NR 1 - 2012

AKADEMIA HUMANISTYCZNA IM.
ALEKSANDRA GIEYSZTORA
WYDZIA NAUK POLITYCZNYCH
Midzynarodowy Projekt Naukowy Akademii Humanistycznej im. A. Gieysztora w Putusku i Biszkeckiego Uniwersytetu Humanistycznego im. K. Karasaeva International Scientific Project of Pultusk Academy of Humanities named after A. Gieysztor and Bishkek Humanities University named after K. Karasaev . . . .
1 (30)/2012 Putusk
RADA NAUKOWA Honorowy Przewodniczcy: prof. Adam Koseski Rektor Akademii Humanistycznej im. A. Gieysztora Przewodniczcy: prof. Konstanty Adam Wojtaszczyk
Czonkowie: prof. Zbigniew Leszczyski (AH), prof. Teresa o-Nowak (UWr), prof. Anna Magierska (UW), doc. dr Marek Nadolski (AH), prof. Kazimierz Przybysz (UW), prof. Jan Sobczak (AH), ks. bp dr Marek Solarczyk (WSD DW-P), prof. Tadeusz Wallas (UAM), prof. Leonid Gorizontov (Moskiewski Pastwowy Uniwersytet Humanistyczny), prof. Susar I. Iskanderova (Biszkecki Uniwersytet Humanistyczny), prof. Dmitrij Karnauchov (Pastwowy Uniwersytet Pedagogiczny w Nowosybirsku), prof. rij V . Kostov (Federalny Uniwersytet Immanuela Kanta w Kaliningradzie), prof. Igor Kr` kov (Pastwowy Uniwersytet w Stawropolu), prof. Fdor Michajlovskij (Miejski Uniwersytet Pedagogiczny w Moskwie), prof. Abdylda I. Musaev (Biszkecki Uniwersytet Humanistyczny), prof. Efim I. Pivovar (Moskiewski Pastwowy Uniwersytet Humanistyczny), prof. Michail Suprun (Pnocny Arktyczny Uniwersytet Federalny w Archangielsku), prof. Bolesaw Szostakowicz (Pastwowy Uniwersytet w Irkucku), prof. Osmon Togusakov (Narodowa Akademia Nauk Republiki Kirgiskiej)
REDAKCJA NAUKOWA
dr hab. Wojciech Jakubowski, prof. nadzw. redaktor naczelny mgr Konrad Jajecznik sekretarz redakcji (Polska), mgr Gulmajram Moldosanova sekretarz redakcji (Kirgistan) Dzia Etnologiczny (dr Piotr Zaski) STUDIA AFRYKANISTYCZNE: dr Anna Nadolska-Styczyska STUDIA ARABISTYCZNE: mgr Agnieszka Syliwoniuk STUDIA EUROAZJATYCKIE: dr Piotr Zaski Dzia Historyczny (dr ukasz Zamcki) HISTORIA INSTYTUCJI POLITYCZNYCH: mgr Jarosaw Szczepaski HISTORIA MYLI POLITYCZNEJ: mgr Konrad Jajecznik HISTORIA RUCHW SPOECZNYCH: dr Bartomiej Zdaniuk NAJNOWSZA HISTORIA POLITYCZNA: dr ukasz Zamcki Dzia Politologiczny (mgr Anna Krawczyk) NAUKI O BEZPIECZESTWIE: dr Tomasz Somka NAUKI O MEDIACH I KOMUNIKACJI SPOECZNEJ: dr Ewa Maria Marciniak NAUKI O POLITYCE: mgr Anna Krawczyk NAUKI O POLITYKACH PUBLICZNYCH: dr Seweryn Dmowski Dzia Religioznawczy (dr hab. Wojciech Jakubowski) Dzia Edukacyjny (dr Mariusz Wodarczyk) EDUKACJA EUROPEJSKA: mgr Anna Olejniczak EDUKACJA HISTORYCZNA: dr Mariusz Wodarczyk EDUKACJA OBYWATELSKA: mgr Maria Goliska
Redakcja jzykowa mgr Katarzyna Wodarczyk (j. polski), mgr Elena Breslavska (j. rosyjski) Redakcja statystyczna mgr Aneta Marcinkowska Recenzenci tomu i artykuw Lista recenzentw za kady rok dostpna jest na stronie internetowej czasopisma Projekt okadki: Barbara Kuropiejska-Przybyszewska Opracowanie graficzne i amanie: Studio OFI ISSN 1733-8050 Copyright by Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora, Putusk 2012 Wydawca Akademia Humanistyczna im. Aleksandra Gieysztora Wydzia Nauk Politycznych ul. Spacerowa 7, 06-100 Putusk tel./fax (23) 691-90-66 e-mail: politologia@ah.edu.pl www.pismosip.ah.edu.pl Nakad 1000 egz. Wersja pierwotna: papierowa Realizacja na zlecenie Wydawcy Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR
RETRADYCJONALIZACJA I DYFERENCJACJA TOSAMOCI NA OBSZARZE POSTRADZIECKIM Marta Olszak: Tradycja wynaleziona w polityce Turkmenistanu w okresie prezydentury Turkmenbaszy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Marta Wodarkiewicz: Retradycjonalizacja w procesach odrodzenia narodowego na Syberii analiza porwnawcza Tuwy i Ataju . . . . . . . . . . 32 Justyna Tucholska: Samojedzi jako przedstawiciele zanikajcych ludw tubylczych Syberii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Piotr Zaski: Poziomy tosamoci etnicznej Kirgizw . . . . . . . . . . . . . . . . 71 Robert Molski: Zrnicowanie tosamoci narodowej Ukraicw . . . . . . 98 HISTORIA NAJNOWSZA Stanisaw Zawadzki: Druga Republika Hiszpaska wobec Kocioa katolickiego (19311936) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133 Magorzata Mizerska-Wrotkowska: Interwencja zewntrzna w Hiszpanii podczas wojny domowej (19361939) . . . . . . . . . . . . . . . . .161 DYSKUSJE I POLEMIKI Anna Magierska: Historyk politologiem? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .183 EUROPEISTYKA Rafa Bieniada: Wyzwania demograficzne a perspektywa rozwojowa Unii Europejskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .203 Z PERSPEKTYWY WSCHODU Ganna Lavrynenko: Kolorowe rewolucje analiza politologiczna . . . . . . .223 Asel K. ajyldaeva: Charakterystyka problemw spoecznych mieszkanek wsi w Kirgistanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .236 Perizat M. Ajtbaeva: Socjologia i praca socjalna wybrane aspekty analizy porwnawczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .243 Kulnara S. Abdymomunova: Wzajemne relacje midzy instytucjami prezydentury i przywdztwa politycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .250
Spis treci
Nr 1 (30)/2012 Spoeczestwo i Polityka
RETRADITIONALIZATION AND IDENTITY DIFFERENTIATION ON THE POST-SOVIET AREA Marta Olszak: The Invented Tradition in the Politics of Turkmenistan during the Turkmenbashi Presidency . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Marta Wodarkiewicz: Retraditionalization in the Process of National Rebirth in Siberia the Comparative Analysis of Tuva and Altai . . . . . . 32 Justyna Tucholska: Samoyeds as Representatives of Declining Native Peoples of Siberia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 Piotr Zaski: The Levels of Ethnic Identity of Kyrgyz People . . . . . . . . . . . 71 Robert Molski: Differentiation of National Identity of Ukrainians . . . . . . . 98 THE CONTEMPORARY HISTORY Stanisaw Zawadzki: The Attitude of Second Spanish Republic towards the Catholic Church (19311936) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133 Magorzata Mizerska-Wrotkowska: The External Intervention in Spain during the Civil War (19361939) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .161 DISCUSSIONS AND POLEMICS Anna Magierska: Can a Historian be a Political Scientist? . . . . . . . . . . . . .183 EUROPEAN STUDIES Rafa Bieniada: The Demographic Challenges and the Development Prospect of European Union . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .203 THE EASTERN PERSPECTIVE Ganna Lavrynenko: Coloured revolutions the Politological Analysis . . .223 Asel K. ajyldaeva: The Specific Aspects of Social Problems of Peasant Women in Kyrgyzstan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .236 Perizat M. Ajtbaeva: Sociology and Social Work: Some Aspects of Comparative Analysis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .243 Kulnara S. Abdymomunova: The Problem of Mutual Relations between the Institutions of Presidency and Political Leadership . . . . . . . .250
Ta b l e o f c o n t e n t s 7
: . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13 : c . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .32 : , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49 : . . . . . . . .71 : . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .98 : (19311936) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133 -: (19361939) . . . . . . . . . . . .161 M: ? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .183 : . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .203 : . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .223 . : . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .236 . : : . . . . . . . . . . . . . . . . . .243 . : . . . . . . .250
Retradycjonalizacja
i dyferencjacja tosamoci na obszarze postradzieckim
Marta Olszak
Tradycja wynaleziona w polityce Turkmenistanu w okresie prezydentury Turkmenbaszy
Saparmurat Nijazow (turkm. Saparmyrat Niazow), zwany inaczej Turkmenbaszy (turkm. Trkmenbai), ojciec Turkmenw, korzystajc ze swojej pozycji (urastajcej do rangi bstwa), pragn wcieli w ycie wizj zjednoczonego, odnowionego pastwa turkmeskiego. Odwoujc si do tradycji i przywoujc pami o potnych przodkach, wzywa do powrotu do korzeni i budowy nowego spoeczestwa. Du uwag zwraca na dzieci modych obywateli. Zmienia system edukacji, w tym podrczniki. Swoj ideologi opar na wasnym dziele, ktre stao si ksig narodu i jedynym podrcznikiem na wszystkich szczeblach edukacji. Dziki temu udao mu si rozpocz proces tworzenia nowej tosamoci narodowo-pastwowej, tosamoci powstajcej odgrnie, jednoczcej nard, ale zarazem podkrelajcej rnice midzy ludmi tosamoci opartej na jednym jzyku, jednej religii oraz jednej ideologii. Wedug Slavomra Horka ideologi Turkmenistanu okresu rzdw Saparmurata Nijazowa mona podsumowa i scharakteryzowa za pomoc kilku hase: etatyzmu, gdy gwn rol w transformacji pastwa odgrywa charyzmatyczny przywdca, ojciec narodu, co skutkowao faktycznym kultem jednostki; nacjonalizmu, ktry w tym przypadku polega na propagowaniu specyfiki narodu turkmeskiego i jego tradycji; zwizana bya z nim rwnie zakrojona na szerok skal polityka turkmenizacji wykluczanie ze spoecznoci ludnoci nieturkmeskiej oraz prba asymilacji innych grup etnicznych; archaizacji, czego egzemplifikacj bya instytucja Halk maslahaty, zwizana z nacjonalizmem i tradycyjnym doradztwem; jednoci, paradoksalnie pogbiajca turkmesk rodowo-plemienn struktur spoeczestwa, gdzie o pochodzeniu decydowaa przynaleno do danej grupy etnoterytorialnej, trybalnej bd terytorialno-trybalnej; wycznoci, rozumianej jako wspieranie jednego i konkretnego modelu pastwa1.
1
S. Hork, Stedn Asie Mezi Vchodem a Zpadem, Praha 2005, s. 102103.
13
Marta Olszak
Turkmenizacja w yciu publicznym

Polityka turkmenizacji w niepodlegym Turkmenistanie polegaa na burzeniu dotychczasowego porzdku na rzecz nowych tradycji narodowych. Zmusia do ostatecznego odcicia si od dorobku Zwizku Radzieckiego we wszystkich dziedzinach. Do tej pory finansowane przez pastwo opera, filharmonia, balet i cyrk zostay zamknite, poniewa uznano je za nieturkmeskie. Podstaw nauk staa si wiedza o Ruhnamie a take inne pogldy prezydenta Nijazowa. W ramach ideologii niezalenoci ograniczono dostp do literatury, prasy i mediw, stworzono spoeczestwo zamknite, oparte na retradycjonalizacji. Retradycjonalizacja to nie tylko powrt do tradycji, ale dostosowanie tradycji do obecnej rzeczywistoci, cofnicie si do przeszoci, ale na nowych warunkach. Kreowanie nowej tosamoci poprzez powszechn turkmenizacj opierao si gwnie na symbolice na odwoywaniu si do tradycyjnych wartoci Turkmenw, do ich dbr, do osigni, z ktrych mog by dumni. Przecie, jeeli twj nard jest najlepszy, moe si poszczyci nie tylko bogat histori, ale i dorobkiem kulturowym, nie chcesz dbr pochodzcych od innych. Zamiarem Turkmenbaszy byo uwiadomienie Turkmenom ich prawdziwej wartoci, odrzucenie wszystkiego, co nieturkmeskie, na rzecz odbudowy tego, co zostao zapomniane. Flaga Turkmenistanu ma bardzo zoony wzr. To flagi jest koloru zielonego z pionow warstw czerwono-bordow, na ktrej przedstawiono pi tradycyjnych turkmeskich wzorw dywanowych, a kady z nich otoczony jest innym ornamentem, co symbolizuje kady z piciu wilajetw. Pksiyc i gwiazdy s gwnym symbolem islamu, dominujcej religii Turkmenistanu. Gwiazdy symbolizuj wiar w pomyln przyszo, a biel oznacza agodne usposobienie i yczliwo. Pi gwiazd to pi wilajetw kraju: achalski, bakaski, lebapski, maryjski i daszoguski a take pi gwnych ugrupowa plemiennych. Godo Turkmenistanu skada si z trzech okrgw, wikszego zielonego, mniejszego czerwonego oraz maego, niebieskiego w centrum. W okrgu czerwonym umieszczono pi typowych wzorw zdobniczych wyplatanych na tradycyjnych turkmeskich dywanach. Ich umieszczenie nawizuje do tradycji lokalnej sztuki z jednej strony, a z drugiej symbolizuje powizanie wzajemne i jedno caego spoeczestwa. W centrum goda, w niebieskim okrgu, umieszczono klasyczny wizerunek Janardaga konia rasy achal-tekiskiej bdcego dum Turkmenw. Powszechna turkmenizacja w szybkim czasie obja wszelkie dziedziny ycia spoecznego, rwnie w tak wanej kwestii jak religia. Wiksza cz ludnoci Turkmenistanu to wyznawcy islamu sunnickiego (89% spoeczestwa), drug religi jest prawosawie (9%)2. Wci moemy zaobserwowa pozostaoci szamanizmu, jeszcze z czasw spoecznoci koczowniczych i ycia plemiennego. Oficjaln ideologi jest poczenie tradycyjnego islamu z niemal boskim kultem prezyZob. T. Bodio, A. Wierzbicki, Procesy demograficzne, w: Turkmenistan. Historia spoeczestwo polityka, red. T. Bodio, Warszawa 2005, s. 418.
2
14
Spoeczestwo i Polityka Nr 1 (30)/2012
denta, jako wysannika Allacha, proroka, ktry ma sprawowa piecz nad narodem. Tak wzmocniono islam narodowy, ktrego dwie wite ksigi to Koran i Ruhnama. Koran w jzyku turkmeskim wydano po raz pierwszy w 1994 roku. Zatwierdzono rwnie tekst modlitwy wyraajcej lojalno wobec prezydenta i ojczyzny odmawianej w meczetach w kady poranek. W 1992 roku jako obowizkowy przedmiot w szkole zostay wprowadzone Podstawy islamu. Od 1997 roku na Uniwersytecie w Aszhabadzie pojawia si Wydzia Teologiczny. Jednoczenie na cianach meczetw wisz cytaty z Koranu i Ruhnamy w jzyku turkmeskim. Prezydent stworzy projekt wychowania w zamknitym, opartym na tradycji spoeczestwie. Ograniczony dostp do edukacji i niezalenych mediw doprowadzi do stworzenia obywateli idealnych. Ale aby to osign, naleao zburzy istniejcy porzdek. Na kartach Ruhnamy pisa: Nie osigniemy powanych sukcesw, jeeli chodzi o rozwj nauki turkmeskiej, jeeli od podstaw nie zmienimy systemu szkolnictwa () ten istniejcy jeszcze w czasach radzieckich jest ju przestarzay i do niczego si nie nadaje. Niewiele si dziki niemu nauczymy. Program pod tytuem Wyksztacenie, ktry zaproponowaem naszemu spoeczestwu, kadzie przede wszystkim nacisk na to, eby, po pierwsze, uchroni dziecko przed zagroeniami pyncymi z ulicy, po drugie, zachci go do pogbiania wiedzy, po trzecie wprowadzi trzypoziomowy system poznania, ktry pomoe w lepszym stopniu udoskonali swoje ycie. Musimy pomc wszystkim obywatelom naszego pastwa sta si ludmi dobrze wyksztaconymi. Wyksztacenie i nauka w naszym pastwie powinny si sta interesem caego spoeczestwa, albowiem pomog w dalszym jego rozwoju. Zoty wiek powinien sta si wiekiem rozkwitu nauki turkmeskiej, przynie jej wiatow saw3. W latach 19931997 wprowadzono nowy system edukacji zgodny z obowizujc ideologi. Zredukowano liczb lat nauki z 11 do 9. System edukacji podzielony zosta na dwa poziomy. Pierwszym, podstawowym poziomem edukacji bya, co najmniej roczna nauka w orodkach przygotowujcych do szkoy, w tzw. klasach zerowych. Drugi etap, to dziewicioletnia szkoa obowizkowa obejmujca dwa poziomy: czteroletni pimienno sovat i picioletni owiata bilim4. Po zakoczeniu nauki w szkole obowizkowej modzie moga podj prac, bd kontynuowa nauk w szkole zawodowej lub na wyszej uczelni. W szkoach wyszych studenci byli zobowizani do studiowania Ruhnamy. Wszystkie zajcia na uniwersytetach Turkmenistanu prowadzono w jzyku turkmeskim. Nawet na sprowadzanie literatury obcojzycznej musiaa by wyraona zgoda odpowiednich wadz. Polityka owiatowa zostaa opisana przez byych nauczycieli, jako polityka wiadomego wysiku w celu zwikszenia liczby niewyksztaconych ludzi5. W zgodzie z hasami ideologii powrotu do tradycji duS. Turkmenbaszy, Ruhnama, Lublin 2003, s. 353 i nast. Zob. A. Wierzbicki, Warunki ycia i ochrona socjalna ludnoci, w: Turkmenistan, s. 427. 5 B. Rechel, M. McKee, Human Rights and Health in Turkmanistan, European Centre on Health of Societes in Transition, London School of Hygiene & Tropical Medicine, April 2005, s. 19, www.watan.ru/eng/view.php?nomer=505&razd=new-nov-en&pg=6, dostp 05.2010 r.
4 3
Tradycja wynaleziona w polityce Turkmenistanu 15
chowych zrezygnowano z wykadania matematyki, fizyki, pedagogiki a nawet z prowadzenia zaj wychowania fizycznego. Ograniczony rwnie zosta dostp do Internetu. Wszystko to znacznie obniyo jako wyksztacenia, a co za tym idzie spowodowao pauperyzacj edukacyjn i wiatopogldow spoeczestwa. Z dniem 1 stycznia 2000 roku wprowadzono jzyk turkmeski jako wyczny jzyk dokumentacji urzdowej6. By to kolejny przejaw pogwacenia praw mniejszoci narodowych, ale take kolejny krok na drodze do powszechnej turkmenizacji. Zwolniono z pracy ponad dziesi tysicy rosyjsko- i anglojzycznych nauczycieli i wykadowcw, take Turkmenw, ktrzy zdobyli wyksztacenie lub odbyli stae i praktyki w rosyjskich szkoach, uczelniach wyszych, a take w innych instytucjach naukowo-badawczych. Pozostali jedynie ci, ktrzy biegle posugiwali si jzykiem turkmeskim i byli w peni lojalni wobec prezydenta. Dyplomy i stopnie naukowe zagranicznych uczelni nie byy honorowane. Wycofano rosyjskie podrczniki i pomoce naukowe. Powstaa ogromna luka, ktr prezydent w ramach autorskiej polityki edukacyjnej pragn wypeni wasn ideologi. Program zaj szkolnych zosta dostosowany do tworzcej si nowej rzeczywistoci. Na miejsce starych, przepenionych obcymi wpywami podrcznikw, ktre miay stanowi zagroenie dla modych umysw oraz dla suwerennoci i jednoci narodu, wprowadzono jeden. Kade dziecko byo zobowizane do przynoszenia do szkoy wasnego egzemplarza. Jak okrela go sam autor: Ruhnama najwaniejsza ksiga narodu turkmeskiego, ksika, ktra bdzie suy, jako jego przewodnik yciowy. Podsumowuje ona bilans historycznej dziaalnoci Turkmenw, zachwala zalety ich rozumu, opowiada o ich przyzwyczajeniach, tradycjach i obyczajach, a take o pragnieniach i zamiarach narodu turkmeskiego7. Nie by to tylko zwyky podrcznik. Mia on za zadanie pokaza Turkmenowi, kim naprawd jest, pokaza mu jego wspaniae dziedzictwo, a take nauczy czci i mioci do ojczyzny. Ruhnama na nowo uczya historii i geografii, ale tej wykreowanej przez autora. W programie nauczania by rwnie przedmiot Nauka Saparmurata Turkmenbaszy o spoeczestwie, ktry zosta wprowadzony na wyszych uczelniach w lutym 2001 roku8. Uczniowie i studenci uczyli si rwnie takich przedmiotw jak: Polityka wewntrzna i zagraniczna Turkmenbaszy, Wprowadzenie do patriotyzmu, Polityka niepodlegoci i neutralnoci, a nawet Reformy rynkowe Turkmenbaszy. Jednoczenie, rwnie w ramach dalej postpujcej turkmenizacji, wprowadzono nowe nazwy geograficzne, obejmujce wszelkie moliwe dziedziny, od topografii a po astronomi.
Od wiosny 1990 roku do 1996 roku jzyk turkmeski mia status jzyka pastwowego, rosyjski uywany w powszechnej komunikacji. W 1996 roku jzyk rosyjski utraci take i ten status. W 1995 roku jzyk turkmeski za ojczysty uwaao 72% obywateli, rosyjski 12% , uzbecki 9%. 1 stycznia 2000 roku wszystkie dokumenty pastwowe zaczto tumaczy na jzyk turkmeski, za: T. Bodio, Turkmeni i ich droga do suwerennoci pastwowej, w: Turkmenistan..., s. 46. Zob.: S.M. Demidov, zykova situaci, w: Postsovetskij Turkmenistan, Moskva 2002, s. 165 i nast. 7 S. Turkmenbaszy, Ruhnama, s. 31. 8 A. Wierzbicki, Warunki, s. 428.
6
16
Marta Olszak
Ruhnama ksiga narodu i podrcznik szkolny

Ruhnama, jak pisa jej autor, to nie tylko ksika, ale odbicie duszy i pragnie przywdcy, ktry powica swe ycie narodowi, to wyraz marze czowieka, ktry nazywajc siebie wodzem i ojcem chcia poprowadzi nard ku lepszej przyszoci, do zotego wieku. Moj doktryn jest Ruhnama. Ruhnama to zbir wiatopogldw, ktrych sens ley gboko w wiadomoci Turkmenw. Ruhnama jest rdem wszystkich moich politycznych i ekonomicznych poczyna, spoecznych i kulturalnych reform uwarunkowanych wspczesn histori Turkmenw. Ruhnama to metoda wprowadzania ich w ycie, w konkretnych warunkach zapocztkowanego procesu samorealizacji turkmeskiego narodu. Z woli duszy dedykuj Ruhnam mojemu narodowi10. Tekst wychwala pikno ziemi i produktw tradycyjnych (dywanw, biuterii, instrumentw muzycznych), ale take pokojowego ducha Turkmenistanu. Bardzo czsto pojawiaj si turkmeskie przysowia i legendy jako odbicie tradycji i ukazanie wzorcw z przeszoci, ale take jako uzasadnienie dla tworzenia nowej ideologii. Mamy te opowieci o gwnych turkmeskich (czy raczej sturkmenizowanych) bohaterach, takich jak: Oguz Chan (zwizany z istnieniem dawnego pastwa), Gorkut Ata (symbol solidarnoci), Mahtumkuli (symbol jednoci i siy) oraz Girogly (symbol pastwowoci), ktry mwi, e: Najwikszym szczciem dla narodu jest moliwo obrony wasnej Ojczyzny. Szczliwy ten nard, ktry kroczy raz obran, jasno wytyczon drog (). Dzi Wszechmogcy przeoy ten obowizek na twoje ramiona. Nie je nie uginajc si pod naciskiem przeciwnoci losu i doprowad do tego eby nard, na ktrego bdziesz sta czele by szczliwy, wska mu waciw drog!11. Ruhnama jest wic rwnie mieszank propagandy i hase ideologicznych Turkmanbaszy. Jako narzdzie do budowy nowego, silnego i wiadomego spoeczestwa turkmeskiego przywdca narodu wybrany przez Boga da swym wspbraciom ksig, ktra zaraz po Koranie powinna si sta najwaniejsz ksig dla kadego
9
Zob. T. Bodio, A. Wierzbicki, Procesy demograficzne, s. 411. S. Turkmenbaszy, Ruhnama, s. 23 i nast. 11 Tame, s. 158.
10
Saparmurat Turkmenbaszy od pierwszych lat powstania nowego pastwa walczy ze spucizn Zwizku Radzieckiego. Pod koniec jego rzdw okoo 40%9 Turkmenw stanowiy osoby poniej pitnastego roku ycia, wychowane w nowym ustroju i duchu niepodlegego kraju, a wic w przyszoci mogce ju uczestniczy w budowaniu niezalenego, opartego na tradycji, jak rwnie w peni posusznego spoeczestwa turkmeskiego. Dlatego te prezydent S. Nijazow tak wielk uwag przywizywa do wychowania, wyksztacenia i uformowania modych umysw. Izolacja kraju i niewielka znajomo wiata zrodziy przekonanie o wyjtkowoci ideologii turkmeskiej i sceptycyzm co do zmian.
Turkmena. Ruhnama Turkmenw nie jest pismem witym, lecz uwiadomieniem celw i zada dla caego narodu, ktre zostay oparte na zasadach naszej Wiary. Za porednictwem Ruhnamy kady Turkmen powinien odbudowa bicie wasnego serca, odsun si od mczcej i niepotrzebnej krztaniny (). Turkmen powinien skupi si na swoim wntrzu i nauczy si utrzymywa rwnowag pomidzy stanem fizycznym, umysowym i duchowym12. Ruhnama to rwnie zbir wskazwek dotyczcych ycia, lek dla zbkanego, zagubionego, szukajcego swej tosamoci Turkmena. Mwi do ciebie: obud si, zrzu z siebie wszystko to, co przylgno do Ciebie w cigu ostatnich siedemdziesiciu lat historii i sta si prawdziwym Turkmenem!13. S. Nijazow zwraca si do swoich poddanych nie jako gowa pastwa, ale jak brat, jak jeden z nich. Odwoujc si do tradycji i historii formuowa zasady, ktrych przestrzeganie gwarantuje pozostanie godnym Turkmenem. W ten sposb narzuca jeden sposb mylenia, jeden sposb zachowania, ingerujc w ycie obywateli, dyktujc im, co powinni robi i jak postpowa w kadej dziedzinie ycia. Kierujc si wytycznymi swego proroka tiurk imany wprowadzi zasady wychowania. S one nastpujce: Zasada pierwsza: szanujcie starszych (). Zasada druga: kochajcie modszych (). Zasada trzecia: szanujcie rodzicw (). Zasada czwarta: ubierajcie si adnie i schludnie. Ubranie upiksza czowieka i cieszy oko. Ubierajcie si tak, aby ubranie podkrelao wasz urod (). Zasada pita: moecie posiada w domu tylko to, na co sami zapracowalicie (). Zasada szsta: urzdzajcie swe mieszkanie by byo przyjemne dla oka, utrzymujcie w nim porzdek. Kada rzecz w mieszkaniu powinna polepsza nastrj, budzi pozytywne uczucia, a w szczeglnoci ch do ycia. () Nie utrzymujc porzdku w domu sam si opuszczasz i przestajesz dba o siebie. Zasada sidma: brocie swego domu, domownikw, ssiadw i bliskich (). Zasada sma: dbajcie o wartoci duchowe, a w szczeglnoci o powoanie (). Zasada dziewita: Ten, kto obrazi dziewczyn, nie jest tiurk imanem (). Panienki, narzeczone s skarbem w kadym domu. Ra jest adna na krzaku a kobieta w domu (). Te zasady s rwnie rdem tradycji narodowych, ktre przetrway tysiclecia. Korzystajc ze witych rde te tradycje umacniay si wraz z upywem lat14. Ruhnama miaa sta si zatem kodeksem postpowania, podrcznikiem, a jej znajomo gwarancj zdobycia kwalifikacji zawodowych. Bya ona przy tym nonikiem tradycji, historii i cementem spajajcym zamknite spoeczestwo, w ktrym o pozycji decyduje przynaleno rodowo-plemienna. Zdaniem Nijazowa tylko w takim pastwie mg narodzi si wzr idealnego obywatela, czowieka oddanego ojczynie, walczcego o jej dobro i dbajcego o jej rozwj. Turkmenbaszy wystpowa jako architekt i stwrca wedug swojego planu kreowa obraz prawdziwych Turkmenw gotowych budowa prawdziwe pastwo. Jak pisa: Bdziemy budowa pastwo, ktre bdzie dyo do tego, by osign no12 13
Marta Olszak 18
Tame, s. 25. Tame, s. 193. 14 Tame, s. 12 i nast.

Kult jednostki jako spoiwo Turkmenw

Jak stwierdzono wczeniej, dziaania prezydenta S. Nijazowa skupiay si na tworzeniu jednolitej tosamoci Turkmenistanu, na usuniciu skutkw dziesicioleci rzdw kolonialnych Rosji i Zwizku Radzieckiego. Twierdzi on, e wprowadzi kraj w zoty wiek. Jednak to, co Turkmenbaszy nazywa patriotyzmem, dbaniem o dobro ojczyzny i trosk o jej przyszo, w rzeczywistoci byo tylko kultem jego osoby i swoist megalomani. Prezydent stawia swoj osob za wzr do naladowania, wzr prawdziwego Turkmena i wizerunek ten rozpowszechnia za pomoc dziaa propagandowych. Jak pisa Slavomir Hork, to wanie przywdca mia by ogniwem, ktre spaja spoeczestwo, jednoczy i prowadzi je ku wietlanej przyszoci17. Kadego ranka w fabrykach i szkoach obywatele byli zobowizani do piewania hymnu kraju wielkiego stworzenia Turkmenbaszy. Wydawao si, e jedynym celem mediw byo chwalenie prezydenta. Jego portrety byy wszechobecne, a w Aszhabadzie zosta wzniesiony zoty posg Turkmenbaszy, obracajcy si o 360 stopni co 24 godziny. Ruhnama staa si jednym z elementw wzmacniajcych kult jednostki. Stworzy j przecie przywdca prawdziwy Turkmen kochajcy nard i ojczyzn, namaszczony przez prorokw, jedyny, ktry postanowi powici siebie dla innych, bo nie obcy by mu bl spoeczestwa, bl otaczajcego wiata. Mwi o sobie lekarz i przyjaciel, ojciec i brat, ktry pomoe narodowi odnale na nowo swoj tosamo i poprowadzi go ku wiatoci.
15 16
Tame, s. 248. Tame, s. 3637. 17 S. Hork, Stedn Asie, s. 102103.

