Uluslararas Sosyal Aratrmalar Dergisi The Journal of International Social Research Cilt: 5 Say: 22 Yaz 2012 Volume: 5 Issue:

22 Summer 2012 Issn: 1307-9581

www.sosyalarastirmalar.com

BATI ANADOLUDA TARIMSAL GC VE CRETLER (1844- 1914) AGRICULTURAL WORKFORCE AND WAGES IN WESTERN ANATOLIA (1844- 1914)

Cihan ZGN

z XIX. yzylda sanayileen Avrupa lkeleri ekonomilerinde byk dnm ve byme yaamtr. Bu dnm ve bymenin en nemli etkenlerinden biri tarmsal rn talebinde grlmtr. Bu balamda Bat Anadolu tarmsal retim ve ihrac bakmndan batl lkelerin ihtiyalarna cevap veren cazip bir blge olarak, Bat Avrupa temelli dnya ekonomisinin etki alanna girmitir. Bat Anadolu blgesinde Avrupann tarmsal rn talebinin artmasna bal olarak byk bir ekonomik byme ve deiim yaamtr. Bu deiim tarm sektrnde igcnn nemini daha da artrmtr. Bu makale 1844ten 1914 ylna kadar Bat Anadoluda tarm i gc ve cretleri zerine baz tespitlerde bulunmay amalamaktadr. Anahtar Kelimeler: Tarm, Gc, i, cret.

Abstract A great transformation and growth in economies of European countries industrializing in the 19th century was experienced. Demand for agriculturel product was one of the most important factors of this transformation and growth. In this context, West Anatolian as being an attractive region responding requirements of Western countries as per agriculturel production and export entered the effect area of the world economy being of Western Europe basis. A major economic growth and change were experienced in West Anatolia region depending on increasing of agriculturel product demand of Europe. This change increased the importance of the workforce in the agricultural sector. This article aims to some determinations on agricultural labor force and wages from 1844 to 1914 in Western Anatolia. Keywords: Agriculture, Workforce, Labour, Wages.

Tarmsal retimi gerekletiren emek, XIX. yzyl Bat Anadolusunda genellikle kendi toprana sahip kk toprak sahibi ailedir. Toprak miktarnn klmesi, topraktan elde edilen gelirin ailenin geimini salamaya yetmemesi durumlarnda ise kk ifti ailesi yeni topraklar kiralayabilir veya ortak olarak gelirini artrabilir. Osmanl toplumunda ifti ailesinin dnda, geimini topraktan elde edilen gelirle salayan ve deiik adlarla anlan meslek gruplar da bulunur. ou zaman birbiriyle kartrlabilen bu meslek gruplarnn izi 1845 ylna ait Temettuat defterlerinden srlebilir. Bat Anadoluda var olan yerleimlere ait Temettuat defterlerinin1 bir ksm tarafmzdan olmak zere hemen hemen tamam okunmu ve deerlendirilmitir.
Dr., Ege niversitesi, Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm. XIX. yzyln ortalarnda [1845te] gerekletirilen Temettuat saymlarnn Bat Anadoluda bulunan yerleim yerlerine ilikin veriler iin ltfen bkz. H. Orta- O. Yapucu ve C. zgn (2010). Deiim Srecinde Aydn, (Ed. Sabri Srgevil), Aydn.
1

- 320 Bu almann da nemli kaynaklarndan birini oluturan sz edilen defterlerde tarmsal retimi gerekletirenler iin kullanlan tanmlamalarn en banda erbab- ziraat bulunur. Temettuat defterlerinde sklkla karlalan bu terimi ifti ve renber terimleri izler. ifti ve renper arasnda ne tr bir ayrmn olduunu kestirmek kolay deildir. Ancak byle bir ayrmn mutlak olduu dnlmelidir. nk her iki tanmlamann da ayn defterde var olu nedeni iin defteri dzenleyen ktibin tercihinden daha iyi bir aklama gereklidir. Bu adlarla anlan meslek erbabnn kendi topraklar olur, hatta aralarnda baka tarm arazilerinde ortaklk yapanlara da rastlanr. En ok karlalan bu terimlerden baka bir de rgatlarn, zellikle tarmsal retimin tarm d retimden daha ok yapld yerleimlere ait defterlerde ok sklkla kullanld grlr. Irgat bir eit vasfsz tarm iisidir. Irgatlarn genellikle kendi topraklar yoktur ya da geimine yetmeyecek kadar azdr. Ancak bu genel durumun istisnas Aydna bal Karapnar nahiyesinde grlr. Irgat olarak tanmlanan bir grubun aslnda tanmlamaya pek uymayacak ekilde topraklar bulunur2. Benzer bir istisnai durum Foa-y Atik Cephane Mahallesinde ikamet eden rgat Semerci olu Hasan rneinde grlr. Sz edilen rgatn 80 dnm aan ba ve tarlas vardr3. Daha da ilginci Foa kazas eyh-i Kebir mahallesinde en yksek yllk kazanca, mer olu Mehmed Abdullah adl bir rgat sahiptir ve gelirinin byk bir ksmn sahip olduu tarlalardan salamaktadr4. Yine vasfsz tarm iisi olarak dnlebilecek bir baka grup hizmetkr, hizmeti adlaryla anlr. Ancak bunun ne trden bir hizmetkrlk olduu net deildir. Amele olarak adlandrlan bir baka grup iinde hem vasfsz tarm iileri hem de tarm d alanda alan iiler dahil olmaldr. Tarmsal retimi gerekletirenler arasnda ba-bahe-bostan sahipleri de bulunur. Defterlerde bahevan (yada baban) adyla anlan sebze yetitiricileri ve baclkla uraanlar da vardr. Ayrca tarmsal faaliyetin daha zel alanlarnda i gren ve yaptklar ilerle anlan duhanc, duhan renberi, duhanc hizmetkr da retimde pay sahibidir. Ortaklar ve kiraclar, erbab- ziraat ya da renber adlaryla da anlmakla beraber zaman zaman sadece bu adlarla da anlabilmektedir. XIX. yzyln ortalarnda Aydn- Gzelhisarn XIX. yzyln ortalarnda hane reislerinin 198i tarmla uraan kk reticilerdir. Bu grup, defterlerde ifti, erbab- ziraat, renber, otlak gibi adlarla anlr. Bunun yannda tarm ve hayvanclkla ilgili alanlarda hizmet gren toplam hane saysnn %23n oluturan iilerin tarm iisi ve ba-bahede alanlar olduu kabul edilirse geimini tarmdan salayanlarn oran daha da artar. Bu grupta rgatlar, obanlar, detebanlar, bahevanlar, ukadarlar, srtmalar saylabilir5. Bozdoanda tarm sektrnde i gcne sahip erbab- ziraat 6, rgat 32 kii olarak tespit edilmektedir6. ine de toplam 371 kii rgat, ziraat erbab, renper, hizmetkr, ifti olarak almaktadr. Karacasuda 400 kii ifti ve erbab- ziraat, 64 kii kirac, 478 kii rgad, 18 kii oban ve srtma olmak zere toplamda 960 kii tarmsal retim etkinliinde yer almaktadr. Koarlnn XIX. yzyl ortalarndaki ekonomik yaps Temettuat defterlerinin mevcut verilerine dayanarak deerlendirilebilir. Buna gre tarm sektr ekonomik yap iinde nemli bir yere sahiptir ve toplam hane reisi iinde 99u erbab ziraat, rgat, hizmetkr gibi adlar olan tarmla ilgili meslekleri icra etmektedir7. XIX. yzyl ortalarnda Nazillide, tarmsal retim etkinliinin tm ekonomik faaliyetler iindeki paynn % 27 olduu grlmekte, toplamda 206 kii rgat, ziraat erbab, renper, hizmetkr, ifti olarak almaktadr. XIX. yzyl ortalarnda Sultanhisardaki tarmla ilgili kesimlerin tm ekonomik faaliyetler iindeki paynn % 85 olduu tespit edilmekte; toplam 562 kii rgat, ziraat erbab olarak almaktadr. Beydada tarmla ilgili

Babakanlk Osmanl Arivi (bundan sonra B.O.A.), ML. VRD. TMT. No: 1498. B.O.A. ML. VRD. TMT, No. 1939, Hane 40, No. 94. 4 B.O.A. ML. VRD. TMT, No: 1941, Hane 17, No. 20. 5 Arzu Tozduman (1992). Aydn Gzelhisarnn Sosyal ve ktisadi Durumu, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, . . SBE, s. 46. 6 Sabri Srgevil (1995). La Situation Sociale,conomique et Dmographique du District de Bozdoan Selon Un Cahier de Revenue Fiscal en 1261 (1845), Collection Turcica, VIII, Paris, s. 497- 504. 7 B.O.A., ML. VRD. TMT. No. 16210 ve No. 2559.
2 3

