You are on page 1of 20

1 http://www.sibetrans.com/trans/trans12/art22.

htm Revista Transcultural de Msica Transcultural Music Review #12 (2008) ISSN:1697 0101

Msica negra en el Rio de la Plata: definiciones contemporneas entre los jvenes de Buenos Aires.
!aria "#$enia %om&n$#e'

Resumen %es(e me(ia(os (e )os a*os 80+ m#chos m,sicos -./enes (e )a ci#(a( (e 0#enos 1ires 21r$entina han incorpora(o (e 3orma creciente en s#s canciones )a sonori(a( (e) can(ombe #r#$#a4o+ 4 (e) can(ombe ar$entino+ en obras (i3#n(i(as como canci.n pop#)ar #rbana+ tan$o+ mi)on$a+ m#r$a 4 roc5. "n ese #ni/erso es 3rec#ente #n mensa-e 6#e (estaca )a importancia (e )a pob)aci.n a3roar$entina 4/o a3ro#r#$#a4a+ en )a constit#ci.n (e )a c#)t#ra pop#)ar (e) 7io (e )a 8)ata. "ste te9to e9amina 6#: apropiaciones hacen 6#e )a m,sica ne$ra sea /a)ori'a(a como es3era c#)t#ra) entre artistas -./enes (e )a ci#(a(+ b#scan(o sit#ar )as (e3iniciones nati/as en e) conte9to hist.rico e i(eo).$ico 6#e )es (a senti(o. Pala ras clave: ;:neros (e) 7io (e )a 8)ata+ I(enti3icaciones naciona)es 4 re$iona)es+ !,sica ne$ra

A stract Since the mi( 80s+ 4o#n$ m#sicians in 0#enos 1ires 21r$entina ha/e increasin$)4 a(opte( uruguayan candombe an( argentinian candombe in pieces concei/e( as cancin popular urbana, tango, milonga, murga an( rock. <hose wor5s emphasi'e the importance o3 a3roar$entinian an( a3ro#r#$#aian pop#)ation in 7io (e )a 8)ata=s pop#)ar c#)t#re constit#tion. <his te9t e9amines the wa4s in which contemporar4 appropriations /a)#e b)ac5 m#sic as a c#)t#ra) sphere within )oca) 4o#n$ artists+ 3oc#sin$ on the historica) an( i(eo)o$ica) conte9t that ma5es theses practices si$ni3icant. !e" words: 7&o (e )a 8)ata $enres+ Nationa) an( re$iona) i(enti3ications+ 0)ac5 m#sic

#a msica rioplatense
") tan$o+ )a mi)on$a+ e) can(ombe 4 )a m#r$a+ en s#s /ariantes #r#$#a4as 4 ar$entinas+ son $:neros pop#)ares 6#e remiten a historias transc#rri(as en )as ci#(a(es (e 0#enos 1ires (en 1r$entina) 4 !onte/i(eo (en >r#$#a4)+ (es(e )as ,)timas (:ca(as (e) Si$)o ?I?. "sos $:neros+ 4 s#s posib)es combinaciones+ m#chas /eces son re3eri(os como @m,sica riop)atense=. Aos s#cesos 6#e contrib#4eron a

)a constit#ci.n (e ta)es $:neros+ como )os 6#e hacen a s# /i$encia act#a)+ se re$istran tanto en !onte/i(eo como en 0#enos 1ires+ (os ci#(a(es atra/esa(as por #n )&mite internaciona) 6#e )as separa+ pero #ni(as por #n r&o en c#4as mBr$enes orienta) 4 occi(enta) ambas ci#(a(es se emp)a'an: e) 7&o (e )a 8)ata. Aa cate$or&a @m,sica riop)atense=, por )o tanto+ no es #na creaci.n reciente. Sin (#(a+ e) hecho (e 6#e )os act#a)es territorios (e) >r#$#a4 4 )a 1r$entina ha4an inte$ra(o en e) pasa(o #na #ni(a( po)&tico a(ministrati/a e) Cirreinato (e) 7&o (e )a 8)ata+ (epen(iente (e "spa*a (#rante )a :poca co)onia)D1E + 3#e (ecisi/o para 6#e )a re$i.n sea ima$ina(a 4 (escripta como ta) en #na /arie(a( (e te9tos 6#e re3ieren a )a @c#)t#ra riop)atense=+ a )a @)iterat#ra riop)atense=+ a) @hab)a riop)atense=+ a )os @mitos 4 s#persticiones riop)atenses=+ o a )os @ne$ros riop)atenses=+ (es(e e) Si$)o ?I?. Sin embar$o+ )os te9tos 3o)c).ricos+ etnom#sico).$icos 4 antropo).$icos 6#e (escriben a )os $:neros m#sica)es riop)atenses e/i(encian (os ten(encias: #na 6#e s#bra4a )a #ni(a( hist.rica 4 c#)t#ra) (e )a re$i.n (e) 7&o (e )a 8)ata+ otra 6#e en3ati'a )a (i/isi.n naciona) 6#e atra/iesa a )a re$i.n. 1mbas ten(encias tienen como te).n (e 3on(o #na intensa historia (e intercambios (e to(o tipo entre #na 4 otra ban(a (e) r&o. 1ct#a)mente+ )as prBcticas m#sica)es concebi(as como m,sica riop)atense (esarro))an 4 combinan )os c#atro $:neros menciona(os+ inc)#4en(o )as /ariantes #r#$#a4as 4 ar$entinas (e e))os. %es(e me(ia(os (e )os a*os 80+ m#chos m,sicos -./enes (e )a ci#(a( (e 0#enos 1ires /ienen incorporan(o (e 3orma creciente en s#s canciones )a sonori(a( can(ombera a3ro#r#$#a4a+ 4 (e) can(ombe ar$entino (o can(ombe $#ari).) en obras (i3#n(i(as como canci.n pop#)ar #rbana+ tan$o+ mi)on$a 4 roc5 en )a ci#(a(. %es(e esa (:ca(a+ )a m#r$a porte*a pas. a 3ormar parte (e) m#n(o (e )a canci.n pop#)ar+ a tra/:s (e) 3ormato @m#r$a en ban(a=+ e9ten(ien(o s#s act#aciones mBs a))B (e )os )&mites tempora)es (e) carna/a). 1) mismo tiempo+ a)$#nas m#r$as 4 @m#r$as en ban(a= comen'aron a $rabar s#s canciones+ e(itan(o F%s (e @m#r$a canci.n=+ 6#e apro9iman ese $:nero porte*o a) tan$o 4 a )a mi)on$a+ a) roc5+ a) can(ombe 2#r#$#a4o 4 ar$entino 4 en a)$#nos casos+ a )a sonori(a( (e )a m#r$a #r#$#a4a+ principa)mente a tra/:s (e )os arre$)os /oca)es. Aa m#r$a #r#$#a4a tambi:n se estB hacien(o esc#char en )os arre$)os (e a)$#nas ban(as (e roc5+ o @roc5 riop)atense=+ como se (e3ine )oca)mente esa ten(encia. "sta act#a)i'aci.n (e $:neros consi(era(os @tra(iciona)es= oc#rre+ en a)$#nos casos+ por me(io (e )a acti/i(a( m#sica) (e -./enes )i$a(os a) #ni/erso (e) roc5+ sien(o enten(i(a como #n enc#entro entre :ste 4 )as tra(iciones (e) can(ombe 4 )a m#r$a+ )a mi)on$a 4 e) tan$o.D2E Fori,n 1haroniBn (escribe )a sit#aci.n en estos t:rminos:
04 the en( o3 the twentieth cent#r4 >r#$#a4 was 2in spite o3 its si'e pro(#cin$ a $reat (ea) o3 hi$h 6#a)it4 pop#)ar m#sic. In the same wa4 as its 1960s son$ mo/ement ha( become in3)#entia) 3ar be4on( the co#ntr4=s bor(ers+ so two new $enres 3rom the )ast (eca(es o3 the twentieth cent#r4+ the can(ombe an( the m#r$a+ be$an to be a(opte( in 1r$entina. (G) <here was a new e9p)osion o3 roc5 ban(s between 198H an( 1990+ 3o))owe( b4 a 6#iet contin#it4 in this 3ie)( (#rin$ the 1990=s an( the be$innin$ o3 the new cent#r4+ 3re6#ent)4 in3)#ence( b4 3#sions o3 m#r$a+ can(ombe an( mi)on$a. (1haroniBn+ 200H: IJH IJ9)

Aas pa)abras (e) m#sic.)o$o #r#$#a4o re$istran+ por #n )a(o+ )a apropiaci.n (e )os $:neros #r#$#a4os por parte (e m,sicos 4 a#(iencia ar$entinos+ por otro+ )a apropiaci.n (e e)ementos asocia(os a) rock+ en s#s /ersiones )oca)es+ como tambi:n a )a murga uruguaya+ a )a murga portea+ a) candombe 4 a )a milonga en con-#ntos 3orma(os por #r#$#a4os 4 ar$entinos.DIE

Aa creciente presencia (e) can(ombe (en )as /arias 3ormas 6#e as#me act#a)mente e) candombe cancin) en )os me(ios (e com#nicaci.n 4 en e(iciones (e F%s 6#e se re$istra (es(e e) retorno a )as (emocracias ar$entina 4 #r#$#a4a (198I 4 198H respecti/amente)+ )a persistente acti/i(a( (e can(omberos #r#$#a4os 3orman(o a)#mnos ar$entinos+ )os rec#rrentes /ia-es (e m#r$as #r#$#a4as a )a 1r$entina para o3recer espectBc#)os+ 4 (e m#r$#istas orienta)es 6#e (ictan ta))eres (e t:cnica /oca) 4 perc#si.n 2en a)$#nos casos ra(icBn(ose en )a ci#(a( + 4+ (es(e 1990+ )a circ#)aci.n (e m,sica (e m#r$as #r#$#a4as $raba(a en F%s+ propiciaron )as con(iciones para 6#e esos )en$#a-es 3#eran pa#)atinamente apropia(os e incorpora(os a s# acti/i(a( creati/a por m#chos -./enes (e 0#enos 1ires. 1(emBs+ )a creciente a#(ibi)i(a( (e )as m#r$as #r#$#a4as en )a 1r$entina+ contrib#4. a 6#e en e) #ni/erso (e )as m#r$as porte*as se a3inaran criterios para (e3inir )as e9presiones @a#t:nticas= (e) $:nero+ (istin$#i:n(ose (e )as /ersiones @#r#$#a4i'a(as=. Aa (iseminaci.n (e) can(ombe a3ro#r#$#a4o en e) paisa-e sonoro porte*o tambi:n contrib#4. a )a creciente a#(ibi)i(a( p,b)ica (e) can(ombe ar$entino o $#ari).+ sobre to(o en con-#ntos 6#e )o interpretan asocia(o a )a mi)on$a 4 a) tan$o. "stas narrati/as m#sica)esDJE c#estionan )a ri$i(e' (e )os )&mites entre )os $:neros 4 s# necesaria asociaci.n a) ima$inario (e #na naci.n (e mo(o e9c)#4ente. !#chos -./enes 6#e participan (e este #ni/erso en 0#enos 1ires+ proponen #na pertenencia re$iona) para s# m,sica+ c#estionan(o e) po(er (e separaci.n (e) )&mite internaciona). 1(emBs+ en )os casos en 6#e ta)es iniciati/as se in3orman en )as prescripciones $en:ricas (e) can(ombe+ )a mi)on$a 4 e) tan$o es $enera) )a emisi.n (e #n mensa-e 6#e inscribe esas rea)i'aciones en )as tra(iciones ne$ras (e 1m:rica Aatina 4 e) Faribe+ (esa3ian(o concepciones he$em.nicas sobre )a ancestra)i(a( (e )a m,sica pop#)ar riop)atense. "n e) caso (e )a m#r$a porte*a )as opiniones se enc#entran (i/i(i(as+ 4a 6#e e9isten (istintas Kteor&as nati/asL sobre K)os or&$enesL (e) $:nero. <enemos+ por #n )a(o+ e9p)icaciones 6#e s#$ieren 6#e )a m#r$a porte*a (escien(e 3#n(amenta)mente (e )as m#r$as $a(itanas (espa*o)as)+ 6#e en s#s rea)i'aciones en s#e)o ar$entino se habr&an me'c)a(o con otras tra(iciones. 1 s# /e'+ a)$#nos m#r$#eros ar$#mentan a 3a/or (e )a hip.tesis (e 6#e )a m#r$a ar$entina es (escen(iente (irecta (e )as comparsas (e ne$ros 6#e act#aban en )os carna/a)es porte*os (e) Si$)o ?I?. Aa act#aci.n en 3orma (e (es3i)e+ )as /estimentas t&picas con )e/ita 4 $a)era+ 4 )as 3ormas (e) bai)e ser&an pr#eba (e e))o.

