Media w komparatystyce

HIPERTEKST A INTERTEKSTUALNO: POWINOWACTWA I ROZBIENOCI

MARIUSZ PISARSKI1 (Londyn)
Sowa kluczowe: Hipertrkstowa fikcja, intertekstualno, poetyka cyfrowa, literatura elektroniczna, modele tekstu Keywords: Hypertext fiction, intertextuality, digital poetics, electronic literature, text models

Abstrakt: Mariusz Pisarski, HIPERTEKST A INTERTEKSTUALNO: POWINOWACTWA I ROZBIENOCI. PORWNANIA 8, 2011, Vol. VIII, s. 183194, ISSN 1733-165X. Intertekstualno, czyli zdolno tekstu do czenia si z innymi tekstami, jako waciwo wpisana w tekst od zawsze i nie dajca si od niego oddzieli, w kontekcie nowych mediw do czsto porwnywana jest z hipertekstualnoci, czyli wspieran przez kod komputerowy zdolnoci tekstu do czenia si z innymi tekstami za pomoc elektronicznych hiperczy. Artyku ten stanowi prb porwnania obu tych kategorii i do stanowczego rozrnienia prezentowanych przeze modeli. Hipertekst nie jest udramatyzowanym intertekstem, ani rodzajem architekstu, jak pierwotnie sdzono. W odrnieniu od spostrzee Michela Riffaterrea, ktry przyglda si hipertekstowi z perspektywy intertekstu, i Georgea Landowa, ktry bada hipertekst pod ktem intertekstu, sugeruj tutaj, na przykadach zaczerpnitych z fikcjonalnych i niefikcjonalnych utworw hipertekstowych, zwaszcza z powieci Popoudnie, pewna historia Michalea Joycea, e hipertekst moe by anty-intertekstem i parodi powiza intertekstualnych. Cho sugestie te nie maj na celu podwaenia oczywistych pokrewiestw midzy obiema kategoriami, mam nadzieje, e mog si przyczyni do pogbienia refleksji na ten temat. Abstract: Mariusz Pisarski, HYPERTEXT AND INTERTEXTUALITY. AFFINITIES AND DISCORDANCES. PORWNANIA 8, 2011, Vol. VIII, p. 183194, ISSN 1733-165X. Intertextuality, the ability of text to be linked with other texts, as its inherent quality and the inseparable part of its texture is often, within the context of the new media, compared to hypertextuality: the ability of text to be linked with other texts by means of electronic links. My comparative approach to these two broad literary categories, intertextuality and hypertextuality, is an attempt to differentiate their respective models from each other. The latter is neither a dramatised form of intertextuality nor an additional level of architextuality. The relation between both cate________________
1

Correspondence Address: mariusz.pisarski@techsty.art.pl

183

PORWNANIA 8, 2011

gories is much more complex that intertextualists and hypertextualists have initially thought. In contrast with Michel Riffaterres George Landows findings I suggest that hypertext can be seen as in fact anti-intertextual. Showing few examples from fictional and non-fictional hypertexts, especially from the classical computer novel afternoon, a story by Michael Joyce, I try to demonstrate that digital text written and read within the interconnected network of narrative segments can even be a parody of intertext. Though these new findings do not undermine the general notion of close affinities between the two concepts in question, it is my hope that they deepen the complexity of this relationship.

Wstpne podobiestwa
Pismo cyfrowe i niesekwencyjne; tekst, ktry rozgazia si i dziaa na danie, struktura gboka internetuJakkolwiek bymy nazwali hipertekst2, potencja teoretyczny tego zjawiska, w niemal 25 lat po ukazaniu si pierwszej hipertekstowej powieci3, wci potrafi podminowa oczywistoci, co do ktrych panuje pozorna zgoda. Jedn z nich jest kwestia rzekomo bliskich zwizkw midzy intertekstualnoci a hipertekstualnoci. Jak inaczej, jeli nie intertekstualn, nazwa lektur informacji w Internecie, gdy zamieszczony w tekcie odsyacz przenosi nas do rda, kontekstu, komentarza czy cigu dalszego? W ten sposb patrzyli na hipercze zarwno badacze z krgu teorii hipertekstu, jak i uznani intertekstualici. George Landow w swojej pionierskiej pracy na temat zwizkw literatury z nowymi technologiami4 widzi w hipertekcie rodzaj urzeczywistnienia i realizacji koncepcji intertekstu. Ten kierunek rozumowania staje si jeszcze bardziej
________________
2 Prbujc w najwikszym skrcie opisa, czym jest hipertekst opieram si na definicjach, ktre zaproponowali T.H. Nelson, N.Wardrip-Fruin, a take przemyleniach E. Branny-Jankowskiej oraz wasnych. Zob. T.H. Nelson, Literary Machines. Sausalito: Mindful Press 1993 [brak paginacji]; N. Wardrip-Fruin, What hypertext is? Proceedings of the fifteenth ACM conference on Hypertext and hypermedia. ACM: New York 2004, s. 126127; E. Branny-Jankowska, Cybertekst. Metodologia i interpretacja. Praca doktorska pod kierunkiem M.P Markowskiego. Wydzia Polonistyki UJ, Krakw 2009, s. 117; M. Pisarski, Hipertekstredefinicje, Techsty 2006, nr 1 (3), http://techsty.art.pl/magazyn3/hipertekst/ hipertekst_redefinicje_2007.html [dostp: 25.01.2011] 3 Chodzi o powie afternoon, a story Michaela Joycea, ukoczon w 1987 roku i dystrybuowan na dyskietce podczas pierwszej konferencji Hypertext, ktra odbya si w tym samym roku. W 1991 roku powie opublikowao wydawnictwo Eastgate Systems. Wersja polska, w tumaczeniu Radosawa Nowakowskiego, z ktorej pochodz przytaczane w tym artykule cytaty, ukaza si ma nakadem wydawnictwa Korporacja Ha!art w 2011 roku. 4 Hypertext Landowa po raz pierwszy opublikowano w 1992 roku, jako Hypertext: the convergence of contemporary critical theory and technology, Baltimore: Johns Hopkins University Press. Pi lat pniejsze, poszerzone o ponad 100 stron wydanie ukazao si ju w nowej, internetowej epoce jako Hypertext 2.0: the convergence of contemporary critical theory and technology. Wydanie trzecie, poszerzone o kolejnych 100 stron, pochodzi z roku 2006 i jego tytu jest jeszcze bardziej zmieniony: Hypertext 3.0: critical theory and new media in an era of globalization.