- 321 kesimlerin tm ekonomik faaliyetler iindeki paynn % 57 olduu anlalmakta, toplam 88 kii rgat ve ziraat erbab olarak almaktadr8. XIX. yzyl ortalarnda demi halknn byk bir ounluu [% 38lik bir kesimi] geimlerini tarmdan saladklar grlmektedir. Bunlarn bir ksm toprak sahibi olmakla birlikte, byk bir ounluu topraksz tarm iisi nitelii tamaktadr9. XIX. yzylda Ayasulu nahiyesi genelinde 110 oban, 61 rgat, 154 erbab ziraat vardr. Ayrca kirac, amele, oban hizmetkr, oban khyas, duhanc ve duhanc rgat gibi yine tarm ve hayvanclkla ilgili meslekler de bulunmaktadr. Salihlide 79 kii rgat, 47 kii erbab- ziraat ve 32 kii obandr. Bunlara 11 kiilik hizmetkr ve 5 renberi de eklemek gerekir. Ayrca 1 bahevan, 2 duhan renberi, 1 srtma ve 19 ortak da tarm kesiminde yer alr. XIX. yzyl ortalarnda Manisada tarmla ilgili kesimlerin tm ekonomik faaliyetler iindeki paynn %28.25 olduu grlmektedir. 1212 kii erbab- ziraat, renber gibi kk retici ya da rgat, hizmetkr, oban, srtma vs. gibi tarm iisi olarak almaktadr10. Tarmsal retimde emek ok kolaylkla salanabilen bir unsur deildir. nk toplumda topraksz emek gc XIX. yzyla gelindiinde bile her zaman ve her yerde bulunabilen bir e deildir. Devlet kylnn toprakszlamasna kardr ve mmkn olduunca bu durumu engellemeye alr. Ama bilindii gibi XIX. yzyln koullar iinde bu durum zamanla deiir. Topran bol, emein kt olduu Osmanl corafyasnda cretli emein var olu koullar da farkllklar gsterebilir. Ama byk arazilerde emein en sklkla ortaklk ve yarclk yntemleriyle kullanld sylenebilir. gc ktlnn etkisiyle, byk toprak sahipleri, topraklar zerindeki kyllerle aralarndaki ortaklk yarclk gibi anlamalar feshetme yoluna gitmemiler ve kapitalist bir retim srecine uzun sre geememilerdir11. Tanzimat dneminde ticaret serbestliinin salanp, toprakta zel mlkiyete ncelik tanmasndan sonra yabanc sermaye yatrmlar Bat Anadoluda geniledike, devlet pazar zerindeki kontroln yabanc sermeye ile paylamaya balamtr. thalat ve ihracat ileriyle yetinmeyip toprak satn alarak Bat Anadoluda iftilie balayan bata ngilizler olmak zere yabanc i adamlar bu ekilde retime katlarak tarmsal retimi tevik etmilerdir12. Memalik-i Mahruse-i ahanede kesretle bulunan servet-i tabiyenin tevsi-i istimali maksadyla ngiliz sermayedarlarn celb iin13 1867 yasasndan sonra yabanclarn toprak satn alp byk iftlik plantasyonlar meydana getirme sreci hzlanm ve bu konuda en nemli gelime Bat Anadoluda grlmtr. zellikle ngiliz ahs ve irketleri 1857- 1892 arasnda zmir, Kuadas, Aydn, Tire, Bornova, Buca, Nazilli, Ayasulu ve Bergama gibi blgelerde arazi satn alarak pamuk plantasyonlar ve zm balar kurmutur14. Yabanc sermaye sahipleri ilerinin okluu yznden bu byk tarm topraklaryla ilgilenemedikleri iin balangta kyllerle ortaklk veya yarclk anlamalar yapm ve hatta daha da ileriye giderek kylleri angaryaya komaya alanlar da olmutur. Bu nedenlerden dolay ortaklk ve yarclk ok byk iftlikler ve zmirde zellikle byk ticaret evleri olan ngilizlere ait- geni tarm arazilerinde devam etmitir15. Byk toprak sahipleri ile kyller arasnda yaplan ortaklk anlamalarnn zaman iinde eitli deiiklikler geirdii de tespit edilmektedir. XIX. yzyln ikinci yarsnda byk toprak sahibi yabanc sermaye sahipleri kyllerden genel olarak rnn yarsn talep
H. Orta- O. Yapucu ve C. zgn (2010). a.g.e., s. 29-45, 52-66, 87-105. Tevfik Gran (1985). Ondokuzuncu Yzyl Ortalarnda demi Kasabasnn Sosyo-Ekonomik zellikleri, ktisat Fakltesi Mecmuas- mer Ltfi Barkana Armaan, C. 41/14, s. 301319. 10 H. Orta- O. Yapucu ve C. zgn (2010). a.g.e, s. 160173, 223241, 256269. 11 Orhan Kurmu (1982). Emperyalizmin Trkiyeye Girii, Ankara, s. 7475. 12 W.M. Ramsay (1897). Impression of Turkey, London, s. 66- 67. 13 B.O.A., Y. PRK. TF. 5/ 78 (1898). 14 Murat Baskc (2003). Osmanl Tarmnda Makineleme: 1874- 1914, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, 58 (1), Ocak- Mart, s. 32. 15 Maltass, Abbott ve Whittall gibi byk tccarlarn toprak satn aldktan sonra zmirdeki ilerinin okluunu bahane ederek eski toprak sahiplerinin kyllerle olan ortaklk ve yarclk anlamalarn srdrdkleri hakknda bilgiler vardr. Whittalllerin zmire gelileri, ailesinin zmir ve evresindeki ekonomik faaliyetleri hakknda ltfen bkz. Edmund H. Graud (1934). Family Records- A Record of The Origin And History of the Giraund and Whittall Families of Turkey, London, s. 6378.
8 9

- 322 etmeye ve kyllerin hangi rn yetitireceklerine karar vermeye balamlar; zmirin tarmsal rnler ihra eden bir liman olarak neminin gitgide artmas sonucu ortaklk anlamalarn dileklerine uygun biimde yaplmasn salamlardr16. 1858 tarihli Arazi Kanunu, tapu senedini topra gerekten ekip bien kiinin alacana dair aka bir ey belirtmez. Kanunun 3. maddesi arazi sahibinin, yani araziyi ekip bime hakkna sahip olan kiinin tapuyu alacan belirtir. 78. madde ise araziye sahip olan ve topra on yl boyunca ekip bien kiinin har demeksizin tapu senedi alabileceini ngrr. 116. madde ile kanun miri topraklarn bor demesi iin satna ancak bor verenin araziyi satma niyetinden borluyu haberdar etmesi kouluna bal olarak izin vermektedir. Arazilerin kk reticilerden byk reticilere geii, reticilerin yerel ayandan ve tefecilerden sklkla yksek faizli kredi almalaryla artar. Ard ardna gelen kt hasat, genelde reticilerin fakirlemesi, arazilerin satlmas ve bunlarn bor verenlerin eline gemesiyle sonulanr. Pazara ynelmenin muhtemel bir sonucu olan pamuk, zm ve incir gibi youn emek gerektiren rn blgelerinde kk iftinin topran istimlk etme ve onu cretli emeki ucuz tarm iisi- konumuna drme eilimi zellikle Bat Anadoluda daha da geliir. iftlik sahipleri kyllerin elinde kalan topraklar, kylleri kredi ile borlandrma yoluyla ellerinden alr ve bylece topraklarn daha da geniletme frsat bulur17. XIX. yzyln sonlarnda car- Akar Nizamnamesi ile devlet kk retici kesimi, geliip byyen toprak sermayesine kar koruma altna almaya almtr. Dnemin nl ziraat muallimi Agop Zakaryan tarafndan yazlan iftlik daresi adl eserde bu nizamname maddeler halinde ayrntlaryla verilmitir. Nizamnamenin ilgili maddesine gre gerek Dersaadette ve gerekse taralarda her kim olur ise olsun hane ve dkkn ve arazi ve iftlik gibi bir akarn icar edecek oldukda mstecir ile beynlerinde bir mukavelename tanzimine mecbur klnmtr18. Devlet hazrlad nizamnamenin satr aralarnda, yaplacak anlamayla ileride kabilecek sorunlara kar daha bandan nlem almaya alm, anlama yapan taraflar ortaklk ilikilerinin snrlarn ayrntl bir ekilde izmeleri konusunda adeta uyarmtr. Ortaklk ve yarclk anlamalarnn yan sra, angarya da iftliklerde kullanlan bir tarmsal igcn salama yntemidir. Ayanlarn iftlik arazilerinde kyllerin, bir ift kz ile iki gn tarla srmek, iki gn tohum serpmek ve iki gn de hasat yapmak eklinde aklanan ylda alt gn toprak sahibi hesabna almas usulne dayanan bu feodal retim tarzn Karaosmanolu Hseyin Efendinin uygulad anlalmaktadr. Ancak Hseyin Efendi topraklarndan bir blmn J.B. Patersona sattnda kyller, toprak sahibi gvur olduu zaman angarya ile ykml olmadklarn ileri srmledir. Baltac Temistoklinin de bu yndeki istekleri kyllerce reddedildiinde, durumu kurtarmak iin angarya geleneine son verdiini aklamtr19. Bu durumda, ortaklk ve yarclk yntemiyle topraklar ilemek uzun sre tek retim biimi olarak devam etmitir, cretli tarm iiliinin daha ok kk arazilerde uyguland anlalmaktadr. Anadolunun birok yresindeki cretli emeki snf, kendi arazilerini bakalarnn tarlasnda almak iin geici bir sreliine terk etmi olan kyllerden oluuyordu20. Toprak temelde kyllerindi fakat Padiaha ait Torbal yaknlarndaki araziyi de kapsayan birok byk mlk vard. Kiralananlar da iine alan iftliklerin ou kk reticiye tohumlar salanarak ve topra, binalar ve tarm aletlerini kullanmalarna izin verilerek kiralanrd, onlar da kira vermek yerine rnn yarsn toprak sahibine vermeyi tercih etmilerdi21. Bat Anadoluda tarmsal emei oluturan bir baka unsur mevsimlik iilerdir. Mevsimlik ii kavram Anadolu tarm iin olduka tandktr. nk yerleim merkezlerinin grece dank olmas nedeniyle tarmsal igcnn talep edilen blgelerde her zaman hazr
Orhan Kurmu (1982). a.g.e, s. 8182. Donald Quataert (2008). Anadoluda Osmanl Reformu ve Tarm (1876- 1908), ev. N. Gndoan- A. Gndoan, stanbul, s. 61- 62; ve ayrca bkz. Sabri Srgevil (2010). XIX. Yzyl Aydn Vilayetinde iftlikler, XV. TTK KongresiOsmanl Tarihi, C. 4, 3. Ksm, TTK, Ankara, s. 1761- 1762. 18 Agop Zakaryan (1897). iftlik daresi, stanbul, s. 208- 215. 19 Orhan Kurmu (1982). a.g.e., s.81. 20 Donald Quataert (2008). a.g.e., s. 63. 21 Wyndham Dunstan (1908). Report on Agriculture in Asia Minor, London, s. 1- 17.
16 17