wy, wyszy poziom dojrzaoci, do tego, co nazywamy zotym stanem naszego spoeczestwa. Dlatego te interesy pastwa turkmeskiego cakowicie pokrywaj si z interesami narodu. Interesom tym jest podporzdkowana krajowa gospodarka, ktra zawiera nasze przemylenia dotyczce rozwizywania problemw i ktra pomoe naszemu pastwu pokona wszelkie trapice je problemy15. Ruhnama miaa wyznacza drog, prowadzc do nowego porzdku dla narodu, ktry po odzyskaniu wolnoci jest zagubiony, pogrony w chaosie, pozbawiony wiary w siebie; dla narodu, ktry zapomnia o swoich korzeniach, jzyku, tradycji. S. Nijazow twierdzi: wszystkie te lata, ktre nard turkmeski spdzi w skadzie ZSRR, godzilimy si na to, by postrzegano nas w taki wanie negatywny sposb. Tych, ktrzy sprzeciwiali si takiemu postrzeganiu nazywano wrogami narodu, poniano i dyskryminowano (...). Ci, co pozostali zapomnieli o swoim pochodzeniu i stanowi cz narodu sowieckiego, zaczli zapomina wasny jzyk i religi. W takim stanie przeylimy 74 lata. Siedemdziesit cztery lata pene smutku i braku wiary w jutro16. Ruhnama bya zatem w zamierzeniu duchow ksig wartoci i yciowym drogowskazem dla kadego Turkmena.
Prezydent pisa: Spjrzmy na dziesicioletni okres niepodlegoci. W porwnaniu z nasz duga histori to niewtpliwie zaledwie chwila. Jednak trzeba by tutaj wzi pod uwag to, jak wiele osignlimy w tym czasie! Zmienilimy wygld naszego pastwa, zbudowalimy rnego rodzaju przedsibiorstwa, pomniki, osiedla18. Owszem, kraj pod jego rzdami zacz si przebudowywa, ale wynikao to raczej z poczucia jednoci i tosamoci, pierwszej w historii moliwoci posiadania wasnego niezalenego pastwa o okrelonych granicach. Mnogo pomnikw, ktra powstaa w tym krtkim czasie, dotyczy gwnie monumentalnych budowli ku jego czci. W cigu tych dziesiciu lat zdoalimy postawi na nogi gospodark naszego pastwa (). Drog, ktr powinnimy byli pokona w cigu roku, pokonywalimy cigu jednego miesica (...). Jestemy ogromnie dumni, ze statystyk, wedug ktrych Turkmenistan znajduje si na wysokim miejscu spord pastw rozwijajcych si pod wzgldem politycznym, kulturalnym i ekonomicznym19. Karmienie ludzi sloganami i danymi ze statystyk budowa miao rzeczywisto zgodn z ideologi, przekonanie o wyjtkowoci kraju i jego mieszkacw, a take o boskim pochodzeniu przywdcy. Prezydent S. Nijazow zosta opisany jako dziwaczny i egoistyczny przywdca, a jego kult porwnywano do tego, ktry otacza radzieckiego przywdc Jzefa Stalina czy Kim Dzong Ila przywdc Korei Pnocnej20. Wedug S. Nijazowa: Stalin osign swj osobisty kult poprzez dziaania represyjne, ja natomiast pragn osign moj popularno bez konfliktw21. W kwietniu 1992 roku kult Nijazowa sta si oficjaln ideologi pastwow, a w grudniu tego samego roku parlament przyj ustaw o ochronie godnoci urzdu prezydenta22. W sierpniu 2002 roku prezydent zmieni nazwy dni tygodnia i miesicy. Poniedziaek zosta zmieniony na Gwny Dzie, wtorek na Mody Dzie, roda to Korzystny Dzie, czwartek Bogosawiony Dzie, sobota Dzie Duchowoci i niedziela Dzie Odpoczynku (nazwa pitku pozostaa klasyczna dla spoeczestw muzumaskich). Stycze nazwano Turkmenbaszy, kwiecie edzhe Gurbansoltan (po matce Nijazowa), a wrzesie Ruhnama23. Niektrzy komentatorzy uwaali, e dziaania te zwizane byy z jego identyfikacj jako Ojca wszystkich Turkmenw. On sam pisa za: los sprawi, e zostaem gow narodu turkmeskiego na styku dwch tysicleci. Na mnie spocza odpowiedzialno
S. Turkmenbaszy, Ruhnama, s. 30. Tame, s. 68. 20 McElroy, A peep into the strange world of Turkmenbashi, whose every word, is law, The Telegraph, www.telegraph.co.uk/news/worldnews/asia/turkmenistan/1460852/A-peep-into-the-strange-world-of-Turkmenbashi-whose-every-word-is-law.html, dostp 05.2010 r. 21Turkmenistan President-for-life tries to play God, Chronicle Foreign Service Sunday, 11 July 2004, www.sfgate.com/cgi-bin/article.cgi?file=/chronicle/archive/2004/07/11/INGFH7HKS31.DTL, dostp: 05.2005 r. 22 T. Bodio, J. wiek-Karpowicz, M. Masoj, Na drodze do niepodlegoci, w: Turkmenistan, s. 224. 23 B. Rechel, M. McKee, Human Rights, s. 7. Zob. take: T. Bodio, K. Kozowski, Oblicza neotradycjonalizacji politycznej, w: Turkmenistan, s. 237.
19 18
20
Marta Olszak
chronienia mojego narodu przed wszelkimi niepowodzeniami, ktre czyhaj na u progu trzeciego tysiclecia. Ta misja, to odpowiedzialno, ktra spocza na moich barkach bez mojej wiedzy i zgody zmusia mnie do skoncentrowania wszystkich danych mi przez Allacha zdolnoci i energii yciowej, by przeksztacajc je w si spoeczn popchn mj nard do przodu24. By wic wybrany i powoany, by pomc narodowi. By wyjtkowy, bo y po to, by suy. Nie robi tego dla swoich osobistych korzyci, pragn odda swe ycie, powieci je dla budowy nowego, wolnego pastwa. Zwraca si do obywateli nie jak do poddanych, lecz jak do braci, tak jakby by jednym z tych prostych ludzi ciemionych przez lata i pozbawionych wasnej tosamoci: Po to eby tobie pomc, mj bracie i rodaku napisaem t ksik. Nieche Ruhnama pomoe ci odnale pewno siebie i zasieje w twej duszy natchnienie, nakaz Wszechmogcego!25. Jego charyzma, sia ducha i ch niesienia pomocy narodowi miay porywa, wzbudza zaufanie. Ludzie mieli patrze na niego jak na wybawiciela, wierzy jego sowom, uznawa za proroka. Turkmeni zawsze byli komu lub czemu podporzdkowani, zawsze komu lub czemu oddawali cze, najpierw ogniu, potem islamowi, przez lata podbojw w kocu ulegli rwnie () Rosji. Ludzie potrzebuj w co wierzy, potrzebuj bohatera, lidera, za ktrym mogliby i, wodza, ktry ich poprowadzi, ktry da im lepsz przyszo. Kogo, kto nie tylko obiecuje, ale i daje mwi prezydent26. Wznoszenie pastwa zaczem od wybudowania ogniska domowego. Turkmenia jest jedynym na wiecie pastwem, ktre nie pobiera ze [od przyp. M.O.] swoich obywateli opaty za prd i gaz, sl i wod, a obywatele, ktrzy znajduj si w szczeglnej sytuacji otrzymuj take bezpatnie mk. To wszystko skada si na ognisko domowe Turkmena twierdzi S. Nijazow27. Dotrzyma sowa. Od 1 stycznia 1993 roku obywatele Turkmenistanu bezpatnie korzystali z wody, gazu oraz energii elektrycznej (po przekroczeniu limitu obowizyway niewielkie opaty). Ponadto obywatele mieli dostp do bezpatnych bd niskopatnych produktw, takich jak: ser, mleko, sl, chleb pszenny, warzywa, owoce i benzyna, a take przejazdw rodkami transportu28. W zamian S. Nijazow wymaga bezwzgldnego posuszestwa, poddania si jego woli. Tylko on wiedzia, co jest najlepsze nie tylko dla narodu, ale i dla kadego z obywateli. Jego programy i ustanowione prawo miay w jego mniemaniu zapewni obywatelom dobrobyt i szczcie. Ludzie powinni go kocha za to, jak bardzo si dla nich powici i jak o nich dba; powinni si radowa sam myl o budowie nowego, niepodlegego pastwa dobrobytu z przywdc, ktry kocha swj nard.
S. Turkmenbaszy, Ruhnama, s. 22. Tame, s. 18. 26 Za: P. Zaski, Turkmenistan: nowy czy byy typ totalitaryzmu, Spoeczestwo i Polityka, nr 1 /2007. 27 S. Turkmenbaszy, Ruhnama, s. 261. 28 A. Wierzbicki, Warunki, s. 424.
25
24
Turkmenbaszy, aby zbliy si do spoeczestwa, opisywa w Ruhnamie swoje cikie dziecistwo po stracie rodzicw, gdy musia sobie radzi sam w trudnych chwilach. Nie byo mu lekko, nic nie przyszo mu atwo, dlatego te tak bardzo jest ludziom bliski. Jednak opisujc swoje ycie, pokazywa rwnie, e zawsze kroczy drog prawoci i posuszestwa zasadom i tradycji, tylko one pozwoliy mu przetrwa w trudnym czasie. Swoim yciem dawa przykad do naladowania. Mimo e niejednokrotnie spotka si z okruciestwem i niesprawiedliwoci, nie zboczy z waciwej drogi. Z uporem dy do osignicia wyznaczonych celw. Dziki temu zdoby bardzo due dowiadczenie i wiele si nauczy. I wanie tym bagaem dowiadcze i wiedz pragn si podzieli ze swoimi brami, ze swoim narodem. W tym celu powstaa te Ruhnama. Jednostka sama niewiele moe zdziaa, ale gdy jeden uczy si od drugiego, naladuje dobre czyny, wtedy powstaje jedno, ktra moe uleczy cae spoeczestwo, a na pierwszy plan wysuwa si Ruhnama, jako zasadnicze zjawisko porzdku duchowego, jako poczenie jednostki i spoeczestwa, jako nowy bodziec energii narodowej29. Ten nowy bodziec zaprowadzi mia spoeczestwo ku lepszej przyszoci, wzbogaconej rwnie tradycjami i osigniciami przodkw, bo tylko kultywowanie tradycji i czerpanie wiedzy z dawnych dowiadcze moe da narodowi si do przezwyciania przeciwnoci.
Marta Olszak
Retradycjonalizacja
Saparmurat Turkmenbaszy swoj polityk opar na powrocie do tradycji, na odwoaniu si do przeszoci, budowaniu nowej historii. W czasach Zwizku Radzieckiego powstaa ogromna luka, ktr postanowi zapeni przypominajc Turkmenom ich histori i pochodzenie. Autor ksigi wyraa al, e nigdy wczeniej nard turkmeski nie posiada czego rwnie wyjtkowego, czego, co czyoby zarazem histori i tradycj a take denia narodu, jego cele i pragnienia. Niewtpliwie bardzo bogata historia Turkmenw niesie ze sob bogate treci duchowe. Ale pomimo wielu znakomitych dzie dotyczcych historii Turkmenw, nie powstao jedno, ktre opisywaoby j, jako cao. Zadaniem Ruhnamy jest naprawi to niedopatrzenie. To wanie ona powinna sta si tym czym, co zjednoczy wok siebie cay nard, wskae kierunek, w ktrym naley si porusza, a take podniesie morale narodowe. Tylko jedno i spjno w dziaaniach mog by wystarczajc podstaw do budowy lepszej przyszoci dla caego narodu30. Jak pisa prezydent, drzewo nie przetrwa bez korzeni, a budynek nie utrzyma si bez fundamentu31, tak samo nie moe istnie pastwo bez silnych tradycji i bogatej historii. Moja i twoja Ruhnama jest ksik, ktra otwiera nasze dusze. Jest to ksika, ktra pozwala nam zrozumie nasz histori i dziki rozumieniu przeszoci
29 30
S. Turkmenbaszy, Ruhnama, s. 23. Tame, s. 29. 31 Tame, s. 260.
22
poj przyszo. Dla nas jest bardzo wane, by nie tylko odbudowa nasz przeszo, ale i odnale w tym wszystkim prawd historyczn o naszym narodzie. Temu ma suy filozofia Ruhnamy32. Ruhnama najwaniejsza ksiga narodu turkmeskiego, ksika, ktra bdzie suy, jako jego przewodnik yciowy. Podsumowuje ona bilans historycznej dziaalnoci Turkmenw, zachwala zalety ich rozumu, opowiada o ich przyzwyczajeniach, tradycjach i obyczajach, a take o pragnieniach i zamiarach narodu turkmeskiego. Pierwsza cz ksiki opowiada o gbokiej przeszoci narodu, jeszcze nieskaonej przejawami wspczesnej cywilizacji, druga jej cz za to przyszo naszego narodu. Jedna cz Ruhnamy Niebo, a druga Ziemia!33. Turkmenbaszy, odwoujc si do poda i mitologii, tworzy na nowo rzeczywisto historyczn. Bracia moi umiowani! Jestemy synami narodu, ktry przez cay wiek by niewolnikiem innych. Narodem, ktry przez cay wiek nie mg z naleytym szacunkiem oddawa czci swojej ziemi i docenia swych korzeni. Jestemy narodem, ktry potrafi uczy si na wasnych bdach. Zaczynamy rozumie wielko historii. Lecz musimy nauczy si jeszcze wielu rzeczy, po to eby zrozumie spucizn zostawion nam przez naszych przodkw. Powinnimy nauczy si rozumie mdro Oguz chana. Z czasem zrozumiemy jego mdro. Nie tylko my, ale cay wiat34. Tylko czerpic z mdroci i dowiadczenia przodkw, Turkmeni mog zdoby potrzebn si do walki o lepsze jutro, mog nauczy si mioci do ojczyzny. Historia kadego narodu jest podobna do rzeki, ktra bierze pocztek z maego strumyka. Historia naszego narodu powtarza si. W historii Turkmenw by ju zoty wiek tak zwany Renesans. Na pocztku historii Turkmenw widzimy Oguz chana w zotej zbroi na skrzydlatym koniu, teraz moemy obserwowa jego potomkw guzw z zielonymi sztandarami w rku! To oni powinni sta si now chwa i saw swego narodu i by godnymi swoich przodkw35. Turkmenbaszy tworzy now histori, jedyn histori, tak, ktrej mia uczy si nard, tak, na ktrej wychowywa si miay nowe pokolenia. Kreowa histori obejmujc take czasy pradawne nard turkmeski istnieje na ziemi od czasw proroka Nuha, a ich przodkami byli Tiurki imamy, czyli zrodzeni ze wiata36. Przodkiem wszystkich Turkmenw by Oguz chan, ktry mia szeciu synw soce, ksiyc, gwiazd, niebo, gr i morze. Kady z nich mia czterech synw37, a wszyscy yjcy wspczenie Turkmeni s potomkami dwudziestu czterech wnukw Oguz chana. Kady z wnukw zaoy wasne plemi. Darujc Turkmenom wite prawo rozmnaania si, Allach nada im dwie uzupeniajce
Tame, s. 64. Tame, s. 31. 34 Tame, s. 112 i nast. 35 Tame, s. 112. 36 Tame, s. 86. 37 Synowie Oguz chana Giun chan (soce), Aj chan (ksiyc), Jildyz chan (gwiazda), Giok chan (niebo), Dag chan (gra), Deniz chan (morze). Zob. tame, s. 8689.
33 32
si cechy: pobono i upr w deniu do celu. Rozjaniajc wiatem ich dusze, rozpali iskr rozumu w ich wiadomoci. Dlatego te, nazwa stworzony przez siebie nard TIURKMAN (pochodzcy od wiata). W ten sposb na wiecie pojawili si Turkmeni38. Na pierwszych stronach Ruhnamy S. Nijazow pisa, e Turkmeni powinni czu si wyjtkowo, poniewa w znacznym stopniu przyczynili si do rozwoju cywilizacji. Mieli wynale koo i jako pierwsi zbudowa furmank39. Mieli przyczyni si rwnie do rozwoju ycia na ziemi, nauki i dziaalnoci produkcyjnej na wiecie, ale jak sam twierdzi rozmiary tego wkadu naley jeszcze dokadnie zbada40. Narodowi turkmeskiemu prezydent przypisywa pierwszestwo w wytopie stali i innych metali, w budowie narzdzi do pracy, podkrela, i ziemia turkmeska jest matk wielu filozofw i mylicieli, ktrzy wanie stamtd udali si na zachd41. Zarzuca historykom, kronikarzom, e nie przedstawiaj caociowego obrazu Turkmena i Turkmenistanu. Wedug jednych Turkmeni s pnomadami czy te nomadami, wedug innych wrcz odwrotnie, jako nard, o osiadym trybie ycia42. Turkmenbaszy pisa, e nard turkmeski, pomimo charakterystycznej dla niego struktury plemiennej, jednoczy wsplne pochodzenie, historia i jzyk43. Nie jest to do koca prawd. Kraj jest podzielony na pi regionw, ktre pokrywaj si z podziaem terytorialno-plemiennym. W literaturze utaro si przekonanie, e Turkmeni to w zasadzie zwizek wielu plemion poczonych ze sob wsplnym etnonimem44. Wrd tych plemion panuje swoista hierarchia, co rwnie znalazo wyraz na fladze narodowej. Na samej grze, jako pierwszy pojawi si wzr dywanu plemienia Ahal-Teke, z ktrego pochodzi prezydent Saparmurat Turkmenbaszy, dalej za wzory plemion: omut, Saryk, owdur i Ersari45. Prowadzona przez prezydenta polityka zmierzaa do powrotu do tradycji narodowych. Pragn on zbudowa pastwo, w ktrym mona urzeczywistni denia caego narodu oraz umocni jego miejsce w wiecie. Porwnywa pastwo do drzewa, ktre uschnie i nigdy si nie rozwinie, jeli bdzie posadzone w nowej ziemi, natomiast jeli wyronie samo, bdzie silne i mocne, gboko zapuci korzenie w ziemi mu bliskiej46. A ziemi t wybra sam Allach, wic jest ona najlepTame, s. 10. Tame, s. 33 i nast. 40 Tame, s. 81. 41 Tame, s. 34. 42 Tame, s. 26. 43 Podzia Turkmenw na plemiona zosta oficjalnie zatwierdzony w Konstytucji Turkmenistanu, ktra wesza w ycie w 1992 roku. Trudno, wic mwi o jednolitoci kraju, w ktrego skad wchodzi wiele plemion, a pi najwikszych i najsilniejszych ma wadz w regionach. 44 A. Wierzbicki, Wpyw czynnikw trybalnych i quasitrybalnych na wadz we wspczesnej Azji Centralnej. Turkmenistan, w: tego, P. Zaski, Trybalizm a wadza w Azji Centralnej, Putusk 2008, s. 322. 45 Tame, s. 324. 46 S. Turkmenbaszy, Ruhnama, s. 257.
39 38
24
Marta Olszak
sza47. S. Nijazow odrzuca wszelkie obce wzory transformacji i budowy pastwa. Twierdzi, e kade pastwo jest inne i wymaga specjalnego podejcia uwzgldniajcego jego kultur, pochodzenie i histori. Ponadto uwaa, i kade pastwo dy do realizacji wasnych celw, kieruje si wasnymi interesami, a najwaniejszym, nadrzdnym celem pastwa turkmeskiego jest szczcie jego obywateli48. Pastwo turkmeskie powstao po to, by suy ludziom je zamieszkujcym, by rozwizywa ich problemy, zabezpiecza ich teraniejszo i przyszo49. Drog tego pastwa jest sprawiedliwo, dobrobyt, przyja, a take wolno sumienia i jedno narodowa50. Jest to droga wybrana przez przodkw na miejscu wyznaczonym przez Boga, wic naley czerpa z tej spucizny i wykorzystywa j do budowy nowego pastwa. Silne pastwo narodowe mona zbudowa tylko sigajc do korzeni i pobudzajc poczucie tosamoci. Dziaania prezydenta zmierzay w kierunku retradycjonalizacji, polegajcej na przystosowaniu tego, co stare do nowej rzeczywistoci. Niestety, pene odtworzenie wszystkich norm, zwyczajw, tradycji, czy prawa zwyczajowego jest niemoliwe. Dlatego te retradycjonalizacja jest faktycznie neotradycjonalizacj51. Moemy j rozumie, jako tradycj w nowym, ulepszonym, dostosowanym do osoby prezydenta i rodzcej si nowej rzeczywistoci, wydaniu. Tadeusz Bodio i Krzysztof Kozowski opisuj neotradycjonalizacj, jako faktyczn modernizacj, ale tak, w ktrej zamiast przeksztacenia spoeczestwa tradycyjnego w nowoczesne dominuj procesy destrukcyjne52. Zamiast na przykad wspiera dotychczasowy dorobek naukowy i kulturowy, wzbogacajc go o nowe rozwizania oraz moliwoci, jego du cz zniszczono. Prezydent pisa: Turkmeni od dawien dawna przy podejmowaniu decyzji, a szczeglnie tych wanych zasigali rady czy opinii najstarszych z rodu53. T tradycj Turkmenbaszy pragn przej i korzysta z niej w nowym pastwie uwaajc, e najwaniejsz rzecz w jego budowie bdzie odwoywanie si do historii i obyczajw przodkw, a take ich postrzegania wiata. Dlatego w strukturze politycznej pastwa turkmeskiego du rol miaa odgrywa Rada starszych (Halk maslahaty), ktra zgodnie z zaoeniami prezydenta miaa by gwnym orodkiem wadzy. Jak ju wspomniano, podzielono kraj na obszary zgodnie z podziaami plemienno-terytorialnymi. Szczeglne znaczenie ma grupa terytorialno-trybalna Ahal-Teke. Przynaleno do Ahal-Teke bya gwarancj powodzenia, awansu zawodowego i politycznego. Ahal-Teke dominuje nad innymi plemionami, jest silniejsze, liczniejsze, bogatsze, grujc, lekceway inne ugrupowania, spycha je na
47 48
Tame, s. 80. Tame, s. 257, 261. 49 Tame, s. 260. 50 Tame, s. 80. 51 T. Bodio, K. Kozowski, Oblicza neotradycjonalizacji, s. 236. 52 Tame, s. 232. 53 Tame, s. 262.
dalszy plan. Wszystkie ministerstwa siowe, prokuratura i sd byy kontrolowane przez Ahal-Teke. Gosy sprzeciwu innych ugrupowa prezydent stara si ucisza, powoujc kandydatw na pozornie wysokie stanowiska54. Ahaltekizacja kraju nie odnosia si tylko do salonw politycznych, sigaa znacznie niej. Jej celem miao by umniejszenie znaczenia pozostaych plemion i podkrelenie rangi terytorium ugrupowania wiodcego. I tak wilajet achalski zosta pominity w procesie zmian nazw miast i ulic, natomiast na innych obszarach nazwy zostay zmienione na imiona osb z najbliszej rodziny prezydenta lub jego samego55. Hierarchia, powrt do tradycji, budowa nowego porzdku powodoway, e o znaczeniu czowieka decydowao jego pochodzenie rodowo-plemienne.
Marta Olszak
Patriotyzm
Poczucie tosamoci buduje si przez patriotyzm. W Turkmenistanie radio i telewizja zaczynay emisj programw od modlitwy za przywdc, hymnu pastwowego oraz deklaracji lojalnoci wobec ojczyzny i prezydenta. Ju na pierwszych kartach Ruhnamy autor zamieci sowa modlitwy przysigi, dajcej przykad narodowi, jak ma miowa Ojczyzn: Turkmenistan, Ojczyzna ukochana, Kraj mj rodzinny, Mylami i sercem jestem zawsze z Tob, Za najmniejsze zo wyrzdzone Tobie, Nieche uschnie rka moja Oszczerstwo wypowiedziane przeciwko Tobie, Nieche opadnie z si jzyk mj. W razie zdrady Ojczyzny Przez Wielkiego Saparmurata Tukmenbasz Chorgwi Twej otoczonego czci Niech ustanie oddech mj56. Turkmenbaszy w tym kontekcie przypomina czasy ZSRR, kiedy wadza podporzdkowywaa sobie ludzi. Wskazywa na to, jak wiele nard turkmeski utraci pod obcym panowaniem i jak negatywnie by oceniany: Bylimy postrzegani, jako rozbjnicy, ktrzy s zdolni do wszystkiego, nawet do zabicia swoich wspziomkw, jako nard bez wasnej kultury, niewyksztacony, zajmujcy si hodowl byda i mieszkajcy w jurcie57. Odwoujc si do bolesnych momentw historii, do lat sprzed otrzymania niepodlegoci, przypominajc uczucia bezradnoci, bezsilnoci, braku wiary we wasne siy i wasn tosamo, pokazywa, jak wana jest budowa nowego, silnego spoeczestwa opartego na tradycji i pamici
54 55
A. Wierzbicki, Wpyw, s. 328. Tame, s. 330. 56 S. Turkmenbaszy, Ruhnama, s. 2. 57 Tame, s. 36.
26
dawnej wietnoci. Bo Turkmenistan to nie tylko Ojczyzna Turkmenw, ich dom, ale take jest to kraj, w ktrym speniaj si marzenia zamieszkujcych go obywateli!58. S. Nijazow wzywa do wyrwania si wreszcie z niewoli i do stania si prawdziwym Turkmenem! Co reprezentowao sob nasze pastwo w momencie otrzymania niepodlegoci w roku 1991? Byo to pastwo istniejce jedynie na papierze59 Czasy, w ktrych przyszo nam y, zmuszaj nas do wysikw, ktrych celem jest nie tylko budowanie pastwa, ale i narodu60. Zagubiony nard potrzebowa wanie kogo, kto wyprowadzi go z lat zastoju i niepewnoci oraz przywrci wiar w siebie. I to wanie zrobi Ojciec Turkmenw. Zapragn on nauczy ludzi patriotyzmu na nowo, oywi go, nada mu nowy ksztat. Dwudziesty sidmy padziernika 1991 roku jest dat ogoszenia pitej, zotej epoki duchowego rozwoju Turkmenw. Jest to epoka dojrzaoci ducha narodu turkmeskiego61. Turkmenbaszy pozwoli na nowo uwierzy Turkmenom w ich wyjtkowo, da im si, nauczy kocha kraj rodzinny. Nasza wita ziemia jest w stanie zwrci wzrok tym, ktrzy stracili go na skutek rozki z ojczyzn! My Turkmeni posiadamy muzyk i piosenki, ktre s w stanie przywrci such guchym! Syszc nasz rozpiewan modzie nawet niemy piewa! i dalej ziemia ta jest wita, tak jak domowe ognisko w domach Turkmenw, jest czysta jak sumienie Turkmena, wielka jak jego duma i silna jak jego wiara. I to wszystko, to jest wanie Turkmenistan!62. Sowa Hymnu Niezalenego i Neutralnego Turkmenistanu syszane codziennie na ulicy, w pracy, w radiu i telewizji miay gboko zapada w serca obywateli, skania do powice dla narodu oraz sta si nieodzown czci ycia, by jak modlitwa. Doniose stworzenie Turkmenbaszy, Ojczyzno droga, niezaleny kraju, Turkmenistan wiato i pie duszy, Zawsze bd jak kwiat! Oddam ycie moje za kraj mj Tak jak moi przodkowie i synowie, wita ziemio powiewa nad tob chorgiew moja Symbol wielkiego i neutralnego pastwa! Doniose stworzenie Turkmenbaszy, Ojczyzno droga, niezaleny kraju, Turkmenistan wiato i pie duszy, Zawsze bd jak kwiat! Jedyny narodzie mj, w yach twoich plemion
58 59
Tame, s. 198. Tame, s. 16. 60 Tame, s. 44. 61 Tame, s. 300. 62 Tame, s. 38.
Pynie wieczna i wita przodkw krew, Nie lkamy si w tym wiecie niczego, Zawsze pielgnujemy nasz chwa i saw! Doniose stworzenie Turkmenbaszy, Ojczyzno droga, niezaleny kraju, Turkmenistan wiato i pie duszy, Zawsze bd jak kwiat! I gry i rzeki, i stepw urok Tak umiowane przeze mnie Niech straci swj wzrok, jeli nie widzi pikna twojego, Ojczyzna moja i przodkw moich!63. Mio do Ojczyzny to nie tylko deklaracje i powicenie. Aby zbudowa nowy, wiadomy nard, trzeba rwnie wzi za niego odpowiedzialno. I odpowiedzialno ta dotyczy nie tylko przywdcy, ale take obywateli, kadego z osobna. Wszyscy razem i kady Turkmen z osobna jest odpowiedzialny za los naszego narodu, jako caoci, a take za turkmeskie pastwo narodowe. Kady Turkmen powinien nastroi struny swej duszy na oglnonarodowy ad, ktry niegdy zosta nam zesany dziki mioci Allacha i wysikom naszych sawnych przodkw, rozprzestrzeni si w czasie, ktry nie zna granic64. Dobry obywatel powinien zna wasn histori i tradycj, pielgnowa je, czerpa z nich to, co najlepsze i przede wszystkim nie powtarza bdw praojcw. Pami o wielkich przodkach powinna dodawa siy oraz by rdem dumy. S. Turkmenbaszy pisa: Wielki Allach stworzy nas, jako ludzi, i tym samym urodzilimy si, jako ludzie, a naszym witym obowizkiem bdzie zbudowanie spoeczestwa, ktre byoby warte swego ludzkiego powoania65. Du rol w pobudzaniu do aktywnoci patriotycznej odgrywa miaa odwaga i wiara, a take wiadomo wasnej tosamoci: Niektrzy do dzi odczuwaj nostalgi za ustrojem, ktry na szczcie ju nie istnieje, uwaajc, e w czasach istnienia ZSRR yo si lepiej. Ale ty Turkmenie, nie moesz zapomnie o tym, e o may wos utraciby wasny jzyk, bo bez znajomoci jzyka rosyjskiego nie moge si dosta na studia, czy znale porzdn prac. Oczywicie, tylko czowiek, ktry popeni bdy bdzie w stanie je naprawi (...). To nie ycie, to wegetacja, kiedy czowiek traci najwitsze ze wszystkiego ojczysty jzyk, religi, pami narodow66. Turkmenbaszy przypomina Turkmenom o ich mocy i sile: Nie moe nie by odwany nard, dla ktrego Ojczyzna jest czym witym, ktry dla niej jest w stanie zoy w ofierze wasne ycie, ktry jest przekonany, e niemiertelno mona uzyska jedynie oddajc ycie za Ojczyzn! Nie moe nie by odwanym dygit, ktry od najmodszych lat jedzi konno, posuguje si
63 64
Marta Olszak 28
Hymn Niezalenego i Neutralnego Turkmenistanu, za: tame, s. 7. Tame, s. 17. 65 Tame, s. 43. 66 Tame, s. 299.
broni i zna si na sztuce wojennej, czyta ksiki i sucha destantw, a przede wszystkim okazywa mio do wasnej Ojczyzny!67. Ojczyzna jest domem Turkmenw, jeeli Turkmen dba o swj dom, dba rwnie o Ojczyzn, a tym samym wedug orchoskiego proroctwa nikt nie bdzie w stanie zniszczy domu Turkmenw. Nie s to jednak przejawy szowinizmu, o czym niejednokrotnie autor Ruhnamy przypomina. Tumaczy to jedynie mioci do kraju i trosk o jego dobro. Pastwo jest domem dla narodu. By ycie toczyo si spokojnie w tym domu, konieczne jest, by kady jego mieszkaniec znalaz waciwe dla siebie miejsce i zna swe obowizki. Waciwe wykonywanie tych obowizkw zabezpiecza dobrobyt pastwowy68. Wszyscy powinni kocha wasny nard, bo jeeli kady czowiek kocha swj nard, narody te si bd kocha69. To samo dotyczy postrzegania Turkmenistanu na wiecie. Czowiek le zachowujcy si poza granicami kraju wystawia wiadectwo caemu narodowi. Dlatego naley zachowywa si z godnoci, traktowa z szacunkiem siebie i innych. Poniewa patriotyzmu uczymy si w domu od najmodszych lat, ogromn rol we waciwym wychowaniu miaa odgrywa najblisza rodzina: Nard turkmeski, w cigu swej kilku tysicletniej historii stworzy system opisujcy, jakie stosunki powinny czy dzieci z ich ojcami (). Dla Turkmena, uczciwo i prostolinijno s cechami charakteryzujcymi nie tylko ich rodzin, ale take cae spoeczestwo, albowiem rodzina jest pojedynczym ogniwem tworzcym cay acuch, ktrym jest spoeczestwo. Ta wanie harmonia przyczynia si do trwaoci istnienia narodu turkmeskiego i pozwolia jemu przetrwa, a do czasw obecnych. Tylko w czasach istnienia Zwizku Radzieckiego (...) uderzono w najczulszy punkt naszego narodu rodzin Turkmesk (). Dziecko samo po sobie nie wychowa si na porzdnego i dobrego czowieka. Niewychowane dziecko przypomina dzikiego, nieznajcego rki czowieka, konia (). Najlepsze wychowanie dziecko moe otrzyma tylko wtedy, kiedy ma przed oczami dobry wzorzec do naladowania. Takim wzorcem mog by dla niego rodzice, starsi bracia lub siostry70. Rodzice, czy te prawnie wyznaczeni opiekunowie, s zobowizani do tego, by dobrze wychowywa swoje dzieci, dba o ich zdrowie fizyczne i psychiczne, zapewni im wyksztacenie, uczy ich domowych obowizkw i przygotowywa do samodzielnoci, uprzystpni im dorobek kulturalny ich przodkw, a take ich tradycje i obyczaje, nauczy z szacunkiem traktowa dorosych. Dzieci po osigniciu penoletnioci s zobowizani do pomocy swoim rodzicom71. Szczeglne znaczenie w przekazywaniu pozytywnych wzorcw modziey maj ludzie starsi: Prorok Nuch uczyni starcw szczeglnie odpowiedzialnymi za wychowywanie dzieci. Nakaza im, wychowywa ich, jako osoby wstrzemiliwe
67 68
Tame, s. 159. Tame, s. 258. 69 Tame, s. 160. 70 Tame, s. 330 i nast. 71 Tame, s. 267.
i rozsdne, a take wpaja im najlepsze ludzkie cechy. Prorok sugerowa : Jeli doroli pomyl si raz, to modzi tysic razy wicej72. Dzieci miay dy do ideau, stara si zosta idealnymi obywatelami, idealnymi Turkmenami, prawdziwymi patriotami: Bd wierny swojej Ojczynie, pamitaj, e wyrose dziki witemu mleku, ktre wyssae z piersi matki73. Na dziecku spoczywa miay obowizki nie tylko wzgldem rodzicw, ale rwnie wzgldem narodu: Jeeli bdziesz zawsze ze swoim narodem i w szczciu i w nieszczciu, szczcie umiechnie si do ciebie. Nard, z ktrego pochodzisz jest dla ciebie wityni. Zawsze moesz szuka u niego schronienia. Id tylko suszn drog! Stpajcy po niej nigdy nie schodz na z drog. Humanitarna droga jest rdem wiata dla ludzi. Musisz nauczy si dba o swoj moralno, a take o tradycje i obyczaje, ktre dostae w spadku po swoich przodkach. A wtedy bdziesz najwartociowszym z ludzi. Moi drodzy i ukochane dzieci Turkmenw! () ponad wszystko kocha swoj Ojczyzn, mie swj kraj ziemi ojczyst i broni jej to jest nasz wielki obowizek74.
Marta Olszak
Zakoczenie
Z dyktatury Zwizku Radzieckiego Turkmeni przeszli pod dyktatur czowieka, ktry obiecywa zmian dotychczasowego porzdku, przypomnia symbole i wartoci narodowe, ktry wierzy, e uda mu si poprowadzi nard turkmeski w zoty wiek. Dziki reformom systemu owiaty i polityce turkmenizacji S. Nijazowowi udao si zmieni mentalno obywateli, przywrci im turkmesko i odci ich od efektw wieloletniej podlegoci. Narzdziem pozwalajcym osign te cele okazaa si Ruhnama autorski podrcznik, ktry obok Koranu sta si najwaniejsz ksig Turkmenw, ich kodeksem postpowania i zbiorem wartoci moralnych. Swoj ideologi Turkmenbaszy opar na tworzeniu nowej rzeczywistoci, ktrej podstaw by kult jednostki oraz na przekonaniu, e zosta on wybrany do wyprowadzenia ludu z niewoli. Stosujc system nakazw i zakazw, ograniczajc dostp do niezalenych rde informacji, delegalizujc opozycj, sprawi, e spoeczestwo pod jego rzdami stao si spoeczestwem zamknitym. Propagowa wasn ideologi, uczy patriotyzmu, narzuca tosamo, doprowadzi do unifikacji jzyka i religii. Uczy wasnej historiozofii i szacunku do rodzicw i narodu, a lud przyj to wszystko jako jedyne i waciwe, bo nie widzia innej drogi. Trudno jednoznacznie oceni polityk Turkmenbaszy. Z jednej strony reim doprowadzi do zamknicia kraju, co zahamowao rozwj nauki i techniki. Niektre zmiany nie sprzyjay modernizacji, jednak pod jego wadz nard po raz pierwszy w historii mia wasne pastwo, odzyska tosamo, powrci do wasnej kultury i jzyka.
72 73
Tame, s. 11. Tame, s. 339 i nast. 74 Tame, s. 339.
30
The Invented Tradition in the Politics of Turkmenistan during the Turkmenbashi Presidency Summary
The following paper is an analysis of Turkmenistani re-traditionalization policy during the Saparmurat Niyazovs presidency. It has been shown that the education reform and the personality cult policy redefined the Turkmen historiosophy and created the new historical memory. It was made possible by Ruhnama the textbook, which, alongside with Quran, became the most important code of conduct and the source of moral values. The Turkmenbashi based his ideology on the creation of the new reality, the principle of which was the cult of personality and the conviction thet he was chosen to lead people out of the house of bondage. By means of using the system of prohibitions and orders, limiting the access to the sources of information, and delegalizing the opposition the Turkmenistani society became closed. Turkmenbashi propagated his own ideology, taught patriotism, imposed consciousness, trying to achieve the unification in the dimension of symbols.

C . , . , , , . , , , . , , . , , , .
Sowa kluczowe: Turkmenistan, retradycjonalizacja, tradycja wynaleziona, Turkmenbaszy, nacjonalizm, pami historyczna, polityka symboliczna, kult jednostki
Marta Wodarkiewicz
Retradycjonalizacja w procesach odrodzenia narodowego na Syberii analiza porwnawcza Tuwy i Ataju

Uwagi wprowadzajce
Na wiosn tego roku zaplanowano w Tuwie, w celu oficjalnego zakoczenia Roku Turystyki, otwarcie etnokulturowego kompleksu turystycznego Aldyn-Buak. Ma on mie form jurty, zbudowanej z wykorzystaniem elementw kultury scytyjskiej i typowej dla tradycyjnego bytu Tuwiczykw1. W kompleksie przewidziano jurt restauracyjn, jurty dla VIP-w, boiska sportowe, banie i sklepy z pamitkami. Obok ma si znajdowa szkoa piewu gardowego, dla ktrej specjalnie wzniesiono obiekt kultu, tak zwany Owaa Hoomej, majcy form zotej strzay skierowanej ku niebu. Specjalici Ministerstwa Kultury owiadczyli, e ma to umoliwi gociom rytualne zwrcenie si do ducha Owaa z prob o nauczenie si owego piewu. Mona traktowa powysz inwestycj jako jedn z wielu atrakcji turystycznych. Ale ma ona i inny cel ide jest zaprezentowanie wyrnikw kultury Tuwiczykw, m.in. lokalnego systemu wierze i piewu gardowego. Ju w tej informacji widoczne jest odbicie pewnych procesw zachodzcych od jakiego czasu w Tuwie i innych republikach Syberii, a koncentrujcych si na poszukiwaniu i odradzaniu symboli wyrniajcych dane grupy spord innych i wypenianiu t treci ich tosamoci. Zacznijmy od zdefiniowania samego pojcia odrodzenia narodowego i porwnania go z innym wystpujcym w dyskursie naukowym przebudzeniem etnicznym. Wyjanienie obydwu i wskazanie pewnych rnic jest niezbdne do zrozumienia pracy. Pojcie odrodzenia narodowego odnajdujemy na przykad w pracach ukasza Smyrskiego2. Wskazuje on, e przedstawiciele narodw syberyjskich tak okrelaj ruch na rzecz wasnych wsplnot etnicznych, ktry oparty jest na budowaniu i umacnianiu tosamoci. Agnieszka Halemba, badajca to zjawisko w Republice Ataj, dodaje, e pierwotnie pojcie to uywane byo przez inteInformacje na podstawie portalu informacyjnego www.tuvaonline.ru, dostp: 30.01.2012 r. Zob. . Smyrski, Tuwa w centrum kontynentu, w: Wielka Syberia maych narodw, red. E. Nowicka, Krakw 2000; . Smyrski, Ajdyn znaczy ksiyc. Narody poudniowej Syberii, Warszawa 2008.
2 1
32
ligencj i oznaczao pewne grupy procesw kulturowych i politycznych, zachodzcych na obszarach dawnego ZSRR3. Wojciech Lipiski, zajmujcy si zagadnieniami tosamoci rdzennych spoecznoci Jakucji, definiuje odrodzenie narodowe jako zesp zjawisk zwizany z poszukiwaniem drg samodzielnego rozwoju poszczeglnych narodw4. Natomiast Lech Mrz uywa pojcia przebudzenie etniczne5. Odnosi je do zjawisk zachodzcych gwnie w nieeuropejskiej czci Rosji i rozumie jako prby zachowania odrbnoci kulturowej i tych elementw, ktre s symbolami przynalenoci do grupy dominujcej. Warto spojrze na powysze pojcia take z czysto jzykowego punktu widzenia. Odrodzenie znaczy tyle, co powoanie do nowego ycia, wskrzeszenie, odnowienie lub powrt do dawnych wartoci6. Przebudzenie natomiast to ocknicie si, otrznicie si z odrtwienia lub w przypadku zjawisk czy uczu ich uzewntrznienie si7. Rnica znaczeniowa wydawa si moe bardzo subtelna, ale jednak istnieje. Przebudzenie zakada mniejszy stopie i krtszy okres utracenia czego, co ma zosta teraz wydobyte na powierzchni. Odrodzenie to przywrcenie czego, co pozostawao bardzo gboko utajone, ukryte. Konsekwentnie wic przebudzenie zdaje si by procesem szybszym i atwiejszym do przeprowadzenia ni odrodzenie. Uwzgldniajc powysze informacje, zdecydowano si na stosowanie pojcia odrodzenia narodowego. Dodatkowym czynnikiem przemawiajcym za tym wyborem jest czstotliwo jego uycia tak w jzyku polskim, jak i rosyjskim. Termin ten jest wiernym tumaczeniem rosyjskiego nacionalnoe vozrodenie. Obok niego mona w tekstach rosyjskojzycznych odnale pojcie e ` tnieskoe probudenie (czyli przebudzenie etniczne), ale wystpuje ono znacznie rzadziej8. Analiza zjawiska odrodzenia narodowego przeprowadzona zostanie na przykadzie dwch republik syberyjskich Republiki Tuwa i Republiki Ataj. Wybr determinowany jest kilkoma czynnikami z jednej strony czcymi obydwie, a z drugiej wrcz przeciwnie rnicymi je. Do pierwszej grupy czynnikw naley zaliczy aspekt terytorialny. Oprcz tego narody tytularne danych podmiotw (cho zwaszcza w przypadku Ataju mwienie o jednym narodzie tytularnym pozostaje kwesti problematyczn, o czym bdzie jeszcze mowa) czy przynaleno do jednej rodziny jzykowej atajskiej. Wrd tych aspektw wskazane zostan uwarunkowania zewntrzne, przy czym podjta zostanie prba oceny szans na odrodzenie w kontekcie etnopolity3 A. Halemba, W co najlepiej wierzy? Religia jako czynnik odrodzenia narodowego Atajczykw, w: Wielka Syberia, s. 117. 4 Zob. W. Lipiski, Od autostereotypu do megalomanii. Przemiany kulturowe wrd spoecznoci rdzennych w Jakucji, w: Etnos przebudzony, red. L. Mrz, Warszawa 2004. 5 L. Mrz, Przebudzenie etniczne, w: Etnos przebudzony. 6 Zob. Sownik jzyka polskiego, red. M. Szymczak, Warszawa 1993, http://sjp.pwn.pl/, dostp: 30.01.2012 r. 7 Tame. 8 Stwierdzi to mona chociaby na podstawie iloci dokumentw, tekstw, ktre mona odnale wpisujc obydwa pojcia w popularn wyszukiwark Yandex, czy na podstawie tekstw zebranych w rosyjskim korpusie narodowym.
Retradycjonalizacja w procesach odrodzenia narodowego na Syberii 33
ki caego pastwa i dziaa konkretnych podmiotw, oraz uwarunkowania wewntrzne, rozumiane tu jako czynniki ksztatujce tosamo spoecznoci, jako warstwa symboli, znakw, ktre suy maj odrodzeniu. Naley jednoczenie podkreli, e przeprowadzona analiza wykae, i zachodzce procesy inspirowane s w gwnej mierze odgrnie. Przyjmujc ju bardziej konkretne kryteria analizy i oceny zachodzcych zjawisk, naley wzi pod uwag czynniki uwaane za decydujce o tosamoci i utrwalajce j. I tak na przykad Anthony D. Smith wrd elementw tworzcych wsplnot etniczn (lub etni) wymienia mit o wsplnym pochodzeniu, wspln pami historyczn, elementy wsplnej kultury, odczuwanie zwizkw z ojczyst ziemi i poczucie solidarnoci przynajmniej wrd elit, a take instytucjonaln wsplnot gospodarcz, polityczn i wreszcie wiadomo odrbnoci9. Marek Waldenberg, tworzc model narodu, do wiadomoci wsplnego pochodzenia czy elementw kulturowych dodaje wsplny jzyk, poczucie bycia narodem, istnienie w przeszoci lub obecnie pastwa traktowanego jako swoje, a w przypadku braku pastwowoci (samodzielnoci) denie do uzyskania autonomii w obrbie federacji (lub konfederacji)10. W tym miejscu warto zaznaczy, e mwic o tosamoci zbiorowej, zwaszcza w przypadku spoecznoci funkcjonujcych w ramach polietnicznego pastwa o specyficznych uwarunkowaniach historycznych, musimy wzi pod uwag dwa jej wymiary, co podkrela w swojej pracy Andrzej Wierzbicki11. Po pierwsze jest to tosamo etniczna, ktra przyswajana jest spontanicznie w procesie socjalizacji, a dla ktrej gwnym kryterium jest wsplnota etnokulturowa. Drugim wymiarem jest tosamo narodowa, ksztatowana w dugotrwaym procesie narodotwrczym i zakadajca identyfikacj z organizmem pastwowym. Wrd jej komponentw autor wymienia: etnonim, wsplne pochodzenie, wspln przeszo, terytorium etniczne, bezkrytyczny stosunek do tradycji i wartoci, a take religi, idee spoeczne i tosamo polityczn12. Ta klasyfikacja przyjta zostaa w pracy jako gwna wyznacza kierunek charakterystyki analizowanych procesw. Na tej podstawie mona wic mwi o dwch typach kryteriw decydujcych o identyfikacji etnicznej. Aleksander Posern-Zieliski te, ktre formuowane s przez ekspertw, nazywa zewntrznymi, za deklaracje samych zainteresowanych wewntrznymi13. Waciwym byoby take nazywanie ich kryteriami obiektywnymi i subiektywnymi. W dalszej czci artykuu nacisk zostanie pooony na to, w jaki sposb dziaania inspirowane odgrnie wpywaj na poziom samoidentyfikacji wybranych wsplnot. Zjawisko odrodzenia narodowego przeanalizowane zostanie w kontekA.D. Smith, Nacjonalizm. Teoria, historia, ideologia, Warszawa 2007, s. 143. M. Waldenberg, Narody zalene i mniejszoci narodowe w Europie rodkowo-Wschodniej, Warszawa 2000, s. 2324. 11 Zob. A. Wierzbicki, Rosja. Etniczno i polityka, Warszawa 2011, s. 5659. 12 Tame, s. 5657. 13 A. Posern-Zieliski, Etniczno. Kategorie, procesy etniczne, Pozna 2005, s. 8183.
10 9
34
Marta Wodarkiewicz
Tuwa i Ataj uwarunkowania historyczne