$Msica negra en la Argentina%


"n )a 1r$entina es anti$#o e) (ebate sobre )a s#p#esta 3i)iaci.n ne$ra (e /arios $:neros pop#)ares.DHE "n 19I6+ Far)os Ce$a+ representati/o (e )a mBs a#tori'a(a )iterat#ra 3o)c).rica ar$entina (e )a primer mita( (e) Si$)o ??+ a3irmaba 6#e hab)ar (e @c#)t#ra ne$ra= en )a 1r$entina es #n e6#&/oco:
In(&$enas+ con6#ista(ores 4 ne$ros a3ricanos han recibi(o+ p#es+ s# parte en )a (istrib#ci.n D(e )a paterni(a( (e) cancionero pop#)ar en 1m:ricaE. Aas /i(a)as 4 /i(a)itas 3#eron atrib#i(as a )os incas+ o a )os (ia$#itas 4 ca)cha6#&esM )os espa*o)es merecieron $atos 4 chacareras 4+ por 3in+ )os abne$a(os 4 3ie)es ne$ros 3#eron recompensa(os con e) reconocimiento (e s# aporte (e 'ambas+ mi)on$as 4 tan$os. Aa (onaci.n (e #n p#*a(o (e me)o(&as a #n p#eb)o+ por compensaci.n (e ser/icios+ (enota e96#isito $#sto 4 hasta e)e$ancia sentimenta) 4 bien merece e) $esto cierto (es(:n por )a /er(a( hist.rica. ") caso es 6#e por obra (e )a (istrib#ci.n proporciona) se a3irma 6#e tenemos m,sica a3ricana en e) cancionero ar$entino. Aos m,sicos 6#e se han oc#pa(o (e estas c#estiones )o han enten(i(o as&. (...) Aos escritores+ por s# parte aceptaron )a opini.n (e )os m,sicos e hicieron bien. 8or n#estra parte recha'amos en abso)#to )a in3)#encia a3ricana en )a m,sica pop#)ar ar$entina. (Ce$a+ 19I6 a: 766 767)

Aa preoc#paci.n con )a posib)e 3i)iaci.n a3ricana (e )a c#)t#ra ar$entina 4 )os (ebates sobre )a e9istencia

o ine9istencia (e c#)t#ra ne$ra o a3roamericana en e) pa&s 3#eron rec#rrentes (#rante to(o e) Si$)o ??. Aos s#cesi/os es3#er'os (e )os m#sic.)o$os 4 3o)c)oristas por encontrar #na /er(a( cient&3ica respecto (e )a 3i)iaci.n (e )a m,sica ar$entina contrib#4eron para 6#e+ pro$resi/amente+ )a m,sica pop#)ar naciona) 3#era racia)i'a(a como b)anca. Sin embar$o+ esos (isc#rsos en#ncia(os m#chas /eces (es(e )#$ares )e$itimantes como )a aca(emia o instit#ciones estata)es )i$a(as a @)a c#)t#ra= con/i/ieron siempre con otras /oces+ )as (e )a memoria co)ecti/a+ 6#e entien(en 6#e )a m,sica pop#)ar ar$entina tiene m#cho (e ne$ro. 8or )o tanto+ p#e(e pensarse 6#e )a ten(encia he$em.nica 6#e i(enti3ic. a )a c#)t#ra naciona) con )a (e )os e#ropeos no e)imin. )a presencia (e )os a3ricanos 4 s#s (escen(ientes en )as (isc#siones sobre )a naci.n+ sino 6#e contrib#4. a (e3inir para e))os e) )#$ar (e )a a)teri(a( 4 en m#chos casos (e )a s#ba)terni(a(. Aa pres#nta homo$enei(a( (e )a naci.n no e)imina )as (i3erencias menos /a)ori'a(as sino 6#e )as or(ena en #na -erar6#&a (e /a)or socia). Si enten(i(a en estos t:rminos+ )a tensi.n homo$enei(a( hetero$enei(a( 6#e artic#)a a )a naci.n no e)imina )o (i3erente sino 6#e contrib#4e a (e3inir)o. Ao (i3erente+ a) interior (e )a naci.n+ no es pree9istente a e))aM )a (e3inici.n (e )o (i3erente estB me(ia(a por )a -erar6#&a 6#e artic#)a )a i(eo)o$&a naciona).D6E 8artien(o (e estas premisas 6#iero presentar a)$#nas consi(eraciones sobre #n se$mento (e )a acti/i(a( m#sica) (esarro))a(a en )a ci#(a( (e 0#enos 1ires (#rante )as ,)timas (os (:ca(as+ 6#e m#chos rot#)an como @m,sica riop)atense=.D7E Se trata (e #n con-#nto bastante hetero$:neo (entro (e )a m,sica pop#)ar (e )a ci#(a(+ $estiona(o 3#n(amenta)mente (e mo(o in(epen(ienteD8E+ c#4os inte$rantes (e mo(o $enera) asocian s#s traba-os m#sica)es a )as tra(iciones (e )os ne$ros en esta parte (e) continente. NF.mo se $estaron esas iniciati/asO 8ara 3aci)itar )a (escripci.n presentar: #na s&ntesis (e este proceso como si se tratara (e (os )&neas separa(as+ separaci.n 6#e no es ta-ante en e) #ni/erso emp&rico 6#e (escribo. Aa primera (e esas )&neas estB constit#i(a por m#sica)i(a(es inmi$ra(as en )as ,)timas (os (:ca(as. Aa se$#n(a estB in3orma(a por $:neros pop#)ares /i$entes en )os territorios ar$entino 4 #r#$#a4o (es(e 3ina)es (e) Si$)o ?I? 4 comien'os (e) ??+ enten(i(os en t:rminos nati/os como @crio))os=D9E 4 por tanto @tra(iciona)es= en )a re$i.n. !e interesa mostrar 6#e estas (os )&neas representan procesos 6#e s#ce(en (e 3orma sim#)tBnea 4 6#e se in3)#enciaron m#t#amente. Aas tra4ectorias (e )as personas 6#e entre/ist:D10E apo4an )a hip.tesis (e 6#e e) se$#n(o mo/imiento ()a b,s6#e(a (e #na sonori(a( @ne$ra crio))a 4 tra(iciona)=) es+ en parte+ consec#encia (e) primero. Intentan(o (e)inear #n mo/imiento 6#e es co)ecti/o a partir (e) re$istro (e tra4ectorias pro3esiona)es 4 art&sticas in(i/i(#a)es+ /emos 6#e en m#chos casos se combinan apren(i'a-es 4 e9periencias re)ati/as a prBcticas /eni(as (es(e e) e9tran-ero con #na posterior b,s6#e(a 4 3ami)iari'aci.n con e9presiones a3ro consi(era(as a#t.ctonas+ o re)ati/as a )o 6#e en )os (istintos momentos (e )a historia ar$entina se represent. como a3ricano o ne$ro. !#chos -./enes+ no obstante+ )e$itiman )a presencia (e 3ormas c#)t#ra)es a3ro en n#estro pa&s+ (eshacien(o e) carBcter (e e9tran-ero o importa(o 6#e a)$#nos (isc#rsos )es atrib#4en+ -#stamente haci:n(o)os con/i/ir con $:neros como )a milonga o el tango+ in(isc#tib)emente crio))os 4 tra(iciona)es. "n estas interpretaciones (e) tan$o 4 )a mi)on$a+ es (ecir+ en )as 6#e se sit,an mBs pr.9imas (e) @tan$o ne$ro=+ )os repertorios+ (e mo(o $enera)+ inc)#4en candombe guaril+ e) can(ombe ar$entino.

&onidos viajeros en el paisaje musical de Buenos Aires


Pbser/an(o #n per&o(o (e apro9ima(amente 20 a*os+ es (ecir (es(e 198H hasta )a act#a)i(a(+ /emos 6#e 0#enos 1ires 3#e escenario para )a pro)i3eraci.n (e espacios (e (i3#si.n 4 ense*an'a (e artes pop#)ares a3roamericanas (esarro))a(as por m#-eres 4 hombres ori#n(os (e (istintos pa&ses )atinoamericanos 4 caribe*os 2>r#$#a4+ 0rasi)+ F#ba+ "c#a(or+ 8er,+ 7ep,b)ica %ominicana+ Fo)ombiaM 6#e posibi)itaron )a

creciente 3ami)iari'aci.n (e )os porte*os con @mo(os (e hacer= a3ro 6#e )#e$o in3ormar&an s#s propias pro(#cciones m#sica)es. 1)$#nos pro3esores (e m,sica 4 (an'a ori#n(os (e pa&ses a3ricanos como Sene$a) o Ni$eria se inte$ran a) mismo circ#ito (e traba-o a partir (e )a (:ca(a (e 1990. F)aro 6#e+ en )a 1r$entina+ )a presencia (e m,sica pro/eniente (e otros pa&ses )atinoamericanos no constit#4e nin$#na no/e(a(+ pero s& e) :n3asis p#esto en s# carBcter ne$ro. Aa 3orma en 6#e es aco$i(a )a m,sica brasi)e*a (escribe bien esa tras3ormaci.n. Aa m,sica pop#)ar brasi)e*a anim.+ por )o menos (es(e )a (:ca(a (e 1920+ m#chos espacios (e entretenimiento en 0#enos 1ires. Fomo ana)i'a !arita Qornaro (199J)+ entre )as (:ca(as (e) 20 4 (e) J0+ )a m,sica pop#)ar bai)ab)e 6#e interpretaban )as or6#estas inc)#&a en )os repertorios+ a(emBs (e tan$os+ 3o9 trots+ paso (ob)es 4 3a(os+ $:neros brasi)e*os como e) ma9i9e+ 4+ en menor me(i(a marchas+ sambas 4 baiRes.D11E Aa ten(encia contin,a (#rante e) si$)o ??+ con #na 3#erte apropiaci.n (e m,sica carna/a)esca a partir (e )a (:ca(a (e) H0. 8ero )o 6#e me interesa (estacar+ es 6#e (es(e )a (:ca(a (e 1980+ m#chos (e )os $:neros intro(#ci(os en e) paisa-e m#sica) porte*o son presenta(os como afrobrasileos. "sta (istinci.n se correspon(e con e) :n3asis 6#e )os mo/imientos (e ne$ros 4 a3ro(escen(ientes /ienen (an(o a s# a(scripci.n c#)t#ra) a3ro o ne$ra contra #na s#p#esta homo$enei(a( naciona) mesti'a en e) 0rasi). <:n$ase en c#enta 6#e )a homo$enei(a( naciona) brasi)e*a es pensa(a como @mesti'a= (%a !atta+ 1986) 4 no como b)anca+ como oc#rre en e) caso ar$entino.D12E Aos $:neros a3robrasi)e*os 6#e se (i3#n(en en 0#enos 1ires 3orman #n espectro (e )o mBs /aria(o: samba (e ro(a+ a3o9:+ capoeira an$o)a+ samba re$$ae+ to6#es rit#a)es 6#e acompa*an )os rit#a)es en )os centros (e #mban(a 4 can(omb):+ son ho4 )en$#a-es m#sica)es a) a)cance (e m#chos porte*os+ 6#e )os hacen propios en s# pro(#cci.n m#sica). Sacia 3ina)es (e )a (:ca(a tambi:n se 3orman )os primeros espacios abiertos (e (i/#)$aci.n (e danzas afro en s#s (istintas mo(a)i(a(es 2a3ro ior#ba+ (anTa (os ori9Bs+ a3ro contemporBneo+ (an'as a3ro c#banas+ (an'as a3ro caribe*as+ etc. + 6#e tambi:n 3#eron espacios importantes para )a 3ami)iari'aci.n (e m#chos 4 m#chas -./enes (e 0#enos 1ires en )as m#sica)i(a(es 4 t:cnicas corpora)es 6#e in3orman esas e9presiones. Aa pro)i3eraci.n (e espacios (estina(os a )a (i3#si.n (e (istintos esti)os (e (an'as a3ro tambi:n si$ni3ic. #na amp)iaci.n (e )as posibi)i(a(es (e traba-o para m,sicos competentes en )as t:cnicas 4 )en$#a-es m#sica)es 6#e )os acompa*an+ as& como #n espacio (e posib)e apren(i'a-e para ar$entinos interesa(os en esos rec#rsos sonoros. Aas prBcticas art&sticas a3roper#anas intro(#ci(as en 0#enos 1ires (es(e )a (:ca(a (e 1980 tambi:n e9presan #na (i/isi.n (e a$#as. "n e) caso per#ano se obser/a #n proceso (e carBcter simi)ar a )o 6#e oc#rri. con m#chas e9presiones @3o)c).ricas= 6#e ho4 son consi(era(as patrimonio c#)t#ra) a3robrasi)e*o. !#chos $:neros 6#e eran consi(era(os parte (e) repertorio crio))o naciona)+ son+ (es(e )a (:ca(a (e 19H0+ apropia(os por parte (e )a com#ni(a( ne$ra 2en #n proceso )i(era(o por artistas e inte)ect#a)es ne$ros para hab)ar (e #n patrimonio c#)t#ra) a3roper#ano. Fomo e9pone Si)/ia 0en'a (2006)+ esta (i/isi.n se e9pres. tambi:n en )a or$ani'aci.n (e $r#pos (e (an'as per#anas en 0#enos 1ires (es(e )a (:ca(a (e 1990. Son /arios )os $:neros a3roper#anos (esarro))a(os para espectBc#)os por $r#pos $enera)mente inte$ra(os por per#anos resi(entes en 1r$entina 4 por ar$entinos+ o bien transmiti(os a tra/:s (e )a ense*an'a. 8ero mBs 6#e )a reperc#si.n (e a)$,n $:nero en partic#)ar 6#iero (estacar )a si$ni3icati/a aco$i(a 6#e t#/o #n instr#mento entre )os m,sicos -./enes (e 0#enos 1ires: e) ca-.n per#ano. "ste instr#mento 3#e pop#)ari'a(o+ (es(e )a (:ca(a (e 1990+ $racias a )a acti/i(a( (ocente (e a)$#nos m,sicos per#anos (e $ran pericia t:cnica en e) to6#e 4 con3ecci.n (e )os ca-ones. ") ca-.n per#ano 26#e a)$#nos ar$entinos ))aman @ca-.n #rbano= o @ca-.n porte*o es #no (e )os instr#mentos