184

Mariusz Pisarski, Hipertekst a intertekstualno: powinowactwa i rozbienoci

przekonujcy, gdy intertekstualno rozumie nie jako oglny potencja tekstu do rozgwiedania si, czyli barthesowsk, szerok koncepcj intertekstu, lecz jako proces wszy, ktry wydzielia z tej oglnej tendencji Julia Kristeva. Hipertekst, dziki umieszczonym w tekcie hiperczom, sprzyja intertekstualnoci w tym ostatnim rozumieniu5, ktre Janusz Gowiski ujmuje nastpujco:
Nie kad relacj, jaka zachodzi midzy danym tekstem, a tekstem innym (bd tekstami innymi) mona zakwalifikowa jako intertekstualn. I cho nadal pojawiaj si niekiedy ujcia o charakterze bardzo oglnym, dominuje tendencja, by przez intertekstualno rozumie tylko pewnego typu zwizki, czce dany tekst z innymi6.

Intertekstualna zaleno, jak dodaje Gowiski, musi zosta w tekcie wyranie wskazana. Hipercze, najczciej wyranie odrnione na tle swojego najbliszego ssiedztwa, wydaje si takiej zalenoci sprzyja, a na dodatek w aktywno intertekstualn wprowadza ono element natychmiastowoci. Trzymane w ryzach ksikowego tworzywa, zapewniajcego tekstowi stabilno i fizyczn autonomiczno, intertekstualne poczenia midzy tekstem drukowanym a innymi przywoywanymi przeze tekstami, dokonuj si jednak w warstwie interpretacyjnej komunikatu literackiego, wymagaj wytonej pracy angaujcej erudycyjne pokady wiadomoci odbiorcy, ktre nie daj si w sposb natychmiastowy i ze stuprocentow pewnoci zweryfikowa, przez co zachcaj do pamiciowych lub bibliotecznych peregrynacji. Z kolei hipertekst wprzga ten intertekstualny, hermeneutyczny i perypatetyczny wysiek w swoj wewntrzn mechanik oraz w warstw dziaania odbiorcy, ktry zachcony jest do lektury wyboru, do uruchamiania obecnych w tekcie odsyaczy. W efekcie czytelnik nie musi wyrusza, w wyobrani lub dosownie, na poszukiwanie przywoywanego tekstu, lecz po uruchomieniu cza tekst taki sam do niego przychodzi. Nic dziwnego, e Graham Allen, autor wydanej pod koniec lat dziewidziesitych monografii intertekstualnoci, z nadziej wita hipertekst jako technolo________________
5 Zawanie pojcia intertekstualoci nie oznacza ograniczania jej do fenomenw literackch. Trzeba pamita, e intertekstualne odesania wychodz poza literatur, o czym przypomina poszerzajcy rozpoznania Gowiskiego Ryszard Nycz. Zob. R. Nycz, Intertekstualno i jej zakresy: teksty, gatunki, wiaty, [w:] Tego: Tekstowy wiat. Warszawa: IBL 1995 s. 5982. W kontekcie intersemiotycznym hipertekst zblia si do intertekstualnoci jeszcze bardziej ni w kontekcie wewntrzliterackim. Tutaj jeszcze peniej staje si on materializacj i dramatyzacj intertekstu. W sposb natychmiastowy, w polu tego samego ekranu, hipertekst jest w stanie przywoywa odsyajce do siebie elementy literackie, muzyczne, wizualne i filmowe. Jako e zajmuj si tutaj gwnie hipertekstem literackim, problem interdyscyplinarnej intertekstualnoci struktur sieciowych zostaje z koniecznoci zepchnity na plan dalszy. Takie zogniskowanie uwagi pozwala na wyran artykulacj rnic midzy hipertekstem a intertekstem. 6 M. Gowiski, Intertekstualno, groteska, parabola: szkice oglne i interpretacje. Krakw: Universitas 2000, s. 6

185

PORWNANIA 8, 2011

gicznego sprzymierzeca intertekstu7. Jeli uzna, e nowe media s z zaoenia demokratyczne i uatwiaj dostp do informacji8, to jako materialnej manifestacji zoonej sieci zalenoci intertekstualnych, hipertekstowi moe wrcz przypa rola globalnego popularyzatora idei tekstu jako sieci odniesie.