Administracyjnie Tuwa i Ataj stanowi cz poudniowej Syberii. czy je poczucie wsplnoty ze wiatem tureckim. ukasz Smyrski zwraca uwag, e nie jest to tylko obiektywny czynnik przynalenoci do grupy tureckojzycznej, ale take autentyczna identyfikacja zbiorowa jako my Turki14. Zdaniem autora znajduje to odzwierciedlenie midzy innymi w pewnych wsplnych dla obydwu republik zachowaniach etnicznych (codziennych i symbolicznych), w znaczeniu pokrewiestwa czy w ich emocjonalnym stosunku do krajobrazu. Dla wybranych republik wane s te ich indywidualne uwarunkowania. Republika Tuwa wyrnia si na tym obszarze z dwch podstawowych powodw. Po pierwsze, jako jedyna ma tradycje pastwowoci. W 1921 roku hura (zgromadzenie wszystkich hoszunw15 Tuwy) ogosi rezolucj w sprawie stworzenia niepodlegej Ludowej Republiki Tannu-Tuwa. Do ZSRR Tuwa wcielona zostaa dopiero w 1944 roku. Po drugie, Tuwa jest dzi republik, w ktrej przewaa ludno tytularna Tuwiczycy stanowi okoo 70% mieszkacw. Osobliwoci Republiki Ataj jest fakt, e ludno okrelana mianem Atajczykw stanowi zaledwie okoo 30%, przy czym wyjtkowo trudno jest mwi o wsplnocie Atajczykw w sensie etnicznym. Bardziej uzasadnione jest mwienie o Atajczykach w sensie terytorialnym badacze zgodnie przy tym twierdz, e wydzielenie tego obszaru jako republiki byo sztuczne i doprowadzio do nadania jednego etnonimu grupom, ktre do rewolucji nie miay wsplnych kultury i jzyka16. Mianem Atajczykw okrelaa si wczeniej wycznie jedna grupa, zamieszkujca poudniow cz Ataju Ataj-kii. Do dzi gwnym problemem republiki pozostaj wewntrzne podziay etniczne na linii Ataj Pnocny i Poudniowy. Dowodem jest silna identyfikacja maych narodw zamieszkujcych Ataj Kumandyczykw, Telengitw, Tubalarw, Czekanw i Szorcw, ktre przyporzdkowuje si do kategorii maych narodw Syberii, Pnocy i Dalekiego Wschodu. W ustawie federalnej O gwarancjach praw rdzennych maych narodw Federacji Rosyjskiej z 30 kwietnia 1999 roku zamieszczono kryteria, ktre decyduj o przyznaniu takiego statusu. Zgodnie z tym aktem prawnym s to narody osiade na terytoriach tradycyjnego miejsca zamieszkiwania przodkw, zachowujce tradycyjne styl ycia i sposb gospodarowania, liczce mniej ni pidziesit tysicy osb i uznajce si za samodzielne spoecznoci etniczne.
. Smyrski, Ajdyn znaczy ksiyc, s. 4144. Hoszun rejon administracyjny. 16 Zob. A. Halemba, wiadomo narodowa wspczesnych Atajczykw, w: Wielka Syberia; . Smyrski, Ajdyn, s. 4649; A. Wierzbicki, Rosja, s. 149.
15 14
cie dziedzictwa historycznego, przy czym poszukiwane bd odpowiedzi na pytanie, czy mona mwi o odrodzeniu w ujciu procesu dekolonizacji. W kocu, odnoszc si do aspektu instytucjonalnego zjawiska, pokazane zostanie, jak w praktyce realizowane s postulaty ruchu odrodzeniowego i czy w ogle mona mwi o tym, e znajduj one grunt, na ktrym maj szans si zrealizowa.
Jak pokazuje ta krtka informacja wstpna, obecne problemy republik s dziedzictwem niedawnej przeszoci. Jeli wic dzi mwimy o odrodzeniu narodowym, znaczy to przede wszystkim, e odbudowywane jest to, co zostao utracone, a raczej zniszczone wanie w wyniku bdnej polityki wadz radzieckich. Na te bdy wskazuje si wspczenie w Rosji przy formuowaniu programw federalnych adresowanych do narodw Syberii17. Og tych nieprawidowoci mona okreli jako zamanie tradycyjnego stylu ycia narodw. Byo to chociaby skutkiem intensywnej industrializacji tego obszaru, kolektywizacji i wicych si z tym zmian spoecznych. Cao wpisuje si w polityk unifikacji wadz radzieckich, ktre zgodnie ze swoj ambicj stworzenia narodu radzieckiego, wyrniajcego si ponadetniczn tosamoci, nie liczyy si z odrbnoci narodw Syberii. Pocztki obecnoci radzieckiej na tym obszarze wizay si z przeladowaniami religijnymi, ale jest to jeszcze okres, gdy miaa szanse rozwija si kultura rdzenna. Ciekawym faktem jest to, e wanie wtedy wrd narodw Syberii pojawia si pimienno. Byo to efektem zmian przeprowadzanych w systemie edukacji, zgodnie z postanowieniem O szkoach mniejszoci narodowych z 1918 roku i zasad szkoa w ojczystym jzyku. Zaoeniem nadrzdnym systemu edukacji byo co prawda utworzenie ponadnarodowego programu dydaktycznego, wyraajcego oglne cele socjalistyczne, ale przy tym nauczanie miao odbywa si w rodzimym jzyku. Przy tej okazji pojawi si problem napisania podrcznikw w jzykach, ktre do tej pory nie byy skodyfikowane. Zajli si tym etnografowie, lingwici i inni uczeni znajcy rodzime jzyki autochtonw18. Przy okazji kodyfikacja jzyka jako zwalczanie analfabetyzmu wietnie wpisywaa si w haso misji cywilizacyjnej, o czym jeszcze bdzie mowa poniej. Lata trzydzieste XX wieku to przede wszystkim czystki w miejscowych elitach wadzy19. Jednak najwikszym ciosem dla tradycyjnych struktur byy rozpoczta wwczas kolektywizacja, a nastpnie zapocztkowany w latach pidziesitych okres industrializacji. Kolektywizacja zmuszaa koczownicze narody syberyjskie do przejcia na osiady tryb ycia i doprowadzia do zaamania si ich tradycyjnego sposobu gospodarowania. Konsekwencj industrializacji byy powane zmiany w strukturze demograficznej. Wizaa si ona bowiem z przymusowymi przesiedleniami ludnoci wiejskiej do miast oraz napywem ludnoci sowiaskiej, ktra z czasem staa si dominujca na tym obszarze. Caoci procesw towarzyszyy hasa szerzenia cywilizacji wrd autochtonw, ktrych kultur przy zderzeniu z kultur rosyjsk postrzegano jako nisz, a ich samych jako ludno zacofan20. Dowodzi to tylko przedmiotowego traktowania narodw z obszaru Syberii, a znajduje potwierdzenie choby we
` Zob. Federalna Celeva programma: Ekonomieskoe i socialnoe razvitie korennych maloislennych narodov Severa do 2011 goda. 18 Zob. M.A. Abramova, Formirovanie sistemy e ` tnieski soobraznogo obueni v Rossii: ada` patcionnyj potencial, w: Etnosocialnye processy v Sibirii. Tematieskij sbornik, Novosibirsk 2006. 19 E. Nowicka, Wstp, w: Wielka Syberia, s. 12. 20 Por. tame, s. 13; . Smyrski, Ajdyn, s. 29. 17
36
Marta Wodarkiewicz
Impuls odrodzeniowy
Nastroje narodowociowe w rnych czciach ZSRR, coraz silniej przejawiajce si pod koniec lat osiemdziesitych ubiegego wieku, nie ominy take Tuwy i Ataju. Podoe do wysuwania postulatw wikszej autonomii daa pierestrojka. Elity wykorzystay klimat pewnej liberalizacji wczesnej polityki23. Sam Michai Gorbaczow jeszcze chyba nie zdawa sobie sprawy, jak palcym problemem staje si kwestia narodowociowa i kontynuowa lini formowania jednego narodu radzieckiego, tworzcego ponadetniczn wsplnot pastwow, wierzc przy tym prawdopodobnie, e przeprowadzane reformy zdoaj umocni t postulowan ide i uchroni ZSRR przed jakimikolwiek separatyzmami. Kres takiemu myleniu musia ostatecznie pooy pucz sierpniowy z 1991 roku, po ktrym los ZSRR by ostatecznie przesdzony24. Dokonujca si na fali tych zmian aktywizacja ruchw etnicznych na obszarze Syberii pocztkowo miaa wymiar kulturowy i ekologiczny (goszono midzy innymi hasa obrony jzykw i ochrony rodowiska), a ju w schykowym okresie istnienia pastwa radzieckiego otwarcie zaczto mwi o deniach politycznych25. W 1991 roku, na mocy Ukadu Federacyjnego, Tuwiska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka zostaa przeksztacona w Republik Tuwa.
Dosy wnikliwie tego rodzaju praktyki administracji radzieckiej, prowadzce do przedmiotowego traktowania kategorii przynalenoci etnicznej i konsekwencji z jakimi si one wizay, przedstawia na przykadzie pnocy Republiki Sacha (Jakucja) Wojciech Lipiski. Zob. tego, Ludzie tundry. Tosamo i granice etniczne na pnocy Syberii, Warszawa 2011, s. 101103. 22 Zob. N.N. Kradin, Politieska antropologi, Moskva 2001. 23 M. Waldenberg, Narody zalene, s. 413. 24 Tame, s. 421424. 25 Zob. . Smyrski, Ajdyn, s. 30.
21
wspominanym ju sposobie dokonywania podziau terytorialnego, w ktrym dla potrzeb administracji kategorie etniczne traktowano do instrumentalnie21. Opisane dziaania wadzy radzieckiej pozwalaj ocenia t polityk jako przykad kolonizacji (a co za tym idzie mwi o odrodzeniu narodowym w kontekcie procesw dekolonizacyjnych). Na paternalistyczne podejcie do tych narodw miay wpyw hasa misji cywilizacyjnej i wicych si z ni procesw akulturacji, a take polityka kadrowa ZSRR. Zwraca na to uwag Nikolaj N. Kradin22, ktry co prawda koncentruje si gwnie na polityce radzieckiej wobec Azji Centralnej i Kaukazu, ale podkrela, e standardem byo to, i nie liczono si z tradycyjnymi formami organizacji spoecznej i obsadzano najwysze stanowiska we wadzach lokalnych osobami lojalnymi wobec reimu. Jednak to zjawisko ma te swoj drug stron. Ot z reguy takie wadze nie ciesz si autorytetem wrd lokalnych spoecznoci. To z kolei powoduje zachowanie tradycyjnych struktur, tworzonych na przykad na podstawie plemiennej czy wyznaniowej. W przypadku Syberii dowd na przetrwanie takiej tradycyjnej organizacji Nikolaj N. Kradin dostrzega w odradzaniu si wspczenie instytucji zajsanatu w Ataju.
Grno-Atajski Obwd Autonomiczny w 1991 roku przeksztacono najpierw w Grno-Atajsk Autonomiczn Socjalistyczn Republik Radzieck, a w 1992 roku ostatecznie przyjto nazw Republika Ataj. Wrd politycznych prerogatyw, jakie wizay si ze zmian statusu, byo m.in. prawo nowych republik do ustanowienia swoich symboli narodowych. W herbie Tuwy na niebieskim tle przedstawiono zotego jedca w narodowym stroju, ktry na swojej klaczy skacze naprzeciw promieni wschodzcego soca. W dole herbu widnieje kadak biaa wstga wykorzystywana w wielu rytuaach, a na nim napis Tywa. Jedziec to chop-hodowca byda, ktry ma odzwierciedla samoistno etnosu tuwiskiego, ich tradycyjn organizacj i styl ycia. Nieprzypadkowo posta przedstawiono na koniu. Jest on niezbdny w yciu narodu koczowniczego. Ko to take wysokokaloryczne poywienie miso i kumys. Skierowanie jedca w stron soca ma z kolei symbolizowa denie do szczliwego ycia, pokoju i wysokich ideaw. Podobn kolorystyk wykorzystano we fladze. Z grnego i dolnego rogu wychodz biae wskie pasy, symbolizujce przepywajce przez Tuw rzeki Bij-Chem (Wielki Jenisej) i KaaChem (May Jenisej), ktre zbiegaj si potem w jeden, oznaczajcy Ulug-Chem (Grny Jenisej), majcy swj pocztek w Kyzyle, stolicy Tuwy. Zoty kolor na fladze to symbol wielkoci i bogactwa, niebieski czystego nieba, wzniosych celw, wzajemnego szacunku i zgody w spoeczestwie, biay czystoci i szlachetnoci narodu, a take tradycyjnego napoju Tuwiczykw, czyli herbaty z mlekiem, ktrym czstuje si gocia przekraczajcego prg domu26. Porodku herbu Republiki Ataj, na bkitnym tle wpisanym w zoty okrg (co oznacza ma bkitne niebo Ataju), widnieje gryfon (Kan-Kerede) z gow i skrzydami ptaka oraz tuowiem lwa. Jest to przedstawienie witego sonecznego ptaka, strzegcego pokoju, szczcia i bogactwa ziemi ojczystej, opiekuna zwierzt i przyrody. Nad gryfonem umieszczono szczyt jednej z najwyszych gr Azji Centralnej, Bieuchy, symbolizujcej pikno i si ziemi atajskiej. W dolnej czci herbu znajduje si ornament przedstawiajcy dwie najwiksze rzeki Ataju z ich dopywami. Natomiast pomidzy nimi jest trjng, jako symbol ojczyzny i trwaoci rodzinnego domu. We fladze wykorzystano dwa kolory biay i niebieski. Pierwszy to symbol czystoci, nieba, gr i wd, drugi wiecznoci, denia do odrodzenia, mioci i zgody narodw Republiki Ataj27. Na podstawie tej symboliki wida, do jakich elementw tosamoci odwoyway si ruchy odrodzenia narodowego. ukasz Smyrski podkrela, e przykad Ataju wyranie wskazuje na typowe dla ruchu odrodzeniowego kreowanie pewnej przestrzeni symbolicznej28. Dokonuje si to poprzez tworzenie wizji historii, wskazujcej pradawne pochodzenie Atajczykw. Gryf jest wyobraeniem istoty mitycznej, nawizujcej w swej stylistyce do tak zwanego stylu zwierzcego, typowego dla kultu26 Interpretacja symboliki dostpna na oficjalnej strony Republiki Tuwa: www.gov.tuva.ru, dostp: 30.01.2012 r. 27 Tame. 28 . Smyrski, Ajdyn, s. 178179.
38
Marta Wodarkiewicz
ry scytyjskiej. W przypadku Tuwy szczeglnie podkrelana jest tradycja koczownicza. Jednak co najwaniejsze, w obydwu przypadkach zaznaczane jest przede wszystkim silne poczucie wizi z przyrod, ktre czy wszystkie zamieszkujce Ataj i Tuw narody. Symbolika bez wtpienia jest te wyrazicielem postulatu budowania jednoci w tych niejednorodnych etnicznie spoecznociach w obydwu przypadkach oficjalna interpretacja mwi o wzajemnym szacunku, zgodzie, pokoju. Orodkiem konstruowania takich i innych hase stay si miejscowe elity. Tworzeniu przez nie organizacji o charakterze etnicznym sprzyja klimat jak to okrela ukasz Smyrski demonopolizacji rosyjskiej polityki narodowociowej29. Przykadem moe by tu atajska organizacja spoeczna Ene Til powstaa w 1990 roku, a koncentrujca swe dziaania gwnie na odrodzeniu jzyka. Szczegln rol odgrywa rwnie Stowarzyszenie Rdzennych Narodw Pnocy, Syberii i Dalekiego Wschodu Federacji Rosyjskiej (RAIPON)30. Jego zadaniem jest ochrona interesw narodw rdzennych, pomoc w rozwizywaniu problemw socjalnych i ekonomicznych, problemw zwizanych z ochron rodowiska naturalnego, praca na rzecz kultury i edukacji. Stowarzyszenie dziaa poprzez oddziay regionalne i wsppracuje z organami wadzy centralnej. Utworzenie tego stowarzyszenia, jak i innych jemu podobnych, nieprzypadkowo dokonao si w Moskwie, za zgod wadz centralnych. Miao pomc w wypracowaniu polityki Kremla wzgldem, midzy innymi, narodw Syberii. Od poowy lat dziewidziesitych ubiegego wieku w polityce Rosji wyranie daje si zauway zwikszone zainteresowanie kwesti narodw Syberii oraz ch uregulowania wzgldem nich polityki centrum federacji. Dowodz tego okrelone akty prawne. Podstawowym jest oczywicie Konstytucja (z 12 grudnia 1993 roku), ktra ju w preambule informuje, e Rosja jest pastwem wielonarodowym, a nastpnie precyzuje z jakimi prawami dla poszczeglnych narodw si to wie. Z formalno-prawnego punktu widzenia republiki powinny posiada najwyszy status. W art. 68 gwarantuje si im prawo posiadania jzykw oficjalnych (ust. 2) oraz prawo do zachowania, nauczania i rozwoju swojego jzyka (ust. 3). Niezwykle wana jest wspominana ju wczeniej ustawa O gwarancjach praw rdzennych maych narodw Federacji Rosyjskiej31. Zakada ona (w art. 5) midzy innymi, e organy federalne maj prawo dziaa w zakresie uchwalania aktw prawnych, chronicych naturalne rodowisko tych narodw, tworzenia programw rozwoju kulturalnego i socjalno-ekonomicznego i wyznaczania docelowego wsparcia finansowego ze rodkw federalnych. Kompetencj organw federalnych jest ustanowienie miejsc tradycyjnego zamieszkiwania i gospodarowania narodw oraz
Tame, s. 33. Powstao ono w 1990 r. podczas I Zjazdu Narodw Pnocy jako Stowarzyszenie Narodw Pnocy ZSRR, czc wwczas dwadziecia sze z nich. W 1993 r. zostao zarejestrowane jako Stowarzyszenie Rdzennych Narodw Pnocy, Syberii i Dalekiego Wschodu Federacji Rosyjskiej. Obecnie Stowarzyszenie skupia czterdzieci jeden narodw. Szczegowe informacje s dostpne na stronie internetowej stowarzyszenia: www.raipon.info. 31 Ustawodawstwo dotyczce maych narodw wspominamy gwnie z uwagi na Republik Ataj. Naley wyranie podkreli, e spoecznoci samych Atajczykw i Tuwiczykw ta ustawa nie dotyczy.
30 29
spisu rodzajw ich dziaalnoci. Jak wida, do pastwa nale pewne funkcje kontrolne. W zamian jednak narody zyskuj szereg praw ekonomicznych i spoecznych. Art. 8 ustawy daje narodom lub zrzeszeniom narodw prawo do uczestniczenia w ekspertyzach ekologicznych i etnologicznych dotyczcych wykorzystania zasobw naturalnych w miejscach przez nie zamieszkiwanych; prawo do tworzenia spek zajmujcych si tradycyjnymi sposobami gospodarowania; prawo do pomocy pastwa przy reformowaniu systemu nauczania, ktry ma wiza si z przekazywaniem modemu pokoleniu wiedzy na temat tradycyjnego stylu ycia i gospodarowania. W art. 10 wymieniono prawa w zakresie kultury, a wrd nich prawo do nauczania jzyka i informacji w jzyku rodzimym, tworzenia centrw kultury, uczestniczenia w obrzdach. Art. 11 uprawnia do tworzenia samorzdw z uwzgldnieniem tradycji lokalnych, art. 12 przyznaje prawo do zrzeszania si. Konkretne rozwizania na rzecz wsparcia narodw Syberii znajdujemy w programach federalnych. Warto skupi si na programie pt. Ekonomiczny i socjalny rozwj rdzennych maych narodw Pnocy do 2011 roku32. Wskazano w nim midzy innymi na powane problemy bytowe jako rezultat naruszenia rwnowagi rodowiska naturalnego oraz brak wytrzymaoci tradycyjnych gospodarek wobec regu konkurencji wolnorynkowej. Postawiono okrelone cele do zrealizowania: stworzenie warunkw do zrwnowaonego rozwoju rdzennych maych narodw Pnocy na zasadach samodzielnej organizacji, w oparciu o kompleksow rozbudow tradycyjnych gazi gospodarki; odtworzenie tradycyjnego stylu ycia; poprawienie jakoci ycia. Cay program podzielono na trzy etapy realizacji i na kady z nich wydzielono odrbn pul rodkw. Tego rodzaju rozwizania s instrumentem, ktry wykorzystaj elity do mobilizacji etnicznej spoecznoci.
Marta Wodarkiewicz
Jzyk i onomastyka
Jedn z najwaniejszych kwestii, jakie pojawiy si w Tuwie i Ataju po rozpadzie ZSRR, a majc potwierdza ich odrbno, byo nadanie jzykom tuwiskiemu i atajskiemu statusu jzykw pastwowych. Tak moliwo w stosunku do republik przewidziano w rosyjskiej Konstytucji oraz w ustawie O jzykach narodw Federacji Rosyjskiej33 z 1998 roku. W art. 3 ust. 2 przyznaje ona republikom prawo do ustanawiania jzykw pastwowych. Oprcz tego pozwala na swobodny wybr jzyka wychowania i nauczania (art. 9). W samych republikach dziaania na rzecz manifestowania przynalenoci jzykowej byy bardzo widoczne. W Tuwie jeszcze w 1991 roku uchwalono ustaw przyznajc status jzyka pastwowego tuwiskiemu, a rosyjskiemu jedynie status jzyka oficjalnego34.
^ 32 Postanovlenie Pravitelstva RF ot 27 iul 2001 g. No 564 O Federalnoj Celevoj programme: ` Ekonomieskoe i socialnoe razvitie korennych maloislennych narodov Severa do 2011 goda. Wczeniej tworzono takie programy na lata 19911995 oraz 19952000. 33 Zakon RF ot 25 oktbr 1991 g. No 1807-I O zykach narodov Rossijskoj Federacii (s izme^ nenimi ot 24 iul 1998 g.). 34 Zob. P. Timofiejuk, A. Wierzbicki, Polityka narodowociowa Federacji Rosyjskiej, w: Narody i nacjonalizm w Federacji Rosyjskiej, red. P. Timofiejuk, A. Wierzbicki, E. Zieliski, Warszawa 2004.
40
W tym przypadku by to te rezultat trwajcego wwczas konfliktu z mieszkajcymi w Tuwie Rosjanami. Jzyk sta si elementem rozbienoci dotyczcych wizji rozwoju republiki i wyranie suy jako czynnik identyfikacji z okrelon grup. Rwny status obydwu jzykom przyznaje dopiero tuwiska Konstytucja z 1993 roku (art. 5). ukasz Smyrski podkrela, e w Ataju, gdzie z entuzjazmem przechodzono na jzyk atajski jako symbol odcicia si od polityki rusyfikacji z okresu ZSRR, poziom jego znajomoci by saby, a ponad 11% Atajczykw za jzyk rodzimy uwaao rosyjski35. Taka sytuacja mobilizowaa do pracy rodowiska elit, dziaajce na rzecz popularyzacji jzykw rodzimych w rodkach masowego przekazu i zwikszenia iloci godzin powiconych na ich nauczanie w szkoach. O sukcesie mona chyba mwi w przypadku Tuwy, gdzie wedug danych z 2006 roku 80% placwek szkolnych stanowiy szkoy z ojczystym jzykiem nauczania. Tymczasem w Ataju dwukrotnie wprowadzano i znoszono obowizek nauczania jzyka atajskiego36. Wytumaczeniem jest tu w jakim stopniu bardziej zoona struktura etniczna ludnoci. Elementem lokalnej polityki jzykowej byy te kwestie onomastyki przechodzenia w przypadku toponimw i innych nazw wasnych na jzyki narodw tytularnych danych republik lub przywracanie nazw nawizujcych do symboliki narodowej (np. przemianowanie centralnego placu im. Lenina w Kyzyle na plac im. Aratw). W Tuwie w 1996 roku uchwalono te ustaw O imionach, patronimiach i nazwiskach obywateli Federacji Rosyjskiej, zamieszkujcych terytorium Republiki Tywa37. Pozwala si w niej na nazywanie potomstwa zgodnie z narodow tradycj, okrela moliwoci uywania w patronimiach afiksw z jzyka tuwiskiego, a take zaznacza obowizek zapisywania zgodnie z zasadami ortografii jzyka tuwiskiego imion i nazwisk zapoyczonych, ktre weszy do jzyka tuwiskiego. Saboci czynnika jzykowego jako elementu odrodzenia narodowego wci pozostaje to, e status jzykw rodzimych jest sabszy ni jzyka rosyjskiego. Jzyk rosyjski jest niezbdny w edukacji wyszego szczebla, pozostaje jzykiemkluczem do awansu spoecznego. Wpyw ma tu te potencja demograficzny jzykw. Ponadto pocztkowa polityka Rosji, wyranie sprzyjajca rozwojowi jzykw narodowych, zmienia swj kurs. W 2002 roku wniesiono zmiany do ustawy O jzykach narodw Federacji Rosyjskiej. Wprowadzono wwczas wymg uywania cyrylicy do zapisu jzykw narodowych38. Powysze ograniczenia na pewno wpywaj na dynamik zmian w Ataju i Tuwie, jednak w kwestii jzyka da si zaobserwowa i pozytywne zjawiska. Zauwa. Smyrski, Ajdyn, s. 47. Zob. A. Wierzbicki, Rosja, s. 53. 37 Zakon Respubliki Tyva ot 20.02.1996 No 496 Ob imenach, otestvach i familiach Gradan Rossijskoj Federacii, proivauich na territorii Respubliki Tyva. 38 Wrd innych zmian sugerujcych zmian polityki federacji wzgldem narodw rdzennych wskazuje si te m.in. likwidacj w 2001 r. jako odrbnej jednostki utworzonego w 1994 r. Ministerstwa Federacji Rosyjskiej do spraw Polityki Narodowociowej.
36 35
Marta Wodarkiewicz
alne jest wykorzystanie jzykw rodzimych na co dzie, czego przejawem jest chociaby tumaczenie oficjalnych portali internetowych republik na jzyki narodw tytularnych. Ponadto zadowala mog dane statystyczne. Wedug spisu powszechnego z 2002 roku39: na okoo 62 200 Atajczykw niemal 55 500 zna jzyk atajski (ponad 89%). W przypadku Tuwy jest to wynik jeszcze wyszy (sporo ponad 90%). Bez wtpienia jako jedn z przyczyn takich rezultatw mona wskaza skuteczno systemu edukacji, uwzgldniajcego nauczanie w jzyku rodzimym.
Edukacja
Oczekiwania zwizane z dostosowaniem szk do potrzeb narodw Syberii nie wi si wycznie z kwesti jzyka nauczania. Bdem okresu radzieckiego bya prba wtoczenia dzieci koczownikw w sztywne ramy i wymogi powszechnej edukacji, umieszczanie ich w internatach, nauczanie wedug ujednoliconego programu tak jak wymagaa tego zasada unitarnoci. Wspczesne zaoenia diametralnie si rni. Przy opracowywaniu reformy w latach dziewidziesitych ubiegego wieku postawiono dwa cele: ochron i rozwj kultur narodowych i jednoczenie opracowanie oglnych wymogw nauczania. Metod ich osignicia mia zosta zupenie nowy schemat edukacji wydzielenie dwch paszczyzn: centralnej, zawierajcej inwariantne wymogi, i regionalnej, uwzgldniajcej specyfik spoeczno-kulturow danego narodu. Do pierwszej grupy zaliczono utworzenie podrcznikw z matematyki, fizyki, informatyki, chemii. Jak wida, sporo swobody pozostawiono wic w gestii wadz regionalnych. Niedoskonaoci tego rozwizania byo do swobodne interpretowanie historii, co stao si problemem dla narodw nietytularnych40. Podstawowym zaoeniem programu jest jednak przekazanie poprzez zajcia etnopedagogiki symboliki i elementw tradycji modemu pokoleniu. W Ataju dzieci zdobywa maj wiedz o swoim rodzie. Standardem jest te nauczanie o tradycyjnych sposobach gospodarowania. Wanie w ten sposb ksztatowana jest ich identyfikacja i poczucie wizi z dan wsplnot. Dodatkowo zajcia z etnopedagogiki mog by instrumentem edukacji wtrnej rodzicw, ich dzieci s bowiem niczym przewodniki dostarczajce do domw t wiedz, ktr zdobyy w szkole, a ktra niekoniecznie przetrwaa w pamici pokolenia rodzicw. Warto te wspomnie o szczeglnych gwarancjach dawanych maym narodom rdzennym (co dotyczy chociaby Kumandyczykw, Telengitw, Tubalarw, Czekanw i Szorcw), bo to dodatkowo podkrela zoono problemu w omawianych republikach. Zgodnie z zaoeniami programu federalnego Ekonomiczny i socjalny rozwj rdzennych maych narodw Pnocy do 2011 roku system edukacji ma by dostosowany do koczowniczego trybu ycia ich przedstawicieli. W zwizku z tym postuluje si tworzenie szk koczowniczych oraz wykorzystanie nietradycyjnych form nauczania, takich jak letnie sesje, nauczanie eksternistyczne i domowe.
39 40
Rezultaty spisu dostpne na stronie internetowej: www.perepis2002.ru, dostp: 30.01.2012 r. Zob. M.A. Abramova, Formirovanie sistemy, s. 179180.
42
Dziaania w zakresie edukacji bardzo wyranie pokazuj, na czym polega ma proces odrodzenia. Szczeglnie podkrelony przykad Ataju wskazuje rwnie na wyjtkow rol jak przypisuje si w konstruowaniu tosamoci wsplnoty odbudowywaniu struktur rodowych. Znajduje to swoje odzwierciedlenie take w programach o charakterze ekonomicznym czy propozycjach uwzgldnienia czynnika rodowego w formowaniu porzdku politycznego. Mwic o kategorii identyfikacji rodowej trzeba wskaza na istotne rnice midzy Tuw a Atajem. O ile w pierwszej z wymienionych republik, pojcie rodu uywane jest raczej w znaczeniu terytorialnym, o tyle w drugiej mwi si o rzeczywistej formie pokrewiestwa, co znajduje swj wyraz choby w obrzdach rodzinnych41. Osabienie relacji rodowych w znaczeniu wizi krewniaczych w Tuwie nastpio jeszcze na przeomie XVIII i XIX wieku, kiedy to uniemoliwiono ludnoci koczowanie poza granicami hoszunw, co zredukowao kontakt grup rodowych. Z czasem wic silniejsza stawaa si wi oparta na przynalenoci do wsplnoty zamieszkujcej dany obszar. Jak wskazuje ukasz Smyrski, problemy definicyjne pojcia rodu bardzo si skomplikoway naleao uwzgldni grupy patronimiczne, czyli spokrewnione rodziny, ktre powizane byy dodatkowo wsplnot interesw ekonomicznych42. Wizi gospodarcze czy mogy wreszcie kilka jurt-rodzin. Taka wsplnota koczownikw nazywana jest aaem. Mimo tych uwarunkowa w ruchu odrodzeniowym postanowiono odwoa si do kryteriw rodowych i wykorzysta je w tworzeniu programw gospodarczych adresowanych do Tuwiczykw. Sposobem na przezwycienie kryzysu ekonomicznego przeomu lat osiemdziesitych i dziewidziesitych XX wieku miao by wdroenie koncepcji Rodzinardpastwo. Zakadaa ona tworzenie przedsibiorstw na wzr korporacji, ale opartych na powizaniach rodzinnych. Rodzina rozumiana tu bya jako stowarzyszenie rodowe, majce wsplnych przodkw i zamieszkujce to samo terytorium. Projekt zakada podnoszenie poziomu ycia dziki naturalnym wiziom czcym czonkw stowarzyszenia i wynikajcej z tego faktu wzajemnej pomocy. Co ciekawe, koncepcja ta postulowaa te wsplne sprawowanie obrzdw, kada nacisk na wychowywanie dzieci w duchu szacunku dla tradycji i genealogii43. Z kolei w Ataju w procesie odrodzenia zaproponowano odtworzenie struktury wadzy z urzdem przywdcy rodowego zajsana. Instytucja taka istniaa niemal do koca Imperium Rosyjskiego. By to urzd sprawowany dziedzicznie, a zajsan swoj kompetencj obejmowa kilka djuczyn (czyli jednostek organizacyjnych skadajcych si z okoo czterdziestu jurt). Do odbudowania zajsanatu przymierzano si w Rosji ju w 1993 roku, ale koncepcja zostaa uszczegowiona dopiero w 1998 roku. Sformuowano j w projekcie ustawy O wsplnocie rodowej Ataj41 42
. Smyrski, Ajdyn, s. 124125. Tame, s. 127128. 43 Tame, s. 130135.

Wizi rodowe
czykw, gdzie za cel stworzenia tego rodzaju organizacji uznano zachowanie i rozwj tradycyjnych form stylu ycia, kultury, ekonomii, korzystania z bogactw natury () oraz ochron praw interesw ludnoci rdzennej, a take samodzielne rozstrzyganie na wasn odpowiedzialno kwestii oglnego i lokalnego znaczenia44. Zadaniem wsplnot rodowych powinno by stworzenie warunkw do realizacji powyszych celw. Wsplnoty uchwalaj statut, prowadz rejestr czonkw, posiadaj okrelone terytoria i korzystaj z zasobw naturalnych znajdujcych si w ich obrbie. W zakresie sprawowania wadzy ustawa zaproponowaa trjstopniowy ukad wsplnoty, gdzie za najwyszy organ wadzy uznano wielki kurutaj republiki, w skad ktrego wchodz przedstawiciele rodw. W projekcie zamano jednak zasad dziedziczenia, pozwalajc jednostkom na wybr rodu. Oywianie wizi rodzinnych odbywa si wic na dwch paszczyznach. Po pierwsze, dotyczy naturalnych powiza, wsplnoty krwi na poziomie relacji czysto rodzinnych. To sprzyja przede wszystkim podtrzymywaniu tradycji poprzez wymian dowiadcze pokole. Po drugie, dotyczy instytucjonalizacji powiza tradycyjnie postrzeganych jako rodowe. Te rozwizania podkrelaj autonomi i odrbno omawianych spoecznoci od pozostaych (a poczucie odrbnoci jest jednym z waniejszych czynnikw ksztatowania wsplnoty narodowej) oraz bez wtpienia maj wymiar praktyczny w zaoeniu przyczyniaj si do poprawy warunkw ycia, a przez to wzmacniaj ocen wasnej grupy na tle innych, co nie pozostaje bez wpywu na poziom identyfikacji z ni.
Marta Wodarkiewicz
Religia i obrzdowo
W zaoeniu ruchw odrodzeniowych szczeglny wpyw na poziom identyfikacji ze wsplnot ma religia45. Jest ona jednym z waniejszych skadnikw treci tosamoci narodu. Religia dostarcza mitw, a poprzez zesp wartoci, ktre ze sob niesie, moe konstruowa wizerunek danego narodu. Wykorzystywana jest rwnie jako czynnik odrbnoci (zwaszcza gdy dana grupa otoczona jest przez wyznawcw innej religii, gdy zamieszkuje obszar, na ktrym stanowi mniejszo)46. W czasach radzieckich wszelkie formy religijnoci byy ograniczane. Postulowane przez ideologi socjalizmu pene wyzwolenie czowieka zakadao przecie uwolnienie go take od religii. Cakowita ateizacja pastwa nigdy jednak nie zostaa osignita, a fakt przetrwania elementw religii znajduje swoje potwierdzenie midzy innymi w Tuwie i Ataju. Naley jednak to przetrwanie prawidowo
Tame, s. 145. O religii moemy mwi wtedy, gdy zaistniej trzy podstawowe czynniki, wedug ktrych da si scharakteryzowa system wierze, tj. doktryna, kult, organizacja. W omawianych przez nas przypadkach ze wzgldw formalnych czasem pojcie religii bdzie nie w peni adekwatne, tym niemniej decydujemy si na jego wykorzystanie jako najwygodniejszego dla postawionych w tej czci pracy celw. 46 Szerzej o roli religii i jej powizaniu z kategori etnicznoci zob. G. Babiski, Etniczno i religia formy, paszczyzny i systemy powiza, w: Etniczno i religia, red. A. Posern-Zieliski, Pozna 2003, s. 917.
45 44
44
rozumie. Wikszo obrzdw, rytuaw odesza w zapomnienie (cho nie mona tu uoglnia i zalenie od rejonu republik rny jest stopie przechowywania w pamici zbiorowej wiedzy na ten temat), ale pozostaa sama pami o istnieniu odrbnych zespow wierze. Niejednakowo te wyglda to na paszczynie porwnania AtajTuwa, gdzie jak si wydaje zdecydowanie wicej elementw tradycji zachowao si wrd Tuwiczykw. Agnieszka Halemba, badajca dane zjawisko na obszarze Ataju, podkrela dwie interpretacje procesw odrodzenia narodowego wysuwane przez naukowcw47. S one postrzegane albo jako odrodzenie tradycji, ktre istniay tam do rewolucji, albo jako procesy odradzania potrzeby religii. Odpowiednio postuluje si wic albo poszukiwanie archiwalnych rde i odtwarzanie istniejcych wczeniej tradycji, albo wskazuje si na to, e dawna obrzdowo jest u wspczesnych Atajczykw na tyle zapomniana, e skieruj si oni raczej ku innym tradycjom i bd szuka inspiracji do tworzenia wasnej religii na zewntrz. Dodatkowym problemem jaki si tu pojawia jest wielo systemw religijnych, ktre w Ataju nakaday si na siebie na przestrzeni lat (chodzi gwnie o buddyzm tybetaski, burchanizm, szamanizm i prawosawie). Taki brak jednego dominujcego systemu religijnego cz inteligencji postrzega jako gwn przeszkod na drodze zjednoczenia elit, a potem wszystkich Atajczykw. Ale wymiar integrujcy zyskuj wita pastwowe o sakralnej specyfice. Tego rodzaju wita wystpuj w obydwu omawianych republikach maj swoj teatraln opraw, gromadz tumy, tworz przestrze do zamanifestowania poczucia wsplnoty. W Ataju najwaniejszym witem jest El-Oin, organizowane w odstpach trzyletnich (jest to uwarunkowane ekonomicznie) i za kadym razem w innym rejonie. Taka kadorazowa zmiana lokalizacji moe mie znaczenie symboliczne nawizanie do tradycji koczowniczej oraz konsolidowanie wsplnoty poprzez uczestnictwo w obrzdzie na terytorium staego zamieszkiwania. Rol wita jest wskrzeszenie tradycji, cho samo w sobie zostao wykreowane wspczenie. Ma peni funkcj edukacyjn48. Religijnym akcentem jest skadanie ofiary duchowi Gospodarzowi Ataju, co wyraa szczegln wi Atajczykw z ich ziemi. Agnieszka Halemba podkrela, e rytua i kult jakim otoczony jest Gospodarz Ataju s tak naprawd jedynym elementem wsplnym dla wiadomoci wszystkich Atajczykw49. Poza ceremoniami religijnymi program wita przewiduje cz artystyczn, w tym midzy innymi inscenizacj atajskiego eposu bohaterskiego, a take cz oficjaln z udziaem najwyszych wadz republiki i delegacji repuZob. A. Halemba, W co najlepiej wierzy?, s. 119120. . Smyrski, Ajdyn, s. 6869. Autor opisuje przykad takiego wita, w ktrym mia moliwo uczestniczy. Wskazuje na teatralny charakter uroczystoci, dowodzc, e jest to jednak odgrne inspirowanie odradzania tradycji. Wymienia przy tym szereg elementw wykorzystanych w czasie jej trwania, a majcych znaczenie symboliczne. Chodzi tu na przykad o: rozstawianie jurt, odwoywanie si do atajskiego kultu drzew i wkopywanie brzzek w okolicach sceny, obrzdy z wykorzystaniem mleka, konkurs ujedania koni czy popularyzacj strojw narodowych. 49 A. Halemba, W co najlepiej wierzy?, s. 146.
48 47
blik ssiednich. To pokazuje, e mamy do czynienia z kreowaniem jednoczenie wsplnoty etnokulturowej i etnopolitycznej, przenikaniem si dwch poziomw identyfikacji. W Tuwie oglne zaoenia s podobne, bo i tu cz si pierwiastki pastwowe z religijnymi. Gwnym witem jest Naadym obchodzony od 15 sierpnia przez trzy kolejne dni. Jest to jednoczenie dzie pasterza i wito Republiki. Z jednej strony nawizuje wic do powstania niepodlegego pastwa Tannu-Tuwa, a z drugiej pielgnuje tradycyjne formy kultury pasterskiej utosamianej z narodow kultur tuwisk50. Znowu mamy wito czce elementy oficjalnej uroczystoci i festynu, z odwoujcymi si do tradycji symbolami, takimi jak wycigi konne, konkursy piewu gardowego czy rywalizacja o miano najpikniejszej jurty. Takie zaoenia organizacji wit i sztucznie kreowana obrzdowo prowokowa mog pytania o ich rzeczywist warto. Na ile mona mwi o ich sakralnym aspekcie, a na ile o racjonalizacji zastpujcej metafizyczn tre51? Na pewno po czci wynika to z koniecznoci pjcia z duchem czasu, dostosowania si do wymogw wspczesnego wiata (tym mona tumaczy choby dzisiejsz zinstytucjonalizowan form szamanizmu52). Jest to te motywowane koniecznoci wytworzenia poczucia wsplnoty, a dopiero w dalszej kolejnoci przechodzenia do budowania samowiadomoci poprzez przyswajanie z gry okrelonych wartoci, powielanie wzorcw rytualnych zachowa, udowadnianie w taki sposb cigoci historycznej53. Z kolei fakt, e wykonawcami obrzdw religijnych podczas wit czy innych uroczystoci s gwnie przedstawiciele inteligencji, wynika z nieznajomoci rytuaw zwizanych z danymi witami przez przecitnych mieszkacw republiki. I jest to jeden z wielu elementw, ktrych Atajczycy i Tuwiczycy ucz si na nowo. Potrzeba czasu, aby odwrci to, co zostao zniszczone w czasach radzieckich. Dotyczy to nie tylko sfery obrzdowoci, ale wszelkich omawianych tutaj aspektw retradycjonalizacji. Nie da si odtworzy tego, co nie zachowao si w pamici zbiorowej, ale mona budowa poczucie wsplnoty na nowo, wok konstruowanej wspczenie przestrzeni symbolicznej. Tradycja, cho z zaoenia powinna dostarcza pewnych staych punktw odniesienia, nawizywa do przeszoci jako ich rda, sama z dziedzictwem nie jest tosama. Wiele tradycji, jak pisze Eric Hobsbawm, odbieranych powszechnie za majce prastary rodowd, w gruncie rzeczy jest cakiem nowych, a nierzadko i wymylonych54.
. Smyrski, Tuwa w centrum kontynentu, s. 155156. Por. S.A. Ivanova, Obrdy iznennogo cikla eniny v kontekste sociokulturnogo neotradi^ ` cionalizma (na pprimere uga Sibiri), w: Etnosocialnye processy, s. 123128. 52 Funkcjonowanie wspczesnych szamanw w Tuwie zilustrowano np. w wyprodukowanym ^ w 2010 r. przez Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne filmie powiconym Tuwie w cyklu T urki ^ Rossii. Zob. Turki Rossii. Respublika Tyva, www.rgo.ru/2010/11/tyurki-rossii-respublika-tuva/, dostp: 30.01.2012 r. 53 E. Hobsbawm, Wprowadzenie. Wynajdywanie tradycji, w: Tradycja wynaleziona, red. E. Hobsbawm, T. Ranger, prze. M. Gody, F. Gody, Krakw 2008, s. 922. 54 Tame.
51 50
46
Marta Wodarkiewicz
Podsumowanie
Celem artykuu byo przedstawienie uwarunkowa i charakteru zachodzcych w Republikach Tuwa i Ataj procesw budowania tosamoci narodw je zamieszkujcych. Skoncentrowano si na narodach tytularnych, zaznaczajc jednak, e na tym obszarze mieszkaj take przedstawiciele maych narodw, do ktrych adresowane s dodatkowe dziaania stwarzajce odrbne warunki dla odrodzenia narodowego. Narody zamieszkujce Ataj i Tuw zmagaj si z dziedzictwem przeszoci, ktra poprzez polityk unifikacji w znacznym stopniu zniszczya ich styl ycia i elementy ksztatujce odrbno, sprowadzajc kategori etnicznoci do sfery folkloru. Jednak pena asymilacja nie moga si dokona chociaby z uwagi na odrbny typ antropomorficzny przedstawicieli omawianych narodw, sprawiajcy, e bez wzgldu na czynniki kulturowe wyrniali si oni pord osiedlajcych si na Syberii Sowian. Procesy odrodzenia zainicjowane zostay na pocztku lat dziewidziesitych XX wieku jako programy ze sfery kultury, by potem przej w okrelone postulaty polityczne. Procesy te s inspirowane odgrnie przez lokalne elity, ktre uwzgldniaj nie tylko odrbno Syberii jako caoci (jak programy federalne), ale te cechy spoecznoci poszczeglnych republik. Odgrne ksztatowanie tosamoci zakada budowanie przestrzeni symbolicznej poprzez retradycjonalizacj, odtwarzanie obrzdw, podkrelanie pradawnoci dziejw, cigoci historycznej, odbudowywanie wizi rodowych. Na poziomie centralnym Federacji Rosyjskiej wypracowywana jest indywidualna polityka narodowociowa wzgldem narodw Syberii, majca pomc w odwrceniu negatywnych skutkw polityki wadz radzieckich i przejawiajca si w przyjciu odpowiednich aktw prawnych, uwzgldniajcych odrbno danych narodw oraz utworzeniu, w pocztkowym stadium kreowania tej polityki, odpowiednich organw zajmujcych si danym zagadnieniem, przy czym ustawodawca proponuje odwoanie do tradycyjnych rozwiza w sferze gospodarki, edukacji, zarzdzania podmiotami i przewiduje wsparcie finansowe. Zagroeniami dla procesw odrodzenia mog si okaza: zmiana kierunku polityki narodowociowej wadz centralnych; podziay wewntrz republik i utrzymu-
Podobnie jest dzi w Tuwie i Ataju. Dla zbudowania wsplnoty i realizacji wspczesnych wyzwa stojcych przed Tuwiczykami i Atajczykami wykorzystuje si niektre elementy dawnej obyczajowoci i dopenia zupenie nowymi treciami. wietn przenoni tego zjawiska jest wspomniany we wstpie kompleks turystyczny w Tuwie zbudowany od nowa, ale odtwarzajcy pewne wyobraenie o przeszoci. Podkrelajcy pradawno dziejw (siganie do kultury scytyjskiej w wystroju jurt kompleksu i analogicznie odwoywanie si do dalekiej przeszoci na przykad w symbolice narodowej republik) i cigo tradycji, ale jednoczenie dostosowany do wymogw wspczesnoci (nowoczesna infrastruktura kompleksu turystycznego, a w republikach chociaby projekty zaadaptowania tradycyjnego gospodarowania i rzdzenia, aby skutecznie sprosta wymogom wolnego rynku).
Marta Wodarkiewicz
jca si przewaga identyfikacji plemiennych czy regionalnych ponad oglnoetniczn; malejcy potencja demograficzny przedstawicieli danych wsplnot etnicznych; problemy natury socjalnej i ekonomicznej; postrzeganie jzyka rosyjskiego i kultury nierdzennej jako bardziej atrakcyjnej i stanowicej klucz do awansu.
Sowa kluczowe: Syberia, Tuwa, Ataj, retradycjonalizacja, tradycja wynaleziona, odrodzenie narodowe, jzyk, onomastyka, edukacja, obrzdowo
Retraditionalization in the Process of National Rebirth in Siberia the Comparative Analysis of Tuva and Altai Summary
The following paper deals with the conditions and the character of the consciousness-building process of the nations inhabiting Altai and Tuva. The processes of national rebirth were initiated in the beginning of the 90s of 20th century as the programs belonging to the sphere of culture, but eventually they became the political postulates. Those processes are initiated from above by the local elites, which take under consideration not only the separateness of Siberia as a whole (like federal projects), but also the specific features of communities of particular republics. The formation of the consciousness from above is tantamount to the building of symbolic space by means of retraditionalization, reconstruction of rituals, highliting the ancient history, historical continuity, rebuilding the kinship bonds. On the central level of Russian Federation the individual policy towards the nations of Siberia thought to reverse the negative results of Soviet government policy is implemented.
c
. 90- 20- , , . , ( ), . , , , o . .
48
Justyna Tucholska
Samojedzi jako przedstawiciele zanikajcych ludw tubylczych Syberii
Mianem Samojedw zwyko okrela si grup kilku autochtonicznych narodw pochodzenia uralskiego zamieszkujcych rozlege obszary pnocno-zachodniej Syberii. Do Samojedw zaliczamy Niecw, ktrych liczebno szacuje si na okoo 41 300 osb, blisko spokrewnionych z nimi Ecw, ktrych obecnie jest zaledwie okoo 237 osb, Nganasanw, liczcych 834 osoby, oraz Selkupw, ktrzy jako jedyni tworz poudniow ga samojedczyzny w liczbie okoo 4249 przedstawicieli1. Etymologi sowa Samojed dawniej wywodzono ze zoenia dwch wyrazw rosyjskich (sam) oraz (je), co rozumiano jako samojedzcy. Najprawdopodobniej to do pejoratywnie nacechowane okrelenie wywodzi si z ludowych przekona o rzekomych kanibalskich skonnociach Samojedw. Za prawdziw naley uzna hipotez wywodzc to sowo na skutek bdnej etymologii od etnonimu Saamod lub Saamid, ktry wedug bada jzykoznawcw ma wsplne rdo z nazw okrelajc rdzennych mieszkacw Laponii Samw lub ze sowem Suomi oznaczajcym Finlandi w jzyku fiskim. Samojedzi zamieszkuj na terytorium Nienieckiego i Jamalsko-Nienieckiego Okrgu Autonomicznego oraz w rejonie tajmyrskim (dogasko-nienieckim) stanowicym jednostk administracyjn wczon w obrb Kraju Krasnojarskiego.
1. Etnogeneza i historia ludw samojedzkich

Kwestia pochodzenia Samojedw nie zostaa jeszcze ostatecznie rozstrzygnita jednak wikszo naukowcw podziela zdanie, e wyodrbnienie si przodkw dzisiejszych Samojedw na tle pozostaych ludw uralskich nastpio okoo IV tysiclecia p.n.e. Prowadzili oni owiecko-rybacki tryb ycia, a dominujc technik owieck byy polowania z wykorzystaniem ukw i strza zakoczonych kamiennym, kostnym lub drzewnym grotem. Zastawiano rwnie puapki, za ryby
1
Rosyjski spis powszechny z 2002 r., www.perepis2002.ru/index.html?id=11, dostp: 12.2011 r.
49
poawiano wykorzystujc sieci o prostej konstrukcji2. Pierwsze lady wskazujce na pocztki hodowli reniferw pochodz z wiekw poprzedzajcych nasz er. Udomowiono psy, ktre zaprzgano do sa bdcych obok nart podstawowym rodkiem lokomocji. Przodkowie Samojedw przemieszczali si take szlakami wodnymi, uywajc do tego celu wydronego z pnia drzewa czna. Pierwsze wzmianki dotyczce ludw mogcych wykazywa pokrewiestwo z Samojedami odnajdujemy w chiskiej kronice Wie-lio, w ktrej zawarto opis ludu trudnicego si polowaniem na zwierzta futerkowe, ktrego przedstawiciele poruszali si szybko niczym wilki na swych kopytach. Jako kopyto mona rozumie charakterystyczny dla Nganasanw i noszony po dzi dzie rodzaj obuwia, w ktrym przednia cz buta tworzy z cholew jedn paszczyzn3. Samojedzi nawizywali kontakty z innymi ludami w tym przede wszystkim ludami jenisejskimi zamieszkujcymi terytoria poudniowej Syberii, na co wskazuj liczne zapoyczenia jzykowe. W pierwszych wiekach naszej ery nastpuje rozdzia wsplnoty samojedzkiej na grup pnocn osiedlajc si na terenach Syberii Pnocnej, zoon z Niecw, Ecw i Nganasanw oraz na grup poudniow, ktr tworzyli przodkowie dzisiejszych Selkupw, wdrujcy na pnocny wschd wzdu rzeki Ob. Najwczeniejsze historyczne wzmianki dotyczce Samojedw odnajdujemy w opowiadaniu Diurjata Rogowicza z 1096 roku pochodzcego ze Starej Kroniki Kijowskiej. rdo zawiera informacje o ludzie pochodzenia samojedzkiego (najprawdopodobniej dotyczy ono Niecw), ktremu w owym czasie udao si dotrze do granicy Syberii i Europy. A do XIV wieku, w ktrym rozpocz si stopniowy podbj terytoriw pooonych za Uralem, nad rzek Ob, brakuje jakichkolwiek wzmianek o plemionach samojedzkich. W wieku XVI, kiedy to Syberia znalaza si pod cakowitym wadaniem imperium rosyjskiego naoono na Samojedw obowizek pacenia daniny. W kocu XVI i pocztku XVII wieku rozpocz si proces zakadania osad wojskowo-handlowych, ktre oprcz umocnienia pastwowej wadzy w regionie przyczyniy si do oywionej wymiany handlowej i rozwoju osadnictwa rosyjskiego, o czym wiadczy przykad wybudowanego w 1607 roku grodu w Turuchasku, ktry sta si baz wypadow dla zdobywcw wyruszajcych w kierunku pwyspu Tajmyrskiego. Wybudowanie w 1628 roku Krasnojarska w Syberii Poudniowej szo w parze z tym, e rosyjskim lennem objto wszystkie ludy samojedzkie. Rdzenni mieszkacy Syberii zobowizani byli do pacenia daniny, na ktr skaday si 2-3 lisy polarne, 15 skrek wiewirczych lub 1 sobol, ktr w XVIII wieku, a w przypadku Selkupw w kocu XIX wieku, zastpiono podatkiem4. Rosnce obcienia ekonomiczne, niejednokrotnie przekraczajce realne moliwoci Samojedw, oraz przymusowa chrystianizacja skutkoway wrogim stosunkiem do rosyjskich osadnikw. Przymus podatkowy wpywa na pogbianie
2 3
Justyna Tucholska 50
P. Hajd, Narody i jzyki uralskie, Warszawa 1971, s. 300. Tame, s. 301. 4 Tame, s. 306308.
2. Aktywno gospodarcza, kultura materialna i zwyczaje Samojedw