- 323 olmas mmkn deildir. Emek gc imparatorluun birok corafi blgesinde ve blgeler arasnda dolam halindedir. R. Kasaba, Bat Anadoluda mevsimlik iilerin XVIII. yzyl sonu ile XIX. yzyl banda saylarnn artt saptamasnda bulunur. Ayann glenmesi ve ticari tarmn gelimesi ile tarmda ger ii kullanmnn arasnda iliki kurmann yeterli bir aklama olmadn da belirtir22. Ger iiler asndan bakldnda ise bu durumun daha hayatsal nedenleri olmas gerektii dnlebilir. Tarmn ticarilemesi, salgn hastalklarn nfusa verdii zararlar, uzun yllar sren savalarn sonucunda gen nfusta yaanan ciddi kayplar vb. nedenlerden dolay emek kaynaklarn eritmitir23. Zaten tarm iilerinin onda dokuzu Mslman olduu iin ve askere de Mslmanlar gittii iin i gc de azalr24. Sadece Aydn Vilayetinden 1853 ylnda Krm savana gnderilen asker says 45.000dir. Gidenlerin ok az geri dnebilmise de, dnenler de sakat veya hasta olduklar iin alabilecek durumda deillerdir. 1877- 78 Osmanl- Rus sava iin Aydn Vilayetinden cepheye giden kii saysnn 100.000 dolayndadr. Girit, Yemen, Balkanlara gidenlerin saylar da 200.000i amaktadr. Byk ounluunu kyllerin oluturduundan kuku olmayan bu kayplarn tarmda dar boazlar yarattn syleyebiliriz25. Bat Anadoludaki igcne net ekleme yaplmas iin drt nemli potansiyel kaynak vard. Bunlardan ilki, Ege Adalar ile Morada yaayan, ancak siyasi veya ekonomik nedenlerle sk sk Anadoluya geen nfustu26. kincisi blgede veya blge civarndaki, esas uralar olan hayvanclk ve st rnleri retiminin yan sra zellikle hasat mevsiminde yerleik tarma da katlan gebelerdi. nc kaynak ise Bat Anadoluya almak iin gelen ve memleketlerine dnmeden nce burada birka yl kalan Dou Anadolu ve Dou Karadeniz kylarndan gelen gmenlerdi. Ve nihayet Balkanlar, Krm ve Kafkasyadaki kaybedilmi topraklardan gelen muhacirler vard27. Bu grubu oluturanlar genellikle bulunduklar yerlerde yaam koullar arlaan ve geim sknts yaayan kesimdir. Yaptklar ilerin bitmesiyle geim skntsna den meyan kk toplayclar28 rneinde olduu gibi yoksulluk vasfszlkla birletiinde mevsimlik ii kavramnn ortaya kmas da doaldr. Sz geen iilerin k mevsimi geldiinde yeni bir i bulamamalar da ayr bir sorundur. inde hda-y nabit olarak yetien bitkilerin yer ald geni araziler tek bir rn zerinde ihtisaslat da tespit edilir29. Amerika Devlet-i tebaasndan Msy Zenkilonun Denizlide satn ald arazi 6 dnm kadardr. Merkez kazaya saat mesafedeki hsaniye Kyndeki bu arazide yaayan muhacir dalm, topraklar deerlendirilmek istenmi, arazi nce 18 bin lira karlnda akr Ahmete ve ardndan sz edilen kii tarafndan Msy Zenkiloya satlmtr. Amerikal tccarn ald bu
22 Reat Kasaba (2010). Bat Anadoluda Gmen Emei, 17501850, Osmanlda Toprak Mlkiyeti ve Ticari Tarm, Ed. alar Keyder- Faruk Tabak, stanbul, s. 129. 23 Salgn hastalklarn emek ktln iddetlendirmesiyle Anadoluda iskn etme politikasna hz verilmesi emek ktln gidermede etkili olmutur. Bu balamda gmenlerin iskn ve mevsimlik igc hareketleri dnemin Anadolusunda nemli bir unsurdur. Bu konuya ilikin ayrntl bilgi iin zmirdeki ngiliz konsolosu Dennisnin 1877- 1881 konsolosluk raporuna ltfen bkz. Accounts and Papers (1883), No. 25, Smyrna, s. 1071- 1072. 24 W. Gifford Palgrave (1871). Reports from H. M. Diplomatic and Consular Agents Abroad, Respecting Condition of the Industrial Classes and Purchase Power of Money in Foreign Countries- 1870, London, s. 744. 25 Orhan Kurmu (1982). a.g.e, s. 74- 75. 26 iftliklerde i gcn oluturan Bat Anadoluya g etmi Rumlarn iftliklerin balca ahalisini oluturduklar da yine incelenen kylerden anlalmaktadr. Bunlar iftlik kylerine yerlemitir. Adlarnn banda bulunan Rumelili, Adal, Kbrsl vb. lakaplar kkenlerini gstermektedir. Hilal Orta (2000). Manisa Kazasnda Bulunan iftlik Kylerinin XIX. Yzyl Ortalarndaki Durumu, CEPO XIV. Sempozyum Bildirileri, TTT Yay., Ankara, s. 522- 525. 27 Reat Kasaba (2010). a.g.m., s. 124. 28 BOA.,Y.EE.KP. 40/3940 (1903). 29 zmir ve evresinde meyan kk tarm, Rumeli gmenlerinin bir eseri idi. XIX. yzylda blgenin dnya ekonomisiyle btnlemesine paralel olarak, Hda-y nabit olarak yetien meyan kk zmir piyasasnda en ok aranlan rnlerin banda gelmeye balad. Meyan kk bitkisinin zmir limanna kesintisiz bir ekilde ulatrlmas konusunda byk hassasiyetler gsterildi. 1891 tarihinde zmir Ticaret Odas demiryollar tarifelerinde meyan kk bitkisinin tanmasna ilikin indirim yaplmas konusunda, hkmet nezdinde teebbslerde bulundu. Rumeliden gelen gmenlerin meyan kkne byk nem verdiklerini ve meyan kknn demiryollarnda ucuz bir tarife ile nakledilmedii takdirde, bu i kolunun snecei ileri srld. Bkz.: Hseyin Avni anda (1941). Reaya ve Kyl, stanbul, s. 134.