Wstpne rnice
Wyrane powinowactwa pomidzy hipertekstem a intertekstualnoci nie powinny przysoni ewidentnych rnic, ktrym mao kto si do tej pory przyjrza9. Porwnujc oba zjawiska, Michael Riffaterre pisa:
Intertekstualno, ustrukturyzowana sie wytwarzanych przez tekst i narzucanych czytelnikowi ogranicze, jest przeciwiestwem wytwarzanej przez czytelnika swobodnej sieci lunych skojarze, ktr jest hipertekstualno 10.

Znamienne jest to, e serii ciekawych przykadw intertekstualnych relacji, odnajdywanych w literaturze romantycznej (np. w popularnym wierszu Mignion Goethego z Lat wdrwki Wilhelma Meistra, tumaczonym na francuski przez Gerarda de Nervala), w pracy Riffaterrea nie pojawia choby krtkie omwienie przykadw literatury hipertekstowej. Pochwaa hipertekstualnoci, jako rodzaju intertekstualnoci podniesionej do potgi, odbywa si na wyrost. Obcowanie z hipertekstem, zwaszcza z jego literack odmian, kae odwrci tez francuskiego badacza: to raczej hipertekst stanowi ustrukturyzowan siatk narzuconych czytelnikowi relacji, na ktrej tle intertekstualna sie odniesie jawi si jako swo________________

Allen, Graham, Intertextuality. LondonNew York: Routledge 2000, s. 200. Jest to teza Georgea Landowa, ktr Allen stawia pod znakiem zapytania, zauwaajc, e miliardy ludzi yje i ksztaci si w warunkach pozbawionych komputerw z dostpem do internetu. Zob. G. Allen, op. cit., s. 206. 9 W Polsce problem zwizkw intertekstualnoci z hipertekstualnoci podjy m.in Joanna Fruyska i Magorzata Bogaczyk. Pierwsza autorka zwraca uwag na zbyt pobiene i nie do koca prawdziwe utosamienie obu zjawisk przez wczesn teori hipertekstu. Z kolei Bogaczyk uznaje hipertekstualno za odmian intertekstualnoci. Obie autorki nie porwnuj jednak sposobw dziaania mechanizmw inter i hipertekstowych. Przyjmujc, e omawiane zjawiska s przejawem postmodernizmu w literaturze i sztuce, stawiaj midzy nimi znak rwnoci. Zob. M. Bogaczyk, Wszystko jest tekstem? Hipertekstualno jako dowiadczenie lektury. Techsty 2007, nr 3, http://www.techsty.art.pl/ magazyn3/artykuly/bogaczyk01.html [dostp 15.09.2010]; J. Fruyska, Hipertekstowe opowieci w prozie XX wieku. Praca doktorska pod kierunkiem prof. Bogdana Owczarka. Wydzia Polonistyki UW: Warszawa 2007, s. 24. 10 M. Riffaterre, Intertextuality vs. Hypertextuality. New Literary History 1994, vol. 24, nr 4, s. 781. Tekst oryginalny: Intertextuality, a structured network of text-generated constraints on the readers perceptions, is the exact contrary of the reader-generated loose web of free association that is hypertextuality.
7 8

186

Mariusz Pisarski, Hipertekst a intertekstualno: powinowactwa i rozbienoci

bodna i otwarta. Pamitajc o eksplicytnym charakterze intertekstu, o tym, e odniesienia powinny by czytelne dla odbiorcy, biorc te pod uwag rozrnienia Ryszarda Nycza na intertekstualno waciw i fakultatywn11, trzeba przyzna czciowa racj francuskiemu intertekstualicie. Z perspektywy intertekstualnoci waciwej, jeli spojrze na hipertekst bardziej jako model ni jego realizacj, rzeczywicie jawi si on jako konstrukcja swobodna: autor nanosi wskaniki odesa na dowolnie wybrany przez siebie fragment tekstu, czytelnik z kolei nie ma obowizku ich uruchamia, a jeli ju si na to zdecydowa, moe to czyni w dowolnym zakresie i dowolnej kolejnoci. Gdy jednak wzi pod uwag warstw operacyjn dziea12 i przyjrze si temu, jak dziaa odesanie w hipertekcie (obiekcie mechanicznym) i intertekcie (obiekcie mentalnym), oraz w wietle tego, co zdya nauczy nas lekturowa praktyka powieci hipertekstowej, tezy Riffaterre'a naley uzna za mao usprawiedliwione i zbyt pospieszne. Lektura powieci hipertekstowych kae te skorygowa gwn tez Landowa. Hipertekst jest przede wszystkim intratekstualny. Statystycznie rzecz biorc, tysice stron internetowych, z ktrymi ma do czynienia przecity uytkownik sieci, nie wspominajc o najczciej zamknitych rodowiskach dyskowych powieci hipertekstowych, najczciej odsyaj do samych siebie, a nie do tekstw innych autorw, witryn i portali. Zachca to do przewartociowa relacji, jaka czy hipertekstualno z intertekstualnoci. Materialna manifestacja odniesienia intertekstualnego w rodowisku, w ktrym odlege od siebie o kilka wiekw lub tysice kilometrw dziea, zbliaj si ku sobie na odlego pojedynczego kliknicia, jest nie tyle udosownieniem, co uproszczeniem odesania intertekstualnego. O ile uproszczenie takie w hipertekcie edukacyjnym ma swoj racj bytu, to w powieci hipertekstowej moe si obrci przeciwko intencjom autora, przeciwko tekstowi oraz samej idei intertekstualnoci. W tym drugim przypadku czytelnik ignoruje struktur linkow, omija hipercza i nie uaktywnia linkw, gdy wie zbyt dobrze, dokd go zaprowadz13. Przyczyna tkwi we waciwociach hipertekstowego tworzywa. Zakres pola intertekstualnego w typowym hipertekcie typu wzelink zostaje z koniecznoci zawony. Autor pocze pomidzy tekstem rdowym a tekstem przywoywa________________