Potrzeba zapewnienia niezbdnych do ycia dbr i poywienia oraz warunki rodowiskowe w znacznym stopniu determinuj tryb ycia Samojedw. Na tej podstawie atwo dostrzec wyrane rnice w kulturze materialnej spoecznoci zamieszkujcych rne obszary geograficzne, co mona zaobserwowa chociaby w przypadku Niecw zamieszkujcych obszary tundrowe i lene. Warunki ycia na ppustynnej tundrze byy bez porwnania trudniejsze. Aktywnoci, wok ktrej w duej mierze koncentruje si ycie spoecznoci tundryjskich Niecw w dalszym cigu pozostaje hodowla reniferw, ktra w odrnieniu od tej prowadzonej przez Niecw lenych ma charakter intensywny. Renifery stanowiy bowiem podstawowe rdo poywienia. Skry reniferw wykorzystywano do produkcji ubra oraz namiotw, za z koci sporzdzano groty, igy oraz inne narzdzia. Obecnie hodowla reniferw wrd Niecw tundryjskich ma charakter wtrny, lecz jej oryginalny ksztat moemy zaobserwowa jeszcze wrd innych ludw samojedzkich midzy innymi Selkupw i Ecw. Konieczno poszukiwania dogodnych terenw do wypasu zwierzt zmusza Niecw do czstych wdrwek i zmian miejsca zamieszkania. W okresie zimowym zwierzta wypasano na tzw. lesistej tundrze, gdzie miay one atwiejszy dostp do mchw i porostw ukrytych pod pokryw nien. Latem osiedlano si nad brzegami Oceanu Arktycznego, gdzie ze wzgldu na chodniejszy klimat o wiele atwiej byo uchroni zwierzta przed uciliwymi ukszeniami owadw. Liczba osobnikw w stadzie wahaa si w zalenoci od pory roku. Latem stada byy znacznie liczniejsze, co rwnie pozwalao uchroni zwierzta przed atakami komarw. Wdrowano caymi rodzinami, namioty skadano i przewoono na saniach, a w wdrwkach Niecom zwyky towarzyszy psy pasterskie, niezastpione przy pilnowaniu stada6.
5 Tame, 6
s. 308. Tame, s. 308310.
Samojedzi jako przedstawiciele zanikajcych ludw tubylczych Syberii 51
rozbienoci majtkowych pomidzy starszyzn, niejednokrotnie odpowiedzialn za pobr podatkw a reszt ludnoci, ktrej sytuacja ulega znacznemu pogorszeniu. W wyniku rosncego wyzysku, niesprawiedliwego handlu w pocztkach XIX wieku niejednokrotnie dochodzio do buntw przeciwko uciskowi carskiemu. Do historii przeszed bunt, ktry mia miejsce pod koniec lat trzydziestych XIX wieku, w ktrym udzia wzili tazyjscy i obdorscy Niecy, ktrymi dowodzi Vavljo Nieniaga. Zachci on lud do zaprzestania pacenia podatkw oraz odebra renifery bogatszym gospodarzom, rozdzielajc je nastpnie midzy biednych. W drugiej poowie XIX wieku ycie gospodarcze w regionie przeszo pod nadzr i kierownictwo przedstawicieli wielkich firm handlowych z Tobolska, Krasnojarska i Archangielska. Na skutek uzaleniania si miejscowej ludnoci od rosyjskich i komijskich handlarzy, wikszo stad reniferw stawaa si wasnoci obcych5.
Hodowla reniferw odgrywa mniejsz rol w gospodarce Niecw lenych. Dzieje si tak ze wzgldu na znacznie dogodniejsze warunki bytowania, ktre pozwalaj na czerpanie poywienia rwnie z innych rde. Rybowstwo stanowio dla lenych Niecw podstawowe rdo utrzymania. Rzeki dostarczay rozmaitych gatunkw ryb, z ktrych najczciej poawiano jesiotry, ososie, dorsze i sieje. Dzikie renifery, na ktre polowali zarwno leni, jak i tundrowi Niecy dostarczay im nie tylko misa, ale take skr i koci. Intensywne polowania sprawiy, e zwierzta te wybito na niektrych terenach cakowicie. Czsto polowano take na mae zwierzta futerkowe jak: zajce, wiewirki, lisy polarne, wydry, rosomaki czy bobry za o wiele rzadziej obiektem polowa staway si wilki lub niedwiedzie. Dawniej polowano przy uyciu ukw strza i oszczepw, ktre wspczenie zostay zastpione przez strzelby. Czsto praktykowan technik owieck byo rozstawianie puapek i sieci, ktre znaczco podnosiy efektywno polowa na dzikie ptactwo7. W roku 1961 wadze radzieckie przeprowadziy przymusow kolektywizacj nienieckich stad reniferw i podjy decyzj o utworzeniu sowchozw, w ktrych pracownikw grupowano w tak zwane brygady. Tym sposobem tradycyjna gospodarka Niecw staa si czci radzieckiego systemu gospodarczego, a sami Niecy zostali zmuszeni do porzucenia nomadycznego trybu ycia. Po rozpadzie Zwizku Radzieckiego pastwowe farmy zlikwidowano, a renifery znw trafiy do prywatnych hodowcw, ktrych wasnoci jest obecnie okoo 80% stad. Niemcy czerpi zyski przede wszystkim ze sprzeday misa oraz rogw reniferw, ktre trafiaj na chiski rynek jako rodek do produkcji lekw8. Na podstawow diet Niecw skaday si ryby i miso, najczciej suszone lub zamroone. Latem miso wdzono, solono lub konserwowano. Z rybich wntrznoci wytapiano tuszcz, ktry nastpnie spoywano z rybi ikr lub lenymi jagodami. Czsto przyrzdzano rodzaj plackw, ktrych gwnym skadnikiem bya zamroona, a nastpnie rozpuszczona w wodzie, zwierzca krew, do ktrej dodawano mki i jagd. Oprcz krwi do diety wczano take spoywany na surowo szpik i rogi renifera. Podstawowym napojem by napar z korzeni rolin i lici borwki brusznicy9. Ecy prowadz tryb ycia bardzo zbliony do Niecw. Podstawowym rdem utrzymania jest hodowla reniferw, jednak rybowstwo odgrywa w yciu gospodarczym Ecw lenych znacznie doniolejsz rol. Ecy tundryjscy latem odbywaj wdrwki po tundrowych obszarach rozcigajcych si midzy lewym brzegiem i zatok Jeniseju a rzek Piasina. Zim zamieszkuj lesiste obszary tundrowe midzy lewym dopywem Jeniseju Het a jeziorem Piasino. Leni Ecy, ktrzy s zdecydowanie mniej liczni ni ich tundryjscy pobratymcy zamieszkuj tereny pooone na poudnie od Dudinki10.
7 8
Tame. BBC Two, Tribes, www.bbc.co.uk/tribe/tribes/nenets/index.shtml, dostp: 12.2011 r. 9 P. Hajd, Narody, s. 310312.
Nganasani zamieszkuj najbardziej wysunite na pnoc rozlege terytoria rejonu tajmyrskiego (dogasko-nienieckiego), ktre nale jednoczenie do najchodniejszych obszarw Syberii, gdzie wichury i burze niene s zjawiskiem czstym. Nganasanw moemy podzieli na dwa plemiona: Avam oraz Vadajev. Ponadto do Nganasanw naley zaliczy take plemi Oko, bdce najprawdopodobniej pochodzenia dogaskiego, ktre zasymilowao si cakowicie z Avami i Vadajevami. Dla Nganasanw podstawowym rdem utrzymania byy polowania na dzikie renifery, za hodowla nie odgrywaa tak wanej roli jak wrd Niecw i Ecw. Odmienny sposb gospodarowania wpywa znaczco na trasy migracji, ktre dyktowane byy przez wdrwki stad reniferw. Dawniej do polowa uywano ukw i strza, ktre zostay zastpione przez strzelby. Gdy stada pas si z dala od siedzib, Nganasani udaj si na polowania saniami, do ktrych zaprzgaj renifery. Aby zbliy si jak najbardziej do zwierzt, myliwi ukadaj na saniach desk zamaskowan niegiem, w ktrej znajduje si otwr, przez ktry oddaj strzay. Inn metod polowa stosowan wiosn i jesieni byo zapdzanie reniferw w puapk skonstruowan z dwch rzdw palikw wbitych w ziemi i tworzcych ksztat litery V, na ktrych mocowano skry lub upierzenie kuropatwy. Zwierzta zapdzano do rodka zagrody, z ktrej nie byy w stanie si wydosta. Przeraone i zdezorientowane powiewajcymi na wietrze skrami renifery staway si atwym celem dla uzbrojonych myliwych. Tak intensywne polowania szybko doprowadziy do przetrzebienia zwierzyny, dlatego zarwno ta jak i inne metody polowa z nagonk zostay prawnie zabronione11. Hodowane przez Nganasanw renifery nie stanowi gwnego rda poywienia, lecz czciej wykorzystywane s jako sia pocigowa. Uywane przez Nganasanw sanie maj konstrukcj zblion do sa nienieckich. Podstaw wyywienia jest miso dzikich reniferw, gsi, kaczek oraz ryby. Duga i ostra zima zmusza Nganasanw do gromadzenia zapasw. Miso suszy si lub konserwuje mieszajc je z tuszczem, a nastpnie przechowuje w workach z reniej lub rybiej skry12. Selkupowie, bdcy jedynymi przedstawicielami poudniowej samojedczyzny, wyrniaj si pod wzgldem tradycji i kultury materialnej na tle innych ludw samojedzkich. Bliskie ssiedztwo wschodnich Chantw i Ketw w znacznym stopniu oddziaywao na ich tryb ycia. Selkupowie ze wzgldu na rozmieszczenie swoich siedzib dziel si na trzy grupy: poudniow zamieszkujc tereny nad Timem, dolnym biegiem Wasjuganu i wzdu Parabeu; pnocn zamieszkujc obszar nad lewobrzenymi dopywami grnego Tazu; za Selkupowie bajchascy posiadaj swe osady nad Turuchanem i Jeogujem13.
10 M. Kolga, I.Tnurist, L. Vaba, J. Viikberg, The Red Book of the Peoples of Russian Empire, www.eki.ee/books/redbook/enets.shtml, dostp: 12.2011 r. 11 P. Hajd, Narody, s. 321324. 12 Tame, s. 326327. 13 Tame, s. 331332.
Aktywno gospodarcza Selkupw koncentruje si wok rybowstwa i mylistwa. Polowano na zwierzta futerkowe, w tym wiewirki, rosomaki i sobole, ktrych skrki dawniej stanowiy rodzaj waluty. Do polowa na wiksz zwierzyn czsto wykorzystywano wychowane, czciowo oswojone zwierzta, na przykad niedwiedzie. Podczas gdy zwierzta walczyy midzy sob, ryzyko zaatakowania myliwego byo znacznie mniejsze. Bardzo czsto prowadzono hodowl lisw, kaczek lub gsi. rde tego zjawiska mona doszukiwa si w animistycznym kulcie religijnym, ktrego elementem byo symboliczne postrzeganie niektrych zwierzt jako przodkw rodu. Hodowla reniferw ma wiksze znaczenie u Selkupw pnocnych, ktrej ksztat przypomina typ hodowli prowadzony przez lenych Niecw. Dieta Selkupw poudniowych ze wzgldu na bardziej dogodne warunki klimatyczne i rodowiskowe jest bardziej urozmaicona ni Selkupw zamieszkujcych tereny pnocne. Oprcz podstawowego poywienia w postaci ryb i misa, spoycie mki, chleba i herbaty jest do powszechne, najprawdopodobniej na skutek kontaktu z ludnoci rosyjsk14. 2.1. Ubir U Niecw na ubir mski skadaj si dwa rodzaje futra. Tak zwana malica jest rodzajem zamknitej z przodu kurtki z kapturem wykonanej z czterech skr renifera zakadanej wosem do spodu. Przy niszych temperaturach na malic zakadano tak zwany sowik, futro odwrcone wosem do zewntrz. Nowe malice noszono zim, za zuyte i wytarte futra stanowiy element wiosennego i letniego ubioru. W czasie surowych mrozw mczyni zakadali dodatkow warstw futra nazywan gus. Noszone przez Niecw spodnie miay dugo do poowy ydek i zakadano do nich wysokie skrzane buty wyoone od rodka sianem. Podstawowym elementem kobiecego ubioru bya jaguszka dugie, podwjne, rozpinane z przodu futro z omiu skr renifera, ktre zim noszono z kapturem ozdabianym szklanymi i metalowymi detalami15. Strj zakadany w czasie wit obfitowa bogactwem ozdb, na ktre skaday si kolorowe obszycia i metalowe akcesoria. Ubir nganasaski szyty jest wycznie ze skr reniferw. Odmienny tryb ycia, ktry w przypadku Nganasanw w znacznie wikszym stopniu ni wrd Niecw opiera si na pieszych wdrwkach, znajduje swoje odzwierciedlenie w stroju, ktrego wariant zimowy jest nieco krtszy i lejszy. Odpowiednik mskiej malicy jest sporzdzony z biaej i czarnej skry reniej. Kobiety nosz pod futrem tak zwane fonie, bdce rodzajem skrzanych koszulospodni. Nganasaskie obuwie charakteryzuje si dug cholew, za jego spodnia cz ksztatem przypomina kopyto, gdy brakuje w nim wysunitej przedniej czci. Buty, podobnie jak reszta ubioru, wykonane s ze skry renifera. Obuwie
14 15
Justyna Tucholska
Tame, s. 333334. BBC Two, Tribes, www.bbc.co.uk/tribe/tribes/nenets/index.shtml, dostp: 12.2011 r.

54
2.2. Mieszkanie Niecy ze wzgldu na nomadyczny lub pnomadyczny tryb ycia nie budowali staych domostw, lecz zamieszkiwali w namiotach, ktre w razie koniecznoci atwo jest zoy i przetransportowa na saniach. Zim namioty pokrywano podwjn skr renifera, za latem na drewniany szkielet nakadano ugotowan kor brzozow. Centralnym punktem domostwa jest palenisko rozniecane na elaznej pycie, nad ktrym zawieszane s koty do gotowania. Posania umieszczano na prawo i lewo od wejcia do namiotu. Wanym elementem wyposaenia namiotu nienieckiego jest elazny pal o nazwie imi, bdcy jednoczenie narzdziem szamaskim. W okolicy pala naprzeciwko wejcia znajduj si figury bokw, narzdzia domowe oraz naczynia. Wielko namiotu zazwyczaj bya wprost proporcjonalna do stopnia zamonoci danej rodziny18. Namioty Ecw byy wzorowane na namiotach typu nienieckiego, podobnie jak te uywane przez Nganasanw. W namiotach zamieszkiwao zazwyczaj kilka rodzin, przewanie od dwch do piciu. Zim nganasaskie namioty wzmacniano ptnem aglowym i pokrywano skrami reniferw, tak by byy w stanie wytrzyma burze niene typowe dla klimatu pwyspu Tajmyrskiego. Najbardziej zrnicowany typ osadnictwa reprezentuj Selkupi, ktrych przedstawiciele z gazi pnocnej zim zamieszkuj nie w namiotach, lecz tak zwanych ziemlankach wkopanych w ziemi na okoo 50 cm drewnianych, czworoktnych chatkach, obsypywanych dokoa ziemi. Znajdujce si w lepiance okienko zatykano szkem, lecz czsto zamiast szyby wykorzystywano kawaek lodu. Podobnie jak w przypadku namiotw typu nienieckiego, centralnym punktem domostwa byo palenisko. Stae osadnictwo byo charakterystyczne rwnie dla Selkupw poudniowych, ktrych domostwa byy nieco solidniejszej konstrukcji ni te, w ktrych zamieszkiwali ich pnocni pobratymcy. Elementem wyposaenia
16 17
P. Hajd, Narody, s. 328330. Tame, s. 336. 18 BBC Two, Tribes, www.bbc.co.uk/tribe/tribes/nenets/index.shtml, dostp: 12.2011 r.
tego rodzaju jest na tyle niepowtarzalne, e nie wystpuje u adnych innych ludw syberyjskich. By ochroni wzrok przed odbijajcym si od niegu wiatem Nganasanie zakadaj metalowe opaski na oczy, w ktrych znajduj si wskie szpary przeznaczone do patrzenia16. Tradycyjny ubir selkupski skada si z otwartego futra renifera ozdabianego lamwkami ze skrek zwierzcych. Gdy Selkupom doskwieraj mrozy, zakadaj wzorowane na nienieckim sowiku futro zwane sokky. Strj Selkupw poudniowych utraci tradycyjny charakter i wygldem przypomina obecnie strj rosyjski wykonywany z gotowego materiau. W dawnych czasach kultywowano zwyczaj sporzdzania butw, rkawic oraz bielizny ze skry rybiej, dziki czemu te czci ubioru byy odporne na wilgo17.
Justyna Tucholska
chatki by piec. Latem przenoszono si do namiotw pokrywanych kor brzozow, a niekiedy do zadaszonych dek19.
2.3. Organizacja spoeczna i ycie rodzinne Samojedw
Podstaw organizacji ycia spoecznego ludw samojedzkich stanowi silnie ugruntowany system rodowy, ktry funkcjonowa w niezmienionej postaci przez setki lat. Dopiero na przestrzeni ostatnich dziesicioleci moemy zaobserwowa powoln degradacj i osabienie znaczenia przynalenoci rodowej. Poszczeglne rody i fratrie miay charakter egzogamiczny, za zakaz zawierania maestw w ich obrbie by wrd Samojedw bardzo surowo przestrzegany. Nienieckie wsplnoty rodowe posiaday nie tylko wsplne znaki, miejsca ofiar i pochwku, lecz w stan posiadania danej wsplnoty wchodziy take odgrodzone pastwiska oraz cile wytyczone tereny owiecko-rybackie i szlaki wdrwek20. Wrd Selkupw obowizywa dualistyczny system fratrialny, ktry zacz ulega rozpadowi w XIX wieku, w wyniku czego obszary dawniej przyporzdkowane poszczeglnym rodom ulegy przemieszaniu i stay si podstaw opartej na ssiedztwie wsplnoty terytorialnej. Spoecznoci samojedzkie miay charakter patriarchalny, co znajduje wyraz zarwno w organizacji ycia rodzinnego, jak i gospodarczego i religijnego. Podrzdna rola kobiety miaa cisy zwizek z przypisywan jej kategori nieczystoci. Dla przykadu nieniecka kobieta musiaa przestrzega regu zakazujcych jej przechodzenia przez narzdzia i przedmioty, ktrymi posuguj si mczyni, a wic bro, sieci czy wyposaenie renifera. Kobiety obowizywa take zakaz wchodzenia do nowo rozstawionego namiotu bez uprzedniego okadzenia dymem, zarwno siebie, jak i wszystkich uywanych przedmiotw. Kulturowe obostrzenia znalazy swj wyraz take w diecie nienieckich kobiet, ktrym zakazywano spoywania midzy innymi gowy renifera, niedwiedziego misa i niektrych gatunkw ryb21. Wieloestwo byo niegdy praktykowane, zarwno wrd Niecw, jak i Ecw, ktrych obowizywa wykup ony. Posiadanie kilku on stanowio przywilej jedynie zamoniejszych przedstawicieli spoecznoci samojedzkich, dla ktrych wydatek 510 lub niekiedy nawet 100200 reniferw nie stanowi istotnego obcienia. Zakres obowizkw kobiety samojedzkiej by wyjtkowo rozlegy i obejmowa czynnoci takie jak: dbanie o namiot, w tym jego rozstawianie i skadanie, przygotowanie posikw i paleniska, opieka nad dziemi oraz szycie ubioru, czego elementem byo garbowanie skr reniferw. Kobiety byy wykluczone z uczestnictwa w czynnociach, ktrym tradycyjnie przypisywano wysz warto, a wic hodowli renifera i mylistwa, chocia niekiedy uczestniczyy w rybowstwie i pomagay w mniej istotnych z punktu widzenia mskiej cz19 20
P. Hajd, Narody, s. 335336. Tame, s. 315317. 21 Tame, s. 336338.
56
2.4. Szamanizm
Szamanizm, zaliczany do jednego z najbardziej pierwotnych, obok animizmu, systemu wierze, w dalszym cigu stanowi trzon kultury duchowej Samojedw. Szaman w kulturze ludw eurazjatyckich stanowi posta centraln i peni funkcj porednika pomidzy materialnym wiatem ludzi a wiatem duchw, docierajc do prawdy o wymiarze transcendentalnym. Nastpuje to w wyniku wiadomie wywoanego stanu ekstatycznego, w ktrym szaman odbywa symboliczn podr, nawizujc kontakt z duszami zmarych lub bstwami. Ten odmienny stan wiadomoci, czsto okrelany mianem transu, wywoywany jest poprzez poczenie piewu, taca, gry na instrumentach, najczciej bbnach oraz niekiedy spoycia rodkw halucynogennych, na ktre skadaj si wycigi z rolin i grzybw, na przykad muchomora czerwonego. Kademu szamanowi towarzyszy szereg przedmiotw, ktre obdarzone symbolicznym znaczeniem stanowi wane rdo informacji o danym szamanie. Strj, biuteria oraz rekwizyty, w tym instrumenty muzyczne, przekazuj wiedz o pozycji w hierarchii, sile oraz opiekunach i pomocnikach duchowych danego szamana. W systemie wierze ludw eurazjatyckich wan rol odgrywa animistyczne przekonanie, e czowiek stanowi integraln cz przyrody i pozostaje z ni w cisym zwizku, podobnie jak z caym wiatem nadprzyrodzonym, ktry wbrew pozorom nie jest bynajmniej rzeczywistoci odleg, tak wic niektre osoby mog posiada zdolno poruszania si pomidzy wiatem materialnym a transcendentalnym. Gbokie przekonanie o dostpie do szczeglnego rodzaju wiedzy znajduje swj wyraz w samej etymologii sowa szaman, ktra w wielu jzykach ma swoje rdo w sowach takich jak wiedza, wiedzie, wiedzcy23. Funkcja szamana nie jest dostpna dla kadego czonka spoecznoci. Szamanem lub szamank najatwiej sta si na drodze dziedziczenia, bowiem zwyko si
M. Kolga, I.Tnurist, L. Vaba, J. Viikberg, The Red Book of the Peoples of Russian Empire, www.eki.ee/books/redbook/nenets.shtml, dostp: 12.2011 r. 23 M. Hoppal, Szamani eurazjatyccy, Warszawa 2009, s. 1315.
22
ci spoecznoci pracach przy reniferach. Wrd Ecw oprcz wieloestwa obowizywa take zwyczaj lewiratu, ktrego istot by obowizek polubienia przez modszego brata wdowy po mierci starszego brata. Do XX wieku praca w spoecznociach samojedzkich miaa charakter kolektywny. Rezultaty polowa i pooww dzielono pomidzy czonkw danego rodu. Wsplnotowa organizacja pracy nie zapobiegaa stopniowemu rnicowaniu si poziomu zamonoci. Upowszechnienie si nowego typu gospodarowania opartego na wymianie towarowo-pieninej przyczyniao si do bogacenia niektrych gospodarzy, w ktrych posiadaniu bya wikszo stad reniferw, co pozwalao im na stopniowe uzalenianie od siebie pasterzy, ktrzy nie byli w stanie zapewni sobie samodzielnie utrzymania22.
uwaa, e nadzwyczajne zdolnoci czsto przekazywane s z pokolenia na pokolenie, o czym wiadczy mog znaki towarzyszce narodzinom dziecka. Dana osoba moe zosta predestynowana do penienia funkcji szamana lub szamanki na skutek powoania przez duchy, ktre przybiera posta tak zwanej choroby szamaskiej. Kandydat lub kandydatka nie chcc podj si wyznaczonego zadania s drczeni i przeladowani przez duchy, zmuszajce w ten sposb do zaakceptowania swojego losu. Przezwycienie choroby na skutek samouleczenia utosamiane jest z pokonaniem za nkajcego przyszego szamana. Zwycistwo nad rdem cierpienia wiadczy o sile szamana i staje si potwierdzeniem jego umiejtnoci leczniczych. Istotnym elementem procesu wtajemniczenia jest symboliczna mier nastpujca na skutek wiartowania ciaa szamana, ktremu czsto towarzyszy poszukiwanie dodatkowej koci. Szaman umiera jako pojedyncza jednostka, lecz rodzi si ponownie, uwolniony od cierpie jako reprezentant caej spoecznoci, ktrej gotowy jest suy. Dowiadczeniu symbolicznej mierci towarzyszy zupena utrata przytomnoci. Proces wtajemniczenia w niezwykle poetycki sposb przedstawia spisana w latach trzydziestych XX wieku przez rosyjskiego badacza A.A. Popowa historia zamieszkujcych pnoc pwyspu Tajmyrskiego Samojedw24. Zachorowawszy na osp lea trzy dni nieprzytomny, jak trup, tak e na trzeci dzie chciano go ju chowa. W tym czasie usysza gos Choroby (czyli ospy), ktry rzek do niego: Otrzymasz dar umiejtnoci szamaskich od Pana Wd, Twoje szamaskie imi bdzie Huttari (Pywajcy)!. Nastpnie choroba zmcia wody morza. [Szaman] wyszed i wspi si na szczyt gry. Tam ujrza nag kobiet i zacz ssa jej pier. Kobieta, prawdopodobnie Matka Wd, rzeka do niego: Jeste moim dzieckiem, dlatego pozwalam Ci ssa moj pier. Napotkasz wiele trudnoci i poczujesz si bardzo zmczony. Nastpnie maonek Matki Wd da mu dwch pomocnikw, gronostaja i mysz, eby zaprowadzili go do Pieka. Kiedy przybyli na wzgrze, pomocnicy wskazali mu siedem namiotw z poszarpanymi dachami, on za wszed do pierwszego z nich i ujrza mieszkacw Pieka oraz ludzi Wielkiej Choroby (ospy). Wyrwali mu oni serce i wrzucili je do kocioka. Potem spotka Pana () i panw wszystkich chorb umysowych oraz zych szamanw. W ten sposb pozna rozmaite choroby, ciemice rodzaj ludzki. Kandydat, wci prowadzony przez pomocnikw, dotar nastpnie do kraju szamanw, gdzie wzmocniono mu gardo i gos. Potem przywiedziono go na brzegi Dziewiciu Mrz. Porodku jednego z mrz znajdowaa si wyspa, ze rodka wyspy za strzelaa w gr, sigajc nieba, moda topola. Byo to drzewo Pana Ziemi. Obok topoli roso dziewi zi przodkw wszystkich rolin na Ziemi. Drzewo otoczone byo ze wszech stron morzami, na powierzchni kadego z mrz za pyway jakie ptaki ze swoimi modymi. () Obszedszy brzegi mrz, kandydat unis gow i ujrza przedstawicieli rnych ludw siedzcych na szczycie
24
Justyna Tucholska
Tame, s. 1620.
58
drzewa. Byli tam Tawgi-Samojedzi, Rosjanie, Doganie, Jakuci oraz Tunguzi. Rozleg si gos: Zdecydowano, e z tego drzewa i jego gazi powstanie twj bben i paeczka do bbna!. () Mysz i gronostaj, dwaj przewodnicy, zaprowadzili go nastpnie na wysok, okrg gr. Tam zauway przed sob szczelin, przez ktr wszed do wypenionej wiatem, pokrytej lodem jaskini. Porodku jaskini znajdowao si co, co przypominao ogie; siedziay tam dwie nagie, pokryte sierci kobiety (). Jedna z kobiet powiedziaa, e jest w ciy i e urodzi dwa renifery, z ktrych jeden stanie si zwierzciem ofiarnym Doganw i Ewenkw, drugi za Tawgijczykw. Wrczya mu jeden wos ze swojej sierci, ktry mia suy jako pomoc w obrzdach zwizanych z reniferami. () Nastpnie kandydat przyby na wielkie pustkowie, gdzie w oddali zauway gr. Po trzech dniach marszu dotar do niej i przez szczelin wszed do jej wntrza. Ujrza tam nagiego czowieka, ktry pracowa przy uyciu miecha. Na ogniu sta kocio, wielki jak p Ziemi. Czowiek zauway go i pochwyci w olbrzymie cgi. Jestem synem mierci!. Kandydat ledwo zdy o tym pomyle, kiedy w czowiek ci mu gow, powiartowa jego ciao na drobne kawaki i wrzuci do kota (...). Nastpnie kowal wyowi koci kandydata, ktre pyway w rzece, zoy je razem i okry misem. Policzywszy koci, powiedzia, e kandydat posiada trzy koci dodatkowe, a zatem musi zatroszczy si o trzy stroje szamaskie. Opuka gow kandydata i pokaza, jak czyta listy, nie patrzc co jest w nich napisane. Wymieni mu oczy, by podczas odprawiania rytuaw widzia wewntrznymi oczami duszy, a nie oczami cielesnymi. Przewierci jego uszy, umoliwiajc mu rozumienie jzyka rolin. Po wszystkim kandydat znalaz si na szczycie gry. Wreszcie obudzi si w okrgym namiocie, wrd swoich. Teraz potrafi, nigdy nie odczuwajc zmczenia, piewa i odprawia rytuay25. W spoecznociach ludw syberyjskich szaman odgrywa wiele rnorodnych rl spoecznych, do najwaniejszych spord ktrych naley uzdrawianie. Wrd Samojedw ywe jest przekonanie o dwoistej naturze ludzkiej duszy. Choroba rozumiana jest jako oddalenie si od ciaa chorego jednej z dusz i wniknicie do organizmu ducha choroby. Uzdrowienie nastpuje na skutek sprowadzenia na waciwe miejsce wolnej duszy chorego, w czym pomc moe jedynie szaman. Szaman prowadzi obrzdy ofiarne, wry, przeprowadza dusze do wiata zmarych, a take jako opowiadacz historii z dawnych czasw uczestniczy w zachowaniu pamici zbiorowej danej grupy etnicznej. Niekiedy szamani mczyni staj na czele wypraw wojennych oraz polowa26. U poszczeglnych ludw samojedzkich moemy zaobserwowa rnice w obrbie praktyk, obowizkw oraz hierarchii szamanw. Wrd szamanw nienieckich wyrniamy kilka kategorii, z ktrych najwaniejsza obejmuje szamanw obdarzonych najsilniejsz moc (vidunta), zwizanych ze wiatem wyszym, rozumianym jako niebo. Posiedli oni umiejtno przebijania swego ciaa noami
25 26
Tame, s. 2124. Tame, s. 2536.
lub metalowymi prtami nie ranic si przy tym. Szamani nienieccy w wietle dawnych opisw praktykowali wieloestwo i zwykli posiada dwie lub trzy ony. Druga kategoria obejmowaa szamanw zwizanych z ziemi i duchami podziemia. Do obowizkw janjani tadebja naleao uzdrawianie, asystowanie przy porodach oraz odprawianie nocnych rytuaw. Do ostatniej kategorii szamanw nazywanej sambana naleao przeprowadzanie duszy zmarego w zawiaty dwa lata po mierci, a take odprawianie obrzdw oczyszczajcych. Posiadali oni umiejtno kontaktowania si ze zmarymi, dziki czemu mogli przekazywa czonkom rodzin i caej spoecznoci wiadomoci z zawiatw27. W systemie wierze Ecw, podobnie jak w przypadku spokrewnionych z nimi Niecw, szamanw obowizywaa podobna kategoryzacja. Do budote zaliczano szamanw nawizujcych kontakty z duchami zamieszkujcymi niebo. Wyrnia ich specjalny strj oraz dobr rekwizytw, do ktrych naleay laski i bbny. Kategori nazywan djano tworzyli szamani, ktrych obowizkiem bya ochrona ludnoci przed zymi duchami. W przeciwiestwie do budote nie posiadali lasek. Ostatnia kategoria savode nawizywaa kontakt ze wiatem zmarych i nie uywaa ani bbnw, ani lasek. Enieccy szamani byli wysoko cenieni przez Niecw, za sami Ecy czsto uwaali szamanw ketskich i selkupskich za obdarzonych silniejsz moc28. Szamaskie obrzdy w tradycji Naganasanw zostay dobrze udokumentowane, zarwno w postaci opisw, jak i nagra audiowizualnych. W jednym z materiaw filmowych udokumentowano obrzdy zwizane z tak zwanym witem czystego namiotu, majcego miejsce na koniec nocy polarnej. Obrzdy, majce na celu zapewnienie pomylnoci w nowym roku, rozpoczynaj si od zoenia w ofierze trzech reniferw o ciemnym umaszczeniu, ktre w tym celu duszono. wito trwao nieparzyst liczb dni, od trzech do dziewiciu. Podczas wita kobiety prosiy o podno wykonujc pie, ktrej brzmienie przypominao odgosy wydawane przez mode renifery. Szaman komunikowa si z duchami przy uyciu dwch bbnw sucych do nawizywania kontaktu z duchami wiata wyszego oraz wiata niszego. Szamani podczas obrzdw wykonuj pieni, ktre s niepowtarzalne i charakterystyczne dla danego szamana i nie mog by powtarzane przez nikogo innego29. W tradycji religijnej Selkupw szamani rwnie podlegaj kategoryzacji. Do obowizkw pierwszej grupy, nazywanej ttipi-sombirni, naleao odprawianie dziennych obrzdw. Mieli do dyspozycji kompletny kostium szamaski oraz narzdzia, do ktrych naleay bben i dwa rodzaje paek. Dodatkowym wyznacznikiem potgi szamana bya szabla oraz znajdujcy si na przyszywanych do kostiumu pytkach metalowych wizerunek czapli. N, ktry przytwierdzali do przypominajcego koron nakrycia gowy, mia suy do walki z wrogimi szamanami. Pochwku szamanw nalecych do najwyszej i najliczniejszej kategorii
27 28
Tame, s. 8788. P. Hajd, Narody, s. 321. 29 M. Hoppal, Szamani, s. 9293.

