
obejmujc strumie magnetyczny indukuje si napicie, gdy skojarzenie magnetyczne
cewki zmienia si w czasie. Zatem dla nieruchomej cewki pomiarowej, znajdujcej si
w zmiennym polu magnetycznym, napicie w niej indukowane mona opisa zalenoci:

( ) ( )
dt
t d
n
dt
t d
e
x
= = , (10)
gdzie: ( ) ( ) t n t = skojarzenie magnetyczne cewki pomiarowej, ( ) t zmienny w czasie
strumie magnetyczny objty cewk pomiarow.
Jeeli zastosujemy ukad cakujcy (integrator) na wyjciu cewki pomiarowej,
moemy otrzyma napicie
y
e , ktre jest proporcjonalne do skadowej zmiennej strumienia.
Jeeli strumie ( ) t jest sinusoidalnie zmienny, to jego amplitud
m
mona wyznaczy
mierzc amplitud napicia indukowanego w cewce pomiarowej
m
E i korzystajc
z nastpujcej zalenoci:
8
n f
E

m
m

=
2
,
(11)
gdzie: f czstotliwo strumienia [Hz]. Warto zaznaczy, e cewki pomiarowe ze wzgldu
na zakres mierzonej czstotliwoci dzieli si na cewki niskiej, redniej i wysokiej
czstotliwoci.
Przy ustawieniu cewki pomiarowej prostopadle do kierunku pola magnetycznego oraz
spenieniu warunku, e pole na jej powierzchni ma by jednorodne, mona na podstawie
napicia indukowanego w cewce obliczy indukcyjno magnetyczn B , korzystajc
z poniszego wzoru:
B S n = , (12)
gdzie: S n wspczynnik zwany powierzchniozwojami ( S powierzchnia pojedynczego
zwoju).
Cewka (pasek) Rogowskiego najczciej zbudowana jest z elastycznego lub
nieelastycznego rdzenia z materiau izolacyjnego, na ktrym nawinite jest w sposb
precyzyjny, ciasno, ze staym przekrojem i dwuwarstwowo uzwojenie z cienkiego
izolowanego drutu. Obie warstwy nawinite s w zgodnym kierunku. Koce uzwojenia
schodz si w rodku rdzenia i powinny by wyprowadzone bifilarnie. W yciu codziennym
spotyka si cewki Rogowskiego sztywne i elastyczne. Dodatkowo sztywne cewki
Rogowskiego mog by w wersji otwieranej.


Rys. 7. Budowa (paska) Rogowskiego

Zasad dziaania cewki Rogowskiego mona przedstawi w oparciu o prawo
Amprea. Jeeli wemiemy dug cienk cewk z rwnomiernie nawinitymi n zwojami na
metr o przekroju poprzecznym A (rys. 7.), ktra obejmuje przewd z prdem i , to mona
zapisa zaleno pomidzy nateniem pola magnetycznego H oraz prdem pyncym w
przewodniku:
R H l H dl H i
l
= = =

2 cos ,
(13)
gdzie: dl may element dugoci ptli, kt pomidzy wektorem natenia pola
magnetycznego H , a wektorem dugoci elementu dl (rys. 7.).
Dla caej cewki Rogowskiego, w ktrej mamy n zwojw, strumie magnetycznym
mona okreli z nastpujcej zalenoci:
i A n =
0
. (14)
9
Jeeli w przewodzie pynie prd zmienny, to napicie na wyjciu cewki jest
proporcjonalne do szybkoci zmian strumienia:
dt
di
K
dt
di
A n
dt
d
U = = =
0
,
(15)
gdzie: K czuo cewki Rogowskiego
(

