Pracownia Fizyczna Wydziału Fizyki I Techniki Jądrowej SU1648

Zeszyt A1
do wicze laboratoryjnych z zyki

wiczenie 0 Szacowanie niepewnoci w pomiarach laboratoryjnych . . 0-1 0-14
J. Ostachowicz
wiczenie 1 Wahado zyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1-1 1-6
Z. Stgowski
wiczenie 5 Wahado matematyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5-1 5-5
M. Bielewski, E. Rulikowska
wiczenie 9 Swobodne spadanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9-1 9-6
A. Ziba
wiczenie 11 Modu Younga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11-1 11-6
J. Cielak
wiczenie 13 Wspczynnik lepkoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13-1 13-5
J. Cielak
wiczenie 25 Interferencja fal akustycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25-1 25-7
W. Zieliski
wiczenie 32 Mostek Wheatstonea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32-1 32-6
J. Cielak
wiczenie 33 Kondensatory . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33-1 33-8
A. Ziba
wiczenie 35 Elektroliza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35-1 35-6
A. Bolewski
wiczenie 41 Busola stycznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41-1 41-6
A. Bolewski
wiczenie 51 Wspczynnik zaamania dla cia staych . . . . . . . . . . . . . . . . . 51-1 51-8
M. Chyla
wiczenie 53 Soczewki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53-1 53-10
M. Chyla
wiczenie 96 Dozymetria promieniowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96-1 96-10
E. Rulikowska
wiczenie 121 Termometr oporowy i termopara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121-1 121-6
J. Rosiek
wiczenie 123 Pprzewodnikowe zcze p-n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123-1 123-8
E. cki
Nazwisko i imi: Zesp: Data:
wiczenie nr 0: Szacowanie niepewnoci w pomiarach laboratoryjnych
Cel wiczenia:
Zapoznanie si z metodami obliczania niepewnoci wielkoci mierzonych i wyliczanych w laboratorium
zycznym.
Literatura
[1] Szydowski H., Midzynarodowe normy oceny niepewnoci pomiaru, Postpy Fizyki, Tom 51, Zeszyt
2, 2000.
[2] Ostachowicz J., Technika opracowania danych pomiarowych w wiczeniach laboratoryjnych z zyki,
OEN, Akademia Grniczo-Hutnicza im. St. Staszica, Krakw 1999.
[3] Guide to Expression of Uncertainty in Measurements, ISO 1995, Switzerland; tumaczenie: Wyra-
anie niepewnoci pomiaru. Przewodnik, GUM, 1999.
[4] Ziba A., Opracowanie danych pomiarowych, http://www.ftj.agh.edu.pl/wtj/dydaktyka/danepom.pdf
[5] Tarasiuk J., Wirtualne Vademecum Statystyki,
http://www.ftj.agh.edu.pl/tarasiuk/wvs/index1.htm.
Zagadnienia do opracowania Ocena i podpis
1. Co to jest niepewno wyniku pomiaru i czym rni si od pojcia bdu pomiaru?
Jak zapisujemy wynik pomiaru z niepewnoci?
2. Jak szacujemy niepewno wyniku gdy wykonujemy pomiar jednokrotnie?
3. Omw rozkad normalny (Gaussa) i objanij pojcie prawdopodobiestwa i gsto-
ci prawdopodobiestwa.
4. Jaka wielko statystyczna jest miar niepewnoci i jak j szacujemy?
5. Omw prawo przenoszenia niepewnoci; kiedy wolno je stosowa?
6. Podstawowe parametry statystyczne wielokrotnego pomiaru (warto rednia, od-
chylenie standardowe pojedynczego pomiaru i wartoci redniej).
7
. Wyjanij pojcia: poziom ufnoci i przedzia ufnoci na przykadzie rozkadu nor-

malnego
8
. Wyjanij pojcia niepewnoci rozszerzonej. Jak szacuje si niepewno w przy-

padku niewielkiej liczby powtrze pomiaru?
Ocena z odpowiedzi:
zagadnienia dla studentw WFiTJ.

0-1
1 Opracowanie wiczenia
Opracuj i opisz zagadnienia nr i
podpis:
0-2
2 Wprowadzenie
Niniejsze wiczenie przewidziano jako wiczenie wstpne, zapoznajce z szacowaniem niepewnoci w
pomiarach laboratoryjnych. Jest ono realizowane przez kadego studenta poza pracowni, jako praca
domowa, ktrej zakres ustala prowadzcy. Istotne zmiany nomenklatury i poj w technice opracowa-
nia wynikw pomiaru, wprowadzane od lat dziewidziesitych w wiecie, a obecnie rwnie w Polsce,
zmusiy do poprzedzenia czci praktycznej wprowadzeniem uatwiajcym realizacj tego wiczenia.
Dodajmy jednak, e rzetelne przygotowanie si do szacunku niepewnoci w pomiarach laboratoryj-
nych wymaga w zasadzie przyswojenia sobie podstawowych wiadomoci ze statystyki. Oprcz wielu
podrcznikw, pomoc w tym moe suy Wirtualne Vademecum Statystyki znajdujce si w ma-
teriaach dydaktycznych na stronie Wydziau Fizyki i Techniki Jdrowej AGH (pozycja [5] w spisie
literatury).
Pomiar i zapis wyniku pomiaru
Pomiar. Aby cokolwiek zmierzy, musimy zna denicj mierzonej wielkoci (np. co to jest du-
go?) oraz jej jednostk (np. metr), musimy dysponowa sprawnym przyrzdem pomiarowym
(np. liniaem czy tam metalow, suwmiark, rub mikrometryczn) wyskalowanym wedug
wzorca. Porwnujc wielko mierzon (np. dugo stou) z jednostkow dugoci (np. 1 mm
na przymiarze metalowym) uzyskamy wynik pomiaru, to jest liczb wraz z jednostk (np. 1522
mm). Podobna jest procedura pomiaru wielkoci zycznych wyznaczanych metodami poredni-
mi, na przykad pomiar temperatury za pomoc termometru spirytusowego z wykorzystaniem
zjawiska rozszerzalnoci objtociowej cieczy.
Wynik pomiaru i jego zapis. Liczba otrzymana w wyniku procedury pomiarowej wraz z jednost-
k, np. przytoczony powyej rezultat pomiaru dugoci stou 1522 mm, nie jest pen informa-
cj o mierzonej wielkoci. Potrzebna jest rwnie ocena wiarygodnoci uzyskanego rezultatu
polegajca na oszacowaniu tzw. niepewnoci wyniku. Rozrniamy dwie metody oblicze nie-
pewnoci pomiaru: metod typu A (stosowan dla serii pomiarw) lub metod typu B (np.
dla pojedynczego pomiaru niepewno szacowana jest z niepewnoci wzorcowania przyrzdu
lub w oparciu o tzw. dziak elementarn stosowanego miernika). Najczciej wykorzystuje si
pojcie niepewnoci standardowej (u). Przyjto umow, e wynikiem pomiaru jest uzyskany
liczbowy rezultat pomiaru wraz z wartoci liczbow oszacowanej niepewnoci standardowej
obie liczby reprezentuj pewne wielkoci, wyraone przy uyciu tej samej jednostki! Nie-
pewno standardow zaokrgla si do maksymalnie dwch cyfr znaczcych, a wynik pomiaru
zaokrgla si i podaje z miejscami znaczcymi zgodnymi co do pozycji z niepewnoci. Na
przykad, zapisujemy wynik: 1522 z niepewnoci 1, ale nie 1522 z niepewnoci 0,9. Albo
1,00061 (u = 0, 00027), czy zaokrglony 1,0006 (u = 0, 0003), ale nie 1,0006 (u = 0, 00027). Ka-
rygodnym jest podawanie wszystkich cyfr wynikajcych z oblicze numerycznych przy uyciu
kalkulatora, np.: 1522,79346214 (u = 1, 35791622).
Nazewnictwo. W jzyku potocznym, a take w wielu dotychczasowych opracowaniach nauko-
wych i technicznych stosuje si pojcie bdu i ucilenia tego pojcia przydatne do opisu efektw
spowodowanych rnymi przyczynami (rdami) rnic wyniku pomiaru wielkoci mierzonej i
jej wartoci prawdziwej. Przez bd rozumie si rnic wyniku pomiaru i wartoci prawdziwej,
zazwyczaj nieznanej.
Ocena niepewnoci typu B (pomiar jednokrotny)
Do czsto w yciu codziennym, w technice i nauce uznajemy za wystarczajce jednokrotne
wykonanie pomiaru. W zalenoci od potrzeby dobieramy wwczas przyrzd pomiarowy odpo-
wiedniej jakoci (dokadnoci). Na przykad, w pomiarach dugoci czy gruboci jest to linia
metalowy z najmniejsz dziak pomiarow 1 mm albo suwmiarka (z dziak 0,1 mm lub 0,005
mm) czy te ruba mikrometryczna z dziak 0,01 mm. Do kadego przyrzdu pomiarowego
powinna by dostarczona informacja producenta o dokadnoci z jak mierzy dany przyrzd
(czsto sprowadza si ona do podania tzw. bdu maksymalnego maksymalnej rnicy mi-
dzy wynikiem poprawnego odczytu ze skali przyrzdu a wartoci prawdziw). W przypadku
braku takiej informacji przyjmuje si, e dokadno, z jak mierzy dany przyrzd jest rwna
0-3
wartoci dziaki elementarnej (np. 0,01 mm dla ruby mikrometrycznej, czy te 1 mm dla przy-
miaru metrowego). Zdarzaj si jednak przypadki, e na przyrzdzie zaznaczone s drobniejsze
dziaki, ni to wynika z jego rzeczywistej dokadnoci (np. dziaki jednomilimetrowe na kilkuna-
stometrowej tamie mierniczej powszechnego uytku). Wtedy to naley kierowa si wasnym
dowiadczeniem i przyj rozsdn warto dokadnoci z jak mierzy dany przyrzd, rwn
wielokrotnoci dziaki elementarnej (np. 1 cm dla wspomnianej wyej tamy mierniczej, o ile
mierzona dugo przekracza kilka metrw). Podobnie, wykorzystujc przyrzd analogowy, np.
woltomierz wychyowy magnetoelektryczny, moemy oszacowa dokadno wyniku pomiaru na
podstawie tzw. klasy przyrzdu. Klasa przyrzdu to liczba, ktra okrela jaki procent uywane-
go w pomiarze zakresu przyrzdu moe by utosamiany z dokadnoci pomiarow, a dokadnie
bdem maksymalnym. I tak, pomiar napicia 12,5 V przy zakresie 30 V, przyrzdem klasy
1, wykonany jest z dokadnoci wynoszc 1% z 30 V = 0,3 V. Oszacowanie niepewnoci
pomiaru jednokrotnego metod typu B, u
B
, dokonujemy w oparciu o analiz a priori (przed
pomiarem) wszystkich znanych rde niepewnoci, w szczeglnoci o informacje o danym typie
przyrzdu i metodzie pomiaru. Korzystamy tu z danych producenta przyrzdu oraz analizuje-
my warunki, w jakich pomiar zosta wykonany. Oznaczmy dokadno pomiaru przez jest
to zwykle najmniejsza dziaka uywanego przyrzdu (ew. bd maksymalny). Przyjmujemy za-
zwyczaj, e z rwnym prawdopodobiestwem nieco rne wartoci mierzonej wielkoci mog si
zawiera w przedziale ( ), gdzie przez oznaczamy tzw. warto oczekiwan zmiennej
losowej, ktr reprezentuje mierzona wielko. Warto oczekiwana moe by utosamiana ze
wspomnian wczeniej prawdziw wartoci mierzonej wielkoci (np. uzyskan z bardzo
dobrym przyblieniem - w pomiarach o wyjtkowo wysokim stopniu dokadnoci). Z rozwaa
statystycznych tego postulowanego tzw. rwnomiernego rozkadu zmiennej losowej wynika, e
niepewno standardowa typu B, u
B
, pomiaru tym przyrzdem wyraa si wzorem
u
B
= /
3 0.58. (1)
Przykad 1.
Zmierzono suwmiark grubo pyty stalowej i odczytano wynik 24,8 mm. Zapiszemy wynik
pomiaru: 24,8 mm ( = 0, 1mm) zaznaczajc, e na podstawie informacji o przyrzdzie przy-
jlimy warto dziaki elementarnej rwn 0,1 mm. Pomiarowi temu przypiszemy niepewno
standardow, u, rwn 0,06 mm [wzr(1)], zaznaczajc, e uwzgldnilimy tylko informacje o
jakoci przyrzdu (suwmiarki).
Ocena niepewnoci typu A (pomiar wielokrotny)
Jeeli oceniamy, e zmienne warunki pomiaru lub zmiany mierzonego obiektu mog powodowa
nieco rne wyniki pomiaru, czsto decydujemy si na wielokrotne powtarzanie pomiaru. Na
przykad, wyniki pomiaru rednicy do dugiego, metalowego drutu o przekroju koowym, wy-
konywane rub mikrometryczn w rnych miejscach drutu mog znaczco si rni. Oznacz-
my kolejne wyniki n-krotnie powtrzonego pomiaru przez x
i
, gdzie indeks i oznacza numer
pomiaru (i = 1, ..., n). Wwczas rednia arytmetyczna x z wynikw pomiarw jest dobrym
oszacowaniem (w statystyce uywamy terminu: estymatorem) wartoci oczekiwanej :
x =
1
n
n
i=1
x
i

n
. (2)
(Z powyszego wzoru wynika, e dla liczby pomiarw rosncej nieograniczenie rednia arytme-
tyczna staje si dokadnie wartoci oczekiwan).
Niepewno standardow typu A, u
A
, mierzonej wielkoci x utosamiamy w tym przypadku z
odchyleniem standardowym redniej S( x); i tak niepewno standardowa u
A
opisana jest
wzorem:
u
A
= u(x) = S( x) =
_
n
i=1
(x
i
x)
2
n(n 1)
. (3)
0-4
Okrelajc niepewno standardow obowizani jestemy do wyeliminowania w praktyce bdu
systematycznego. Zakadamy, e poprawne obliczenie wyniku i jego niepewnoci jest poprze-
dzone eliminacj tzw. bdw grubych (pomyek) i korekt wpywu znanych rde bdw
systematycznych na wynik pomiaru.
Z kolei miar rozproszenia wynikw w serii pomiarowej jest
S(x) =
_
n
i=1
(x
i
x)
2
(n 1)

n
. (4)
Wystpujca we wzorze (4) wielko S(x), zwana czsto redni odchyk kwadratow (od
redniej), jest estymatorem (oszacowaniem) tzw. odchylenia standardowego pojedyncze-
go pomiaru, , a wic miary rozproszenia zmiennej losowej (mierzonej wielkoci) wok jej
wartoci oczekiwanej. Z powyszego wzoru wynika zasadno wielokrotnego powtarzania po-
miaru o ile rednia arytmetyczna kadej serii pomiarw stanowi takie samo oszacowanie
wartoci oczekiwanej, to zwizana z tym szacunkiem niepewno maleje ze wzrostem liczebno-
ci serii. W granicy analogicznie jak w przypadku wzoru (2) dla liczby pomiarw rosncej
nieograniczenie S(x) staje si dokadnie odchyleniem standardowym.
Jeeli wyniki pomiarw w serii x
1
, . . . , x
n
s otrzymywane w sposb (a) niezaleny i (b) w
warunkach zapewniajcych tak sam dokadno pomiaru, a take jeeli liczba pomiarw (n)
staje si znaczco dua (teoretycznie powinnimy rozpatrywa przypadek n zdajcego do
nieskoczonoci; w praktyce wystarcza zwykle n ok. 2030) to zmienna losowa jak jest wynik
pomiaru x podlega tzw. rozkadowi Gaussa (rozkadowi normalnemu) o wartoci oczekiwanej
i odchyleniu standardowym . Rozkad ten okrela funkcja gstoci prawdopodobiestwa,
f(x), dana wzorem
f(x) =
1
2
exp
_
(x )
2
2
2
_
. (5)
Funkcja f(x) okrela prawdopodobiestwo P przyjcia przez zmienn losow X wartoci z
okrelonego przedziau zmiennej (x, x + dx); konkretnie
P [X (x, x + dx)] = f(x)dx. (6)
Rysunek 0-1: Rozkad normalny (Gaussa). Wykres gstoci prawdopodobiestwa f(u) zestandary-
zowanej zmiennej u = (x )/, gdzie x oznacza wynik pomiaru, warto oczekiwan, a
odchylenie standardowe rozkadu.
0-5
Na rys.0-1 przedstawiona jest funkcja Gaussa dla tzw. zestandaryzowanej zmiennej losowej
U
X
. (7)
Jest to zmienna, ktrej naturalnym zerem jest jej warto oczekiwana, a naturaln jed-
nostk jej odchylenie standardowe. Rozkad Gaussa funkcja f(x) ma ksztat dzwonowy,
przy czym szeroko rozkadu jest proporcjonalna do odchylenia standardowego . Warto
oczekiwana jest, dla tego rozkadu, rwnie wartoci najbardziej prawdopodobn.
Caka tej funkcji liczona od x
1
do x
2
okrela prawdopodobiestwo uzyskania wynikw pomiaru
w przedziale (x
1
, x
2
). I tak, prawdopodobiestwo uzyskania wynikw:
w przedziale ( , + ) wynosi ok. 68,3%,
w przedziale (( 2, + 2) wynosi ok. 95,5%,
w przedziale ( 3, + 3) wynosi ok. 99,7%.
Przykad 2 (patrz Tabela 2).
Zmierzono rub mikrometryczn rednic drutu miedzianego. Oceniono, e z uwagi na jako
powierzchni, moliwe bdy przy wytwarzaniu drutu oraz stopie jego zuycia, niezbdne jest
wykonanie pomiarw w rnych miejscach. Wykonano 10 pomiarw rednicy d i uzyskano
kolejno wyniki (w mm): 2,46; 2.49; 2.52; 2,47; 2,50; 2,51; 2,48; 2,49; 2,45; 2,50. Jaka jest rednica
tego drutu (warto najlepiej j charakteryzujca) i z jak niepewnoci zostaa okrelona?
d =
1
10
10
i=1
d
i
= 0, 02214 mm; S(d) =
_
10
i=1
(d
i

d)
2
(10 1)
= 0, 02214 0, 022 mm.
S(d) jest estymatorem odchylenia standardowego (wzr 4), charakteryzujcym rozrzut wyni-
kw wok wartoci redniej. Niepewno standardowa obliczona metod typu A (u
A
(d)) wynosi
u
A
(
d) =
_
n
i=1
(d
i

d)
2
n(n 1)
=
S(d)
n
=
0, 02214
10
0, 007 mm.
Czy jednak poprawnie zanalizowalimy dostpne dane? Rzut oka na seri wynikw pozwala
zauway, e poszczeglne wartoci rni si znaczco midzy sob i rnice te sigaj 0,05
mm, a wic piciu dziaek uytej w pomiarze ruby mikrometrycznej. wiadczy to o odstpstwie
modelu pomiarowego naszego drutu (jednorodny cylinder, o staej wzdu caej dugoci
rednicy) od sytuacji rzeczywistej, a obliczona niepewno pomiarowa u
A
(d) jest miar roz-
proszenia wynikw, wynikajcego (gwnie) z tego wanie odstpstwa. Rozproszenie wynikw
moe jednak wynika take ze skoczonej dokadnoci narzdzia, a w tej sytuacji jego miar
bdzie ocena niepewnoci standardowej typu B
u
B
(d) =