Zob. R. Nycz, op. cit., s. 64. Cyfrowa ontologia dziea literackiego zakada kilka dodatkowych warstw, nieobecnych w utworze drukowanym, ktre w nie mniejszym stopniu ni warstwa jzykowa bior udzia w tworzeniu znaczenia dziea i jego poszczeglnych wielotorowych wypowiedze. Zob. E. Aarseth, Cybertekst: Perspektywy literatury ergodycznej (wstp: literatura ergodyczna). Techsty 2006, nr 1 (2), http://www.techsty.art.pl/magazyn2/artykuly/aarseth_cybertekst2.html [dostp: 25.01.2011]. 13 O czach, ktrych czytelnik nie chce uruchamia pisze Mark Bernstein, wydawca powieci hipertekstowych i autor dwch programw do tworzenia dokumentw hipertekstowych. Zob. M. Bernstein, More than legible: on links that readers don't want to follow. ACM: New York 2000, s. 216.
11 12

187

PORWNANIA 8, 2011

nym dokonuje selekcji. Jest ona wymuszona faktem, e pojedyncze sowo, zwrot czy zdanie czy si najczciej z pojedynczym, jednym tylko, ogniwem docelowym14, co zawa wachlarz semantycznego partnerstwa tekstw. Czy ta swoista fokalizacja intertekstualna w hipertekcie ma charakter tylko i wycznie redukcji? Niekoniecznie. Z jednej strony, hipercze, jako fakt intertekstualny i zamierzone odwoanie do innego tekstu15, moe wyczerpa swj potencja ju na pierwszym, podstawowym etapie intertekstualnej aktywnoci, ktrym jest wskazanie na rdo. Gwna cz tej aktywnoci, czyli wskazanie na funkcje danego przywoania, na przykad jego motywacj, sposb wykonania, wspgranie z innymi przytoczeniami czy wkad do oglnego znaczenia, moe si w ramach aktywacji pojedynczego linku nie zmieci16. Jednak z drugiej strony, uproszczenie intertekstualnych relacji w hipertekcie potrafi peni poyteczn funkcj, zwaszcza w tekstach edukacyjnych.

Hipertekst jako udramatyzowany intertekst

Przykadem udanego wprzgnicia intertekstualnoci w sfer hipertekstualn, ktremu nie zaszkodzia wpisana w cza tendencja do jednokierunkowoci, jest In memoriam web, przygotowana na Uniwersytecie Browna i wydana przez Eastgate Systems hipertekstowa adaptacja zbioru poezji wiktoriaskiego poety Alfreda Tennysona In memoriam A.H.H. Jon Lanestedt i George Landow, gwni koordynatorzy przedsiwzicia, w ktrym brao udzia kilka rocznikw studentw, umiejtnie naoyli intratekstualne mechanizmy hipertekstu na wewntrzne zalenoci pomidzy poszczeglnymi lirykami, choby poprzez segregacje ich w tematyczne grupy. Nieobecne w oryginale, wydzielone zbiory wierszy pojawiaj si w wersji hipertekstowej jako alternatywne spisy czy, ktre pozwalaj odkry relacje trudno dostrzegalne w wersji drukowanej. Jednak take intertekstualne odesania, jak

________________

14 Wyjtkiem s tzw. multilinki, o ktrych mwi w czci powiconej klasyfikacji cz. Nie zdobyy sobie one jednak popularnoci, nawet w wyspecjalizowanych, stacjonarnych systemach hipertekstowych, takich jak uywany przez amerykaskich pisarzy w latach dziewidziesitych program Storyspace. cze wielokierunkowe wci nie wchodzi w skad arsenau jzyka HTML, na ktrym zasadza si nawigacja internetowa. 15 Warunkiem intertekstualnoci, jak przypomina M. Gowiski, jest jej widoczne i rozpoznawalne przeznaczenie dla czytelnika. Hipercze, najczciej graficznie wyrnianie w tekcie, wydaje si zatem idealnym wehikuem intertekstualnoci. Mechanika rodowiska hipertekstowego niweluje ten pozorny potencja ju w zarodku. Jedno cze najczciej odsya do jednej tylko leksji. Zob. M Gowiski, Intertekstualno, groteska, parabola: szkice oglne i interpretacje, [w:] Prace Wybrane. Vol. V. Krakw: Universitas 2000, s. 8. 16 Wskazanie na rdo, czynno, od ktrej odcinali si Kristeva i francuscy poststrukturalici, jest koniecznym elementem pracy nad relacjami intertekstualnymi, przypomina cytowana przez Gowiskiego A. Chevalier. Zob. M. Gowiski, ibidem, s. 7.