A
s V
.
W celu uzyskania sygnau proporcjonalnego do wartoci mierzonego prdu naley
scakowa sygna napicia na wyjciu cewki. Wspczesne rozwizania cewek Rogowskiego
s objte licznymi patentami, ktre obejmuj technologie nawijania, ekranowania,
cakowania, filtrowania czyli generalnie technologie wykonania cewki i ukadu
elektronicznego.
Zalet cewek Rogowskiego, w przeciwiestwie do przekadnikw z rdzeniem
ferromagnetycznym, jest posiadanie charakterystyk liniowych niezalenie od wartoci
mierzonego prdu. Jedynym czynnikiem ograniczajcym ow liniowo jest uszkodzenie
elektryczne powstae w wyniku zbyt wysokiego napicia pomidzy kocwkami cewki.
Dodatkowo cewka Rogowskiego zapewnia separacj galwaniczn toru pomiarowego od
przewodu z prdem, czego nie mamy w przypadku transformatorowych przekadnikw
prdowych. Warto rwnie zaznaczy, e cewka Rogowskiego jest czujnikiem prdu
mogcym pracowa w bardzo szerokim pamie czstotliwoci, ktre przy odpowiednim
doborze cewek i integratorw moe wynosi od uamkw Hz do setek MHz, w zakresie
mierzonego prdu od mA do MA. Mona rwnie wskaza inne waciwoci cewek
Rogowskiego, ktrymi s :
przy bardzo wysokich czstotliwociach zachowuj si one jak linia duga;
z metrologicznego punktu widzenia, dziki liniowoci charakterystyki, do ich
kalibracji nie trzeba uywa duych prdw;
mog mierzy bardzo szybkie zmiany prdu w krtkim czasie kilka bd kilkanacie
kA/s;
nie mierz prdu staego, mog mierzy may zmienny prd w obecnoci duego
prdu staego;
s atwe do umieszczania w urzdzeniach, nawet takich, gdzie pyn bardzo wysokie
prdy. Elastyczne cewki Rogowskiego mog by umieszczane w trudno dostpnych
miejscach, a sztywne rozczne np. na przewodach z prdem. Wynika z tego, e
rwnie proces demontau nie jest skomplikowany.
Bardzo istotnym aspektem podczas wykonywania pomiarw natenia prdu za
pomoc cewki Rogowskiego jest usytuowanie przewodu z mierzonym prdem wzgldem
cewki (rys. 8.), gdy wpywa to na dokadno pomiaru. Najlepiej jeli przewd znajduje si
w rodku cewki, wtedy bd pomiaru jest mniejszy od 1%. Zaleno bdu wzgldnego
pomiaru natenia prdu od usytuowania przewodu z mierzonym prdem wzgldem cewki
Rogowskiego zostaa przedstawiona w tablicy 1.

Tablica 1. Zaleno bdu wzgldnego pomiaru natenia prdu od usytuowania przewodu z mierzonym prdem wzgldem cewki
Rogowskiego

Bd wzgldny pomiaru
natenia prdu [%]
Pooenie przewodu
z prdem w strefie
cewki Rogowskiego
A B C
cewka miniaturowa 0,5 1,0 3,0
cewka standardowa 0,5 1,0 2,0

10

Rys. 8. Strefy pooenia przewodu z mierzonym prdem wzgldem cewki Rogowskiego


1.2.2. Cgi prdowe przekadniki prdowe typu LEM opierajce swe dziaanie na
efekcie Halla
Aby wykona pomiar natenia prdu bez koniecznoci przerywania obwodu
prdowego i wstawiania szeregowo przekadnika prdowego bd amperomierza albo
rezystora o maej wartoci mona zastosowa, obok cewki pomiarowej Rogowskiego, cgi
prdowe przekadniki prdowe typu LEM. Do pomiaru nie wymagaj one przerwania
obwodu, przez ktry pynie prd, poniewa pomiar odbywa si w oparciu o analiz zmiany
pola magnetycznego wytwarzanego przez przewd z pyncym prdem elektrycznym.
Cgi prdowe realizuje si z wykorzystaniem hallotronw. Efekt Halla (rys. 9.) polega
na pojawianiu si dodatkowego pola elektrycznego, w pytce pprzewodnikowej, przez ktr
przepywa wzdu prd polaryzujcy I
C

i ktra jest umieszczona w polu magnetycznym.
Strumie indukcji pola magnetycznego B generuje si Loretza, prostopad do kierunku
przepywu adunkw tworzcych prd. Powoduje to zmian liczby adunkw na obu
krawdziach pytki rwnolegych do pyncego prdu polaryzujcego I
C
, czyli rnic
potencjaw tworzcych napicie Halla U
H
.