3
0, 006 mm.
Obie niepewnoci s tego samego rzdu; w takiej sytuacji mona zastosowa wzr na tzw.
cakowit (zoon) niepewno
u
C
(d) =
_
[u
A
(d)]
2
+ [u
B
(d)]
2
, albo: (8)
u
C
(d) = (0, 007
2
+ 0, 006
2
)
1/2
mm = 0, 0085 mm 0, 01mm.
Ostatecznie wynik pomiaru rednicy drutu moemy zapisa w postaci: d = 2, 49(0, 01) mm.
Gdyby w analogicznym pomiarze wyniki serii pomiarw byy zawarte w przedziale 0, 01 mm,
to jak atwo sprawdzi warto u
A
byaby o rzd wielkoci mniejsza od wartoci u
B
. W
0-6
tej sytuacji przyczynek od odstpstwa od modelu jest do zaniedbania w stosunku do przy-
czynku narzdziowego. Analogicznie, moemy mie do czynienia z sytuacj kiedy przyczynek
narzdziowy bdzie zaniedbywalny w stosunku do przyczynku modelowego.
Decyzja o tym, czy dla danej serii pomiarowej stosowa ocen typu A, B czy C moe by w wielu
przypadkach praktycznych trudna i zalee od subiektywnej oceny sytuacji przez eksperymen-
tatora (kierujcego si zwykle pewnym dowiadczeniem praktycznym). O ile co jest zupenie
zrozumiae nie masz w tym przypadku wasnego zdania, naley zapyta o rad prowadzcego
wiczenia.
Przykad 3.
Planujemy wykonanie pomiaru znan metod i przyrzdem. Z opisu wynika, e odchylenie stan-
dardowe tej metody i przyrzdu wynosi dla jednego pomiaru = 3 (jednostki pominito). Ile
razy naley powtrzy pomiar by niepewno standardowa wyniku bya mniejsza ni 1? Przy-
j, e niepewno standardowa typu B, u
B
, zwizana z dokadnoci przyrzdu jest pomijalnie
maa. Szukan liczb powtrze n pomiaru znajdujemy z relacji:
u
=
S(x)
S( x)
=
n; std n = (3/1)
2
= 9.
Odpowied: pomiar naley powtrzy co najmniej 9 razy.
Obliczanie niepewnoci zoonej w pomiarach porednich
W przypadku, gdy mierzymy kilka wielkoci zycznych, np. x, y, z, . . . i na ich podstawie obli-
czamy wielko zyczn t, bdc funkcj wielkoci mierzonych, niepewno obliczenia wielkoci
t wyznaczamy ze wzoru
u
c
(t) =
_
_
t
x
_
2
[u(x)]
2
+
_
t
y
_
2
[u(y)]
2
+
_
t
z
_
2
[u(z)]
2
+ . . .. (9)
Wzr ten mona stosowa przy zaoeniu, e wielkoci mierzone: x, y, z, . . . s wielkociami
statystycznie niezalenymi, a take e niepewnoci wzgldne u(x)/x, u(y)/y, u(z)/z, . . . s mae
(rzdu kilku procent lub mniejsze). Wzr ten wyraa znane w literaturze prawo przenoszenia
odchyek przypadkowych.
Przykad 4.
Wykonano pomiar gruboci pozornej pytki szklanej przez odczyty pooe, x
1
= 4, 68 mm i
x
2
= 2, 16 mm, dolnej i grnej powierzchni pytki obserwowanej przy uyciu mikroskopu. Do
odczytu pooenia uyto czujnika mikrometrycznego. Ile wynosi grubo pozorna tej pytki?
Grubo pozorna pytki: a = x
1
x
2
= 2, 52 mm.
Dla czujnika mikrometrycznego dziaka elementarna wynosi 0,01 mm, a zatem
u(x
1
) = u(x
2
) = u = 0, 01 mm/1, 73 = 0, 0058mm.
Z prawa przenoszenia niepewnoci
u
c
(a) =
_
_
a
x
1
_
2
u
2
+
_
a
x
2
_
2
u
2
=
u
2
+ u
2
=
2u = 0, 0082 0, 01 mm.
Tak wic grubo pozorna pytki szklanej wyznaczona powysz metod wynosi 2, 42(0, 01) mm.
Przykad 5.
Pomiar czasu trwania 15 oddechw czowieka w spoczynku da wynik t = 58 s. Niepewno u(t)
oszacowano na 1 s. Ile wynosi przecitny czas trwania T jednego oddechu?
T = t/15, a zatem u(T) = u(t)/15 0, 067 s.
Ostatecznie T = 3, 867 s z niepewnoci 0, 067 s.
0-7
Przykad 6.
Zmierzony stoperem czas trwania 20 wahni wahada wynosi t = 25, 32 s. Ile wynosi okres T
badanego wahada ?
Przyjmujemy za niepewno pomiaru czasu warto tzw. czasu reakcji czowieka, szacowan na
0,2 s. W porwnaniu z nim niepewno zwizana z dokadnoci stopera elektronicznego, rzdu
0,01 s, jest pomijalnie maa.
Zatem
T = (25, 32 s)/20 = 1, 266 s 1, 27 s.
u(T) = u(t)/20 = 0, 2 s/20 = 0, 01 s.
3 ZADANIA POMIAROWE
I. Pomiar jednokrotny
Zmierz jednokrotnie wielkoci 3 trzech wybranych przez siebie przedmiotw, np.:
szeroko kartki papieru z zeszytu, dugo owka, wysoko szpalty w gazecie, odlego
dwch kropek na kartce, dugo jaja kurzego duszej osi tej w przyblieniu elipsoidy
obrotowej (rys.0-2), odlego 20 wasnych krokw (wykorzystujc, na przykad, informa-
cj o dugoci pyty chodnikowej), itp.
jeden kt w szkolnej ekierce,
czas opadania pirka z wysokoci 1 m, czas trwania 10 oddechw (w stanie spoczynku),
wag torebki cukru, mki, soli, kostki masa, butelki soku itp.,
rednic rury przy pomocy kawaka sznurka i przymiaru liniowego,
wymyl sam interesujc Ciebie wielko zyczn, ktr jeste w stanie zmierzy:
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. Dobierz dostpny i Twoim zdaniem waciwy przyrzd pomiarowy: linia, tam miernicz,
suwmiark, rub mikrometryczn, wag kuchenn, wag laboratoryjn, zegar, stoper, itd.
2. Wykonaj jednokrotnie pomiary odpowiednich wielkoci wybranych obiektw nr 1, nr 2,
nr 3 i wyniki pomiaru wpisz w tabel 1.
3. Okrel niepewno standardow u
B
kadego pomiaru w oparciu o jako uytego przyrzdu
pomiarowego (wzr1).
4. Przeanalizuj, czy w Twoim pomiarze nie wystpoway inne przyczyny niepewnoci wyniku,
sprbuj je opisa.
0-8
Tabela 1. Wyniki pomiarw jednokrotnych dla trzech rnych przedmiotw.
Nr Przedmiot mierzony Przyrzd pomiarowy,
jako przyrzdu
(Wynik )
jednostka
Niepewno
standardowa
u
B
(wzr 1)
Uwagi
Szeroko kartki
(przykad)
Linia; = 1 mm (209 1) mm 0, 6 mm u
B
1 mm
1
0) Znaczcym rdem niepewnoci pomiaru jest ewentualne lekko skone ustawienie liniau
wzgldem kartki. Na podstawie kilku prb szacuj niepewno u
B
na okoo 1 mm.
1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
II. Pomiary wielokrotne (n 10)
Wykonaj pomiar 10-ciokrotny i opracuj jego wynik:
wybierz 10 Twoim zdaniem prawie identycznych przedmiotw, np. 10 kurzych jaj, 10
jednakowych buek, 10 jednakowych owocw, 10 zuytych kulek oyskowych o rednicy
rzdu 5-10 mm, itp., i wykonaj dziesi pomiarw, kady dla innego przedmiotu,
albo wykonaj 10-krotnie pomiar tego samego, np. czasu 15 oddechw w spoczynku, czy
szerokoci pokoju w 10-ciu rnych miejscach, obwodu pnia drzewa w rnych miejscach,
rednicy Ksiyca przy pomocy monety i twierdzenia Talesa, itp.
1. Ustal co i czym bdziesz mierzy, np.: jaja, o duga tej niemal elipsoidy suwmiarka lub
papier milimetrowy i dwie ekierki (rys.0-2); kulki, ich rednica ruba mikrometryczna;
buki, rednica podstawy linia z dziak 1mm; czas trwania 15 oddechw stoper,
zegarek z sekundnikiem.
2. Wykonaj 10 razy pomiar wybranego (wybranych) obiektu (-w) zachowujc naleyt sta-
ranno i wyniki wpisz odpowiednio do tabeli 2.
0-9
3. Oblicz redni arytmetyczn x [wzr(2)] i odchylenie standardowe redniej S( x) [wzr(3)],
to jest niepewno standardow u
A
, i wyniki oblicze wpisz do odpowiedniej kolumny
Tabeli 2.
4. Zastanw si, czy w Twoim pomiarze niepewno typu B (u
B
) zwizana z jakoci przy-
rzdu i warunkami pomiaru nie jest znaczca i postaraj si j oszacowa.
5. Zapisz kocowy wynik pomiaru to jest x oraz jego niepewno standardow, wybran na
podstawie analizy wielkoci u
A
i u
B
oraz charakteru pomiaru. (bdzie to jedna z tych
dwch niepewnoci, albo te niepewno zoona u
C
). Dodaj komentarz, w ktrym uza-
sadniasz swj wybr.
Rysunek 0-2: Pomiar dugoci jaja (propozycja).
0-10
Tabela 2. Wyniki pomiarw wielokrotnych.
Wykonaj zadania nr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . /podpis
Przykad Zadanie Przykad Zadanie Przykad II.3 Zadanie II.3 Zadanie
II.1 II.1 II.2 II.2 II.4
rednica Czas 15 Czas 15 Czas reakcji Czas reakcji . . . . . . .
drutu
x
oddechw oddechw wasnej wasnej . . . . . . .
Nr x
i
x
i
t
i
t
i
x
i
t
i
x
i
t
i
[mm] [s] [s] [mm] [s]
1 2,46 58 220 0,2118
2 2,49 62 190 0,1968
3 2,52 65 230 0,2165
4 2,47 63 200 0,2019
5 2,50 57 230 0,2165
6 2,51 60 240 0,2212
7 2,48 59 220 0,2118
8 2,49 64 190 0,1968
9 2,45 60 230 0,2165
10 2,50 57 240 0,2212
x 2,487 60,5 219 0,2111
S(x) 0,022 2,89 19,1 0,094
u
A
0,007 0,91 6,1 0,0029
u
B
0,006 1
)
5
)
u
C
0,0092 1,4 7,9
0, 01
x 2,487 60,5 219 0,211
u
A
0,007 0,9 6,1 0, 003
+
x 2,49 60,5 219 0,211
u
C
0,001 1,4 7,9 0, 004
++
x)
patrz Przykad 2 na stronie 0-6,
)
u
B
1 s oszacowano z niepewnoci ustalenia momentw start-stop na zegar-
ku (porwnaj z przykadami dotyczcymi prawa przenoszenia niepewnoci)
)
t
i
obliczamy z zalenoci: t
i
= (2x
i
/g)
1/2
; g = 9, 81 m/s
2
)
u
B
= 5 mm oszacowano z niepewnoci odczytu kadego wyniku
+
,
++
patrz komentarz w obliczeniach do przykadu II.2 na str.0-14.
0-11
Tabela 2A. Wyniki pomiarw wielokrotnych cig dalszy.
Przykad II.4 Zadanie II.5
Objto (V ) jaj kurzych
xo duga, y, z osie krtkie;
y z
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Nr x
i
y
i
z
i
V
)
i
[mm] [mm] [mm] [cm
3
]
1 55 41 42 49,57
2 57 42 43 53,87
3 52 40 42 45,72
4 54 41 43 49,82
5 55 44 44 55,72
6 53 43 41 48,90
7 52 41 43 47,98
8 55 42 43 51,98
9 57 42 42 52,62
10 58 43 43 56,12
V 51,23
(V ) 3,41
u
A
(V ) 1,1
u
B
(V ) -
u
C
(V )
V 51,2
u(V ) 1,1
)
Objto elipsoidy V
i
= 1/8 4/3x
i
y
i
z
i
= 1/6x
i
y
i
z
i
.
Uwaga: mierzone x
i
, y
i
, z
i
s w znacznym stopniu zalene; dlatego nie korzystamy z prawa prze-
noszenia niepewnoci zmiennych porednich (9), a niepewno u(V ) obliczamy wprost z relacji
(3), to jest z rozrzutu wartoci V
i
. Miara rozrzutu objtoci to S(V ) 3, 4 cm
3
, estymator
odchylenia standardowego rozkadu Gaussa, ktremu zapewne podlegaj wymiary duej po-
pulacji jaj tej klasy. W przedziale (
V S(V )), tj. w przedziale (47, 8 54, 6) cm

3
mieci si 7
jaj na 10 (co odpowiada wartoci 68% oczekiwanej z rozkadu Gaussa).
0-12
Rysunek 0-3: Pomiar poredni czasu reakcji. Jedna osoba przytrzymuje gadki linia (ok. 50 cm) na
gadkiej, pionowej powierzchni i puszcza go bez ostrzeenia. Druga osoba, ktrej czas reakcji bada
si, stara si jak najszybciej unieruchomi linia. Droga przebyta przez linia od chwili puszczenia do
momentu zatrzymania (1/2gt
r
2
) pozwala okreli czas reakcji t
r
.
III. Pomiary wielkoci porednich.
Wykonaj 10-ciokrotnie pomiar poredni i oszacuj jego niepewno z prawa przenoszenia nie-
pewnoci
1. Wybierz problem pomiarowy (lub ustal go sam), np.:
okrelenie czasu trwania jednego oddechu metod pomiaru czasu trwania 15 odde-
chw;
pomiar redniego czasu reakcji z wykorzystaniem swobodnego spadku cia (rys.0-3);
pomiar przecitnej objtoci kulki stalowej na podstawie pomiaru jej rednicy (10
kulek);
wymyl sam interesujcy Ciebie pomiar metod poredni, ktry jeste w stanie wy-
kona.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Wyniki 10 krotnego pomiaru wpisz w tabel 2 lub 2A i oblicz odpowiednie wartoci:
redni arytmetyczn,
z rozrzutu wynikw: niepewno typu A [wzr(3)],
z innych informacji: niepewno typu B [wzr(1)],
cakowit niepewno u
C
[wzr (8)].
3. Zapisz wyniki wielkoci mierzonych.
4. Wylicz wielko pochodn (np. czas reakcji) oraz wylicz z prawa przenoszenia niepewnoci
(wzr 9) jej niepewno, wyniki wpisz do tabeli.
5. Objanij jak uzyskano wynik; na przykad:
zmierzony czas reakcji wynosi 0,211 s, a niepewno standardow jego okrelenia oszaco-
wano na 0,004 s; niepewno oszacowano z wynikw 10-krotnego powtrzenia pomiaru i
niepewnoci typu B zwizanej z niedokadnociami ustalenia i odczytu pooenia punktu
startu i zatrzymania liniau.
0-13
Obliczenia do przykadu II.2 (Tabela 2)
u(t
r
) =
_
_
t
r
x
u(x)
_
2
=
1
2
2
gx
S( x); std u(t
r
) = 0, 00386 0, 04 s.
Pomiary kilkakrotne (n < 10)
Bardzo czsto w praktyce przemysowej, w pomiarach rutynowych (np. w analizach chemicz-
nych), powtarzamy pomiar nie 10 i wicej razy, a zaledwie 3, rzadziej 5 7 razy. Taki, np.
3-krotny pomiar nie pozwala na zbyt wiarygodne oszacowanie niepewnoci typu A to znaczy
niepewno samego stosowanego estymatora jest dua (rzdu 20 procent estymowanej wiel-
koci). Poprzestajemy na oszacowaniu niepewnoci standardowej typu B, albo korzystamy z
niepewnoci standardowej typu A (ewentualnie typu C) majc wiadomo zwizanego z tym
marginesem niepewnoci.
Niepewno rozszerzona
W zastosowaniach technicznych, komercyjnych, istotne jest takie okrelenie przedziau licz-
bowego uznanego za wynik, by mie wysoki poziom ufnoci, e w nim zawarta jest warto
prawdziwa. W dotychczas stosowanej nomenklaturze oznaczao to podanie przedziau ufnoci,
np. x 2S( x), na zadanym poziomie ufnoci rwnym 95% (odpowiada to w dobrym przyblie-
niu przypadkowi rozkadu normalnego). Obecnie uywana jest nazwa niepewnoci rozszerzonej
U = ku
C
. Wspczynnik k dobierany jest do zaoonego poziomu ufnoci, np. 95% i uwzgld-
nia informacje o przyjtym i dowiadczalnym rozkadzie odchyek pomiarowych dla wybranego
przyrzdu i metody pomiarowej. Na przykad w przypadku niewielkiej liczby powtrze po-
miaru wspczynnik k okrelamy z tablic wspczynnika t Studenta. Blisze omwienie tego
problemu mona znale w pracach [2, 3, 5].
Wnioski:
Uwagi prowadzcego:
Ocena za opracowanie wynikw:
ocena podpis
4 Zaczniki: dodatkowe wykresy, obliczenia, ewentualna poprawa
0-14
wiczenie nr 1: Wahado zyczne
Cel wiczenia:
opis ruchu drgajcego a w szczeglnoci drga wahada zycznego
wyznaczenie momentw bezwadnoci bry sztywnych
Literatura
[1] Resnick R., Halliday D.: Fizyka. wyd. PWN (rok wydania dowolny).
[2] Ziba A. (red), Pracownia Fizyczna Wydziau Fizyki i Techniki Jdrowej SU1648, AGH,
Krakw 2002 (ew. wydania wczeniejsze).
Zagadnienia do opracowania Ocena i
podpis
1. Denicje i podstawowe zalenoci dla wielkoci kinetycznych opisujcych
ruch obrotowy (kt, prdko ktowa, przyspieszenie ktowe, jednostajny
i niejednostajny ruch obrotowy).
2. Denicje i podstawowe zalenoci dla wielkoci dynamicznych opisujcych
ruch obrotowy (moment bezwadnoci, momentu pdu, moment siy, druga
zasada dynamiki dla ruchu obrotowego).
3. Denicja momentu bezwadnoci. Wyprowadzenie momentu bezwadnoci
dla jednorodnego prta o dugoci l i masie m wzgldem osi prostopadej do
prta i przechodzcej przez jego rodek masy.
4. Twierdzenie Steinera dla momentu bezwadnoci i przykady jego zastoso-
wania.
5. Ruch harmoniczny, rwnanie ruchu i parametry opisujce ruch (amplituda,
okres, czsto, czstotliwo).
6. Wahado matematyczne. Opis ruchu wahada matematycznego dla maych
drga. Okres drga tego wahada.
7. Wahado zyczne. Przybliony opis ruchu wahada zycznego za pomoc
rwnania ruchu harmonicznego. Okres drga wahada zycznego w przybli-
eniu harmonicznym.
Ocena z odpowiedzi:
1-1
podpis:
1-2
2 Wprowadzenie:
Rysunek 1-1: Wahado zyczne.
Wahado zyczne jest to brya sztywna mogca porusza si swobodnie wzgldem osi obrotu
(O) nie przechodzcej przez rodek masy (S)4. W polu grawitacyjnym wahado zyczne wyko-
nuje ruch drgajcy. Jest to ruch obrotowy wzgldem poziomej osi przechodzcej przez punkt
O. Przyczyn tego ruchu jest moment siy cikoci prostopady do paszczyzny rysunku 1-1.
Zgodnie z drug zasad dynamiki dla ruchu obrotowego ruch ten opisuje rwnanie:
I
o
d
2
dt
2
= mga sin (1)
gdzie:
I
o
moment bezwadnoci bryy wzgldem osi obrotu
kt wychylenia od pooenia rwnowagi
t czas
m masa bryy
g przyspieszenie ziemskie
a odlego osi obrotu od rodka cikoci (dugo odcinka OS).
Rwnanie to opisuje ruch drgajcy, ktry nie jest ruchem harmonicznym. Zakadajc, e am-
plituda drga (kt maksymalnego wychylenia) nie przekracza kilku stopni, moemy skorzysta
z przyblienia
sin =
x
a
(2)
gdzie x dugo uku wychylenia rodka cikoci z pooenia rwnowagi (rys. 1). Wstawiajc
t zaleno do rwnania (1) otrzymujemy:
d
2
x
dt
2
=
mga
I
o
x (3)
Jest to rwnanie ruchu harmonicznego z okresem:
T = 2
I
o
mga
(4)
1-3
Znajc przyspieszenie ziemskie g oraz dokonujc pomiaru wielkoci m, a i T, z rwnania (4)
moemy wyznaczy moment bezwadnoci I
o
, a take moment bezwadnoci bryy wzgldem
osi przechodzcej przez rodek masy ciaa (S) i rwnolegej do osi obrotu (por. niej).
Rysunek 1-2: Prt i piercie uywane w wiczeniu.
Pomiary wykonywane s dla dwch bry sztywnych: jednorodnego prta metalowego o dugo-
ci l i jednorodnego piercienia metalowego o promieniu wewntrznym R
w
i zewntrznym R
z
(rys. 1-2). Dla jednorodnego prta o dugoci l i masie m moment bezwadnoci wzgldem osi
przechodzcej przez rodek masy i prostopadej do prta wynosi:
I
s
=
1
12
ml
2
(5)
Moment bezwadnoci prta wzgldem osi przesunitej rwnolegle o a wyznaczamy z twierdze-
nia Steinera:
I
o
= I
s
+ ma
2
(6)
Dla jednorodnego krka o promieniu R i masie M moment bezwadnoci wzgldem osi prze-
chodzcej przez rodek masy i prostopadej do paszczyzny krka wynosi:
I
s
=
1
2
MR
2
(7)
Moment bezwadnoci, podobnie jak masa, jest wielkoci addytywn. Zatem moment bezwad-
noci piercienia moemy potraktowa jako rnic momentw bezwadnoci krka o promieni
R
z
i masie M oraz krka o promieni R
w
i masie M
(zakadajc, e oba krki s jednorodne o

takiej samej gstoci i takiej samej gruboci). W ten sposb moment bezwadnoci piercienia
o masie m, bdcej rnic mas M i M
, jest rwny:
I
s
=
1
2
MR
2
z
1
2
M
R
2
w
=
1
2
(M M
)(R
2
z
+ R
2
w
) =
1
2
m(R
2
z
+ R
2
w
) (8)
Ukad pomiarowy:
Ukad pomiarowy skada si ze statywu, stopera, wagi, przymiaru liniowego, prta* i piercie-
nia*.
*wyboru rodzaju prta i piercienia dokonuje prowadzcy zajcia.
1-4
3 Wykonanie wiczenia:
1. Zmierz mas prta lub piercienia.
2. Zmierz rozmiary: prta (l i a) lub piercienia (R
w
, R
z
i a).
3. Umie prt w statywie, wprowad go w ruch drgajcy o amplitudzie nie przekraczajcej
kilku stopni i zmierz czas kilkudziesiciu drga (okoo 3050). Pomiar ten powtrz co
najmniej dziesiciokrotnie.
4. Wykonaj pomiary z punktu 3 dla piercienia.
4 Wyniki pomiarw:
Tabela 1: Pomiary masy i dugoci
prt piercie
masa
[kg]
l
[m]
a
[m]
masa
[kg]
R
w
[m]
R
z
[m]
a
[m]
warto
niepewno
standardowa
Uwaga: warto danej wielkoci wpisuj z dokadnoci odpowiedni do wartoci niepewnoci standardowej tej
wielkoci.
Tabela 2: Pomiary czasu drga dla prta
Lp Liczba drga Czas drga Okres drga Warto rednia okresu Niepewno standar-
dowa
i k t [s] T
i
[s]

T [s] u(T) [s]
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
1-5
Tabela 3: Pomiary czasu drga dla piercienia
Lp Liczba drga Czas drga Okres drga Warto rednia okresu Niepewno standar-
dowa
i k t [s] T
i
[s]

T [s] u(T) [s]
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
Niepewno standardow wyliczamy ze wzoru:
u(T) =
_
n
i=1
(T
i