pre(i)ectos entre )as a$r#paciones contemporBneas 6#e interpretan tan$o 4 mi)on$a con instr#mentaciones 6#e inc)#4an sets (e perc#si.n.D1IE Aa presencia (e m,sicos 4 m,sicas a3ro c#banas 2 4 a3ro caribe*as en $enera) tambi:n es importante en 0#enos 1ires+ especia)mente (es(e )a (:ca(a (e 1990+ c#an(o pro)i3eran )as a$r#paciones 6#e (i3#n(en $:neros caribe*os 4 m,sicos 6#e traba-an ense*an(o a tocar tambores batB 2caracter&sticos en tra(iciones re)i$iosas a3roc#banas 4 )a r#mba c#bana con ca-.n. "n )a (:ca(a (e 1990 tambi:n se insta)a en 0#enos 1ires e) Grupo de arte afroecuatoriano Bejuco, 6#e (i3#n(e $:neros (e m,sica 4 bai)e a3roec#atorianos. ") can(ombe a3ro#r#$#a4o es sin (#(a e) $:nero a3ro 6#e t#/o )a ma4or aco$i(a entre )os -./enes (e 0#enos 1ires. 1 comien'os (e )a (:ca(a (e 1980 e) can(ombe a3ro#r#$#a4o se practicaba en 0#enos 1ires en enc#entros (e ami$os #r#$#a4os 4 en re#niones (e parientes. %#rante )as (:ca(as (e 1970 4 1980+ /arios artistas #r#$#a4os act#aron en escenarios porte*os en p)eno a#$e (e) candombe beat+ 3#n(amenta)mente en escenarios comparti(os con ban(as (e rock. "n )os 80 h#bo inc)#so c)&nicas 4 ta))eres (e can(ombe (icta(os por #r#$#a4os 6#e /ia-aban a 0#enos 1ires para ta)es e3ectos. 1)$#nos #r#$#a4os montan s#s pro4ectos (e can(ombe beat o can(ombe canci.n 4a en )a ori))a porte*a. ") con-#nto Races+ or$ani'a(o por e) ba-ista #r#$#a4o 0eto Satra$ni 26#e est#/o en acti/i(a( en (os perio(os+ 1977 198J 4 199J 200J + 3#e para(i$mBtico para m#chos otros con-#ntos 6#e tambi:n apro9imar&an roc5+ -a'' 4 can(ombe. 8ara 1990 4a se esc#chaba (e mo(o bastante masi/o a )os hermanos Qattor#sso (6#e inci(ieron 3#n(amenta)mente en )a escena (e) jazz )oca)+ imprimien(o s# mati' can(ombero en parte (e) -a'' ar$entino)+ a 7#b:n 7a(a 4 a Uaime 7oos+ prota$onistas 3#n(amenta)es en )a inserci.n (e) can(ombe canci.n #r#$#a4o en )os circ#itos masi/os (e circ#)aci.n (e m,sicaD1JE. "n )os 90+ -./enes (e 0#enos 1ires+ ar$entinos 4 #r#$#a4os+ artic#)an /arios pro4ectos (e can(ombe canci.n+ 4 a partir (e) 2000 )a ten(encia 4a c#enta con #na m#)tip)ici(a( (e esti)os 6#e (esarro))a e) $:nero en interpretaciones 6#e )o acercan+ se$,n )os casos+ a) son 4 )a r#mba c#banos+ a) samba 4 otros $:neros a3robrasi)e*os+ a) re$$ae+ a) -a''+ a) roc5+ a) tan$o+ a )a mi)on$a+ a )a m#r$a #r#$#a4a 4 a )a m#r$a porte*a. 1 s# /e'+ (es(e me(ia(os (e )os 90 a)$#nas iniciati/as por parte (e a3ro#r#$#a4os resi(entes en )a ci#(a( 3#eron contrib#4en(o a )a creciente 3ormaci.n (e tamborileros !"#, (e cuerdas !$# 4 (e comparsasD17E. "n )a (:ca(a (e) 80 4a se hab&an hecho ta))eres sobre )as t:cnicas (e) tambori) (e can(ombe a3ro#r#$#a4o 4 )as (an'as 6#e se rea)i'an en e) marco (e act#aci.n (e )as comparsasM pero se trat. (e iniciati/as 6#e no t#/ieron )a contin#i(a( 6#e se re$istra en )os a*os 90. 1 me(ia(os (e )a (:ca(a (e 1990 4a se (ictan c#rsos (e can(ombe a3ro#r#$#a4o en /arios centros c#)t#ra)es barria)es (e )a ci#(a(. "n 1997+ Vn$e) 1costa !art&ne' 2anti$#o miembro (e) ;r#po F#)t#ra) 13roD18E comien'a a or$ani'ar )a comparsa %alak&n G'(+ (esarro))an(o -#nto a s#s a)#mnos )os aspectos m#sica)+ coreo$rB3ico e hist.rico (e) can(ombe. "n (iciembre 1998+ esta comparsa -#nto a otros artistas riop)atenses 4 brasi)e*a/os+ rea)i'aron e) (es3i)e )omenaje a la *emoria por e) centro (e )a ci#(a( (e 0#enos 1ires: entre )os ob-eti/os 6#e artic#)aron s# or$ani'aci.n se p)anteaba c#estionar )a @(esaparici.n= (e )os (escen(ientes (e a3ricanos 4 s#s e9presiones c#)t#ra)es en este )a(o (e) 8)ata. "n 1996 hab&a m#erto e) a3ro#r#$#a4o Uos: %e)3&n 1costa !art&ne' 2hermano (e) or$ani'a(or (e) )omenaje a la *emoria+, en dependencias de la ,olica -ederal tras .aber sido arrestado/ por ello, el desfile tambi(n cont entre sus principales objeti0os denunciar 0iolaciones a los derec.os .umanos y situaciones de racismo sufridas por los afrodescendientes. 1sta comparsa, formada en Buenos 2ires, desfil en el carna0al de *onte0ideo en febrero de !333. 4uando la comparsa se disuel0e, surgen a

partir de ella otras cinco agrupaciones. ,aralelamente, un mayor n5mero de candomberos uruguayos se disponen a ensear candombe a los j0enes argentinos. 1sto condujo a un crecimiento e6traordinario de la acti0idad candombera en la ciudad7 en 899: estaban en acti0idad doce comparsas en Buenos 2ires y alrededores, cada una contando entre sesenta y 0einte integrantes. !3# 1n los distintos barrios las comparsas difieren bastante entre s en los modos de tocar y en la estructura de sus actuaciones, ya ;ue los distintos conjuntos 0an forjando sus propios estilos. ,ara muc.os j0enes argentinos lo <afrouruguayo= en el caso del candombe+ re3iere so)amente a #na (esi$naci.n+ a) nombre 6#e se )e (a a) $:nero en remisi.n a s#s or&$enes+ pero no 3#nciona como a(-eti/o+ 4a 6#e se trata (e #n )en$#a-e 6#e m#chos ar$entinos han toca(o semana)mente (#rante )os ,)timos (ie' a*os+ 4/o 6#e ha in3orma(o s# pro(#cci.n (e canciones por )ar$os per&o(os+ 4 6#e por )o tanto sienten como propio. Si bien en )a (:ca(a (e 1980 4 1990 )os c#rsos 2trBtese (e candombe # otras e9presiones c#)t#ra)es a3ro eran a(ministra(os+ en s# ma4or&a+ por a3ro(escen(ientes /eni(os (es(e otros pa&ses+ m#chos -./enes ar$entinos+ a3ro(escen(ientes o no+ se 3ormaron como a)#mnos s#4os 4 pasaron )#e$o a (esarro))ar acti/i(a(es re)ati/as a esos saberes (e 3orma a#t.noma. "n $enera)+ c#an(o )os m,sicos b#scan in(epen(i'arse (e s#s maestros e9tran-eros+ comien'an a mati'ar )as 3ormas en 6#e esas tra(iciones son transmiti(as re)acionBn(o)as con )as tra(iciones )oca)es asocia(as a )a m,sica ne$ra ar$entina.

#os candom es del R'o de la Plata " el pro lema de sus transformaciones
8ara)e)amente a esos aportes tra&(os a )a 1r$entina por artistas pro/enientes (e (istintos pa&ses )atinoamericanos en )as ,)timas (os (:ca(as+ p#e(e sit#arse otro proceso. 1(emBs (e )as contrib#ciones /eni(as (es(e e) e9terior (e) pa&s en )a e)aboraci.n (e #n paisa-e sonoro )oca) concebi(o como parte (e )a (iBspora a3roamericana+ e) pasa(o m#sica) ar$entino tambi:n in3orma a)$#nas prBcticas m#sica)es concebi(as como m#sica)i(a( ne$ra. "ntre m#chos -./enes (e 0#enos 1ires+ es com,n #n mensa-e 2 artic#)a(o tanto en rec#rsos sonoros (e s# pro(#cci.n m#sica) como en )os (isc#rsos /erba)es a tra/:s (e )os c#a)es hacen p,b)ica s# acti/i(a( 6#e (estaca )a importancia (e )a pob)aci.n a3roar$entina 4/o a3ro#r#$#a4a+ (e )os ne$ros ar$entinos 4 #r#$#a4os+ con s#s @mo(os (e hacer=+ en )a constit#ci.n (e )a c#)t#ra pop#)ar )oca).D20E 8ero Npor6#: o&mos tantas /eces 6#e e) can(ombe #r#$#a4o estaba (esaparecien(o a 3ina)es (e) Si$)o ?I?+ o bien 6#e e) can(ombe ar$entino (esapareci.+ si ho4 )as e9presiones 6#e )os interpretan se m#)tip)icanO 7epasan(o a)$#nos te9tos 3#n(amenta)es para )a comprensi.n (e )os (isc#rsos sobre )as m,sicas pop#)ares (e) >r#$#a4 4 )a 1r$entina encontramos a)$#nas pistas. Fomo sabemos+ )os est#(ios sobre )as pob)aciones ne$ras en 1m:rica se or$ani'aron en torno a #n (ebate para(i$mBtico respecto (e )os or&$enes (e )as c#)t#ras ne$ras en s#e)o americano. 1)$#nos+ (an(o contin#i(a( a )as premisas (e !e)/i))e Sers5o/itsD21E+ (escriben )as c#)t#ras ne$ras como contin#i(a(es c#)t#ra)es con 3en.menos a3ricanosM otros+ inc)inBn(ose hacia )as i(eas (i3#n(i(as (e 3orma pionera por e) soci.)o$o a3ricano americano Qran5)in Qra'ier (We)/in$ton+ 2001)+ ar$#mentan a 3a/or (e )as creaciones c#)t#ra)es americanas+ en3ati'an(o )a necesi(a( (e tomar en c#enta )os conte9tos (e pri/aci.n 4 (iscriminaci.n caracter&sticos para )a ma4or parte (e )as pob)aciones (e ascen(encia a3ricana en 1m:rica. Aa ma4or&a (e )os est#(ios )atinoamericanos sobre @c#)t#ras ne$ras= en e) Si$)o ?? se inscriben en #na # otra ten(encia (e este (ebate para(i$mBtico. Aa )iterat#ra 3o)c).rica (e) 7&o (e )a 8)ata+ especia)mente a6#e))a pro(#ci(a en )a primer mita( (e) Si$o ??+ se orient. en )a primera (irecci.n menciona(a+ 4 se estr#ct#r. sobre nociones c#)t#ra)istas s#ponien(o 6#e )os )&mites (e #n p#eb)o coinci(en con )os (e s# c#)t#ra.D22E "n ese

c#a(ro (e i(eas+ @)os $r#pos 4 s#s c#)t#ras= eran or(ena(os en #n $ra(iente 6#e iba (es(e )a mBs p#ra a )a mBs (escaracteri'a(a e9presi.n (e a3ricanismo. ") mo(e)o p#b)ica(o por e) m#sic.)o$o #r#$#a4o Aa#ro 14estarBn+ (isc&p#)o (e Far)os Ce$aD2IE+ para (escribir )a e/o)#ci.n (e) can(ombe a3ro#r#$#a4o pas. tBcitamente a constit#ir #na (escripci.n para(i$mBtica (e )a e/o)#ci.n (e) can(ombe a partir (e )a c#a) se artic#)aron m#chos otros te9tos. "n s# es6#ema+ )as (an'as 4 m,sicas a#t:nticamente a3ricanas 3#eron )as 6#e )a pob)aci.n ne$ra (e) >r#$#a4 rea)i'aba en )as re#niones 6#e )a n#c)eaban hasta 3ina)es (e) Si$)o ?CIII:
"9isten p#es (os corrientes en e) or(en (e )a m,sica a3ro #r#$#a4a+ contin#aci.n )a se$#n(a (e )a primera. Aa inicia) es secreta 4 estB constit#i(a por )a (an'a rit#a) a3ricana s.)o conoci(a por )os inicia(os+ sin trascen(encia socia)i'a(ora 4 (esaparece c#an(o m#ere e) ,)timo esc)a/o ))e$a(o (es(e e) otro continente. Aa se$#n(a es s#per3icia) 2s#per3icia) en e) senti(o (e s# rBpi(a 4 e9ten(i(a a3)oraci.n 4 3#ertemente co)ori(aM en e) si$)o ?CIII constit#4. )a Fomparsa 6#e acompa*aba a )a c#sto(ia en )a 3esti/i(a( (e) Forp#s Fhristi+ or$ani'. )#e$o )a @ca)en(a=+ @tan$o=+ @can(ombe=+ @chica=+ @bBmb#)a= o @semba= 6#e se bai)aba entre )a Na/i(a( 4 e) %&a (e 7e4es a)re(e(or (e) 1800 4 se trans3orm. por ,)timo en )a comparsa (e carna/a) (e )as socie(a(es (e ne$ros hasta n#estros (&as.(G) "n 1870 )as Socie(a(es (e Ne$ros rec#rren a )os maestros ita)ianos ra(ica(os en !onte/i(eo para 6#e :stos escriban )as m,sicas 6#e han (e cantar en e) Farna/a). Fon/en$amos 6#e to(o esto m#4 poco tiene 6#e /er con )a a#t:ntica m,sica a3ricana. (14estarBn+ 1967:1J9 1H0)

@") can(ombe=+ e)abora(o 4a en e) si$)o ?I?+ era+ se$,n 14estarBn #na creaci.n americana 6#e ama)$amaba e)ementos ne$ros 4 b)ancos+ 4 6#e habr&a e9isti(o hasta )a (:ca(a (e 1870. ") a#tor (i/i(e esa historia en tres etapas:
Aa primera ser&a )a (e )a a#tentica (an'a ne$ra. Aa se$#n(a+ )a 3ormaci.n (e) Fan(ombe en e) c#a) se apro/echan 4 asimi)an to(os )os e)ementos b)ancos. Aa tercera ser&a )a (e$eneraci.n (e) Fan(ombe+ a)re(e(or (e 1880 6#e 3#e combati(a hasta por )os propios ne$ros (e sensibi)i(a( 4 c#)t#ra. (14estarBn+ 1967: 1HJ)

%esp#:s (e 1870+ e) #so (e )os tambori)es en )as m,sicas 6#e )as Fomparsas (e Farna/a) inte$ra(as por ne$ros (o por b)ancos 6#e paro(iaban )o 6#e hac&an )os ne$ros) es e9p)ica(o por 14estarBn como #na @s#per/i/encia= (e) a#t:ntico candombe. 7ecor(emos 6#e para )os 3o)c)oristas (e )a esc#e)a (e Far)os Ce$a 4 Aa#ro 14estarBn a)$#nas e9presiones art&sticas 4 c#)t#ra)es 2)as @s#per/i/encias= ten&an #na e9istencia 3antasma$.rica+ tratBn(ose (e 3en.menos (espe$a(os (e s# tiempo+ anacronismos. Aas m,sicas 6#e se tocaban con @tambori)es= en )os $r#pos carna/a)escos a partir (e )a (:ca(a (e 1870 eran+ se$,n esta concepci.n+ s#per/i/encias (e hechos m#sica)es pertenecientes a c#)t#ras (esinte$ra(asD2JE. "stas premisas c#)t#ra)istas caracteri'aron (isc#rsos t&picos respecto (e) can(ombe+ marca(os por #na @ret.rica (e )a p:r(i(a= (;onTa)/es+ 1996) 4 por #n pro$resi/o a$otamiento (e s# @a#tentici(a(=D2HE. "sto con(#-o a 6#e m#chos m,sicos+ 4 m#chas iniciati/as encamina(as por a$encias (e) $obierno )oca)+ (escriban s#s acti/i(a(es asocia(as a) candombe como #n @rescate=. Aa ret.rica (e )a p:r(i(a 4 (e )a ine)#(ib)e m#erte (e) can(ombe+ m#chas /eces+ se artic#)a con )a (escon3ian'a ante )as trans3ormaciones+ sobre to(o si :stas res#)tan (e )a incorporaci.n (e e9presiones 6#e /ienen @(e a3#era= (e )a re$i.n o (e) pa&s. "sa m#erte )enta+ a )a 6#e e) can(ombe parece estar pre(estina(a+ es re3eri(a en m#chos te9tos 3o)c).ricos+ inc)#si/e en )a se$#n(a mita( (e) Si$)o ??:

") can(ombe... en cierta :poca+ (e-. s# ce)ebraci.n (e) %&a (e 7e4es+ acop)Bn(ose a) carna/a). %es(e entonces acent#. s# proceso (e (e3ormaci.n con )as contin#as transc#)t#raciones 6#e s#3reG Na(ie po(rB (etener s# (inBmica socia). Somos 3e)ices a) po(er asistir a s# a$on&a+ como testi$os (e )a m#erte (e #no (e )os mBs e9presi/os ras$os c#)t#ra)es (e) p#eb)o ne$ro #r#$#a4o+ 6#e tambi:n (esaparece. (Far/a)ho Neto+ 1971: 19J)D26E

") can(ombe #r#$#a4o parec&a estar e9tin$#i:n(ose+ mientras 6#e e) ar$entino 4a habr&a (esapareci(o+ se$,n a3irmaban )os propios #r#$#a4os+ como en esta cita toma(a (e >egro y ?ambor+ p#b)ica(o por e) 3o)c)orista orienta) 7#b:n FarBmb#)a+ en )a secci.n 6#e (e(ica a) can(ombe ar$entino:
"n )a ban(a occi(enta) (e) 8)ata+ e) can(ombe 3#e (ecrecien(o para)e)amente a )a e9tinci.n (e esta ra'a. "n 188I 6#e(a apenas #n p#*a(o (e ne$ros. Se /an (es(ib#-an(o en )as tinieb)as (e) pasa(o i$#a) 6#e )os ho))inientos @barrios (e) tambor=G "n e) correr (e) a*o 1896+ e) b)anco )os 6#iere hacer res#r$irM :) mismo se emba(#rna )a cara (e ne$ro 4 se pinta con sim#)a(os tat#a-es 4 matices po)icromos+ /isti:n(ose con s# t&pica in(#mentaria. XWa es m#4 tar(eY Sa m#erto )a a#t:ntica 4 )e$&tima ra&' (e esa e9presi.n (e) arte a3ricano: e) esp&rit# (e) ne$ro. (FarBmb#)a+ 19H2:181)

Aos bai)es (e )os ne$ros #r#$#a4os+ o )a propia pob)aci.n a3ro#r#$#a4a+ son retrata(os por )a ma4or&a (e )os te9tos hasta )a (:ca(a (e 1980+ con #n (e-o (e nosta)$ia+ como a)$#na cosa 6#e se (es/anece+ mientras 6#e )a pob)aci.n a3roar$entina 4 s#s e9presiones c#)t#ra)es se (an por @e9tin$#i(as=. 8ero como e) propio 14estarBn se*a). (1967: 167)+ )a pa)abra candombe+ es #n t:rmino $en:rico 6#e (esi$na )os bai)es (e )os ne$ros en s#s /aria(as e9presiones+ por mBs 6#e s# (e3inici.n (e @e) can(ombe= compren(a so)amente )as e9presiones (e) perio(o 1800 1870. "n )os t:rminos (e 14estarBn+ ciertamente se estaban borran(o )as contin#i(a(es con e9presiones a3ricanas+ ta)es como )as 6#e a)$#nos est#(iosos obser/aban en e9presiones c#)t#ra)es /i$entes en 0rasi) o en e) Faribe. Se$,n esta ).$ica+ )as e9presiones 6#e mostraban si$nos (e apropiaci.n (e (an'as 4 m,sicas b)ancas por )os ne$ros+ no po(&an ser consi(era(as ne$ras. F)aramente 14estarBn propone )a hip.tesis (e )a creaci.n en s#e)o americano (e )o 6#e /en(r&a a ser consi(era(o a3ro#r#$#a4o. 1(emBs+ en )a :poca en 6#e e) a#tor escribe+ percibe #na 3ranca (ec)inaci.n (e esta pob)aci.n 4 (e s#s e9presiones c#)t#ra)es+ )o 6#e no se corrobora en )a act#a)i(a(. 8ara e) caso ar$entino a)$#nos te9tos m#sico).$icos en3ati'an )a (iscontin#i(a( e9istente entre )as prBcticas m#sica)es (e )os ne$ros ar$entinos (e) Si$)o ?I? 4 )as e9presiones 6#e incorporan e) $en:rico candombe para (enominar 3ormas (e )a m,sica pop#)ar ar$entina mo(erna.D27E Pc#rre 6#e+ a) b#scar in3ormaciones sobre )as m,sicas 6#e )a pob)aci.n a3ro(escen(iente e-ec#taba en )os Si$)os ?CIII 4 ?I? nos (eparamos con 6#e+ hasta ho4+ no ha si(o posib)e e)aborar #na (escripci.n precisa (e )o 6#e ser&an )os e/entos m,sico (an'antes (e )a pob)aci.n ne$ra (e 0#enos 1ires en a6#e))a :poca+ e/entos 6#e m#chos cronistas (enominaron candombes. Aa ma4or&a (e )as (escripciones (e 6#e se (ispone son 3icciones o ensa4os )iterarios+ a )os 6#e se s#man a)$#nas pint#ras+ 6#e no tienen $ran #ti)i(a( como 3#entes 6#e permitan saber 6#: m,sicas se tocaban en ta)es re#niones. Aa narrati/a (e Far)os Ce$a (e 19I6 sobre )os can(ombes co)onia)es+ 6#e comenta #na (en#ncia a) cabi)(o+ nos proporciona #na noci.n (e )a con(ena mora) 6#e )as prBcticas (e )os a3ricanos 4 s#s (escen(ientes s#3r&an por parte (e )os $r#pos in3)#4entes en )a es3era po)&tica. Sin embar$o+ nos (ice m#4 poco sobre )as prBcticas (e a6#e))os a3ricanos 4 s#s (escen(ientes (6#e se$#ramente inc)#&an #na $ran /arie(a( (e m,sicas)+ 6#e compart&an )a caracter&stica (e ser consi(era(as per-#(icia)es para )a ci#(a( 4 s#s habitantes. Sabemos tambi:n 6#e )as re#niones m,sico (an'antes 6#e n#c)earon a )a pob)aci.n ne$ra (e 0#enos 1ires contin#aron

10

e9istien(o (#rante to(o e) Si$)o ?I?. Aa prensa e(ita(a por+ 4 (iri$i(a a+ )a com#ni(a( ne$ra en 0#enos 1ires cont. con /arias p#b)icaciones (#rante )as tres ,)timas (:ca(as (e) ?I? 4 hasta 1910: en e))as se re$istra #na acti/i(a( intensa por parte (e )as @naciones=+ )as socie(a(es (e a4#(a m#t#a+ 4 asociaciones carna/a)escas. (7ei( 1n(rews+ 1989M Qri$erio+ 2000M Fhamosa+ 200I) "sos (oc#mentos m#estran 6#e eran m#4 3rec#entes )as re#niones (e (istinto tipo (m#chas (e e))as m,sico (an'antes) promo/i(as por+ 4 c#4os principa)es participantes eran+ )os ne$ros (e 0#enos 1ires+ c#4os con-#ntos (e m,sicos (a /eces (enomina(os comparsas) participaban (e )as ce)ebraciones (e carna/a) en )a ca))e. %es(e 186H tambi:n se 3orman en 0#enos 1ires comparsas inte$ra(as por b)ancos 6#e se pintan (e ne$ro 4 paro(ian )os bai)es+ )os $estos+ )as m,sicas 4 e) hab)a (e )os ne$ros.D28E "stas comparsas (e b)ancos pinta(os (e ne$ro e9istieron hasta comien'os (e) Si$)o ??. Si bien no (isponemos (e #na e9p)icaci.n para e) 3en.meno+ to(o in(ica 6#e+ a partir (e 1880+ )a pob)aci.n a3roar$entina (e-. (e practicar p,b)icamente e9presiones art&sticas 6#e )a i(enti3icaran como $r#po 4 )a (i3erenciaran (e) con-#nto naciona). Qri$erio ar$#menta 6#e ta)es prBcticas contin#aron e9istien(o p#ertas a(entro (e s#s casas 4 en )os bai)es Kpara $ente (e co)orL+ 4 6#e a pesar (e as#mir 3ormas (i/ersas mant#/ieron )a (enominaci.n (e candombes. (2001:JH 72) %e to(os mo(os+ )a pob)aci.n ne$ra ciertamente contin#. participan(o (e )a acti/i(a( m#sica) )oca)+ c#)ti/an(o+ con matices+ )os $:neros (an'ab)es (e mo(a. "sto se constata en )os te9tos 6#e re3ieren a )os primor(ios (e) tan$o 4 6#e (escriben )os ambientes en 6#e se pro(#-o esa $esta.D29E Aos (oc#mentos o est#(ios re)ati/os a )os can(ombes (e )os ne$ros ar$entinos (#rante e) Si$)o ?? son escasos.DI0E Sin embar$o+ ha si(o constata(o 6#e e9istieron re#niones (an'antes 6#e n#c)earon a )a pob)aci.n ne$ra (e 0#enos 1ires+ hasta apro9ima(amente 1970. (Qri$erio+ 2000:61) Aos bai)es (e) @.immy 4lub son conoci(os por haber re#ni(o 3#n(amenta)mente a ne$ros ar$entinos. Aas personas 6#e 3rec#entaban ta)es re#niones c#entan 6#e en e))as se tocaba 4 bai)aba (istintos $:neros bai)ab)es (e mo(a+ entre e))os r#mba 4 otros $:neros caribe*os+ 4 tambi:n can(ombe ar$entino. Qri$erio ar$#menta 6#e (#rante to(o e) Si$)o ?I?+ pero tambi:n en e) ??+ Ke) can(ombe (no importa )a 3orma 6#e ha4a teni(o en 0#enos 1ires) 3#e siempre #n importante e)emento i(enti3ica(or (e )a com#ni(a( ne$ra porte*a.L (2000:61) Sin embar$o+ e) can(ombe ar$entino no se pop#)ari'. como $:nero m#sica) mo(erno en e) con-#nto (e )a socie(a(+ 3#era (e )as e9presiones 6#e )o combinaron con otros $:neros como )a milonga 4 e) tango+ 4 c#4a (i/#)$aci.n no est#/o restricta a )a pob)aci.n a3roar$entina. 8or e) contrario+ e) can(ombe #r#$#a4o+ a pesar (e ser i(enti3ica(o como @a3ro#r#$#a4o=+ es reconoci(o como #n $:nero (e )a m,sica pop#)ar mo(erna (e) >r#$#a4 por e) con-#nto (e )a socie(a( 4 en e) e9terior (e) pa&s. ") traba-o (e campo etno$rB3ico en e) #ni/erso (e )a m,sica riop)atense en 0#enos 1ires e/i(enci. 6#e para m#chos -./enes e) can(ombe ar$entino es a)$#na cosa 6#e (e-. (e e9istir en )a /ira(a (e) si$)o ??+ -#nto con )a tan proc)ama(a Ke9tinci.nL (e )os ne$ros ar$entinos. Sin embar$o+ para otros+ )a sonori(a( (e) can(ombe ar$entino Kse in3i)tr.L en )a mi)on$a+ en e) tan$o 4 en )a m#r$a ar$entina+ here(Bn(o)es parte (e s# m#sica)i(a( 4 t:cnicas corpora)es+ sin necesariamente contin#ar asocia(o a prBcticas 6#e t#/iesen como ,nicos prota$onistas a )os (escen(entes (e a3ricanos 4 sin constit#irse en #n $:nero m#sica) mo(erno sin$#)ar.

Pasado " presente del repertorio negro en las canciones del universo rioplatense
"n e) #ni/erso (e m,sicos 6#e se (e(ican a )a @m,sica riop)atense= en 0#enos 1ires 2o 6#e combinan prescripciones $en:ricas (e) tan$o+ )a mi)on$a+ )a m#r$a 4 e) can(ombe es com,n )a in/esti$aci.n en )a historia (e )a m,sica pop#)ar )oca) para /ersionar repertorio asocia(o a )os ne$ros (e )a re$i.n.DI1E "se repertorio se compone (e canciones (e )a ;#ar(ia Cie-a (e) tan$o+ 6#e re3ieren (e (istintas maneras a )a