Rys. 9. Powstawanie napicia Halla UH w pytce pprzewodnikowej umieszczonej w polu magnetycznym o indukcji B

Realizujc cgi prdowe przekadniki prdowe typu LEM naley pamita, e
napicie Halla U
H
jest niedue, rzdu 30 V dla pola magnetycznego o indukcji 1 Gs = 10
-4
T.
Dlatego koniecznym jest stosowanie wzmacniaczy. Najczciej s to wzmacniacz rnicowe
zbudowane w oparciu o tranzystory bipolarne, gdy charakteryzuj si niskim poziomem
11
szumw, wysok impedancj wyjciow i umiarkowanym wzmocnieniem. Drugim wanym
aspektem jest konieczno zapewnienia staej wartoci prdu polaryzujcego I
C
, aby zmiany
na wyjciu byy wywoywane jedynie dziaaniem pola magnetycznego.
Podczas badania pl magnetycznych o niewielkiej indukcji naley zniwelowa wpyw
ziemskiego pola magnetycznego. W tym celu umieszcza si hallotron w piercieniu
ferromagnetyka dwuczciowym toroidalnym rdzeniu najczciej wykonanym
z tetratlenku trielaza Fe
3
O
4
. Powoduje to redukcj ziemskiego pola magnetycznego nawet
do 100 razy. Dodatkowo w rdze skupia w sobie linie si pola magnetycznego wywoane
przez przepywajcy w przewodzie prd elektryczny o wartoci skutecznej I. Wytworzone
pole magnetyczne, proporcjonalne do mierzonego prdu I, powoduje powstawanie napicia
Halla U
H
, ktre po przeksztaceniu na posta cyfrow jest miar prdu (rys. 10.). Sam
hallotron wykonany jest z krysztau indu o powierzchni okoo 5 mm
2
.


Rys. 10. Budowa cgw prdowych przekadnikw typu LEM wykorzystujcych efekt Halla

Cgi prdowe przekadniki prdowe typu LEM zrealizowane w oparciu o efekt Halla
mog by wykorzystywane do pomiaru prdw staych i zmiennych. Zakres mierzonych
prdw rozciga si od pojedynczych miliamperw do tysicy amperw.

1.3. Budowa i zasada dziaania miernikw termoelektrycznych
Mierniki termoelektryczne zaliczaj si do grupy miernikw mierzcych wartoci
prdu przemiennego. Stanowi one poczenie miernika magnetoelektrycznego
z przetwornikiem termoelektrycznym, skadajcym si z termoelementu i grzejnika.

Rys. 11. Budowa ustroju miernika termoelektrycznego

Termoogniwo skada si z dwch wykonanych z rnych metali tak, aby napicie
powstae przy rnicy temperatur midzy kocami byo jak najwiksze. Najczciej uywane
s nastpujce termoogniwa: konstantan chromel, konstantan elazo. Grzejnik moe by
nieizolowany od termoogniwa lub izolowany. Przy budowie grzejnik dobiera si ze wzgldu
na moliwo wydzielania ciepa i ma intensywno zjawiska naskrkowoci i pojemnoci
wasnej. Natomiast termoogniwo dobierane jest ze wzgldu na napicie termoelektryczne.
12
Grzejnik o rezystancji R mierzonym prdem nagrzewa spoin pomiarow
termoelementu, a rnica temperatur powoduje powstanie siy termoelektrycznej, ktra jest
nastpnie mierzona. Prd I
0
pyncy przez ustrj, a wic i wychylenie organu ruchomego
s proporcjonalne do kwadratu wartoci skutecznej prdu mierzonego (moc czynna R I P =
2
0