T)
2
n(n 1)
(9)
gdzie n oznacza liczb wykonanych pomiarw.
podpis
5 Opracowanie wynikw pomiarw
Wykonaj nastpujce obliczenia, a otrzymane wartoci wpisz w odpowiednie tabele
(4 i 5).
1. Oblicz moment bezwadnoci wzgldem osi obrotu korzystajc ze wzoru na okres drga
(4).
2. Korzystajc z twierdzenia Steinera oblicz moment bezwadnoci wzgldem osi przecho-
dzcej przez rodek masy.
3. Oblicz moment bezwadnoci wzgldem osi przechodzcej przez rodek masy znajc mas
i odpowiednie wymiary geometryczne, rwnania (5) i (8).
4. Oblicz niepewno zoon momentu bezwadnoci obliczonego w punkcie 3.
5. Porwnaj otrzymane w punkcie 2 i 3 wartoci momentw bezwadnoci wzgldem osi
przechodzcej przez rodek masy
1-6
Przykad wyznaczenia zalenoci do obliczenia niepewnoci zoonej momentu bezwadnoci dla
prta, obliczanego w punkcie 3
Rwnanie z ktrego wyznaczamy moment bezwadnoci:
I
s
=
1
12
ml
2
Niepewno u(I
S
) wyznaczamy z zalenoci:
u(I
s
) =
_
_
I
s
m
_
2
[u(m)]
2
+
_
I
s
l
_
2
[u(l)]
2
gdzie: u(m) niepewno pomiaru masy m; u(l) niepewno pomiaru dugoci l.
Ostatecznie wzr na niepewno zoon w tym przypadku przyjmuje posta:
u(I
s
) =
_
1
12
l
2
_
2
[u(m)]
2
+
_
1
6
ml
_
2
[u(l)]
2
Analogiczne wyprowadzenia naley wykona w pozostaych przypadkach.
Tabela 4: Wyniki oblicze momentw bezwadnoci dla prta
I
o
wyznaczone z okresu
drga
I
s
wyznaczone z twier-
dzenia Steinera
I
s
wyznaczone z pomia-
rw geometrycznych
[kg m
2
] [kg m
2
] [kg m
2
]
Warto
Niepewno
standardowa
Tabela 5: Wyniki oblicze momentw bezwadnoci dla piercienia
I
o
wyznaczone z okresu
drga
I
s
wyznaczone z twier-
dzenia Steinera
I
s
wyznaczone z pomia-
rw geometrycznych
[kg m
2
] [kg m
2
] [kg m
2
]
Warto
Niepewno
standardowa
Wnioski:
Uwagi prowadzcego:
ocena podpis
1-7
wiczenie nr 5: Wahado matematyczne
Cel wiczenia:
zapoznanie si z przykadem ruchu drgajcego (opis teoretyczny, pomiar) a w szczegl-
noci drganiami wahada matematycznego
wyznaczenie przyspieszenia ziemskiego
Literatura
[1] Resnick R., Halliday D.: Fizyka. wyd. PWN (rok wydania dowolny).
podpis
ruch obrotowy (kt, prdko ktowa, przyspieszenie ktowe, jednostajny
i niejednostajny ruch obrotowy).
2. Denicje i podstawowe zalenoci dla wielkoci dynamicznych opisujcych
ruch obrotowy (moment bezwadnoci, momentu pdu, moment siy, druga
zasada dynamiki dla ruchu obrotowego).
3. Ruch harmoniczny, rwnanie ruchu i parametry opisujce ruch (amplituda,
okres, czsto, czstotliwo).
4. Wahado matematyczne. Opis ruchu wahada w przyblieniu ruchu harmo-
nicznego (dla maych drga). Okres drga tego wahada.
ruch postpowy (prdko,przyspieszenie, ruch prostoliniowy jednostajny
i zmienny).
6. Prawo powszechnego cienia . Pole grawitacyjne Ziemi (ciar ciaa na bie-
gunie oraz na rwniku)
7. Zasady dynamiki Newtona.
8. Spadek swobodny cia.
Ocena z odpowiedzi:
5-1
podpis:
5-2
2 Wprowadzenie:
Wahado proste (matematyczne) jest to wyidealizowane ciao o masie punktowej m, zawie-
szone na cienkiej, nierozcigliwej i niewakiej nici. Takie wahado, wyprowadzone z pooenia
rwnowagi, wykonuje ruch drgajcy w paszczynie pionowej pod wpywem siy cikoci. Jest
to ruch okresowy o okresie T. Na rysunku 5-1 przedstawiono wahado o dugoci l i masie m,
odchylone od pionu o kt . Na mas m dziaa sia cikoci mg i naprenie nici N. Jako osie
wsprzdnych przyjmujemy styczn do uku (o x) i przeduenie promienia nici (o y). Si
cikoci mg rozkadamy na wsprzdn radialn mg cos i wsprzdn styczn mg sin .
Rysunek 5-1: Wahado matematyczne.
Wsprzdna styczna siy cikoci wynosi
F = mg sin .
Sia F nie jest wic proporcjonalna do przemieszczenia ktowego , ale do sin . Dla maych
ktw mamy sin
1
, a przemieszczenie masy m wzdu uku wynosi x = l i (znowu dla
maych ktw ) ruch jest w przyblieniu prostoliniowy, a si w nim dziaajca moemy
zapisa jako
F = mg = mg
x
l
=
mg
l
x.
Dla maych przemieszcze sia F jest proporcjonalna do przemieszczenia ze znakiem przeciw-
nym, czyli masa m wykonuje drgania harmoniczne proste. Staa mg/l jest odpowiednikiem
staej k w rwnaniu F = kx, opisujcym si harmoniczn. Z teorii ruchu harmonicznego
prostego, wiemy e okres takiego ruchu wynosi
T = 2
_
m
k
= 2
m
mg/l
= 2
l
g
. (1)
Okres drga wahada prostego zaley wic jedynie od dugoci wahada l oraz od g (nie zaley
od masy m wahada). Mona pokaza , e dla waha o wikszej amplitudzie wzr na okres ma
posta
T = 2
l
g
_
1 +
_
1
2
_
2
sin
2
m
+
_
1 3
2 4
_
2
sin
4
m
+
_
1 3 5
2 4 6
_
2
sin
6
m
+ . . .
_
(2)
1
[
] [rad] sin rnica w %

2
0, 03491 rad 0, 03490 0, 03

5
0, 08727 rad 0, 08716 0, 24

10
0, 17453 rad 0, 17356 0, 50

5-3
W powyszym wzorze
m
jest maksymalnym przemieszczeniem ktowym (zwykle wychyleniem
pocztkowym), a kolejne wyrazy wewntrz nawiasu s coraz mniejsze. Wzr (1) dostajemy z
powyszego wzoru przy zaniedbaniu wszystkich wyrazw w nawiasie za wyjtkiem jednoci.
W wiczeniu wahado proste jest wykorzystywane do pomiaru przyspieszenia ziemskiego g.
Pomiar przyspieszenia ziemskiego kojarzy nam si wprawdzie w pierwszym rzdzie ze spadkiem
swobodnym (pomiar czasu spadania i drogi przebytej przez ciao), ale przy pomocy wahada
pomiar g jest prostszy wystarczy zmierzy okres waha T wahada o okrelonej dugoci l.
3 Wykonanie wiczenia
Wykonaj pomiary okresu drga wahada dla 5 do lub 6 rnych dugoci wahada. Zmieniaj
dugo wahada (od dugoci pocztkowej l
0
) co l = 30 50 cm .
Dla kadej dugoci wykonaj 5 pomiarw: zmierz piciokrotnie czas odpowiadajcy liczbie okre-
sw zwartej pomidzy po 20 a 30.
Uwaga: Pomiary wykonuj dla kta wychylenia mniejszego ni 5
. Wyniki pomiarw wpisz do

tabeli 1.
4 Wyniki pomiarw
Tabela 1: Pomiary okresu drga wahada
l = ll
0
, gdzie l
0
pocztkowa (nieznana) dugo wahada, l aktualna dugo, dla ktrej
wyznaczany jest redni okres

T.
l t [s] czas t [s] czas t [s] czas t [s] czas t [s] czas
[cm] . . . okresw . . . okresw . . . okresw . . . okresw . . . okresw T [s]
5-4
5 Opracowanie wynikw
Poniej zaproponowano dwie metody opracowania wynikw wykonanych pomiarw okresu drga
wahada , zmierzonych dla rnych dugoci wahada. W oparciu o jedn z nich (zapropono-
wan przez prowadzcego zajcia) wyznacz przyspieszenie ziemskie g oraz pocztkow dugo
wahada l
0
, wykorzystujc program komputerowy regresja liniowa. Oszacuj niepewno wy-
znaczenia g.
Uwaga: We wzorze (1) wielko l jest sum dwch czci l = l + l
0
X + l
0
(X l
zmiana dugoci wahada).
Metoda 1
1. Przekszta wzr (1) do postaci
T
2
=
4
2
g
X +
4
2
l
0
g
ktra jest zalenoci liniow, typu y = ax + b.
2. Metod regresji wyznacz parametry a i b i ich niepewnoci.
3. Oblicz g oraz l
0
wraz z ich niepewnociami.
Metoda 2
1. Przekszta wzr (1) do postaci
4
2
X = gT
2
4
2
l
0
,
ktra jest analogiczn zalenoci liniow, typu y = ax + b.
2. Metod regresji wyznacz parametry a i b i ich niepewnoci.
3. Oblicz g oraz l
0
wraz z ich niepewnociami.
Wnioski:
Uwagi prowadzcego:
ocena podpis
5-5
wiczenie nr 9: Swobodne spadanie
Cel wiczenia: Obserwacja swobodnego spadania z wykorzystaniem elektronicznej rejestracji
czasu przelotu kuli przez punkty pomiarowe. Wyznaczenie przyspieszenia ziemskiego.
Literatura
[1] Kkol Z., Fizyka dla inynierw, OEN Warszawa, 1999.
podpis
1. Prawo powszechnego cienia.
2. Swobodne spadanie opis ruch w prni.
3. Jakie siy dziaaj na ciao spadajce w powietrzu?
4. Dlaczego pozorna warto przyspieszenia ziemskiego jest mniejsza od rze-
czywistej?
5. Podaj wielkoci, od ktrych zaley sia oporu powietrza?
6. Co to jest sia wyporu powietrza i jaki jest jej moliwy wpyw na pozorn
warto przyspieszenia ziemskiego?
7. Wyjanij znaczenie sowa ekstrapolacja liniowa, zastosowana jako element
opracowania wynikw pomiaru.
8. Warto przyspieszenia ziemskiego zmienia si od 9, 832
m
s
2
na biegunach, po-
przez 9, 811
m
s
2
na szerokoci geogracznej Krakowa, do 9, 780
m
s
2
na rwniku.
Dlaczego?
Ocena z odpowiedzi:
9-1
podpis:
9-2
2 Wprowadzenie
Ukad pomiarowy
Stosowane oznaczenia:
x
1
, x
2
, x
3
wsprzdne przestrzenne trzech fotokomrek,
t
1
, t
2
, t
3
czas przelotu kuli przez kolejne fotokomrki,
x
0
warto pocztkowa pooenia kuli (w chwili t = 0),
v
0
warto pocztkowa prdkoci kuli (w chwili t = 0),
a pozorna warto przyspieszenia ziemskiego (wzr 2 )
gsto materiau kul,
r promie kuli,
v prdko (chwilowa) kuli,
p
gsto powietrza,
C wspczynnik oporu,
g warto rzeczywista przyspieszenia ziemskiego.
Rysunek 9-1: Schemat mechaniczny ukadu pomiarowego: Z reektor lub laser, D detektor wiata,
W wyrzutnik kul.
Uyteczne wzory
Rwnania ruchu jednostajnie przyspieszonego dla swobodnego spadania w prni, zapisane dla
trzech fotokomrek:
x
1
= x
0
+ v
0
t
1
+ a
t
2
1
2
x
2
= x
0
+ v
0
t
2
+ a
t
2
2
2
(1)
x
3
= x
0
+ v
0
t
3
+ a
t
2
3
2
Pozorna warto przyspieszenia ziemskiego (rozwizanie ww. ukadu rwna ze wzgldu na a).
a =
2
t
3
t
1
_
x
3
x
2
t
3
t
2
x
2
x
1
t
2
t
1
_
(2)
9-3
Rysunek 9-2: Schemat elektryczny dla rde i detektorw wiata
Rysunek 9-3: Zarejestrowany przebieg U(t) na monitorze: (a) po pomiarze, (b) okrelenie czasw t
1
,
t
2
lub t
3
po 16-krotnym rozcigniciu skali czasu
Rwnanie prostej ekstrapolacji a
_
1
_
pozwalajcej obliczy przyspieszenie ziemskie g z wyeli-
minowaniem wpywu siy oporu powietrza i siy wyporu Archimedesa:
a = g const
_
1
_
, gdzie const = g
p
+
3
8

C
p
v
2
r
. (3)
1. Wcz zasilanie ukadu reektorw (zestaw 1) lub laserw (zestaw 2).
2. Uruchom komputer z kart oscyloskopow. Program obsugujcy kart winien zgosi si
samoczynnie. Sprawd dziaanie programu (przez kolejne nacinicie ENTER, SPACJA,
ENTER, HOME).
3. Zestaw (lub sprawd) ukad elektryczny detekcji wiata wedug schematu z Rys.9-1.
Sprawd dziaanie ukadu pomiarowego wyzwalajc kart przy dugim czasie pomiaru
(8, 192 s) i przerywajc w tym czasie rk wiato padajce na kolejne fotokomrki.
4. Waciwy eksperyment polega na jednoczesnym wyzwoleniu karty i przesuniciu zasuwki
powodujcej spadanie kulki. Naley stosowa czas pomiaru 819, 2 ms (Taki czas pomiaru
wynika z faktu, e pracujca w ukadzie dwjkowych pami karty ma 213 = 8192 komrek
9-4
pamici, na kad przypada czas dokadnie 0, 1ms). Jeeli nie uda si zarejestrowa trzech
pikw za pierwszym razem, naley powtarza dowiadczenie a do skutku.
5. Wsprzdne pooenia x
1
, x
2
, x
2
odczytujemy z dokadnoci nie gorsz ni 1mm. Do
tabeli wpisujemy rwnie rnice x
2
x
1
oraz x
3
x
2
.
6. Dla zarejestrowanego sygnau wykonujemy odczyt czasw t
1
, t
2
i t
3
. W tym celu:
(a) najedamy kursorem na dany pik wykorzystujc przyciski < i > (przesuw co 4 pkt
ekranu) oraz i (przesuw co 1 pkt),
(b) przy uyciu lupy czasowej (kilkakrotne nacinicie +) rozcigamy 16-krotnie skal
czasu,
(c) ustawiamy kursor na rodek piku (rys.9-3),
(d) czas spisujemy z odpowiedniego okienka na monitorze (z dokadnoci do 0, 1 ms),
(e) wykonujemy odczyt czasu dla dwu pozostaych pikw (pierwotn skal czasu przy-
wraca kilkakrotne nacinicie ).
7. Dla kadego pomiaru obliczamy na bieco rnice t
2
t
1
, t
3
t
2
, i t
3
t
1
i wpisujemy
do tabeli. Na bieco obliczamy te warto a. Jeeli otrzymana warto nie mieci si
w granicach okoo 9 10
m
s
2
, trzeba sprawdzi czy nie zostaa popeniona omyka przy
pomiarze, zapisie lub w obliczeniach.
8. Pomiar (czynnoci 4 7) powtarzamy dla kolejnych kul. Przed kadym pomiarem naley
zmienia nieznacznie pooenia x
1
, x
2
i x
3
(w granicach kilku centymetrw). Uwaga: jeeli
nie zdymy dla wszystkich, naley wybiera kule o wyranie rnych gstociach. Gstoci
kul s podane.
Wersja do wykonania
Wykonaj wiczenie dla kul ................................................. i dla odlegoci midzy fotodiodami
okoo ....... centymetrw. (Im wiksza odlego tym wyraniej wida efekt oporu powietrza).
Dopasowa prost ekstrapolacji metod:
Graczn
Najmniejszych kwadratw obliczenia rczne
Najmniejszych kwadratw zaimplementowana w kalkulatorze
Najmniejszych kwadratw przy pomocy komputera
podpis
9-5
4 Wyniki pomiarw
Tabela 1a: Wasnoci kul oraz zapis odlegoci (przedueniem jest tabela na dole
strony)
Nr Materia kuli gsto 1/ x
1
x
2
x
3
x
2
x
1
x
3
x
2
[g/cm
3
] [g/cm
3
] [mm] [mm] [mm] [mm] [mm]
1
2
3
4
5
6
7
1. Zestaw rezultaty pomiarw i oblicze w tabelach 1a 1b.
2. Wykonaj wykres a w funkcji 1/. (Skali osi pionowej nie naley zaczyna od zera!)
3. Dopasuj prost ekstrapolacji metod wyznaczon przez prowadzcego.
4. Podaj warto przyspieszenia ziemskiego jako skadnik stay rwnania prostej
g = ............................. ......
5. W przypadku uycia metody najmniejszych kwadratw podaj niepewno g jako odchy-
lenie standardowe skadnika staego rwnania prostej.
u(g) = .......................... ........
6. Oblicz niepewno rozszerzon dla wartoci wspczynnika rozszerzenia k = 3,
U(g) = k u(g) = ............................ ......
7. Czy uzyskana warto g jest zgodna, w granicach niepewnoci rozszerzonej, z wartoci
tabelaryczn?
Tabela 1b: Zapis czasw i warto pozorna przyspieszenia ziemskiego (przeduenie
tabeli z gry strony)
Nr t
1
t
2
t
3
t
2
t
1
t
3
t
2
t
3
t
1
a
[ms] [ms] [ms] [ms] [ms] [ms] [ms]
1
2
3
4
5
6
7
9-6
Miejsce na wykres a
_
1
_
Wnioski:
Uwagi prowadzcego:
ocena podpis
6 Zaczniki: dodatkowe wykresy, obliczenia, ewentualna poprawa.
9-7
wiczenie nr 11: Modu Younga
Cel wiczenia: Wyznaczenie moduu Younga i porwnanie otrzymanych wartoci dla rnych
materiaw.
Literatura
[1] Wolny J., Podstawy zyki, OEN AGH 1998.
podpis
1. Sformuuj prawo Hookea. Co to s odksztacenia spryste?
2. Modu Younga podaj denicj i jednostki.
3. Podaj denicj siy harmonicznej oraz zdeniuj pojcie staej sprystoci.
4. Ile wynosi staa sprystoci dwch spryn poczonych rwnolegle lub sze-
regowo?
5. Wyjanij zasad dziaania dwigni dwustronnej uytej w dowiadczeniu oraz
innej dowolnej (wybranej przez Ciebie) maszyny prostej.
6. Omw wpyw warunkw pocztkowych (stanu drutu) na wyniki pomiarw.
7. Omw ide i podstawy metody regresji liniowej.
Ocena z odpowiedzi:
11-1
podpis:
11-2
2 Wprowadzenie
Naprenie normalne jest to stosunek siy normalnej do pola przekroju [N/m
2
]: =
F
S
Wzgldne wyduenie jest to stosunek przyrostu dugoci do dugoci pocztkowej: =
l
l
0
Modu Younga jest to stosunek naprenia normalnego do wzgldnego wyduenia [N/m
2
]:
E =

=
F
S
l
0
l
Wzr ten jest te zapisem prawa Hookea.
Ukad pomiarowy skada si ze statywu, w ktrym mocujemy drut, szalki z odwanikami,
ktra jest podwieszona do jednego z kocw drutu oraz czujnika mikrometrycznego za pomoc
ktrego mierzymy wyduenie drutu. Schemat ukadu zosta przedstawiony na rys.11-1.
1. Zmierz dugo drutu, ktrego bdziesz uywa do wy-
znaczenia moduu Younga (moesz posuy si przy-
miarem ktry jest na stae przymocowany w grnej cz-
ci prawego ramienia statywu). Wynik wpisz do tabeli.
2. Zwolnij blokad belki pomiarowej (dwignia powinna
zosta umieszczona poziomo) a nastpnie zamocuj drut
w statywie za pomoc nakrtek. Obydwie nakrtki gr-
n i doln (na rysunku zaznaczone A i B) naley do-
krca rwnomiernie, pamitajc aby pozioma belka C
dotykaa czujnika mikrometrycznego D.
3. Po obcieniu szalki czterema odwanikami kilogramo-
wymi, zmierz za pomoc ruby mikrometrycznej red-
nic drutu w dziesiciu rnych miejscach rwnomiernie
rozoonych na caej jego dugoci. Wyniki wpisz do ta-
beli.
4. Oprnij szalk z odwanikw i wyzeruj czujnik mikro-
metryczny. Nastpnie obciaj szalk kolejnymi odwa-
nikami (nie przekraczajc maksymalnego obcienia)
notujc w tabeli wielko dziaajcej siy i spowodowane
przez ni wyduenie drutu. Kolejne pomiary wykonaj
dla malejcego obcienia.
Rysunek 11-1: Ukad pomiarowy.
Wariant do wykonania (okrela prowadzcy):
Wykonaj pomiary dla drutw: dopasowanie
Stalowy 1: Maksymalne obcienie: kg graczne/regresja
Stalowy 2: Maksymalne obcienie: kg graczne/regresja
Mosiny: Maksymalne obcienie: kg graczne/regresja
Miedziany: Maksymalne obcienie: kg graczne/regresja
podpis:
11-3
4 Wyniki pomiarw
Tabela 1a: Drut pierwszy
Rodzaj materiau: Dugo drutu [mm]
rednica [mm]
rednia rednica Pole przekroju
d= [ ] u(d) = [ ] S= [ ] u(S)= [ ]
Masa odwani-
kw [kg]
Sia [N]
Wyduenie
F [mm]
Wyduenie
F [mm]
Wyduenie
wzgldne
a (z dopasowania gracznego) = E= [ ]
[ ]
a (z prostej regresji)= E= [ ] u(E)= [ ]
[ ]
E
tabl
= [ ]
Tabela 1b: Drut drugi
rednica [mm]
d= [ ] u(d) = [ ] S= [ ] u(S)= [ ]
Masa odwani-
kw [kg]
Sia [N]
Wyduenie
F [mm]
Wyduenie
F [mm]
Wyduenie
wzgldne
[ ]
[ ]
E
tabl
= [ ]
11-4
Tabela 1c: Drut trzeci
rednica [mm]
d= [ ] u(d) = [ ] S= [ ] u(S)= [ ]
Masa odwani-
kw [kg]
Sia [N]
Wyduenie
F [mm]
Wyduenie
F [mm]
Wyduenie
wzgldne
[ ]
[ ]
E
tabl
= [ ]
podpis
1. Oblicz warto redni rednicy drutu oraz jej niepewno standardow jako odchylenie
standardowe redniej. Na tej podstawie wyznacz warto pola przekroju drutu oraz jego
niepewno standardow (skorzystaj m. in. z prawa przenoszenia bdw). Wyniki wpisz
do tabeli.
2. Oblicz wyduenia wzgldne odpowiadajce kolejnym wartociom siy rozcigajcej, wy-
niki wpisz do tabeli, osobno dla siy rosncej i malejcej.
3. Dla kadego obcienia oblicz redni warto wzgldnego wyduenia, wyniki wpisz do
tabeli.
4. Przedstaw na zaczonym wykresie zaleno redniego wzgldnego wyduenia w funk-
cji przyoonej siy rozcigajcej. Uwaga: Wyniki pomiarw dla rnych drutw powinny
zosta przedstawione na wsplnym wykresie, przy uyciu rnych symboli (kolorw). W
tym celu naley najpierw wyznaczy wszystkie wartoci wzgldnego wyduenia, aby po-
prawnie dobra jednostk na osi.
5. Zaznacz na wykresie punkty ktre odbiegaj od prostoliniowego przebiegu, w podsumo-
waniu wyjanij, skd mogy si wzi takie odchyki.
6. Posugujc si linijk dopasuj prost do zaznaczonych punktw pomiarowych a nastpnie
wyznacz jej wspczynnik nachylenia wedug wzoru a = l/F Wartoci l i F od-
czytaj z wykresu. Na tej podstawie wyznacz warto moduu Younga. Wyniki wpisz do
tabeli.
11-5
7. Dopasuj prost regresji do wynikw wedug polece (i wskazwek) prowadzcego. Moesz
posuy si programem komputerowym dostpnym w laboratorium. W wyniku otrzy-
masz warto wspczynnika nachylenia prostej regresji oraz jego niepewno pomiarow.
Wyniki wpisz do tabeli.
8. Podaj warto wyznaczonego moduu Younga (na podstawie wynikw dopasowania w
punkcie 7) w oglnie przyjtych jednostkach i porwnaj j z wartoci tablicow dla da-
nego materiau (tablice s dostpne w laboratorium). Rozstrzygnij, czy otrzymany wynik
zgadza si (w granicach niepewnoci pomiarowej) z wartoci tablicow.
Rysunek 11-2: Zaleno wzgldnego wyduenia drutw od przyoonej siy rozcigajcej.
11-6
Wnioski:
Uwagi prowadzcego:
ocena podpis
11-7
wiczenie nr 13: Wspczynnik lepkoci
Cel wiczenia: Wyznaczenie wspczynnika lepkoci gliceryny metod Stokesa, zapoznanie si
z wasnociami cieczy lepkiej.
Literatura
podpis
1. Zdeniuj wspczynnik lepkoci, podaj odpowiednie wzory i jednostki.
2. Co to jest cinienie hydrostatyczne? Omw prawo Pascala na przykadzie
zasady dziaania prasy hydraulicznej.
3. Co to jest liczba Reynoldsa? Co oznaczaj pojcia przepyw laminarny i
przepyw turbulentny?
4. Opisz metod wyznaczania wspczynnika lepkoci.
5. Podaj prawo wyporu Archimedesa. Wyjanij dlaczego niektre ciaa pywaj
a inne ton.
6. Jakie siy dziaaj na kulk podczas opadania w cieczy lepkiej? Zapisz rw-
nanie ruchu kulki.
7. Objanij jakim ruchem porusza si kulka w pocztkowej fazie ruchu, a jakim
po upywie kilku chwil.
8. Jak mona wyznaczy gsto cieczy, ciaa staego lub gazu?
9. Dlaczego umieszcza si balast na dnie statku? Dlaczego butelka czciowo
wypeniona wod pywa w pozycji pionowej ?
Ocena z odpowiedzi:
13-1
podpis:
13-2
2 Wprowadzenie
Pomidzy dwiema zanurzonymi w cieczy pytkami o powierzchniach S znaj-
dujcymi si w odlegoci d i poruszajcymi si wzgldem siebie z prdkoci
v wystpuje sia oporu wprost proporcjonalna do S i v, a odwrotnie propor-
cjonalna do d:
F =
Sv
d
Sta nazywamy wspczynnikiem lepkoci tej cieczy.
Dla przepywu laminarnego sia oporu jak ciecz dziaa na poruszajc si
w niej kulk (wzr Stokesa) wynosi:
F
0
= 6rv
gdzie r jest promieniem, a v prdkoci poruszajcej si kulki. Wzr ten
umoliwia wyznaczenie wartoci wspczynnika lepkoci na podstawie
pomiarw parametrw charakteryzujcych kulk oraz jej ruch w cieczy
lepkiej. Ruch kulki opadajcej w cieczy, po przebyciu przez ni pewnej (do
krtkiej) drogi, staje si praktycznie ruchem jednostajnym, co zgodnie z II
zasad dynamiki Newtona ma miejsce jedynie wwczas, gdy wszystkie siy
dziaajce na kulk rwnowa si:
F
G
+