3. Charakterystyka jzykowa i wspczesna sytuacja socjolingwistyczna Samojedw

3.1. Jzyk nieniecki
Biorc pod uwag kryterium liczebnoci uytkownikw, jzyk nieniecki jest najbardziej rozpowszechniony ze wszystkich jzykw samojedzkich. W jzyku Niecw moemy wyodrbni dwa dominujce dialekty tundryjski, ktrym posuguje si okoo 95% Niecw, co stanowi w przyblieniu liczb 25-30 tysicy uytkownikw oraz dialekt leny, ktrym wada okoo od 1,5 do 2 tysicy osb31. Niektrzy badacze problematyki jzykw samojedzkich reprezentuj stanowisko definiujce mow Niecw Tundryjskich i lenych jako dwa odrbne jzyki. Pogld ten opiera si w gwnej mierze na kryterium wzajemnej zrozumiaoci, ktra w tym przypadku jest zdecydowanie utrudniona. Wyrane rnice zachodz w obrbie fonetyki i sownictwa, za skadnia i morfologia s do siebie zblione. Uytkownicy dialektu tundrowego zamieszkuj tereny rozcigajce si od lewego brzegu Jeniseju a do rejonu archangielskiego. Rozproszenie na tak rozlegym terytorium sprawia, e kontakt pomidzy uytkownikami dialektu tundrowego zostaje znacznie utrudniony, co z kolei pogbia proces rnicowania, czego bezporednim skutkiem jest wyodrbnianie si subdialektw. Niecy Leni zamieszkuj lesiste tereny pomidzy rzekami Pur i Ob oraz okolice jeziora Numto. Podobnie jak w przypadku Niecw Tundryjskich z ich jzyka mona wyodrbni kilka dialektw lub subdialektw w zalenoci od przyjtej definicji jzyka. Wanym czynnikiem warunkujcym zmiany nastpujce w obrbie jzyka nienieckiego byy wpywy ssiadujcych ludw syberyjskich. Czstym zjawiskiem, zwaszcza wrd Niecw Lenych byy mieszane maestwa z przedstawicielami i przedstawicielkami ludu Komi.
Tame, s. 9495. B. Wagner-Nagy, On the Typology of Negation in Ob-Ugric and Samoyedic Languages, Helsinki 2011, s. 6.
31 30
dokonywano na wysokich podestach. Drug kategori tworzyli szamani nazywani ttipi-kamitirni, do obowizkw ktrych naleao odprawianie rytuaw po zachodzie soca. Nie posiadali oni specjalnego stroju, ani nie uywali bbnw, ktre zastpowali laskami. Wykonywali pieni, naladowali odgosy zwierzt oraz wryli, co byo poprzedzane demonstracyjnym przekuwaniem ciaa, ktre w duej mierze opierao si na kuglarstwie. Szamani nalecy do trzeciej kategorii ttipi-aloga trudnili si zdaniem Selkupw magi, ktra moga mie szkodliwe rezultaty ze wzgldu na umiejtno nawizywania kontaktw z demonami. Rwnie oni posiedli umiejtno przekuwania i nacinania ciaa bez zadawania sobie ran. Wrd Selkupw panowao take przekonanie, e szamani aloga posiadaj w swym ciele dodatkow ko, co jest do powszechnym wyobraeniem take wrd innych ludw syberyjskich30.
Niecy, podobnie jak inne ludy pnocne, przez setki lat uywali pisma piktograficznego, ktre suyo przede wszystkim do okrelania wasnoci poprzez uywanie znakw charakterystycznych dla danego rodu. Prawosawni misjonarze uczestniczcy w chrystianizacji narodw pnocy prbowali stworzy pisemny wariant jzyka. W roku 1830 archimandryta Wenjamin Smirnow opublikowa w jzyku Niecw kilka tekstw religijnych. Opublikowano take kilka elementarzy, jednak nie weszy one do powszechnego uytku. Niecy nigdy samodzielnie nie zdoali wyksztaci literackiego wariantu swojego jzyka. Inicjatywa usystematyzowania jzyka i stworzenia jego wersji pisanej pojawia si w 1932 roku i miaa charakter odgrny. Nie zauwaono natomiast koniecznoci stworzenia osobnych wariantw dla obu dialektw, co mogo wynika bd z ignorancji i obojtnoci na dzielce je rnice lub niewiadomoci istnienia odrbnej grupy, ktr stanowili Niecy Leni. Pierwsze teksty w jzyku Niecw lenych zostay odnotowane przez lingwistw w pocztkach XX wieku. W 1947 roku opublikowano teksty zebrane przez fiskiego badacza Toivo Lehtisalo, jednak zarwno te, jak i inne publikowane pniej teksty, przeznaczone byy wycznie do celw badawczych, a zapisu dokonano w transkrypcji fonetycznej, dlatego nie naley utosamia ich z pocztkami jzyka literackiego. Pierwsz publikacj bdc prb usystematyzowania ortografii jzyka nienieckiego lenego by opublikowany w 1994 roku sownik nieniecko-rosyjsko-nieniecki. Zapisu dokonano w cyrylicy, ktra przy uwzgldnieniu dwch lub trzech dodatkowych liter jest systemem w zupenoci wystarczajcym do oddania specyfiki omawianego jzyka. Pierwsz publikacj adresowan do samych Niecw, nie za spoecznoci naukowcw i badaczy uniwersyteckich, by elementarz przygotowany przez twrcw wspomnianego sownika M. Barmitch oraz Vello. W 2000 roku ukaza si przeznaczony do szk ilustrowany sownik autorstwa M. S. Prikhodko spisany w cyrylicy, jednak autor postanowi wzbogaci zapis o kilka dodatkowych znakw i akcentw lepiej oddajcych charakterystyczne brzmienie jzyka nienieckiego. Zabieg ten upodobni zapis jzyka znaczco do transkrypcji fonetycznej, co zdecydowanie oddala go od modelowej ortografii jzyka, przez co dzieo nie moe zosta uznane za przykad jzyka literackiego32. Jzyk Niecw Lenych znajduje si na licie jzykw zagroonych zanikiem ogoszonej przez UNESCO. Spord liczby uytkownikw szacowanej na 1,5-2 tysice osb znaczn wikszo stanowi osoby starsze. Wrd przedstawicieli modszego pokolenia jzyk nieniecki jest coraz czciej zastpowany rosyjskim. Sytuacja socjolingwistyczna przedstawia si rnie w zalenoci od danego regionu. Dla przykadu w regionie Pur, w ktrym osadnictwo zdominowane jest przez Niecw, ich jzyk jest powszechnie uywany, a jego znajomo wrd dzieci i modziey jest powszechna. Sytuacja jzykowa Niecw z regionu Agan jest
K. Mgi, E. Toulouze, Les Nenets des Forts, Tartu 2009, http://nenetsdesforets.jurivella.ru/index.php?option=com_content&view=article&id=57&Itemid=61, dostp: 12.2011 r.
32
62
Justyna Tucholska
3.2. Jzyk eniecki
Jzyk eniecki naley do pnocnej grupy jzykw samojedzkich, a sam nazw grupy etnicznej naley wywie od enieckiego sowa oznaczajcego czowiek. Ecy zwykli nazywa siebie Onae Enecho lub Onay Enchu, co naley rozumie jako prawdziwi ludzie. W jzyku enieckim wystpuj dwa dominujce dialekty pnocny tundrowy (comaty) oraz poudniowy leny (baj). Pomidzy dialekami wystpuj rnice na tyle znamienne, e wzajemne zrozumienie jest znacznie utrudnione. Rnice jzykowe rzutuj take na wzajemne postrzeganie si przedstawicieli obu grup, ktrzy nierzadko nie dostrzegaj czcego ich pokrewiestwa etnicznego i tym sposobem Ecy Leni s bardziej skonni zaliczy Ecw Tundryjskich do Nganasanw, za Ecy Tundryjscy postrzegaj Ecw Lenych jako Niecw. Jzyk Ecw jest jzykiem aglutynacyjnym i cechuje go wystpowanie sufiksw przy jednoczesnym braku prefiksw. W jzyku enieckim wystpuje tak zwana zasada otwartej sylaby oraz wystpowanie wielu kombinacji spgoskowych, czasem do czterech obok siebie. Rzeczownik wystpuje w trzech liczbach, trzech typach deklinacji, siedmiu przypadkach oraz w systemie deklinacji posesywnej. Czasownik wystpuje w zgodzie z osob i liczb, wyrnia si trzema typami koniugacji w zalenoci od wystpowania i okrelonoci/skoczonoci obiektu. Zdania zoone nale do rzadkoci, za typowe zdanie konstruowane jest w oparciu o schemat podmiot, dopenienie, orzeczenie. Najwczeniejsze wzmianki o jzyku Ecw moemy odnale w tumaczeniu tekstu zatytuowanego Nasz Ojciec, sporzdzonym w latach 16641667 przez N. Vitzena. W wieku XVIII pojawiaj si sowniki sporzdzone przez D.G. Messersmidta, F.Y. Stralenberga oraz P.S. Pallasa, w ktrych odnajdujemy przykady pochodzce z jzyka enieckiego. Bardziej szczegow dokumentacj i charakterystyk jzyka sporzdzi podczas swych wypraw w latach 1845-1849 M.A. Castren. W 1837 roku ukaza si esej powicony temu jzykowi autorstwa G.N. Prokofieva. W latach 1978 i 1995 wydano sowniki sporzdzone na podstawie wczeniej zebranych materiaw, w roku 1999 ukazaa si gramatyka autorstwa A. Kunnapa, za w 2001 roku wydano sownik eniecko-rosyjski i rosyjsko-eniecki, a rok pniej dwujzyczn kolekcj powicon folklorowi Ecw34.
Tame. Endangered Languages of Indigenous Peoples of Siberia, http://lingsib.iea.ras.ru/en/languages/enets.shtml, dostp: 12.2011 r.
34 33
znacznie bardziej skomplikowana ze wzgldu na kilka czynnikw, z ktrych dominujcym jest znaczna liczba uytkownikw jzyka Khanty. W regionie tym ma miejsce intensywne wydobycie ropy naftowej, co zmusio wielu Niecw i ssiadujcych z nimi Khanty do opuszczenia intensywnie zatruwanego lasu i osiedlenia si w multietnicznych wioskach, ktre nie sprzyjaj kultywowaniu tradycji i porozumiewania si wasnym jzykiem33.
Opierajc si na relacjach podrnikw i badaczy, Ecy dysponuj bardzo bogat tradycj ustn, na ktr skada si poezja ludowa, pieni, legendy i opowiadania, ktrych tematem s czsto walki z ssiadujcymi ludami, czyli Niecami i Tunguzami35. Obecnie zaledwie okoo dziesiciu osb moe wykaza si znajomoci dialektu tundrowego, za okoo 20-30 osb potrafi posugiwa si dialektem lenym, lecz w przewaajcej mierze s to osoby starsze. Dla nich wszystkich podstawowym jzykiem komunikacji jest rosyjski lub nieniecki. Jzyk eniecki nauczany jest w szkoach w formie przedmiotu fakultatywnego w niewielkim wymiarze godzin i uywany jest jedynie w codziennej komunikacji. W latach dziewidziesitych w jzyku enieckim wydawany by regularnie dodatek do gazety Soviet Taimyr (pniej Taimyr), a lokalna stacja radiowa nadawaa rwnie program w tym jzyku. Do poowy XX wieku jzyk eniecki uwaany by za dialekt jzyka nienieckiego, za sami Ecy w spisie ludnoci z lat 1959 i 1979 roku nie byli klasyfikowani jako odrbna grupa etniczna, lecz zaliczano ich do znacznie liczniejszych Niecw lub Nganasanw36.
3.3. Jzyk nganasaski
Sowo Nganasan w jzyku tej mniejszoci etnicznej oznacza czowieka i, podobnie jak w przypadku innych ludw syberyjskich, zaczo peni funkcj etnonimu. Jednak wrd samych przedstawicieli tej grupy etnicznej okrelenie to nigdy nie weszo do powszechnego uytku, a funkcj endoetnonimu peni rosyjskie sowo Nya. Przed upowszechnieniem si okrelenia Nganasan, nazw grupy etnicznej wywodzono od sw Tawgi lub Tawgyitsi pochodzcych z jzykw nienieckiego i enieckiego, za a do poowy XX wieku jzyk nganasaski postrzegano jako jeden z dialektw nienieckiego37. Nganasaski zaliczany jest do pnocnej gazi jzykw samojedzkich, nalecych do rodziny jzykw uralskich. W roku 2004 populacj Nganasanw oszacowano na 834 osoby, z czego okoo 500 posiadao umiejtno posugiwania si rodzimym jzykiem. Niektrzy z przedstawicieli tej nielicznej grupy etnicznej posuguje si take jzykami ssiadujcych grup etnicznych: Ecw, Dogan i Ewenkw. W okresie powojennym rozpocz si oywiony kontakt z ludnoci rosyjskojzyczn, co przyczynio si do upowszechnienia znajomoci rosyjskiego wrd Nganasanw. Z jzyka nganasaskiego moemy wyodrbni dwa gwne dialekty: Avam ktrym posuguje si wikszo uytkownikw zamieszkujca wioski Ust-Avam
P. Hajd, Narody, s. 321. Endangered Languages of Indigenous Peoples of Siberia, http://lingsib.iea.ras.ru/en/languages/enets.shtml, dostp: 12.2011 r. 37 Endangered Languages of Indigenous Peoples of Siberia, http://lingsib.iea.ras.ru/en/languages/nganasan.shtml, dostp: 12.2011 r.
36 35
3.4. Jzyk selkupski
W ramach grupy etnicznej okrelanej zbiorczo jako Selkupowie, niektre mniejsze grupy posuguj si rnymi endoetnonimami, jednak samo sowo Selkup naley tumaczy jako czowiek lasu. Mona spotka rwnie inna nazw tujqum zapoyczon od populacji pochodzenia tureckiego zamieszkujc niegdy okolice rzeki Chulym, oznaczajc czowieka ziemi40. Jzyk selkupski, podobnie jak pozostae opisane jzyki, naley do grupy samojedzkiej. Podejrzewa si, e wyodrbni si on na tle pozostaych jzykw: nienieckiego, enieckiego, nganasaskiego oraz zanikych okoo 2 tysice lat temu kamasyjskiego i matorskiego. Uytkownikw jzyka selkupskiego moemy odnale na rozlegych terytoriach zachodniej Syberii, rozcigajcych si od rodkowego Obu i Jeniseju w obwodzie Tomskim, rejonie krasnoselkupskim i Pur w Jamalo-Nienieckim okrgu autonomicznym oraz rejonie turuchaskim w Kraju Krasnojarskim. Mowa selkupska w tych regionach uzyska status jzyka chronionego. Nie jest on jednak jzykiem jednorodnym i podobnie jak w przypadku pozostaych jzykw samojedzkich moemy wyodrbni kilka dialektw i subdialektw, ktrych liczba waha si od 3 do 23 w zalenoci od obranej metody badawczej i typologii. Dialekty te rni si na tyle, e wzajemne zrozumienie jest czsto utrudnione. Zjawisko to wymusza na uytkownikach rnych dialektw posugiwanie si jzykiem poredniczcym, ktrym jest rosyjski. Prowadzi to do
Tame. Tame. 40 Endangered Languages of Indigenous Peoples of Siberia, http://lingsib.iea.ras.ru/en/languages/selkup.shtml, dostp: 12.2011 r.
39 38
i Volochanka oraz dialekt Vadey, ktrym posuguj si mieszkacy wsi Nowaja. Dialekty wyodrbniono na podstawie niewielkich rnic w sownictwie, odmiennej wymowy goski j, ktra w dialekcie Avam przeksztacia si w d. Oba dialekty s wzajemnie zrozumiae, a rnice nie utrudniaj komunikacji38. W okresie od lat szedziesitych do osiemdziesitych mia nastpowao intensywne przemieszczanie si ludnoci pierwotnie zamieszkujcej obszary tundry do wieloetnicznych wiosek. Proces ten mia ogromny wpyw na stopniow utrat umiejtnoci posugiwania si rodzimym jzykiem na rzecz rosyjskiego wrd modszych Nganasanw. Obecnie dobr znajomoci jzyka nganasaskiego wykazuj si w przewaajcej czci osoby starsze, po szedziesitym roku ycia, ktre uywaj go do komunikacji w ramach wasnej grupy wiekowej. Od lat dziewidziesitych w trzech zamieszanych przez Nganasanw wioskach trwa nauczanie jzyka nganasaskiego, a take wydawane s sowniki, elementarze oraz podrczniki. W tym czasie w gazecie Sowiecki Taimyr (pniej Taimyr) prawie kadego miesica ukazywa si jednostronicowy dodatek w jzyku nganasaskim. Podobnie jak w przypadku jzyka enieckiego, lokalne radio nadaje audycj w jzyku Nganasanw39.
powolnego zastpowania w komunikacji, a tym samym wymierania, rodzimego jzyka, znacznie bardziej rozpowszechnionym rosyjskim41. W roku 2002 cakowita populacja Selkupw wedug oficjalnych danych wynosia 4249 osoby, spord ktrych 2166 deklaroway znajomo selkupskiego, jednak przypuszcza si, e jzyk uywany jest czynnie przez okoo 600 osb42. Pierwsze prby stworzenia pisanego wariantu jzyka selkupskiego podj w XIX wieku N.P. Grigorowski badacz oraz przedstawiciel suby cywilnej, ktremu zawdziczamy spisanie alfabetu selkupskiego. Za podstaw do bada posuy poudniowy dialekt, za alfabet spisano cyrylic43.
Justyna Tucholska
4. Wspczesna sytuacja polityczna Samojedw i polityka etniczna Federacji Rosyjskiej wzgldem autochtonicznych ludw syberyjskich
Zarwno ludy samojedzkie, jak i spokrewnione z nimi ludy obi-ugryjskie, zamieszkujc przez tysice lat w nieprzyjaznym dla czowieka klimacie i rodowisku naturalnym zdyy wyksztaci oryginaln, nie ingerujc nadmiernie w otaczajc ich przyrod, kultur i sposb gospodarowania. Powanym zagroeniem dla maych narodw tubylczych sta si przyspieszony rozwj technologiczny i ekspansywna gospodarka, wdzierajca si na terytoria od wiekw tradycyjnie zamieszkiwane przez Samojedw i inne autochtoniczne ludy syberyjskie. W drugiej poowie lat pidziesitych nastpi przyspieszony rozwj przemysu naftowo-gazowego, co wizao si z katastrofaln dla rodowiska Syberii eksploatacj naturalnych z tych surowcw. Zniszczeniu ulegy miliony hektarw ziemi przeznaczonej pod wypas reniferw, a rzeki i jeziora dotd obfitujce w wiele gatunkw ryb zostay zatrute. Spoywanie zatrutego pokarmu doprowadzio do szybkiego skrcenia dugoci ycia i wzrostu zachorowalnoci na choroby nowotworowe i choroby ukadu pokarmowego. W roku 1994 w regionie Komi, zamieszkiwanym gwnie przez ludno nienieck, mia miejsce najwikszy z dotychczasowych wyciekw ropy, ktre nie s zjawiskiem rzadkim. Zanieczyszczenie rodowiska przyczynia si bezporednio do mierci reniferw, ktrych hodowla jest podstawowym rdem utrzymania wielu z ludw syberyjskich. Ta katastrofalna w swoich skutkach gospodarka zmusza coraz wiksz liczb ludnoci do opuszczenia historycznie zamieszkiwanych osad i osiedlania si przewanie w multietnicznych wioskach, co znacznie ogranicza moliwoci funkcjonowania w zgodzie z tradycyjn, pielgnowan od tysicy lat kultur, przyczyniajc si do zaniku tradycyjnych jzykw samojedzkich, ktre w znacznym stopniu wypierane s przez dominujcy i uniwersalny jzyk rosyjski. Nie bez znaczenia dla kultury i zwyczajw samojedzkich jest pojawienie si ludnoci napywowej, ktr
41 42
P. Hajd, Narody, s. 332. B. Wagner-Nagy, On the Typology of Negation, s. 8. 43 Tame.
66
w wikszoci stanowi robotnicy przemysowi. Zaostrzajcy si konflikt pomidzy imigrantami a rdzenn ludnoci wpyn znaczco nie tylko na lokaln kultur, ale take na wzrost przestpczoci. Norm stao si naruszanie wasnoci, przestpstwa ekologiczne, liczne kradziee zowionych ryb i zabijanie reniferw, pldrowanie domostw, a niekiedy nawet grobw i miejsc kultu. Czstym zjawiskiem stay si podpalenia, nie tylko lasw, ale take domostw44. Modsze pokolenie objte obowizkiem edukacyjnym spdza w rodzinnych osadach zaledwie kilka tygodni w czasie letnich wakacji. Przez pozosta cz roku dzieci i modzie ucz si w szkoach z internatami. Pomimo coraz bogatszej oferty szkolnictwa, uwzgldniajcej take nauk tradycyjnych jzykw, dugotrwae oddzielenie od rodzimej kultury skutkuje powolnym zanikiem wiadomoci kulturowej wrd modszej generacji. Wrd modziey tradycyjne zajcia, do ktrych zalicza si hodowla reniferw, rybowstwo i mylistwo nie s kojarzone z prestiem i przez to niechtnie podejmowane. Dla tych z przedstawicieli rdzennych ludw syberyjskich, ktrzy chcieliby mc cakowicie zintegrowa si zreszt spoeczestwa rosyjskiego istotn przeszkod s rnice rasowe. Dyskryminacja rnicych si wygldem Samojedw i Obi-Ugrw jest zjawiskiem powszechnym i zachodzi najczciej w codziennych sytuacjach. Ze wzgldu na odmienno kulturow nie s oni postrzegani jako w peni rwni, z czym wi si trudnoci chociaby ze znalezieniem pracy. Wielu z czonkw rdzennych spoecznoci Syberii dotyka problem niemonoci znalezienia nowej tosamoci, kiedy na skutek daleko posunitych zmian nie sposb identyfikowa si ju z kultywujcymi tradycyjny tryb ycia pobratymcami. Zjawisko to przyczynia si bezporednio do zwikszenia skali problemw spoecznych, z ktrych naczelnym jest alkoholizm i rosncy odsetek samobjstw, szczeglnie zauwaalny wrd mczyzn w wieku rednim. Dyskryminacja przejawia si take w nierwnym dostpie do usug medycznych. Przypadki gorszego traktowania czonkw rdzennych spoecznoci w szpitalach nie s odosobnione. Ze wzgldu na niekorzystne warunki rodowiskowe i brak dostpu do nowoczesnych usug medycznych wzrasta zachorowalno midzy innymi na choroby zakane i tuberkuloz. Zwrcony przeciwko maym narodom syberyjskim sposb gospodarowania stanowi swoiste kontinuum wrogiej etnopolityki Zwizku Radzieckiego. W latach trzydziestych do zjawisk powszechnych naleay chociaby planowane przeladowania szamanw, uznawanych za stranikw starej wiary i wrogw klasowych ze wzgldu na ich otwarty sprzeciw wobec dyktatury i reimu. Z dokumentw, do ktrych dostp otwarto zaledwie kilkanacie lat temu, dowiadujemy si o licznych okruciestwach, do ktrych zaliczy mona zbezczeszczenie jednego z nienieckich miejsc kultu i towarzyszc temu masakr rdzennej ludnoci. Pomimo oglnego wrogiego nastawienia do radzieckiej dyktatury niektrzy z szamanw modego pokolenia sympatyzowali z komunistyczn ideologi, co nie koli44 L. Vaba, J. Viikberg, The Endangered Uralic Peoples. Short Reference Guide, Tallinn 1996, www.suri.ee/eup/ob.html, dostp: 12.2011 r.
dowao z rwnoczesnym posiadaniem tosamoci szamaskiej45. Na represyjn polityk etniczn Zwizku Radzieckiego skadao si take zjawisko izolowania dzieci od ich rodzin, a co si z tym wie, take pozbawianie ich kontaktu z tradycyjn kultur i jzykiem, poprzez umieszczanie ich, w odlegych od miejsca zamieszkania, szkoach z internatem46. Federacja Rosyjska bez wtpienia naley do pastw o najwyszym stopniu zrnicowania etnicznego. Tak bogata rnorodno kultur, wierze, zwyczajw oraz aspiracji politycznych zawarta w ramach jednego organizmu pastwowego wymaga od wadz centralnych wypracowania zdecydowanych i daleko posunitych rozwiza, uwzgldniajcych zarwno interesy poszczeglnych narodw, ludw i mniejszoci etnicznych, jak i polityczne interesy samej wadzy, ktr sprawowaa elita bynajmniej niemonoetniczna. Tosamo rdzennych ludw tubylczych, do ktrych obok innych ludw syberyjskich nale take Samojedzi, pocztkowo opieraa si w przewaajcej mierze na wizach pokrewiestwa czcych czonkw danej spoecznoci. Stopniowy wzrost liczebnoci ludw, ktremu towarzyszyy migracje, stanowi nadrzdn przyczyn powolnego rozpadu wsplnot rodowo-plemiennych. Poczucie przynalenoci i identyfikacja z dan grup zacza opiera si w wikszym stopniu na czynnikach socjokulturowych, do ktrych zaliczamy jzyk, zwyczaje, folklor, wierzenia etc., ni na biogenetycznych elementach etnicznoci47. Obecnie wszystkie z ludw samojedzkich posiadaj status narodw rdzennych, ktry zosta nadany rozporzdzeniem rzdu Federacji Rosyjskiej 17 kwietnia 2006 roku. W celu podniesienia skutecznoci ochrony praw i interesw rdzennych ludw Pnocy, ze szczeglnym naciskiem na problem wasnoci ziemi, powoano do ycia Stowarzyszenie Rdzennych Narodw Pnocy, Syberii i Dalekiego Wschodu Federacji Rosyjskiej (RAIPON). Na definicj maego narodu rdzennego skadaj si elementy takie jak niewielka liczebno (do 50 tysicy osb), konieczno zamieszkiwania terytoriw tradycyjnie zajmowanych przez przodkw, prowadzenie tradycyjnego trybu ycia, tradycyjna aktywno gospodarcza oraz uznawanie si za samodzieln i odrbn wsplnot etniczn wpisan do federalnego rejestru. Podstawowym warunkiem udzielania przez pastwo pomocy w rozwoju spoeczno-ekonomicznym i kulturalnym jest zachowanie przez wikszo przedstawicieli danej spoecznoci tradycyjnego trybu ycia i gospodarowania. Prawa rdzennych narodw Pnocy regulowane s trzema ustawami: O gwarancji praw maych narodw Federacji Rosyjskiej z dnia 30 kwietnia 1999 roku, O oglnych reguach organizacji wsplnot maych narodw tubylczych Pnocy, Syberii i Dalekiego Wschodu Federacji Rosyjskiej z dnia 20 lipca 2000 roku, O terytoriach tradycyjnego zamieszkania maych narodw tubylczych Pnocy, Syberii i Dalekiego Wschodu Federacji Rosyjskiej z dnia 7 maja 2001 roku. Powysze
45 46
M. Hoppal, Szamani, s. 7879. L. Vaba, J. Viikberg, The Endangered Uralic Peoples. 47 A. Wierzbicki, Rosja. Etniczno i polityka, Warszawa 2011, s. 241247.
Sowa kluczowe: Samojedzi, Ecy, Niecy, Nganasani, Selkupi, Rosja, Syberia, etniczno, ludy tubylcze, spoecznoci reliktowe, jzyki zagroone Samoyeds as Representatives of Declining Indigenous Peoples of Siberia Summary
Samoyeds are one of the declining indigenous peoples of Russian Federation. They inhabit the large territories of Siberia, and their nomadic or half-nomadic mode of life is determined mostly by the unfavorable climatic conditions. The Samoyeds consist of four closely related nations: Nenets, Enets, Nganasan and Selkup. Their economic activity focuses mainly on reindeer breeding and fishing. The reindeer meat is their primary source of food, and the animal skins are used for clothes and tents production. The shamanism remains the dominant confession every shaman is an important figure which plays many religious and social roles. The languages used by Samoyeds belong to the Ural group, and the number of their speakers decreases because of worsening sociolinguistic situation and replacing ethnic languages with Russian. Currently the change of traditional lifestyle of Samoyed peoples results in many social problems, including unemployment, alcoholism, illnesses, and decrease in life expectancy mostly connected with the harmful effects of mining industry on the territories traditionally inhabited by Samoyed peoples. In recent years the necessity of actions to secure Siberian indigenous peoples by introduction of systemic solutions of the juridical character was noticed.
ustawy gwarantuj rdzennej ludnoci szereg praw, z ktrych wymieni warto: prawo nieograniczonego gospodarowania terenami tradycyjnego osadnictwa, sprawowania kontroli nad ochron rodowiska naturalnego, a take moliwo blokowania inwestycji, mogcych negatywnie wpywa na stan terytorium zamieszkania. Ustawy gwarantuj maym narodom udzia w sprawowaniu wadzy poprzez ustanowienie kwot dla ich przedstawicieli w organach wadzy lokalnej i samorzdach. Ponadto wadza zobowizana jest do udzielania pomocy finansowej i materialnej, na przykad w postaci zasikw i dostpu do bezpatnej suby zdrowia. Maym narodom tubylczym przysuguj rwnie prawa gwarantujce ochron tradycji i kultury, nauczanie i rozwj jzykw, zachowanie tradycyjnych obrzdw oraz swobod tworzenia rnego typu stowarzysze i organizacji48. Ustawodawstwo chronice prawa maych narodw tubylczych stwarza nie tylko ramy, ale i zobowizuje do podjcia dziaa zapobiegajcych zanikowi tradycyjnych kultur i jzykw, przez co daje nadziej na popraw sytuacji Samojedw i innych ludw syberyjskich. Jednak, aby ustawodawstwo przynioso oczekiwane rezultaty, w pierwszej kolejnoci musi by przestrzegane z wiksz surowoci przez wadze lokalne. Aby skutecznie chroni rdzenne ludy Syberii, wane jest take zaangaowanie nie tylko wadz rosyjskich, ale take midzynarodowa pomoc o charakterze ekonomicznym, kulturalnym i humanitarnym49.
Justyna Tucholska
, :
. , - . : , , . . , . , . , , . , , , , . .
70
Piotr Zaski
Poziomy tosamoci etnicznej Kirgizw
Badania empiryczne prowadzone w Kirgistanie potwierdzaj, e jednostka to nie tylko indywiduum, ale przede wszystkim cz szerszej struktury, e jej powodzenie, jako ycia zaley od iloci i jakoci wizi, ktrymi dysponuje1. Jak pisa Stanisaw Zapanik, rozumienie pojcia bytu jednostkowego w Azji Centralnej jest uwarunkowane przez inne ni w kulturze zachodniej zasady logiki mylenia. () W taki myleniu rzeczy i ich jakoci s determinowane przez relacje, w ktrych jest spostrzegamy, i nie istniej niezalenie poza tymi relacjami. () Cao ontycznie poprzedza istnienie swoich czci, dlatego cz nie moe posiada wasnoci niezalenych od natury owej caoci, do jakiej naley. W takim myleniu byt jednostkowy jest spostrzegany tylko jako znak caoci () sukces jednostki jest sukcesem jej rodu lub klanu, tak jak pozycja rodu/klanu jest najwaniejszym wyznacznikiem wartoci, jaka jest przypisywana jednostce w jej kontaktach z innymi czonkami spoeczestwa2. Warto podkreli, e tosamoci subetniczne funkcjonujce w Kirgistanie nie maj charakteru w peni tradycyjnego. Spoeczestwo bowiem nie stoi w bezruchu, a identyfikacje znakomitej jego wikszoci opieraj si nie tylko na wiziach rodowo-plemiennych, ale take terytorialnych. Zgodzi si naley z Muratbekiem Imanalievem, e nieformalne instytucje, wykreowane przez wskazywane wizi spoeczne, a okrelane wrcz jako kyrgyzylyk, stanowi zmieszanie fragmentw realnej przeszoci historycznej, dzisiejszego bytu oraz zmitologizowanych konstruk1 Niniejszy artyku mg powsta dziki realizacji w latach 20092011 grantu habilitacyjnego MNiSW RP pt. Tradycyjna kultura polityczna. Nieformalne wizi spoeczne jako podstawa wartoci i postaw spoeczno-politycznych oraz zachowa politycznych w Kirgistanie na tle Azji Centralnej. Wykorzystano te badania wasne przeprowadzone w ramach grantu MNiSW RP pt. Etnopolityczne uwarunkowania funkcjonowania elit wadzy politycznej w postradzieckiej Azji Centralnej (kierownik: Tadeusz Bodio) realizowanego w latach 20072008. 2 S. Zapanik, Walczcy islam w Azji Centralnej. Problem spoecznej genezy zjawiska, Wrocaw 2006, s. 4445, 179.
71
cji, przy czym wczeni s w nie i przedstawiciele innych etnosw3. W peni podzielam pogld Andrzeja Wierzbickiego, ktry pisa: Na tosamo jednostki w regionie skada si sie rnorodnych powiza, przedmodernizacyjnych identyfikacji grupowych, ktre przewaay i niekiedy obecnie nadal przewaaj nad identyfikacj narodow. Moga to by wsplna religia, wyznanie, region, wizy pokrewiestwa (rd, plemi), przynaleno pastwowa czy terytorialna. Te rne identyfikacje nakaday si na siebie i zyskiway na znaczeniu zalenie od sytuacji4. Take Stanisaw Zapanik za Adrianne L. Elgar okrela najbardziej typow identyfikacj w Azji Centralnej jako identyfikacj wielopoziomow5. Za Azizbekiem K. Dusupbekovem naley zaznaczy, i wielowarstwowo tosamoci, wraz z silniejszymi identyfikacjami etnoregionalnymi, regionalnymi i rodowo-plemiennymi, charakteryzuje dwa z siedmiu wydzielonych przez niego typw tosamoci Kirgizw, przy czym maj one dominowa wrd mieszkacw wsi oraz marginalnej ludnoci miast, ktra w niedawnym czasie wyemigrowaa z obszarw niezurbanizowanych6. Takie zakrelenie dominacji tosamoci wielowarstwowej oznacza jednak, e zwaywszy na struktur spoeczestwa dotyczy ona znaczcej wikszoci ludnoci Kirgistanu7. Take miejski charakter wielu miast budzi wtpliwoci, przy czym nawet w tak duych aglomeracjach jak Osz wikszo ludnoci czerpie dochody z pracy w pierwszym sektorze gospodarki8. Dodatkowo, na co zwrci uwag Dusupbekov, wzrost rnych poziomw identyfikacji nastpi w Biszkeku i obwodzie czujskim gwnie za spraw emigracji rosyjskojzycznych oraz migracji wewntrznych Kirgizw9. Rzeczywicie, w samej stolicy i opodal konflikty zwizane z nielegalnym zajmowaniem ziem, nielegalnym wznoszeniem domw ze wzgldu na zrnicowanie ludnoci napywowej mieway charakter etnoregionalny bd regionalny10. Take Gulnara A. Bakieva wyrazia przekonanie, e mamy wspczenie do czynienia z tendencj aktualizacji stosunkw rodowych, ktre korzeniami sigaj tradycji, poczucia ziomkostwa i klanowoci, a istota stosunkw spoecznych w naszym spoeczestwie
M. Imanaliev, Sbornik statej o Centralnoj Azii, Bikek 2008, s. 154156. A. Wierzbicki, Etnopolityka w Azji Centralnej. Midzy wsplnot etniczn a obywatelsk, Warszawa 2008, s. 181. 5 S. Zapanik, Walczcy islam, s. 29. 6 A.K. Dusupbekov, tnieska identinost nomadov, Bikek 2009, s. 195199, 201, 207. Autor identyfikacj rodowo-plemienn, terytorialn (regionaln i etnoregionaln) oraz narodowociow okreli trzema poziomami tosamoci etnicznej wspczesnych Kirgizw. 7 W 2000 roku w rolnictwie byo zatrudnionych 53% czynnych zawodowo, z kolei ludno wiejska wyniosa wtedy 65%. Zob. A. Wierzbicki, Warunki ycia i ochrona socjalna ludnoci, w: Kirgistan. Historia spoeczestwo polityka, red. T. Bodio, Warszawa 2003, s. 487; T. Bodio, E. Mambetalieva, A. Wierzbicki, Procesy demograficzne, w: tame, s. 471. 8 56% w 2010 roku. Dane podane przez olpon Nogojbaev, kierownik wydziau politycznego w Administracji Prezydenta RK, podczas midzynarodowej konferencji Kirgistan 2010. Prba oceny i perspektywy zorganizowanej w Warszawie przez Stowarzyszenie Wschodnioeuropejskie Centrum Demokratyczne w lutym 2011 roku. 9 Por. A. Wierzbicki, Etnopolityka, s. 187. 10 A.K. Dusupbekov, tnieska, s. 207, 220221.
4 3
72
Piotr Zaski
opiera si na tym, e zasadami jego funkcjonowania jest trybalizm, regionalizm, paternalizm. Autorka jednoczenie podkrelia, e wizi te ulegaj zmianom pod wpywem reform rynkowych11. Jak stwierdzili nieco na wyrost w kontekcie wynikw bada autorzy raportu Istori i identinost: Kyrgyzska Respublika, kady obywatel Kirgistanu jest wewntrznie wczony w system bardzo zoonych rl i wizi spoecznych, ktrych wano nie jest dla wszystkich jednakowa. Dla wikszoci z nich obecnie nie s wane makroterytorialne wsplnoty (), ale mikrowsplnoty, uwidaczniajce blisko duchow w caej swojej rnorodnoci (), takie wsplnoty, ktre nakazuj szuka integracji siebie ze wiatem zewntrznym12. Gulzat K. Aalieva przekonywaa, i obraz nas moe by konstruowany jako my-rd i w takiej sytuacji inne rody traktowane s nie tylko jako nieswoje, ale jako obce13. Podobnego zdania jest i Azizbek K. Dusupbekov, ktry stwierdzi w swej pracy habilitacyjnej: kiedy oceniamy swoj lub inne wsplnoty z punktu widzenia wasnych interesw (), wtedy gwnym kryterium jest nastawienie swj, ziomek, przedstawiciel mojego rodu, mojego plemienia14.
Identyfikacje rodowo-plemienne
Kirgizi, podobnie jak wiele innych ludw nomadycznych, charakteryzowali si i w duym stopniu dalej charakteryzuj do zoon struktur spoeczn, zbudowan w oparciu o silne poczucie wizi pokrewiestwa opierajce si na faktycznych bd domniemanych relacjach krewniaczych. Struktura ta obejmowaa rodzin, au, rd (uruk), plemi (uruu) oraz skrzydo (kanat)15. Nisze kategorie zczone byy wizi pokrewiestwa oraz wizi ekonomiczn. Wysze nie mogy grupowa tylko osb spokrewnionych ze sob. Jednak, co typowe dla ludw pasterskich, stosowano zmitologizowan fikcj, wywodzc nawet cae dane plemi od wsplnego przodka16.
G.A. Bakieva, Socilna pamt i sovremennost, Bikek 2000, s. 175176. Istori i identinost: Kyrgyzska Respublika/ Geschichte und Identitt: Kirgisische Republik, Bikek 2007, s. 213. 13 G.K. Aalieva, tnostereotipy i osobennosti ich provleni v nacionalnom charaktere kyrgyzov, Spoeczestwo i Polityka, nr 1/2011. 14 A.K. Dusupbekov, tnieska, s. 82. 15 O podziale rodowo-plemiennym Kirgizw zob. przede wszystkim: Narody Srednej Azii i Kazachstana, Moskva 19621963; S.M. Abramzon, Kirgizy i ich tnogenetieskie i istoriko-kulturnye svzi, Frunze 1990; .R. Israilova-Charechuzen, Tradicionnoe obestvo kyrgyzov v period russkoj kolonizacii vo vtoroj polovine XIX naale XX v. i sistema ich rodstva, Bikek 1999; N.A. Aristov, Trudy po istorii i tnieskomu sostavu trkskich plemen, Bikek 2003; S. Attokurov, Kyrgyzskoe rodoslovie, w: Kyrgyzy i Kyrgyzstan: opyt novogo istorieskogo osmysleni, Bikek 1994. 16 N.N. Kradin, Struktura vlasti v gosudarstvennych obrazovanich koevnikov, w: Fenomen vostonogo despotizma: struktura upravleni i vlasti, red. N.A. Ivanov, Moskva 1993, s. 195. Przodek ten mia czasami charakter totemiczny.
12
11
Poziomy tosamoci etnicznej Kirgizw 73
Kirgizi charakteryzuj si trialnym systemem organizacji i dziel si na Prawe Skrzydo On Kanat, Lewe Skrzydo Sol Kanat oraz Ikilik17. Podzia rodowy na lewe i prawe skrzydo (na dwa skrzyda podzieleni s tzw. Kirgizi waciwi) wie si wedug uczonych z analogicznym podziaem wojska kirgiskiego18. Wyodrbnienie plemion prawego i lewego skrzyda oraz centrum nastpio prawdopodobnie w XV wieku. Co interesujce, trzy wyodrbnione dialekty jzyka kirgiskiego odpowiadaj podziaowi narodu na skrzyda19. Pod koniec XIX wieku struktura plemienna Kirgizw zostaa uksztatowana w sposb wzgldnie trway. Wrd Kirgizw nie obowizywaa i nie obowizuje zasada starszestwa midzy skrzydami. Powizania midzy ich plemionami i federacjami plemion maj zatem charakter poziomy, a skrzyda Kirgizw nie s na og okrelane jako hierarchicznie zrnicowane20. Oczywicie nie przeszkadza to temu, by kada z jednostek trybalnych uwaaa si za lepsz. Skrzydo On dzieli si na trzy gazie: Tagaj, Adygine i Mungu. Ga Tagaj skada si z plemion: Bugu, Sarybagy, Solto, erik, Bagy, Sak, Mon oldor, Tynymsejit, ekir Sak, ediger, Azyk, Suu Murun oraz Baaaryn. Ga Adygine tworz z kolei plemiona: Kon urat, Br, oru, Bargy, Karabagy i Sarttar. W skad Mungu wchodz za plemiona agalmaj i Ko Tamga21. Warto podkreli, i cz plemion wchodzcych w skad Gazi Adygine oraz plemiona Gazi Mungu zaczy si identyfikowa w wikszym stopniu z owymi gaziami a nie plemionami wchodzcymi w ich skad22. Interesujce jest te uznawanie za kirgiskie plemienia Sarttar. Skrzydo Sol skada si z plemion Saruu, Kuu, Munduz, etigen, Kytaj, Basyz, on Bagy i Tbj. Ikilik to komponent etniczny niekirgiskiego pochodzenia, a wskazuj na to nawet nazwy ich plemion. W ich skadzie wyodrbniano z czasem 10 plemion: Kypak, Najman, Tejit, oo Kesek, Kesek, Kandy, Boston, Nojgut, Abat i Dls23. Jednostki trybalne Ikilik wiadcz o powizaniu z Kazachami (plemiona Najmanw i Kipczakw wchodz take w skad kazachskiego redniego zu), a moliwe, e take jak wskazywa Nikolaj A. Aristov z Sakami24. Oprcz Ikilikw funkcjonoway tez inne grupy
17 Bardziej szczegowo podzia plemienny Kirgizw w oparciu o dziea Nikolaja A. Aristova (take z podziaem plemion na zwizki rodowe) przedstawi w literaturze polskiej Andrzej Wierzbicki. Zob. tego, Etnopolityka, s. 223226. Inny podzia skrzyde na plemiona zaprezentowa Krzysztof Kozowski. Na przykad, plemi Sarybagy zostao umieszczone przeze w organizacji Lewego Skrzyda. Zob. tego, Rewolucja tulipanw w Kirgistanie: geneza przebieg nastpstwa, Warszawa 2009, s. 8384. 18 S.M. Abramzon, Kirgizy, s. 176. 19 A.K. Dusupbekov, tnieska, s. 187. 20 Inn opini zaprezentowa Stanisaw Zapanik, ktry uzna, e plemiona zamieszkujce poudnie Kirgistanu zajmuj w hierarchii nisz pozycj ni plemiona pnocne. Zob. tego, Walczcy islam, s. 178. 21 Narody, t. 2, s. 176. 22 Na podstawie eksperckich wywiadw swobodnych przeprowadzonych w Biszkeku we wrzeniu 2009 roku. 23 Narody, t. 2, s. 176. 24 N.A. Aristov, Trudy, s. 215216.
74
Piotr Zaski
plemienne niekirgiskiego pochodzenia, przy czym traktowano je na og jako zmieszane z Kirgizami. Byy to: Sart-Kalmak, ala-Kazak, Kalmak, Krn, Keldike i Krkr25. Plemiona byy powizane midzy sob wsplnymi, sawnymi przodkami. Wi t podtrzymywaa legenda o bliskim pokrewiestwie. Kade kirgiskie plemi miao swoje terytorium koczowania, tamg znak wasnoci i uran okrzyk bojowy. Jak zauway Andrzej Wierzbicki, z czasem przynaleno Kirgizw do okrelonego plemienia nie bya trwaa i niezmienna. Jeli, przykadowo Kirgiz z plemienia Sarybagy zdecydowa si przekoczowa i doczy do Solto, to stawa si wtedy czonkiem tego zwizku26. Jednak wydaje si, e nie byo to czste, a jeli si zdarzao osoba taka, jak i jej dzieci, funkcjonowaa w nowej wsplnocie ze swoistym pitnem27. Tendencja taka staa si silniejsza dopiero od pocztku procesu sedentaryzacji. Kubat K. Moldobaev wiza j z pragmatyzacj mylenia i umiejscawia w czasie, gdy bajowie i manapowie przejli wadz od starszych (aksakaw) a wizi plemienne zaczy by zastpowane wiziami terytorialno-gospodarczymi28. Plemiona kirgiskie skadaj si z rodw, ktre tworzone byy przez rodziny majce wsplnego przodka w pitym-sidmym pokoleniu. Poza pochodzeniem od wsplnego przodka uruk czyo take zamieszkiwanie na okrelonym terytorium i wsplne gospodarowanie. Rodw etnicznych, zachowujcych pami o pokrewiestwie i pochodzeniu, mona wyliczy szesnacie: cztery z nich (Kytaj, Monoldor, Kon urat i Sak) s obcego pochodzenia, za pozostae dwanacie uznaje si za rdze etniczny Kirgizw29. U Kirgizw wystpoway take rody nie zwizane pokrewiestwem. Jak pisa Andrzej Wierzbicki: Rody spoeczno-polityczne przyjmuj obce, nieznaczce domieszki, ktre stapiaj si z rdzeniem etnicznym danego rodu, plemienia czy zwizku rodowo-plemiennego. Rd [tego rodzaju przyp. P.Z.] wrd koczownikw utraci zatem swoje pierwotne, etniczne znaczenie, poniewa przewaaj w nim zwizki rodowo-plemienne (uruu) o charakterze spoeczno-politycznym30. Czonkowie poszczeglnych rodw etnicznych funkcjonowali w rnych rodach spoecznopolitycznych oraz plemionach, na przykad Kaba obecna bya w Bugu, Sarybagy i Adygine31. Rody peniy rol swoistych mikroorganizmw spoecznych z wasnym, wewntrznym ustrojem i wadz. W regulacji stosunkw midzy auami w ramach danego rodu posugiwano si genealogi (kirg. sanyra), okrelajc status kadeNarody, t. 2, s. 176. A. Wierzbicki, Etnopolityka, s. 222. 27 D. Sarygulov, Kyrgyzy: proloe, nastoee i buduee, Bikek 2005, s. 34. 28 K.K. Moldobaev, tnosocialna pamt, identinost i globalizaci. Izbrannye trudy, Bikek 2005, s. 242. 29 A. Wierzbicki, Etnopolityka, s. 225. 30 Tame, s. 223. 31 Zob. N.A. Aristov, Trudy, s. 216.
26 25
go z nich. Genealogia tradycyjnie decydowaa o miejscu zajmowanym w elicie wadzy, w szyku bojowym, o podziale upw wojennych, kolejnoci wchodzenia do jurt i miejscach zajmowanych podczas obrzdw i uroczystoci. Jak pisa Abdykerim Sydykov w 1926 roku: Cae ycie Kirgizw jest regulowane przez prawo zwyczajowe adat, wedle ktrego rd to podstawa wszystkich stosunkw spoecznych, wasnociowych i politycznych32. Z pewnoci znaczenie klasycznych wizi rodowo-plemiennych maleje od pocztkw sedentaryzacji Kirgizw. Jak stwierdzi Valentin B. Bogatyrev, w wyniku reform administracyjnych caratu rozdzielono rody i plemiona, co doprowadzio do pocztku procesu rozpadu rodowego systemu samoorganizacji, a co za tym idzie wynikajcego z niego systemu norm i wartoci spoecznych33. W wyniku osabienia gospodarczego wsplnot koczowniczych wzroso na pewno znaczenie podziaw spoecznych na podstawie kryterium posiadania czy stopnia bogactwa. Dominowali posiadacze stosunkowo maej iloci byda, a niektrzy stawali si bajami. Szacuje si na przykad, e w 1917 roku warstwa bajw stanowia 9% populacji Kirgizw34. Wedle Eleny rkovej: Utylitarny stosunek do wspplemiecw wyraa si w zaborze ich mienia, byda, pastwisk, przywaszczaniu owocw ich pracy i stopniowym przeobraaniu krewniakw w si robocz35. Spojrzenie takie wydaje si jednostronne, a instytucja pomocy rodowej i wizi patronalno-klientalne rozpatrywane wedle marksistowskiego punktu widzenia. W przypadku narodw centralnoazjatyckich, szczeglnie koczowniczych, mao przekonujce wydaj si twierdzenia o tym, e w okresie kolonizacji rosyjskiej stosunki spoeczne stay si oparte o przeciwiestwa klasowe. Warto w tym kontekcie przytoczy wspczesne pogldy Vladimira Ploskicha i Denia Dunualieva, ktrzy twierdz, i wasno u Kirgizw w okresie przedrewolucyjnym bya faktycznie oglnorodowa, a o dzieleniu ziemi decydoway autorytety auu. Take bydo byo w niektrych przypadkach faktycznie wasnoci oglnorodow, a czonkowie rodu pomagali sobie wzajemnie. Warto wskaza, e wizi rodowo-plemienne byy obecne i w czasach radzieckich, ale mniej si o nich mwio. Jak pisali Vladimir M. Ploskich i Deni Dunualiev: poszukiwanie przejaww przedpotopowych przeytkw stosunkw rodowo-plemiennych u niektrych narodw, w tym u Kirgizw, dla badaczy z centrum byo nieetyczne, dla miejscowych niepatriotyczne, a dla jednych i drugich niepoprawne politycznie i niebezpieczne36. Std zapewne przekonanie niektrych naukowcw, potwierdzane czsto przez rosyjskojzycznych, i tryA. Sydykov za: A.K. Dusupbekov, tnieska, s. 161. V.B. Bogatyrev, Osobennosti sovremennogo tranzita i problemy identinosti, w: Istori, s. 127. 34 D.S. Baktygulov, .K. Mombekova, Istori kyrgyzov i Kyrgyzstana s drevnejich vremen do naich dnej, Bikek 1999, s. 199. 35 E. Yarkova, Modernizujce si spoeczestwo (midzy tradycj a wspczesnoci), w: Kirgistan, s. 448. 36 V.M. Ploskich, D. Dunualiev, Trajbalizm i problemy razviti Kyrgyzstana, mpw.
33 32
76
Piotr Zaski
balizm nie istnia pono w czasach radzieckich i jest wymysem nowego kirgiskiego pastwa, swoistym efektem niepodlegoci i polityki retradycjonalizacyjnej. Jak susznie stwierdzi Mariusz Marszewski, funkcjonowa on w czasach radzieckich nalec do sfery tabu, ale znany by w spoeczestwie37. W postawach spoecznych coraz bardziej popularne staj si stwierdzenia, e wwczas wadza specjalnie podgrzewaa klasyczne podziay trybalne oraz wzmacniaa podziay regionalne i etnoregionalny wedle zasady dziel i rzd. Coraz czciej wypowiadaj si tak te naukowcy kirgiscy38. Dominuje jednak przekonanie o swoistej rewitalizacji tego typu wizi w niepodlegym pastwie39. Jak stwierdzi Tadeusz Bodio: Po proklamowaniu niepodlegoci w Kirgistanie pojawiy si warunki dla restauracji trybalizmu. Wielu Kirgizw odrodzenie pastwa traktowao jako powrt do tradycji rodowo-plemiennych40. Wrd elity kirgiskiej zacza panowa moda odwoywania si do korzeni rodowych, powoywania si na pochodzenie od chanw, a wobec niewielkiej ich liczby w historii Kirgizw take od bekw, batyrw czy manapw. Jak stwierdzili Vladimir Ploskich i Deni Dunualiev: Realne zdarzenia we wspczesnym Kirgistanie: gona kampania wok odbudowy i uszczegowienia genealogii plemion kirgiskich sanyra; pojawienie si wsplnot ziomkowskich [czytaj: rodowych]; prby przeprowadzania zjazdw rodowo-plemiennych; wzywanie do zachowania czystoci genotypu narodu i inne () pokazuj, e republika nie jest wolna od przejaww trybalizmu41. Niepodlego, oznaczajca zakoczenie kontroli Moskwy, teoretycznie moga doprowadzi do wyjcia trybalizmu (kirg. uruuuluk) politycznego z szarej strefy, jednak trudno stwierdzi, by jego przejawy nie byy widoczne w okresie radzieckim. Azizbek K. Dusupbekov uzna, e rd i plemi maj dla Kirgizw nader wane znaczenie moralne i wychowawcze. Bez przesady mona dowodzi, e poczucie dugu wobec krewnych (tuuganylyk), tak rozwinite wrd Kirgizw i pomagajce im przey w cikich warunkach, wzmocnione jest wanie przez samoidentyfikacj rodowo-plemienn majc niemao wane znaczenie dla formowania osobowoci i pojmowania wiata przez Kirgizw. Bezwzgldne przestrzeganie czci i honoru swojego rodu jest silnym moralnym oparciem, bez ktrego dowolny Kirgiz straci siebie jako osob42. Jak stwierdzia Nurzat K. Aalieva, spoeczestwa centralnoazjatyckie skadaj si z plemion drugiego typu, subetnosw. Te specy37 M. Marszewski, Rosyjskojzyczni w Kirgistanie pomidzy emigracj a asymilacj, Spoeczestwo i Polityka, nr 1/2009, s. 73. 38 Na podstawie wywiadw swobodnych przeprowadzonych w Biszkeku we wrzeniu 2010 roku. Por. take S. Zapanik, Walczcy islam, s. 178. 39 Zob. na przykad S.V. Koemkin, Modernizaci i globalizaci: sudby tradicionnych obestv v sovremennom mire, Bikek 2008, s. 88. 40 T. Bodio, Rewolucja kirgiska jako efekt domina w polityce, w: Metafory polityki 3, red. B. Kaczmarek Warszawa 2005, s. 336. 41 V.M. Ploskich, D. Dunualiev, Trajbalizm. Zob. rwnie N. Palagina, Dynamika zmian kultury etnicznej Kirgizw (aspekt psychologiczny), w: Kirgistan, s. 582. 42 A.K. Dusupbekov, tnieska, s. 84.
Piotr Zaski 78
ficzne substraty etniczne wykorzystuj w celach politycznych ideologi [tak w oryginale przyp. P.Z.] solidarnoci plemiennej. () W spoeczestwach tego typu identyfikacja oglnonarodowa styka si ze wiadomoci plemienn43. Przyjrzyjmy si teraz badaniom Almazbeka A. Akmatalieva, w ktrych odpowiadano na pytanie: czy w naszym spoeczestwie istnieje problem podziau rodowo-plemiennego i partykularyzmu? Tabela 1. Problem podziau rodowo-plemiennego i partykularyzmu w spoeczestwie kirgistaskim
rdo: A.A. Akmataliev, Sistema cennostej sovremennogo kyrgyzstanskogo obestva. Opyt sociologieskogo analiza, Bikek 2009, s. 101102. Badanie z 2004/2005 roku, prba oglnokrajowa 2000 osb.
Z powyszych rezultatw, dotyczcych w zasadzie poprzez sformuowanie pytania oraz drugiego itemu wycznie kwestii podziau rodowo-plemiennego, moemy wycign wniosek o tym, e funkcjonuje on jeszcze w wiadomoci spoecznej tylko 9% Kirgistaczykw uznao go za nieistniejcy. Z przedstawionego w tabeli aspektu regionalnego wynika jednoznacznie, e kwestia ta najsilniej obecna jest w wiadomoci mieszkacw obwodu naryskiego, a wic tego, w ktrym odsetek Kirgizw jest bliski 100%. Wyniki tego badania w aspekcie etnicznym pozwalaj nam na stwierdzenie, e na aktualno podziau rodowo-plemiennego w spoeczestwie szczeglnie zwracaj uwag Kazachowie (57%), Sowianie (55%) i Kirgizi (52%). Do mniejszoci etnicznych, ktre w najwikszym stopniu uznaj podzia ten za nieistniejcy nale Tadycy (28%) i Uzbecy (19%), przy czym wrd narodu tytularnego odpowied taka uzyskaa tylko 6% wskaza44. W duym stopniu racj ma zatem yldyz K. Urmanbetova, twierdzc, i stosunki rodowo-plemienne s bardzo silnie utrwalone w wiadomoci Kirgizw45.
N.K. Aalieva, Sociokulturnye osobennosti politieskich processov v sovremennoj Centralnoj Azii, Spoeczestwo i Polityka, nr 4/2010. 44 A.A. Akmataliev, Sistema cennostej sovremennogo kyrgyzstanskogo obestva. Opyt sociologieskogo analiza, Bikek 2009, s. 101102. 45 .K. Urmanbetova, S.M. Abdrasulov, Istoki i tendencii razviti kyrgyzskoj kultury, Bikek 2009, s. 99.
43
Wydaje si, e wpyw na podtrzymanie tosamoci rodowo-plemiennej wrd Kirgizw miaa te literatura pikna, a cilej bdca od kilkudziesiciu lat lektur szkoln pozycja Czingiza Ajtmatowa pt. Biay statek. I tak, w charakterystyce jednego z gwnych bohaterw, Momuna niewtpliwie postaci pozytywnej, przeczyta moemy: nieraz na uroczystych stypach po mierci ktrego znakomitego starca z rodu Bugu a Momun te nalea do tego rodu, co napeniao go dum i dziki czemu zawsze bra udzia w takich stypach () odpowiada: Nieboszczyk by moim bratem () My, z rodu Bugu, jestemy spokrewnieni przez nasza prarodzicielk Rosochat Matk-ani. Ta prawdziwa Matka-ania nakazaa nam przyja za ycia i po mierci46. Z kolei drugi z bohaterw, zncajcy si nad on alkoholik Orozku to posta negatywna. Negatywne w utworze Ajtmatowa jest take wyparcie si wasnych tradycji, obiektywne wynarodowienie (czy te swoista marginalnost), symbolizowane i przez niego, i przez zrusyfikowane miasto, i przez suto zakrapiane wdk spoywanie misa Rosochatej Matki-ani47. Jednak jak zakoczy swj utwr Ajtmatov choby nie wiem co czekao nas na wiecie, prawda przetrwa wieki, pki rodz si i umieraj ludzie48. Z przeprowadzonych bada jakociowych wynika, e u wspczesnych Kirgizw ywa wydaje si by pami o plemieniu, z ktrego pochodz. Nawet modzi i wyksztaceni znaj nie tylko sw przynaleno plemienn, ale i inne kwestie z tym zwizane, na przykad zwierzcy totem plemienny49. Jednak na podstawie wielu wywiadw swobodnych i grup fokusowych wydaje si, e identyfikacja plemienna ma wspczenie coraz mniejsze znaczenie, gdy nie towarzysz jej na og wizi z niespokrewnionymi w bliskim stopniu jego czonkami50. Jak pisaa Nina Palagina: w realnym wspyciu nie wida podziaw rodowo-plemiennych, ale w wiadomoci wystpuj jako pewne stereotypy, uprzedzenia w ramach podziau na MY i INNI51. Coraz mniejsze znaczenie ma wspczenie kwestia przynalenoci rodowej52. Wikszo Kirgizw redniego i starszego pokolenia
C. Ajtmatow, Biay statek, Warszawa 1972, s. 1314. Owemu spoywaniu misa ani towarzyszyy te opowieci o tym jak j zabito: Zblialimy si do marali wszystkie trzy stay na skraju lasu. Ledwie przywizalimy konie do drzew, mj stary [Momun przyp. P.Z.] nagle apie mnie za rk. Nie moemy mwi zabija marali. Jestemy z rodu Bugu, jestemy dziemi Rosochatej Matki-ani!. A przy tym patrzy na mnie jak dziecko. Modli si oczami. Mao nie pkn ze miechu. Ale si nie miej. Przeciwnie, mwi powanie: C to, chcesz pj do wizienia? Nie odpowiada. A wiesz, e to s bajdy wymylone przez bajw w ponurych czasach ich wadzy, eby nastraszy ndznych biedniakw!. I tylko wnuk Momuna wyobraa sobie wymierzenie sprawiedliwoci Orozkuowi: Za to, e zabie Rosochat Matk-ani, za to, e odrbae jej rogi () czeka ci mier!. Zob. tame, s. 121123. 48 Tame, s. 125. 49 Na podstawie wywiadw swobodnych i obserwacji uczestniczcych przeprowadzonych w Biszkeku, obwodzie issykkulskim, obwodzie czujskim i Oszu w latach 20072010. 50 Na podstawie wywiadw swobodnych i obserwacji uczestniczcych przeprowadzonych w Biszkeku, obwodzie issykkulskim, obwodzie czujskim i Oszu w latach 20072010. 51 N. Palagina, Dynamika, s. 583. 52 Por. G.A. Mukambaeva, Manas i pravo, Bikek 2003, s. 297.
47 46
jest w stanie wymieni swoich siedmiu przodkw w linii mskiej, jednak trudno wiarygodnie stwierdzi, e korzystaj oni z wizi tego typu53. Modsze pokolenie czsto twierdzi nawet, e owych siedmiu przodkw wymieni, jeli dowie si tego od rodzicw czy dziadkw54. Pami spoeczna w tym wzgldzie okraszona korzystaniem z tego rodzaju wizi zamyka si na og na trzecim pokoleniu, przy czym warto odnotowa pewn zmian ot w wielu rodzinach za krewnych zaczto traktowa take rodzin ze strony matki55. Z kolei w celu konsolidacji danej sieci zaczyna uznawa si za nich rodzin ony, swatw a take dalszych krewnych56. O roli swatw wiadczy akcentowanie tej instytucji i nawet arty typu: stwrzmy parti kudalar (swaty, a cilej rodzice modych dla siebie nawzajem), bo to przecie nie trybalizm57. Wreszcie, dziki badaniom Andrzeja Wierzbickiego, ukazujcego zrnicowanie wypowiedzi ekspertw na temat znaczenia wizi rodowo-plemiennych, mona doj do wniosku, e s one nadal istotne, ale ujawniaj si w zalenoci od kontekstu sytuacyjnego58. Jednoczenie autor wyranie podkreli, i aden z ekspertw nie wskaza jednoznacznie braku istnienia tosamoci rodowo-plemiennej59. Nie w peni podzielam zatem opini Stanisawa Zapanika, e tosamoci rodowe i plemienne s nadal waniejsze ni oglniejsze kategorie etniczne wrd przedstawicieli ludnoci do niedawna koczowniczej60. Moe by i bywa tak sytuacyjnie, ale moim zdaniem nie stanowi to ju normy bezwarunkowej. Wydaje si, e niektrzy naukowcy zachodni s skonni przecenia rol tych wizi, co moe wiza si take z kwesti leksyki: plemnnik to bowiem nie tyle czonek tego samego plemienia, ile krewny. Niektrzy uczeni kirgiscy, szczeglnie w zachodnich publikacjach, rozpatruj ten typ wizi jako wci znaczcy. Najblisza moim odczuciom wydaje si jednak opinia Muratbeka Imanalieva: w czystej postaci trybalizm nie funkcjonuje w Kirgistanie, ale odrzucanie identyfikacyjnej mapy rodowo-plemiennej oznacza odrzucenie i historii, i kulW przywoanym utworze Ajtmatova pt. Biay statek spotykamy nawizania i do tego zwyczaju: onierz by jednak troch zawstydzony, kiedy si wyjanio, e nie tylko nie wie, od kogo wywodzi si jego rd, ale nie zna nawet imion swoich siedmiu przodkw, a powinien zna () Nie nauczono ci imion siedmiu przodkw? zdziwi si may. -Nie nauczono. A po co mi to? Nie znam i co z tego. Normalnie yj. -Dziadek mwi, e jeli ludzie nie bd pamita o swoich przodkach, to si zepsuj () Nie suchaj go. Dymy do komunizmu, latamy w kosmos, a czego on ciebie uczy? () A ty, jak doroniesz, skoczysz szko, wyjedaj std, od starego. Ciemny jest, niekulturalny. Zob. C. Ajtmatow, Biay statek, s. 8485. 54 Pamici siedmiu przodkw sprzyja te miejscowa odmiana islamu. Na przykad, w modlitwie odmawianej w intencji zmarego przed wymienieniem jego imienia przywouje si imiona wszystkich zmarych do sidmego pokolenia. Zob. S. Zapanik, Walczcy islam, s. 52. 55 Na podstawie wywiadw swobodnych i obserwacji uczestniczcych przeprowadzonych w Biszkeku, obwodzie issykkulskim, obwodzie czujskim i Oszu w latach 20072010. 56 A.K. Dusupbekov, tnieska, s. 201. 57 Na podstawie wywiadw swobodnych przeprowadzonych w Biszkeku we wrzeniu 2010 roku. 58 A. Wierzbicki, Etnopolityka, s. 409. 59 Tame, s. 410. 60 S. Zapanik, Walczcy islam, s. 30.
53
80
Piotr Zaski
tury Kirgizw. Problem w tym, e nie udaje si nam zbudowa ostrej hierarchii tosamoci narodowej i rodowo-plemiennej. W zalenoci od pojawiajcej si takiej lub innej sytuacji ta lub inna mapa staje si dominujc61. W duym stopniu racj ma Azizbek K. Dusupbekov, twierdzc, e tosamo rodowo-plemienna istnieje, ale odgrywa znaczc rol w czasie uroczystoci weselnych, pogrzebowych i wspominkowych, szczeglnie na prowincji62. Trudno zatem zgodzi mi si w peni z opini, e organizacja spoeczestwa jest nadal oparta na stosunkach rodowo-plemiennych63. Stanowi one w moim odczuciu tylko cz bogatej mapy identyfikacji w Kirgistanie. Azizbek K. Dusupbekov pisa, e wikszo plemion kirgiskich stworzya w niepodlegym pastwie wasne organizacje pozarzdowe (przy czym niektrych z nich nie zarejestrowano), ktre poza sfer ekologii, uwiecznianiem pamici bohaterw plemiennych i przeprowadzaniem jubileuszy znamienitych wspplemiecw zajmuj si take popieraniem swoich kadr przy awansie w administracji pastwowej64. Co interesujce, taka organizacja stworzona przez znaczce liczebnie plemi Sak ma broni take interesw mniej znamienitych plemion65. Z kolei w 1995 roku zrzeszenie Saruu uruusu dziaao w obwodzie taaskim na rzecz zwycistwa w wyborach kandydatw z plemienia Saruu, m.in. mrbeka Suvanalieva66. Na marginesie mona stwierdzi, e kirgiski Cattani okrelany te bywa jako czonek plemienia Kytaj. Kwestie trybalne pojawiay si w wielu propozycjach politycznych oraz w anegdotach. W latach 90. XX wieku w parlamencie zaproponowano formowanie systemu partyjnego wedle tradycji konfederacji plemiennych (stworzenie trzech partii: Lewego Skrzyda, Prawego Skrzyda i grupy Ikilik), a w odniesieniu do niej w sferach naukowych mona byo usysze dowcipy, e Kurmanbek Bakijew jest centryst67. W nawizaniu do jego plemiennego pochodzenia, domysw na temat pochodzenia etnicznego pierwszej gowy pastwa oraz wojen z XVII i XVIII wieku w sferze naukowej mona byo usysze take dowcipy, e rywalizacja kamucko-kipczacka trwa nadal68. Gono o idei zorganizowania pastwa wedle zasad trybalnych zrobio si w marcu 2010 roku, gdy z tak propozycj wystpili dziaacze spoeczni i polityczni, m.in. byy spiker parlamentu. Oczywicie, odgrne zwikszenie roli relaM. Imanaliev, Sbornik, s. 129. A.K. Dusupbekov, tnieska, s. 131. 63 S. Zapanik, Walczcy islam, s. 68. 64 A.K. Dusupbekov, tnieska, s. 114. 65 A. Mambetov, 12 let nezavisimogo gosupravlerni: obman, razruenie i tragedi, Bikek 2003, s. 75. 66 R. Amiraev, M. Artykbaev, Politieskie konflikty: teori i praktika, Bikek 2005, s. 155. 67 Na podstawie eksperckiej grupy fokusowej przeprowadzonej w Oszu we wrzeniu 2007 roku. 68 Na podstawie eksperckiej grupy fokusowej przeprowadzonej w Oszu we wrzeniu 2007 roku. Warto doda, i Stanisaw Zapanik zebra materiay wiadczce o tym, e przedstawiciele Kipczakw byli nosicielami idei separatystycznych w poudniowym Kirgistanie. Zob. tego, Walczcy islam, s. 181.
62 61
cji trybalnych nie jest niemoliwe, ale trybalizm przesta by jedyn ide, poprzez ktr patrzy si na stosunki spoeczne. Podzielam pogld, i istniej w Kirgistanie take identyfikacje regionalne i etniczne. Due znaczenie maj te wizi ziomkowskie, ktre nie zawsze s kopi tych rodowych (erdetik jako ziomkowska odmiana trybalizmu). Nawet zatem w wypadku sukcesu propagatorw tej idei, stanie si ona tylko jednym z wielu towarw na rynku ideologii, a nie bezalternatywnym sposobem ycia czowieka i wsplnoty, jak miao to miejsce dawniej69. Interesujce wypowiedzi na temat wskazanego projektu zostay przedstawione w jednym z tygodnikw kirgistaskich. Murat Sunbaev uzna, e archaizacja spoeczestwa jest faktem, a jej przyczyn jest archaizacja gospodarki zwizana z rozpadem ZSRR. Powrt do gospodarki przedprzemysowej mia by zatem przyczyn wszelkich zjazdw rodowych, poszukiwania eire. Mars Sariev zaprezentowa z kolei opini, e na poziomie lokalnym projekt odrodzenia stosunkw trybalnych jest akceptowalny, niemniej na poziomie centralnym stoj za nim niebezpieczestwa reanimacji wrogoci rodowo-plemiennej oraz wynikajcej z podziaw terytorialnych. Feliks Kulov podkreli, i stosunki rodowo-plemienne umoliwiay przeycie w okresach cikich, trudnych, jednak uczynienie z nich idei oglnonarodowej czy oglnopastwowej, ich polityzacja nie jest do zaakceptowania70. Nie widzieli moliwoci restauracji trybalizmu w czystej postaci take nacjonalici kirgiscy. W wywiadach mwili na og, e nie warto dzieli narodu, ale trzeba budowa oglnoetniczn jego tosamo. Z kolei w zbiorze pt. Kyrgyz kut. Kyrgyzt` z asa odwoywano si do struktury rodowo-plemiennej, poprzez ktr moliwe jest odrodzenie duchowe Kirgizw, ale konstruujc podany ustrj, kwestie krewniacze zastosowano wycznie do jego najniszego poziomu, za na pozostaych zasad terytorialn71.
Piotr Zaski
Tosamoci regionalne i etnoregionalne