jest proporcjonalna do rnicy temperatur).
Wobec powyszego podziaka miernika jest nieliniowa (skala nie jest liniowa).
Dodatkowo z faktu, e napicie termoelektryczne E
0
jest mae (rzdu 1012 mV), wic
miernik magnetoelektryczny jest miliwoltomierzem wyskalowanym w amperach.
Woltomierze termoelektryczne s budowane rzadziej ni amperomierze. Pobieraj one
z obwodu mierzonego prd, ktry rozgrzewa termoelement. Zasada dziaania jest identyczna
jak amperomierza.
Mierniki termoelektryczne charakteryzuj si nastpujcymi waciwociami
metrologicznymi:
mierz warto skuteczn niezalenie od ksztatu przebiegu,
na pomiar wpyw ma temperatura otoczenia zmienia si temperatura grzejnika
i napicie termoelektryczne,
mierz prdy do czstotliwoci przebiegu 100 MHz (nawet 1GHz) i napicia
do 50 MHz. Zakres ten ograniczaj bdy dodatkowe wynikajce ze zjawiska
naskrkowoci oraz pojemnoci grzejnika i przewodw czcych (klasy
amperomierzy : 1; 1,5; 2,5 bdy temperaturowe nie przekraczaj 1 %),
nieliniowy przebieg skali urzdzenia (aby zlinearyzowa jej przebieg stosuje si
mierniki ze wzmacniaczami z ptl sprzenia zwrotnego),
w przypadku woltomierzy wad jest duy pobr mocy, natomiast dla amperomierza
spadek napicia na grzejniku wynosi 0,22 V,
stosuje si je do pomiaru przebiegw o duej czstotliwoci.


2. OPIS STANOWISKA LABORATORYJNEGO


Rys. 12. Widok stanowiska laboratoryjnego
13
W skad stanowiska laboratoryjnego wchodz: autotransformator (Atr), dwa
transformatory (jeden peni funkcj separujc obwd pomiarowy od sieci elektrycznej Tr1,
drugi peni funkcj dawika, ktrego zadaniem jest odksztacanie prdu pyncego
w obwodzie Tr2), czterokanaowy oscyloskop cyfrowy, przekadnik prdowy (PI),
amperomierz termoelektryczny (A1), amperomierz elektromagnetyczny (A2), amperomierz
prostownikowy (A3), multimetr cyfrowy (penicy funkcj woltomierza napicia
przemiennego AC V), rezystor wzorcowy (R
w
), miernik cgowy, LEM prdowy (
ILEM
25:1,
% 5 560 =
M
R ).


3. POMIAR WARTOCI SKUTECZNEJ ORAZ MAKSYMALNEJ
ODKSZTACONEGO PRDU PRZEMIENNEGO


Rys. 13. Schemat ukadu pomiarowego

1. Poczy ukad zgodnie ze schematem przedstawionym na rys. 13. i zgosi
prowadzcemu w celu sprawdzenia poprawnoci pocze.
2. Zaczy zasilanie sieciowe stanowiska oraz wszystkich przyrzdw i zasilaczy,
ktre tego wymagaj.
3. Wybra waciwe opcje pomiarowe oraz zakresy lub czuoci w stosowanych
przyrzdach pomiarowych.
4. Nastawi za pomoc autotransformatora (Atr) prd w ukadzie, wskazywany przez
amperomierz termoelektryczny A1, z przedziau od 5,00 A do 6,00 A (warto
podaje prowadzcy).
5. Odczyta warto napicia przemiennego mierzonego przez woltomierz V, a
nastpnie obliczy warto natenia prdu pyncego przez rezystor R
w
, zgodnie
ze wzorem:
w
V
Rw
R
U
I =
Obliczon warto przyj jako prawdziw podczas obliczania bdw pomairu.
6. Odczyta warto prdu wskazywan przez amperomierze A2 oraz A3, ktre s
podczone do uzwojenia wtrnego przekadnika prdowego oraz zanotowa
przekadni tego przekadnika. Warto prdu zmierzonego z uyciem
przekadnika PI naley wyznaczy z zalenoci
PI
I I =
3 , 2