F
W
+

F
0
= 0
gdzie F
G
oznacza si grawitacji, F
W
si wyporu, a F
0
si oporu lepkiego.
Uwzgldniajc zwroty si otrzymujemy zaleno
F
0
= F
G
F
W
,
co pozwala na wyznaczenie wspczynnika lepkoci
=
(mV )g
6rv
gdzie m jest mas kulki, V jej objtoci, a gstoci gliceryny. W do-
wiadczeniu bdziemy posugiwali si wzorem rnicym si od powyszego
o czynnik (1 + 2, 4r/R)
1
; jest to poprawka ktr naley uwzgldni z po-
wodu skoczonej rednicy R cylindra w ktrym porusza si kulka:
=
(mV )g
6rv
1
(1 + 2, 4r/R)
Ukad pomiarowy skada si z ustawionej pionowo rury wypenionej glice-
ryn, zamknitej z jednego koca kranem, na ktry naoony jest wyk z
zaciskaczem. Na rurze znajduj si dwa znaczniki, ktre umoliwiaj odczyt
zadanego pooenia opadajcej kulki. Schemat ukadu zosta przedstawiony
na rys.13-1.
Rysunek 13-1:
Ukad pomiarowy.
13-3
1. Wybrane do pomiaru kulki naley dokadnie wytrze z resztek gliceryny a nastpnie roz-
oy na arkuszu bibuy, jednoczenie nadajc kadej z nich numer. Po wykonaniu jakie-
gokolwiek pomiaru, uyta kulka powinna zawsze zosta wytarta i odoona na miejsce.
2. Zmierz rednice wszystkich wybranych kulek za pomoc ruby mikrometrycznej. Wyniki
zapisz w Tabeli.
3. Zwa wszystkie kulki przy uyciu dostpnej wagi. Wyniki zapisz w Tabeli.
4. Ustaw na rurze dwa znaczniki w odlegoci okoo 80 cm tak, aby grny znacznik znajdowa
si co najmniej 20 cm poniej poziomu cieczy w rurze. Zanotuj odlego znacznikw w
Tabeli.
5. Zmierz za pomoc suwmiarki rednic wewntrzn cylindra z gliceryn. Wynik wpisz do
Tabeli.
6. Kad z kulek wrzu do rury, a nastpnie zmierz za pomoc stopera czas, w ktrym b-
dzie ona opadaa pomidzy znacznikami. Wynik zapisz w Tabeli 1. Zwr uwag aby kulki
opaday rodkiem cylindra a nie blisko cianek oraz aby nie byo do nich doczepionych p-
cherzykw powietrza (dlaczego?). Kady pomiar, ktry nie spenia powyszych wymogw
naley powtrzy.
7. Wycignij kulk z cylindra poprzez kran umieszczony na jego dolnym kocu natychmiast
(bezporednio) po zakoczeniu pomiaru (nie wolno wrzuca nastpnej kulki, jeeli po-
przednia nie zostaa wyjta!). Aby nie dopuci do wylewania si gliceryny z cylindra
naley posuy si zaciskaczem umieszczonym na wyku. Gliceryna powinna cieka do
podstawionego pod wykiem naczynia. Jeli zachodzi potrzeba uzupenienia gliceryny
w cylindrze, naley przela j ostronie z naczynia lejc po ciankach cylindra tak, aby
wytworzy jak najmniej pcherzykw powietrza.
8. Po skoczonych pomiarach naley zanotowa temperatur otoczenia, w ktrej wykonywane
byo dowiadczenie.
Wykonaj pomiary dla podobnych kulek, po dla kadej kulki
podpis:
13-4
4 Wyniki pomiarw
Tabela 1
Odlego znacznikw: [mm] rednica cylindra: [mm] Temperatura: [
o
C]
Numer
pomiaru
Numer
kulki
rednica
kulki [mm]
Promie
kulki [ ]
Objto
kulki [ ]
Masa
kulki [g]
Czas spadku
kulki [s]
Prdko
kulki [ ]
Wspczynnik
lepkoci [ ]
= [ ] u() = [ ]
tabl
= [ ]
podpis:
1. Oblicz promie r kadej z uytych w dowiadczeniu kulek. Wyniki wpisz do Tabeli.
2. Oblicz objto V kadej z uytych w dowiadczeniu kulek. Wyniki wpisz do Tabeli.
3. Na podstawie zmierzonej drogi (odlegoci znacznikw) oraz czasw oblicz prdkoci kadej
z kulek w kolejnych spadkach. Wyniki wpisz do Tabeli.
4. Na podstawie wyznaczonych wartoci oblicz wspczynnik lepkoci gliceryny dla kadego
przelotu kulki. Wyniki wpisz do Tabeli.
5. Oblicz warto redni wspczynnika lepkoci, wedug wzoru
=
1
n
n
i=1
i
Wyniki wpisz do Tabeli.
6. Oblicz niepewno standardow (odchylenie standardowe redniej) wspczynnika lepko-
ci, wedug wzoru
u() =
n
i=1
(
i
)
2
n(n 1)
Wyznaczone wartoci wpisz do Tabeli.
7. Porwnaj wyznaczon warto wspczynnika lepkoci z wartoci tablicow i sprawd,
czy w granicach niepewnoci pomiarowej s one rwne.
13-5
Wnioski:
Uwagi prowadzcego:
ocena podpis
13-6
wiczenie nr 25: Interferencja fal akustycznych. Prdko dwiku.
Cel wiczenia:
Pomiar prdkoci dwiku w powietrzu oraz w niektrych wybranych gazach przy uyciu rury
Quinckego. Wyznaczenie wykadnika w rwnaniu adiabaty.
Literatura
[1] Halliday D., Resnick R., Fizyka, T.1, PWN, Warszawa 1994.
[2] Bobrowski Cz., Fizyka krtki kurs, WNT, Warszawa 1993.
podpis
1. Podaj denicj ruchu falowego (dla przypadku jednowymiarowego) i omw
wielkoci zyczne: amplitud, faz, przesunicie fazowe, okres, czstotliwo,
dugo fali, wektor falowy.
2. Czym rni si fala poduna od poprzecznej? Podaj przykady takich fal.
3. Omw zjawisko interferencji fal.
4. Omw cechy zyczne dwiku: wysoko, gono, barw. Jaki jest zakres
syszalnoci (dla ucha ludzkiego) fal dwikowych?
5. W jakiej skali mierzymy natenie (gono) dwiku? Co to jest decybel?
6. Od czego zaley prdko dwiku?
7. Opisz przemian stanu gazu zachodzc podczas rozchodzenia si w nim fali
dwikowej.
Ocena z odpowiedzi:
25-1
podpis:
25-2
2 Wprowadzenie
Dwa nakadajce si cigi falowe o jednakowej dugoci fali i czstotliwoci f tworz fal
wypadkow, ktrej amplituda zaley od amplitud fal skadowych oraz rnicy przebytych przez
nie drg. Przybiera ona warto najmniejsz, gdy rnica tych drg x
1
x
2
wyraa si zwizkiem:
x
1
x
2
= (n
1
2
) (n = 1, 2, 3, ...)
Kolejne minima amplitudy wypadkowej wystpuj wic dla:
x
1
x
2
=
1
2
; x
1
x
2
=
3
2
; x
1
x
2
=
5
2
; . . . x
1
x
2
=
2n + 1
2
, . . .
Odstpy pomidzy minimami s rwne dugoci powstajcej w rozpatrywanym miejscu wypad-
kowej fali; ich pomiar umoliwia wic wyznaczenie dugoci fali, a to jeli zna si czstotliwo
f umoliwia z kolei obliczenie prdkoci v fali ze zwizku
v = f. (1)
To wanie jest celem niniejszego wiczenia. Prdko dwiku rozchodzcego si w gazie do-
skonaym wyraa si wzorem:
v =
RT
, (2)
w ktrym T oznacza temperatur bezwzgldn, R uniwersaln sta gazow, mas molow
uytego gazu, za , bdce stosunkiem ciepa waciwego przy staym cinieniu c
p
do ciepa
waciwego przy staej objtoci c
V
, jest wykadnikiem w rwnaniu adiabaty.
Ukad pomiarowy
Rysunek 25-1: Rura Quinckego.
Rys.25-1 przedstawia rur Quinckego, przy pomocy ktrej mona mierzy prdko dwiku w
gazach wykorzystujc zjawisko interferencji fal dwikowych. Fala dwikowa rozdziela si na
dwie czci, biegnce w kadej z dwch rur wygitych w ksztacie litery U. Jedna z tych rur
ma dugo zmienn, regulowan przez wysuwanie ruchomego jej fragmentu (jak w puzonie).
25-3
Przy pomocy pompy prniowej mona odpompowa z ukadu pomiarowego powietrze, ktre
nastpnie mona zastpi wybranym gazem. Natenie dwiku rejestrowane jest za pomoc
mikrofonu, podczonego do suchawek oraz niezalenie do oscyloskopu.
A Pomiar prdkoci dwiku w powietrzu.
1. Otwrz kran K2 w celu usunicia ewentualnych resztek gazu poprzednio uytego i zapo-
wietrzenia ukadu. W czasie przeprowadzania pomiarw kran K2 powinien by przez cay
czas otwarty, by cinienie w zmieniajcej si objtoci rury byo stale rwne zewntrznemu;
2. Znajd na korpusie generatora gak potencjometru regulacji amplitudy drga i skr j
do pozycji zero, a nastpnie wcz jego zasilanie ( 220 V);
3. W midzyczasie odczytaj na termometrze ciennym i zanotuj w tabeli temperatur
powietrza w sali;
4. Gak potencjometru dobierz gono dwiku w suchawkach (nie za du mczy such
ju po niedugim czasie);
5. Ustaw na wyskalowanej tarczy generatora na prb rne czstotliwoci drga i dla
kadej z nich przeszukujc ca skal przesuwu ruchomego fragmentu rury (przez obrt
korbk), znajd tak czstotliwo generowanych fal, dla ktrej na caej dugoci przesu-
wu wystpuj: tylko 2 minima gonoci, a nastpnie tak, dla ktrej jest ich 5; bd to:
najnisza i najwysza z uywanych nastpnie do pomiaru wartoci. Czstotliwo genero-
wanych drga odczytuje si na wyskalowanej tarczy obrotowej generatora, posugujc si
dodatkowo pooonym niej od niej przecznikiem zakresw mnonika. Na przykad,
czstotliwo 2000 Hz moe by ustawiona albo tak:
20 Hz (na tarczy) x 100 (mnonik) = 2000 Hz albo tak:
200 Hz (na tarczy) x 10 (mnonik) = 2000 Hz;
6. Dla kadej przyjtej do pomiaru czstotliwoci drga (najlepiej wykona pomiary dla cz-
stotliwoci tak dobranych, by przy nich wystpowao: 2, 3, 4 i 5 minimw) cay dostpny
przesuw ruchomej rury musi by przeszukany 3-krotnie, czyli pooenie ai kadego mini-
mum gonoci musi by 3-krotnie odczytane na skali i za kadym razem z osobna zapisane
w Tabeli 1 z wynikami pomiarw z wykorzystaniem trzech kolejnych wierszy tabeli: po
jednym wierszu na jeden przesuw od koca do koca skali. Odlegoci pomidzy ssiedni-
mi minimami powinny wypa przy ustalonej czstotliwoci mniej wicej (w granicach
niepewnoci pomiarowej) jednakowe; warto je na bieco w trakcie pomiarw sprawdza,
by unikn opuszczenia ktrego minimum przez nieuwag (wtedy odnona warto odle-
goci pomidzy minimami wypada mniej wicej dwukrotnie wiksza od pozostaych).
B Pomiar prdkoci dwiku w gazie innym ni powietrze.
1. Czynnoci wstpne, obejmujce napenienie rury Quinckego wybranym gazem:
a) wysu ruchomy fragment rury do koca do oporu. Zamknij kran K2, pozostawiajc
kran K1 otwarty,
b) ledzc wskazania manometru, odpompuj rur przy uyciu pompy prniowej,
c) zamknij kran K1, wycz pomp,
d) balonik z gazem otrzymany od dyurujcego technika nasu na kran K2, po czym
otwrz ten kran, wpuszczajc gaz do rury. Kran K2 w czasie wykonywania pomiarw po-
winien by przez cay czas otwarty, by umoliwi kompensowanie cinienia w rurach przy
zmianach ich objtoci,
2. Wykonaj pomiary tak, jak w punktach od 2 do 6 dla powietrza,
25-4
3. Czynnoci kocowe:
Zdejmij z kranu balonik z gazem i oddaj dyurujcemu technikowi, wntrze rur (po za-
mkniciu kranu K2) odpompuj i po wyczeniu pompy zapowietrz rury przez jego otwarcie.
Wykonaj pomiary opisane w punktach i
podpis:
4 Wyniki pomiarw
Tabela 1
Czsto- Pooenie kolejnych Rnica pooe Dugo Prdko
tliwo minimw kolejnych minimw fali dwiku
drga [mm]
i
= a
i+1
a
i
[mm]
r
[mm] v
k
[m/s]
a
1
a
2
a
3
a
4
a
5

1

2

3

4
f[Hz]
Temperatura [
C]
podpis:
1. Dla kadego wiersza Tabeli 1 z zamieszczonych w nim wynikw pomiarw oblicz:
a) rnice
i
= a
i+1
a
i
pooe ssiadujcych ze sob minimw;
b) redni warto dugoci fali
r
= 2
n1
i=1

i
n 1
, gdzie n liczba znalezionych minimw;
std (n 1) jest liczb odlegoci pomidzy nimi. (Dwjka w tym wzorze bierze si std,
e rnica drg przebytych przez fale biegnce w jednej i w drugiej rurze jest dwukrotnie
wiksza ni przesunicie ruchomej czci rury wzdu skali.);
25-5
c) prdko dwiku v
k
(z rwnania (1));
2. Ze wszystkich N uzyskanych wartoci v
k
oblicz warto redni v
r
i jej odchylenie stan-
dardowe (u(v)):
u(v) =
_
N
k=1
(v
k
v
r
)
2
N(N 1)
;
3. Nastpnie z (2) oblicz warto prdkoci dwiku w temperaturze 0
C:
v
0
= v
r
T
0
T
r
= . . . . . . . . . ;
Porwnaj tak zredukowan do temperatury 0
C warto v
0
z wartoci tablicow; uzy-
skane wyniki wpisz do Tabeli 2;
4. Oblicz ze zwizku (2) warto wykadnika adiabaty = c
p
/c
V
. Za mas molow gazu
naley przyj warto tablicow, a dla powietrza (mieszaniny gazw) obliczy ze wzoru:
=

i
w
i
,
gdzie
i
i oznaczaj masy molowe gwnych skadnikw powietrza, za w
i
wagi wyni-
kajce z jego skadu procentowego; dla azotu: w
N
= 0,78, tlenu: w
0
= 0,21, argonu: w
Ar
= 0,01.
N
=
0
=
Ar
=
N
=