- 324 topraklar harap durumdadr. Msy Zenkilo bu tarlay meyan kk karmak iin deerlendirmi ve meyan kk amelesinin ikametine mahsus ebniye (bina) inas iin almalara balamtr30. Mevsimlik iiler ou zaman Ege Adalarndan gelir. Adalarda yaam koullarnn arl, ekilebilir toprak ktl adalar halkn yeni kazan kaplar aramaya zorlam ve bu yzden kar kyda yani Bat Anadolunun verimli vadilerinde tarm iilii yapmak zorunda brakm olmaldr. Ariv belgelerinin pek ounda en ok Sisam31, Girit ve Rodos32tan zellikle Menderes vadisindeki tarlalarda almak zere gelen iilerden bahsedilir. Gelen ger iiler iin her trl kolayln salanmasna ilikin tedbirler de alnmtr. Ger iilerin yanlarnda getirdikleri erzaklarndan resm-i gmrk alnmamas33, gelen amelelerin barnma ve iae ihtiyalarnn belediye veya hkmete karlanmasna ynelik rnekler de sz konusudur34. Buna ramen yzyln sonlarnda tarm iilerinin tarmsal retim birimlerine ulatktan sonra kaldklar binalarn ounun fena ve uygunsuz olduu tespit edilmektedir. Byk toprak sahipleri ameleleri daha ok ahr ve damlardan uzak yerlerde ina edilen kt durumdaki odalarda veya ahr ve damlarda yatrr. Bunun zellikle kn yaratt sorunlar ok byktr35. Sadece adalardan deil Prizren ve Kalkandelenden,36 Foa, Urla ve zmire almak amacyla gelen, k aylar boyunca tuzlalarda alan iiler de sz konusudur37. Yalnzca Prizren ve Kalkandelenden zmir ve evresine gelip amelelik yapan kii says 4000- 5000 kadardr. Bu Arnavut ameleler btn k altktan sonra yaz memleketlerinde geirmek iin geri dnerler38. Her yl Eyll aynda balarda almak zere zmir limanna kan Arnavut amelelerin says 20003000 kadardr39. Bu ameleler kn alp para kazandktan sonra yaz aylarnda 50er 100er kiilik gruplar halinde bindirildikleri vapurlarla memleketlerine yollanr. Arnavut amelelerin 1500 kadarnn zmirde vapur ektikleri, geri kalan yaklak 500- 1000 kiinin de ba ve yollarda alt tespit edilmektedir40. Baz tarm iileri ise bu amala gelerek yerleik hale de geebilir. Buna ilikin rnekler oktur. Bunlardan biri olan Mehmedolu zmidli brahim 1835- 1836larda Kocaeli Sancandan ger amele olarak gelip Foada tarm iilii ile uramaya balam ancak geri dnmeyerek yaklak 15 yldr Foada rgatlk yapmaktadr ve tasarruf ettii hi topra bulunmamaktadr41. Ancak yllar sren gidi geliler sonucunda, yaam koullarnn da uygun olmas nedeniyle gn bittii durumlar da vardr. Diyar- aher ahalisi kavram bu konuda belki bir ipucu verebilir. Bu kavram, yazm yaplan yerde yerli halktan olmayp, baka bir yerden gelen tamamen g etmi veya yazm (Temmettu tespitleri) srasnda burada alan, hatta mevsimlik iilik yapan, belki de 1015 yldr ayn yerde oturan ama hl yerliden saylmayan bir topluluu ifade eder42. Kaytlardaki tamam Rum 39 hane reisinin yaklak 5 kiiden oluan
B.O.A., D,1434/3 (1909). B.O.A., HR.MKT. 357/85 (1860). 32 B.O.A.,. ML. VRD. TMT defter no. 1064, (1845). 33 B.O.A., HR. MKT. 357/ 85, (1860). 34 B.O.A., BEO. 3849/ 288627 (1911). 35 Agop Zakaryan (1897). a.g.e., s. 166. 36 B.O.A., DH.MUI. 94/-1/34 (1910). 37 Tuz memlehalarnda alan ve Karyakada bulunan amelelerin durumlar iin B.O.A. DH. . UM. EK. 102/ 46 (1915); Foa kayklarnda alan amelenin aldklar yevmiyeler artrlmam bu yzden amele ilerini brakarak greve gitmilerdir. Ayrntl bilgi iin ltfen bkz. B.O.A, DH. MKT., 2664/ 80, (1908); Benzer bir durumla ilgili olarak, Foa tuzlas reislerinin tuz ihracna balamayarak i yavalatmalar, bu yzden tuzlalardaki makine alet ve edevatn el konularak Duyun-u Umumiye tarafndan baka yollarla iletilmesine ilikin bkz. B.O.A., DH. MKT., 2861/ 1310 C 1327 (1909). 38 B.O.A. DH.MUI. 94/-1/34, (1910). 39 B.O.A., Y.PRK.ASK.195/48,(1903). 40 B.O.A., Y.EE., 86- 18/ 1771 (1903). 41 B.O.A ML. VRD. TMT, No. 1939, Hane 4, No. 9. 42 Olcay P. Yapucu (2007). Modernleme Srecinde Bir Sancak: Aydn, stanbul, s. 225- 226.
30 31

- 325 aileleri olduunu dndmzde bu yllarda sadece Sobiceye gelen, [39 X 5=] 195 kiilik bir topluluktan bahsedebiliriz. Kaytlardaki hane reisi erkeklerin yalar 18 ile 60 arasnda deimektedir. Bu topluluk, Yanya, Girit, Rodos, Filibe, Ske, Aydn, Kuadas, Sille ve Kbrs'tan 18411844 tarihleri arasnda gelmitir. 1064 numaral temettuat defterinde belirtildiine gre Sobicede hl misafir olarak grlrler, henz kazann sakinleri deillerdir ama haraciye-i erriyelerini Sobicede derler43. Belki de geldikleri yerlerde toprak sahibiydiler ama bu topran geimlerini salamaya yetmemesiyle baka ilere ynelmi de olabilirler. Bu gmen topluluun kazan salad meslekler arasnda bahevanlk, iftilik, hademelik vardr. Bunlar toprakla balarn koparmadan retime katlanlardr. Bahevanlar ayn toplulukta dikkat ekici biimde fazladr. Bu hane reislerinin geldikleri yerlerde ya da Sobicede bakalarna ait tarla ve baheleri ortaklk ya da kiraclkla ilediklerini dnebiliriz. Tespit edebildiimiz kadaryla Rodostan 1, Yanyadan 3, Giritten 3, Kbrstan 2 bahevan, Yanyadan 1 ifti, Giritten 1 hademe Byk Menderes Havzasnda yer alan Sobicedeki iftlikte tarmsal etkinlikle uraan gmenlerdir44. Trkiyenin dousundan Bat Anadoluya byk sezonluk ii aknlar da vardr45. 18361842 yllar arasnda Haydarl iftlii'ne almak zere genlerin geldikleri yerler de ok eitlidir. Rumlar; Girit, Kbrs ve Aydn'dan gelir; Ermeniler ise Erzurum, Sivas, Ein, Diyarbekirlidir. Bu gmenlerin sfat reaya hademesidir. Byk olaslkla vasfsz ii anlamna gelen bu sfata sahip gmenlerin yapabilecekleri iler daha ok kas gcn gerektirir. Gelir durumlar alt seviyede, yalar 35 ile 55 arasnda deimektedir46. Bu vasfsz iilerin blgeye gelmesi ise Bat Anadolu genelinde tarmn ticarilemesi ve artan retime bal olarak yaanan ii skntsnn bir gstergesi olarak alglanabilir. Sobice pamuunun snrlar aan n bu ticarilemede byk nem tam olmaldr. Ama Sobiceyi gmenler iin ekici klan sadece tarmsal retimdeki n olmasa gerek47. nk Aa Byk Menderes havzasnn verimli vadisinde yer alan Haydarl ve Gdl iftliklerinin sahibi Ermeni Pimiolu Serkis blgenin yerlisi deildir, belki de o da Einlidir ve hemerilerine iftliinde i verir. zmir Arap iftliinde de cretli tarm iisi kullanlmtr. Bir de bu iilerin gmen ii olduklar tespit edilmektedir. Geldikleri yerler, Rumeli Eyaletinin Manastr ve Yanya sancaklarna bal kyleridir. Rumeliden gelen gmen iiler yannda, Midilli Adasndan gelenler de vardr48. XIX. yzyl Anadolusunda ve zellikle Aydn Vilayetine erkez gmenlerin bir blmnn yerletirildii ve bunlar arasnda da tarm iiliinin yaygnl bilinir. zmirin yakn art alannda geni toprak ve iftlikleri bulunan Baltazzi ailesi bu topraklarn ortaklk ve yarclk yntemiyle tasarruf etmekteydiler. Temistokli Baltazzi 187778 Osmanl-Rus Sava sonras Osmanl topraklarna g etmek zorunda kalan ve Akhisarda iftliine yakn bir yere yerleen erkezlerden dolay zaman zaman byk skntlar yaad. Bu zararlardan dolay yargya intikal eden srete Baltazi bundan on drt gn mukaddem seksen doksan nefer erkez Saruhan Sanca dhilinde Akhisar Kazasna muzaf Yaya ky tmarnda Kapakl nam mahalde kin iftliime gelerek () imdi erkezlerin mahsul idrakine mahsus olan u mevsimde iftliimde bulunmalarndan dolay ashab- ziraatn can ve malca emniyetleri sebil olmala kyller mahsullerini derc etmek zere ovaya gitmekten havf ederek (...) kendisinin ticarete urayaca zararn nlenmesi iin Avusturya Devletinin zmirde bulunan konsolosundan Osmanl hkmeti nezdinde giriimde bulunmasn istemektedir49. Bu dnemde Aydn Vilayetine [ounluu zmire] yaklak 45 bin muhacirin geldii ve zellikle Ermeni milletine byk skntlar yaatt da tespit edilmektedir50.