gdzie:
PI
przekadnia znamionowa przekadnika prdowego. Warto w tym
miejscu zaznaczy, e miernik prostownikowy mierzy warto redni, a jest
14
wyskalowany w wartociach skutecznych. Wobec tego, jeeli mierzone jest
natenie prdu o ksztacie rnym od sinusoidalnego wwczas wynik obarczony
jest bdem doksztatu krzywej. Mona jednak na podstawie pomiaru miernikiem
prostownikowym okreli warto redni badanego przebiegu. W tym celu naley
skorzysta z nastpujcego wzoru:
11 , 1
3
I
I
r
=
7. Odrysowa z oscyloskopu przebiegi mierzonych prdw:
a. jako spadek napicia na rezystorze wzorcowym,
b. przez miernik cgowy,
c. przez LEM prdowy.
Dodatkowo zapisa przebiegi w pliku z rozszerzeniem csv, gdy wartoci
chwilowe przebiegw bd potrzebne do analizy widmowej.
8. Za pomoc oscyloskopu cyfrowego okreli prawdziw warto skuteczn
(Measure Voltage Vrms) oraz warto maksymaln (Measure Voltage
Vmax) dla kadego z trzech uzyskanych przebiegw. W celu wyznaczenia
wartoci rzeczywistych naley skorzysta z nastpujcych wzorw:
a. dla pomiaru prdu w oparciu o pomiar spadku napicia na rezystorze
wzorcowym:
w
rms
rms
R
V
I = prawdziwa warto skuteczna mierzonego prdu,
w
R
V
I
max
max
= warto maksymalna mierzonego prdu,

b. dla pomiaru prdu za pomoc miernika cgowego:
S V I
rms rms
= prawdziwa warto skuteczna mierzonego prdu
(S czuo miernika cgowego),
S V I =
max max
warto maksymalna mierzonego prdu,

c. dla pomiaru prdu za pomoc LEMa prdowego:
M
ILEM
rms rms
R
V I

= prawdziwa warto skuteczna mierzonego prdu
(
ILEM
przekadnia zwojowa LEM,
M
R rezystor w obwodzie wyjciowym LEM),
M
ILEM
R
V I

=
max max
warto maksymalna mierzonego prdu.

9. Na podstawie wynikw z punktu 6 oraz 8, dla kadego z trzech wariantw
pomiaru natenia prdu, wyznaczy wspczynniki przebiegu czasowego:
a. wspczynnik ksztatu:
r
rms
k
I
I
k = ,
b. wspczynnik szczytu:
rms
sz
I
I
k
max
= .
10. Po zakoczeniu pomiarw skrci autotransformator, wyczy zasilanie
przyrzdw pomiarowych oraz stanowiska laboratoryjnego.



15
4. WYKONANIE SPRAWOZDANIA
Sprawozdanie z wykonanego wiczenia powinno zawiera:
wykaz zastosowanych przyrzdw pomiarowych wraz z ich parametrami
charakterystycznymi koniecznymi do wykonania stosownych, w trakcie
pomiarw, oblicze;
oscylogramy badanych przebiegw z odpowiednio opisanymi osiami ukadw
wsprzdnych;
tabele ze zmierzonymi wartociami skutecznymi, rednimi i maksymalnymi
natenia prdu;
obliczone wartoci bdw bezwzgldnego i wzgldnego oraz wzgldnego
granicznego pomiaru wartoci skutecznej natenia prdu, zgodnie ze
wzorami:
I I I
m
= % 100