11

/i(a (e )os ne$ros 2t&picamente )as composiciones 4 $rabaciones 6#e 1n$e) Ci))o)(o rea)i'a (#rante )a primer (:ca(a (e) Si$)o ??. Fomo en )a interpretaci.n (e 1l negro alegre ((e Ci))o)(o)+ o 4arcajadas del negro Auan ((e) #r#$#a4o 1rt#ro (e Na/a) por @<ocomocho )a Forneta=+ ese repertorio tambi:n es apropia(o para (estacar e) anti$#o carBcter ),(ico h#mor&stico (e) tan$oDI2E+ tra(iciona)i'an(o )as prBcticas (e m#chos con-#ntos contemporBneos (e) #ni/erso riop)atense. Ptra ten(encia si$ni3icati/a en )a e-ec#ci.n (e mi)on$as 4 tan$os es )a apropiaci.n (e repertorio (e compositores 6#e en 0#enos 1ires+ 4 (#rante )as (:ca(as (e 19I0 4 19J0 3#n(amenta)mente+ insta)aron e) r.t#)o @mi)on$a can(ombe=+ como SebastiBn 8ianna 4 Somero !an'i+ 4 )os (emBs )etristas 6#e crearon /ersos para )as composiciones (e 8ianna.DIIE Carias canciones (e Ps/a)(o Sosa For(ero 4 a)$#nos can(ombes 6#e en )a (:ca(a (e 19J0 pop#)ari'a 1)berto Fasti))o son inscriptos en )a misma )&nea en )as rea)i'aciones contemporBneas. "ntre e))os+ e) repertorio (e mi)on$a can(ombe (e )os #r#$#a4os 7omeo ;a/io)i+ Farme)o Imperio 4 ;er.nimo Worio+ tambi:n es re/isita(o por m#chos con-#ntos 6#e en 0#enos 1ires /ersionan canciones asocia(as a) ima$inario a3roriop)atense. Fa(a artista 4 ca(a con-#nto+ con s#s (i/ersas tra4ectorias+ re/e)a (i3erentes posibi)i(a(es a )a hora (e interpretar repertorio 4 estr#ct#rar narrati/as 6#e a)#(en a )os ne$ros (e )a re$i.n. 8or e-emp)o+ e) $#itarrista #r#$#a4o U#an 8ab)o ;reco+ 6#e resi(e en 1r$entina (es(e 1976+ (esp#:s (e e(itar a)$#nos F%s 6#e remiten sobre to(o a )a sonori(a( (e) can(ombe a3ro#r#$#a4o 4 a) tan$o+ mont. #n espectBc#)o sobre )a obra (e SebastiBn 8ianna 4 Ae.n 0enar.s @Fara (e ne$ro. 12 Fan(ombes 4 pre$ones (e 0#enos 1ires=+ e9p)oran(o (e ))eno )a sonori(a( (e) can(ombe ar$entino. !Bs tar(e (ar&a 3orma a) espectBc#)o @Fan(ombe en 7o-o=+ tambi:n en torno a )a m#sica)i(a( a3roar$entina como temBtica. %imbara+ #na comparsa (e can(ombe en acti/i(a( en 0#enos 1ires (es(e e) a*o 2000 (or$ani'a(a por hi-os (e #r#$#a4os resi(entes en 1r$entina 4 por ar$entinos)+ tiene a s# /e' #n con-#nto para act#aciones @(e escenario= 6#e apro9iman )a sonori(a( (e) can(ombe a3ro#r#$#a4o con e) tan$o 4 )a mi)on$a+ 4 con e) can(ombe ar$entino+ o can(ombe $#ari).. 8or s# parte+ )os traba-os (e Ps/a)(o 4 "(#ar(o 1/ena+ asocia(os a )a mi)on$a porte*a+ se apro9iman tambi:n (e )a temBtica (e )as mi)on$as ne$ras tra(iciona)es 4 (e) can(ombe ar$entino a tra/:s (e composiciones propias. Fon-#ntos (e tan$o inte$ra(os por -./enes ar$entinos como Ba Guardia )ereje o Ba Biyuya tambi:n inc)#4en /arios can(ombes en s#s $rabaciones 4 act#aciones en /i/o+ e)aboran(o arre$)os 6#e remiten a )a sonori(a( @primiti/a= (e) tan$o a tra/:s (e) timbre (e $#itarras+ 3)a#ta+ @peine con pape)= 4 (i3erentes instr#mentos (e perc#si.n. 1rie) 8rat e(it. /arios F%s en )a )&nea (e) @tan$o mi)on$a (e corte m#r$#ero= (o @tan$o ne$ro=)+ en )os c#a)es inc)#4e e) can(ombe mi)on$a @Fharo)= 4 e) can(ombe @W#mbamb:= ((e Ps/a)(o Sosa For(ero)+ 4 @") Ne$ro 0amba= 4 @<e (#e)e ne$ro=+ sobre poemas (e U#)iBn Fente4a. "n 2006 4 2007 abr&a s#s espectBc#)os con #n recita(o sobre e) poema (e Uos: !aria 8a)a'#e)os @") ne$ro shicoba=+ (e 1867. U#an Far)os FBceres (premia(o en 2006 por )a Ae$is)at#ra (e )a Fi#(a( (e 0#enos 1ires por (i3#n(ir (#rante a ,)tima (:ca(a K)os or&$enes ne$ros (e) tan$oL en "#ropa)+ $rab. como mi)on$a can(ombea(a @F#mtan$o= (#na /ersi.n (e) anti$#o @>n tan$o caranc#ntan$o=+ (e a#tor an.nimo) entre s# )ar$a serie (e tan$o ne$ro+ can(ombe $#ari).+ mi)on$a can(ombea(a 4 mi)on$a m#r$#era. 8ara m#chos m,sicos este repertorio Ktra(iciona)L por mBs 6#e no ha4a si(o necesariamente comp#esto por ne$ros ar$entinos o #r#$#a4os 3#nciona como pr#eba (e )a importante presencia (e )os ne$ros en )a m,sica pop#)ar )oca)+ sin 6#e ese hecho necesariamente imp)i6#e )a e9istencia (e contin#i(a(es 3orma)es entre )a m,sica ne$ra porte*a 4 )a m,sica (e )os a3ricanos. So4 ta)es pie'as son retoma(as 4 mati'a(as con senti(os a(ec#a(os a n#estros tiempos: a tra/:s (e esas prBcticas m#sica)es se e)abora #na cr&tica a )as 3ormas he$em.nicas (e crista)i'ar )o 6#e se consi(era c#)t#ra naciona)+ o m,sica ar$entina+ 4 )a

12

participaci.n (i3erencia) 6#e a)$#nas historias atrib#4en a )os (istintos $r#pos socia)es en )a constit#ci.n (e esas cate$or&as. "n a)$#nos casos+ a(emBs (e /ersionar repertorio tra(iciona)+ se e)aboran canciones asocia(as a )o 6#e se consi(era m#sica)i(a( a3roporte*a+ e9presBn(ose en $:neros como mi)on$a+ tan$o+ m#r$a 4 can(ombe+ en3ati'an(o )a presencia (e secciones (e perc#si.n+ intro(#cien(o partes (e can(ombe $#ari).+ centran(o )a temBtica (e )as )etras en )os Kor&$enes ne$rosL (e esos $:neros+ 4 m#chas /eces comentan(o+ con (istinto $ra(o (e iron&a+ )a K(esaparici.nL (e )os ne$ros ar$entinos 4 (e s# c#)t#ra. "stas prBcticas m#sica)es (escriben #n panorama en e) c#a) )a m,sica ne$ra 3orma parte (e) pasa(o 4 (e) presente+ 4 pertenece a )a naci.n 4 a )a re$i.n+ )e$itiman(o prBcticas m#chas /eces consi(era(as e9tra*as a )as tra(iciones (e )a ci#(a(. %e este mo(o+ #n patrimonio c#)t#ra) ne$ro p#e(e ser rei/in(ica(o como propio por sectores amp)ios+ no necesariamente a3ro(escen(ientes o ne$ros. "se patrimonio m#sica)+ si enten(i(o en estos t:rminos+ trascien(e )&mites :tnicos 4 racia)es+ permitien(o 6#e s#-etos (e (istinta ascen(encia 4 apariencia 3&sica conciban como @n#estra c#)t#ra= o @c#)t#ra naciona)= a )as prBcticas asocia(as a )os ne$ros ar$entinos.

(ntre las concepciones nativas " la literatura so re la msica afroamericana


Aa )ect#ra (e )os te9tos 3o)c).ricos c)Bsicos sobre )os $:neros pop#)ares en e) 7io (e )a 8)ata e/i(encia #na )abor s.)i(a en )a constataci.n (e 6#e a) prome(iar e) Si$)o ?I? no restaba en )a 1r$entina nin$#na re)aci.n con )o 6#e p#(iera ser consi(era(o m,sica o c#)t#ra $en#inamente a3ricana. "n e) me-or (e )os casos se acepta 6#e )os ne$ros participaban (e )a acti/i(a( m#sica) (e )a ci#(a( pero tocan(o $:neros e#ropeos racia)i'a(os como b)ancos. Pc#rre 6#e )a )iterat#ra 3o)c).rica 4 antropo).$ica sobre )as c#)t#ras ne$ras pro(#ci(a entre 1920 4 19H0 en /arios pa&ses )atinoamericanos 4 (e) Faribe SispBnico+ contrib#4. a conso)i(ar (e3iniciones )e$&timas (e )o 6#e po(r&a ser representa(o como c#)t#ra ne$ra en 1m:rica Aatina. Aa presencia (e e9presiones in(isc#tib)emente a3ricanas en 0rasi) (/ecino 6#e siempre sir/i. (e 3i$#ra contrasti/a para representar )a i(enti(a( ar$entina como b)anca+ en contraste con )a @ne$rit#(= brasi)e*a+ 4 como seria o triste+ en oposici.n a) ethos a)e$re (e) pa&s /ecino)+ era )a pr#eba (e 6#e entra(o e) Si$)o ?? 4a no hab&a c#)t#ra ne$ra en e) 7&o (e )a 8)ata. Seme-ante a3irmaci.n ten&a senti(o si se piensa 6#e )os &tems ))ama(os a representar )a c#)t#ra ne$ra en e) >r#$#a4 o )a 1r$entina 2 (e ac#er(o con e) mo(e)o (e Sers5o/its ten&an e) ni/e) (e a3ricanismo m#cho mBs ba-o 6#e )os brasi)e*os o c#banos. 7ecor(emos #na /e' mBs a Far)os Ce$a:
Aas (an'as (e )os ne$ros no e9isten 4a en n#estro pa&s. ") est#(ioso no se (eci(e a recha'ar s# arrai$a(a i(ea (e )a in3)#encia a3ricana 4 (e b#ena $ana 6#isiera po(er representarse e) ambiente (e hace cien a*os para comprobar si e) espectBc#)o ne$ro p#(o o no in3)#ir en e) crio))o. 8#es bien+ s#s (eseos p#e(en recibir cierta satis3acci.n. Aas principa)es ci#(a(es (e) 0rasi) act#a) o3recen a) /ia-ero #n c#a(ro seme-ante a) 6#e intenta ima$inar e) est#(ioso rebe)(e. (Ce$a+ 19I6 a:779)

"n ese mismo per&o(o (1920 19H0)+ )a ma4or&a (e )os 3o)c)oristas ar$entinos 4 #r#$#a4os se a-#st. a mo(e)os 6#e no permit&an incorporar )as trans3ormaciones en )as prBcticas m#sica)es como si$nos (e s# contin#i(a( en e) tiempo.DIJE 1 esto se s#m. )a )e$itimaci.n (e #n mo(e)o ana)&tico 6#e b#scaba contin#i(a(es mBs o menos pr.9imas con e) V3rica+ 4 no creaciones crio))as. Fon esas i(eas como marco+ se acept. como mo(e)o (e c#)t#ra ne$ra en Aatinoam:rica a a)$#nas e9presiones c#banas 4 brasi)e*as. Aas caracter&sticas e9presi/as (e )os $:neros )e$itima(os como @m#4 a3ricanos= se tornaron re3erencia a

1I

)a hora (e b#scar e9presiones (e) mismo tipo en c#a)6#ier )#$ar (e 1m:rica Aatina.DIHE 1hora bien+ en pa&ses como 0rasi) o Fo)ombia (en )os c#a)es (es(e )a (:ca(a (e 19I0 se en3ati'. e) mesti'a-e como marca )e$itima (e )o naciona))+ )os mo/imientos (e a3irmaci.n (e )a ne$rit#( (en#ncian+ (es(e )os a*os 70+ ta) i(eo)o$&a (e) mesti'a-e 4 )as prBcticas c#)t#ra)es sincr:ticas como #na asimi)aci.n (e )os ne$ros 4 como #na actit#( (e s#misi.n por parte (e ese $r#po a )os /a)ores 4 prBcticas c#)t#ra)es he$em.nicas. "n esos pa&ses+ )as e9presiones consi(era(as mBs $en#inamente a3ricanas a(6#ieren #n /a)or 6#e )as (istin$#e en e) campo (e )a c#)t#ra pop#)ar (Bn(o)es #n a#ra (e resistencia. "n )a 1r$entina+ )a (irecci.n (e) mo/imiento 6#e se obser/a en e) se$mento (e )a m,sica pop#)ar ba-o est#(io parece simi)ar+ por mBs 6#e )os conte9tos i(eo).$icos sean m#4 (i3erentes. "n este caso+ en 6#e )a i(eo)o$&a naciona)ista propone a )a c#)t#ra ar$entina como b)anca 4 e#ropea+ a6#e))as iniciati/as 6#e (estacan )a importancia (e )as prBcticas (e )a pob)aci.n ne$ra en )a constit#ci.n (e )o naciona) emiten #n mensa-e 6#e )as (istin$#e en e) campo (e )a c#)t#ra pop#)ar+ por mBs 6#e en3aticen e) mesti'a-e racia) 4 c#)t#ra) 4 por mBs 6#e 3orma)mente no $#ar(en necesariamente contin#i(a(es con )as prBcticas m#sica)es (e )os a3ricanos. "n este caso e) mesti'a-e no connota #n pro$resi/o emb)an6#ecimiento+ sino 6#e re/e)a contra(icciones en )os (isc#rsos 6#e racia)i'an )a c#)t#ra naciona) como b)anca+ 4 c#estiona )a s#p#esta (esaparici.n (e )os ne$ros ar$entinos+ e/i(encian(o e) carBcter i(eo).$ico (e (icha in/isibi)i'aci.n. !i :n3asis en )os procesos (e racia)i'aci.n res#)ta (e )a premisa (e 6#e )as i(enti3icaciones racia)es son 3#n(amenta)es para enten(er )a mo(erni(a( )atinoamericana 4 )a e)aboraci.n (e i(eo)o$&as naciona)istas en esta parte (e) continente. (%a !atta+ 1986) %e mo(o $enera)+ )as prBcticas (e )os m,sicos entre 6#ienes rea)ic: etno$ra3ia+ (ia)o$an con )as (e3iniciones hist.ricas (e )o naciona). Fomo s#$iere 8eter Za(e (2000) )as i(eo)o$&as naciona)es siempre se artic#)an sobre )a tensi.n entre homo$enei(a( 4 hetero$enei(a(+ or(enan(o -erBr6#icamente a )as cate$or&as socia)es 4 )as prBcticas c#)t#ra)es 6#e se )es asocian. "n )a cima (e ta)es -erar6#&as estarBn a6#e))as prBcticas 4 cate$or&as socia)es con )os 6#e se asocia e) ima$inario naciona)ista. 8ero para (e3inir s# posici.n+ (ichas cate$or&as 4 prBcticas precisan #n @otro= -erBr6#icamente in3erior (e 6#ien (i3erenciarse. "n 1m:rica Aatina+ e) mesti'a-e 2enten(i(o como me'c)a racia) 4 c#)t#ra) es )a 3.rm#)a mBs #sa(a para representar a )as (istintas naciones. ;racias a )a in3)#encia (e) pensamiento racia)ista 4 e/o)#cionista en )os inte)ect#a)es 4 po)&ticos (e 3ina)es (e) Si$)o ?I?+ m#chas /eces ese mesti'a-e es enten(i(o como #n proceso (e pro$resi/o emb)an6#ecimiento: en esos casos )a presencia (e in(&$enas o ne$ros p#e(e ser minimi'a(a e inc)#so ne$a(a. Sin embar$o+ )a rec#rrente preoc#paci.n con )os or&$enes b)ancos+ ne$ros o in(&$enas+ en c#)t#ras 4 e9presiones m#sica)es consi(era(as mesti'as+ re/e)a 6#e )a preten(i(a homo$enei(a( n#nca e)imina )a tensi.n con )a (i/ersi(a( 6#e artic#)a e) pensamiento naciona)ista. (0:ha$#e+ 1991) Si nos (etenemos en )as narrati/as hist.ricas sobre )os or&$enes (e )os $:neros m#sica)es 6#e i(enti3ican a )a 1r$entina+ es e/i(ente 6#e mBs (e #n si$)o (e ret.ricas sobre )a ascen(encia e#ropea (e )a c#)t#ra naciona)+ 4 s# consec#ente racia)i'aci.n como b)anca+ no e)iminaron+ para na(a+ )a presencia (e )o ne$ro o a3ricano en )os (ebates sobre )o ar$entino. 1) contrario+ contrib#4eron en )a e)aboraci.n (e #n mapa en e) c#a) )os ne$ros 4 s#s e9presiones c#)t#ra)es oc#pan e) )#$ar (e )a a)teri(a( 4 en a)$#nos casos (e )o s#ba)terno. "n )a historia ar$entina+ )a cate$or&a socia) @ne$ros=+ a pesar (e )os (istintos senti(os 6#e as#mi.+ siempre se asoci. a )a s#ba)terni(a(. (;#ber+ 2002+ Qri$erio+ 2002) 8or e))o+ a3irmar 6#e )a c#)t#ra 4 )a m,sica pop#)ar )oca) tiene m#cho (e ne$ro+ es #na 3orma mBs (e e9presar e) tono cr&tico 6#e (e3ine a )o pop#)ar en )as prBcticas m#sica)es (e) #ni/erso riop)atense. 1 tra/:s (e m#chas iniciati/as 6#e se reconocen como contin#a(oras (e )as tra(iciones (e )os ne$ros (e )a re$i.n+ se act#a)i'an nociones (e (i/isi.n 4