188

Mariusz Pisarski, Hipertekst a intertekstualno: powinowactwa i rozbienoci

zauwaa Graham Allen, okazuj si by na miejscu i potrafi wzbogaci lektur dziewitnastowiecznego utworu w sposb nie osigalny w druku. Pene znaczenie caoci odsania si czytelnikowi dopiero po uwzgldnieniu jego zwizkw ze spoecznymi, politycznymi, historycznymi i naukowymi kwestiami, jakie nurtoway Tennysona i jego wspczesnych:
In memoriam pozwala swoim czytelnikom przywoa szeroki wachlarz materiau kontekstowego, wczywszy w to zarwno teksty literackie, jak i opracowania dotyczce naukowe, religijnego i filozoficznego zaplecza danego wiersza [...] Czytelnik wersji hipertekstowej moe te zerkn na eseje studentw i inne komentarze, zamieszczone w tzw.Web view, a nawet wczy si w dyskusj, dodajc swj wasny komentarz lub esej17.

Na hipertekcie edukacyjnym koczy si bezkonfliktowa symbioza intertekstualnoci i hipertekstualnoci. Gdy zaczniemy przyglda si praktyce hipertekstowej fikcji, okae si, e oba systemy odniesie nie tylko si nie pokrywaj, ale czsto sobie przeciwstawiaj. Opowiadanie, ktrego celem nie jest poszerzanie wiedzy czytelnika o danym okresie historycznym czy autorze, lecz narracyjna gra, w ktrej pewne fakty si przed odbiorc celowo ukrywa, nie moe dziaa na zasadzie przywoywanego przez Allena zbioru In memoriam web.

Powie hipertekstowa jako anty-intertekst

Szeroko omawiana powie afternoon, a story Michaela Joycea pojawia si w monografii intertekstualnoci Allena. Brytyjski badacz widzi w niej udramatyzowan dekonstrukcj intertekstualnych zalenoci tekstu w ogle lub kadego tekstu, ktry w rodowisku hipertekstowym zosta umieszczony. Cho w oglnych zarysach suszna, konkluzja ta zaczyna nastrcza problemw, gdy zniywszy poziom oglnoci przyjrzymy si schematom powiza w poszczeglnych segmentach tekstu i sposobom dziaania odesa w obrbie jego najbliszego ssiedztwa. Oto jeden z kluczowych fragmentw powieci. Znajduje si on, posugujc si metafor Jane Yellowleess Douglas, w gbszych warstwach stratosfery dziea18:
________________
17 G. Allen, Intertextuality. LondonNew York: Routledge 2000, s. 203. Tekst oryginau: In Memoriam web allows readers to call up a vast array of contextual material, including other literary texts concerning the poems scientific, religious, and philosophical concerns [...]. The reader can also call up student essays and other comments on the Web View. The same reader is able to contribute to discussion by adding his or her own comments, essays. 18 J.Y. Douglas, How do I stop this thing?: closure and indeterminacy in Interactive Narratives, [w:] G. Landow (red.), Hyper/text/theory. Baltimore: Johns Hopkins University Press 1994, s. 164.

189

PORWNANIA 8, 2011

Miaem poczucie pewnoci, e to byli oni, rozpoznaem jej samochd z duej odlegoci prawie stu metrw, po lewej stronie drogi gdzie powinna skrci, gdyby miaa zawie go do Szkoy Publicznej. Dwaj mczyni stali koo baganika szarego buicka, a ubrana na biao kobieta leaa rozoona na rozlegym trawniku, przed nimi dwaj inni mczyni kucali obok niej. Dalej za nimi jakie inne, mniejsze ciao. Z oddali zbliay si do nich, drog ktr szedem, natarczywe, niebieskie wiata samochodu szeryfa, migno te co, co mogo by zsynchronizowanymi, czerwonymi wiatami pogotowia. Zupenie jak w Powikszeniu albo Czerwonej pustyni [die]19.

Jeli czytelnik zechce dowiedzie si, do czego odnosi si ostatnie zdanie, przywoujce filmy Michelangelo Antonioniego i sugerujce ich podobiestwo do pewnych (nie wiadomo jakich) zdarze w opowiadanej historii, to okae si, e stosowana w In memoriam web metoda dramatyzacji intertekstualnych odniesie nie dziaa. Do fragmentu die mona si dosta z szeciu rnych leksji i prowadzi on do siedmiu kolejnych. adna z nich nie zawiera informacji kontekstowych, ktre wyjaniayby, czym jest Powikszenie i Czerwona pustynia, ani jakie zdarzenia w afternoon, a story maj przypomina sceny z filmw. W warunkach hipertekstu dokumentalnego kliknicie na sowo Powikszeniu, w myl metody stosowanej w In memoriam web, prowadzioby do oglnej informacji o filmie Antonioniego. Tutaj jednak jestemy wiadkami wytwarzania si mniej oczywistych, aluzyjnych relacji intratekstualnych:
W tle sterylny horyzont, gdzieniegdzie przerwany szarobrzowym, pastelowym, a niekiedy jasnoczerwonym kominem. Niczym nie zmcona nuda przemysowego pejzau, taka jak mde ycie tych postaci przerywane sporadyczna pasja. Powiedzmy Albers, albo Werther. Nasze ycia przeszyte kolorami, olepiajcy pomaraczowy i elektryczne niebieskie yy, wypenione trujcym gazem i nieustajcy omot, walenie, sapanie [blow up].