Tosamo regionalna i etnoregionalna Kirgizw jest z pewnoci jednym z najsilniejszych komponentw ich identyfikacji. Co oczywiste, nie mog oni by poczeni wiziami bezporednimi ze wszystkimi majcymi dan identyfikacj. ^ Niemniej okrelenia unyj vs. severnyj maj wielkie znaczenie w yciu spoecznym i pojawiaj si na og wobec osb z drugiej kategorii etnoregionalnej. Z kolei utosamianie si z danym regionem jest czciej wskazywane nie na zasadzie identyfikacji negatywnej. Zatem mimo koczowniczej przeszoci tosamo regionalna i etnoregionalna wydaj si wane72.
69 Obestvennyj rejting. Obestvenno-politieska eenedelna gazeta, nr 13/2010, s. 16. Zob. artyku pt. Rodoplemennoj neotrajbalizm: nova fika na rynke ideologij?. 70 Obestvennyj rejting. Obestvenno-politieska eenedelna gazeta, nr 14/2010, s. 2. 71 Kyrgyz kut. Kyrgyzt` z asa, bmw. bdw., s. 1415, 8687. 72 Por. S. Zapanik, Walczcy islam, s. 30.
82
Tosamoci regionalne s w gwnej mierze owocem podziau administracyjnego z okresu radzieckiego. Mona oczywicie twierdzi, e sprzyja im w jakim stopniu i ustrj terytorialno-prawny obszarw kirgiskich z okresu kolonizacji carskiej. Reformy carskie miay prowadzi do osabienia tradycyjnych wizi plemiennych i rodowych. Obwody byy tworzone bez brania pod uwag czynnika plemiennego, czy nawet etnicznego na przykad, Kirgizi znaleli si przede wszystkim w obwodach semireczyskim (siedmiorzeckim, pnoc wspczesnego Kirgistanu, za wyjtkiem Kotliny Taaskiej) i fergaskim (poudnie wspczesnego Kirgistanu), ale take syrdaryjskim (Kotlina Taaska) i samarkandzkim (poza wspczesnymi obszarami Kirgistanu)73. Okres radziecki z pewnoci identyfikacj regionaln ugruntowa (czujsk, dalalabadzk, narysk, issykkulsk, taask, oszysk). Pierwotnie kara-kirgiski obwd autonomiczny podzielono na cztery okrgi: piszpecki, karakolo-naryski, oszyski i dalalabadzki74. Wspczesne obwody, za wyjtkiem batkeskiego, (niekiedy pod innymi nazwami) zostay utworzone w 1939 i 1944 roku, cho trudno twierdzi, e podzia administracyjny Kirgiskiej SRR by choby wzgldnie niezmienny. Identyfikacji obwodowej sprzyjaa take polityka gospodarcza okresu radzieckiego, ktra zdaniem Valentina B. Bogatyreva wzmacniaa proces izolacji obwodw, a nie homogenizacji republiki, a take fakt, e nomenklatura obwodowa kierowaa si w pierwszej kolejnoci interesami wasnymi, a nastpnie terytorium, na ktrym funkcjonowaa75. Wspczenie na pytania dotyczce pochodzenia wielu obywateli Kirgistanu odpowiada, wskazujc region urodzenia i wychowania76. Pochodzenie regionalne, a czsto i rejonowe, pojawia si w rozmowach nowopoznanych osb. Jest take obecne w stereotypach i autostereotypach. Wielokrotnie stykaem si z sytuacj, gdy kogo zachowanie tumaczono cechami, jakie rzekomo posiadaj ludzie z jego obwodu bd nawet rejonu, na przykad Kirgizi z Kotliny Aajskiej oraz rejonu Karakula (obwd oszyski) maj by najbardziej odwani i honorowi spord Kirgizw poudniowych, za z rejonu Atbay (obwd naryski) oszczdni, czy te skpi, spord Kirgizw pnocnych77. Co warte podkrelenia, identyfikacja regionalna dotyczy take dwch najwikszych mniejszoci narodowych Kirgistanu. Wrd Rosjan, yjcych gwnie na pnocy, mamy zatem do czynienia z identyfikacj issykkulsk, czujsk, taask oraz biszkeck, cho w tym ostatnim przypadku na og podkrelaj oni, i urodzili si i wychowali, czy te mieszkaj we Frunze. Z kolei Uzbecy kirgistascy to cz Uzbekw fergaskich, a w ramach tej tosamoci identyfikowali si oni jako oszyscy.
Krzysztof Kozowski obwd fergaski Kraju Turkiestaskiego zidentyfikowa jako funkcjonujcy na terytorium dzisiejszego pnocnego Kirgistanu. Zob. tego, Rewolucja tulipanw, s. 88. 74 A. Wierzbicki, Etnopolityka, s. 280. 75 V.B. Bogatyrev, Osobennosti, s. 127128. 76 Na podstawie wywiadw swobodnych i obserwacji uczestniczcych przeprowadzonych w Biszkeku, obwodzie issykkulskim, obwodzie czujskim i Oszu w latach 20072010. 77 Na podstawie wywiadw swobodnych przeprowadzonych w Biszkeku we wrzeniu 2009 i 2010 roku.
73
Nowy podzia administracyjny Kirgistanu doprowadzi jednak do wyranego utosamiania si przedstawicieli tej mniejszoci z obwodem, w ktrym funkcjonuj78. Jeszcze w czasach przedrosyjskich podzia etnoregionalny na Kirgizw pnocnych i poudniowych nie odnajdywa bezporedniego odzwierciedlenia w konfederacjach plemiennych. W pewnym uproszczeniu Ga Adygine oraz Mungu Skrzyda On, podobnie jak grupa Ikilik, wchodzia bowiem w skad Kirgizw poudniowych79. Gwnym komponentem Skrzyda Sol byli z kolei Kirgizi z Kotliny Taaskiej i Kotliny Czatkalskiej, za pozostali pnocni Kirgizi pochodzili z plemion Gazi Tagaj Skrzyda On80. W przypadku obwodw podzia jest w miar klarowny identyfikacja regionalna czujska, issykkulska, taaska oraz naryska towarzyszy przewanie Kirgizom pnocnym, za oszyska, dalalabadzka (za wyjtkiem rejonu atkal) i potem batkeska Kirgizom poudniowym. Tosamoci regionalne nie w peni przekadaj si na te rodowo-plemienne, niemniej w obwodzie issykkulskim wikszo stanowi Bugu i Sak, w naryskim erik, Sak i Mongoldor [Monoldor przyp. P.Z], w czujskim Solto i Sarybagy, w taaskim Saruu i Kuu, w dalalabadzkim Munduz, Saruu, w oszyskim Adigene, Mungu i Tejit, za w batkeskim Najman, Kypak, Abat i Kesek81. Wedug Rachat Aylovej najistotniejsze rnice midzy poudniem a pnoc to: sposb gospodarowania, sfera bytowa (kuchnia, stosunki midzypokoleniowe i midzypciowe), stopie religijnoci, obcowanie z innymi mniejszociami etnicznymi, uwarunkowania historyczne ycia politycznego oraz inny skad plemienny82. Na kwesti zrnicowania Pnoc Poudnie, poza odmiennoci geograficzn, rzutujc na odmienne sposoby gospodarowania, wpyw miaa te rna sytuacja polityczna w obu regionach. Porzucajcych w XIX wieku koczowniczy tryb ycia Kirgizw Kotliny Fergaskiej (tzw. andiaskich) na pnocy nazywano czsto Sartami i traktowano jako odrbn grup etniczn. Azizbek Dusupbekov przywoa opinie wadz Kraju Turkiestaskiego: zjednoczy Kirgizw etisujskich [siedmiorzeckich, semireczyskich przyp. P.Z.] i fergaskich w aden sposb nie mona, nawet pooenie geograficzne jest takie, i wszelkie kontakty midzy nimi od listopada do marca s przerywane, co znaczy, e nie ma midzy nimi wizi kulturowych i gospodarczych83. Okres radziecki wedle opinii uczonych
A.K. Dusupbekov, tnieska, s. 234. Inne rozmieszczenie przestrzenne plemion zaprezentowa Krzysztof Kozowski. Na przykad, w grupie poudniowej zostay umieszczone przeze plemiona Bugu, Sak czy Solto. Z kolei plemiona Saruu i Kuu raz zostay wskazane jako poudniowe, a nastpnie jako pnocne. Zob. tego, Rewolucja tulipanw, s. 8385. Piotr Borawski uzna za za poudniowe m.in. plemiona Sak i Kuu. Zob. tego, Narody, mniejszoci narodowe i zwizki rodowo-plemienne w: Kirgistan, s. 503. 80 Por. S. Hork, Stedn Asie mezi Vchodem a Zpadem, Praha 2005, s. 172. 81 A.K. Dusupbekov, Specyfika regionalnego poziomu tosamoci etnicznej (na przykadzie Kirgizw), Spoeczestwo i Polityka, nr 1/2009, s. 3536. 82 Za: tego, tnieska, s. 147148. 83 Tego, Specyfika, s. 35.
79 78
84
Piotr Zaski
kirgiskich wzmocni identyfikacje etnoregionalne, tak e sami Kirgizi zaczli okrela tych z poudnia jako ala-Sartw (p-Uzbekw), za tych z pnocy jako ala-Kazachw (p Kazachw)84. Na marginesie warto doda, i okrelenia Sart i Uzbek nie s tosame identyfikacja ludzi jako Sartw zostaa zlikwidowana przez wadze radzieckie, a wczeniej oznaczaa raczej nie tyle tosamo etniczn, co bya zwizana z prowadzeniem miejskiego trybu ycia85. Jak pisa Stanisaw Zapanik: Koczownicy swj stosunek do ludnoci osiadej wyraali nadajc jej nazw kolektywn Sartw. Etymologia ludowa nazw t wywodzi od zbitki dwu czonw: sary(g) ty i it pies. Nazwa wiadczy o ogromie pogardy, jak wzbudzali u koczownikw przedstawiciele ludnoci, ktra w odrnieniu od nich nie pamitaa swojego pochodzenia rodowego i plemiennego86. To, e czynnik etnoregionalny ma gbokie podoe historyczne uwydatnia si w stereotypach, jakie tworz wzajemnie wobec siebie obie grupy. I tak Kirgizi poudniowi s wedle pnocnych silnie tradycyjni i zislamizowani, pozycja kobiet jest u nich daleko mniej znaczca, s inni (gorsi) kulturowo i ciko nazwa ich Kirgizami. W celu uwiarygodnienia ostatniej opinii okrela si ich jako Sartw czy Uzbekw i podkrela, e jzyk jakiego uywaj daleki jest od literackiego kirgiskiego, a zawiera wiele leksyki uzbeckiej87. W wywiadach swobodnych Kirgizki z Pnocy wykluczay zwizek maeski z przedstawicielem Poudnia (te modsze) i opowiaday czsto o rnicach mentalnociowych i kulturowych lecych u podstaw tego, e maestwa takie s nieudane88. Z kolei Kirgizi pnocni, okrelani take Arkalykami, maj by wedug poudniowych silnie zrusyfikowani i zsowietyzowani (std czasami wobec nich uywa si zrusyfikowanej formy etnonimu Kirgiz zamiast Kyrgyz), nie przywizujcy wagi do wiary. Podkrela si ich koczowniczy tryb ycia a po sam kolektywizacj, przez co okrelani s czasem jako Kazachowie lub p-Kazachowie89. Jak wskazaa Gulzat K. Aalieva, nawet taka warto jak oszczdno przez Kirgizw poudniowych jest oceniana pozytywnie i utosamiana z gospodarnoci, za przez Kirgizw pnocnych negatywnie jako skpstwo. Co interesujce, sama autorka Kirgizka z Pnocy objania to obcowaniem Kirgizw poudniowych z Uzbekami, ktrzy maj zajmowa si handlem oraz dominacj w kulturze Kirgizw pnocnych wartoci duchowych nad materialnymi90. Oczywicie w stereotypach odmiennie od punktu widzenia psychologii kulturowej, a zbienie ze stosunkiem psychologii
Tame, s. 34. Zob. A. Wierzbicki, Etnopolityka, s. 228229. 86 S. Zapanik, Walczcy islam, s. 24. 87 Na podstawie grupy fokusowej przeprowadzonej w obwodzie issykkulskim w sierpniu 2007 roku oraz wywiadw swobodnych przeprowadzonych w Biszkeku w sierpniu 2007 roku i w lutym 2008 roku. 88 Na podstawie wywiadw swobodnych przeprowadzonych w Biszkeku w sierpniu 2007 roku i w czerwcu 2008 roku. 89 Na podstawie wywiadw swobodnych przeprowadzonych w Oszu we wrzeniu 2007 roku. Por. take A.K. Dusupbekov, Specyfika. 90 G.K. Aalieva, tnostereotipy.
85 84
poznawczej najczciej jest jaka cz prawdy, ale opinie tego typu s zbyt upraszczajce. Doda take wypada, e w kadej grupie s osoby uwaajce j za najczystszych, najlepszych bd jedynych Kirgizw91. Przy identyfikacji regionalnej i etnoregionalnej wane jest nie tyle miejsce zamieszkania, ile miejsce urodzenia bd pochodzenia przodkw. Zatem migracja Kirgizw poudniowych do Biszkeku i Kotliny Czujskiej nie pozbawia ich dotychczasowej tosamoci i nie powoduje swoistej konwersji subetnicznej92. Na pewno dawn tosamo wzmacnia zwyczaj pogrzebu i wspominek na ziemi przodkw93. Niektrzy eksperci twierdzili, e migracje stwarzaj kasz zatem osoby pochodzce z rnych jednostek trybalnych, regionalnych i etnoregionalnych mog y obok siebie, a po miejscu zamieszkania trudno orzeka, tak jak niegdy, o przynalenoci subetnicznej danej osoby94. Tym bardziej, e uwaa si, i w okresie niepodlegoci z poudniowych regionw wyemigrowao okoo poowy dorosej ludnoci, a sama liczebno mieszkacw Biszkeku wzrosa prawie trzykrotnie95. Niemniej, mieszkajcy na Pnocy Kirgizi poudniowi w gwnej mierze staraj si uczestniczy w wiziach z przedstawicielami swojej grupy etnoregionalnej. Proces migracji powoduje brak orientacji w pochodzeniu niektrych osb bd przynajmniej trudno z identyfikacj ich tosamoci. Przykad prezydent Rozy Otunbajewej, wychowanej na Poudniu, a ktrej ojciec wywodzi si z Kotliny Taaskiej, pokazuje jednak, i najistotniejsze jest pochodzenie jest ona bowiem identyfikowana jako Kirgizka pnocna96. Jednoczenie nie mona wyklucza zmian tosamoci etnoregionalnej, cho bywa, e zachodz one w sferze czysto deklaratywnej bd z powodu okrelonej koniunktury czy wygody97. Wydaje si, e rola identyfikacja regionalnej i etnoregionalnej wzrosa w okresie niepodlegoci. Jeden z prominentnych naukowcw kirgiskich twierdzi, i gwnie za spraw tego, e chccy wyksztacenia nie musz ju wyjeda do Biszkeku. Uznaje si take, e wzrosa rola stereotypw wzajemnych, a zatem wiziom opartym na tosamoci towarzyszy te w wikszym stopniu tosamo negatywna98.
A.K. Dusupbekov, tnieska, s. 141. Na podstawie wywiadw swobodnych przeprowadzonych w Biszkeku i Oszu w sierpniu i wrzeniu 2007 roku. 93 B. Kadyrov, Kyrgyzstan. Tradicii i obyai kirgizov, Bikek 2005, s. 25. 94 Na podstawie wywiadw eksperckich przeprowadzonych w Biszkeku w sierpniu 2007 roku oraz eksperckiej grupy fokusowej przeprowadzonej w Oszu we wrzeniu 2007 roku. 95 V.B. Bogatyrev, Osobennosti, s. 119120. Wzrost liczby mieszkacw Biszkeku wedle spisw powszechnych by mniejszy (w 1989 roku w Biszkeku mieszkao 611 tys. osb, a w 2009 roku 836 tys.). Oczywicie dua cz ludnoci mieszka w Biszkeku bez zameldowania. 96 Krzysztof Kozowski uzna, e Roza Otunbajewa jest przedstawicielk poudniowej grupy etnoregionalnej. Zob. tego, Rewolucja tulipanw, s. 180. 97 A.K. Dusupbekov, tnieska, s. 141. 98 Na podstawie wywiadw swobodnych przeprowadzonych w Biszkeku we wrzeniu 2010 roku.
92 91
86
Piotr Zaski
Etnoregionalizmowi, a nawet regionalizmowi, czasami towarzyszy take separatyzm. I tak otwarcie mwio si o tym, e obwd oszyski mgby funkcjonowa samodzielnie (ewentualnie wesp z innymi obwodami Poudnia) ze wzgldu na bawen, metale kolorowe oraz inne bogactwa naturalne, obwd issykkulski ze wzgldu na kurorty oraz zoto, a czujski z powodu wysokiego potencjau gospodarczego99. Przypomnijmy, e jeszcze na pocztku lat 90. ubiegego stulecia gubernator obwodu dalalabadzkiego organizowa demonstracje przeciwko zdominowaniu wadz centralnych przez Pnoc i nie ukrywa swych pomysw, by sta si prezydentem separatystycznej organizacji politycznej Kirgizw poudniowych100. Zgodzi si naley z Azizbekiem K. Dusupbekovem, e cho do tej pory nie wytworzono ideologii regionalnych czy etnoregionalnych wskazane kwestie s podgrzewane w walce politycznej o kontrol nad wpywami i czci bogactwa pastwowego, ulgaj polityzacji i zaczynaj dominowa nad interesem oglnonarodowym101. Zatem niektre osobliwoci rnic w obyczajach, tradycjach, jzyku, psychologii, mentalnoci, stylu ycia, zwizane ze specyfik regionaln, wpywem rnych etnosw, zaczy by wykorzystywane przez politykw, by osign swoje cele, by akcentowa uwag spoecznoci na nich w celu manipulacji wiadomoci masow102. Pojawienie si powiedze typu: Nie wana biografia, wana geografia wskazuje na wzrost znaczenia wizi regionalnych i etnoregionalnych. Z wielu rde mona wnioskowa o prbach prowadzenia polityki balansu etnoregionalnego przez prezydentw Akajewa i Bakijewa, a sformowanie po wyborach 2010 roku rzdu z teoretycznie wrog wobec zmian, ale reprezentujc gwnie interesy Poudnia, parti Ata urt zdaje si potwierdza, e na wzgldny przynajmniej balans etnoregionalny postawia rwnie prezydent Roza Otunbajewa. Mona wic zgodzi si ze stwierdzeniem, i regionalizm i etnoregionalizm stay si swoist instrukcj w prowadzeniu polityki kadrowej w Kirgistanie103. Prezydent Bakijew w 2005 roku stwierdzi: Tu jest potrzebna rwnowaga. Problem Poudnia i Pnocy w Kirgistanie faktycznie istnieje. () My po prostu musimy uwzgldnia interesy regionw, przestrzegajc rwnowagi w polityce kadrowej104. wiadczy o tym moe i przeniesienie po wydarzeniach 2010 roku siedzib czci ministerstw z Biszkeku do Oszu. Z kolei, Azizbek K. Dusupbekov podkreli, i czsto przy nominacji do rzdu bierze si pod uwag przynaleno regionaln i etnoregionaln: jeli kierownik instytucji jest poudniowcem, to jeV.M. Ploskich, D. Dunualiev, Trajbalizm. S. Hork, Stedn Asie, s. 174; N.K. Mohapatra, Political Culture and Democratic Development in Central Asia, New Delhi 2006, s. 154. 101 A.K. Dusupbekov, tnieska, s. 140141, 148149. Inna rzecz to odpowied na pytanie, czy wytworzono ideologi oglnonarodow. 102 Tame, s. 208. 103 Por. tame, s. 150. 104 Za: K. Kozowski, Rewolucja tulipanw, s. 187.
100 99
go zastpc staje si czowiek z pnocy, i na odwrt105. Take Orozbek Moldaliev pisa: Regionalizm odcisn swe pitno take na doborze kadr. Kady awans w strukturach wadzy rozpatrywany jest przy uwzgldnieniu kryterium przynalenoci regionalnej kandydata w wymiarze Pnoc-Poudnie. Sprzyjao temu postpowanie przedstawicieli najwyszych wadz, ktrzy w pierwszych latach suwerennoci szli na pasku przywdcw regionalnych, protegujcych na wane urzdy i funkcje publiczne wasnych kandydatw. Pretekstem dla tworzenia tych nieformalnych cigw awansowych bya tzw. dbao o rwnowag si przy podziale intratnych stanowisk midzy obwodami, co miao by gwarancj utrzymania stabilizacji politycznej. Prezydent Kirgistanu zgodzi si na takie rozwizanie w imi jak sam pniej stwierdzi zachowania jednoci i zgody w kraju. () Zasada przedstawicielstwa we wadzy doprowadzia do wypacze w polityce kadrowej ju na pocztku reform i sprzyjaa regionalizacji interesw politycznych106. Nawet ostrona w opiniach na temat funkcjonowania elity wadzy Nina Palagina konstatowaa: w krgach wadzy przy awansie i nagradzaniu uwzgldnia si, z ktrego regionu pochodzi dana osoba, aby nie naruszy okrelonego parytetu reprezentacji regionw107. Zdaniem Muratbeka Imanalieva nieformalne instytucje, uosabiajce kyrgyzylyk, w latach 90. ubiegego stulecia zaczy by publicznie komentowane i zastanawiano si nad ich formalnym uregulowaniem jako podstawy ycia spoecznego i politycznego108. Autor stwierdzi, e najbardziej widoczne s one podczas wyborw oraz formowania rzdu, gdzie pilnuje si, by jeli nie wszystkie plemiona, to chocia wszystkie regiony Kirgistanu miay swoje przedstawicielstwo, przy czym problem zasadza si w tym, e na dalszy plan odchodz kompetencje, profesjonalizm109. Na bazie wielu wywiadw swobodnych, take z ekspertami, mona wycign wniosek, i na szczeblu centralnym wymaga si wzgldnego balansu si, nie mona przesadza z wzmacnianiem pozycji wasnej rodziny, mona korzysta z bogactw, te nielegalnie, ale nie naley z tym przesadza. Na szczeblu centralnym spoeczestwo, w tym i elity spoeczne, wymaga dogadywania si, swoistej reprezentacji rnych interesw, midzywiziowych porozumie110. Ze wzgldu na przytoczon ju kwesti polityki balansu regionalnego naley stwierdzi, e postawy te nie odpowiaday w peni rzeczywistoci, cho miay z ni duo wsplnego. Na przykad, w poowie lat 90. ubiegego wieku w administracji obwodowej dominoway osoby urodzone w obwodzie oszyskim (blisko
A.K. Dusupbekov, tnieska, s. 114. O. Moldaliev, Wyzwania transformacji a bezpieczestwo narodowe, w: Kirgistan, s. 303. Por. rwnie .K. Urmanbetova, S.M. Abdrasulov, Istoki, s. 124125. 107 N. Palagina, Dynamika, s. 582. 108 M. Imanaliev, Sbornik, s. 155. 109 Tame, s. 157. 110 Na podstawie wywiadw swobodnych przeprowadzonych w Biszkeku we wrzeniu 2009 roku oraz w lutym i we wrzeniu 2010 roku.
106 105
88
Piotr Zaski
25,5%) i dalalabadzkim (ponad 20,5%) oraz czujskim (ponad 14%), w administracji prezydenta urodzeni w Biszkeku (ponad 26,5%), obwodzie czujskim (blisko 21%) oraz obwodzie naryskim (ponad 15%), za w rzdzie przewaali wychodcy z obwodu czujskiego (25,5%), issykkulskiego (blisko 15%) oraz oszyskiego (13,5%)111. Jednak zwaywszy na fakt, e w wczesnym obwodzie oszyskim mieszkao okoo 1,6 mln ludnoci, co stanowio 1/3 ludnoci kraju, nawet w przypadku administracji obwodowej nie wspominajc o rzdzie i aparacie prezydenta wida siln jego niedoreprezentacj. Z kolei mieszkacy obwodu czujskiego stanowili okoo 1/6 ludnoci, std widoczna jest znaczca ich nadreprezentacja w rzdzie i administracji prezydenta112. Podobnie silna nadreprezentacja Biszkeku (ptorakrotna, a jeli wemiemy pod uwag, e ludno urodzona w stolicy jest daleko mniejsza ni obecnie w niej mieszkajca, faktycznie nadreprezentacja bya kilkukrotnie wiksza) i obwodu naryskiego (trzykrotna) charakteryzowaa urzd gowy pastwa. Warto zatem, osdzajc skad naczelnych organw pastwa wedle przynalenoci regionalnej, mie na uwadze i geografi rozmieszczenia ludnoci w Kirgistanie. Wwczas may procent stanowisk dla wychodcw taaskich oznacza jednak ich ponad ptorakrotn nadreprezentacj w rzdzie i ponad dwukrotn w administracji obwodowej113. Wydarzenia kwietniowe 2010 roku, ktre doprowadziy do obalenia prezydenta Bakijewa, a wybuchy na Pnocy zdaj si potwierdza, e w opinii tej grupy etnoregionalnej wadza bya poudniowa. W postawach spoecznych na Pnocy wskazywano, i ekipa prezydenta Bakijewa niepotrzebnie wzmacniaa podziay ` etnoregionalne. Jak okreli to Edil Bajsalov: nawet dzieci w przedszkolach zaczy si dzieli na poudniowe i pnocne. Niekiedy twierdzono, e jak to uj Almazbek Atambaev postpowa wwczas proces kokandyzacji pastwa114. Z kolei o preferencji drugiego prezydenta dla wasnych sieci dalalabadzkich mog wiadczy anegdoty opowiadane przez Kirgistaczykw jeszcze w okresie jego rzdw, jak na przykad: Jeli chcesz dalej mieszka w obwodzie dalalabadzkim, nie wychod na ulice w krawacie Dlaczego? Zaraz Ci wtedy wezm do ministerstwa w Biszkeku, czy: Kurmanbek Salievi otrzyma nagrod Nobla Tak? A w jakiej oblasti? (ros. dziedzina, obwd) W oblasti dalalabadzkiej115.
Tosamo etniczna
W niepodlegym kraju poprzez now polityk historyczn, poszukiwanie staroytnych korzeni Kirgizw wzmacniano odgrnie wi etniczn wrd
R. Gortat, Kirgistan. Natura zmiany systemowej (19901996), Warszawa 2009, s. 82. Dane obwodowego rozmieszczenia ludnoci za: T. Bodio, E. Mambetalieva, A. Wierzbicki, Procesy, s. 474. 113 Por. R. Gortat, Kirgistan, s. 82. 114 Obestvennyj rejting. Obestvenno-politieska eenedelna gazeta, nr 18/2010, s. 2. 115 Na podstawie obserwacji uczestniczcych przeprowadzonych w Biszkeku w latach 20082010.
112 111
przedstawicieli narodu tytularnego. O niepenym powodzeniu tej misji, a w konsekwencji o znaczeniu przytaczanych wczeniej identyfikacji, wiadcz w pewnym stopniu badania z 2007 roku przeprowadzone na zlecenie Fundacji Eberta. I tak, tylko 47% Kirgistaczykw (a 51% Kirgizw) uwaao, e Kirgizi s jedn nacj i spoiwem pastwa. 24% respondentw identyfikowao nard tytularny jako nacj klanowo-rodow, zesp wsplnot subetnicznych, przy czym wrd samych Kirgizw wskaza takich byo 21%, wrd Rosjan 38%, a wrd innych narodowoci 34%116. Adrianne L. Elgar susznie twierdzia, e tosamoci i lojalnoci w Azji Centralnej s zbyt zoone, aby mona byo uwaa tosamo etniczn za waciwy klucz do ich wyjanienia117. Koresponduje z powyszym pogld Mariusza Marszewskiego, i wrd Kirgizw poczucie narodowej solidarnoci jest raczej sabe. Najwaniejsze s wizi spoeczne na poziomie regionalnym bd rodowym czy plemiennym118. Doda tylko wypada, e rnorodno wizi jest wiksza, a poszczeglne z nich uwydatniaj si w rnych sytuacjach spoecznych. Wydaje si, e tosamo etniczna Kirgizw na poziomie narodowym ujawnia si w kontaktach z innymi narodowociowo, tak za granic, jak i w kraju, oraz w sytuacjach zagroenia. Na przykad, w czasie wydarze oszyskich 1990 roku tradycyjni pnocni Kirgizi chcieli przeprawia si przez grskie przecze, by pomc swoim w starciach z Uzbekami119. Kategoria swojego jest jednak w Kirgistanie sytuacyjna, a jako obcy s czsto etykietowane osoby o tej samej tosamoci narodowej, ale innych jej poziomach etnoregionalnym i regionalnym. Z wielu bada wynika, e przynaleno narodowociowa nie odgrywaa w Kirgistanie naczelnego znaczenia. Jednak, gdy respondentw wprost o ni pytano wyniki byy ju zgoa inne. Z bada relacjonowanych przez Azizbeka K. Dusupbekova wynika, e najwaniejsz identyfikacj dla trzech najwikszych liczebnie narodw Kirgistanu jest tosamo etniczna w 2003 roku sdzi tak miao ponad 90% ankietowanych tych narodowoci (w odpowiedzi na pytanie Kim si Pan/ Pani czuje?), przy czym odpowiedni samowiadomo etniczn deklarowao 88% Kirgizw, 86% Uzbekw i 75% Rosjan120. Przynaleno narodowociowa wedle bada z 2007 roku zleconych przez Fundacj Eberta w gwnej mierze odczuwana jest w sytuacjach kontaktu z ludmi innej narodowoci (39%, wobec 59%, dla ktrych i wtedy nie ma ona znaczenia). Okoo czwarta cz ludnoci Kirgistanu deklarowaa, e identyfikacja etniczna jest przez nich odczuwana: w sklepie, na bazarze, w szpitalu (29%)
V.B. Bogatyrev, Osobennosti, s. 114. Za: S. Zapanik, Walczcy islam, s. 29. 118 M. Marszewski, Rosyjskojzyczni, s. 72. 119 Na podstawie wywiadw swobodnych przeprowadzonych w obwodzie issykkulskim w sierpniu 2007 roku. 120 A.K. Dusupbekov, tnieska, s. 233. W poowie lat 90. ubiegego wieku 4/5 Rosjanrespondentw w Kirgistanie deklarowao, i odczuwaj pokrewiestwo z ludmi swojej narodowoci. Zob. A. Wierzbicki, Etnopolityka, s. 189.
117 116
90
Piotr Zaski
oraz w transporcie publicznym (25%), w czasie zaatwiania spraw w organach wadzy i administracji oraz w trakcie stara o przyjcie do pracy (po 26%). Z innego pytania przywoanych bada wynika, e a dla 60% respondentw etniczno nie miaa znaczenia w sytuacjach codziennych kontaktw, 11% zwracao na ni uwag wycznie w sytuacji negatywnych odczu, za 28% zadeklarowao, e jest istotna w kadej sytuacji121. Powszechne jest przekonanie wikszoci Kirgistaczykw, e narodowo jest dana przez Boga bd los i zmienia jej nie mona. W 2007 roku sdzio tak 59% ankietowanych, przy czym wrd Uzbekw odsetek ten osign blisko 70%. Z kolei stwierdzenie, e kady czowiek moe sam wybra swoj narodowo zyskao akceptacj wycznie 5% respondentw (w 1999 roku wrd biszkekczan 17%). Podobny wydwik maj i okrelenia, e narodowo pomaga zachowa pami o przodkach (32%, u Uzbekw ponad 40%)122. 83% Kirgistaczykw deklarowao w 2007 roku poczucie dumy ze swojej narodowoci123. Wyniki bada ilociowych zwizanych z ocen przez poszczeglne narodowoci stosunku do ich wasnej historii w niepodlegym Kirgistanie daj moliwo stwierdzenia, e 34% Kirgistaczykw deklarowao, e postawy spoeczne wobec historii ich wasnej nacji zmieniy si na lepsze, za dalsze 36% twierdzio, e zaobserwowali ma zmian w tym kierunku. Warto podkreli, e wszystkie narodowoci artykuoway takie postawy, przy czym co nie dziwi najwikszy ich odsetek wystpowa u Kirgizw (cznie 77%), Tadykw (72%), Uzbekw (63%) i Kazachw (59%), za najmniejszy u maych mniejszoci (50%) i narodowoci sowiaskich (41%, przy czym 46% deklarowao, e stosunek ten nie uleg zmianie). Przedstawione wyniki prowokuj do zastanowienia si nad tez o forsowanej w Kirgistanie etnizacji, a mona z pewnoci na ich podstawie stwierdzi, e odczucia mniejszoci narodowych zwizane z pamici historyczna nie w peni potwierdzaj taki proces. Badania z 2007 roku, przeprowadzone dla Fundacji Eberta, ukazuj stosunkowo may poziom dystansu etnicznego ktry w najwikszym stopniu mierzy zgoda na lub kogo z rodziny z osob innej narodowoci w Kirgistanie.
121 122 123
Istori, s. 214215. Tame, s. 208209; A.K. Dusupbekov, tnieska, s. 232. Istori, s. 216.
Piotr Zaski
Tabela 2. Dystans etniczny
rdo: Istori i identinost: Kyrgyzska Respublika/ Geschichte und Identitt: Kirgisische Republik, Bikek 2007, s. 217. (Badanie z 2007 roku, prba oglnokrajowa 2000 osb).
Po przyjrzeniu si powyszym wynikom wida odwrcenie pyta w przypadku kwestii innej ni opisywany zwizek maeski. Naley si spodziewa, e gdyby pytania postawione zostay w klasyczny sposb, rezultaty dystansu etnicznego byyby daleko mniejsze. Warto jednak podkreli, e jego poziom w Kirgistanie bdzie najprawdopodobniej wzrasta. Mog wiadczy o tym nawet rezultaty dotyczce kwestii maestwa midzyetnicznego przestawione w aspekcie wiekowym. Najmniejsz bowiem akceptacj wyraali w tym wzgldzie najmodsi badani 44% w kategorii wiekowej 18-20 lat. Zaleno midzy akceptacj a wiekiem miaa charakter liniowy, przy tym jej zaamanie nastpio dopiero w pokoleniach powyej 60. roku ycia. Mona wic stwierdzi, e najmniejszy dystans etniczny cechowa ludzi socjalizowanych pierwotnie w okresie breniewowskim (64% akceptacji w kategorii wiekowej 50-59 lat, a 61% wrd osb z przedziau wiekowego 40-49 lat)124. Z kolei w aspekcie etnicznym i etnoregionalnym mniejszy wynik akceptacji maestwa midzyetnicznego krewnego wyraali Kirgizi i mieszkacy poudnia125. Niekiedy uwaa si cho jest to na Zachodzie opinia politycznie niepoprawna e dystans etniczny zmniejsza si w sytuacjach sprzyjajcych asymilacji narodowociowej. Wydaje si, e w Kirgistanie nie bdzie ona miaa znaczcego charakteru, jako e bycie Kirgizem nie jest na og traktowane przez grupy mniejszociowe jako swoisty awans spoeczny. Wyjtek stanowi tu przedstawiciele najmniejszych grup etnicznych na przykad w obwodzie issykkulskim w 2009 roku za Kirgizw uznao si 86% ludnoci, przy tym jzyk kirgiski jako ojczysty wskazao 83,5%. Dla Rosjan i innych biaych mniejszoci rosyjskojzycznych konwersja na kirgisko jest nieakceptowalna i ze wzgldu na kwestie antropofizyczne, i przede wszystkim ze wzgldu na dominujce przekonanie o swojej wyszoci kulturowej
124 125
Tame, s. 217. V.B. Bogatyrev, Osobennosti, s. 117.