B.O.A. ML. VRD. TMT. No. 1064. B.O.A. ML. VRD. TMT. No. 1064. 45 Charles ssawi (1980). The Economic History of Turkey (1800- 1914), London: The University of Chicago Pres, s. 245- 246. 46 B.O.A. ML. VRD. TMT No. 1064. 47 Olcay P. Yapucu (2007). a.g.e., s. 228. 48 BOA ML. VRD. TMT, No: 1940. 49 BOA, . MMS. 60/2859 (1878). 50 BOA, . MMS. 60/2859 Ek. 44 numaral belgeler (1878).
43 44

- 326 Hkmetin Karye ve Nahiyelere Mahsus Tenbihnamesi de bu sorunu zememitir. Tenbihnamede Btn mal ve mlklerini ve ba ve bahelerini ve tarlalarn dman yedinde brakarak ve bir takm evlad ve iyalinden ve bir takm ocuklar dahi ana ve babalarndan ayrlarak rlplak memleketimizin insaf ve merhametine snm olan Rumeli muhacirlerinin uradklar felaketler dnldke yrekler dayanmaz () andan sonra ilerinden iilik ve gndelikilikle almak isteyenlerin ol surette geindirilmelerine gayretle beraber ol kyde arazi-yi miriye var ise ondan yok ise ky arazisinden mnasip bir tarla irae olunup ol kyde ka ift araba ve ift hayvan var ise herkes srasyla birer ikier gn ianeten ift hayvan ve edevat ve mahsulnden verilmek zere karhan veyahud ianeten lzumu mikdar tohum vererek zikr olunan tarlann bu suretle srdrlp ektirilmesi veyahud ortaklk suretiyle ziraat ettirilerek barndrlmalar 51 istenmitir. 1880lerde Aydn valilii yapan Mithat Paa, raporunda ky blgede yerlemi yerli Rumlarn hizmetilik ve ziraatilik yapmak zere Aydn Vilayetine geldikleri, zamanla emlak ve arazi sahibi olup Yunan gayretkelii yaptklarn bildirmektedir. Bu bakmdan tarmsal retim etkinliklerine ilikin bir i gc salanmasnn tesinde zaman zaman siyasal anlamda bir g hareketliliinin varlna da iaret edilmektedir52. Osmanl ariv belgelerinde mevsimlik ve gmen iilerle ilgili birok kayt bulunur. Anlaldna gre, dardan g ederek gelen iilerin para kazanmaya balamadan nce zellikle barnmayla ilgili nemli sorunlar olmaldr. Rumeliden gelen iiler, zmir limanna ulatktan sonra i bulabilecekleri yerlere gitmeden nce yoksulluklaryla uyumlu odalarda 56 kii bir arada yatp kalkmaktadrlar. Belediye bu durumdan rahatszln, iiler iin meskenler, hastane ve karantina yaplmasnn zorunluluunu ancak mali durumun uygunsuzluu nedeniyle hkmetin bu ii stlenmesi gerektiini belgelerde dile getirir53. cretli emek tarm d alanlarda da alr. Bat Anadoluda mevsimlik ve ger iilerin arlkl olarak balarda, meyan kk toplanmasnda ve ttn tarlalarnda alt tespit edilmektedir54. Zaman zaman doann olumsuz koullarnn ortaya kard acil durumlar da yoksul cretli iilerin iine yaramtr. zellikle tarmsal retim asndan blgede nemli bir sorun olan ekirge istilasnn nlenmesinde, ekirge (tohumlar) yumurtalarnn toplanp imha edilmesinde de cretli amele kullanlmtr. Aydn vilayetinin Saruhan sancanda ekirge tohumlarnn cretli ameleye imha ettirilmek zere harcanmas lzum grlen 500 bin kuruun tesviyesine ilikin resmi bir belgede Saruhan sancanda klliyetli ekirge tohumu bulunduu ve bunlarn bu sene iinde [1911 ylnda] itlaf edilemezse tarm alanlarna byk zararlar verecei Aydn Vilayeti araclyla Meclis-i Vkelaya bildirilmitir. Resmi yazda ekirge tohumlarnn halk tarafndan imha edilmesinin imknszl, 500 bin kuruluk bir masrafla bunlarn cretli ameleler tarafndan toplattrlmasnn daha doru olduu da eklenmitir55. Tarmn zarar grecei bir ortamda, stelik yerli halkn ba etmesinin mmkn de olamayaca kadar ok ekirgenin imhas ileminde cretli emein kullanlmas sk rastlanan bir durumdur. Tarmda kapitalist retimin yerlemesinin n koullarndan biri, tarm tpk kapitalist bir fabrika gibi rgtleyecek bir snfn varldr. zmirdeki ngiliz tccarlar tartmasz bu nitelie sahiptir56. zellikle XIX. yzyln hemen banda Osmanl-Rus savalarndan sonra ngiliz sermayesi Bat Anadoluda ok byk lde toprak almna girimi, tarmsal retimin esas kit faktrnn emek olduu gerei karsnda, daha etkin tarmsal teknoloji kullanmak iin kylleri topraklarndan karmak isteyen ngilizlere kar kyllerin tepkisi ok sert olmutur57. rnein, kuaklar boyu iledikleri topraklarndan zorla veya aldatmacayla atlan
B.O.A, . MMS. 60/2859 [Ek: Karye ve Nahiyelere Mahsus Tenbihname] (1878). Zeki Arkan (1986). Mithat Paann Aydn Valilii (Austos 1880-Mays 1881). Uluslararas Mithat Paa Semineri, Edirne, 8- 10 Mays 1984, Bildiriler ve Tartmalar, s. 136- 137. 53 B.O.A., BEO, 3849 /288627 (1911). 54 B.O.A., D,1434/3 (1909). 55 BOA., BEO. 3975/ 298104 (1911). 56 Orhan Kurmu (1982). a.g.e, s. 84. 57 lhan Tekeli (1992). Ege Blgesinde Yerleme Sisteminin 19. Yzyldaki Dnm, Ege Mimarlk, 3/4, zmir, s. 81 ve alar Keyder (1982). Dnya Ekonomisi inde Trkiye 1923- 1929, Ankara, 1982, s.20.
51 52

- 327 kyller 1883 ylnda Ske ve Nazilli yaknlarnda baz ngiliz iftliklerini igal ederek direnmeye balamlarsa da ksa srede yenilgiye urayarak toprak sahiplerinin dileklerini kabul etmeye zorlanmlardr. ngiliz iftliklerinin baz kesimlerinde eski yntemlere gre dzenlenen ortaklk ve parasal kira uygulamalar srerken dier kesimlerde cretli iiler altrlmaya balanm, emeine bavurulan bir kesim olarak kleler de nem kazanmtr. Her ne kadar Osmanl devleti kle ticaretini 1846 ylnda yasakladysa da eitli amalarla kle alm satm uzun sre devam etmitir. Bat Anadoluya satlmak zere getirilen Afrikal klelerden ou, nce kyya yakn olan adalara kartlyor ve uzun deniz yolculuunun yorgunluunu gidermeleri iin besiye ekiliyorlard. Pazarda iyi bir fiyat getirecek grne kavutuklar zamanda gze arpmayan kk kayklarla zmir yaknlarna kartlp satlmak zere daha ierilere gnderiliyorlard. Arada srada gpegndz zmir limanna bile karlan klelerin azat edilmelerini salamak iin ngiltere Konsolosluunun iki kavas limanda srekli olarak gzclk yapmakla grevlendirilmiti. Yetkililer kle ticaretinden belirli bir para aldklar iin ou zaman bu tr olaylara gz yumuyorlard58. Afrikal zenciler, zellikle stanbul, Adana, Antalya, zmir, Mersin ve Mula gibi Anadoludaki nemli liman ve ticaret kentlerine yerletiler59. Sadece 1869- 1876 yllar arasnda 13.500 kadar klenin Bat Anadoluda tarlalarda altrlmak zere satld tespit edilmektedir60. 1890 sonrasnda azat edilen zenci klelerin beslenme, barnma ve geimleri konusunda devletin belirli bir program izledii, ancak denek bulmakta glk ektii ve bu sorunu daha ok yerel ynetimlere brakt anlalyor. Nitekim zmirde dier yerlerden daha byk bir misafirhane tesis edilmi, buraya gelen zenci klelerden, kkler, yatl olarak sanayi okullarna, gen ve yetikin erkekler, sanayi taburlarna ve askeri bandolara verilmi, kadnlar varlkl Mslman ailelerin yanna hizmeti olarak yerletirilmi, evlendirilmeleri zendirilerek, evlenen iftlere ev yaplm, toprak, hayvan ve tarm aralar salanarak isknlarna allmtr61. Ayn zamanda hkmet klelerin azat edilmelerine ilikin byk abalar da harcamtr. Itknameleri olmayanlara belgeleri verilmi, Afrikadan getirilecek zencilere de hemen tknameleri verilerek hizmetlerde bulunacaklar yerlere gitmeleri bir nizamnameyle kontrol altna alnmaya allmtr. Ayrca bir zenci ile bir zenciyenin izdivac salanarak zmir ve evresinde arazi-yi miriyeden iskna msait mahaller tedarik edilerek tarmsal retim etkinliklerine katlmlarnn salanmasna allmtr62. zmir valiliinden Dahiliye Nezaretine gnderilen resmi bir yazda da, azat edilen klelerin bata zmir olmak zere Aydn Vilayetinde ina edilecek hanelere yerletirilinceye kadar, kendilerine zirai edevat, kz, mefruat vb. yardmlar yaplarak tarmsal retim etkinliklerine katlmlarnn salanmasna ynelik youn bir faaliyetin bulunduu tespit edilmektedir63. Saylar konusunda resmi kaytlarda net bilgi bulunmayan kleler zmirin yakn art alannda bulunan vadilere yerleerek tarmsal etkinliklerde kullanldlar. Afrikal klelerin daha ok Kk Menderes Ovasnda, Bayndr, Tire ve Torbal gibi kasabalar ve evresinde altklar anlalmaktadr. Yeni iftlik, Has Ky ve Yeni Ky gibi zenci kylerinden bazlarnn isimleri, buralarn zellikle azat edilmi zencilerin yerleimi iin kurulmu olduunu ve tasarnn daha sonra da yrtldn akla getirmektedir64. XIX. yzyln ortalarnda ihracatn gelimesi, farkl derecelerde olmakla birlikte, ky kesiminde kente yakn ve ticareti aracsz gerekletirebilen kyl iletmelerine, kervanclara, gayr Mslim arac tccarlara ve srekli ve geici cretli iilerin lehine olmutur. Osmanl iilerinin cretleri 183949 ve 187079 dnemlerinde %70 artmtr. Krm Savandan sonraki dnem ve 1870lerin ilk yarsndaki art zellikle dikkate deer durumdadr. Bat Anadoludaki cretler ticari etkinliin artt dnemlerde ykselerek ticaretle benzer bir geliim gstermitir. Tarm d ustalk isteyen ilerde alanlarn cretleri daha yksektir. Kentlerde alan vasfsz iiler tarm iileri kadar cret alabilmektedir. Kentlerde yerli retimin yabanc rnler
Orhan Kurmu (1982). a.g.e, s. 77- 86. Gnver Gne (2005). Klelikten zgrle zmir Zencileri ve Dana Bayram, Trkiye Kltrleri, s. 191. 60 Abdullah Martal (2007). Belgelerle Osmanl Dneminde zmir, zmir, s. 86. 61 Abdullah Martal (2007). a.g.e, s. 89- 90. 62 B.O.A., Y. PRK. EA., 16/ 26 (1890). 63 B.O.A., .DH. 62927 (1891). 64 Hakan Erdem (2004). Osmanlda Kleliin Sonu 1800-1909, stanbul: Kitap Yay., s. 80- 86..
58 59