=
m
I
I
I

gdzie:
m
I warto zmierzona natenia [ ] A , I warto prawdziwa natenia
prdu [ ] A ,
obliczone wartoci wspczynnika ksztatu oraz szczytu mierzonego prdu
odksztaconego,
wyznaczone wartoci skuteczne 1, 3, 5, 7, 11 i 13 harmonicznej, na podstawie
wynikw zawartych w punkcie 6 przebiegu wiczenia, przebiegu prdu
odksztaconego. W tym celu naley skorzysta z aplikacji znajdujcej si pod
adresem http://elektro.w.interia.pl/harmonic/index.html. Przygotowujc plik
tekstowy z danymi do analizy widmowej naley zastosowa odpowiednie
transformacje, stosowanie do sposobu pomiaru prdu:
a) dla pomiaru prdu w oparciu o pomiar spadku napicia na rezystorze,
zgodnie ze wzorcowym: ( )
( )
w
R
t u
t i = ,
b) dla pomiaru prdu za pomoc miernika cgowego, zgodnie ze wzorem:
( ) ( ) S t u t i = (S czuo miernika cgowego),
c) dla pomiaru prdu za pomoc LEMa prdowego, zgodnie ze wzorem:
( ) ( )
M
ILEM
R
t u t i

= (
ILEM
przekadnia zwojowa LEM,
M
R rezystor w
obwodzie wyjciowym LEM).
Dodatkowo naley zaczy wykresy widmowe z programu, przebiegi czasowe
skadowych harmonicznych oraz uzyskanych po zsumowaniu harmonicznych
przebiegi czasowe prdw odksztaconych,
obliczone wartoci wspczynnika zawartoci harmonicznych (THD), zgodnie
ze wzorem:
% 100
1
2
13
2
11
2
7
2
5
2
3

+ + + +
=
I
I I I I I
THD ,

obliczone wartoci skuteczne prdu odksztaconego na podstawie twierdzenia
Parsevala, zgodnie ze wzorem:
2
13
2
11
2
7
2
5
2
3
2
1
I I I I I I I + + + + + = [A].



16
LITERATURA
[1] Chwaleba A., Poniski M., Siedlecki A.: Metrologia elektryczna. WNT, Warszawa 2000
[2] Jaworski J. M.: Wyraanie niepewnoci pomiaru. Przewodnik. Gwny Urzd Miar,
Warszawa 1999
[3] Koszmider A., Olak J., Piotrowski Z.: Przekadniki prdowe. WNT, Warszawa 1985
[4] Lizer M., Szweicer W., Wrblewska S.: Elektroniczne przekadniki pomiarowe
zaoenia normy i przegld rozwiza technicznych. Automatyka elektroenergetyczna
Nr 1, 2010
[5] Otnes R. K., Enochson L.: Analiza numeryczna szeregw czasowych. WNT, Warszawa
1978
[6] Szymaniec S.: Diagnostyka maszyn indukcyjnych klatkowych z wykorzystaniem cewek
Rogowskiego. Zeszyty Problemowe Maszyny Elektryczne Nr 72/2005
[7] Wiszniewski A.: Przekadniki w elektroenergetyce. WNT, Warszawa 1992
[8] Zieliski T. P.: Cyfrowe przetwarzanie sygnaw od teorii do zastosowa. WK,
Warszawa 2007


PRZYKAD OBLICZANIA BDW POMIARU
Zmierzono prd przemienny 50Hz stosujc ukad z przekadnikiem prdowym
(kl. 1,
A
A
PI
5
10
= ) i amperomierzem elektromagnetycznym (kl. 0,5, I
z
=6A). Miernik wskaza
I
A
= 3,56A. Poda wynik pomiaru.

Warto mierzonego prdu: 12 , 7 = =
PI Z
I I [A]

Bd graniczny amperomierza: 843 , 0 = =
A
Z
gI
I
I
kl [%]

Niepewno standardowa czna: 755 , 0
3
1
) (
2 2
= + =
PI
g gI r
I u

[%]


Niepewno rozszerzona (dla k=2): 51 , 1 ) ( ) ( = = I u k I U
r r
[%]


Warto bezwzgldna niepewnoci: 11 , 0
% 100
) (
) ( =

=
I I U
I U
r
[A]

Wynik pomiaru: ) 11 , 0 12 , 7 ( = I [A]