92
nad narodowoci tytularn oraz do wie jeszcze pami historyczn o ZSRR i roli kultury rosyjskiej, jzyka rosyjskiego i samych Rosjan w tym pastwie. Trudno bowiem o asymilacj do narodu uznawanego za cywilizacyjnie zapniony, gorszy od wasnego. Co prawda, na pnocy Kirgistanu wizi lokalne, ssiedzkie i oparte na wsplnych dowiadczeniach obejmuj take osoby innych narodowoci. Dotyczy to w szczeglnoci miast, ale i mniejszych miejscowoci mieszanych etnicznie. Oczywicie nie we wszystkich tojach ludno nie-muzumaska moe uczestniczy. Niemniej wesela, a szczeglnie jubileusze, s uroczystociami, ktrych uczestnicy s mieszani narodowociowo. Rosyjskojzyczni, nie zamierzajcy emigrowa, okrelaj si take wedle kirgiskiego kryterium regionalnego, przy czym ludno autochtoniczna nie wycza ich z tej kategorii. Bywa, e ze wzgldu na liczne sieci powiza, oznaczajce te i wysoki status spoeczny, identyfikuj si jako Kirgistaczycy126. Trudno jednak przypuszcza, by stali si Kirgizami. Warto take podkreli, e znakomita wikszo rosyjskojzycznych biaych (za wyjtkiem najmodszych generacji) nie wada jzykiem kirgiskim. Zatem w duym stopniu dwujzyczno bya i pozostaje jednostronna (), a przesiedlecy rosyjscy z reguy ignorowali jzyki ludnoci miejscowej, nie nastpowao [u nich przyp. P.Z.] rozmywanie granic etnicznych i formowanie przejciowych grup dwukulturowych127. W przypadku poudniowego Kirgistanu zwraca uwag, mimo jednoci wyznaniowej, wzgldna rozdzielno wizi spoecznych Kirgizw i Uzbekw. W miastach sprzyja temu zajmowanie przez te dwie grupy narodowociowe rnych osiedli, przy czym w wikszoci przypadkw u Uzbekw mamy do czynienia z tradycyjnym budownictwem mahallickim, za u Kirgizw z zamieszkiwaniem w blokach radzieckich. Jak susznie zauway Andrzej Wierzbicki: twierdzenie o integracji obu narodowoci jest nietrafne128. Przestrze jest te rozdzielona pomidzy dwoma grupami narodowociowymi w przypadku ajchan, a nawet uniwersytetw129. Powszechny jest etniczny podzia pracy jeli szefem jest Uzbek to zatrudnia tylko Uzbekw130. Dodatkowo kirgizacji Uzbekw nie sprzyja na og ich przekonanie o wyszej w porwnaniu do Kirgizw pozycji cywilizacyjno-kulturowej i spoecznej przez nich zajmowanej. Ludno uzbecka posuguje si jzykiem uzbeckim, a wzgldne jego podobiestwo z kirgiskim (szczeglnie jego dialektem z Poudnia) nie stanowi bariery w kontaktach midzykulturowych131.
126 Na podstawie wywiadw swobodnych z Rosjanami i obserwacji uczestniczcych przeprowadzonych w Biszkeku i w obwodzie issykkulskim w latach 20072010. 127 A. Wierzbicki, Etnopolityka, s. 192. 128 Tame, s. 358. 129 Na podstawie wywiadw swobodnych i obserwacji uczestniczcych przeprowadzonych w Oszu we wrzeniu 2007 roku. 130 A. Wierzbicki, Etnopolityka, s. 359. 131 Na podstawie wywiadw swobodnych i obserwacji uczestniczcych przeprowadzonych w Oszu w sierpniu i wrzeniu 2007 roku.
Masow konwersj etniczn z pewnoci utrudnia bdzie take wspominane ju przekonanie wikszoci Kirgistaczykw, e narodowo jest dana przez Boga bd los oraz poczucie dumy ze swej narodowoci. Nie sprzyja zjawisku konwersji bdzie te ywe wci przekonanie, e jzykiem komunikacji midzyetnicznej w Kirgistanie winien by jzyk rosyjski132. W 2007 roku uwaao tak 41% respondentw, przy czym wrd Kirgizw 32%133. Wynik zatem dla mniejszoci etnicznych musia by znaczco wyszy i osign okoo 65-70% wskaza na jzyk rosyjski. Wzmocnienie znaczenia wizi etnicznych zwizane z niepodlegoci pastwa przewartociowao pozycje dwch najliczniejszych wwczas narodw: Kirgizw i Rosjan. W latach 19891990 mielimy do czynienia w Kirgistanie z nastrojami antyrosyjskimi, co szo w parze z pamici historyczn o represjonowanych w okresie stalinowskim i przekonaniem o odgrnej rusyfikacji spoeczestwa, szczeglnie widocznej od lat szedziesitych XX wieku134. Dobrym odzwierciedleniem wczesnych nastrojw s rezultaty wyborw 1989 i 1990 roku, wskazujce na etniczno jako wany komponent decyzji politycznych spoeczestwa. Co interesujce, we Frunze, Tokmoku oraz Karabalcie, gdzie wikszo populacji stanowili nie-Kirgizi (), nie wybrano ani jednego Kirgiza, za w okrgach monoetnicznych, zdominowanych przez Kirgizw, wybierano przede wszystkim Kirgizw. Wyniki te jak stwierdzi susznie Andrzej Wierzbicki wywoay wzrost nastrojw nacjonalistycznych wrd ludnoci kirgiskiej135. Nacjonalizmowi bytowemu zaczy towarzyszy take antyrosyjskie wystpienia w prasie, podczas zgromadze i zebra. Jak stwierdzi Muratbek Imanaliev, kuchenny etnoegozim outsidera znalaz wiato dzienne w podziaach my-oni, w sformuowaniach ze strony Kirgizw: oni yj na naszej ziemi, oni nie chc mwi po kirgisku136. Zaczto wtpi w pomoc wielkiego, bratniego narodu rosyjskiego. Traciy na popularnoci hasa jednoci internacjonalistycznej a okrelenie nard radziecki coraz czciej konotowao negatywnie. Postawy te tumaczono jako efekt pogardy wyraanej przez Rosjan wobec kultury i tradycji kirgiskich, ignorancji w dziedzinie znajomoci jzyka kirgiskiego uwaanego za jzyk narodu cywilizacyjnie zapnionego137. Konsolidacja etniczna Kirgizw wraz z kirgizacj symboli narodowych nowego pastwa wywoywaa silny dyskomfort u znacznej czci biaej ludnoci rosyjskojzycznej, na og identyfikujcej siebie w kategoriach radzieckoci bd rosyjskoci, i bya jedn cho wydaje si, e nie najwaniejsz z przyczyn miNa podstawie wywiadw swobodnych i obserwacji uczestniczcych przeprowadzonych w Biszkeku w latach 20072010. 133 V.B. Bogatyrev, Osobennosti, s. 116. 134 G.A. Bakieva, Socilna, s. 194195. 135 A. Wierzbicki, Etnopolityka, s. 331. 136 M. Imanaliev, Sbornik, s. 177178. 137 K.K. Moldobaev, tnosocialna, s. 223224.
132
94
Piotr Zaski
gracji138. Jak stwierdzi Andrzej Wierzbicki: Wrd przyczyn migracji Rosjan wskazuje si najczciej niepewno przyszoci, ch powrotu do ojczyzny, denie do zachowanie odrbnoci kulturowej, pogorszenie sytuacji spoeczno-ekonomicznej, dyskomfort psychologiczny w warunkach rynkowych, strach przed asymilacj, nacjonalizm w yciu codziennym i w kontaktach midzyludzkich, niech bd brak moliwoci adaptacji do nowych warunkw. Jednak wyniki bada nie potwierdzaj dominacji etnokulturowych przyczyn migracji, lecz wskazuj na przyczyny o charakterze spoeczno-ekonomicznym139. Przyczyn niezadowolenia mniejszoci z sytuacji w Kirgistanie w 1999 roku byy nade wszystko niskie zarobki (51%), zy system ochrony zdrowia (42%) oraz niestabilno spoeczno-ekonomiczna (36%), a z kwestii etnicznych najwiksze znaczenie miay problemy jzykowe (38%)140. Niekiedy mona spotka opinie, e od okresu niepodlegoci nastpi silny wzrost nacjonalizmu kirgiskiego. Wydaje si, e opinie te s wyolbrzymione. Oczywicie mona znale w niepodlegym Kirgistanie przejawy nacjonalizmu, w sensie bytowym widoczny jest on szczeglnie na Poudniu, gdzie dwukrotnie doszo w ostatnim czasie (w latach 1990 i 2010) do zamieszek etnicznych na szerok skal. Na Pnocy ma on raczej znaczenie marginalne, ruchy nacjonalistyczne nie zyskuj wikszego poparcia. Analizujc postawy etniczne w Kirgistanie, warto pamita, e s one niejednolite, e nawet wrd narodu tytularnego mamy do czynienia tak z nihilistami, jak i z tradycjonalistami narodowymi, niemniej wydaje si, e znaczcy liczebnie s i synkretyci narodowi141. O wzrocie nacjonalizmu w okresie prezydentury Kurmanbeka Bakijewa mog wiadczy badania AUCA z lat 20062007, ktre wskazuj na systematyczny spadek poparcia dla stwierdzenia, e dobrze jest, gdy spoeczestwo jest wielonarodowociowe i wielowyznaniowe. I tak, w kwietniu 2005 roku zgadzao si z nim 81% Kirgistaczykw, w 2006 roku 75%, za w maju 2007 roku 63%142. W badaniach wykonanych w 2007 roku na zlecenie Fundacji Eberta o tym, e Kirgistan to ojczyzna wszystkich kirgistaskich grup etnicznych byo przekonanych 78% respondentw, za ze sformuowaniem, e wszystkie grupy etniczne s odpowiedzialne za los kraju zgodzio si a 89%. Z kolei ze sformuowaniem w Republice Kirgiskiej powinni y tylko Kirgizi w peni zgodzio 8%, a dalsze 8% za138 Dobr definicj ludnoci rosyjskojzycznej na obszarach byego ZSRR przedstawi Mariusz Marszewski. S to zatem zdaniem przywoanego naukowca przedstawiciele rasy biaej nalecy do rnych grup etnicznych, posugujcy si w yciu codziennym jzykiem rosyjskim jako pierwszym (na og uznawanym za ojczysty i jedynie znanym) i stanowicy faktycznie grup etniczn, czsto szczeglnie poza granicami Federacji Rosyjskiej posiadajcy identyfikacj radzieck. Zob. M. Marszewski, Rosyjskojzyczni, s. 6465. Por. take A.K. Dusupbekov, tnieska, s. 206207, 227. 139 A. Wierzbicki, Etnopolityka, s. 160, 162. 140 Tame, s. 162. 141 Tame, s. 184185. 142 . Nogojbaeva, Proekt Nastroeni strany 2005-2007, mpw., s. 5.
znaczyo item raczej si zgadzam, przy czym na poudniu oba itemy wybrao 22% ankietowanych, a na pnocy 11%143. Po wydarzeniach kwietniowych 2010 roku zauwaalny jest w dyskursie potocznym, ale i publicznym, Kirgizw wzrost retoryki nacjonalistycznej, czego wyrazem jest take fakt, e nawet w samej stolicy czciej sycha jzyk kirgiski144. Wydarzenia czerwcowe wzmocniy z kolei negatywne postawy wobec mniejszoci, szczeglnie azjatyckich. Publicznie zaczy by wypowiadane pytania o ich stosunek do pastwa kirgistaskiego, na przykad o to, dlaczego mniejszoci narodowe unikaj poboru do armii. Wedle Dastana Sarygulova 98% onierzy suby zasadniczej to Kirgizi, a mniejszoci kupuj sobie adekwatne decyzje w tej sprawie145. W rodowiskach nacjonalistycznych ich przedstawicieli wie si na og z dziaaniem na rzecz interesw macierzystych pastw. Rosjan niektrzy wizali z realizacj interesw Rosji, Uzbekw Uzbekistanu, Tadykw Tadykistanu, a co interesujce i zastanawiajce Ujgurw i Dungan z realizacj interesw Chin146. Opinie takie czsto zatem nie maj wiele wsplnego z rzeczywistoci i w smutny sposb koresponduj ze stwierdzeniami Stanisawa Tokarskiego o budowaniu przez mniejszoci mostw z pastwami ssiedzkimi147.
Piotr Zaski
Sowa kluczowe: Kirgistan, tosamo, warstwy tosamoci, trybalizm, wizi rodowe, wizi plemienne, regionalizm, etnoregionalizm, etniczno The Levels of Ethnic Identity of Kyrgyz People Summary
The article deals with the multilayer Kyrgyz identity, which together with ethnoregional, ethnic and tribal identifications characterizes the vast majority of the members of this nation. The tribal identifications have their roots in the ancient past and adhere to the former structure built on the basis of the strong bond rooted in actual or alleged kinship relations. The regional identities are mainly an effect of administrative divisions from the Soviet period. The question of North-South differentiation, that the ethnoregional identity is based on, apart from geographic disparities, is a result of difIstori, s. 207; V.B. Bogatyrev, Osobennosti, s. 115. Dla porwnania warto przywoa postawy spoeczestwa polskiego wobec podobnych kwestii. Z tym, e osoby nie bdce Polakami powinny mieszkajc w Polsce przyj polsk kultur i jzyk za wasne, zgodzio si 46% ankietowanych (14% zdecydowanie, 32% raczej). Zob. Tosamo narodowa Polakw oraz postrzeganie mniejszoci narodowych i etnicznych w Polsce, Komunikat z bada CBOS BS/84/2005. 144 Na podstawie obserwacji przeprowadzonych w Biszkeku we wrzeniu 2010 roku. Por. A. Wierzbicki, Polityka jzykowa w Kirgistanie, Spoeczestwo i Polityka, nr 1/2009, s. 102. 145 D. Sarygulov, Kyrgyzy: poter gosudarstennosti? (ili vozmonost ee sochraneni), Bikek 2010, s. 6. 146 Na podstawie wywiadw swobodnych przeprowadzonych w Biszkeku we wrzeniu 2010 roku. 147 S. Tokarski, Nowa Tosamo. Tradycja i wspczesno Kirgistanu w perspektywie dialogu kultur, w: Kirgistan, s. 600602.
143
96

o, , - . , , . . -, o , , . , o e , , . e , o.
ferent political situation in both regions. The fact that the ethnoregional factor has a deep historical background is expressed in the stereotypes that both of the groups create. The ethnic identity in the independent Kyrgyzstan is strengthened by the new historical policy, including the search for the ancient Kyrgyz roots.
Robert Molski
Zrnicowanie tosamoci narodowej Ukraicw
Tytu artykuu moe wyda si nieco mylcy. Celem autora nie jest bynajmniej werykacja obecnych na Ukrainie stereotypw wewntrznarodowych pod ktem ich zgodnoci z faktyczn treci tosamoci narodowej. Stereotypy, co wynika z ich natury, upraszczaj rzeczywisto, do ktrej si odnosz. Ich werykacja byaby zatem nie tyle trudna, co wrcz niemoliwa i sprowadzaaby si do poszukiwania odpowiedzi na retoryczne pytania typu: czy zachodni Ukraicy faktycznie s nacjonalistami? Zamiast tego skoncentrowano si na opisie zrnicowania ukraiskiej tosamoci narodowej i jego odbioru w oczach samego spoeczestwa. Pozwolio to w sposb nieco upraszczajcy podzieli Ukraicw na wschodnich i zachodnich. Dychotomia ta umoliwia bardziej przejrzyste zdeniowanie i omwienie problemw badawczych. W artykule zostanie podjta prba odpowiedzi na pytania: jak istotna jest dla Ukraicw tosamo narodowa?; czym jest tosamo postradziecka i jaka jest jej pozycja wobec ukraiskiej identykacji narodowej?; w jaki sposb patrz Ukraicy na swoj histori?; jaki jest ich stosunek do jzykw ukraiskiego i rosyjskiego?; jakie wita celebruj?; jak postrzegaj byy Zwizek Radziecki?; jakiej polityki etniczno-jzykowej oczekuj? Wszystkie te kwestie zostan omwione na przykadzie rnic i podobiestw midzy Ukraicami ze wschodu i zachodu kraju oraz tego, w jakim stopniu mog przysuy si one jednoczeniu narodu. W kwestii wzajemnych stereotypw, prcz omwienia ich istoty, szukano przyczyn, w wyniku ktrych si pojawiy oraz dziki ktrym s utrzymywane. Zasadniczo autor zmierza do udowodnienia, e wrd ukraiskiego spoeczestwa faktycznie obecne s istotne rnice w treci tosamoci narodowej. Pomimo tego wszelkie opinie o jego silnej polaryzacji uniemoliwiajcej prawidowe funkcjonowanie Ukrainy jako pastwa, a nawet o jej moliwym rozpadzie s zdecydowanie przesadzone. Nie wynika to jednak wycznie z dostrzeenia tego, co jednoczy wszystkich Ukraicw. Pomijajc fakt, e obie strony dyskursu czuj due przywizanie do niepodlegej Ukrainy jako swojej ojczyzny, autor ywi prze-
98
konanie o moliwoci czenia rnorodnoci identykacyjnych i kulturowych w ramach jednego narodu. Taka kompilacja nie jest bynajmniej mrzonk, ale rzeczywistoci obecn w rnych krajach Europy i wiata. Zasadne bdzie przyjcie woluntarystycznej koncepcji narodu, ktra nie wskazuje na aden obiektywny czynnik decydujcy o jego uksztatowaniu. Zgodnie z ni Ukraicem jest kady, kto si do tego poczuwa1. Jeli chodzi o tosamo narodow, interesujce wydaje si podejcie zaprezentowane przez O. Hnatiuk: Tosamo () nie jest zjawiskiem, lecz konstruktem rodzcym si w dialogu. Dyskurs tosamociowy wysuwa si na pierwszy plan w czasie gbokich przeobrae, kiedy wsplnota potrzebuje nowych punktw orientacyjnych2. Podejcie to podkrela dynamiczno tosamoci narodowej, co w przypadku Ukraicw jest szczeglnie istotne. Przy okazji omawiania kadej paszczyzny tosamoci narodowej uwaga czytelnika kierowana bdzie na to, jaki ta paszczyzna moe mie wpyw na nation-building, w dosownym tumaczeniu budowanie narodu. Jest to termin rozpowszechniony gwnie w anglosaskich rodowiskach naukowych. Obejmuje wszelkie dziaania podejmowane przede wszystkim przez podmioty pastwowe, zmierzajce do: wykreowania wrd rzdzonej spoecznoci poczucia wsplnej tosamoci, pokonywania etnicznych, religijnych i spoecznych rnic oraz przeciwdziaania alternatywnym rdom identykacji i lojalnoci. Pocztkowo okrelenie to uywane byo w odniesieniu do nowo powstaych, postkolonialnych pastw afrykaskich. Nation-building miao powstrzyma eskalacj wrogich wobec siebie nacjonalizmw, a take uatwia state-building, czyli budowanie pastwa3. W odniesieniu do Ukrainy termin ten spopularyzowa J. Hrycak4.
1. Ukraiska tosamo narodowa na paszczynie symbolicznej

Tosamo narodowa i jej substytuty Dla potrzeb tej pracy przeanalizowana zostanie opisana przede wszystkim przez M. Riabczuka koncepcja dwch Ukrain. Polega ona na przeciwstawianiu nacjonalistycznej, przewanie ukraiskojzycznej Ukrainy zachodniej internacjoWarto w tym miejscu doda zasadniczo podobne podejcie do tej kwestii u G. Kasno- va, ktry w swojej monograi Teor nac ta naconalzmu, Kiv 1999, zauwaa: W formowaniu pojcia ukraiski nard decydujc rol odgrywaj cechy subiektywne. Korzystano z wersji internetowej: http://izbornyk.org.ua/kasian/kas.htm. dostp: stycze 2010. 2 O. Hnatiuk Poegnanie z imperium. Ukraiskie dyskusje o tosamoci, Lublin 2003, s. 55. 3 Por. V. Fritz, A. R. Menocal, Understanding State-Building from a Political Economy Perspective. An Analytical and Conceptual Paper on Processes, Embedded Tensions and Lessons for International Engagement, raport dla DFIDs Effective and Fragile States Teams, Overseas Development Institute, wrzesie 2007, s. 47 oraz A. Whaites, States in Development:Understanding State-building, Governance and Social Development Group, Policy and Research Division, 2008, s. 5. 4 Tytu jednego z jego esejw Dylematy ukraiskiego nation-building. Zob. J. Hrycak, Nowa Ukraina. Nowe interpretacje, Wrocaw 2009, s. 155176.
1
Zrnicowanie tosamoci narodowej Ukraicw 99
nalistycznej, przewanie rosyjskojzycznej Ukrainie wschodniej5. Gdzie jednak mona by wyznaczy granic pomidzy nimi?6 W potocznym dyskursie mwi si czsto o Ukrainie prawobrzenej (zachodniej) i lewobrzenej (wschodniej). Tym samym granic stawia si na Dnieprze. Taki podzia okazuje si jednak niecisy, jeli wemiemy pod uwag choby kryterium jzykowe. W lewobrzenym obwodzie potawskim jzykiem rosyjskim na co dzie posuguje si trzy razy mniej osb ni w prawobrzenym obwodzie mikoajewskim7. Bardziej naukowo zaj si t spraw O.V. Antonk, ktry podzieli Ukrain wedug kryterium historycznego na regiony znajdujce si do 1939 roku w granicach Rosji bd ZSRR oraz te, ktre wchodziy w skad pastw rodkowej i poudniowo-wschodniej Europy8. Istnienie w pastwie takich podziaw nieuchronnie prowadzi do dyskusji na temat jego ewentualnego rozpadu. Jak jednak wskazuje A. Wilson: Rnice midzy najbardziej na zachd wysunitymi poaciami Galicji a Donbasem i Krymem narastaj () stopniowo i pynnie nie ma wic mowy o jakiej precyzyjnie wyznaczonej linii, wzdu ktrej kraj mgby () pkn na dwoje9. Sam Riabczuk, uznajc co prawda Lww i Donieck za symbole dwch Ukrain, rwnie podkrela pynno tej granicy. Mwi wrcz o wielu Ukrainach, charakteryzujcych si rnym stopniem zeuropeizowania bd zsowietyzowania, pooonych w p drogi midzy tymi miastami10. Symbolizowanie wschodniej i zachodniej Ukrainy przez Lww i Donieck pojawia si bardzo czsto w nauce ukraiskiej, dlatego te paradygmat ten przyjty zostanie take w tej pracy11. Z ca pewnoci stwierdzi mona, e nie ma jednej wsplnej dla wszystkich Ukraicw tosamoci narodowej. Jak zauwaa O. Hnatiuk, narodu tego nie jednoczy ani wsplny jzyk, ani wsplna pami historyczna, ani te wyznanie trzy elementy uwaane za konstytutywne dla tosamoci narodowej12. Jeszcze dalej poszed w swych rozwaaniach A. Wilson, piszc, e odrbnoci etniczne, jzykowe, wyznaniowe i regionalne czsto wyraniej dziel Ukraicw ni wyrniaj
5 M. Riabczuk, Dwie Ukrainy, Wrocaw, 2004, s. 21. Dociekliwy czytelnik moe zarzuci autorowi, e z jednej strony traktuje on M. Riabczuka jako wyraziciela subiektywnych opinii rzekomych nacjonalistw (punkt 3.), a z drugiej posuguje si jego wizj jako obiektywnym naukowym konstruktem. Jednak to wanie rzekomo nacjonalistyczne elity intelektualne s najbardziej wiadome rnic tosamociowych na Ukrainie i to one zajmuj si t kwesti. Poza tym Dwie Ukrainy zostay napisane trzy lata pniej ni Od Maorosji do Ukrainy i wydaje si, e pogldy autora ulegy przez ten czas pewnemu zagodzeniu. 6 Kwesti podziau Ukrainy na regiony dla celw naukowych i statystycznych zaja si A. Kolodj, Ukranskij regonalzm k stan kulturno-poltino polrizovanost, Agora: Ukrna regonalnij vimr, nr 3/2006, s. 7274. 7 Ukraiski spis powszechny 2001, http://www.ukrcensus.gov.ua/results/general,dostp: stycze 2010. 8 O.V. Antonk, Osnovi etnopoltiki, Kiv 2005, s. 230. 9 A. Wilson, Ukraicy, Warszawa 2002, s. 219. 10 M. Riabczuk, Dwie..., s. 32. 11 Por. A. Kolodj, Ukranskij..., s. 75; W. Sereda, wita historyczne i bohaterowie narodowi w wiadomoci mieszkacw Doniecka i Lwowa, Ukraina Nowa, Krakw 2006, s. 110. 12 O. Hnatiuk, dz.cyt., s. 56.
100
Robert Molski
Tabela 1. Okrelenia, z ktrymi identykuj si mieszkacy Lwowa i Doniecka (2004 r.)

Lww Tosamo Ukrainiec Lwowianin Kobieta Zachodnia Grekokatolik Procent wskaza 74,8 71,3 43,2 36,9 36,3 Tosamo Doniecczanin Kobieta Ukrainiec Mczyzna Emeryt Donieck Procent wskaza 69,5 46,6 42,7 34,4 29,3
rdo: opracowanie wasne na podstawie sondau Instytutu Bada Historycznych Lwowskiego Narodowego Uniwersytetu im. I. Franki, zamieszczonego w artykule A. Kolodj, Ukranskij regonalzm k stan kulturno-poltino polrizovanost, Agora: Ukrna regonalnij vimr, nr3/2006, s. 77.
Analizujc powysze wyniki, mona odnie wraenie, e tosamo narodowa jest zdecydowanie silniejsza wrd mieszkacw Lwowa, u ktrych zaja ona pierwsze miejsce. 42,7% wskaza dla tej tosamoci w Doniecku nie jest jednak a tak niskim wynikiem, zwaszcza biorc pod uwag fakt, e du cz ludnoci miasta stanowi Rosjanie14. Mona zatem spodziewa si, e dla donieckich Ukraicw, jest ona niemal tak samo istotna jak dla lwowskich. Interesujc kwesti jest wskazanie przez 36,9% lwowian tosamoci Zachodniak. Dla porwnania, analogiczna opcja w ogle nie pojawia si w pierwszej dziesitce wskaza mieszkacw Doniecka. Oznacza to, e zachodni Ukraicy s bardziej wiadomi niejednorodnoci swojego narodu i problem ten jest dla nich waniejszy. Upraszczajc, za pewnego rodzaju odpowiednik tej identykacji na wschodzie uzna mona tzw. mentalno radzieck, nieujt w analizowanym badaniu.
A. Wilson, dz.cyt., s. 219. W omawianym badaniu opcj Rosjanin wybrao 21,1% respondentw. Z kolei wedug spisu z 2001 roku, Rosjanie stanowi 38,2% mieszkacw obwodu donieckiego.
13 14
ich od innych nacji13. Doda naley jednak, e sytuacja taka nie jest w Europie wyjtkowa. Wspomnie wystarczy przykad Belgii, w ktrej tosamo waloska wspistnieje z amandzk, czy te Szwajcarii, gdzie tosamoci narodowo-obywatelskiej towarzysz etniczno-jzykowe i regionalne. Chcc zbada istot owych odrbnoci na Ukrainie, na pocztek naley przyjrze si temu, jak wana dla mieszkacw Lwowa i Doniecka jest tosamo narodowa. Posuymy si w tym celu badaniem przeprowadzonym w 2004 roku przez Instytut Bada Historycznych Lwowskiego Uniwersytetu Narodowego im. I. Franki. Wzio w nim udzia po 400 respondentw z kadego miasta. Przedstawiono im 29 okrele, spord ktrych wybra mieli te, ktre najlepiej ich charakteryzuj (mona byo wskaza wicej ni jedno). W rezultacie powsta katalog kategorii spoecznych, z ktrymi identykuj si mieszkacy obu miast (tabela 1).
Fenomen tosamoci radzieckiej (postradzieckiej) zosta przedstawiony przez A. Kolodj w artykule Radziecka tosamo i jej nosiciele w niezalenej Ukrainie, opartym na sondau Centrum Bada Spoecznych i Marketingowych SOCIS z 2000 roku. W artykule tym ludzie radzieccy deniowani s jako grupa, do ktrej nale obywatele Ukrainy, ktrzy zamiast spoeczno-etnicznej tosamoci przybrali polityczno-ideologiczn15. Jak zaznacza A. Kolodj, powodem wyksztacenia si tej grupy bya denacjonalizacyjna polityka Zwizku Radzieckiego, ktra dya do oderwania ludzi od ich maych ojczyzn i przyjcia przez nich tosamoci radzieckiej. W skali caego kraju ludzie radzieccy stanowi 12,5% ludnoci, a ich odsetek zwiksza si z 2,2% w obwodach zachodnich do 25,2% we wschodnich. Wrd cech charakterystycznych dla tej grupy, wyrni naley: negatywny stosunek do rozpadu Zwizku Radzieckiego16, mniejsz ni u ogu spoeczestwa religijno oraz rosyjskojzyczno. Przede wszystkim cechuje j jednak swoista ambiwalencja tosamoci17. Typow postaw czowieka radzieckiego odzwierciedla zdanie przypisywane pewnemu kijowskiemu takswkarzowi: Chciabym, by wszystko byo jak kiedy. Jestem za niepodlegoci i Zwizkiem Radzieckim, ale bez komunistw18. Interesujcy wydaje si fakt, e nosicieli tej tosamoci, nie liczc kryterium regionalnego, nie mona w aden sposb zaszuadkowa. Ich odsetek w grupie wiekowej 30-39 lat jest niemal taki sam jak w grupie ponad 60 lat. Wrd osb z wyszym wyksztaceniem jest ich nawet wicej ni wrd osb z wyksztaceniem podstawowym. Jedyn grup w ktrej maleje, jest grupa wiekowa 18-29 lat mimo to, a 14,5% wszystkich ludzi radzieckich to przedstawiciele tej wanie kategorii. Mona zatem stwierdzi, e tosamo radziecka okazaa si trwalsza ni Zwizek Radziecki i po jego upadku zacza y wasnym yciem, dotykajc nawet tych, ktrzy wychowywali si w niepodlegej ju Ukrainie. Szukajc przyczyn, dla ktrych radziecki eksperyment najlepiej powid si na Ukrainie wschodniej, A. Kolodj wskazuje na wysoki stopie industrializacji oraz etniczne zrnicowanie ludnoci na tych terenach19. Wydaje si jednak, e tosamo radziecka, moe w pewnym stopniu wspistnie z ukraisk. Przyjrzyjmy si odpowiedziom na kilka ankiet przeprowadzonych w 2007 roku przez Ukraiskie Centrum Bada Ekonomicznych i Po15 A. Kolodj, Radnska dentinst ta nos v nezalenj Ukran, s. 4. Korzystano z internetowej wersji artykuu: www.political-studies.com/nations/download/soviet.rtf. 16 Co ciekawe odsetek ludzi radzieckich oceniajcych rozpad Zwizku Radzieckiego zdecydowanie negatywnie lub raczej negatywnie jest wikszy ni wrd zamieszkujcych Ukrain Rosjan odpowiednio 72,8% i 61,4%. 17 Przyczyn owego spltania tosamoci czowieka radzieckiego szuka mona u rda samego pojcia, ktre zostao wprowadzone do literatury przez Aleksandra Zinowiewa w ksice Homo Sovieticus. Najtrafniej scharakteryzowa on swojego bohatera piszc, e jest on istot, z ktrej w zalenoci od potrzeby i sytuacji mona ulepi wszelkie podane spoecznie postacie. Jest uniwersalnym materiaem, dla przyszej, historycznej twrczoci rodzaju ludzkiego. Na gruncie polskim termin Homo Sovieticus spopularyzowa ks. Jzef Tischner. 18 J. Hrycak, dz.cyt., s 165. 19 A. Kolodj, Ukranskij...., s. 75.
102
Robert Molski
Tabela 2. Stosunek zachodnich i wschodnich Ukraicw do Ukrainy

Odsetek ankietowanych, ktrzy: 1. uwaaj Ukrain za sw Ojczyzn 2. uwaaj siebie za ukraiskiego patriot 3. s dumni z bycia obywatelem Ukrainy 4. chcieliby, aby ich okrg wystpi ze skadu Ukrainy i zaoy wasne pastwo lub przyczy si do jakiego innego Zachd Wschd 97,7 87,6 77,6 8,0 91,0 73,7 42,2 15,2
rdo: opracowanie wasne na podstawie Splna dentinst gromadn Ukrani: pdgrunt, vikliki, lhi formuvann, Naconalna Bezpeka Oborona, nr 9/2007, s. 1920. Odpowied na pytanie 3. zamieszczona zostaa w: . kimenko, O. Litvinenko, Regonaln osoblivost dejnopoltinih orntacj gromadn Ukrani v konteksti vyboro kampani-2006, Naconalna Bezpeka Oborona, nr 1/2006, s. 4. Dane za pochodz z bada przeprowadzonych na przeomie stycznia i lutego 2000, w kwietniu 2003 i grudniu 2005 roku. W skad zachodu (podobnie jak i w nastpnych analizowanych sondach Centrum Razumkowa) wchodz obwody: woyski, zakarpacki, iwanofrankowski, lwowski, rwieski, tarnopolski, w skad wschodu dniepropietrowski, doniecki, zaporoski, ugaski, charkowski.
Jak wida, pomimo tego, e wschodni Ukraicy nie uwaaj swojej tosamoci narodowej za najwaniejsz identykacj, ich stosunek do wspczesnej Ukrainy nie jest a tak rny od stosunku Ukraicw na zachodzie. Obie grupy czuj podobne przywizanie do swojej ojczyzny i podobnie oceniaj swj patriotyzm. Do due rozbienoci w odpowiedziach na dwa ostatnie pytania, mog wynika z negatywnej oceny dziaa ukraiskich elit politycznych (pyt. 3.) oraz zamieszkiwania okrgw wschodnich przez mniejszo rosyjsk, ktra, co zrozumiae, wolaaby poczy si z Rosj (pyt. 4.). Tosamo historyczna M. Bobrownicka uwaa wiadomo historyczn za szczeglnie wany element identykacji narodowej. Wedug niej, posiada ona znacznie wikszy ciar gatunkowy w procesie dojrzewania zbiorowej tosamoci ni wsplnota jzykowa czy zwizek z terytorium (). Wiadomo bowiem, e takie czy inne okolicznoci powodoway zanikanie i odradzanie si jzykw, a wyniki wojen przesuwaj nieraz znacznie obszar zasiedlenia danej zbiorowoci etnicznej czy narodowej, natomiast pami historyczna jest od tego bardziej uniezaleniona20. Z drugiej strony, jak zostanie wykazane w tej pracy, jest ona czynnikiem bardziej plastycznym, naraonym na zewntrzn interwencj. Jak pisze J. Kilias nard jako wsplnota historyczna stanowi zbiorowo minionych, obecnych i przyszych pokole. Tworzy
20 M. Bobrownicka, Patologie tosamoci narodowej w postkomunistycznych krajach sowiaskich, Krakw 2006, s. 1011.
litycznych im. O. Razumkowa (dalej Centrum Razumkowa), ktre pozwol na ocen stosunku i przywizania mieszkacw zachodu i wschodu do pastwa ukraiskiego (tabela 2).
on swoj histori poprzez praktyki selektywnego zapamitywania oraz zapominania21. I wanie owa selektywno moe by powodem ingerencji nakierowanej na wewntrzne jednoczenie lub rnicowanie narodu, godzenie lub skcanie go z innymi. Kilias wskazuje dalej na wielopoziomowo czynnikw, ktre ksztatuj pami historyczn poczwszy od indywidualnych wspomnie, a do historii narodowej sensu stricto, generowanej przez wyspecjalizowany personel z poszczeglnych spoecznych pl: politykw, uczonych, twrcw kultury22. Wydaje si, e rde zrnicowania tosamoci historycznej na Ukrainie szuka naley wanie w rnorodnoci wspomnianych spoecznych pl. cieraj si tu bowiem rodowiska prozachodnie i prorosyjskie, ukraisko- i rosyjskojzyczne, postkomunistyczne i rzekomo nacjonalistyczne, ktre generuj swoje, czsto sprzeczne ze sob, warianty historii narodowej. M. Bobrownicka wskazuje dodatkowo na historyczne przyczyny takiego stanu rzeczy: Ukraina () miaa kopoty z ksztatowaniem swej tradycji, wiedzy i pamici historycznej. Jej ziemie dugo wchodziy w skad obcych organizmw pastwowych o wieloetnicznym charakterze. Historia narodowa musiaa zatem by wczana w dzieje tych pastw jako ich cz skadowa. A przez to podzielona, niejednolicie ukierunkowana23. Wszystko to doprowadzio do sytuacji, w ktrej te same wydarzenia lub postaci historyczne w oczach spoeczestwa oceniane s rnie, niekiedy wrcz przeciwnie. W celu przeledzenia tego zrnicowania, posuymy si badaniem Lww Donieck: analiza socjologiczna tosamoci grupowych i hierarchii lojalnoci spoecznych, przeprowadzonym w 2004 roku. Proszono w nim respondentw o wskazanie trzech postaci oraz trzech wydarze historycznych, ktre ich zdaniem odegray najbardziej pozytywn i negatywn rol w historii Ukrainy. Pytanie miao wic charakter otwarty, a ankietowani mogli wskaza mniejsz liczb postaci lub wydarze. Jak si okazao, mieszkacy Doniecka udzielali rednio niemal dwa razy mniej odpowiedzi ni lwowianie. W. Sereda przypisuje to zjawisko brakowi internalizacji historii Ukrainy w regionie donieckim. Wedug niej, yjca tam ludno nie zdoaa jeszcze przyswoi sobie elementw ukrainocentrycznego modelu przeszoci Ukrainy24. Przypomnijmy jednak, e w Doniecku mamy do czynienia z liczn mniejszoci rosyjsk, ktra nie tyle nie moe, ile nie chce go sobie przyswoi. Poniej przedstawiono katalog 10 postaci historycznych najbardziej pozytywnie i negatywnie ocenianych przez mieszkacw obu miast (tabela 3 i 4). Postaci te mona podzieli na dwie grupy bohaterw faktycznie historycznych oraz wspczesnych dziaaczy politycznych. Jak wida, to wanie przedstawiciele tej drugiej grupy zazwyczaj znajdowali si na szczycie hierarchii. Za W. Sered moemy przypisa ten fenomen polityzacji spoeczestwa w okresie poma21 J. Kilias, Wsplnota abstrakcyjna. Zarys socjologii narodu, Warszawa 2004, s. 193194. W swoich rozwaaniach autor opiera si na pogldach francuskiego historyka i lozofa Ernesta Renana. 22 Tame, s. 196 23 M. Bobrownicka, dz.cyt., s. 7172. 24 W. Sereda, dz.cyt., s. 114.
104
Robert Molski
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.
Lww Posta Juszczenko Chmielnicki Hruszewski1 Czornowi2 Mazepa3 Tymoszenko Szewczenko4 Wodzimierz Wielki Bandera5 Krawczuk6
Donieck % wskaza 24,4 18,2 17,0 10,6 5,9 5,4 5,2 5,2 4,1 4,1 Posta Chmielnicki Janukowycz Szewczenko Krawczuk Hruszewski Stalin Kuczma Lenin Chruszczow esia Ukrainka7 % wskaza 30,6 17,1 12,4 9,8 9,1 5,2 4,7 4,1 3,9 3,1
rdo: opracowanie wasne na podstawie: W. Sereda, wita historyczne i bohaterowie narodowi w wiadomoci mieszkacw Doniecka i Lwowa, Ukraina Nowa, Krakw 2006, s. 115.
1 Mychajo Hruszewski (18661934) historyk i polityk, Przewodniczcy Rady Centralnej Ukraiskiej Republiki Ludowej, twrca koncepcji Rusi Kijowskiej jako zalka pastwa ukraiskiego. 2 Wiaczesaw Czornowi (19371999) publicysta i polityk o centroprawicowych pogldach. Wsporganizator Ukraiskiego Zwizku Helsiskiego i Ukraiskiej Grupy Helsiskiej. 3 Iwan Mazepa (ok. 16391709) szlachcic, dyplomata, hetman Ukrainy Lewobrzenej. Doprowadzi do przymierza z wczesnym krlem Rzeczypospolitej Stanisawem Leszczyskim, przez co w Rosji uwaany jest za zdrajc Rusi i prawosawia. 4 Taras Szewczenko (18141861) ukraiski poeta narodowy, malarz, przedstawiciel romantyzmu. 5 Stefan Bandera (19091959) polityk niepodlegociowy, jeden z przywdcw Organizacji Ukraiskich Nacjonalistw. 6 Leonid Krawczuk (ur. 1934) polityk, prezydent Ukrainy w latach 19911994. 7 esia Ukrainka, waciwie Larysa Kosacz-Kwitka (18711913) poetka, pisarka i krytyk literacki. Przetumaczya na ukraiski m. in. Homera, Heinego, Hugo, Byrona i Mickiewicza.
raczowej rewolucji, podczas ktrej przeprowadzano sonda25. Oczywisty wydaje si zatem fakt, e wskazywanie Juszczenki czy Janukowycza jako najwikszych bohaterw lub antybohaterw w historii Ukrainy byo silnie nacechowane emocjonalnie i nie byo wyrazem obiektywizmu ankietowanych, a jedynie odbiciem poparcia spoecznego dla poszczeglnych politykw. Jego zmiany s na Ukrainie szczeglnie dynamiczne, w zwizku z czym mona przewidywa, e dzi wyniki tego sondau byyby inne. Analizujc sonda, zasadne wydaje si zatem wzicie pod uwag tylko postaci rzeczywicie historycznych, do ktrych stosunek faktycznie odzwierciedla tosamo historyczn respondentw. Jak ju wspomniano, jest ona na Ukrainie do zrnicowana. Istniej oczywicie postaci, ktre przez obie grupy respondentw oceniane s pozytywnie (Chmielnicki, Szewczenko, Hruszewski) lub negatyw25
W. Sereda, dz.cyt., s. 117.
Tabela 3. Ranking postaci, ktre odegray najbardziej pozytywn rol w historii Ukrainy
Robert Molski
Tabela 4. Ranking postaci, ktre odegray najbardziej negatywn rol w historii Ukrainy
Lww 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Posta Kuczma Stalin Janukowycz Lenin Medwedczuk8 Krawczuk Katarzyna II Hitler Piotr I Chruszczow % wskaza 29,7 24,0 15,1 9,3 5,7 4,2 3,5 3,3 3,0 2,4 Posta Juszczenko Tymoszenko Kuczma Mazepa Bandera Stalin Krawczuk Hitler Gorbaczow azarenko Donieck % wskaza 23,0 19,5 10,8 9,7 9,2 7,1 6,9 5,5 4,2 4,0
8 Wiktor Medwedczuk (ur. 1954) polityk, byy przewodniczcy Zjednoczonej Socjaldemokratycznej Partii Ukrainy, szef administracji prezydenta Leonida Kuczmy. Oskarany o liczne naduycia wadzy. 9 Wszystkie liczby przedstawiaj procent odpowiedzi potwierdzajcych obecno danej cechy u mieszkacw drugiego kraca Ukrainy.
nie (Stalin, Hitler). Pojawiaj si jednak take pewnie rozbienoci. I tak Mazepa i Bandera, ktrzy wrd lwowian uwaani s za bohaterw, przez doniecczan zostali uznani za antybohaterw. Na przeciwnym biegunie znajduje si Stalin. Tu jednak mamy do czynienia z pewnym kuriozum. Stalin znalaz si bowiem w obu rankingach 5,2% mieszkacw Doniecka ocenio go pozytywnie, 7,1% negatywnie. Dodatkowo, jak zauwaa Sereda, w szeregu postaci ocenianych przez doniecczan pozytywnie, obok Hruszewskiego, jednego z twrcw Ukraiskiej Republiki Ludowej, wymieniono Lenina i Stalina, ktrzy zwalczali to pastwo. Zjawisko to okrela ona mianem hybrydyzacji modelu radzieckiej i ukraiskiej przeszoci narodowej26. Przejdmy teraz do analizy wydarze historycznych, ktre zdaniem respondentw odegray najbardziej pozytywn i negatywn rol w historii Ukrainy (tabela 5 i 6). W zestawieniu tym wskazania mieszkacw obu miast wydaj si pozornie bardziej tosame. A 11 spord powyszych wydarze ocenionych zostao zgodnie jako pozytywne lub negatywne. Z drugiej strony silniej uwidacznia si tu zaznaczona wczeniej hybrydyzacja wschodnioukraiskiej tosamoci. O ile 9 spord 10 wydarze uwaanych przez lwowian za pozytywne odpowiada narodowo-ukraiskiej wersji historii (wyjtkiem jest tu rnie interpretowane zwycistwo w II wojnie wiatowej), o tyle mieszkacy Doniecka obok 4 typowo
26
Tame, s. 116117.
106
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.
Lww Wydarzenie Niepodlego, 1991 Wybory 2004, rewolucja pomaraczowa Uchwalenie Konstytucji Ukrainy, 1996 URL, walki w 19181921 Wojna wyzwolecza pod wodz Chmielnickiego Chrzest Wodzimierza, Rusi Kijowskiej Akt zjednoczenia URLZURL, Utworzenie ZURL Zwycistwo w II wojnie wiatowej Rozpad ZSRR
% wskaza 36,5 18,8 8,8 4,7 4,7 4,5 3,1 2,8 2,1 1,8
Donieck Wydarzenie Niepodlego, 1991 Ugoda Perejasawska, 1654, zjednoczenie z Rosj Zwycistwo w II wojnie wiatowej Uchwalenie Konstytucji Ukrainy, 1996 Wojna wyzwolecza pod wodz Chmielnickiego Rewolucja 1917 roku Premierostwo Janukowycza URL, walki w 1918-1921 Utworzenie ZSRR Chrzest Wodzimierza, Rusi Kijowskiej
% wskaza 27,7 17,0 11,6 4,8 3,2 3,2 3,0 2,7 2,7 2,5
10. Kozaczyzna
Tabela 6. Ranking wydarze historycznych, ktre odegray najbardziej negatywn rol w historii Ukrainy
Lww Wydarzenie 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Gd II wojna wiatowa, Holokaust Bycie czci skadow ZSRR Prezydentura Kuczmy Ugoda Perejasawska, 1654 Wybory 2004, faszerstwa Katastrofa w Czarnobylu Rewolucja 1917 roku Represje stalinowskie I wojna wiatowa % wskaza 36,5 18,8 8,8 4,7 4,7 4,5 3,1 2,8 2,1 1,8 Donieck Wydarzenie Rozpad ZSRR, niezaleno Ukrainy II wojna wiatowa, Holokaust Wybory 2004, faszerstwa Rewolucja pomaraczowa Gd Katastrofa w Czarnobylu Represje stalinowskie Kryzys ekonomiczny Rewolucja 1917 roku I wojna wiatowa % wskaza 20,3 16,6 10,2 8,5 8,5 3,9 2,9 2,2 1,9 1,9
Tabela 5. Ranking wydarze historycznych, ktre odegray najbardziej pozytywn rol w historii Ukrainy
ukraiskich wydarze (niepodlego, 1991, uchwalenie Konstytucji Ukrainy, 1996, wojna wyzwolecza pod wodz Chmielnickiego i URL, walki w 1918 1921), wskazali na 3 wydarzenia zdecydowanie odwoujce si do radzieckiej wizji historii Ukrainy (ugoda perejasawska, rewolucja 1917 roku, utworzenie ZSRR). Zjawisko to potwierdza take fakt, e nie przeszkadzao im umieszczenie Niepodlegoci Ukrainy i Rozpadu ZSRR, niezalenoci Ukrainy na szczycie obu rankingw, pomimo e wydarzenia te oznaczaj waciwie to samo. Mieszkacy Doniecka nie s take zgodni co do oceny rewolucji bolszewickiej z 1917 roku (3,2% ocenio j pozytywnie, za 1,9% negatywnie). Kolejna interesujca kwestia zwizana jest z histori najnowsz, a mianowicie z faszerstwami podczas wyborw w 2004 roku. Przez mieszkacw obu miast zostay one uznane za wydarzenie negatywne (4,5% wskaza we Lwowie, 10,2% w Doniecku). Wydaje si jednak, e obie grupy pomimo, e byy zgodne w ocenie, pod pojciem faszerstw rozumiay co zupenie przeciwnego. Lwowianie widzieli w nich dziaania zmierzajce do uznania za zwycizc wyborw Wiktora Janukowycza, mieszkacy Doniecka za pniejsze powtrzone wybory, w ktrych zwyciyWiktor Juszczenko. Fakt ten stanowiby mocny argument na rzecz tezy o silnym zrnicowaniu spoeczestwa ukraiskiego nie tylko na paszczynie tosamoci narodowej, ale i postrzegania politycznej rzeczywistoci. Wszystkie te zjawiska wymagaj od wadz bardzo przemylanej i kompromisowej polityki nation-building, ktra uwzgldnia musi opisane w tym rozdziale zrnicowanie tosamoci. Wydaje si jednak, e akurat na paszczynie historycznej zadanie to jest relatywnie najprostsze i mona je realizowa na dwa sposoby. Pierwszy z nich polega na przemieszaniu treci, z ktrymi identykuj si przedstawiciele rnych modeli ukraiskiej tosamoci tak, by kolokwialnie mwic kady mg znale co dla siebie. Tak metod stosowaa wadza za czasw Leonida Kuczmy. Wydaje si, e racj ma Riabczuk, piszc: Ikonostas, w ktry stawia si Szczerbyckiego27 i Hruszewskiego, i Bohatera Ukrainy Czornowia, i Bohatera Ukrainy Zwiahilskiego28, i () Wasyla Stusa29, i jego kagiebistowskiego adwokata Wiktora Medwedczuka taki ikonostas nie jest ani ukraiski, ani antyukraiski, w ogle nie jest on narodowy () jest czysto pastwowocentryczny, czyli podobny do idola, wewntrznie pusty i pozbawiony treci30. Problem ten mona rozpatrywa take w szerszej perspektywie. Ukraiska demokracja nie jest jeszcze dojrzaa. Immanentn cech takiego stanu rzeczy s czste, do radykalne zmiany u wadzy. Mona si zatem spodziewa, e ikonostas taki byby bardzo niestabilny i zmieniaby si wraz ze zmianami wadzy. Warto pod tym ktem
Woodymyr Szczerbycki (19181990) przewodniczcy Rady Ministrw Ukraiskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej, I Sekretarz Komunistycznej Partii Ukrainy. 28 Juchym Zwiahilski (ur. 1933) doniecki polityk, premier 19931994, czonek Partii Regionw. 29 Wasyl Stus (19381985) poeta ukraiski, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli opozycyjnego wobec komunistycznych wadz kulturowego ruchu narodowego Szedziesitnikw. 30 M. Riabczuk, Dwie, s. 119.
27
108
Robert Molski
spojrze na przyznanie przez prezydenta Juszczenk tytuu bohatera narodowego Ukrainy Stefanowi Banderze w styczniu 2010 roku. Bandera, jak wykazano, jest to posta, do ktrej stosunek, w zalenoci od regionu, jest rny i wynoszenie go na piedesta z pewnoci nie przysuy si jednoczeniu spoeczestwa. Wydaje si, e zamiast tego naleaoby skupi si na stworzeniu panteonu niekontrowersyjnych postaci i wydarze, z ktrymi mogliby utosamia si mieszkacy wszystkich regionw. Jak wynika z wczeniejszych rozwaa, bezspornie takimi postaciami s: uosabiajcy kozaczyzn Bohdan Chmielnicki, tworzcy zarwno po ukraisku jak i po rosyjsku Taras Szewczenko oraz Mychajo Hruszewski, ktry spisa histori narodu ukraiskiego. Postaci te, tak przez lwowian, jak i przez doniecczan, ocenione zostay pozytywnie. Oglnie rzecz biorc, najbezpieczniejsze jest tworzenie wsplnej tosamoci wok wydarze jak najdawniejszych. Budz one bowiem najmniej wrogich emocji. Treci tak mogaby sta si np. kozaczyzna uosabiana wanie przez Chmielnickiego. W oczach Ukraicw wyraa ona dno do usamodzielnienia si i wyodrbnienia wasnych interesw politycznych od obu ssiadujcych organizmw pastwowych: Polski i Rosji31. Innym przykadem wydaje si by mit Rusi Kijowskiej, uznany przez obie grupy za wydarzenie pozytywne. Jak pisze A. Wilson: Legenda Rusi Kijowskiej () jest w sposb nader uyteczny niezwykle pojemna. Wizerunek ksicia Woodymyra czy Jarosawa Mdrego budzi ciepe uczucia nie tylko w sercach nacjonalistw ukraiskich, postrzegajcych tych wadcw jako twrcw Ukrainy-Rusi i narodowcw rosyjskich, dla ktrych Woodymyr to Wadimir zaoyciel pastwa rosyjskiego, lecz rwnie dla pozostaych obywateli pastwa ukraiskiego, ktrych wiatopogld mieci si midzy dwiema tymi skrajnociami, ktrzy widz w czasach Rusi Kijowskiej po prostu szczliw epok, woln od dzisiejszych podziaw i sporw32. Jak mona zauway, doskonale nadaje si ona do penienia roli katalizatora zych emocji i odwoywanie si do niej nie tylko jednoczy samych Ukraicw, ale jest take paszczyzn porozumienia midzy ukraisk wikszoci, a rosyjsk mniejszoci. Otwart kwesti pozostaje pytanie, na ile byaby ona podstaw dla budowania ukraiskoci rozumianej jako nie-rosyjsko, a na ile wycznie pomostem midzy Ukraicami a Rosjanami lub te ukrainofonami a rusofonami. Ukraiskie nation-building wydaje si jednak by skazane na takie prodki. Budowanie jakiejkolwiek tosamoci w opozycji do jakiej innej, jest metod bardzo czsto stosowan i skuteczn. W ten sposb, na zasadzie wrogoci wobec zaborcw, ksztatowaa si chociaby oglnopolska tosamo w XIX wieku. Podzielone wewntrznie ukraiskie spoeczestwo nie moe jednak sobie na to pozwoli. Zachodnioukraiskie elity nie mog powiedzie: jestemy Ukraicami, bo nie jestemy Rosjanami, gdy czci spoeczestwa pod pewnymi wzgldami bliej jest do tosamoci rosyjskiej. Dlatego te ukraiskie nation-building
31 32
M. Bobrownicka, dz.cyt., s. 72 A. Wilson, dz.cyt., s. 238239.
Robert Molski
musi przybra charakter pozytywny i polega na wyszukiwaniu tego, co mimo wewntrznego zrnicowania, czy spoeczestwo, nawet jeli treci takich nie ma zbyt wiele.
2. Ukraiska tosamo narodowa w yciu codziennym