- 328 karsndaki g kayb kente byk bir nfus akna ve ii enflasyonuna yol amad iin cretlerde azalma yaanmamtr. Buna gre ek gelir arayan kylnn krsal kesimde kalarak, tarm iisi, yarc, kirac olarak i bulabildikleri kabul edilebilir. 18411864 yllar arasnda geim ve tketim mallarnn fiyatlar iki katna ktnda cretler de katna km, Bat Anadoluda emek gerek bir gelir art yaamtr65. XIX. yzyln ortalarnda tarm sektr alanlarnn cretleri iin yaplacak deerlendirmede yine Temettuat verileri kullanlabilir. rnein Saruhan Sanca Belen nahiyesine bal Mtevelli iftlii kynde, rgat, adi hizmetkr, harmanc gibi tarm iilerinin gelir dzeyleri erbab- ziraat olarak adlandrlan ve genellikle toprak sahibi olanlara gre dktr. Irgatlarn genel olarak yllk kazanlar 400750 kuru arasnda deiir66. Kulada Mecidolu brahim, hizmetkrlktan ylda 200 kuru kazanmaktadr67. zmirde levanten bir ailenin byk lekli iftliklerinde byk bir olaslkla Rumeli Manastr sanca Boko karyesi veya Yanya sancandan g etmi olduklarn dndmz Yani olu Moska hizmetkr Anton hizmetkrlktan ylda 500 kuru68, Baltac Manolaki hizmetkr Avare Yovan, Baltac Manolaki hizmetkr Torici, Baltac Manolaki hizmetkr Avare Dimitri, Baltac Manolaki hizmetkr Badalnam ylda 900 kuru69, Baltac Manolaki hizmetkar Yorgi, Baltac Manolaki hizmetkar Todori ylda 500er kuru kazanmaktadr70. Berberolu Mehmedin rgatlktan ylda 400, Ali olu Mustafann ise rgatlktan ylda 300 kuru kazand tespit edilmektedir71. Alnan cretlere bakldnda altklar blge ve tarm nitesinin geniliine bal olarak hizmetkrln, rgatlktan daha iyi gelir getirdii izlenimi edinilebilir. G. Rollestoneun 1850ler zmirindeki tarm iisi cretlerinin yaam iin gerekli koullar salayabildii ynndedir. cretler 1853te gnlk 7 ila 8 kuru; 1856da gnlk 12 kuru arasnda deimektedir72. Issawinin yapt alma da 1856 ylnda zmirde bir tarm iisi yaklak olarak 5,5 kuru almaktadr. 1863 ylnda bu rakam 9,5- 12,5 arasnda deimekte; Bat Anadolunun kydan uzak i kesimlerinde bu rakam 7- 9 kuru arasndaki bir deere kadar dmektedir. 1863 ylnda kadn tarm iilerinin, yzyl boyunca deimedii gibi erkek tarm iilerinin yevmiyelerinin yars bir cret aldklar tespit edilmektedir. 1863 ylnda kadn tarm iilerinin gnlk yevmiyeleri 45,5 kuru civarndadr73. 1868 ylnda mevsimlik ii ktlnn en yksek dzeye kmas ii cretlerinde byk bir arta sebep olurken; yeterli tarm iisinin salanamamas birok rn gibi incirlerin bile aa zerinde rmeye braklmasna neden olmutur74. 1870 ylnda tarm iilerinin cretlerinin birka yl ncesi kadar yksek olmayp, 9 kuru civarnda olduu tespit edilmektedir75. 1872- 1873 tarihlerinde zmir ve evresinde bir tarm iisinin ald yevmiye yaklak olarak 12 kurutur; krsalda alan bir gndeliki, mevsime ve pazarla gre 47 kuru yemek paras; kadnlar ise 1,52 kuru yevmiye, 1 kuru da yemek paras almaktadr. Bir Rum dlger veya duvarc, gnde 1520 kuru kazanmaktadr. ncir veya dier tarm rnlerinin ilenmesinde alan ocuklarsa, 810 kuru arasnda yevmiye kazanmaktadr. Pamuklu dokuma fabrikalarnda kadn iilere 12 saat mesai karlnda 34 kuru denmektedir. Evde i yapanlar ok az cret alrken, Avrupal terzi, kundurac ve makineciler gnde 2050 kuru arasnda kazanmaktadr. Bu cretlere ilikin herhangi bir eletiri, yiyecek fiyatlarnn dkl balamnda iddetli itirazlarla karlamaktadr; bir Trk ya da Rum ii, ekmek iin 2 kuru, helva ve zeytin veya peynir iin 1 kuru, ttn iin 10 para ve de mastika iin 10 para olmak zere gnde toplam 3,5 kurua iaesini salamaktadr. zellikle yaklak 4 ay sren
Reat Kasaba (1993). Osmanl mparatorluu ve Dnya Ekonomisi, stanbul: Belge Yay., s. 86. Hilal Orta (2000). a.g.m., s. 497. 67 B.O.A. ML. VRD. TMT, 8522, Hane 21, No. 58. 68 B.O.A., ML. VRD. TMT, No: 1940, Hane -, No. 56. 69 B.O.A ML. VRD. TMT, No: 1940, Hane -, No. 62, 63, 64,65. 70 B.O.A ML. VRD. TMT, No: 1940, Hane -, No. 66, 67. 71 B.O.A ML. VRD. TMT, No: 1941, Hane 21, No. 24 ve ML. VRD. TMT, No: 1941, Hane 30, No. 32. 72 George Rolleston (2010). zmir 1856, (ev.: Uygur Kocabaolu), zmir, s. 32. 73 Charles ssawi (1980). Wages in Turkey (1850- 1914), Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi, Ankara, s. 269. 74 Orhan Kurmu (1982). a.g.e, s. 86. 75 Charles Issawi (1980). a.g.m., s. 269.
65 66