Docelowa leksja blow up (ang. powikszenie) zdaje si mwi raczej o Czerwonej pustyni, filmie, ktrego bohaterowie pracuj w fabryce, ni osadzonym w wiecie mody i sztuki Powikszeniu20. Wskazuje te bardziej na kontrast (mde
________________

Przywoane cytaty z powieci hipertekstowej afternoon, a story Michaela Joycea pochodz z przywoanej ju, i przygotowywanej do publikacji wersji polskiej, w tumaczeniu R. Nowakowskiego (redakcja i opracowanie hipertekstowe moje). 20 Podobne zacieranie ladw odbywa si w leksji Red desert, do ktrej czytelnik przechodzi po uruchomieniu cza o kotwicy Czerwona pustynia. Mowa w nim o ulubionej scenie, ktr narrator, jak wspomina, zwyk oglda po wiele razy: ogldalimy w kko t sam scen, kiedy wysadzaj
19

190

Mariusz Pisarski, Hipertekst a intertekstualno: powinowactwa i rozbienoci

ycie przeciwstawione naszemu yciu przeszytemu kolorami) ni na podobiestwo (zwrot zupenie jak w leksji rdowej die). W efekcie, zamiast z odpowiedziami czytelnika pozostawia si tu z jeszcze wiksz liczb pyta. Sposb dramatyzowania intertekstualnych relacji w tym hipertekcie jest na tyle daleki od prostych zalenoci z In memoriam web, e mona w nim widzie parodi intertekstualnoci. Jest to zabieg celowy. Autorzy hipertekstw artystycznych s wiadomi, e obietnica materialnej realizacji intertekstualnoci w hipertekcie niesie z sob niebezpieczestwo zuboenia tekstu. Subtelny wachlarz moliwych asocjacji, rozwinity w zdaniu Zupenie jak w Powikszeniu albo Czerwonej pustyni, odesanie intertekstualne redukowaoby do prostej, encyklopedycznej rumby, w konsekwencji mogoby te zniechci czytelnika do podania za relacjami ukadu linkowego. Jeli hipertekst posiadaby tylko tego rodzaju oczywiste cza, ktre Jeff Parker nazywa linkami jawnymi (ang. blatant links), a Mark Bernstein okrela wprost mianem linkw, ktrych czytelnik nie chce uruchomi (Parker 2004) (Bernstein 2000, s. 217), to poetycki potencja niespodziewanego zderzenia segmentw tekstu straciby racj bytu. Niesekwencyjny rodzaj pisarstwa staby si wwczas pewn upoledzon, nigdy nie mogc w peni odzwierciedli zoonoci problemu, mechaniczn kopi sieci intertekstualnej. Hipertekst artystyczny wiadomie amie wpisane we siatki intertekstualnych odniesie, wprowadzajc element gry z tymi klasycznymi, dostrzegalnymi dla czytelnika przywoaniami i zapraszajc do ich przewartociowa. Niedotrzymywanie obietnic referencyjnych, odnoszenie do miejsc innych ni spodziewany punkt docelowy, przeczy zasadom ekonomii lektury, podporzdkowanym pragnieniu zaspokojenia ciekawoci, odkrycia skrywanej tajemnicy, dotarcia do etapu rozwizania akcji. Relacja midzy tekstem aktualnym a tekstem przywoywanym staje si bardziej zoona i gbsza, obecny jest w niej element nierozstrzygalnoci. Podobnie jak inne skadniki poetyki hipertekstu, opartego na powtrzeniach i nawrotach, nierozstrzygalno ta zachca do przewartociowa i reinterpretacji.

Horyzontalny i wertykalny model intertekstualnoci w kontekcie hipertekstu

Modelom intertekstualnoci wychodzcym od fenomenu dialogicznoci literatury (Julia Kristeva) towarzysz modele konkurencyjne, oparte na palimpsestowo________________

w powietrze dom Franka Lloyda Wrighta i wszystko przewala si przez ekran w zwolnionym tempie ... pralki, sprzt stereo, chleb, meble, telewizory i miksery, setki przedmiotw... wszystko rozlatuje si na kawaki, deszcz odamkw tego co posiadamy spada w zwolnieniu na nasze sny o pienidzach i seksie. Sceny takiej nie ma w adnym z wymienianych filmw Antonioniego. Omawiane poczenia zdaj si tematyzowa wany dla caej powieci motyw pamici i jej niedoskonaoci.
191