i
w
i
=
Uzyskany wynik wpisz do Tabeli 2.
Tabela 2
rednia prdko v
r
w temperaturze pomiaru i jej odchylenie standar-
dowe u(v)
Obliczona prdko dwiku w temperaturze 0
C
Tablicowa warto prdkoci dwiku w temperaturze 0
C
Wykadnik w rwnaniu adiabaty (warto teoretyczna dla powietrza
1.4)
25-6
Wnioski:
Uwagi prowadzcego:
ocena podpis
25-7
wiczenie nr 32: Mostek Wheatstonea
Cel wiczenia:
Praktyczne zastosowanie praw Kirchhoa i sprawdzenie zalenoci okrelajcych opr zastpczy
dla pocze szeregowych, rwnolegych oraz mieszanych.
Literatura
[3] Ostachowicz J., Statystyka, OEN AGH 1998.
podpis
1. Omw prawa Kirchhoa.
2. Wyprowad wzory na opr zastpczy dla poczenia szeregowego i rwnole-
gego dwch opornikw R
1
i R
2
.
3. Co to jest opr waciwy i przewodno waciwa? Od czego zaley opr
danego odcinka drutu przewodzcego?
4. Omw zaleno opornoci elektrycznej metali od temperatury.
5. Narysuj schemat ukadu dla mostka Wheatstonea i wyprowad wzr na
warto nieznanego oporu dla mostka zrwnowaonego.
6. Omw prawo Ohma w wersji mikroskopowej i makroskopowej.
7. Udowodnij, e opr zastpczy dwch opornikw poczonych rwnolegle jest
mniejszy od oporu mniejszego z nich.
8. Zdeniuj i omw pojcia natenia prdu elektrycznego oraz adunku. Podaj
denicje odpowiadajcych im jednostek.
9. Zdeniuj i omw pojcia napicia oraz oporu elektrycznego. Podaj denicje
odpowiadajcych im jednostek.
Ocena z odpowiedzi:
32-1
podpis:
32-2
Rysunek 32-1: Mostek Wheatstonea (schemat).
2 Wprowadzenie
Wzem nazywamy dowolny punkt obwodu w ktrym spotykaj si co najmniej 3 doprowa-
dzenia.
Oczkiem nazywamy dowoln zamknit drog wzdu sieci pocze obwodu.
Zgodnie z I prawem Kirchhoa suma prdw (wpywajcych i wypywajcych) z dowolnego
wza jest rwna 0.
Zgodnie z II prawem Kirchhoa suma spadkw napi wzdu dowolnego oczka jest rwna
sumie si elektromotorycznych.
Na podstawie I i II prawa Kirchhoa mona wyznaczy wszystkie wartoci prdw i napi
w obwodzie mostka Wheatstonea. Jego szczeglnym przypadkiem jest mostek zrwnowaony,
w ktrym przez rodkow ga nie pynie aden prd. Dla mostka zrwnowaonego mona
wyprowadzi zaleno:
R
x
R
2
=
R
3
R
4
R
x
=
R
2
R
3
R
4
Jeeli ga R
3
R
4
zastpimy odcinkiem drutu o dugoci l (patrz rysunek) wwczas pod-
stawiajc R
3
= a/S oraz R
4
= (l
0
a)/S ( jest oporem waciwym drutu, S polem jego
przekroju, a dugoci odcinka zaznaczonego na rysunku) otrzymujemy
R
x
= R
2
a
(la)
co pozwala na atwe wyznaczenie nieznanego oporu z pomiaru pooenia suwaka (dugoci a).
Ukad pomiarowy
Ukad pomiarowy jest przedstawiony na rysunku. Pomidzy punktami AC rozpity jest drut
oporowy o danej dugoci. R
2
jest tutaj opornikiem wzorcowym, a R
x
nieznanym oporem, kt-
rego warto chcemy wyznaczy. Zrwnowaenie mostka polega na takim ustawieniu punktu
D, dla zadanej wartoci R
2
, aby przez galwanometr G nie pyn prd.
32-3
Sprawdzenie praw Kirchhoa
1. Pocz obwd elektryczny wedug schematu przedstawionego na rysunku i po sprawdzeniu
przez prowadzcego wcz zasilanie.
2. Wykonaj pomiary wszystkich nieznanych oporw wskazanych przez prowadzcego, za ka-
dym razem zmieniajc nastawy na oporniku wzorcowym. Wyniki wpisz do Tabeli 1.
3. Wykonaj analogiczne pomiary dla rwnolegego, szeregowego i mieszanego poczenia wy-
branych opornikw. Wyniki wpisz do Tabeli 1.
Wykonaj pomiary dla opornikw R
x1
, powtrz razy
R
x2
, powtrz razy
R
x3
, powtrz razy
R
x4
, powtrz razy
R
x5
, powtrz razy
rwnolegle z powtrz razy
rwnolegle z powtrz razy
Poczenie mieszane: P1 powtrz razy
P2 powtrz razy
podpis:
32-4
4 Wyniki pomiarw
Tabela 1
Dugo drutu l: [cm]
Opr wzorcowy []
a [cm]
R
x1
[ ]
R
x1
= [ ] u(R
x1
)= [ ]
Opr wzorcowy []
a [cm]
R
x2
[ ]
R
x2
= [ ] u(R
x2
)= [ ]
Opr wzorcowy []
a [cm]
R
x3
[ ]
R
x3
= [ ] u(R
x3
)= [ ]
Opr wzorcowy []
a [cm]
R
x4
[ ]
R
x4
= [ ] u(R
x4
)= [ ]
Opr wzorcowy []
a [cm]
R
x5
[ ]
R
x5
= [ ] u(R
x5
)= [ ]
32-5
Poczenie szeregowe:
Opr wzorcowy []
a [cm]
R [ ]
R= [ ] u(R)= [ ] R
obl
= [ ] u(R
obl
)= [ ]
Poczenie rwnolege:
Opr wzorcowy []
a [cm]
R [ ]
R= [ ] u(R)= [ ] R
obl
= [ ] u(R
obl
)= [ ]
Poczenie mieszane:
Opr wzorcowy []
a [cm]
R [ ]
R= [ ] u(R)= [ ] R
obl
= [ ] u(R
obl
)= [ ]
podpis:
Wyznaczanie oporu nieznanego (wyniki pomiarw naley wpisa do Tabeli):
1. Wyznacz wartoci nieznanych oporw na podstawie wzoru (1)
2. Oblicz warto redni dla kadego nieznanego oporu oraz jej niepewno pomiarow.
3. Przeprowad analogiczne obliczenia dla poczenia szeregowego i rwnolegego.
4. Oblicz warto oporu zastpczego dla poczenia szeregowego korzystajc ze wzoru
R
ab
= R
a
+ R
b
Oszacuj niepewno wyznaczenia R
ab
na podstawie prawa przenoszenia niepewnoci po-
miarowych.
5. Oblicz warto oporu zastpczego dla poczenia rwnolegego korzystajc ze wzoru
1
R
ab
=
1
R
a
+
1
R
b
Oszacuj niepewno wyznaczenia R
ab
na podstawie prawa przenoszenia niepewnoci po-
miarowych.
32-6
6. Oblicz warto oporu zastpczego dla poczenia mieszanego i oszacuj jego niepewno z
prawa przenoszenia niepewnoci pomiarowych. W zacznikach zapisz zastosowane wzory.
7. Porwnaj opory zmierzone w poczeniach rwnolegym, szeregowym i mieszanym, z
analogicznymi oporami zastpczymi wyznaczonymi na podstawie odpowiednich wzorw.
Sprawd, czy s one rwne w granicach niepewnoci pomiarowych. Wynik porwnania
zapisz we wnioskach.
Wnioski:
Uwagi prowadzcego:
ocena podpis
32-7
wiczenie nr 33: Kondensatory
Cel wiczenia:
Pomiar pojemnoci kondensatorw powietrznych i z warstw dielektryka w celu wyznaczenia
staej elektrycznej
0
(przenikalnoci dielektrycznej prni) i przenikalnoci wzgldnych
r
r-
nych materiaw.
Literatura
podpis
1. Prawo Gaussa i prawo Coulomba.
2. Pojemno elektryczna i jej jednostki.
3. Wpyw dielektryka na adunki i pole elektryczne w kondensatorze opis
jakociowy zjawiska.
4. Pojemno kondensatora paskiego wyprowadzenie wzoru i poczynione
przyblienia.
5. Zdeniuj pole jednorodne. W jakim kondensatorze (paskim, cylindrycznym)
mona wytworzy jednorodne pole elektryczne?
6. Wyprowad wzory na poczenie szeregowe i rwnolege kondensatorw.
7. Jaka bdzie pojemno kondensatora paskiego, ktrego elektrody o po-
wierzchni S rozdzielaj dwie warstwy dielektryka o grubociach d
1
i d
2
oraz
przenikalnociach
r1
i
r2
?
8. Z wartoci
0
obliczamy prdko wiata c przy uyciu wzoru (5). Jeeli
niepewno wzgldna pomiaru dla
0
wynosi u
r
(
0
), to niepewno wzgldna
dla prdkoci wiata u
r
(c) jest 2 razy mniejsza. Dlaczego?
Ocena z odpowiedzi:
33-1
podpis:
33-2
2 Wprowadzenie
Q adunek elektryczny,
U napicie,
C pojemno,
r
przenikalno dielektryczna,
D rednica okadki kondensatora (rys. 33-1),
S powierzchnia okadki kondensatora,
D
p
rednica przekadki (rys.33-1),
S
p
powierzchnia przekadki,
d odlego midzy okadkami,
(Cd)
extr
ekstrapolowana warto iloczynu Cd (rys.33-3),
R promie zewntrznej okadki kondensatora cylindrycznego (rys.33-2),
r promie wewntrznej okadki kondensatora cylindrycznego,
l dugo kondensatora cylindrycznego,
c prdko wiata w prni,
0
= 8, 854 10
12
F/m staa elektryczna (dawniej: przenikalno elektryczna prni),
0
= 4 10
7
Vs/(Am) staa magnetyczna (dawniej: przenikalno magnetyczna prni),
Uwaga: Zgodnie z niedawnymi decyzjami ISO (International Organisation for Standardization)
oraz IEC (International Electrotechnical Commission) wprowadzono terminy staa magne-
tyczna i staa elektryczna (ang. magnetic constant, electric constant) jako podstawowe na-
zwy staych
0
i
0
. Tradycyjne terminy przenikalno magnetyczna prni i przenikalno
elektryczna prni pozostaj nazwami pomocniczymi. Nowe nazwy lepiej odzwierciedlaj sens
zyczny symboli
0
i
0
nie maj one nic wsplnego z zycznymi wasnociami prni, zo-
stay wprowadzone do rwna elektromagnetyzmu po to, aby uzyska wygodn dla czowieka
wielko jednostki prdu (1 A) i jednostek pochodnych (1 V, 1 ).
Schemat ukadu pomiarowego
Rysunek 33-1: Kondensator paski z zaznaczonym polem elektrycznym.
Rysunek 33-2: Kabel koncentryczny jako kondensator cylindryczny.
33-3
Denicja pojemnoci elektrycznej
C =
Q
U
(1)
Pojemno kondensatora paskiego
C =

0
r
S
d
(2)
Pojemno kondensatora powietrznego z trzema przekadkami, (pokazanego na rysunku)
C =

0
(S 3S
p
)
d
+ 3
r
S
p
d
(3)
gdzie
S = D
2
/4, S
p
= D
p
2
/4
Wzr kocowy na sta elektryczn (wynik przeksztacenia wzoru 3)
0
=
4
(Cd)
extr
D
2
+ 3(
r
1)D
p
2
(4)
Zwizek staej elektrycznej i magnetycznej z prdkoci wiata w prni
c =
1
0
(5)
Pojemno kondensatora cylindrycznego
C =
2
0
r
l
ln
R
r
(6)
1. Wcz miernik LCR do sieci za porednictwem miniaturowego zasilacza. Nastaw zakres 200
pF. Jeeli wskazania miernika rni si od zera wicej ni 0,2 pF wtedy przyrzd naley
wyzerowa. Zerowanie wykonaj dla miernika z doczonymi przewodami zakoczonymi
krokodylkami.
2. Zestaw kondensator z pyt (ustawiaj dokadnie jedn nad drug) i trzech pojedynczych
izolacyjnych przekadek. Wyniki pomiarw d
1
, d
2
, d
3
i C oraz obliczone wartoci d i Cd
zanotuj w tabeli 1.
Uwaga: krki przekadkowe posiadaj jednakow rednic, natomiast ich gruboci rni
si ze wzgldu na uktuacje gruboci pyty pleksiglasowej, z ktrej zostay wytoczone.
Dlatego mierzymy (rub mikrometryczn) indywidualne gruboci krkw d
1
, d
2
, d
3
,
i do dalszych oblicze bierzemy warto redni. Podczas pomiaru wartoci C odsun
rce od ukadu, gdy dotykanie mierzonego kondensatora powoduje zauwaalny wzrost
pojemnoci!
3. Pomiar pojemnoci powtrz dla wzrastajcej liczby 2,3,4,5... przekadek w kadym z trzech
supkw krkw (rys. 1). Nie mierz gruboci pojedynczych krkw, lecz caych supkw,
uytych do budowy kondensatora.
4. Na zakoczenie powtrz pomiar dla kondensatora z pojedynczymi przekadkami.
5. Zmierz pojemnoci kondensatorw zestawionych z okadek metalowych rozdzielonych py-
tami wykonanymi z rnych dielektrykw.
6. Zmierz pozostae wymiary geometryczne potrzebne dla obliczenia
0
i
0
.
7. Dla odcinka kabla koncentrycznego zmierz jego pojemno i niezbdne wymiary geome-
tryczne.
33-4
4 Wyniki pomiarw
Pomiar 1: Kondensator paski wyznaczenie
0
.
Pomiar pojemnoci kondensatora w funkcji odlegoci elektrod.
Tabela 1
Liczba d
1
d
2
d
3
d = (d
1
+ d
2
+ d
3
)/3 C Cd
przekadek [mm] [mm] [mm] [mm] [pF] [mmpF]
1
2
3
4
5
6
rednica kondensatora D = ....... ...
rednica przekadki D
p
= ....... ...
Pomiar 2: Kondensator paski z dielektrykami.
Tabela 2
Materia d [mm] C [nF]
rednica zewntrzna 2R ............. ....
rednica wewntrzna 2r ............. ....
Dugo l ............. ....
podpis:
Pomiar 1: Kondensator paski wyznaczenie
0
.
1. Wykonaj wykres iloczynu Cd w funkcji odlegoci okadek d.
2. Przez punkty eksperymentalne przeprowad gadk krzyw. Odczytaj z wykresu warto
ekstrapolowan do d = 0:
33-5
(Cd)
extr
= .................. ..............
Uwaga: zaleno iloczynu Cd od gruboci d jest dla naszego eksperymentu nieliniowa. Dlatego nie mona
stosowa ekstrapolacji liniowej. Metoda graczna polega na poprowadzeniu gadkiej krzywej (niekoniecz-
nie przechodzcej przez wszystkie punkty) i przedueniu jej a do przecicia z osi pionow. Metoda ana-
lityczna moe polega na przeprowadzeniu przez punkty wielomianu stopnia drugiego (y = a
0
+a
1
x+a
2
x
2
)
lub trzeciego (y = a
0
+ a
1
x + a
2
x
2
+ a
3
x
3
). Wyraz stay a
0
wielomianu jest wartoci (Cd)
extr
. Opcj
dopasowania wielomianu posiada wikszo programw do obrbki danych pomiarowych.
3. warto staej elektrycznej wynosi
0
= .................. ..............
4. prdko wiata
c = .................. ..............
Rysunek 33-3: Przedstawienie wynikw pomiaru 1 w formie wykresu Cd = f(d) i ekstrapolacja tej
zalenoci do d =0 w celu eliminacji wpywu pola rozproszonego.
33-6
Pomiar 2: Kondensator paski pomiar
r
dielektrykw.
1. oblicz wartoci przenikalnoci elektrycznej badanych materiaw.
2. Porwnaj z wartociami tabelarycznymi (wpisz do tabeli wartoci tabelaryczne jakie uda-
o Ci si znale, podajc rdo danych)
.......................................................................................................................
Tabela 3
Materia Warto zmierzona
r
Warto tabelaryczna
r
Pomiar 3: Kondensator cylindryczny
Oblicz przenikalno dielektryczn izolacji kabla (polietylen) i wpisz rwnie do tabeli 3.
Ocena niepewnoci dla pomiaru 1
Niepewno
0
zaley w pierwszym rzdzie od niepewnoci pomiarw dla idealnego paskiego
kondensatora powietrznego: powierzchni S i odlegoci d okadek, oraz pojemnoci C. Pomijamy
przyczynki do niepewnoci pochodzce od procedury ekstrapolacji i zwizane z poprawk na
obecno przekadek (skadnik 3(
r
1)D
2
p
we wzorze (4). Obliczenia wykonujemy dla wartoci
d i C odpowiadajcych kondensatorowi z najmniejsz odlegoci okadek, gdy dwukrotnie
wykonany pomiar dla tej konguracji ma najwikszy wpyw na warto ekstrapolowan iloczynu
Cd, a zatem na wyznaczon warto
0
.
1. ocena niepewnoci wielkoci mierzonych bezporednio:
Grubo przekadki (pomiar mikrometrem) u(d) = ............. ....
rednica kondensatora (pomiar przymiarem mm) u(D) = ............. ....
Niepewno maksymalna pomiaru pojemnoci jest, dla uywanego miernika MIC-4070D,
okrelona przez producenta jako
C = 0,05% zakres ( .......... ..... ) + 0,5% warto mierzona (........ .....) = ............ ....
Zamieniamy j na niepewno standardow
u(C) =
C
3
= .......... .....
33-7
2. obliczenie niepewnoci staej elektrycznej
W zwizku z poczynionymi uproszczeniami punktem wyjcia jest wzr
0
=
4
Cd
D
2
do ktrego stosujemy prawo przenoszenia niepewnoci wzgldnej. Otrzymujemy
u
r
(
0
) =
_
u
2
r
(C) + u
2
r
(d) + [2u
r
(D)]
2
, czyli
u(
0
)
0
=
_
_
u(C)
C
_
2
+
_
u(d)
d
_
2
+
_
2
u(D)
D
_
2
Tabela 4
Wielko Warto Niepewno Niepewno wzgldna Waga w
k
u
r
(x)
mierzona x u(x) u
r
(x) = u(x)/x[%] w
k
[%]
D[mm] 2
d[mm] 1
C[pF] 1
Zoona niepewno wzgldna (suma geometryczna liczb z ostatniej kolumny tabeli):
u
c,r
(
0
) = ........... [%]
Niepewno zoona: u
c
(
0
) =
0
u
c,r
(
0
) .......... ......
Niepewno rozszerzona dla wartoci wspczynnika rozszerzenia k = 3,
U(
0
) = ku(
0
) = ............................ ......
Odpowiedz na pytania:
1. czy uzyskana warto staej elektrycznej jest zgodna, w granicach niepewnoci rozszerzo-
nej, z wartoci tabelaryczn?
2. pomiar ktrej wielkoci wnosi najwikszy przyczynek do niepewnoci
0
?
Wnioski
Uwagi prowadzcego:
ocena podpis
33-8
wiczenie nr 35: Elektroliza
Cel wiczenia: Wyznaczenie staej Faradaya oraz rwnowanika elektrochemicznego miedzi
metod elektrolizy.
Literatura
podpis
1. Jakie s rnice w opisie przewodnictwa elektrycznego metali i elektrolitw?
2. Podaj prawa elektrolizy Faradaya.
3. Jak mas substancji wydzieli podczas przepywu przez elektrolit prd o
nateniu 1 ampera w czasie jednej sekundy? Podaj nazw tej wielkoci.
4. Wyjanij na przykach pojcia: gramoatom (masa molowa), gramorwno-
wanik, wartociowo, kation, anion, katoda, anoda.
5. Zdeniuj pojcia: 1 amper, 1 wolt i 1 kulomb. Wyra te jednostki za pomoc
jednostek podstawowych ukadu SI.
6. W jaki sposb (szeregowo czy rwnolegle) naley wczy amperomierz do
obwodu? Dlaczego?
7. Ile atomw miedzi osadzi si na elektrodzie po przepyniciu przez elektrolit
adunku elektrycznego rwnego staej Faradaya?
8. adunek elektryczny Q jest iloczynem natenia prdu I oraz czasu t:
Q = It. Korzystajc z prawa przenoszenia niepewnoci oszacuj niepewno
wyznaczenia adunku z pomiarw I i t.
Ocena z odpowiedzi:
35-1
podpis:
35-2
2 Wprowadzenie
m
1
(m
2
) masa katody przed (po) elektroliz (-ie)
m = m
2
m
1
masa miedzi wydzielonej na katodzie podczas elektrolizy
M
1
(M
2
) masa anod przed (po) elektroliz (-ie)
M = M
1
M
2
zmiana masy anod podczas elektrolizy
k rwnowanik elektrochemiczny miedzi (0,3294 mg/C )
I natenie prdu
t czas
Q adunek elektryczny
masa molowa miedzi (63,58 g)
w wartociowo jonw miedzi (+2)
F staa Faradaya (96500 C)
e adunek elementarny (1,60206 10
19
C)
N
A
liczba Avogadro (6,0245 10
23
(g/mol))
Ukad pomiarowy
W tym wiczeniu elektrody s wykonane z miedzi a elektrolitem jest wodny roztwr siarczanu
Rysunek 35-1: Schemat obwodu elektrycznego.
miedziowego CuSO
4
.
Uyteczne wzory
adunek elektryczny (Q), ktry przepyn przez elektrolit jest rwny iloczynowi natenia
prdu (I) i czasu trwania elektrolizy (t).
Q = It
Pierwsze prawo elektrolizy (Faradaya) mwi, e masa substancji osadzonej na katodzie jest
rwna iloczynowi rwnowanika elektrochemicznego tej substancji, natenia prdu i czasu
trwania elektrolizy.
m = kIt
Drugie prawo Faradaya mwi, e ten sam adunek elektryczny przepywajcy przez rne elek-
trolity wydziela na elektrodach rwnowaniki chemiczne substancji. Tak wic 1 kulomb wydzieli
mas rwn
Fw
[g]
Oba prawa elektrolizy Faradaya mona zapisa jednym wzorem
m =

Fw
It
Staa Faradaya jest iloczynem adunku elementarnego i liczby Avogadro.
F = eN
A
35-3
Znajc warto rwnowanika elektrochemicznego miedzi mona atwo obliczy sta Faradaya.
F =
1
k
w
1. Pocz obwd zgodnie z podanym schematem. Naley zwrci uwag na biegunowo
(polaryzacj) pocze, np. zacisk + zasilacza winien by poczony z gniazdem +
amperomierza. Pocztkowo naley ustawi amperomierz na najwikszy zakres, a dopiero
po ustaleniu wartoci natenia prdu podczas trwania elektrolizy zmniejszy zakres. W
ten sposb zmniejsza si ryzyko uszkodzenia przyrzdu oraz minimalizuje niepewno
pomiarow.
2. Oczy (przy uyciu papieru ciernego) katod i zwa j na wadze elektronicznej. Przed
waeniem naley usun z pytki kurz, przez przemycie wod destylowan, i starannie j
osuszy.
3. Jeeli prowadzcy zaleci waenie anod (pozostaych elektrod) naley wykona pomiar ich
masy w analogiczny sposb jak dla katody.
4. Umocuj katod i anody w uchwycie i nastpnie zanurz elektrody w elektrolicie.
5. Po sprawdzeniu obwodu przez prowadzcego zajcia i podaniu czasu trwania elektrolizy
(zazwyczaj 30 minut) oraz wartoci natenia prdu (prd stay o nateniu okoo 0,5
A) wcz zasilacz i rwnoczenie uruchom stoper. Przy pomocy opornicy suwakowej ustal
zadan warto natenia prdu.
6. Podczas trwania elektrolizy kontroluj i ewentualnie koryguj (za pomoc opornicy suwako-
wej) natenie pyncego przez elektrolit prdu.
7. Po upywie zadanego czasu elektrolizy wycz zasilacz, wyjmij elektrody z woltametru i
wymontuj katod. Celem usunicia ewentualnego osadu delikatnie przepucz j denatura-
tem, a nastpnie starannie wysusz przy uyciu suszarki. Podczas tych czynnoci naley
unika dotykania powierzchni katody, na ktrej osadzia si mied, poniewa moe ona
zosta atwo starta z elektrody.
8. Zwa katod.
9. Jeeli w tym wiczeniu waone byy anody to rwnie naley je zway po zakoczeniu
elektrolizy.
Wersja do wykonania
Wykonaj wiczenie dla zadanego czasu elektrolizy rwnego t = ................. minut.
i natenia prdu wynoszcego I = ................. A.
4 Wyniki pomiarw
Tabela 1: Pomiar masy katod i anod
W tabeli zapisz wyniki pomiarw mas elektrod.
m
1
[ g ] m
2
[ g ] M
1
[ g ] M
2
[ g ]
35-4
Klasa amperomierza .............
Uywany zakres amperomierza ............. ....
podpis:
Oblicz mas miedzi wydzielonej podczas elektrolizy na katodzie
m = ................... ......
Oblicz zmian masy anod podczas elektrolizy
M = ................... ......
Oblicz (korzystajc z I prawa elektrolizy) warto wspczynnika elektrochemicznego miedzi
k = ............................. ......
Korzystajc z otrzymanej wartoci wspczynnika k oblicz sta Faradaya
F = .......................... ........
Posugujc si wyznaczon dowiadczalnie sta Faradaya oblicz wielko adunku elementar-
nego
e = ............................ ......
Obliczanie niepewnoci pomiarowej
Uwaga: Zastanw si, jak naley przyj warto niepewnoci pomiaru masy katody (i ewentualnie
anod). Na wielko tej niepewnoci moe mie wpyw przemywanie elektrod denaturatem. Niepewno
ta moe by rwnie spowodowana zanieczyszczeniem elektrolitu i niedokadnym wysuszeniem elek-
trod. Biorc pod uwag te czynniki, z jak dokadnoci (ile miejsc znaczcych) naley poda mas
osadzonej podczas elektrolizy miedzi?
m = ............................ .....
Niepewno pomiaru masy miedzi wydzielonej podczas elektrolizy przyjmuj jako
u(m) = .......................... .....
Oblicz niepewno wartoci adunku elektrycznego, ktry przepyn przez elektrolit. W tym celu ob-
licz niepewno pomiaru natenia prdu wiedzc, e jest ona rwna
u(I) = (klasa amperomierza zakres) / 100 = .......................... .....
u(Q) = .......................... .....
Oszacuj niepewno pomiaru czasu. W zalenoci od oceny wielkoci tej niepewnoci mona:
35-5
1. uwzgldnia j w dalszych obliczeniach albo te
2. uzna, e ze wzgldu na ma warto niepewnoci pomiaru czasu (niepewno procentowa rwna
......%) jest ona zaniedbywalnie maa w porwnaniu z np. niepewnoci pomiaru masy i pomin
j w dalszych obliczeniach.
Korzystajc z prawa przenoszenia niepewnoci
u(k) =
_
k
m
_
2
[u(m)]
2
+
_
k
I
_
2
[u(I)]
2
+
_
k
k
_
2
[u(t)]
2
oblicz niepewno otrzymanego dowiadczalnie rwnowanika elektrochemicznego miedzi k.
Uwaga: Jeeli w obliczeniach nie jest uwzgldniana niepewno pomiaru czasu, naley dokona we
wzorach odpowiednich uproszcze.
u(k) =
(. . .)
2
[u(m)]
2
+ (. . .)
2
[u(I)]
2
+
_
m
It
2
_
2
[u(t)]
2
u(k) = ...............................
Oblicz niepewno wyznaczenia staej Faradaya
u(F) =