1J

separaci.n+ rompien(o con )a i(ea (e #na c#)t#ra naciona) inte$ra(a+ homo$:nea. Aa /arie(a( (e e9presiones 6#e )os -./enes (e 0#enos 1ires i(enti3ican como m,sica ne$ra+ me ))e/. a pre$#ntarme por )os senti(os con 6#e se #sa esa cate$or&a+ 4 a pensar esta c#esti.n en re)aci.n a) conte9to i(eo).$ico ar$entino. !i ob-eti/o+ por )o tanto+ no ha si(o corroborar si )a mi)on$a+ e) tan$o o )a m#r$a porte*a son o no son @m,sica ne$ra=+ como m#chos -./enes a3irman. !e pareci. importante+ por e) contrario+ pensar #n marco (e interpretaci.n en e) c#a) )as concepciones @nati/as= (e) pasa(o 4 (e) presente (e )os $:neros m#sica)es )oca)es no est:n necesariamente @ma) in3orma(as=+ por mBs 6#e no coinci(an con a)$#nas narrati/as he$em.nicas en )a historia naciona)+ ni con )as conc)#siones aca(:micas 6#e a3irman 6#e )a m,sica ne$ra (e )a 1r$entina (esapareci. con e) ,)timo a3ricano 6#e m#ere en e) Si$)o ?I?.

)otas
D1E 8#e(e ser ,ti) recor(ar 6#e )os act#a)es territorios (e 1r$entina 4 >r#$#a4+ as& como e) s#r (e 0o)i/ia

4 8ara$#a4+ 3ormaron parte (e #na #ni(a( po)&tico a(ministrati/a en e) Cirreinato (e) 7&o (e )a 8)ata+ crea(o en 1776. Sasta entonces 0#enos 1ires era #n p#erto peri3:rico (e) Cirreinato (e) 8er,. ") territorio (e )o 6#e ho4 es )a 7ep,b)ica Prienta) (e) >r#$#a4 era (isp#ta(o entre espa*o)es 4 port#$#eses+ 4 6#e(a en manos espa*o)as en 1726 con )a 3#n(aci.n (e !onte/i(eo. 1r$entina se in(epen(i'a (e "spa*a en 1810+ 4 )os es3#er'os separatistas 2en oposici.n a )a he$emon&a (e 0#enos 1ires en a)$#nas re$iones+ con(#-eron a) s#r$imiento (e otras tres naciones: 8ara$#a4 en 181J+ 0o)i/ia en 182H 4 >r#$#a4 en 1828. (c3. A#na+ 1982M Uochims+ 7eiche) [ ;#t3rein(+ 1996) D2E Aa apropiaci.n (e $:neros @)oca)es= 4 @tra(iciona)es= por parte (e m,sicos -./enes 6#e )os combinan con e)ementos (e) rock no es e9c)#si/o (e )a re$i.n sino 6#e se re$istra con /ariantes se$,n )os casos en to(a 1m:rica Aatina. Sobre )a combinaci.n (e roc5 4 $:neros tra(iciona)es )atinoamericanos /er 8accini Sernan(e'+ Qernan(e' A=Soeste [ \o)o/+ 200J. Sobre )a carna/a)i'aci.n 4 )a a(opci.n (e e)ementos (e )os #ni/ersos m#r$#ero 4 can(ombero en e) Bmbito (e) roc5 (e 0#enos 1ires+ /er Fitro+ 2000 2ana)i'an(o )a prop#esta (e) $r#po Bersuit Cergarabat o 0ene(etti+ 200H+ para e) caso (e Ba Renga. Sobre )as trans3ormaciones en e) #ni/erso (e) rock argentino en )a (:ca(a (e 1990+ 4 s#s apro9imaciones a otros $:neros pop#)ares /er Ci)a+ 1989M ;arc&a 4 !art&ne'+ 2001M SemBn+ Ci)a [ 0ene(etti+ 200J. DIE "n 0#enos 1ires m#chos $r#pos re,nen a m,sicos #r#$#a4os+ o hi-os (e #r#$#a4os+ 4 ar$entinos. 8#e(e ser ,ti) tener en c#enta 6#e+ se$,n e) 4enso >acional de ,oblacin (e 1991 (IN%"F Instit#to Naciona) (e "sta(&sticas 4 Fensos)+ e) J ] (e )a pob)aci.n (e) Drea *etropolitana de Buenos 2ires estaba inte$ra(o por personas naci(as en pa&ses )im&tro3es. "n ese tota) )os #r#$#a4os 3orman e) $r#po mBs n#meroso para )a Fi#(a( (e 0#enos 1ires. (Aos porcenta-es mBs a)tos estBn representa(os por #r#$#a4os J0] + para$#a4os 2H] 4 bo)i/ianos 1H] ) "n e) ;ran 0#enos 1ires e) $r#po (e personas e9tran-eras mBs n#meroso estB representa(o por )os para$#a4os (J9]) 4 en se$#n(o )#$ar por )os #r#$#a4os (22]). DJE 8ara #n mo(e)o sobre )as re)aciones entre m,sica+ narrati/as e i(enti3icaciones /er Ci)a+ 1996M 4 8e)ins5i+ 2000. DHE 8r#eba (e e))o son )os n#merosos art&c#)os 6#e Far)os Ce$a (e(ic. a )a c#esti.n+ /arios (e e))os p#b)ica(os en e) %iario Aa 8rensa 4 otros en p#b)icaciones especia)i'a(as (!e re3iero a Ce$a 19I2+ 19I2a+ 19I6+ 19I6^+ 19I6b). 1 pesar (e 6#e s#s t&t#)o a /eces s#$ieren otra cosa+ en to(os se oc#pa (e ar$#mentar a 3a/or (e )a (esaparici.n (e c#a)6#ier /esti$io (e )a m,sica ne$ra (e) Si$)o ?I? en e) panorama (e )a m,sica pop#)ar ar$entina. D6E "sta 3orma (e enten(er )a (i3erencia en )a naci.n se inspira en Somi 0habha (1990+ 2002). <ambi:n+

1H
en e) est#(io (e 8eter Za(e (2000) sobre )a m,sica co)ombiana+ 6#e (esen/#e)/e esta perspecti/a en re)aci.n a )a racia)i'aci.n (e )os $:neros m#sica)es. D7E Aas (istintas acti/i(a(es 6#e con3orman e) circ#ito a) c#a) re3iero son (i/#)$a(as bBsicamente por tres me(ios: a) )a 2genda *urguera+ (istrib#i(a semana)mente /&a correo e)ectr.nico 4 pro$rama(a por e) murguero %ie$o 7obacio+ b) )a co)#mna Rioplatenses, Cienen @onando (e) Ei&rio ,opular+ p#b)ica(a semana)mente por e) perio(ista 8ab)o CB'6#e'+ 4 c) )a re/ista (i$ita) Fuilombo+ mens#a)+ e(ita(a por %inah Schonha#t 4 "#$enio QernBn(e'. Aa primera 3#nciona como #n porta) (e ser/icios re)ati/os a )a acti/i(a( art&stica en )os $:neros riop)atenses+ 4 (e an#ncios sobre act#aciones 4 )an'amientos (e (iscos. Aa se$#n(a tambi:n inc)#4e comentarios (e espectBc#)os 4 cr&tica m#sica) e in3ormaciones sobre )os artistas (e este #ni/erso. Aa tercera inc)#4e notas+ pro$ramaci.n 4 #na $#&a (e ban(as con prop#estas re)ati/as a )a m,sica a3roamericana. Aos tres contrib#4en a conso)i(ar e) circ#ito (e )a m5sica rioplatense. D8E 8or $esti.n in(epen(iente (e )a acti/i(a( m#sica) re3iero+ ta) como en )a (e3inici.n abarcati/a 6#e propone Pchoa (200I)+ a a6#e))as iniciati/as 6#e se (esarro))an por 3#era (e )as cinco compa*&as (e )a in(#stria (e) entretenimiento consi(era(as majors ("!I+ Zarner !#sic+ Son4 0!;+ >ni/ersa)). Sin embar$o+ este hecho no (ebe oc#)tar )a enorme /arie(a( (e con(iciones en 6#e traba-an )os se))os in(epen(ientes (e )a ci#(a( (Forti+ 2007)+ 4 )os (i3erentes $ra(os (e contro) sobre )a obra art&stica 6#e tienen )os m,sicos+ inc)#si/e en )a es3era (e )a $esti.n in(epen(iente. D9E "n e) conte9to ar$entino 4 #r#$#a4o )a noci.n (e @crio))o= no connota necesariamente @hibri(es= sino e) carBcter @nati/o=+ s#stento (e) naciona)ismo @a#t:ntico=. Fomo ar$#menta 1rchetti (200I:9) e) crio))ismo ar$entino 3#e #n mo/imiento tra(iciona)ista t&picamente mo(erno+ 6#e b#scaba ra&ces c#)t#ra)es en e) interior (e) territorio naciona). D10E Aas obser/aciones 6#e se e9ponen res#)tan (e) traba-o (e campo rea)i'a(o entre 200J 4 2007 para mi in/esti$aci.n (e (octora(o en e) marco (e) pro4ecto 1studos antropolgicos e etnolgicos no Brasil e na 2rgentina, 3inancia(o por )a a$encia brasi)e*a FN8_ 4 (esarro))a(o en )a >ni/ersi(a(e Qe(era) (e Santa Fatarina (0rasi)) por e) >5cleo de 1studos sobre 2rte, 4ultura, e @ociedade na 2merica Batina e no 4aribe G*H@2). No obstante+ a)$#nos (atos presenta(os 3#eron reco$i(os (#rante 2002 4 200I para mi (isertaci.n (e maestr&a en 1ntropo)o$&a Socia) (>QSF 200J)+ 4 otros 3#eron e)abora(os entre 1998 4 2000+ como parte (e) traba-o (e campo (e #na in/esti$aci.n (e )icenciat#ra en antropo)o$&a socia) en )a >ni/ersi(a( (e 0#enos 1ires+ 1r$entina. _#iero re$istrar mi a$ra(ecimiento a) pro3esor 7a3ae) Uos: (e !ene'es 0astos por s# )ect#ra cr&tica (e otras /ersiones (e este te9to 4 s#s $enerosas s#$erencias 4+ 3#n(amenta)mente+ a to(os )os m,sicos 6#e co)aboraron en )a rea)i'aci.n (e este est#(io. D11E Aa a#tora re3)e9iona sobre e) conte9to #r#$#a4o. Sin embar$o+ como s#s conc)#siones (eri/an (e) e9amen (e) materia) e(ita(o por casas 6#e (istrib#&an m,sica impresa tanto en 0#enos 1ires como en !onte/i(eo en esa :poca 2b#ena parte e(ita(o en 0#enos 1ires + p#e(e (e(#cirse 6#e )os $:neros 6#e )a a#tora (escribe estaban (e mo(a en )as (os ci#(a(es. D12E ") anB)isis espec&3ico (e )as e9periencias (e traba-a(ores c#)t#ra)es brasi)e*os resi(entes en 0#enos 1ires nos permiti. estab)ecer #na (istinci.n entre )os 6#e presentaban #na ima$en brasileira o nacional (e s#s e9presiones art&sticas 4 a6#e))os 6#e en3ati'aban e) carBcter afro+brasileiro o negro (e s# prBcticas c#)t#ra)es. (%om&n$#e' 4 Qri$erio+ 2002) "n este ,)timo caso )os brasi)e*os participan (e #n circ#ito (e acti/i(a(es afro+ negras o africanas+ inte$ra(o por personas (e (i3erentes naciona)i(a(es 2ar$entinas o /eni(as (es(e (i3erentes pa&ses (e 1m:rica Aatina 4 V3rica 4+ e/ent#a)mente+ en empren(imientos art&sticos # or$ani'aciona)es con s#-etos (e proce(encia (istinta (e )a s#4a pero 6#e se reconocen parte (e) co)ecti/o a3ro. D1IE 1)$#nas a$r#paciones 6#e interpretan tangos inc)#4en sets (e perc#si.n 6#e p#e(en tener a(emBs (e) ca-.n #no o (os bombos con p)ati))o 2in(e)eb)emente asocia(o a )a sonori(a( (e )a murga portea + #na c#er(a (6#e inc)#4e tambor chico+ repi6#e 4 piano) (e candombe afrouruguayo+ o bien #n tambor repi6#e 4 #n tambor piano+ re(ob)ante+ t#mba(oras+ bon$.+ ce)estas o set ))a/es. 1)$#nos con-#ntos+ por s# parte+ inc)#4en bater&a. D1JE Sin (#(a "(#ar(o !ateo es #n artista 3#n(amenta) en e) mo/imiento 6#e )os c#atro m,sicos 6#e menciono imp#)saron+ pero so)amente en a*os recientes estB tenien(o #na ma4or pop#)ari(a( entre )os