PORWNANIA 8, 2011

ci (Gerard Genette)21. Te pierwsze mona nazwa horyzontalnymi. Eksponuj one zalenoci przestrzenne midzy pojedynczym tekstem a widocznymi powinowactwami z otaczajcymi go dzieami. Te drugie to modele wertykalne, czciej wysuwajce na plan pierwszy zalenoci czasowe. Mwi si tu o warstwach, nakadaniu si modszego tekstu na tekst uprzedni, starszy22. Zamiast nanoszenia siatki powiza na tekst i teksty pokrewne, literaturoznawca przejmuje rol zblion do roli archeologa, ktry odsania kolejne pokady dziea, wydobywajc ze struktury jednostkowe, gatunkowe lub rodzajowe, ktrym dany tekst zawdzicza swoje istnienie. Z wymienianych przez Genettea piciu typw transtekstualnoci (intertekst, paratekst, metatekst, hipertekst, architekst), model wertykalny wyraaj najpeniej metatekst i hipertekst. Ten pierwszy to komentarz, relacja, jak pisze Genette, czca dany tekst z innym, o ktrym mwi nie koniecznie go cytujc (przywoujc), w skrajnych przypadkach nawet nie nazywajc23. Ten drugi to hipertekst, czyli kada relacja, ktra czy tekst B (hipertekst) z wczeniejszym tekstem A (hipotekstem), na ktry tekst A zostaje przeszczepiony w sposb nie majcy nic wsplnego z komentarzem (Genette 1992, s. 323). Proponowane przez Genettea terminy nie przyjy si. Poza terminologicznym uniwersum francuskiego badacza znacz one co innego24. Mimo to, trafnie wskazuj one na oglne waciwoci literatury drugiego stopnia, przede wszystkim na jej derywacyjny charak________________
21 Wachlarz uj problemu intertekstualnoci przentuje m.in. Manfred Pfister. Zob. M. Pfister, Koncepcje interteksualnoci. Prze. M. ukasiewicz. Pamitnik Literacki 1991, z. 4, s. 187 22 Taki dwubiegunowy podzia jest, rzecz jasna, duym uproszczeniem. Nie nawizuje on jednak, ani nie jest inspirowany, rozrnieniami dokonanym przez sam Kristev, ktra mwi o horyzontalnej i wertykalnej osi relacji zawizujcych si miedzy dzieem a jego otoczeniem (ta pierwsza dotyczy zwizkw autorczytelnik, a druga tekstinny tekst). Podzia na horyzontalny i wertykalny model intertekstualnoci wynika z budowy hipertekstu. Mocno uwydatnion struktur linkow atwo skojarzy z odniesieniami intertekstualnymi realizowanymi choby w hipertekcie In memoriam web (tekstkontekst). Trudniejsze i mniej oczywiste jest przeoenie mechanizmu hipercza na intertekstualny model palimpsestowy oraz na cytaty struktur. Widoczne staj si one dopiero wtedy, gdy abstrahujc o ukadu liniowego, spojrzymy na hipertekst pod ktem warstw i nakadajcych si na siebie struktur. Figur pierwszego podejcia moe by aluzja, drugiego cytat. W pierwszym przypadku powizuje si dwie wyranie oddzielone caoci. W drugim, tekst przywoany stapia si z tekstem przywoujcym, przenika przeze i da si rozdzieli dopiero w trakcie analizy warstwowej. Zob. J. Kristeva, Desire in Language: A Semiotic Approach to Literature and Art. New York: Columbia University Press 1980. O palimsestowoci hipertekstu na polskim gruncie pisaa J. Roszak. Zob. J. Roszak, Na dnie opowieci. O palimpsecie i hipertekcie. Techsty 2003, nr 1, http://techsty.art.pl/ magazyn/r1.htm [dostp: 20.09.2010]. 23 G. Genette, Palimpsesty. Literatura drugiego stopnia. Prze. Aleksander Milecki, [w:] Wspczesna teoria bada literackich za granic. Antologia. Red. H. Markiewicz. Krakw: Wydawnictwo Literackie 1992, s. 321. 24 Hipertekst Genettea nie jest hiertekstem Nelsona. To dwie rne kategorie. Warto wspomnie, e koncepcja hipertekstu wg Nelsona powstala wczeniej, amerykaski badacz zaprezentowa j po raz pierwszy w 1966 roku.

192

Mariusz Pisarski, Hipertekst a intertekstualno: powinowactwa i rozbienoci

ter. Hipertekst i metatekst Genettea to teksty derywowane z wczeniej istniejcych, przy czym derywacja ta przybiera dwie postacie: odwoania widocznego, gdy np. Arystoteles mwi w Poetyce o Krlu Edypie, oraz niewidocznego, gdy:
[...] tekst B w aden sposb nie wypowiada si na temat tekstu A, natomiast jako taki nie mgby zaistnie bez niego i staje si jego derywatem w rezultacie zabiegw zwanych tu raz jeszcze w sposb prowizoryczny transformacj, by w konsekwencji ewokowa go bardziej lub mniej jawnie niekoniecznie jednak wymieniajc go lub cytujc25.