wk
2
u(k)
u(F) = .......................... .....
Oblicz niepewno wyznaczenia adunku elementarnego
u(e) =
1
N
A
u(F)
u(e) = .......................... .....
Uzyskane wyniki zestaw w tabeli.
warto warto wyzna- niepewno
tablicowa czona w ekspe- rnica niepewno wzgldna [%]
rymencie
k [ ]
F [ ]
e [ ]
Uwaga: Jeeli podczas wykonywania wiczenia waone byy anody naley obliczy zmian masy anod.
Mona przyj, e niepewno pomiaru masy anod u(M) jest rwna co do wartoci niepewnoci u(m).
Prosz porwna zmian masy anod ze zmian masy katody. Czy wielkoci te s rwne w granicach
niepewnoci? Czy na podstawie uzyskanych wynikw pomiarowych mona sformuowa prawo zacho-
wania masy?
35-6
Wnioski:
Uwagi prowadzcego:
ocena podpis
35-7
wiczenie nr 41: Busola stycznych
Cel wiczenia:
Wyznaczenie skadowej poziomej ziemskiego pola magnetycznego.
Literatura
[2] Ziba A. (red), Pracownia Fizyczna Wydziau Fizyki i Techniki Jdrowej SU1648, AGH, Krakw
2002 (ew. wydania wczeniejsze).
1. Zdeniuj pojcia: indukcji magnetycznej, natenia pola magnetycznego, strumie-
nia pola magnetycznego.
2. Podaj prawo Amp`erea. Na jego podstawie oblicz indukcj pola magnetycznego
wok prostoliniowego przewodnika, w ktrym pynie prd elektryczny o nate-
niu I.
3. Zdeniuj nastpujce jednostki: amper, tesla, weber.
4. Podaj prawo Biota-Savarta oraz oblicz natenie pola magnetycznego w rodku
koowego przewodnika o promieniu R, w ktrym pynie prd o nateniu I.
5. Jak przebiegaj linie pola magnetycznego wok magnesu sztabkowego oraz Ziemi?
Co to s bieguny magnetyczne i gdzie one si znajduj?
6. Wyjanij, dlaczego przed uruchomieniem wiczenia iga magnetyczna busoli winna
znajdowa si w paszczynie wyznaczonej przez zwoje cewki a nie prostopadle do
niej.
7. Podaj rnic pomidzy polami wytwarzanymi przez cewk, w ktrej N zwojw
jest uoonych blisko siebie (zaniedbujemy dugo cewki) oraz nieskoczenie dugi
solenoid, w ktrym na jednostk jego dugoci przypada n zwojw.
8. W wiczeniu zwoje przewodnika, w ktrym pynie prd, nawinite s na obej-
m wykonan z mosidzu. Dlaczego uyto tego rodzaj materiau do wykonania
obejmy?
9. W jaki sposb uwzgldniana jest niepewno pomiaru rednicy cewki w oblicze-
niach skadowej poziomej ziemskiego pola magnetycznego? Omw prawo przeno-
szenia niepewnoci pomiarowych.
Ocena z odpowiedzi:
41-1
podpis:
41-2
2 Wprowadzenie
B indukcja magnetyczna, B =
0
H
H natenie pola magnetycznego
I natenie prdu elektrycznego
2R rednica cewki
tesla [T] jednostka indukcji magnetycznej, 1 T = 1 Wb/m
2
weber [Wb] jednostka strumienia pola magnetycznego, 1 Wb = 1 V s
radian [rad] miara ukowa kta, 1 rad = 57,29578
= (360/2)
0
= 4 10
7
Wb/(Am) przenikalno magnetyczna prni
Prawo Biota-Savarta
Prd o nateniu I pyncy przez element przewodnika o dugoci dl wytwarza w punkcie odlegym o
r od tego elementu pole magnetyczne o indukcji rwnej
dB =

0
I
4
dl r
r
3
Prawo Amperea
Wok przewodnika, w ktrym pynie prd o nateniu I, powstaje pole magnetyczne o indukcji
speniajcej zaleno
_
B dl = I
Indukcja pola magnetycznego B
c
wewntrz cewki o n zwojach, promieniu R, w ktrej pynie prd
o nateniu I wynosi
B
c
=

0
nI
2R
Skadowa pozioma indukcji magnetycznej ziemskiego pola magnetycznego w Krakowie wynosi 21T.
Ukad pomiarowy
Rysunek 41-1: Schemat ukadu pomiarowego.
Skadow poziom indukcji magnetycznej ziemskiego pola magnetycznego obliczamy ze wzoru (por.
rys.41-2):
B =
B
c
tg
=

0
nI
2Rtg
. (1)
W pomiarach ziemskiego pola magnetycznego istotn rzecz jest zminimalizowanie wpywu innych,
zaburzajcych pomiar, pl magnetycznych. W tym celu naley umieci cewk ze znajdujc si we-
wntrz niej busol moliwie daleko od przewodnikw z prdem oraz materiaw ferromagnetycznych
41-3
Rysunek 41-2: Pola magnetyczne w cewce, przez ktr pynie prd.
(jak np. elementy elazne). Nastpnie naley wypoziomowa busol i ustawi j w taki sposb, aby iga
magnetyczna znajdowaa si w paszczynie wyznaczonej przez zwoje cewki (busola jest zamocowana
obrotowo).
Przed zestawieniem obwodu naley starannie zapozna si z budow przecznika zmiany kierunku
pyncego przez obwd prdu. Po sprawdzeniu obwodu przez prowadzcego zajcia mona przystpi
do dalszego wykonywania wiczenia.
Wariant do wykonania (okrela prowadzcy zajcia):
Wykonaj pomiary dla :
iloci zwojw cewki: ....... i ...... i ......
oraz ktw wychylenia igy magnetycznej od pooenia zerowego: ....... i ....... i ....... i ....... i ....... i ..... .
podpis:
4 Wyniki pomiarw
i kolejny numer pomiaru,
1
kt wychylenia igy magnetycznej w lewo,
2
kt wychylenia igy magnetycznej w prawo,
redni kt wychylenie igy magnetycznej,
I[A] natenie prdu pyncego przez cewk,
n ilo zwojw cewki,
B
i
[T] obliczona skadowa pozioma indukcji magnetycznej Ziemi.
41-4
Tabela 1: Wyniki pomiarw
i n
1

2
I B
i
(B
i

B)
2
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
B =
klasa amperomierza . . . . . . . . .
rednica cewki . . . . . . . . . . . . . . .
niepewno pomiaru rednicy cewki . . . . . . . . . . . . . . .
podpis:
1. Dla kadego pomiaru oblicz skadow poziom ziemskiego pola magnetycznego B
i
.
2. Jako warto skadowej poziomej indukcji ziemskiego pola magnetycznego przyjmij

B redni
arytmetyczn z wielkoci B
i
.
Obliczanie niepewnoci pomiarowych
Oblicz niepewno pomiaru typu A (dla serii pomiarw) pomiaru skadowej poziomej ziemskiego pola
magnetycznego (odchylenie standardowe pojedynczego pomiaru S(B) oraz niepewno standardow
typu A,
A
(B)). W poniszych wzorach N jest liczb wykonanych pomiarw.
S(B) =
N
i=1
(B
i

B)
2
N 1
= . . . . . . . . .
A
(B) =
S(B)
N
= . . . . . . . . .
41-5
Praktycznie wszystkie uzyskane wartoci B
i
powinny zawiera si w przedziale (

B3S(B),

B+3S(B)).
Jeeli jaki wynik nie ley w tym przedziale, to mona podejrzewa, e pomiar ten zosta le wykonany
lub jego wynik le opracowany. Przeanalizuj pod tym ktem tabel z wynikami pomiarw i sformuuj
odpowiednie wnioski.
Oblicz niepewno zoon pomiaru: u
c
(B) pomiaru skadowej poziomej ziemskiego pola magnetycz-
nego (zwizan z dokadnoci uytych w wiczeniu przyrzdw pomiarowych).
Obliczona powyej niepewno typu A uwiadamia nam, e rozrzut mierzonej wielkoci moe by
do znaczny. Wielko ta w okrelonym punkcie kuli ziemskiej i przy staej konguracji stanowiska
pomiarowego! jest jednak sta! Dlatego warto jest przeledzi ilociowo czynniki odpowiedzialne za
taki stan rzeczy.
W wykonywanym wiczeniu mierzonymi wielkociami s:
rednica cewki 2R,
natenie prdu I
kt wychylenia igy magnetycznej od pooenia zerowego .
Przyjmuj, e pomiary tych wielkoci s obcione niepewnociami pomiarowymi wynoszcymi odpo-
wiednio:
u(2R) = ..................... ......
u(I) = ..................... ......
u() =.....................

= ..................... rad
W zwizku ze skoczon dokadnoci wykonywanych pomiarw obliczamy niepewno pomiaru ska-
dowej poziomej indukcji ziemskiego pola magnetycznego. W tym celu naley zastosowa wzr na
obliczanie niepewnoci zoonej w pomiarach porednich.
Obliczajc pochodne czstkowe wzoru (1) wzgldem zmiennych I, R oraz otrzymuje si nastpujce
wyraenia
_
B
I
_
=

0
n
2Rtg
_
B
R
_
= ..................
_
B
_
=
n
0
I
2Rsin
2
Zasadniczo niepewno pomiaru naleaoby liczy dla kadego zestawu zmiennych pomiarowych (R,
I,). Tym niemniej, w celu uproszczenia oblicze, dopuszcza si obliczenie niepewnoci dla wybranego
zbioru danych pomiarowych (R, I,) i przyjcie go jako miary dokadnoci metody
2
.
Tak obliczona niepewno standardowa u
c
(B) nie powinna rni si drastycznie od obliczonej w
poprzednim punkcie wielkoci S(B) (estymatora odchylenia standardowego pojedynczego pomiaru).
Jeeli rnice przekraczaj 200-300 % to oznacza, e niepewnoci pomiarowe: u(2R), u(I), u() nie
zostay poprawnie obliczone (oszacowane). Podczas oblicze warto te zwrci uwag na to, ktra z
tych trzech niepewnoci wnosi najistotniejszy przyczynek do u
c
(B).
Ostatecznie wyznaczona skadowa ziemskiego pola magnetycznego B, niepewno standardowa typu
A i niepewno zoona u
c
/
N wynosz
B = . . . . . . . . . . . .
u
A
(B) = . . . . . . . . . . . .
u
c
(B)/
N = . . . . . . . . . . . .
B
tablicowe
= . . . . . . . . . . . .
2
Jeeli do oblicze uywasz komputera i arkusza obliczeniowego (np. EXCEL) to zaprogramowanie oblicze umoli-
wi Ci wykonanie oblicze dla wszystkich pomiarw. Niepewno pomiarow u
c
(B) oblicz wtedy jako redni z wszystkich
n obliczonych wartoci.
41-6
Wnioski:
Uwagi prowadzcego:
ocena podpis
41-7
wiczenie nr 51: Wspczynnik zaamania wiata dla cia staych
Cel wiczenia: Wyznaczenie wspczynnika zaamania wiata dla szka i pleksiglasu metod pomiaru
gruboci pozornej za pomoc mikroskopu.
Literatura
1. Prawo odbicia.
2. Bezwzgldny i wzgldny wspczynnik zaamania orodka. Prawo zaamania.
3. Przeanalizuj bieg promieni w przezroczystej pytce pasko-rwnolegej, podaj za-
leno midzy jej prawdziw gruboci d, gruboci pozorn i wspczynnikiem
zaamania n.
4. Budowa mikroskopu bieg promieni w mikroskopie. Od czego zaley powikszenie
obrazu widzianego w mikroskopie?
5. Orodki dyspersyjne. Zaleno wspczynnika zaamania od dugoci fali.
6. Zjawisko cakowitego wewntrznego odbicia. Zaleno kta granicznego od wsp-
czynnika zaamania.
7. Rwnanie soczewki. Zaleno ogniskowej od promieni krzywizny soczewki.
8. Analiza obrazw obserwowanych przy uyciu soczewki.
Ocena z odpowiedzi:
51-1
podpis:
51-2
2 Wprowadzenie
Na granicy dwch orodkw wiato ulega zaamaniu. Z prawa zaamania wiemy, e:
sin
sin
=

1
2
=
n
2
n
1
= n
21
, gdzie
kt padania,
kt zaamania,
1
prdko wiata w orodku 1,
2
prdko wiata w orodku 2.
Rysunek 51-1: Pozorne zmniejszenie gruboci pytki przezroczystej.
Stosunek prdkoci wiata w orodku pierwszym do prdkoci wiata w orodku drugim nosi nazw
wzgldnego wspczynnika zaamania (orodka 2 wzgldem orodka 1): n
21
=
1
/
2
. Wspczynnik
zaamania danej substancji wzgldem prni, nazywa si bezwzgldnym wspczynnikiem zaamania.
Jest on praktycznie rwny wspczynnikowi mierzonemu wzgldem powietrza.
Rozpatrzmy bieg promienia w przezroczystej pytce rwnolegociennej o gruboci d owietlonej od
dou (rys. 1). Wiemy, e promie I przechodzi przez pytk bez zaamania na jej powierzchni.
Promie II, tworzcy kt z normaln do powierzchni, po wejciu do pytki (punkt O) zaamuje
si i tworzy z normaln kt . Pada on na granic pytka powietrze (punkt B) pod ktem do
normalnej; po wyjciu z pytki tworzy z normaln kt . Jak wida na rysunku przeduenie promienia
II przecina promie I w punkcie O
1
. Punkt O
1
jest obrazem pozornym punktu O. Zaamanie wiata
w pytce powoduje wystpowanie zudzenia optycznego. Pozorna grubo pytki h wyznaczona metod
optyczn jest mniejsza od gruboci rzeczywistej d. Jeeli kt jest bardzo may, to zachodzi zaleno:
sin
= tg i podobnie sin

= tg . Mona zatem napisa:
sin
= tg =
|AB|
h
, sin

= tg =
|AB|
d
czyli
n =
sin
sin
=
d
h
W obranej metodzie wyznaczania wspczynnika zaamania wiata jest wykorzystywana waciwo
mikroskopu, polegajca na tym, e posiada on wski przedzia gbi ostroci i znaczne powikszenie.
Dziki temu mona atwo i dokadnie zmierzy grubo pozorn h.
Ukad pomiarowy
W skad ukadu pomiarowego wchodz:
mikroskop wyposaony w czujnik mikrometryczny i nasadk krzyow,
ruba mikrometryczna,
zestaw pytek szklanych i z pleksiglasu, rnej gruboci,
zestaw ltrw z podanymi dugociami fali.
51-3
Rysunek 51-2: Schemat budowy mikroskopu: a) mikroskop i jego elementy: 1 kondensor, 2 obiektyw,
3 okular, 4 lusterko lub lampka owietleniowa, 5 czujnik mikrometryczny, ktrego stopka spoczywa
na ruchomej czci mikroskopu, 6 nasadka krzyowa XY mocujca z pokrtami do przesuwu pytki,
7a pokrto suce do przesuwu stolika ruchem zgrubnym, 7b pokrto suce do przesuwu stolika
ruchem dokadnym; b) zasada powstawania obrazu (A) przedmiotu (A).
Do charakterystycznych cech mikroskopu zaliczamy powikszenie i zdolno rozdzielcz. Powikszenie
z pewnym przyblieniem mona wyznaczy ze wzoru:
p =
ld
f
1
f
2
gdzie:
l odlego midzy obiektywem a okularem,
d odlego dobrego widzenia,
f
1
ogniskowa obiektywu,
f
2
ogniskowa okularu.
51-4
1. Zapoznaj si z budow mikroskopu.
2. Na obu powierzchniach badanej pytki wykonaj lady atramentem lub rysy.
3. Zmierz grubo d pytki za pomoc ruby mikrometrycznej.
4. Wyreguluj pooenie lampy mikroskopowej (lusterka) tak aby wiato padao na obiektyw.
5. Ustaw badan pytk na stoliku mikroskopu w uchwycie i dobierz ostro tak by uzyska kontra-
stowy obraz. Regulujc pooenie stolika pokrtem 7a zaobserwuj grny i dolny lad zaznaczony
na pytce.
6. Pokrtem 7b przesu stolik mikroskopu do momentu uzyskania ostrego obrazu ladu na grnej
powierzchni pytki.
7. Odczytaj pooenie wskazwki czujnika a
g
.
8. Przesu stolik mikroskopu do pooenia, w ktrym widoczny jest lad na dolnej powierzchni
pytki (pokrtem 7b).
9. Ponownie odczytaj pooenie wskazwki czujnika a
d
.
10. Odczyty zanotuj w tabeli 1, 2 lub 3.
11. Dla badanej pytki wykonaj czynnoci od 4 do 9, zakadajc na lamp mikroskopow dostpne
ltry o podanej dugoci fali.
12. Wyniki zanotuj w tabeli 4.
Wariant do wykonania (okrela prowadzcy zajcia):
1. Wykonaj pomiary krotnie dla kadej pytki wedug punktw 2 10 dla pytek
szklanych i dla pytek z pleksiglasu.
2. Wykonaj pomiary krotnie dla pytki wedug punktw 2 12.
podpis:
51-5
4 Wyniki pomiarw
Tabela 1
materia
grubo wskazanie czujnika grubo wspczynnik
rzeczywista pozorna zaamania
lp. d a
d
a
g
h = a
d
a
g
n =
d
h
[mm] [mm] [mm] [mm]
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
warto rednia
n
Tabela 2
materia
lp. d a
d
a
g
h = a
d
a
g
n =
d
h
[mm] [mm] [mm] [mm]
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
warto rednia
n
51-6
Tabela 3
materia
lp. d a
d
a
g
h = a
d
a
g
n =
d
h
[mm] [mm] [mm] [mm]
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
warto rednia
n
Tabela 4: Badanie zalenoci n()
materia grubo rzeczywista z tabeli
dugo fali wskazanie czujnika grubo wspczynnik warto
pozorna zaamania rednia
a
d
a
g
h = a
d
a
g
n =
d
h
n
[mm] [mm] [mm]
1
I 2
3
1
II 2
3
1
III 2
3
1
IV 2
3
podpis:
51-7
1. Oblicz warto redni wspczynnika zaamania n dla kadej badanej pytki.
2. Oszacuj niepewno standardow typu B wyznaczenia gruboci pytki rzeczywistej i pozornej
(przykad 4 w. 0).
3. Oszacuj wzgldn niepewno cakowit wspczynnika zaamania z prawa przenoszenia niepew-
noci, korzystajc ze wzoru:
u(n)
n
=
_
u(d)
d
_
2
+
_
u(h)
h
_
2
= ...............
4. Oblicz:
u(n) = .................
5. Zapisz otrzymane wartoci wspczynnika zaamania wraz z obliczonymi niepewnociami i po-
rwnaj je z wartociami tablicowymi.
rodzaj materiau n, u(n) n
tab
6. Wykonaj wykres zalenoci wspczynnika zaamania od dugoci fali dla jednej pytki i zaznacz
na wykresie niepewno u(n).
Wnioski:
Uwagi prowadzcego:
ocena podpis
51-8
wiczenie nr 53: Soczewki
Cel wiczenia:
Wyznaczenie ogniskowych soczewki skupiajcej i ukadu soczewek (skupiajcej i rozpraszajcej) oraz
ogniskowej soczewki rozpraszajcej metod bezporedni i metod Bessela. Badanie wad soczewki
skupiajcej.
Literatura
[1] Sz. Szczeniowski, Fizyka dowiadczalna, Tom 4, PWN, Warszawa 1983.
1. Rodzaje soczewek i denicje ogniska i ogniskowej, zaleno ogniskowej od pro-
mieni krzywizny.
2. Rwnanie soczewki. Denicja dioptrii.
3. Przeprowad konstrukcj obrazw dla soczewki skupiajcej i rozpraszajcej (za-
kadajc, e s to soczewki cienkie).
4. Od czego zaley zdolno skupiajca soczewki?
5. Przedstaw metody pomiaru ogniskowej: a) bezporedni, b) Bessela.
6. Omw wady soczewek.
7. Wyjanij wystpowanie wad wzroku zwanych dalekowzrocznoci i krtkowzrocz-
noci, w jaki sposb mona je usun.
8. Podaj przyrzdy, w ktrych wykorzystywane s soczewki i opisz jeden z nich.
(Podaj praktyczne zastosowanie soczewek).
Ocena z odpowiedzi:
53-1
podpis:
53-2
2 Wprowadzenie
Soczewka ustawiona na drodze wizki wiata zmienia jej zbieno na skutek wystpujcego zjawiska
zaamania wiata. Na poniszym rysunku (rys.53-1) pokazano konstrukcj obrazw dla dwch typw
soczewek.
Rysunek 53-1: Przykad konstrukcji obrazw dla soczewek cienkich: a) soczewki skupiajcej, b) so-
czewki rozpraszajcej.
Odlego f ogniska F od rodka optycznego soczewki, zwana jest ogniskow i jest okrelona wzorem:
1
f
=
_
n
2
n
1
1
__
1
R
1
+
1
R
2
_
(1)
gdzie:
n
2
wspczynnik zaamania materiau, z ktrego wykonana jest soczewka,
n
1
wspczynnik zaamania orodka,
R
1
, R
2
promienie krzywizn sfer ograniczajcych bry soczewki.
Rwnanie soczewki w postaci:
1
f
=
1
x
+
1
y
(2)
podaje zaleno midzy ogniskow f oraz odlegoci x przedmiotu od soczewki i obrazu y. Zalenoci
(1) i (2) s jednak suszne dla soczewek cienkich, to znaczy takich, w ktrych odlego powierzchni
ograniczajcych jest bardzo maa w porwnaniu z promieniami krzywizn tych powierzchni. Powik-
szeniem soczewki p nazywamy stosunek wysokoci otrzymanego obrazu (h
) do wysokoci przedmiotu
(h) (rys.53-1):
p =
h
h
=
y
x
(3)
czc ze sob dwie cienkie soczewki o zdolnociach skupiajcych D
1
i D
2
otrzymujemy ukad, ktrego
zdolno skupiajca jest sum zdolnoci skupiajcych tych soczewek i wynosi:
D = D
1
+D
2
lub
1
f
=
1
f
1
+
1
f
2
. (4)
Jeeli soczewki tworz ukad i s ustawione w odlegoci s, to ogniskowa ukadu wyraa si wzorem:
1
f
=
1
f
1
+
1
f
2
s
f
1
f
2
. (5)
Dokadniejsz metod pomiaru ogniskowej f soczewki, wzgldnie ukadu soczewek jest metoda podana
przez Bessela. W metodzie tej korzysta si z faktu, e przy odlegoci przedmiotu od ekranu l wikszej
od 4f, istniej dwa pooenia soczewki x
A
i x
B
, przy ktrych na ekranie uzyska mona ostry obraz
przedmiotu (powikszony A i pomniejszony B). Zaleno t mona opisa wzorem:
f =
l
2
d
2
4l
(6)
gdzie d = x
A
x
B
.
53-3
Obrazy stworzone przez soczewk s znieksztacone przez wady. Do nich nale na przykad:
Aberracja sferyczna (rys. 53-2), ktra polega tym, e poszczeglne obszary soczewki znajdujce si
w rnych odlegociach od osi gwnej maj rne ogniskowe. Odlego midzy ogniskami lecymi na
osi gwnej nazywamy aberracj sferyczn podun soczewki S . Natomiast gdy w ognisku soczewki
dla promieni dalekich od osi ustawimy ekran prostopadle do osi, wtedy pozostae promienie dadz na
paszczynie ekranu, ustawionej prostopadle do osi krek o promieniu R.
Promie ten jest miar aberracji poprzecznej.
Rysunek 53-2: Aberracja sferyczna; S miara aberracji sferycznej podunej.
Aberracja chromatyczna (rys.53-3) wie si z faktem, e wasnoci zaamujce orodka zale od
dugoci fali, poniewa zaley od niej wspczynnik zaamania. Zaleno ta ujawnia si wtedy, gdy na
soczewk pada wiato biae. Dla kadej dugoci fali jest inna warto ogniskowej, co jest przyczyn
powstawania barwnych obwdek zmniejszajcych ostro obrazu.
Rysunek 53-3: Aberracja chromatyczna; S
miara aberracji chromatycznej podunej.