16
-./enes (e )a 1r$entina+ a partir (e )a ree(ici.n en F% (e a)$#nas (e s#s obras.
D1HE <a) como se (enomina a) toca(or (e tambori) (tambor) (e can(ombe en e) #ni/erso (e) $:nero. D16E <a) como se (enomina a )os $r#pos (e tambori)eros 6#e tocan can(ombe. D17E Fomparsa+ en e) caso (e) can(ombe+ es e) co)ecti/o inte$ra(o por #na c#er(a (e tambores+ #n n,mero

/ariab)e (e bai)arinas 4 bai)arines+ 3i$#ras t&picas como !amB Cie-a+ ;rami))ero+ 4 "scobero (este ,)timo aparece raramente en )as comparsas (e 0#enos 1ires)+ 4 6#e en (es3i)es 3orma)es presentan a(emBs s#s estan(artes+ ban(eras 4/o 3i$#ras a)e$.ricas como )a )#na 4 )a estre))a. D18E ") Fentro F#)t#ra) 7icar(o 7o-as+ 6#e (epen(e (e )a >ni/ersi(a( (e 0#enos 1ires+ 3#e #n espacio importante en )a promoci.n (e e9presiones c#)t#ra)es a3roamericanas (#rante )as ,)timas (os (:ca(as. "ste centro c#)t#ra) 3#ncion. como #na p#erta (e acceso a esos saberes para m#chos -./enes+ no necesariamente est#(iantes #ni/ersitarios+ 6#e mBs tar(e ser&an prota$onistas+ -#nto a s#s maestros+ en )a artic#)aci.n (e #n circ#ito para esas e9presiones en )a ci#(a(. "ntre 1988 4 1999 se pro(#-o en ese centro #na con3)#encia (e artistas ori#n(os (e (istintos pa&ses )atinoamericanos a)$#nos (e e))os con e9periencia (e mi)itancia en or$ani'aciones (e a3ro(escen(ientes+ otros habien(o participa(o en pro4ectos re)ati/os a) (esarro))o (e e9presiones c#)t#ra)es ne$ras + 6#e con(#-o a )a 3ormaci.n (e) ;r#po F#)t#ra) 13ro+ #n co)ecti/o 6#e 3#ncion. como espacio (e (ebate respecto (e )as prob)emBticas comparti(as por a3ro(escen(ientes (e (istintas proce(encias 4 6#e or$ani'. acti/i(a(es orienta(as a )a promoci.n (e e9presiones c#)t#ra)es a3ro. ") proceso (e in/isibi)i'aci.n (e )os ar$entinos (escen(ientes (e a3ricanos 4 e) pape) 6#e )a historia o3icia) )es atrib#4. en )a constit#ci.n (e )o 6#e /en(r&a a ser consi(era(o c#)t#ra naciona) en )a 1r$entina tambi:n eran #n as#nto (e (isc#si.n en )a a$en(a (e esta or$ani'aci.n. D19E %#rante mi traba-o (e campo 3rec#ent: ensa4os 4 /i (es3i)ar a )as si$#ientes comparsas: !o/imiento 13roc#)t#ra) 0on$a 2con Ua/ier 0on$a !artine' como -e3e (e c#er(a 4 or$ani'a(or (e )a esc#e)a (e can(ombe (e) centro c#)t#ra)+ `an`a)a`an 2or$ani'a(a por Ser$io !orBn + 1ta)a5imbamba 2or$ani'a(a por Fesar Fastro + `imbara 2(iri$i(a por ;#i(o 0e)3iore + `#mba 0ant# 2or$ani'a(a por Focoa 4 Aon-as (e San <e)mo+ (iri$i(a por F)a#(io @1rti$as= !artiarena. "n Aa 8)ata: )as comparsas Aa F#er(a+ <ambores <intos+ Aon-as 9I2 4 Aa !in$a. "n !or.n: Za)o3inna+ or$ani'a(a por Aeonar(o @8e)a(o= 8#chetta+ 4 )a (e) <a))er !#nicipa) (e Fan(ombe+ Fha$#oro+ (iri$i(a por Qac#n(o Qerreira 4 Feci)ia 0ena/i(es. "n 2008+ e) n,mero (e comparsas a#ment.+ as& como tambi:n )os co)ecti/os 6#e se re,nen para tocar can(ombe+ a#n6#e no ten$an e) con-#nto (e e)ementos 6#e (e3ine a estas a$r#paciones como comparsas. D20E 7ec#:r(ese 6#e para m#chos nati/os (e 0#enos 1ires 4 !onte/i(eo+ e) ni/e) )oca)+ en a)$#nas circ#nstancias+ a)#(e a )a re$i.n (e) 7&o (e )a 8)ata. D21E !e)/i))e Sers5o/its (1966) e)abora #n c#a(ro (e @"sca)as (e Intensi(a( (e 13ricanismo= en e) c#a) instit#ciones 4 e9presiones c#)t#ra)es (e (istintas Breas (e 1m:rica reciben ca)i3icaciones respecto (e s# ni/e) (e a3ricanismo: a) /er4 13rican+ b)6#ite 13rican+ c) somewhat 13rican+ () a )itt)e 13rican+ e) absent. 1 na(ie e9tra*a 6#e en ese c#a(ro 1r$entina 4 >r#$#a4 ha4an recibi(o )a ca)i3icaci.n @absent=. (") c#a(ro es repro(#ci(o en We)/in$ton+ 2001: 2I0 2I1) D22E Aas bases (e) pensamiento c#)t#ra)ista 6#e marc. b#ena parte (e )os est#(ios 3o)c).ricos (e )a primera mita( (e) Si$)o ?? p#e(en ser cons#)ta(as en e) *emorandum for t.e study of acculturation+ e)abora(o por 7e(3ie)(+ Ainton 4 Sers5o/its en 19I6. D2IE Sobre )as re)aciones entre )as /i(as 4 )as obras (e esos (os a#tores 2consi(era(os 3#n(a(ores (e )os est#(ios sistemBticos sobre )a m,sica pop#)ar rioplatense+ /er 1haroniBn+ 2000. (cap. 12) D2JE Sobre )a noci.n (e s#per/i/encia en Far)os Ce$a 4 Aa#ro 14estarBn /er 1haroniBn+ 1997 4 Ce$a+ 19JJ. D2HE Sobre )as @narrati/as (e )a a#tentici(a(= (e )a m,sica pop#)ar mo(erna en re)aci.n a )os $r#pos :tnicamente (i3erencia(os /er Samm+ 199H. D26E Fita(o en Qri$erio+ 2000+ p.8J. D27E 8ara citar #n e-emp)o+ en )a entra(a K0#enos 1iresL para )a 4ontinuum 1ncyclopedia of ,opular *usic e(ita(a en 200H+ se estab)ece: K%#rin$ this time D1920 19J0E+ two $enres o3 pop#)ar m#sic that

17
were c)ose)4 re)ate( to the tan$o appeare( in 0#enos 1ires: milonga an( mo(ern candombe. !o(ern candombe was tota))4 #nre)ate( to the primiti/e candombe o3 nineteenth cent#r4 porte*o b)ac5s.L (`ohan [ Sa)ton 200H:198 199) D28E "n )a prensa porte*a (iri$i(a a )a pob)aci.n ne$ra (e 0#enos 1ires en )as ,)timas (os (:ca(as (e) Si$)o ?I?+ se re$istra e) (escontento (e )os ne$ros ante ta) prBctica+ interpreta(a como )a participaci.n (e )os ne$ros en #n carna/a) 6#e hacia (e s#s propias tra(iciones ob-eto (e b#r)a. (Qri$erio+ 2000) !#chas /eces se e9p)ica e) retraimiento (e )a pob)aci.n a3roar$entina como consec#encia (e) escarnio p,b)ico a) 6#e 3#eron someti(as s#s tra(iciones a tra/:s (e )a risa carna/a)esca. No/ati (1980:J H) cita )a nota (e Qi$ari))o (Faras 4 Faretas+ 1H/02/1902) en )a c#a) #na m#-er ne$ra 4a anciana 6#e hab&a participa(o (e )as naciones en s# -#/ent#(+ testimonia: K"n 1870+ antes (e )a peste $ran(e+ )os mo'os bien comen'aron a /estirse (e morenos+ imitan(o hasta n#estro mo(o (e hab)ar... 4 4a no t#/imos mBs reme(io 6#e encerrarnos en n#estras casas+ por6#e :ramos pobres 4 nos (aba /er$aen'a. %esp#:s se*or+ no 6#e(. $rin$o en )a ci#(a( 6#e no se (is3ra'ara (e Cen$#e)a+ hacien(o #nos bai)es con moris6#etas+ 6#e eran #na /er(a(era ri(ic#)e'.L D29E Cer+ por e-emp)o+ e) c)Bsico (e Cicente 7ossi (e 1926 (2001) o e) art&c#)o p#b)ica(o en e) (iario Aa 8rensa en 191I+ 3irma(o con e) se#(.nimo Ciejo ?anguero. (Aa nota 3#e ree(ita(a en 199H por e) F)#b (e <an$o (e 0#enos 1ires). DI0E Importantes e9cepciones en esa sit#aci.n son )os traba-os (e) antrop.)o$o ar$entino 1)e-an(ro Qri$erio (re#ni(os en Qri$erio+ 2000) 4 )as in/esti$aciones (e Norberto 8ab)o Firio sobre e) can(ombe 4 otras e9presiones a3roar$entinas en /arias pro/incias (e) noreste ar$entino 4 en 0#enos 1ires. (Firio+ 200I+ 2007). DI1E !is re3erencias se )imitan a) #ni/erso riop)atense por6#e es entre esos m,sicos 4 con-#ntos 6#e rea)ic: etno$ra3&a. Sin embar$o+ como bien se*a). e) comentarista an.nimo (e este te9to+ por 3#era (e ese se$mento e9isten m#chas otras iniciati/as en e) campo (e )a m,sica pop#)ar ar$entina 2especia)mente en e) Bmbito (e) 3o)c)ore 6#e tambi:n se)eccionan repertorio asocia(o a )os ne$ros (e )a re$i.n para+ a tra/:s (e s#s narrati/as m#sica)es+ (e3en(er #n ar$#mento simi)ar a) 6#e se (escribe a6#&. DI2E 1)$#nos a#tores se*a)an 6#e reci:n a partir (e 190H se $enera)i'a e) ban(one.n 4 e) piano en )os con-#ntos 6#e e-ec#tan tan$o+ con(#cien(o a) $:nero 6#e representarB internaciona)mente a )a m,sica pop#)ar ar$entina hacia #na 3ase r&tmicamente mBs )enta+ 4 a s# /e' (e carBcter mBs serio 4 mBs triste. 1ntes (e esa trans3ormaci.n+ m#chos con-#ntos 6#e e-ec#taban tan$os con $#itarras 4 3)a#tas (esarro))aban #n esti)o ),(ico h#mor&stico a tra/:s (e s#s canciones+ esti)o 6#e caracteri'. a m#chos tan$os (e )a ;#ar(ia Cie-a. (Cer Sierra+ 198H) DIIE Aa obra can(ombera (e SebastiBn 8ianna atra/iesa #na 3ase (e /a)ori'aci.n 6#e se e9presa en e) inter:s 6#e recibi. en )os ,)timos a*os. "n 2007 )a Eireccin de *5sica (e) ;obierno (e )a Fi#(a( (e 0#enos 1ires+ encamin. #n pro4ecto (e @rescate= 6#e consisti. en in/esti$ar 4 transcribir )as pie'as 6#e 8ianna comp#so para e-ec#tar con )a Ir;uesta ?pica 4andombe+ en )a (:ca(a (e 19I0. Fomo )as partit#ras #ti)i'a(as por )a or6#esta ba-o )a (irecci.n (e 8ianna no p#(ieron ser ha))a(as+ se rea)i'aron transcripciones a partir (e $rabaciones anti$#as para reinterpretar)as en #n concierto 6#e 3#e $raba(o+ 4 c#4a e(ici.n+ a car$o (e )a %irecci.n (e !,sica (e) ;obierno (e )a Fi#(a( estB por sa)ir a) p,b)ico. ") ob-eti/o (e ta) iniciati/a es e) (e (i3#n(ir )a obra (e 8ianna (e ese perio(o. DIJE 8ara #n mo(e)o 6#e+ a (i3erencia (e) 3o)c)ore c)Bsico+ propone consi(erar )as trans3ormaciones en s# p)ano constit#4ente 4 no (isr#pti/o /er 8e)ins5i+ 2000 a. Sobre )as trans3ormaciones en )a m,sica pop#)ar en re)aci.n a )a mo(erni(a( )atinoamericana /er !ene'es 0astos+ 1999. DIHE ") con-#nto (e ras$os t&picamente atrib#i(o a )os a3ricanos $enera)mente inc)#4e e) #so (e 3ormas c&c)icas+ )a a)ternancia so)ista coro+ )a artic#)aci.n (e se$mentos me).(icos 4 se$mentos perc#si/os+ )a apreciaci.n (e )a s#perposici.n (e te9t#ras+ 4 e) #so (e instr#mentos a3ricanos. (<#rino+ 1997: 2JJ 2H0)