- 329 zm meyvesinin toplanp ilenmesine ynelik tarmsal etkinliklerde krda alan birisi her gn 12 okka zm alabilmekte; yevmiye haricinde ald yemek paras yevmiyesine eklenmektedir. Bu yzden de, borlu durumdaki birok kyl, topran terk ederek gndeliki olmaktadr76. Osmanl mparatorluunda tarmsal retim faaliyetinin ok zaman ald ve hatta yirminci yzyl balarnda 1 hektarlk tarlann, topran ekime hazrlanmasndan rnn kaldrlmasna kadar yaplan tm iler iin 314 i saati gerektii gz nne alnrsa; bir tarm iisinin gnde ortalama 8 saat almas halinde bu sre yaklak olarak 40 i gn etmektedir. Oysa 1830larda Bat Avrupada 1 hektar buday tarlasnn ileri 144 saatte tamamlanmaktadr. Tarmda makine kullanlmasyla bu sre daha da ksaltlm ve nitekim 1896da Amerikada 22 i saati yeterli hale gelmitir77. Manisada 1906 tarihinde masraflarn numune balarnn kendi gelirlerinden salanmas yoluyla 9 dnm zerinde kurulu Manisa fidanlna yllk creti 3600 kuru olmak zere bir bahevann grevlendirildii tespit edilmektedir. Bu durumda bahevann tarmsal etkinlik karsndaki yevmiyesi yaklak olarak 10 kuru civarndadr. Manisa fidanlnn belle apalama ameliyat ile budama ve ubuklarn gars iin istihdam olunmak zere ameleye 1400 kuru cret, gbre esman 800 kuru, mesarif-i fevkalade iin 1200 kuru para tahsis edilmitir. 27 dnmlk Karyaka fidanlnda ise bir bahevann cret-i seneviyesi 4800 kurutur. Yaplacak bir hesaplamaya gre Karyaka fidanlnda alan bahevann tarmsal etkinliinin karlnda ald yevmiyesi yaklak olarak 13 kuru civarnda olmas gerekir. Fidanlarn belle ve apayla ameliyat iin amele creti olarak 1800 kuru; ubuklarn budama ihzari ve belle apayla amele creti 2500 kuru tahsis edilmitir. Seydikyde 56,5 dnm zerinde bir bahevann cret-i seneviyesi 3600 kurutur. Bu durumda da bahevann tarmsal igc karlnda yevmiyesi yaklak olarak 10 kuru civarnda olmaldr. Bir bahevan yanamas ise yevmiye olarak yaklak 5 kuru almaktadr. ubuklarn budama ve ihzar ve fidanln belleme ve apalama vesaire ameliyat iin amele creti gnlk 8,5 kuru almaktadr. Gbre esmani 2000 kuru; masarif-i fevkalade 240 kuru olarak belirlenmitir78. 1885 ylna gelindiinde hem erkek hem de bayan igcne denen cretlerin 1880 tarihine kyasla % 10 ile % 20 arasnda art gsterdii tespit edilmektedir. ncir, zm gibi meyvelerin paketlenmesinde istihdam edilen [erkek] iiler, tarm nitelerinde alan [erkek] tarm iilerinden iki kat daha fazla yevmiye almaktadr79. 1889- 1890 ylnda Tirede bir iftlikte 17 amelenin 26 gnlk toplam yevmiyesi 3353 kuru 25 santim, bir baka iftlikte 20 amelenin toplam yevmiyesi 2694 kuru 50 santim olarak tespit edilmektedir80. 17 amele ile 26 gnlk alma srelerinin birbiriyle arplmas ve 3353 kurua blnmesiyle bir tarm iisinin Tire iftliinde gnlk 7,5 kuru kadar gnlk cret ald ortaya kar. XIX. yzyln sonlarnda zmir ve evresinin pek ok yerinde amele azlndan dolay var olan iilerin cretleri 4- 5- 6 kurutan, 8- 10- 12 kurua kadar ykselmitir. i skntsnn ekilmesindeki asl neden dier vilayetlerden gelen tarm iilerinin artk kendi ehirlerinde i bulmalar ve hatta tarm iiliinden daha karl olan sanayide almay daha ok tercih etmeleridir81. zmir Bornovada zm balarnda almak iin istihdam edilen kadn ve erkek tarm iilerinin ald cretler hakknda belediyenin belirledii rayi, tarmsal retim etkinliinde eitli ileri yapan kadn ve erkeklerin arasnda ciddi saylabilecek cret farklln ortaya koymaktadr. Bada apa yapan toplam 46 amele 14 kuru alrken saylar 20 olan kadnlara 7 kuru denmektedir. Yine zmirde bahede alanlardan 86 ameleye 14er kurutan toplam 1204; 28 kadna 7 kurutan toplam 196, bostan apalayan 18 ameleye 14 kurutan toplam 252, saylar belirtilmeyen bahvanlara da toplamda 495 kuru denmektedir82.
Karl Von Scherzer (2001). zmir- 1873, (ev.: lhan Pnar), zmir: .B.B. Kent Kitapl Yay., s. 15 Tevfik Gran (1998). XIX. Yzyl Osmanl Tarm zerine Aratrmalar, stanbul: Eren Yay., s. 87- 88. 78 B.O.A. . OM, 5/ 1322 Ca 28 (1906). 79 Smyrna Labour and Wages in the Province of Smyrna, Journal of the Society of Arts, 24 April 1885, s. 637. 80 B.O.A, HH, 8857, 1301, s. 25. 81 M. 1307 Salname-i Vilayet-i Aydn, s. 707. 82 BOA, Y.EE.KP,42/4166, (1908).
76 77

- 330 Birinci Dnya Savandan bir yl kadar nce Bat Anadoluda tarm iisi gndelikleri yksek dzeydeki seyrini devam ettirmi, erkek tarm iilerinin gndelikleri, kadnlarnkinden fazla olduu gibi, yln belli aylarna gre gndeliklerde art gzlenmitir83. Burada, tarm iisi gndeliklerinin yksek olmas, retimi dorudan denetimine alamayan kapitalist giriimcilerin emek sorunu karsnda bulduklar bir zm yolu olarak dnlebilir. zellikle demiryollarnn inas ve zmir limanyla btnlemesi srecinde daha da nem kazanan hamallar zmir ve art alannda tarmsal retim, birikim ve datm rntsne dolayl yoldan eklemlenen kesimdir. zmirin hamallk ileri hemen hemen tmyle Trkler tarafndan yerine getirilir. Bu i gl bir vcut dnda herhangi bir zek ve sermaye istemeyen bir istihdam ekli olduundan adaylarn saysnn ok, kazancn ise dk olmas beklenebilir, ancak durum hi de byle deildir. Eer hamallar bir loncaya bal olmasalar ve bu alanda tekel hakkndan yararlanmasalar daha az kazanabilirlerdi. zmirin hamallar iyi kazanr ve bu yzden de devlete ar vergiler demek karlnda deniz kysndan eya tama tekelini elde etmilerdir. Bunlar blklere ayrlmlardr ve her blk, krdan pay alan ve hamallarn vergilerini devlete yatran bir hamalba altnda rgtlenmitir. zmirde tm deilse de pek ou Trk olan, ierlerden on sekiz, yirmi yalarnda zmire gelen ve yeterince para biriktirinceye kadar burada kalan ve daha sonra da memleketlerine dnen 3.000 hamal vardr. Bunlarn ounun geldikleri yer Konyadr84 Hamallarn zmir ve evresinde stlendikleri hizmet tadklar mallar kadar ardr. Anadoluda genel olarak hamal oktur. nk tekerlekli tama nispeten daha az ve kaldrmlar iyi deil, sokaklar da ona gre dardr. Hamallar ar ilerinin karl olarak XIX. yzyln ikinci yarsnda bir tarm iisinin gnlk yevmiyesinin yaklak 2,5- 3 kat para kazanmaktadr85. XIX. yzyln ikinci yarsnda bir iinin gnlk kazancn en az 5,5 kurutan hesaplar ve bir ylda 267 ign olduunu dnrsek, yllk maa 1,500 kuru olarak hesaplanabilir. Bu miktarn getirisi, mparatorluun ou blgesinde birka dnm arazi ve hatta 24 tane yk hayvan olabilmektedir86. Sonu olarak XIX. yzyln ikinci yarsnda Bat Anadoluda halkn ou geimlerini tarmdan salamaktadr. Sz edilen kesimin byk bir ksm kk lekli toprak sahibi olmakla birlikte bir ksm da tarm iisi niteliini tamaktadr. XIX. yzylda retim-tketimpazarlama ilikileri iinde toprak kaynakl retim hedeflerinin yenilenmesi, tarmsal retimin ve eitliliin arttrlmas, d talebe ynelik retimin zendirilmesi, d ticaret dengesinin salanmasna ilikin gelimelerin yaand Bat Anadoluda tarm sektrndeki emek ktl ortaklk, yarclk, mevsimlik iilerle giderilmeye allmtr. Bat Anadoluda yerleim merkezlerinin grece dank olmas nedeniyle tarmsal igcnn talep edilen blgelerde her zaman hazr bulunmas mmkn olmam; bu yzden tarmsal emek gc gerek blgeye en yakn adalardan ve gerekse bata Anadolunun dousu olmak zere imparatorluun dier yerlerinden gelen sezonluk byk ii aknlar ile karlanmaya allmtr. XIX. yzyln ikinci yarsnda her ne kadar yasaklanm olsa da blgede kle alm satm uzun dre devam etmi ya da azat edilen klelerin tarmsal retim etkinliklerine katlmnn salanmasna allmtr. Bat Anadoluda gerek Avrupa kaynakl talebin ve gerekse mevsimlik ii ktlnn yaand durumlarda olduu gibi i dinamiklerden kaynaklanan artlarn da etkisiyle Osmanl tarm iisinin cretleri zaman zaman art yaamtr. Yaplan deerlendirmelerde blgedeki tarm iisi cretlerinin yaam iin gerekli koullar salad, kadn tarm iilerinin yzyl boyunca deimedii gibi erkek tarm iilerinin yevmiyelerinin yars kadar bir cret aldklar tespit edilmektedir.