Wskutek astygmatyzmu (rys.53-4) obraz punktu pooonego poza gwn osi optyczn soczewki, nie
jest punktem, lecz na og stanowi dwa wzajemnie prostopade odcinki lece w rnych paszczyznach.
Ukad pomiarowy to awa optyczna, zestaw soczewek skupiajcych i rozpraszajcej, rdo wiata
w obudowie z tarcz obrotow i przeson, w ktrej wmontowane s ltry i przedmiot (w ksztacie
krzya), zestaw przeson oraz soczewka ze skal ktow.
UWAGA: wiczenie naley wykonywa w zaciemnionym pomieszczeniu (do odczytu wskaza wyko-
rzysta latark).
53-4
Rysunek 53-4: Astygmatyzm.
Rysunek 53-5: awa optyczna.
1. Wyznaczanie ogniskowej soczewki skupiajcej (metod bezporedni) tabela 1:
(a) Ustaw na awie optycznej przedmiot (owietlony krzy), soczewk i ekran. Dobierz tak
pooenie soczewki, aby na ekranie uzyska ostry obraz krzya.
(b) Odczytaj na skali awy optycznej odlego: x przedmiotu od soczewki, y obrazu (ekranu)
od soczewki.
(c) Pomiary wykonaj dla rnych odlegoci l = x +y (6 do 10 razy), uzyskujc obrazy zarwno
powikszone, jak i pomniejszone.
(d) Dla kadego pomiaru oblicz ze wzoru (2) ogniskow soczewki skupiajcej; oblicz warto
edni i obliczone wartoci zanotuj w tabeli 1.
2. Wyznaczanie ogniskowej ukadu soczewek i ogniskowej soczewki rozpraszajcej (me-
tod bezporedni) tabela 2:
(a) Ustaw na awie optycznej wczeniej zbadan soczewk skupiajc i obok soczewk rozpra-
szajc o nieznanej ogniskowej. Z otrzymanym w ten sposb ukadem postpuj zgodnie z
punktami b, c i d zachowujc t sam odlego midzy soczewkami. Dla ukadu soczewek
x = (x
1
+x
2
)/2, gdzie: x odlego przedmiotu od ukadu soczewek, x
1
odlego przed-
miotu od soczewki nr 1, x
2
odlego przedmiotu od soczewki nr 2, y odlego obrazu
od rodka ukadu soczewek.
(b) Oblicz ze wzoru (2) ogniskow ukadu soczewek.
(c) Oblicz ze wzoru (4) ogniskow soczewki rozpraszajcej.
(d) Pomiar powtrz 6-10 razy; oblicz wartoci rednie: ogniskowej ukadu i ogniskowej soczewki
rozpraszajcej.
3. Wyznaczanie ogniskowej soczewki skupiajcej (lub ukadu soczewek) metod Bes-
sela tabela 3:
(a) Ustaw na awie optycznej przedmiot, soczewk (lub ukad soczewek) oraz ekran.
(b) Dla 610 rnych wartoci l(l > 4f)znajd dwa pooenia x
a
i x
b
, dla ktrych powstaj
dwa obrazy: powikszony i pomniejszony.
53-5
(c) Dla wszystkich pomiarw oblicz ze wzoru (6) ogniskow soczewki skupiajcej (lub ukadu
soczewek); oblicz warto redni.
4. Wyznaczanie aberracji sferycznej podunej tabela 4:
(a) Ustaw na awie optycznej soczewk o duej rednicy z przeson zasaniajc rodek so-
czewki.
(b) Postpujc zgodnie z punktem b, c i d punktu 1, oblicz ogniskow f
b
soczewki dla promieni
brzegowych.
(c) Powtrz pomiary dla tej samej soczewki, zakadajc przeson zasaniajc jej brzegowe
czci. Oblicz ogniskow f
c
dla promieni rodkowych (centralnych).
(d) Pomiar wykonaj 5 razy; oblicz wartoci rednie:

f
b
oraz

f
c
. Oblicz aberracj sferyczn
podun S =

f
c

f
b
. Wyniki zanotuj w tabeli 4.
5. Wyznaczanie aberracji chromatycznej podunej tabela 5:
(a) Przeso lamp ltrem czerwonym.
(b) Ustaw na awie optycznej soczewk skupiajc (badan lub du z przeson zasaniajc
jej brzegow, cienk cz).
(c) Postpuj zgodnie z punktem b, c i d punktu 1.
(d) Powtrz pomiary dla tej samej soczewki zasaniajc lamp ltrem oletowym.
(e) Pomiar wykonaj 5 razy; oblicz wartoci rednie:

f
cz
oraz

f
fiol
. Oblicz aberracj chroma-
tyczn podun S
=

f
cz

f
fiol
. Wyniki zanotuj w tabeli 5.
6. Wyznaczanie astygmatyzmu soczewki (rwnolenikowego, poudnikowego i penego)
tabela 6:
(a) Ustaw na awie optycznej przedmiot (owietlony krzy), ekran i du soczewk z przeson
ustawion jak wyej.
(b) Paszczyzna soczewki powinna by prostopada do rda wiata, wskanik soczewki po-
winien pokrywa si z zerem na tarczy przy uchwycie.
(c) Znajd ostry obraz krzya na ekranie (uwaga: z jednakowo ostrymi ramionami).
(d) Odczytaj na skali awy odlego soczewki od przedmiotu x
0
.
(e) Pomiary powtrz piciokrotnie, dla rnych odlegoci l (odlegoci przedmiotu od ekranu).
(f) Oblicz redni odlego soczewki od przedmiotu x
0
.
(g) Obr soczewk o kt = 10
w stosunku do poprzedniego i przesu soczewk w pozycj

widocznego na ekranie ostrego obrazu rwnolenikowego x
r
. Nastpnie przesu soczewk w
pozycj ostrego obrazu poudnikowego x
p
.
(h) Pomiary dla kadej z tych pozycji powtrz kilkakrotnie.
(i) Wykonaj pomiary dla ktw 20
i 30
.
Wykonaj nastpujce warianty wiczenia:..............................................................
podpis:
53-6
4 Wyniki pomiarw
Tabela 1: Wyznaczanie ogniskowej soczewki skupiajcej
l x y = l x f
Lp. [m] [m] [m] [m]
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
f
r
[m]
Tabela 2: Wyniki pomiarw dla ukadu soczewek
Ogniskowa soczewki skupiajcej f
r
=
dla obrazw
lp. l x
1
x
2
powikszonych pomniejszonych
[m] [m] [m] x y x y
[m] [m] [m] [m]
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
ogniskowa ukadu soczewek f
uk
[m]
ogniskowa soczewki rozpraszajcej f
x
[m]
53-7
Tabela 3: Wyznaczanie ogniskowej soczewki (lub ukadu soczewek) metod Bessela.
s
o
c
z
e
w
k
a
.
.
.
.
.
.
.
.
.
u
k
a
d
s
o
c
z
e
w
e
k
s
o
c
z
e
w
k
a
X
.
.
.
.
.
.
Lp. l x
A
x
B
d = x
A
x
B
f
[m] [m] [m] [m] [m]
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
rednia ogniskowa

f
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
rednia ogniskowa f
uk
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
rednia ogniskowa

f
X
53-8
Tabela 4: Wyznaczanie aberracji sferycznej podunej
p
r
o
m
i
e
n
i
e
r
o
d
k
o
w
e
b
r
z
e
g
o
w
e
l x y f
lp. [m] [m] [m] [m]
1
2
3
4
5
rednia ogniskowa dla promieni brzegowych

f
b
1
2
3
4
5
rednia ogniskowa dla promieni rodkowych

f
c
aberacja sferyczna poduna S =

f
c

f
b
Tabela 5: Wyznaczanie aberracji chromatycznej podunej
p
r
o
m
i
e
n
i
e
o
l
e
t
o
w
e
c
z
e
r
w
o
n
e
l x y f
lp. [m] [m] [m] [m]
1
2
3
4
5
rednia ogniskowa dla promieni czerwonych

f
cz
1
2
3
4
5
rednia ogniskowa dla promieni oletowych

f
fiol
aberacja chromatyczna poduna S =

f
cz

f
fiol
53-9
Tabela 6: Wyznaczanie astygmatyzmu soczewki
0
10
20
Lp. x
0
x
r
x
p
x
0
x
r
x
p
x
0
x
r
x
p
1
2
3
4
5
warto
rednia
Astygmatyzm
rwnolenikowy poudnikowy peny
x
r
x
0
x
p
x
0
x
p
x
r
0
10
20
podpis:
1. W przypadku wykonywania kilkukrotnych pomiarw ogniskowej soczewki (ukadu soczewek) f
i
gdzie i = 1, 2, ... , n oblicz warto redni

f i jej niepewno standardow ze wzoru:
u(f) =
_
n
i=1
(f
i

f)
2
n(n 1)
2. Dla wybranego punktu wiczenia wykonaj obliczenia niepewnoci zoonej ogniskowej soczewki
(lub ukadu) u(f) (ze wzoru nr 9, wiczenia 0).
53-10
Wnioski:
Uwagi prowadzcego:
ocena podpis
53-11
wiczenie nr 96: Dozymetria promieniowania gamma
Cel wiczenia:
Zapoznanie si z podstawami dozymetrii promieniowania jonizujcego. Porwnanie wasnoci absorp-
cyjnych promieniowania gamma rnych materiaw.
Literatura
[1] Bobrowski Cz.: Fizyka, krtki kurs, Warszawa, WNT 1993.
[2] Zieliski W.(red): wiczenia laboratoryjne z zyki. Krakw, SU 1577 AGH 1999.
1. Przedstaw i omw prawo rozpadu promieniotwrczego.
2. Rozpad . Jakie znasz rodzaje rozpadu , jakie jdro powstaje w wyniku kadego
z nich (wyjanij na przykadzie
137
Cs)?
3. Zdeniuj pojcie dawki, rwnowanika mocy dawki i podaj ich jednostki.
4. Zdeniuj pojcie aktywnoci rda promieniowania i podaj jednostki.
5. Przedstaw prawo absorpcji promieniowania w materii co to jest wspczynnik
absorpcji.
6. Naturalne to promieniotwrcze omw przyczyny wystpowania naturalnego ta
promieniotwrczego.
7. Do czego suy dozymetr?
8. Jakie znasz rodzaje promieniowania jonizujcego. Zaproponuj jakie osony (ma-
teria oraz grubo) powinno si stosowa w celu ochrony czowieka przed tym
promieniowaniem
Ocena z odpowiedzi:
96-1
podpis:
96-2
2 Wprowadzenie
W celu ilociowego rozwaenia biologicznych skutkw oddziaywania promieniowania jonizujcego na
organizm ludzki, a take umoliwienia ich porwnywania wprowadzono takie wielkoci charaktery-
styczne jak: dawka, rwnowanik mocy dawki
1
. Dawka pochonita jest to energia zaabsorbowana
przez jednostk masy napromieniowanej substancji. Jednostk dawki jest grej [Gy], ktra odpowiada
energii 1 J zaabsorbowanej przez mas 1 kg: 1Gy = 1 J/kg.
Parametrem, ktry uwzgldnia rodzaj promieniowania absorbowanego w organizmie, jest rwnowanik
dawki mierzony w siewertach. 1 siewert (1 Sv) jest to dawka absorbowana dowolnego rodzaju promie-
niowania jonizujcego, ktra wywouje identyczny skutek biologiczny jak dawka absorbowana 1 Gy
promieniowania X lub . Rwnowanik mocy dawki promieniowania X () w zalenoci od aktywnoci
rda mona okreli za pomoc poniszego wzoru, przy zaoeniu, e rdo promieniowania jest
punktowe.
D
t
=
I
A
(r +r
0
)
2
, gdzie: (1)
D/t rwnowanik mocy dawki (wyraony w Sv/h)
A aktywno rda w bekerelach
r odlego mierzona od punktowego rda promieniowania w metrach
r
0
tzw. odlego zerowa
r +r
0
odlego rzeczywista rdo-dozymetr
t czas w godzinach
I
staa charakterystyczna dla danego izotopu promieniotwrczego uwzgldniajca

rwnie konieczno ujednolicenia jednostek.
Prawo absorpcji promieniowania dane jest rwnaniem
I = I
0
e
x
, gdzie: (2)
wspczynnik absorpcji [cm
1
]
x grubo absorbenta [cm].
Mona wzr (2) poda rwnie w postaci
I = I
0
e
(/)M
, gdzie: (3)
/ masowy wspczynnik absorpcji [cm
2
/g], gsto materiau [g/cm
3
]
M masa powierzchniowa [g/cm
2
].
W powyszym wiczeniu przyjmij za I
0
warto rwnowanika mocy dawki (D/t) wyznaczon bez
absorbenta, natomiast za I warto D/t wyznaczon dla absorbenta o gruboci x. Na rys.96-2 przed-
stawiono masowe wspczynniki absorpcji promieniowania dla aluminium, miedzi i oowiu.
rda promieniowania uywane w wiczeniu 96:
Izotop Czas poowicznego Gwne energie
zaniku promieniowania
81 keV
133
Ba 10,5 lat 303 keV
365 keV
60
Co 5,3 lat 1173 keV
1333 keV
137
Cs 30 lat 662 keV
1
W roku 1995 wprowadzono now, nieco zmodykowan terminologi dozymetrycznych wielkoci charakterystycznych.
W opracowaniu nie uwzgldniono tych zmian ze wzgldu na to, e dostpna dla studentw literatura uywa terminologii
tradycyjnej.
96-3
Ukad pomiarowy
Dozymetr wykorzystywany w wiczeniu to dawkomierz mikroprocesorowy PM-1203 przeznaczony mi-
dzy innymi do pomiaru mocy rwnowanika dawki w Sv/h . Jako detektor promieniowania zastoso-
wano licznik Geigera-M ullera. Na rys.96-1 przedstawiono pyt czoow dawkomierza oraz usytuowanie
licznika Geigera-M ullera. czna gsto powierzchniowa cianki nad objtoci czynn licznika wy-
nosi 1 g/cm
3
. Prac wywietlacza jak i ukadu zasilania oraz moduem zegara steruje mikroprocesor.
Czas pomiaru ustawia si automatycznie, i tak np. dla pomiaru ta naturalnego wynosi 36 s.
Rysunek 96-1: Dawkomierz PM 1203.
Uruchomienie dozymetru : przycisk mode (1) suy do wyboru rodzaju pracy np. odczytu mocy
dawki.
2 wskanik do odczytu mocy dawki
3 znak pracy przyrzdu w trybie dawkomierz .
Na rys.96-3 zamieszczono schemat komory pomiarowej.
Rysunek 96-2: Masowe wspczynniki absorpcji promieniowania .
96-4
Rysunek 96-3: Schemat komory pomiarowej.
Pomiar mocy rwnowanika dawki
1. Uruchom dozymetr w obecnoci prowadzcego zajcia. Jako wynik kadorazowego pomiaru za-
pisz maksymaln warto odczytan na wywietlaczu w cigu czterdziestu sekund pomiaru.
2. Wyznacz to promieniowania 10-ciokrotnie, a wyniki wpisz do tabeli 1.
3. Wskazane rdo promieniowania umie w obecnoci prowadzcego zajcia w komorze pomia-
rowej (rys.96-3).
4. Wykonaj pomiary zalenoci rwnowanika mocy dawki od odlegoci rdo-dozymetr. Odle-
go zmieniaj w sposb narastajcy, a nastpnie malejcy, jak zaznaczono w tabeli 2 (wyniki
wpisz do tabeli 2).
5. W celu porwnania wasnoci absorpcyjnych rnych materiaw wyznacz (dla materiaw wska-
zanych przez prowadzcego) rwnowanik mocy dawki wyznaczany dla zmienianej gruboci ab-
sorbenta zmienianej (np.) od okoo 1 mm do okoo 4 mm.
Absorbent powinien by umieszczony midzy rdem a dozymetrem. Kadorazowo zmierz gru-
bo absorbenta trzykrotnie, a wyniki pomiarw wpisz do tabeli 3.
6. Wykonaj pomiary opisane w punkcie 4 dla innych rde promieniowania wskazanych przez
prowadzcego.
7. Wykonaj pomiar rwnowanika mocy dawki w pracowni w pobliu kilku stanowisk, w ktrych
stosowane s rda promieniotwrcze.
96-5
Wariant do wykonania (okrela prowadzcy ):
Wykonaj pomiary opisane w punktach ........., ............, ..........,
dla nastpujcych rde promieniowania ............., .............. i absorbentw ..............., ................ .
podpis:
4 Wyniki pomiarw
Tabela 1: Pomiar ta
Nr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
To
[.......]
Tabela 2: Moc rwnowanika dawki dla rda ........... [........]
Odlego Numer pomiaru Odlego Numer pomiaru
[cm] 1 2 3 4 5 [cm] 1 2 3 4 5
0 14
0,5 12
1 11
1,5 10
2 9
2,5 8
3 7
4 6
5 5
6 4
7 3
8 2,5
9 2
10 1,5
11 1
12 0,5
14 0
96-6
Tabela 3: Moc dawki dla absorbenta .........., rda promieniowania ................ i odlegoci
........ cm
Moc dawki bez absorbenta Moc dawki z absorbentem
Grubo Grubo
absorbenta [cm] 1 2 3 4 5 absorbenta [cm] 1 2 3 4 5
........ ........
........ ........
........ ........
Moc dawki z absorbentem Moc dawki z absorbentem
Grubo Grubo
........ ........
........ ........
........ ........
odlego............... absorbent, .............. rdo ...........
Moc dawki bez absorbenta Moc dawki z absorbentem
Grubo Grubo
........ ........
........ ........
........ ........
Moc dawki z absorbentem Moc dawki z absorbentem
Grubo Grubo
........ ........
........ ........
........ ........
podpis:
96-7
Po wyznaczeniu redniego ta (z dziesiciu pomiarw), ktre wynosi ........................., wpisz do ta-
beli 4 rednie wartoci rwnowanika mocy dawki wyznaczone na podstawie danych pomiarowych
zamieszczonych w tabeli 2. Okrel niepewno pomiaru rwnowanika mocy dawki jako niepewno
standardow typu A:
u(D/t) =
_
n
i=1
(a
i
a)
2
n(n 1)
, gdzie a D/t
n ilo pomiarw
a
i
kolejny pomiar D/t
a warto rednia
Wykonaj wykres zalenoci rwnowanika mocy dawki od zmierzonej odlegoci (r) rdo dozymetr
na podstawie danych z tabeli 4. Na wykresie nanie odpowiednie wartoci i ich niepewnoci standar-
dowe za niepewno pomiaru odlegoci przyjmij r = 0, 2 cm.
Tabela 4: rednie wartoci rwnowanika mocy dawki dla rda .............
redni rwnowanik mocy redni rwnowanik mocy Niepewno
dawki dawki D/t po odjciu ta standardowa
u(D/t)
Odl.[cm]
0
0,5
1
1,5
2
2,5
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
14
Wyznacz warto linowego wspczynnika absorpcji. Umie, opracowane nastpujco, wyniki z tabe-
li 3 w tabeli 5(oraz w tabeli 6).
96-8
Rysunek 96-4: Zaleno mocy rwnowanika dawki od odlegoci dla rda . . . . . . . . . .
Tabela 5: redni rwnowanik mocy dawki w zalenoci od gruboci absorbenta .........
redni rwnowanik mocy dawki Grubo absorbenta warto
w [Sv/h] po odjciu ta rednia [cm]
Powysze dane wykorzystaj do wyznaczenia wspczynnika absorpcji na podstawie wzoru 2 za I
podstawiajc redni rwnowanik mocy dawki, a za x grubo absorbenta. Skorzystaj z programu
regresja eksponencjalna, za x przyjmij grubo absorbenta, a za y warto redniego rwnowanika
mocy dawki.
Wyznacz: = ...................... Oblicz: / = ........................
Porwnaj uzyskane wyniki z prezentowanymi na rys.96-2.
96-9
Zauwa, e mona rwnie wyznaczy korzystajc z programu regresja linowa (za x przyjmij gru-
bo absorbenta a za y logarytm naturalny wartoci redniej rwnowanika mocy dawki wedug wzoru
2). Nachylenie uzyskanej prostej regresji pozwoli na wyznaczenie .
Zacz uzyskany wykres do sprawozdania (pkt. 5). Niepewno oceny liniowego wspczynnika absorp-
cji okrel korzystajc z niepewnoci standardowej okrelenia wspczynnika w wykadniku potgowym
funkcji exp.
u() =...................... u(/)= ......................
Tabela 6: redni rwnowanik mocy dawki w zalenoci od gruboci absorbenta .........
redni rwnowanik mocy dawki Grubo absorbenta warto
w [Sv/h] po odjciu ta rednia [cm]
Powysze dane wykorzystaj do wyznaczenia wspczynnika absorpcji na podstawie wzoru 2, podsta-
wiajc w nim za I redni rwnowanik mocy dawki, a za x grubo absorbenta. Skorzystaj z programu
regresja eksponencjalna, za x przyjmij grubo absorbenta, a za y warto redniego rwnowanika
mocy dawki.
Wyznacz: = ...................... Oblicz: / = ........................, = ......................
Porwnaj uzyskane wyniki z prezentowanymi na rys. 2.
Wnioski:
Uwagi prowadzcego:
ocena podpis
96-10
wiczenie nr 121: Termometr oporowy i termopara
Cel wiczenia: Wyznaczenie wspczynnika temperaturowego oporu platyny oraz pomiar charakte-
rystyk termopary mied-konstantan.
Literatura
[1] Massalski J., Fizyka dla inynierw, PWN, Warszawa 1975.
[2] Halliday D., Resnick R., Fizyka, Tom 1. PWN (rok wydania dowolny).
[3] A. Ziba (red), Pracownia Fizyczna Wydziau Fizyki i Techniki Jdrowej, cz. 1, SU1608, AGH,
Krakw 1999.
1. Wymie zjawiska zyczne wykorzystywane do pomiaru temperatury.
2. Opisz zjawiska Seebecka oraz Peltiera.
3. Omw prawa przepywu prdu elektrycznego.
4. Omw skale temperatur.
5. Uzasadnij celowo szeregowego czenia termopar.
6. Podaj sposb pomiaru siy elektromotorycznej.
7. Dlaczego do opracowania danych pomiarowych w niniejszym wiczeniu stosujemy
metod regresji ?
Ocena z odpowiedzi:
121-1
podpis:
121-2
Rysunek 121-1: Typowa zaleno opornoci elektrycznej metalu od temperatury.
2 Wprowadzenie
Opr elektryczny metali
Opr elektryczny metalu jest wynikiem rozpraszania elektronw na atomach sieci krystalicznej. We-
dug kwantowej teorii przewodnictwa w doskonale periodycznym ukadzie atomw fala elektronowa
nie ulegaaby rozproszeniu i dlatego oporno doskonaego krysztau w temperaturze 0 K powinna
zmale do 0. W realnych krysztaach za rozpraszanie elektronw odpowiedzialne s dwa mechanizmy:
zderzenia z fononami czyli kwantami drga cieplnych sieci. Ze wzrostem temperatury ronie
energia drga sieci, przybywa fononw i wzrasta prawdopodobiestwo zderzenia z nimi. W do
szerokim zakresie temperatur opr elektryczny metalu ronie liniowo z temperatur;
zderzenia z defektami sieci krystalicznej lub atomami domieszek. Mechanizm powyszy tuma-
czy wystpowanie niezalenej od temperatury opornoci resztkowej, R
reszt
, metalu. Oporno
resztkowa przybiera szczeglnie due wartoci w stopach.
Zaleno opornoci metalu od temperatury, w zakresie temperatur pokojowych, mona wyrazi wzo-
rem
R(t) R
0
(1 +t). (1)
gdzie t temperatura w