Opisany tu typ relacji zdaje si odpowiada kategorii cytatw struktur, wprowadzonej przez Danut Danek26 i rozumianej jako cytaty poetyk, stylw i systemw artystycznych. One rwnie kad nacisk na prymarno kategorii czasowych (hipoteksthipertekst, tekst komentowanykomentarz) oraz palimpsestowe nakadanie si jednego tekstu na drugi. Warto je widzie w tym samym, co transtekstualno Genettea, wertykalnym modelu intertekstualnoci. Jak si zatem wertykalny model intertekstu odnosi do hipertekstu? Jeli odoy na bok gwarantowane przez linki przemieszczenia pomidzy ogniwami tekstu, a nazbyt dobrze ilustrujce intertekstualne relacje typu horyzontalnego, i spojrze na struktur linkow jako co statycznego, to okae si, e s to zalenoci natury bardziej abstrakcyjnej. Wychodzc poza mechanik hipercza, wskazuj na pewne oglniejsze procesy, ju nie tyle midzy hipertekstem a intertekstem, lecz hipertekstem a tekstem w ogle. W tym wietle tekst, jako obiekt egzystujcy w otoczeniu innych tekstw, do ktrych czciowo si odnosi, jest hipotekstem dla hipertekstu i stanowi jego cytowan struktur, gdzie oglny przywoany lub nie intertekstualny potencja zostaje zmaterializowany w postaci hiperczy. Hipertekst jest w tej perspektywie dodatkow, umoliwion dziki postpowi technologicznemu, warstw naniesion na tekst. Dziki niej pewne waciwoci tekstu ulegaj amplifikacji a inne schodz na plan dalszy. Ma to swoje powane konsekwencje dla poetyki fikcji literackiej umieszczonej w tych zmienionych warunkach.

Literatura
ALLEN, GRAHAM, Intertextuality. LondonNew York: Routledge 2000. AARSETH, ESPEN, Cybertekst: Perspektywy literatury ergodycznej (wstp: literatura ergodyczna). Techsty 2006, nr 1 (2), http://techsty.art.pl/magazyn2/artykuly/aarseth_cybertekst2.html [dostp: 25.01.2011].
________________
25 G. Genette, Palimpsesty. Literatura drugiego stopnia, [w:] Wspczesna teoria bada literackich za granic. Antologia. Red. H. Markiewicz. Krakw: Wydawnictwo Literackie 1992, s. 323. 26 D. Danek, O polemice literackiej w powieci. Warszawa: PIW 1972.

193

PORWNANIA 8, 2011

BERNSTEIN, MARK, More than legible: on links that readers dont want to follow. Proceedings of the eleventh ACM on Hypertext and hypermedia. ACM: New York 2000. BOGACZYK, MAGORZATA, Wszystko jest tekstem? Hipertekstualno jako dowiadczenie lektury. Techsty 2007, nr 1 (3), http://techsty.art.pl/magazyn3/artykuly/bogaczyk01.html [dostp 25.01.2011]. BRANNY-JANKOWSKA, EMILIA, Cybertekst. Metodologia i interpretacja. Praca doktorska pod kierunkiem M. P Markowskiego. Wydzia Polonistyki UJ, Krakw 2009. DANUTA DANEK, O polemice literackiej w powieci. Warszawa: PIW 1972. FRUYSKA, JOANNA, Hipertekstowe opowieci w prozie XX wieku. Praca doktorska pod kierunkiem prof. Bogdana Owczarka. Wydzia Polonistyki UW, Warszawa 2007. GENETTE, GERARD, Palimpsesty. Literatura drugiego stopnia. Prze. Aleksander Milecki, [w:] H. Markiewicz (red). Wspczesna teoria bada literackich za granic. Antologia. Krakw: Wydawnictwo Literackie 1992. GOWISKI, MICHA, Intertekstualno, groteska, parabola: szkice oglne i interpretacje, [w:] Prace Wybrane. Vol. V. Krakw: Universitas 2000. KRISTEVA, JULIA, Desire in Language: A Semiotic Approach to Literature and Art. New York: Columbia University Press 1980. LANDOW, GEORGE P., Hypertext 2.0: The convergence of contemporary critical theory and technology. Baltimore: Johns Hopkins University Pres 1997. NELSON, THEODOR HOLM, Literary Machines. Sausalito: Mindful Press 1993. NYCZ, RYSZARD, Intertekstualno i jej zakresy: teksty, gatunki, wiaty, [W:] Tego: Tekstowy wiat. Warszawa: IBL 1995 s. 5982. PISARSKI, MARIUSZ, Hipertekst redefinicje. Techsty 2006, nr 1 (3), http://techsty.art.pl/magazyn3/ hipertekst/hipertekst_redefinicje_2007.html [dostp: 25.01.2011]. PFISTER, MANFRED, Koncepcje interteksualnoci. Prze. M. ukasiewicz. Pamitnik Literacki 1991, z. 4, s. 187. RIFFATERRE, MICHAEL, Intertextuality vs. Hypertextuality. New Literary History 1994, vol. 24, nr 4. ROSZAK, JOANNA, Na dnie opowieci. O palimpsecie i hipertekcie. Techsty 2003, nr 1 (1), http://techsty. art.pl/magazyn/r1.htm [dostp: 20.01.2011]. WARDRIP-FRUIN, NOAH, What hypertext is?. Proceedings of the fifteenth ACM conference on Hypertext and hypermedia. ACM: New York 2004.

194