Zafer Toprak (1982).Trkiyede Milli ktisat 19081918, Ankara, s. 336. George Rolleston (2010). a.g.e., s. 32-33. 85 W. Gifford Palgrave (1871). a.g.rapor, s. 720. 86 Charles ssawi (1980). a.g.e., s. 210.
83 84

- 331 KAYNAKA Ariv Belgeleri B.O.A ML. VRD. TMT, No: 1940, Hane -, No. 62, 63, 64,65; B.O.A ML. VRD. TMT, No: 1941, Hane 21, No. 24; B.O.A, ML. VRD. TMT, No: 1941, Hane 30, No. 32; B.O.A ML. VRD. TMT, No. 1939, Hane 4, No. 9; B.O.A ML. VRD. TMT, No: 1940, Hane -, No. 66, 67; B.O.A, DH. MKT., 2664/ 80, (1908); B.O.A, HH, 8857, 1301 numaral iftlik defteri, s. 25; B.O.A, . MMS. 60/2859 [Ek: Karye ve Nahiyelere Mahsus Tenbihname] (1878); B.O.A. DH. MUI. 94/-1/34, (1910); B.O.A. . OM, 5/ 1322 Ca 28 (1906); B.O.A. ML. VRD. TMT No. 1064; B.O.A. ML. VRD. TMT, 8522, Hane 21, No. 58; B.O.A. ML. VRD. TMT, No. 1939; B.O.A. ML. VRD. TMT, No: 1941; B.O.A. ML. VRD. TMT. No. 1064; B.O.A., BEO. 3849/ 288627 (1911); B.O.A., DH. MKT., 2861/ 1310 C 1327 (1909); B.O.A., DH.MUI. 94/-1/34 (1910); B.O.A., HR. MKT. 357/ 85, (1860); B.O.A., ML. VRD. TMT, No: 1940, Hane -, No. 56; B.O.A., ML. VRD. TMT. No. 16210 ve No. 2559; B.O.A., ML. VRD. TMT. No: 1498; B.O.A., D,1434/3 (1909); B.O.A., Y. PRK. EA., 16/ 26 (1890); B.O.A., Y. PRK. TF. 5/ 78 (1898); B.O.A., Y.EE., 86- 18/ 1771 (1903); B.O.A., Y.PRK.ASK.195/48,(1903); B.O.A.,. ML. VRD. TMT No: 1064, (1845); B.O.A.,BEO, 3849 /288627 (1911); B.O.A.,D,1434/3 (1909); BOA ML. VRD. TMT, No: 1940; BOA.,Y.EE.KP. 40/3940 (1903); B.O.A., .DH. 62927 (1891); BOA, . MMS. 60/2859 (1878); BOA, . MMS. 60/2859 Ek. 44 numaral belgeler. (1878); BOA,Y.EE.KP,42/4166, (1908); BOA.,BEO. 3975/ 298104 (1911); B.O.A. DH. . UM. EK. 102/ 46 (1915) Resmi Yayn ve Raporlar Accounts and Papers (1883). No. 25, Smyrna, 1883 (Parliamentary Papers, Accounts and Papers (1864- 1912), Commercial Reports from Consular Offices in Turkey, (Annual Reports- Great Britain), Smyrna [zmir]). Salname-i Vilayet-i Aydn, Haz. Cemiyet-i Rusmiyye Azasndan . Cavid, Matbaa-i Vilayet-i Aydn, R. 1307- H. 1308 [M. 1891] PALGRAVE, W. Gifford (1871). Reports from H. M. Diplomatic and Consular Agents Abroad, Respecting Condition of the Industrial Classes and Purchase Power of Money in Foreign Countries- 1870, London. Smyrna Labour and Wages in the Province of Smyrna, Journal of the Society of Arts, 24 April 1885 DUNSTAN, Dunstan (1908). Report On Agriculture n Asia Minor, London. Aratrma ve nceleme Eserler ZAKARYAN, Agop (1897). iftlik daresi, stanbul: Matbaa-i Amire Yayn. ARIKAN, Zeki (1986). Mithat Paann Aydn Valilii (Austos 1880-Mays 1881), Uluslararas Mithat Paa Semineri, Edirne, s. 126- 145. BASKICI, Murat (2003). Osmanl Tarmnda Makineleme: 1874- 1914, Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi Dergisi, 58 (1), s. 29- 53. ERDEM, Hakan (2004). Osmanlda Kleliin Sonu 18001909, stanbul: Kitap Yaynlar. GIRAUD, Edmund H. (1934). Family Records- a Record of the Origin and History of the Giraund and Whittall Families of Turkey, London: Privately Published. GNE, Gnver (2005). Klelikten zgrle zmir Zencileri ve Dana Bayram, Trkiye Kltrleri, s. 187- 195. GRAN, Tevfik (1998). XIX. Yzyl Osmanl Tarm zerine Aratrmalar, stanbul: Eren Yaynlar. GRAN, Tevfik (1985). Ondokuzuncu Yzyl Ortalarnda demi Kasabasnn Sosyo-Ekonomik zellikleri, ktisat Fakltesi Mecmuas mer Ltfi Barkana Armaan, C. 41/1-4, s. 301- 319. ISSAW, Charles (1980). The Economic History of Turkey (1800- 1914), London: The University of Chicago Pres. ISSAW, Charles (1980). Wages in Turkey (1850- 1914), Trkiyenin Sosyal ve Ekonomik Tarihi, Ankara: Hacettepe niversitesi Yayn. KARL VON SCHERZER (2001). zmir- 1873, (ev.: lhan Pnar), zmir: .B.B. Kent Kitapl Yaynlar. KASABA, Reat (2010). Bat Anadoluda Gmen Emei, 17501850, Osmanlda Toprak Mlkiyeti ve Ticari Tarm, Ed. alar Keyder- Faruk Tabak, stanbul: Tarih Vakf Yurt Yaynlar. KASABA, Reat (1993). Osmanl mparatorluu ve Dnya Ekonomisi, stanbul: Belge Yaynlar. KEYDER, alar (1982). Dnya Ekonomisi inde Trkiye 1923- 1929, Ankara: Yurt Yaynlar. KURMU, Orhan (1982). Emperyalizmin Trkiyeye Girii, Ankara: Sava Yaynlar. MARTAL, Abdullah (2007). Belgelerle Osmanl Dneminde zmir, zmir: Yazt Yayn ve Datm. ORTA, H. YAPUCU, O. ve ZGN, C. (2010). Deiim Srecinde Aydn,Aydn: Aydn Ticaret Odas Kltr Yaynlar. ORTA, Hilal (2000). Manisa Kazasnda Bulunan iftlik Kylerinin XIX. Yzyl Ortalarndaki Durumu, CEPO XIV. Sempozyum Bildirileri- Trk Tarih Kurumu, Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar. QUARTERT, Donald (2008). Anadoluda Osmanl Reformu ve Tarm (1876- 1908), (ev.: N. Gndoan- A. Gndoan), stanbul: Trkiye Bankas Yaynlar. RAMSAY, W.M. (1897). Impression of Turkey, London: Hodder and Stoughton Publisher. ROLLESTON, George (2010). zmir 1856, (ev.: Uygur Kocabaolu), zmir: .B.B. Kent Kitapl Yaynlar. SRGEVIL, Sabri (1995). La Situation Sociale,conomique et Dmographique du District de Bozdoan Selon Un Cahier de Revenue Fiscal en 1261 (1845), Collection Turcica. Vol: VIII, Paris, s. 497- 504. SRGEVIL, Sabri (2010). XIX. Yzyl Aydn Vilayetinde iftlikler, XV. Trk Tarih Kongresi - Osmanl Tarihi, C. 4, 3. Ksm, s. 1759- 1775. ANDA, Hseyin Avni (1941). Reaya ve Kyl, stanbul: Tan Matbaas Yayn. TEKEL, lhan (1992). Ege Blgesinde Yerleme Sisteminin 19.Yzyldaki Dnm, Ege Mimarlk, 3/4, s. 79- 85. TOPRAK, Zafer (1982). Trkiyede Milli ktisat 1908- 1918, Ankara: Yurt Yaynlar. TOZDUMAN, Arzu (1992). Aydn Gzelhisarnn Sosyal ve ktisadi Durumu, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul: stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. YAPUCU, Olcay P. (2007). Modernleme Srecinde Bir Sancak: Aydn, stanbul: Kitap Yaynlar.