18

Bi liograf'a
1S17PNIVN+ Fori,n. 1997. KFar)os Ce$a 4 )a teor&a (e )a m,sica pop#)ar. >n en3o6#e )atinoamericano en #n ensa4o pionero.L Re0ista *usical 4.ilena+ /.H+ n#m. 188+ Santia$o (e Fhi)e. bbbbbbbbb. 2000. 4on0ersaciones sobre m5sica, cultura e identidad. !onte/i(eo: <ac#ab:. bbbbbbbbb. 200H. K>r#$#a4 !onte/i(eoL en 4ontinuum 1ncyclopedia of ,opular *usic of t.e Jorld (Co). III+ @Faribbean an( Aatin 1merica)+ Uohn Shepher(+ %a/i( Sorn+ %a/e Aain$ (e(s.)+ Aon(on/New Wor5: Fontin##m+ 200H. 17FS"<<I+ "(#ar(o 8. 200I. K P c$a#choc+ o tan$o+ primiti/ismo e po(er na 3ormaTdo (a i(enti(a(e naciona) ar$entinaL. *ana+ 1br 200I+ /o).9+ no.1+ p.9 29. 1W"S<17VN+ Aa#ro. 1967. 1l folklore musical uruguayo. !onte/i(eo: 1rca. 0"S1;>"+ ;erar(. 1991. K7e3)ections on the i(eo)o$ica) histor4 o3 Aatin 1merican "thnom#sico)o$4.L en 4omparati0e musicology and ant.ropology of music. 0r#no Nett) [ 8hi)ip 0oh)man (e(s). pp. H6 68. Fhica$o: >ni/ersit4 o3 Fhica$o 8ress. 0"N"%"<<I+ Feci)ia. 200H. K") roc5 naciona) en )os 90. ") caso (e Aa 7en$a.L en -olclore en las grandes ciudades. 2rte popular, identidad y cultura. 1)icia !art&n (e(.) 0#enos 1ires: Aibros (e) \or'a). 0"N\1+ S. (et.a)) 2006. K") ba))et a3ro per#ano en 0#enos 1ires: s# importancia en )a constr#cci.n (e i(enti(a( (e )os mi$rantes per#anos.L "n Buenos 2ires >egra, Kdentidad y cultura. Fomisi.n para )a preser/aci.n (e patrimonio hist.rico 4 c#)t#ra) (e(.) 0#enos 1ires: ;obierno (e )a Fi#(a( (e 0#enos 1ires. 0S10S1+ Somi. 1990. KNarratin$ the nationL. "n >ation and >arration. Aon(on: 7o#t)e($e+ pp.1 7. bbbbbbbbbbbbbb2002. 1l lugar de la cultura. 0#enos 1ires : !anantia). (199J) F17C1ASP N"<P+ 8a#)o. 1971.L") can(ombe: #na (an'a (ramBtica (e) 3o)c)ore a3ro#r#$#a4oL en "st#(ios 13ro. Faracas: >ni/ersi(a( (e Cene'#e)a. FS1!PS1+ Pscar. 200I. *c<o Sonor the 1shes o3 <heir Qorebearsc: <he 7ise an( Frisis o3 13rican Nations in the 8ost In(epen(ence State o3 0#enos 1ires+ 1820 1860L <he 1mericas+ Co). H9+ No. I (Uan.+ 200I)+ pp. IJ7 I78. FI7IP+ Norberto 8ab)o. 200I. KAa (esaparici.n (e) can(ombe ar$entino. Aos m#ertos 6#e /os matBis $o'an (e b#ena sa)#(.L *5sica e Kn0estigacin. 0#enos 1ires+ n#m 12 I+ pp.181 202. bbbbbbbbbbbbb. 2007. KNF.mo s#ena )a m,sica a3roporte*a ho4O Sacia #na $enea)o$&a (e) patrimonio m#sica) ne$ro (e 0#enos 1iresL. Re0ista ?ranscultural de *5sica+ n#m. 11+ 2007. FI<7P+ Si)/ia. 2000. K"st:ticas (e) roc5 en 0#enos 1ires. Farna/a)i'aci.n+ 3,tbo) 4 antimenemismo.L "n ,es;uisas recentes em 1studos musicais no *ercosul. A#cas+ !.". [ 7.U. (e !ene'es 0astos (e(s.) 2000. 8orto 1)e$re: >ni/ersi(a(e Qe(era) (e 7io ;ran(e (o S#). FP7<I+ 0erenice. 2007. KAas re(es (e) (isco in(epen(ienteL. "m Re0ista Ibser0atorio de Kndustrias 4ulturales+ ;obierno (e )a Fi#(a( (e 0#enos 1ires. (en prensa) %1 !1<<1+ 7oberto. 1986. I ;ue faz o brasil, Brasil. 7io (e Uaneiro: 7occo. %P!eN;>"\+ !.". [ Q7I;"7IP+ 1. 2002. K"ntre a brasi)i(a(e e a a3ro brasi)i(a(e: <raba)ha(ores c#)t#rais em 0#enos 1iresL. "n Brasileiros e 2rgentinos7 1ncontros, imagens, esteretipos. Qri$erio+ 1)e-an(ro [ 7ibeiro+ ;#sta/o Ains (e(s.)+ 2002+ 8etr.po)is: Co'es. 8p. J1 70. QP7N17P+ !arita. 199J. K7epertorios 4 prota$onistas en )a m#sica pop#)ar bai)ab)e #r#$#a4a+ 1920 19J0L. "n 2ctas de las KL Aornadas 2rgentinas de *usicologa y CKKK 4onferencia de la 2sociacin 2rgentina de musicologa . 7#i'+ Irma+ 7oi$+ ". [ 1. Fra$no)ini (e(s.) !en(o'a+ 2H a) 28 (e a$osto (e 199J+ pp. 28I 292. Q7I;"7IP+ 1)e-an(ro. 2000. 4ultura negra en el cono sur. Representaciones en conflicto. 0#enos 1ires: >ni/ersi(a( Fat.)ica 1r$entina. bbbbbbbbbbb. 2002. KNe$ros 4 b)ancos en 0#enos 1ires: 7epensan(o n#estras cate$or&as racia)es.L "n !17PN"S"+ ). (FP!8.) ?emas de ,atrimonio 4ultural !$. Buenos 2ires >egra. Kdentidad y cultura. 0#enos 1ires: Fomisi.n para )a preser/aci.n (e) patrimonio hist.rico 4 c#)t#ra) (e )a ci#(a( (e 0#enos 1ires. ;17Fe1+ !.1. [ !17<eN"\+ F. 2001. K1cerca (e )os )&mites (e) roc5 ar$entinoL. Re0ista 2rgentina de *usicologa. N#m. 2 2001+ pp. 6H 78. ;PNf1AC"S+ Uos: 7e$ina)(o Santos. 1996. 2 retrica da perda. Is discursos do patrimonio cultural no Brasil. 7io (e Uaneiro: "(itora >Q7U/ I8S1N.

19
;>0"7+ 7osana. 2002. K") cabecita ne$ra o )ds cate$orias (e )a in/esti$aci.n etno$rB3ica em )a 1r$entinaL en CIS1FPCS`I+ S. [ ;>0"7. 7. )istoria y estilos de trabajos de campo en 2rgentina. 0#enos 1ires: 1ntropo3a$ia. S1!!+ Fhar)es. 199H. K!o(ernist Narrati/es an( 8op#)ar !#sicL+ en ,utting ,opular *usic in its ,lace. Fambri($e: Fambri($e >ni/ersit4 8ress.pp. 1 J0. S"7S`PCI<S+ !e)/i))e. U. 1966. ?.e >eM Jorld >egro7 @elected ,apers in 2fro 2merican @tudies.+ QS. Sers5o/its (e(.). 0)oomin$ton: In(iana >ni/ersit4 8ress. UPFSIN 7"IFS"A Se)oisa [ Ae(a ;><Q7"IN%. 1996. 2s razes .istricas do *ercosul7 a regiNo platina colonial. Sdo Aeopo)(o: >nisinos. `PS1N+ 8ab)o+ S1A<PN+ 7icar(o. 200H. K0#enos 1iresL en Knternational 1ncyclopedia of ,opular *usic of t.e Jorld (Co). III+ @Faribbean an( Aatin 1merica)+ Uohn Shepher(+ %a/i( Sorn+ %a/e Aain$ (e(s.)+ Aon(on/New Wor5: Fontin##m. A>N1+ Q:)i9. 1982. Buenos 2ires y el pas.0#enos 1ires: "(itoria) S#(americana. !"N"\"S 01S<PS+ 7a3ae) U.(e. 1999. K!,sicas )atinoamericanas ho-e: m#sica)i(a(es e no/as 3ronteirasL+ en *5sica ,opular en 2m(rica Batina+ 1ctas (e) II Fon$reso Aatinoamericano (e )a 1sociaci.n Internaciona) para e) "st#(io (e )a !,sica 8op#)ar.7o(ri$o <orres (e(.) Santia$o (e Fhi)e: Qon(art. NPC1<I+ Uor$e et. a). 1980. 2ntologa del ?ango Rioplatense. Eesde sus comienzos .asta !389. 0#enos 1ires: Instit#to naciona) (e m#sico)o$ia Far)os Ce$a. PFSP1+ 1na !aria. 200I. *5sicas locales en tiempos de globalizacin. 0#enos 1ires: Norma. 81FINI S"7N1N%"\ %eborah+ Q"7N1N%"\ A=SP"S<" Sector [ \PAPC "ric. 200J. K!appin$ roc5 m#sic across the 1mericasL+ en %eborah 8acini Sernan(e' et. a). ("(s.) Rockin= las 2m(ricas. ?.e Global ,olitics of Rock in BatinOo 2m(rica. 8ittsb#r$: >ni/ersit4 o3 8ittsb#r$ 8ress. 8"AINS`I+ 71!gN. 2000. KSomo)o$&a+ interpe)aci.n 4 narrati/i(a( en )os procesos (e i(enti3icaci.n por me(io (e )a m,sica.L en Kn0itacin a la etnomusicologa. Fuince fragmentos y un tango. !a(ri(: 15a). pp.162 17H. bbbbbbbbbbb. 2000 a. K%icotom&as 4 s#s (escontentos. 1)$#nas con(iciones para e) est#(io (e) 3o)c)or m#sica).L en Kn0itacin a la etnomusicologia. Fuince fragmentos y un tango. !a(ri(: 15a). pp. 1H2 162. 7"%QI"A%+ 7obert+ AIN<PN+ 7a)ph [ !e)/i))e U. S"7S`PCI<S. 19I6. K!emoran(#m 3or the st#(4 o3 acc#)t#rationL+ 2merican 2nt.ropologist+ I8+ pp. 1J9 1H2. 7"I% 1N%7"ZS+ ;eor$e. 1989. Bos 2froargentinos de Buenos 2ires. 0#enos 1ires: "(iciones Aa Q)or. 7PSSI+ Cicente. D1926E 2001. 4osas de >egros. 0#enos 1ires: <a#r#s. S"!VN 8. CIA1+ 8. [ 0"N"%"<<I+ F. 200J. KNeo)ibera)ism an( 7oc5 in the 8op#)ar Sectors o3 Fontemporar4 1r$entinaL+ en %eborah 8acini Sernan(e' et. a). ("(s.) Rockin= las 2m(ricas. ?.e Global ,olitics of Rock in BatinOo 2m(rica. 8ittsb#r$: >ni/ersit4 o3 8ittsb#r$ 8ress. SI"771+ A#is 1(o)3o.198H. )istoria de la Ir;uesta ?pica. 10olucin instrumental del tango. 0#enos 1ires: Forre$i(or. <>7INP+ <homas. 1997. K!#sic in Aatin 1mericaL en 16cursions in Jorld *usic. 0r#no Nett)+ et. a). (e(s). New Uerse4: 8rentice Sa)). C";1+ Far)os. 19I2. KAa in3)#encia (e )a m,sica a3ricana en e) cancionero ar$entinoL+ Ba ,rensa+ 1*o A?III+ no2281H+ secc. I+ p.2+ 0#enos 1ires+ 1J (e a$osto (e 19I2. bbbbbbbbbbb.19I2 a.LFantos 4 bai)es ne$ros en e) 8)ataL+ Ba ,rensa+ 1*o+ 16 (e oct#bre (e 19I2. bbbbbbbbbbb.19I6. KFan(ombes co)onia)esL+ Ba ,rensa+ 1*o A?CII+ no.2J28J+ secc.I+ p.2+ 0#enos 1ires+ I0 (e a$osto (e 19I6. bbbbbbbbbb. 19I6 a. K")iminaci.n (e) 3actor a3ricano en )a 3ormaci.n e) cancionero crio))oL. 4ursos y 4onferencias. Re0ista del 4olegio Bibre de 1studios @uperiores. 1*o H+ N,m. 7+ Co). ?+ 0#enos 1ires+ Pct#bre (e 19I6. bbbbbbbbbb. 19I6b. K")ementos 13ricanosL en Eanzas y canciones argentina. 4on un ensayo sobre el tango. 0#enos 1ires: 7icor(i. bbbbbbbbbb. 19JJ. KAa ciencia (e) Qo)5)oreL en ,anorama de la m5sica popular argentina. 4on un ensayo sobre la ciencia del folklore. 0#enos 1ires: Aosa(a. bbbbbbbbbb. 2007. 1studios para los orgenes del tango argentino. 0#enos 1ires: >ni/ersi(a( Fat.)ica 1r$entina. CI"UP <1N;>"7P. 191I. D199HE K") tan$o+ s# e/o)#ci.n 4 s# historia. Sistoria (e tiempos pasa(os. _#ienes )o imp)antaron.L 0#enos 1ires: F)#b (e <an$o. CIA1+ 8ab)o. 1996. KI(enti(a(es narrati/as 4 m,sica. >na primera prop#esta para enten(er s#s re)aciones.L Re0ista

20
?ranscultural de *5sica+ n,m. 2+ 1996. bbbbbbbbbbb.1989. K1r$entina=s roc5 naciona). <he str#$$)es 3or meanin$L Batin 2merican *usic Re0ieM+ n#m. 10+ pp. 1 28. Z1%"+ 8eter. 2000. *usic, Race and >ation. *5sica ?ropical en 4olombia. Fhica$o: Fhica$o >ni/ersit4 8ress. W"ACIN;<PN+ `. 1. 2001. K<he 1nthropo)o$4 o3 Aatin 1merica an( the Faribbean: %iasporic %imensions.L 2nnual Re0ieM of 2nt.ropology+ Pctober 2001+ Co).I0+ pp. 227 260.

Aos art&c#)os p#b)ica(os en <71NS estBn (si no se in(ica )o contrario) ba-o #na )icencia 7econocimiento NoFomercia) SinPbra%eri/a(a 2.H "spa*a (e Freati/e Fommons. 8#e(e copiar)os+ (istrib#ir)os 4 com#nicar)os p,b)icamente siempre 6#e cite s# a#tor 4 mencione en #n )#$ar /isib)e 6#e ha si(o toma(o (e <71NS a$re$an(o )a (irecci.n >7A 4/o #n en)ace a este sitio: http://www.sibetrans.com/trans/in(e9.htm No #ti)ice )os conteni(os (e esta re/ista para 3ines comercia)es 4 no ha$a con e))os obra (eri/a(a. Aa )icencia comp)eta se p#e(e cons#)tar en http://creati/ecommons.or$/)icenses/b4 nc n(/2.H/es/(ee(.es

You might also like