C, temperaturowy wspczynnik oporu, a R
0
opr w temperaturze
zera

C. Dla wikszoci czystych metali 1/273
C
1
. W dokadniejszych pomiarach wprowadza
si wicej czonw do szeregu potgowego
R(t) R
0
(1 +t + t
2
). (2)
Do konstrukcji termometrw nadaj si metale o duym wspczynniku temperaturowym oporu, wyso-
kiej temperaturze topnienia, wysokiej czystoci, odpornoci na korozj, nie wykazujce strukturalnych
i magnetycznych przej fazowych, atwe w obrbce. W praktyce powszechnie stosuje si trzy metale,
ktrych zakresy uytkowania, punkty topnienia i wspczynniki temperaturowe pokazano na rys.121-
2. Czujnik winien cechowa si staoci wasnoci elektrycznych i mechanicznych. Przykady rnych
konstrukcji czujnikw pokazano na rys.121-3. Zamknicie czujnika w osonie poprawia jego stabilno
ale pogarsza dynamik odpowiedzi. Szybko reakcji typowych czujnikw ley w zakresie 0,110 s,
jednak moliwe jest wykonanie czujnika o staej czasowej rzdu milisekund.
Platynowe termometry oporowe pozwalaj na uzyskanie dokadnoci pomiarw rzdu 0, 01 K w sto-
sunku do punktw skali IPTS ( International Practical Temperature Scale). Wartoci oporu czujnikw
s raczej mae (20 500 ). Przewody doprowadzajce maj rwnie skoczone opory, zalene od
temperatury, a wic mog stanowi rdo bdw. Przy uyciu specjalnych mostkw i przy zachowa-
niu specjalnych rodkw ostronoci mona, dla czujnikw o oporze 100 , wykrywa zmiany oporu 1
.
121-3
Rysunek 121-2: Dane o materiaach zwykle stosowanych w termometrach oporowych.
Rysunek 121-3: Rne postacie metalowych czujnikw termoelementw oporowych.
Napicie termoelektryczne
W ukadzie dwch rnych przewodnikw 1 i 2, poczonych jak na rys.121-5a, powstaje napicie ter-
moelektryczne (napicie Seebecka) o wartoci proporcjonalnej do rnicy temperatur spoin T
A
i T
B
.
Napicie to traktujemy jako rnic dwch napi kontaktowych pojawiajcych si na stykach metali
w spoinach A i B. Napicia kontaktowe spowodowane s rnymi wartociami energii Fermiego metali
przed ich poczeniem. Warto napicia kontaktowego zaley, chocia stosunkowo sabo, od tempera-
tury. Pomiar napi kontaktowych, ktrych typowa wielko wynosi 10
6
10
5
V/K, wymaga uycia
czuych woltomierzy cyfrowych oraz eliminacji szkodliwego wpywu dodatkowych zcz powstajcych
na stykach przewodw obwodu pomiarowego. W obwodzie pokazanym na rys.121-5b wpyw dodat-
kowego przewodnika (3 jednego lub wicej) na pomiar siy termoelektrycznej przewodnikw 1 i 2
mona wyeliminowa zapewniajc rwno temperatur w zczach B i B. W pomiarach bardzo do-
kadnych, (rozdzielczo rzdu nanowoltw), napicie termoelektryczne musi by mierzone bez poboru
prdu, metod kompensacyjn. Eliminuje si wwczas bd wynikajcy z efektu Peltiera powodujcego
ogrzewanie si lub chodzenie spoiny pomiarowej pod wpywem przepywajcego prdu.
Wzrost czuoci pomiaru mona uzyska przez szeregowe poczenie kilku termopar w obwd, tak
aby wszystkie zcza odniesienia byy utrzymywane w temperaturze otoczenia (lub 0
C), a wszystkie
zcza pomiarowe w temperaturze badanej. Zesp taki, nazywany termostosem, pozwala mierzy
121-4
Rysunek 121-4: Ukad pomiarowy do cechowania termometru oporowego i termopary.
krtkoczasowe zmiany temperatury rzdu kilku K.
Charakterystyki termopary podaje si w postaci tabeli lub aproksymuje wzorami o postaci zalenej
od przyjtego zakresu temperatur i wymaganej dokadnoci
E
a
(t) a t +b t
2
(3)
lub
E
a
(t) a t +b t
2
+c t
3
. (4)
Zaletami termopar s: niskie koszty, duy zakres mierzonych temperatur ( 0K 2500K), mae wy-
miary, krtki czas reakcji. Wasnoci najczciej stosowanych termopar pokazano na rys.121-6 i 121-7.
Ukad pomiarowy wiczenia
Istotnymi elementami ukadu pomiarowego s:
1. Termometr platynowy ma posta spirali oporowej wykonanej z bardzo cienkiego dru-
tu platynowego umieszczonej w szczelnie zamknitej ceramicznej rurce. Kontakt elektrycz-
ny ze spiral i odpowiedni wytrzymao mechaniczn zapewniaj kocwki poczeniowe
wykonane z grubszego, srebrzonego drutu, (wariant (c) z rys.121-3).
2. Termopara wykonana jest ze spojonych drutw: miedzianego i konstantanowego o maej
rednicy (0,2 mm). Konstantan to stop o skadzie: 60%Cu + 40%Ni. Stosowanie drutw o
maej rednicy zapobiega odprowadzeniu ciepa z obiektu ktrego temperatura jest mie-
rzona oraz zwiksza szybko reakcji termopary na zmiany temperatury. Dla zabezpiecze-
nia przed uszkodzeniem zcza pomiarowe i odniesienia umieszczono w rurkach szklanych
poczonych rurk z polietylenu.
3. ania laboratoryjna Uywana w wiczeniu ania laboratoryjna typu MLL 1147 po-
zwala na utrzymywanie staej temperatury kpieli wodnej w zakresie 20
C do 100
C z
dokadnoci 1,5
C. Sygnalizacja optyczna ani obejmuje:

grzanie wody dolna czerwona lampka,
osignicie temperatury zadanej lampka zielona,
przekroczenie temperatury zadanej ganie lampka zielona a zapala si
grna czerwona,
kontrol iloci wody w zbiorniku wiecenie si lampki tej wskazuje na
za ma ilo wody w zbiorniku.
121-5
Rysunek 121-5: Obwody elektryczne zawierajce: a) przewodniki wykonane z dwch rnych metali;
b) przewodniki wykonane z trzech rnych metali;.
Rysunek 121-6: Zakresy zastosowa popularnych termoelementw.
Rysunek 121-7: Orientacyjne krzywe cechowania dla rnych termopar. (Oznaczenia jak na rys.121-6).
Zestaw ukad pomiarowy pokazany na rys.121-4. Zcze termopary odniesienia winno znajdowa
si w staej temperaturze 0
C w otoczeniu topniejcych kawakw lodu.

Uwaga! W przypadku mieszaniny duej iloci wody i maej lodu, ld pywa po powierzchni.
121-6
Temperatura wody na dnie naczynia przy braku odpowiedniego mieszania moe wwczas
wzrosn do kilku stopni powyej zera.
1. Zmierz wartoci napicia termoelektrycznego E termopary i opornoci R opornika platy-
nowego w ustalonej temperaturze pocztkowej (pokojowej).
2. Zwikszaj stopniowo nastaw regulatora temperatury ani wodnej, co 5
C, w zakresie
od temperatury otoczenia do 95
C. Po kadorazowym ustaleniu si temperatury odczytaj

wskazania woltomierza i omomierza. Wyniki wpisz do tabeli 1.
4 Wyniki pomiarw
Tabela 1. Zestawienie wynikw pomiarw oraz oblicze pomocniczych
Temperatura Oporno Napicie E/t E
a
(t) at + bt
2
Lp. t [
C] platyny termoelektryczne [mV/
C] [mV]
R [] E [mV]
podpis:
1. Wykonaj wykres R(t) dla opornika platynowego, (rys.121-8).
2. Wyznacz prost regresji a nastpnie warto i odchylenie standardowe temperaturowego
wspczynnika oporu platyny.
3. W oparciu o dane dowiadczalne oblicz i nanie na rys.121-9 wartoci stosunku E/t dla
poszczeglnych temperatur. Do punktw na wykresie dopasuj w sposb graczny lini
prost. Z wykresu okrel wartoci wspczynnika nachylenia i rzdn pocztkow prostej,
bdce odpowiednio wspczynnikami a i b wzoru (3) dla badanej termopary.
4. Wykonaj wykresy E(t) oraz E
a
(t) dla badanej termopary (rys.121-10).
Obliczone wartoci temperaturowego wspczynnika opornoci i jego odchylenie standardowe
wynosz
= . . . . . . . . . . . . . . .
= . . . . . . . . . . . . . . ..
121-7
O
p
o
r
n
o
,
[
]
20 30 40 50 60 70 80 90
Temperatura, [
o
C]
Rysunek 121-8: Zaleno opornoci rezystora platynowego od temperatury.
E
/
t
,
[
m
V
/
C
]
20 30 40 50 60 70 80 90
Temperatura, [
o
C]
Rysunek 121-9: Zaleno opornoci stosunku E/t od temperatury.
Wyznaczone gracznie wspczynniki rwnania (2) wynosz
a = . . . . . . . . . . . . . . . b = . . . . . . . . . . . . . . ..
121-8
E
,
E
a
,
[
m
V
]
20 30 40 50 60 70 80 90
Temperatura, [
o
C]
Rysunek 121-10: Porwnanie charakterystyk termopary: E dowiadczalna, E
a
obliczona ze wzo-
ru (3).
Wnioski:
Uwagi prowadzcego:
ocena podpis
121-9
wiczenie nr 123: Pprzewodnikowe zcze p-n
Cel wiczenia:
Zapoznanie si z wasnociami warstwowych zcz pprzewodnikowych p-n. Wyznaczanie cha-
rakterystyk staoprdowych dla diod germanowych, krzemowych i stabilizujcych.
Literatura
[2] Bobrowski Cz.,Fizyka krtki kurs. Warszawa, WNT 1995
podpis
1. Klasykacja cia staych ze wzgldu na przewodnictwo elektryczne
2. Rnice midzy pprzewodnikami samoistnymi i domieszkowymi.
3. Zasada dziaania warstwowego zcza p-n.
4. Charakterystyka prdowo-napiciowa idealnego zcza p-n.
5. Rodzaje nonikw adunku w przewodnikach i pprzewodnikach.
6. Sposoby wykorzystania wasnoci zcz p-n oraz rodzaje elementw (przy-
rzdw) pprzewodnikowych.
7. Opisz zjawisko Zenera oraz jego wykorzystanie w przyrzdach pprzewod-
nikowych.
Ocena z odpowiedzi:
123-1
podpis:
123-2
2 Wprowadzenie
Rwnanie prdowo-napiciowe zcza p-n (model dyfuzyjny Shockleya).
I = I
S
_
exp
_
eU
kT
_
1
_
(1)
gdzie:
I natenie prdu zcza,
U napicie polaryzacji zewntrznej zcza,
I
S
teoretyczny prd nasycenia zcza, jego natenie zaley od rodzaju p-
przewodnika, jego parametrw technologicznych i konstrukcyjnych,
kT/e potencja termiczny zcza ( 26 mV, dla T = 300 K).
Powysze rwnanie okrela zaleno natenia prdu od zmian zewntrznego napicia steru-
jcego, czyli okrela tzw. statyczn charakterystyk prdowo-napiciow dla idealnego zcza
p-n. Polaryzujc zcze w kierunku przewodzenia napiciem U > 0, 1 V moemy w powy-
szym wzorze pomin jedynk i otrzymamy czyst zaleno wykadnicz. Polaryzujc zcze
w kierunku zaporowym, zwikszamy szeroko bariery potencjau zcza, co powoduje znacz-
ne obnienie skadowej dyfuzyjnej prdu. Wypadkowy prd przy takiej polaryzacji, dla napi
U < 0, 1 V, osiga nasycenie i jest rwny prdowi nasycenia I
s
. Natenie prdu zaporowego
dla krzemowych zcz rzeczywistych znacznie odbiegaj od wartoci dla zcza idealnego. W
tych przyrzdach o nateniu prdu zaporowego dominuj zjawiska powierzchniowe i upywnoci
zcza. Charakterystyka prdowo-napiciowa zcza jest silnie nieliniowa. Zcze ma wasno
jednokierunkowego przewodzenia. Ma bardzo du oporno przy polaryzacji zaporowej oraz
ma przy polaryzacji w kierunku przewodzenia. Tak cech zcza wykorzystuje si w diodach
pprzewodnikowych , stosowanych powszechnie w energetyce i elektronice w celach prostow-
niczych.
Ukad pomiarowy
W wiczeniu mierzy si prd pyncy przez diod w funkcji przyoonego napicia. Do pomia-
ru natenia prdu suy wielozakresowy przyrzd uniwersalny o duej czuoci typu V-640,
lub rwnowany o czuoci prdowej co najmniej 1 nA. Pomiar napicia odbywa si przy uy-
ciu dowolnego woltomierza cyfrowego. Schemat ukadu pyty wiczeniowej przedstawiono na
rysunku123-1. Doczamy do niej zasilacz stabilizowany oraz wymienione wyej przyrzdy po-
miarowe. Na pycie wiczeniowej znajduje si przecznik polaryzacji zcza, przecznik rodza-
ju badanej diody oraz 10-cio obrotowy potencjometr umoliwiajcy pynn i precyzyjn zmian
wartoci napicia oraz natenia prdu zcza.
1. Zestaw ukad pomiarowy wedug rysunku123-1. Prowadzcy wiczenia sprawdza ukad
przed wczeniem zasilania. Przyrzd uniwersalny V-640 uywany jest jako amperomierz
dla pomiaru duego natenia prdu w kierunku przewodzenia oraz dla pomiaru bardzo
maych nate, na zakresach nA dla kierunku zaporowego. Aby uchroni przyrzd przed
zniszczeniem naley przed kadym pomiarem ustawi go na najwikszy zakres pomiarowy
i nastpnie dobra, w trakcie pomiaru, optymalny zakres pracy przyrzdu. Przyrzd V-640
posiada przyciski + i - umoliwiajce zmian polaryzacji. Przyrzd naley wyzerowa
dla kadego uywanego zakresu pomiarowego.
123-3
2. Wykonaj pomiary charakterystyk prdowo-napiciowych dla polaryzacji w kierunku prze-
wodzenia i w kierunku zaporowym dla jednego z poniej podanych wariantw:
(a) diody germanowej i krzemowej
(b) diody germanowej, krzemowej i Zenera
(c) diody germanowej, krzemowej i diody nieznanego rodzaju (DX)
Wykonaj pomiary dla wariantu .....................
podpis:
Rysunek 123-1: Schemat pyty wiczeniowej.
1. Charakterystyki przy polaryzacji w kierunku przewodzenia: mierzymy napicie na po-
szczeglnych diodach dla wartoci natenia prdw okrelonych w tabeli 1.
2. Charakterystyki przy polaryzacji zaporowej dla diody germanowej i krzemowej: mierzymy
natenie prdu przy ustalonych napiciach polaryzacji zaporowej okrelonych w tabeli 2.
3. Charakterystyki dla diody Zenera w kierunku zaporowym: mierzymy napicie przy wy-
muszonym nateniu prdu wstecznego dla wartoci okrelonych w tabeli 2.
4. W przypadku diody DX: przy pomiarach dla kierunku zaporowego, po osigniciu na-
tenia prdu I
S
> 100 A naley przej na pomiar napicia przy ustawianym nateniu
prdu, czyli tak jak dla diody Zenera.
123-4
4 Wyniki pomiarw
Tabela 1: Pomiary charakterystyk prdowo-napiciowych dla kierunku przewodzenia
I Napicie U [V]; diody:
[mA] germanowa krzemowa Zenera dioda DX
0,1
0,2
0,3
0,5
0,7
1,0
2,0
3,0
5,0
7,0
10,0
podpis:
Tabela 2. Pomiary charakterystyk prdowo-napiciowych dla kierunku zaporowego
U Natenie prdu zaporowego diod: I Napicie zaporowe diod:
[V] germanowa krzemowa dioda DX [mA] Zenera dioda DX
[A] [nA] [......] [V] [V]
0,1 0,1
0,2 0,2
0,3 0,3
0,5 0,5
0,7 0,7
1,0 1,0
1,5 1,5
2,0 2,0
3,0 3,0
4,0 4,0
5,0 5,0
6,0 6,0
7,0 7,0
8,0 8,0
9,0 9,0
10,0 10,0
U
z
[V]
Z
123-5
1. Narysuj wykresy charakterystyk prdowo-napiciowych, log(I) = f(U), dla wszystkich
zmierzonych diod dla polaryzacji przewodzenia na jednym wsplnym polu rysunkowym
nr.123-2.
2. Narysuj wykresy I = f(U) przy polaryzacji zaporowej dla diody germanowej, krzemowej
i diody DX. Wszystkie wykresy wykonaj na polu rysunkowym nr.123-3a.
3. Dla diody Zenera i ewentualnie diody DX wykonaj wykresy na polu rysunkowym nr.123-
3b.
4. Okrel napicie stabilizowane U
Z
diody Zenera. Warto tego napicia dla diod maej i
redniej mocy ustalamy umownie dla natenia prdu zaporowego diody I
Z
= 5 mA.
Otrzymane wyniki wpisz w dolnej czci tabeli nr 2.
5. Oblicz wspczynnik Z stabilizacji napicia dla diod Zenera. Wspczynnik ten jest okre-
lony jako iloraz Z = R/r, opornoci statycznej diody, R = U
Z
/I
Z
dla I
Z
= 5 mA,
do opornoci dynamicznej, r = U/I. Przyrosty U i I powinny by okrelone w
bezporednim otoczeniu I
Z
.
6. W przypadku realizowania wariantu C wiczenia, okrel na podstawie wyznaczonych
charakterystyk rodzaj badanej diody DX.
Z
1
=
Z
X
=
Otrzymane wyniki zestaw w tabeli nr 2.
Wnioski:
Uwagi prowadzcego:
ocena podpis
123-6
Rysunek 123-2: Wykresy charakterystyk prdowo-napiciowych diod polaryzowalnoci w kierunku
przewodzenia.
123-7
Rysunek 123-3: Wykresy charakterystyk prdowo-napiciowych diod polaryzowalnoci w kierunku
zaporowym: a)dla diody germanowej i krzemowej, b)dla diody Zenera.
123-8
Nr
wiczenie
Ocena Ocena
z odpowiedzi z opracowania
0 Szacowanie niepewnoci w pomiarach laboratoryj-
nych
1 Wahado zyczne
5 Wahado matematyczne
9 Swobodne spadanie
11 Modu Younga
13 Wspczynnik lepkoci
25 Interferencja fal akustycznych
32 Mostek Wheatstonea
33 Kondensatory
35 Elektroliza
41 Busola stycznych
51 Wspczynnik zaamania dla cia staych
53 Soczewki
96 Dozymetria promieniowania
121 Termometr oporowy i termopara
123 Pprzewodnikowe zcze p-n
Zaliczenie pracowni
ocena podpis

Pracownia Fizyczna Wydziału Fizyki I Techniki Jądrowej SU1648

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Pracownia Fizyczna Wydziału Fizyki I Techniki Jądrowej SU1648

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Zeszyt A1

do wicze laboratoryjnych z zyki

. Wyjanij pojcia: poziom ufnoci i przedzia ufnoci na przykadzie rozkadu nor-

. Wyjanij pojcia niepewnoci rozszerzonej. Jak szacuje si niepewno w przy-

zagadnienia dla studentw WFiTJ.

V S(V )), tj. w przedziale (47, 8 54, 6) cm

(zakadajc, e oba krki s jednorodne o

] [rad] sin rnica w %

0, 03491 rad 0, 03490 0, 03

0, 08727 rad 0, 08716 0, 24

0, 17453 rad 0, 17356 0, 50

. Wyniki pomiarw wpisz do

miara aberracji chromatycznej podunej.

w stosunku do poprzedniego i przesu soczewk w pozycj

staa charakterystyczna dla danego izotopu promieniotwrczego uwzgldniajca

C. Sygnalizacja optyczna ani obejmuje:

C w otoczeniu topniejcych kawakw lodu.

C. Po kadorazowym ustaleniu si temperatury odczytaj

C] platyny termoelektryczne [mV/

You might also like