Jzyk Nie ma jednoznacznej, prostej zalenoci midzy jzykiem a tosamoci narodow. Znane s wcale liczne przykady jzykw uywanych przez dwa lub wicej narodw czy grup etnicznych pisze M. Kuniski. Z drugiej strony kontynuuje w pewnych przypadkach na poziomie wiadomoci spoecznej (wyraanej przez elity) i zdeterminowanych przez ni dziaa instytucji pastwa mamy do czynienia z wyranym przekonaniem o cisym powizaniu tosamoci narodowej z jzykiem. Nazbyt rozlege i szybko zachodzce zmiany w danym jzyku narodowym, dokonujce si pod wpywem innego jzyka, s traktowane jako swoista ekspansja innej kultury narodowej, () zmieniajca tosamo narodow33. W przypadku Ukraicw kwestia jzyka jest o tyle interesujca, e nieporozumiewanie si po ukraisku nie wyklucza bycia Ukraicem. Mao tego, jest to zjawisko do powszechne. Wedug spisu powszechnego z 2001 roku, 67,5% mieszkacw Ukrainy za swj rodzimy jzyk uwaa ukraiski. Z kolei rosyjskim na co dzie posuguje si 29,6% ludnoci. W tym miejscu naley jednak odrni mieszkajcych na Ukrainie Rosjan, ktrzy na og posuguj si swoim jzykiem34 od mieszkacw, ktrzy okrelili sw narodowo jako ukraisk, ale za swj rodzimy jzyk uwaaj rosyjski. Zgodnie ze spisem, stanowi oni 14,8% wszystkich Ukraicw. Obecno zjawiska rosyjskojzycznych Ukraicw, czy te prociej mwic rusofonw, stara si wyjani Jarosaw Hrycak: Rosyjskojzycznych mieszkacw Ukrainy mona postrzega nie tylko jako skrzyowanie wspczesnych Ukraicw i Rosjan, ale take jako pozostao starych i nie do koca zrealizowanych ruskich i radzieckich projektw35. Tym samym, wydaje si, e zupenie susznie, podkreli on historyczne przyczyny pojawienia si tej kategorii spoecznej. Oczywicie owo zjawisko charakterystyczne jest gwnie dla Ukrainy wschodniej. Dotyczy bowiem a 58,7% Ukraicw mieszkajcych w obwodzie donieckim, a tylko 0,4% mieszkajcych w obwodzie lwowskim. Z drugiej jednak strony, poza wspomnianym obwodem donieckim i Autonomiczn Republik Krymu, wszdzie indziej, nawet w najbardziej wysunitym na wschd obwodzie ugaskim, ukraiskojzyczni Ukraicy stanowi wikszo.
33 M. Kuniski, Jzyk a tosamo narodowa. Aspekty lozoczne i socjologiczne [w:] M. Bobrownicka (red.), Jzyk a tosamo narodowa: slavica, Krakw 2000, s. 78. 34 Tylko 3,9% z nich posuguje si jzykiem ukraiskim. Dla porwnania, wrd yjcych na Ukrainie Polakw, odsetek ten wynosi 71%. 35 J. Hrycak, dz.cyt., s. 168.
110
Tabela 7. Porwnanie preferencji jzykowych Ukraicw w 2001 i 2003 roku (%)

Rodzimy/preferowany jzyk Ukraiski Rosyjski Brak preferencji Spis powszechny 2001 r. 85,2 14,8 Sonda KMIS 2003 r. 50,1 32,0 17,9
rdo: opracowanie wasne na podstawie: Ukraiskiego spisu powszechnego 2001 http:// www.ukrcensus.gov.ua/eng/results/general/language/ oraz sondau Kijowskiego Midzynarodowego Instytutu Socjologii zamieszczonego w pracy: V. E. Hmelko, Lngvo-etnna struktura Ukrany: rehonaln ocoblvosi ta tendenc zmn za roki nezalenost. Korzystano z wersji internetowej: http://www.kiis.com.ua/txt/pdf/ing-ethn.pdf, dostp: stycze 2010, s. 5.
Wad tego badania jest brak podziau na regiony. Wyniki w skali caego kraju s jednak znamienne. Odsetek zwolennikw jzyka rosyjskiego jest ponad dwukrotnie wikszy ni w przypadku spisu powszechnego. Z kolei suma posugujcych si na co dzie ukraiskim i tych, ktrzy nie wyrazili adnej preferencji jest o 17,2 pkt. proc. mniejsza ni respondentw, ktrzy w spisie przyznali si do bycia ukrainofonami. Sytuacj komplikuje ponadto fakt istnienia tzw. suryka swoistej ukraisko-rosyjskiej lingua franca38, czyli mowy powstaej ze zmieszania obu jzykw. Wedug innego badania KMIS, w 2003 roku posugiwao si nim 11,9% mieszkacw Ukrainy, przy czym byo to zjawisko charakterystyczne przede wszystkim dla regionu centralno-wschodniego (21,7%). Dla porwnania, w regionie wschodnim odsetek ten wynis 9,6%, za w zachodnim 2,5%39.
36 Poprzez uprzednie zadanie pytania o narodowo, spis w odbiorze spoecznym mg prowokowa wizanie kwestii narodowoci i jzyka, sugerujc, aby odpowiedzi na oba pytania byy tosame. 37 V.E. Hmelko, Lngvo-etnna struktura Ukrany: rehonaln osoblivost ta tendenc zmn za roki nezalenost. Korzystano z wersji internetowej: http://www.kiis.com.ua/txt/pdf/ing-ethn.pdf, dostp: stycze 2010, s. 45. 38 Por. A. Wilson, dz.cyt., s. 233. 39 V.E. Hmelko, dz.cyt., s. 1113. W skad regionu centralno-wschodniego wchodz obwody: dniepropietrowski, potawski, sumski, i czernichowski; wschodniego charkowski, doniecki i ugaski;
Doda naley jednak, e metodologia spisu powszechnego nie pozwala na dogbne zbadanie problemu jzyka36. Inn metodologi przyj w swoich badaniach V.E. Hmelko37. Zarzucajc spisowi niedostrzeganie problemu dwujzycznoci u mieszkacw Ukrainy, opar si w swoich rozwaaniach na sondau przeprowadzonym przez Kijowski Midzynarodowy Instytut Socjologii (KMIS). Respondentom zadawano w nim pytanie jakim jzykiem atwiej jest si im posugiwa: ukraiskim czy rosyjskim? Istniaa przy tym moliwo niewskazania adnej preferencji. Dodatkowo, aby unikn jakichkolwiek sugestii, pytanie formuowano w takim jzyku, w jakim ankietowany zwrci si do ankietera. Badanie to, przeprowadzone w 2003 roku, a zatem dwa lata po spisie powszechnym, pozwolio stwierdzi, e jzyk rosyjski jest wrd Ukraicw bardziej rozpowszechniony ni wynika z ocjalnych rde (tabela 7).
Ukraina jest wic zdecydowanie bardziej rosyjskojzyczna ni chciayby tego rda ocjalne. Jaka jest zatem rzeczywista pozycja jzyka ukraiskiego na Ukrainie? Formalnie, wedug konstytucji, jest on jedynym urzdowym jzykiem w pastwie. Jak zauwaa P. Tomanek, fakt ten ma jednak pki co znaczenie bardziej symboliczne ni praktyczne. Uzasadnia to wzajemnym podobiestwem jzykw ukraiskiego i rosyjskiego, dziki czemu pasywna znajomo drugiego jzyka osigana jest bardzo atwo (). Ma to niekiedy negatywny wpyw na zakres wprowadzania ukraiskiego, poniewa rosyjskojzyczni obywatele Ukrainy uwaajc, e s przez Ukraicw rozumiani, nie widz potrzeby przechodzenia na jzyk ukraiski40. Prowadzi to do sytuacji, w ktrej, jak to okreli R. Szul, peni on rol dekoracyjno-symboliczn. Wyraa si to w tym, e napisy (nazwy ulic, instytucji, itd.), dokumenty, a take formalne wystpienia s po ukraisku, natomiast nieformalne rozmowy i spontaniczne wypowiedzi s po rosyjsku41. Patrzc na rynek muzyczny, literatury popularnej i prasy, stwierdzi mona take, e ukraiski nadal nie jest jzykiem kultury masowej42. W kwestii kultury wyszej, preferencje jzykowe Ukraicw zbadao Centrum Razumkowa. W przeprowadzonym w 2007 roku sondau zadawano ankietowanym pytanie: Jeli mieliby Pastwo moliwo wybrania ksiki zagranicznego autora, ktr bardzo chcieliby Pastwo przeczyta, to jaki przekad by Pastwo preferowali ukraiski czy rosyjski (tabela 8). Tabela 8. Porwnanie zrnicowania jzykowego wrd Ukraicw w 2007 roku (%)
Preferowany jzyk Rosyjski nie ma znaczenia Ukraiski Ukraina 34,9 33,0 23,1 Zachd 4,2 21,7 63,7 Wschd 59,2 29,1 4,8
Robert Molski 112
rdo: opracowanie wasne na podstawie: dentinost gromadn Ukrani: stan zmni, Naconalna Bezpeka Oborona, nr 9/2007, s. 4.
Powysze zestawienie potwierdzio obiegowy pogld jakoby jzyk rosyjski by uwaany na Ukrainie take za jzyk kultury wyszej. W skali caego kraju tylko 23,1% mieszkacw zdecydowanie opowiedziao si za ukraiskim przekadem, mimo e, jak wykazay wczeniej przytoczone badania, co najmniej 50,1% woli si posugiwa tym jzykiem na co dzie. Z drugiej strony, uwidoczniy si zdecydozachodniego woyski, rwieski, lwowski, iwano-frankowski, tarnopolski, zakarpacki i czerniowiecki. W jzyku polskim szerzej o suryku pisze A. Bracki, Suryk historia i teraniejszo, Gdask 2009. 40 P. Tomanek, Jzyk ojczysty jako czynnik ksztatowania si wiadomoci narodowej Ukraicw [w:] M. Bobrownicka (red.), dz.cyt., s. 117. 41 R. Szul, Jzyk, nard, pastwo: jzyk jako zjawisko polityczne, Warszawa 2009, s. 117. 42 P. Tomanek, dz.cyt., s. 118119.
wane rnice regionalne, tj. znaczca przewaga jzyka ukraiskiego na zachodzie i niemal rwnie dua rosyjskiego na wschodzie. Potwierdzia si rwnie opisana wczeniej ambiwalencja pewnej czci ukraiskiego spoeczestwa w kwestii jzyka. Co wicej akurat ona jest najbardziej odporna na regionalne rnice. Dla 21,7% zachodnich i 29,1% wschodnich Ukraicw nie ma znaczenia na jaki jzyk zostanie przetumaczona dana lektura. Jeli, wczajc w to obwody centralne, rozcigniemy perspektyw na cay kraj, odsetek ten wzronie do 33%. Mona zatem wnioskowa, e dwujzyczno Ukraicw jest tak samo charakterystyczna dla wschodu, jak i zachodu zarwno wschodni Ukraicy potra posugiwa si jzykiem ukraiskim, jak i zachodni rosyjskim. Prawdziwe rnice tkwi w stosunku obydwu grup do obu jzykw. Do podziau jzykowego Ukrainy odnis si M. Riabczuk, a jako kryterium przyj on: nie samo porozumiewanie si w danym jzyku, lecz przychylny, czy na odwrt obraliwy do niego stosunek. Zgodnie z tym, zaproponowa inny dychotomiczny podzia spoeczestwa. Do pierwszej grupy wczy nie tylko tych, ktrzy mwi po ukraisku, ale i tych, ktrzy poprzez niesprzyjajc histori i czynniki spoeczne stracili, czy te nie zdobyli, potrzebnych przyzwyczaje, tych, ktrzy auj tego i odczuwaj dla jzyka ukraiskiego wspczucie i sympati. Drug grup tworz ci, ktrzy obraliwie przeciwstawiaj si ich skrzywdzonemu przez histori jzykowi, nawet jeli byliby to czyci etnicznie Ukraicy z czystym ukraiskim jzykiem. Z kolei sam jzyk okazuje si by pewnym sakralnym obiektem, jednoczcym symbolem, co do ktrego czuj i wyraaj sw lojalno (niekoniecznie w tym samym jzyku) czonkowie ukraiskiej wsplnoty43. Wwczas jednak, w sposb raczej wiadomy, wyklucza on z owej ukraiskiej wsplnoty rusofonw, ktrzy pomimo nieodczuwania lojalnoci wobec jzyka ukraiskiego, uwaaj si za Ukraicw44. Dla potrzeb tej pracy rosyjskojzycznych Ukraicw uznajmy po prostu za jzykow mniejszo. Takie podejcie wspgra z przedstawion na pocztku woluntarystyczn koncepcj narodu ukraiskiego. Jzyk przestaje by bowiem wyznacznikiem przynalenoci do ukraiskiej wsplnoty. W podobny sposb traktowani s np. Finowie, zamieszkujcy m. in. Wyspy Alandzkie. Pomimo posugiwania si na co dzie jzykiem szwedzkim, okrelaj oni sw narodowo jako sk. O ile jednak okrelenie szwedzkojzyczni Finowie ma charakter
M. Riabczuk, Dwie., s. 63. Swoim preferencjom daje take wyraz w dalszej czci wywodu, nazywajc ukraiskojzyczn inteligencj wiadomymi Ukraicami. Zob. tame, s. 96. Takie marginalizujce rusofonw podejcie wydaje si nieuzasadnione, jeli wemiemy pod uwag wczeniejsze rozwaania zawarte w tej pracy. Zreszt, z pogldami Riabczuka w tej sprawie (zaprezentowanymi w bardziej bezkompromisowej formie w ksice Od Maorosji do Ukrainy) w do obrazowy sposb polemizuje rwnie J. Hrycak: Mykoa Riabczuk stara si udowodni, e wszyscy rosyjskojzyczni Ukraicy s kreolami bkartami narodzonymi z midzynarodowego kazirodczego zwizku starszej i modszej siostry, Rosji i Ukrainy (...). Jednak na wspczesnej Ukrainie znajdzie si na pewno wiele osb rosyjskojzycznych, ktre nie bd chciay zgodzi si z obraliwym pitnem kreolskoci i wezm si za dowodzenie swojego ukraiskiego czy rosyjskiego pochodzenia z prawego oa. Zob. tene, dz.cyt., s. 156.
43 44
wycznie opisowy, o tyle termin rosyjskojzyczni Ukraicy w oczach reszty Ukraicw moe nie ze sob pewn warto oceniajc. Wynika to nie tylko ze wieoci i burzliwoci ukraiskiego dyskursu tosamociowego, ale przede wszystkim z przejawiajcego si w dwojaki sposb poczucia zagroenia. Po pierwsze Ukraicy wci nie s pewni wasnej tosamoci, a zachodnioukraiskie elity, chcc stworzy w miar jednolity nard, usilnie poszukuj wsplnego mianownika wartoci, z ktrymi utosamialiby si wszyscy obywatele. Std te kady czynnik rnicujcy spoeczestwo odbierany jest przez nie negatywnie45. Po drugie w umysach czci spoeczestwa wci ywa jest, przejawiajca si nie tylko w aspekcie politycznym, ale i kulturowym, historyczna zaleno ich pastwa od Rosji. W zwizku z tym patrz oni na swoich rosyjskojzycznych rodakw jako na tych, ktrych udao si zrusykowa. Jest to rdem licznych stereotypw, ktre w sposb bardziej szczegowy zostan omwione w rozdziale trzecim. Pocieszajce wydaje si jednak to, e fenomen szwedzkojzycznych Finw take powsta na gruncie koniktu midzypastwowego. Mona si zatem spodziewa, e z czasem rosyjskojzyczno niektrych Ukraicw przestanie by odbierana przez reszt spoeczestwa jako zagroenie, o ile oczywicie nie ulegn oni wczeniej jzykowej ukrainizacji. Jzykowe nation-building polegajce na rozpowszechnianiu jzyka ukraiskiego i podnoszeniu jego statusu to proces szczeglnie trudny i kontrowersyjny, a moliwe, e wcale nie niezbdny. Bycie elementem tosamoci narodowej jest dla jzyka kwesti wtrn. Przede wszystkim jest on bowiem narzdziem stosowanym w yciu codziennym. Z tego te powodu jest treci waciwie niezmienialn. Abstrahujc od etycznoci tego typu dziaa, trudno wyobrazi sobie, aby w krtkim czasie mona byo wykorzeni jzyk, ktrym posuguje si liczna grupa spoeczna, nawet jeli proponowany, alternatywny wobec niego jest do stosunkowo podobny. wita narodowe Kady kalendarz narodowy jest symbolem odrbnoci i specyki kulturowej danego narodu. Obchodzenie wit narodowych jednoczy czonkw wsplnoty () i wyznacza symboliczn granic midzy nimi a innymi grupami spoecznymi zauwaa W. Sereda. Przyjrzyjmy si zatem rezultatom sondau, w ktrym mieszkacy Lwowa i Doniecka wskaza mieli wita, ktre s przez nich obchodzone (tabela 9). Niestety pod tym wzgldem Ukraina wydaje si by szczeglnie spolaryzowana. Jedyne wita, ktre uznawane s za istotne zarwno w Doniecku, jak i Lwowie, to mao istotne z punktu widzenia tosamoci stricte narodowej: Nowy Rok
45 Bardziej dosadnie wyrazi si na ten temat J. Hrycak: Bardzo wielu (jeli nie wikszo) ukraiskich intelektualistw wyznaczyo rol wroga rosyjskojzycznej czci spoeczestwa ukraiskiego: cz ta jest i zrusykowana, i sowiecka, i kreolska krtko mwic, beznadziejna. Dla dobra sprawy ukraiskiej najlepiej byoby, gdyby opucia Ukrain, zabierajc ze sob swj Donbas i swoje Poudnie. Zob. tene, dz.cyt., s. 37.
114
Robert Molski
Lww wito 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Boe Narodzenie, Wielkanoc Nowy Rok Dzie Niepodlegoci Ukrainy Dzie Matki Dzie Kobiet Dzie Konstytucji Ukrainy Dzie Zwycistwa Dzie urodzin T. Szewczenki Dzie ZURL Ogoszenie niepodlegoci Ukrainy w 1941 r. % wito wskaza 98,0 90,8 78,5 67,8 64,5 47,5 33,8 32,0 24,3 18,0 13,3 9,0 3,5
Donieck % wskaza 97,5 92,8 91,0 89,5 66,8 65,8 44,0 30,0 29,0 12,5 6,3 6,0 1,8
Nowy Rok Boe Narodzenie, Wielkanoc Dzie Kobiet Dzie Zwycistwa Dzie Armii Radzieckiej Midzynarodowy Dzie Pracy Dzie Niepodlegoci Ukrainy Dzie Rewolucji Padziernikowej Dzie Konstytucji Ukrainy Dzie Matki Ogoszenie niepodlegoci Ukrainy w 1941 r. Dzie urodzin T. Szewczenki Dzie ZURL
11. Dzie Armii Radzieckiej 12. Midzynarodowy Dzie Pracy 13. Dzie Rewolucji Padziernikowej
(uznaje je 97,5% doniecczan i 90,8% lwowian) oraz wita religijne Boe Narodzenie i Wielkanoc (odpowiednio 92,8 i 98%). Pozostae wita o rodowodzie czy to radzieckim, czy to narodowo ukraiskim raczej dziel spoeczestwo. Na przykad 9 Maja Dzie Zwycistwa Armii Czerwonej w II Wojnie wiatowej uznaje 89,5% mieszkacw Doniecka i tylko 33,8% mieszkacw Lwowa. Z kolei Dzie Niepodlegoci Ukrainy (24 Sierpnia) obchodzi, w zalenoci od regionu, odpowiednio 44 i 78,5% Ukraicw. Podobne lub jeszcze wiksze rnice wystpuj przy okazji innych wit. Jedynym witem majcym rodowd socjalistyczny, ktre mieszkacy Lwowa uznali za do wane (64,5%) jest Dzie Kobiet. Wydaje si jednak, e akurat to wito utracio swj socjalistyczny charakter i w powszechnym odbiorze uwaane jest za uniwersalne. Zreszt akurat ono ma najmniej ideologicznych konotacji. Z kolei wrd doniecczan, gdzie zdecydowanie zwyciyy wita postradzieckie, jedynie wspomniany ju Dzie Niepodlegoci zyska pewne uznanie. I tak jednak zdecydowanie przegra z takimi socjalistycznymi witami jak choby Dzie Armii Radzieckiej czy Midzynarodowy Dzie Pracy. Co ciekawe, obie grupy respondentw najbardziej rni si w ocenie neutralnego, zdawaoby si, Dnia Matki, ktry uznaje 67,8% zachodnich i tylko 12,5% wschodnich Ukraicw. Omwiona powyej kwestia jest szczeglnie istotna z punktu widzenia jednoczenia spoeczestwa. Dlatego te unikacja kalendarza narodowego i propagowanie wybranych wit mogoby by jednym z najwaniejszych elementw
Tabela 9. Ranking celebrowanych wit
Robert Molski
budowy ukraiskiego narodu. Oczywicie podobnie jak w przypadku ikonostasu bohaterw narodowych, kalendarz w musiaby bra pod uwag preferencje obu stron, a przy tym nie by wewntrznie sprzeczny. *** Podsumowujc rozwaania na temat zrnicowania ukraiskiej tosamoci narodowej, stwierdzi mona, e zachodnia tosamo jest znacznie bardziej koherentna i zogniskowana wok narodowego, ukraiskiego modelu historycznego46. Z kolei tosamo wschodnia zawiera w sobie typowe cechy tosamoci pogranicza, scharakteryzowanej przez J. Nikitorowicza jako polifoni, tygiel, w ktrym przejawia si nakadanie, korzystanie i przyswajanie dwch lub wicej kultur i w efekcie ksztatowanie dwoistego systemu tosamoci47. Taka pograniczno jest w mniejszym lub wikszym stopniu charakterystyczna dla caej Ukrainy. Wedug M. Bobrownickiej: naczelnym problemem ukraiskiej samowiadomoci by fakt egzystencji narodu w stree pogranicza kultur i to pogranicza dzielcego Europ na dwie, zasadniczo przeciwstawne formacje48. Dla samych Ukraicw kontynuujc myl Bobrownickiej sporna pozostaa tylko kwestia ich orientacji kulturowej. Z pamici o bizantyjskiej genezie rodzimej kultury i jej zwizkach z Kocioem wschodnim rywalizuje potrzeba bycia w Europie i akceptacji przez t Europ wkadu kulturowego w jej wsplnot49. O ile jednak zachodnia Ukraina bardziej jednoznacznie okrelia swoj tosamo, o tyle, jak zauwaa A. Wilson, wschodnich Ukraicw sytuacja taka wydaje si w peni satysfakcjonowa, dobrze si czuj ze sw tosamoci pogranicza i adnej innej sobie nie ycz50. I nie zmieni tego apele zachodnioukraiskich elit, takie jak: Ukraina musi zrozumie, e nie sposb dalej y in medias res (midzy epok kolonialn a niepodlegoci, midzy Kijowem a Moskw, Europ a Eurazj)51. Patrzc na kwesti rnic z perspektywy caego spoeczestwa, Ukraicy mog albo przeczy ich istnieniu czy wrcz tumi, albo pj ladami Stanw Zjednoczonych i dy do tego, by e pluribus powstao unum52. I wanie przykad Stanw Zjednoczonych wydaje si by na tyle atrakcyjny, a wszelkie przejawy tumienia rnorodnoci kulturowej, choby w ramach Zwizku Radzieckiego, na tyle nieskuteczne, e Ukraina jest skazana na t drug drog drog odpowiedzialnego nation-building. Prowadzenie tego typu polityki, zwaszcza wobec narodu, ktry posiada ju jak tosamo, jest jednak do trudne i ryzykowne. Jej narzdziem z pewnoci nie moe by przymus, a raczej informacja, w ostatecznoci propagan46 47 48 49 50 51 52
Tak wanie okrelia tosamo historyczn lwowian W. Sereda. Zob. tae, dz.cyt., s. 121. J. Nikitorowicz, Pogranicze, Tosamo, Edukacja midzykulturowa, Biaystok 1995, s. 12. M. Bobrownicka, dz.cyt., s. 77. Tame, s. 74. A. Wilson, dz.cyt., s. 226. R. . Kis, Final Tretogo Rimu, s. 14. Cyt. za: tame, s. 226. A. Wilson, dz.cyt., s. 219.
116
da. W zalenoci od elementw, na ktrych bdzie oparta, moe ona prowadzi do uksztatowania si narodu politycznego bd kulturowego. Wydaje si, e o ile odgrne ksztatowanie wsplnoty politycznej jest zupenie racjonalne i bezpieczne, o tyle tworzenie w ten sposb wsplnoty kulturowej moe budzi pewne kontrowersje. Pojawia si jednak pytanie, czy spoeczestwo obywatelskie, wsplny interes narodowy czy te bliej nieokrelony duch narodu byyby w przypadku Ukraicw wystarczajce. W opinii S. Mtrvej nie. Wskazuje ona na konieczno dodania do tego treci kulturowych. Przykad USA czy Kanady wiadczy co prawda o tym, e wsplna kultura nie jest obowizkowa dla istnienia narodu. Jednak tradycja europejska pokazuje co zupenie przeciwnego uformowanie jednej narodowej kultury jest czynnikiem decydujcym o stabilnoci narodu, wyznacza jego zdolno do oparcia si zewntrznym wpywom i przetrwania w niesprzyjajcych warunkach53. O wadze wsplnej kultury narodowej decyduj zatem w pewnym stopniu uwarunkowania zewntrzne, w szczeglnoci poczucie zagroenia. W odwiecznie skoniktowanej Europie, wsplna kultura niejednokrotnie decydowaa o by albo nie by poszczeglnych narodw54, w relatywnie spokojnej Ameryce Pnocnej czynnik ten nie mia a takiego znaczenia. I nawet jeli wspczesna Europa wydaje si by zupenie pod tym wzgldem bezpieczna, to Ukraina nadal obawia si kulturowej ekspansji Rosji. Zwolennikiem budowania oglnoukraiskiej kultury jest take V. Stepanenko. Uwaa on, e Ukrainie bezwzgldnie potrzebna jest jedna kultura narodowa, ktra podobnie jak pami historyczna, mity narodowe, panteon bohaterw i symboli narodowych, powinna by wanym dla Ukraicw systemem wartoci. Nie wyklucza to bynajmniej wieloetnicznoci i wielojzycznoci narodu. Na poparcie tej tezy przytacza on przykady francuskojzycznej kultury w Kanadzie oraz woskojzycznej w Szwajcarii, ktre s w swojej istocie kanadyjsk i szwajcarsk, a nie francusk czy wosk55. By moe jednak jakiekolwiek dziaania podejmowane przez pastwo, nawet jeli oczekuj ich sami obywatele, mog przynie tylko szkody. Z takiego zaoenia wychodzi O. Majboroda, mwic, e naley dy do maksymalnej deideologizacji pamici historycznej, jzyka i caej duchowej sfery ycia, uwolni te kwestie od politycznych ocen, ktre niemal zawsze prowadz do wzajemnego oskarania si i pitnowania56. Na koniec, opuszczajc pole stricte naukowych rozwaa, oddajmy gos ukraiskiemu narodowi. Okazuje si bowiem, e istnieje czynnik, ktry moe zjednoS. Mtrva, Derava povinna vesti clesprmovanu poltiku, ka bazuts na proritetnost zagalnoderavno de nad naconalnimi, Naconalna Bezpeka i Oborona, nr 9/2007, s. 3637. 54 Aczkolwiek i w tym przypadku mona doszuka si wyjtku w postaci Szwajcarii. 55 V. Stepanenko, V Ukran praktinimi strategami konsoldac naconalno splnoti mout buti splni demokratyni cnnost, povaga ta posdovne vprovadenn naconalnih zakoniv formuvann civlzovanogo naconalnogo rinku, Naconalna Bezpeka i Oborona, nr 9/2007, s. 39. 56 O. Majboroda, Zmstom naconalno psyholog ma stati vddanct plralstinost k zasadniomu principu socalnih zvzkv, Naconalna Bezpeka i Oborona, nr 9/2007, s. 35.
53
Robert Molski
Tabela 10. Czynnik, ktry najbardziej jednoczy lub mgby zjednoczy Ukraicw (%)
Czynnik Poznanie i rozumienie ukraiskiej kultury i jzyka Wsplna wschodniosowiaska kultura i historyczne dziedzictwo Wsplne polityczne zasady i idee Rwne prawa i wspistnienie w ramach jednego pastwa (Ukrainy) Denie do istotnej poprawy dobrobytu wszystkich mieszkacw Ukrainy Zachd 20,3 10,0 7,9 19,3 38,0 Wschd 3,3 9,3 8,3 33,0 38,1
Opracowanie wasne na podstawie sondau socjologicznego pt. kij z ptoh zaznaenyh innikv najble obdnu abo moe zgruntuvati narod Ukrani v edinu splnotu? Sonda przeprowadzony przez Centrum Razumkowa w dniach 2027 grudnia 2005 roku we wszystkich regionach Ukrainy. Przepytano 2009 respondentw. rdo: http://www.razumkov.org.ua/ukr/poll.php?poll_id=284, dostp: marzec 2010.
czy Ukraicw o wiele atwiej ni jakiekolwiek wito bd posta historyczna. Oto wyniki jeszcze jednego badania przeprowadzonego przez Centrum Razumkowa (tabela 10). Po raz kolejny okazuje si, e czynnik ekonomiczny ma dla zwykych ludzi kluczowe znaczenie. Oprcz tego, e okaza si on najwaniejszy zarwno dla wschodnich, jak i zachodnich Ukraicw, to w obu regionach zdoby niemal tyle samo gosw. By moe zatem (cho przykad wysokorozwinitej Belgii tego nie potwierdza) polityka nation-building powinna ustpi miejsca skutecznie realizowanej polityce spoecznej i gospodarczej, a sama tre tosamoci ma dla jednoci pastwa niewielkie znaczenie. Z drugiej strony, nic nie stoi na przeszkodzie, aby obie te kwestie wspgray ze sob. M. Stepiko uwaa wrcz, e skuteczne nation-building powinno czy w sobie subiektywn polityk kreowania wsplnej tosamoci z obiektywn spoeczno-gospodarcz, a niezrozumienie tego zwizku byo jedn z przyczyn poraki projektu formowania tosamoci radzieckiej57.
3. Stereotypy wewntrznarodowe
Nacjonalici i kreole istota i przyczyny wzajemnych stereotypw Wedug M. Stepiki istniejce na Ukrainie negatywne etnostereotypy stanowi sprzyjajcy grunt dla wojowniczej ksenofobii58. W wietle tej opinii nie dziwi fakt, e bardzo czsto w tamtejszych dyskusjach o tosamoci pojawiaj si pejoratywnie nacechowane okrelenia nacjonalista i kreol59. Oczywicie okrele57 M. Stepiko, Golovno peredumovo stanovlenn gromadnsko splnoti v Ukrani vyrenn socalno-ekonominih problem, ke zabezpeit perevanj blost naselenn civlzovan umovi snuvann, Naconalna Bezpeka i Oborona, nr 9/2007, s. 40. 58 Tame, s. 40. 59 O ile pojcie nacjonalizmu nie wymaga wyjanienia, o tyle wydaje si, e naleaoby przybliy istot kreolskoci. Kreol, zgodnie ze swym pierwotnym znaczeniem, to potomek kolonizatorw
118
nia te, odnoszce si odpowiednio do: Ukraica z zachodu w oczach Ukraica ze wschodu i odwrotnie, s jak to wynika z istoty stereotypu co najmniej bardzo krzywdzcym uproszczeniem, nie wspominajc ju o wewntrznej niejednorodnoci grup, do ktrych si odnosz (nie kady przecie mieszkaniec Doniecka mwi po rosyjsku, nie kady mieszkaniec Lwowa uzna z kolei Bander za bohatera narodowego). Niemniej jednak, po uwzgldnieniu powyszych zastrzee, zostan one przedstawione w tej pracy. Na pocztku przyjrzyjmy si stosunkowi obu grup do Zwizku Radzieckiego i jego spucizny w dzisiejszej Ukrainie. Jak wykazano w drugim rozdziale, jest on diametralnie rny. Waciwie mona uzna go za pierwotny czynnik podziau na nacjonalistw i kreoli, zachodnich i wschodnich (pod wzgldem mentalnoci) Ukraicw. Zachodni Ukraicy patrz na bye imperium jako na zaborc, kolonizatora, ktry poprzez polityk denacjonalizacyjn, upoledza ich wasn kultur, przy okazji prowadzc te wyzysk ekonomiczny. W ksice Od Maorosji do Ukrainy M. Riabczuk formuuje gwne zarzuty wobec Zwizku Radzieckiego w kontekcie wspczesnej ukraiskiej tosamoci narodowej. Po pierwsze, wini ZSRR za zahamowanie procesu budowania owej tosamoci, a wrcz cofnicie go do epoki feudalizmu. Wedug jego wylicze a dwie trzecie mieszkacw Ukrainy stanowi ludzie tutejsi, ani nie Rosjanie, ani nie Ukraicy60. Oprcz tego, zarzuca byemu imperium, e narzucio Ukraicom negatywny self-image, zarazio ich kompleksem maoruskim, czyli doprowadzio do tego, e znaczna cz spoeczestwa uznaje swoj wtrno i podporzdkowanie (genetyczne, historyczne, kulturowe, polityczne, gospodarcze, intelektualne) starszemu bratu, wielkiemu narodowi rosyjskiemu61. Oczywicie nie wszyscy przyjli ten autostereotyp, w zwizku z czym kolejnym grzechem Zwizku Radzieckiego jest antagonizacja i polaryzacja Ukraicw, ktra doprowadzia do pojawienia si wewntrznarodowych stereotypw. Jednym z najwikszych osigni kolonialnej administracji na Ukrainie jest przeniesienie na wschodnioukraisk ludno wasnej zoologicznej nienawici do zachodnich Ukraicw jako najsilniej utwierdzonych w swojej ukraiskiej tosamoci i najmniej podatnych na wszczepiany im negatywny autostereotyp. Obechiszpaskich, portugalskich i francuskich, urodzony i osiady w Ameryce aciskiej i na poudniu USA. W szerszym, potocznym znaczeniu kreolem nazwa mona kadego czonka spoecznoci uksztatowanej w wyniku wymieszania rnych ras. Por. Haso: Kreol [w:] May Sownik Jzyka Polskiego, Warszawa 1996, s. 354. 60 M. Riabczuk, Od Maorosji do Ukrainy, Krakw 2002, s. 138139. Podana liczba wydaje si mocno przesadzona. Sam autor zaliczy do niej tych, ktrzy najpierw (w marcu 1991 roku) poparli odnowion, gorbaczowowsk federacj, a 9 miesicy pniej niepodlego. Metodologia oblicze pozostawia zatem wiele do yczenia. W ogle nieuwzgldniona zostaje chociaby moliwo istnienia sporej grupy osb, ktre po prostu chciay jakichkolwiek zmian, a w marcu 1991 roku nie odwayy si jeszcze otwarcie formuowa postulatu niepodlegoci lub nie przewidziay takiej moliwoci. Nie zmienia to oczywicie faktu, e Zwizek Radziecki rzeczywicie hamowa rozwj ukraiskiej, a take np. litewskiej tosamoci narodowej. Niemniej jednak nie wszystkie narody maj z tym obecnie takie problemy jak Ukraicy. 61 Tame, s. 135.
nie wielu wschodnich Ukraicw nie ma chyba wikszego wroga ni Zachodniacy, Galicjanie, banderowcy, ktrzy chc jakoby zagarn w swoje wadanie ca Ukrain i panowa62. Dlatego te kreole, ktrzy nierzadko chcieliby wrcz powrotu Zwizku Radzieckiego, jawi si nacjonalistom jako ludno zsowietyzowana, Ukraicy wynarodowieni, zaginione dusze esi Ukrainki, dotknite amnezj Iwany, ktrych od mowy i kultury ojczystej odszczepia polityka przymusowej rusykacji63. Powysze stereotypy odzwierciedla Riabczukowska metafora spoeczestwa ukraiskiego. Widzc w Zwizku Radzieckim i Rosjanach ord, ktra wzia Ukrain w jasyr, podzieli on Ukraicw na tych, ktrzy nie zaakceptowali takiej sytuacji i zacili si w najgbszej nienawici do wroga, skutkiem czego stali si niewolnikami oraz na janczarw, ktrzy uznali, e lepiej pogodzi si z losem, przekona samych siebie, e nie stao si nic strasznego, e wszyscy tak yj i nawet sprbowa polubi gwaciciela64. Kreole argument ten zdecydowanie odpieraj. Wedug nich, uwzgldniajc miejsce Ukrainy w gospodarce Zwizku Radzieckiego, rol jej przedstawicieli w administracji pastwowej, stopie wzajemnego wpywu kultur, nie moe by mowy o ukraiskim narodzie jako o narodzie kolonizowanym, podobnie jak nie mona mwi o narodzie rosyjskim, jako o okupancie65. Z kolei na zarzut dotyczcy represyjnej i samowolnej polityki reimu komunistycznego, ktra niszczya nard ukraiski odpowiadaj, e dotykaa ona w rwnym stopniu wszystkie narody imperium, w tym take Rosjan66. Za rzeczywist przyczyn niechci nacjonalistw wobec Zwizku Radzieckiego Kreole uwaaj rzekome zacofanie ekonomiczne i kulturalne Ukrainy zachodniej. Jak pisze V.B. Grinev: o ile Ukraina w skadzie () Zwizku Radzieckiego bynajmniej nie bya kresow prowincj i () przeksztacia si w jeden z najbardziej rozwinitych ekonomicznie i kulturalnie regionw pastwa, to Ukraina zachodnia do dugo pozostawaa w pozycji odstajcej ekonomicznie prowincji rolniczej67. A zatem zachodni Ukraicy widziani s jako ubodzy krewni, ktrym nie dane byo czerpa z dobrodziejstw imperium, ktre wolao inwestowa we wschodnioukraiskie okrgi bogate w zoa mineralne. Drugim elementem rnicujcym ukraiskie spoeczestwo jest podana przez obie grupy polityka etniczno-jzykowa. Stanowisko nacjonalistw wyraone zostao m. in. w deklaracji programowej bloku Nasza Ukraina68, w ktrej
Tame, s. 143. A. Wilson, dz.cyt., s. 220. 64 M. Riabczuk, Od Maorosji, s. 165. 65 V.B. Grinev, Nova Ukraina: kakoj e viu, Kiev 1995, s. 65. 66 Tame, s. 67. 67 Tame, s. 66. 68 Popierajca podczas pomaraczowej rewolucji W. Juszczenk Nasza Ukraina bya koalicj kilku partii, okrelanych jako umiarkowanie nacjonalistyczne lub konserwatywno-liberalne. Od 2007 roku dziaa pod nazw Nasza Ukraina Ludowa Samoobrona. Oczywicie nie jest to najbardziej nacjonalistyczne (jeli w ogle) stronnictwo polityczne na Ukrainie. Jednak poparcie spoeczne, ktrym si cieszy (a raczej
62 63
120
Robert Molski
czytamy: Ukraiski jzyk i ukraiskie tradycje narodowe s dzi podstawowymi oznakami i rodkami umacniania ukraiskiej tosamoci narodowej. Popieramy rozwj i ochron wszystkich jzykw mniejszoci narodowych. Wzmocnienie statusu jzyka ukraiskiego jako jedynego pastwowego jzyka uwaamy za jedno z priorytetowych zada swojej dziaalnoci69. Jak wida nacjonalici nie tylko nie dopuszczaj moliwoci uznania jzyka rosyjskiego za drugi ocjalny jzyk na Ukrainie, ale, co wicej, nie przewiduj dla niego adnego specjalnego statusu ma on by po prostu jednym z wielu jzykw mniejszoci narodowych. W omawianej deklaracji nie ma zreszt ani sowa o jzyku rosyjskim, co z pewnoci nie wiadczy o niedostrzeganiu problemu, a raczej o chci jego dewaluacji. Potwierdzaj to sowa, ktre w rozmowie z A. Wilsonem powiedzie mia Pawo Mowczan prezes lwowskiej organizacji spoeczno-owiatowej Proswita: Nie sposb wyobrazi sobie Francuza niewadajcego francuskim, ani Anglika, ktry nie mwi po angielsku. Nawet Irlandczycy i Szkoci staraj si przywrci do ycia mow swoich przodkw. Tak samo nie mona wyobrazi sobie Ukrainy bez jzyka ukraiskiego. Ukraina musi mwi po ukraisku70. Kreole stoj na stanowisku, e sprawa narodowoci i jzyka powinna w miar moliwoci pozostawa poza pastwowymi regulacjami. Grinev, w swego rodzaju manifecie, pisze: Trzeba zrozumie, e jzyki przynale narodom a nie pastwom i rozwijaj si wedug wasnych praw, a nie wedug urzdniczych postanowie71. W zwizku z tym kady czowiek, opierajc si na wasnej wiadomoci, moe odczuwa przynaleno do tej lub innej narodowoci, do wielu narodowoci naraz lub do adnej narodowoci. Naturalnie, jego wybr nie powinien gurowa w adnych ocjalnych dokumentach, co gwarantuje pen rwno wszystkich obywateli72. Jednak zdajc sobie spraw, e pastwo musi w pewnym stopniu ingerowa w te sprawy, uwaa, e w ukraiskich warunkach rwny status powinny mie dwa jzyki ukraiski i rosyjski, a preferowanie jednego z nich oznacza dyskryminowanie drugiego73. Powierzchownie analizujc powysze argumenty, mona odnie wraenie, e stanowisko kreoli ma wysz warto etyczn jest bowiem bardziej otwarte i tolerancyjne. Tak rzeczywicie byoby, gdyby przyj ich zaoenie, e jzyk rosyjski jest na Ukrainie tak samo pierwotny jak ukraiski. Tymczasem jak prbuj wykaza nacjonalici, zosta on sztucznie a w dodatku si zaszczepiocieszyo), pozwala przypuszcza, e jest najbardziej reprezentatywnym wyrazicielem pogldw nacjonalistw. W ostatnich przedterminowych wyborach parlamentarnych z 2007 roku zdobyo 14,15% gosw w skali caego kraju, 36,02% w okrgu lwowskim, 1,63% w donieckim. rdo: strona internetowa Centralnej Komisji Wyborczej Ukrainy http://www.cvk.gov.ua/vnd2007/w6p001.htm, dostp: luty 2010. 69 Cytat pochodzi z deklaracji programowej Naszej Ukrainy: Programa. Nova doba. Part vropejskogo typu dostpnej na stronie internetowej Bloku http://www.razom.org.ua/documents/443/, dostp: luty 2010. 70 A. Wilson, dz.cyt., s. 219. 71 V.B. Grinev, dz.cyt., s. 75. 72 Tame, s. 73. 73 Tame, s. 7476.
ny wrd ludnoci ukraiskiej najpierw przez carsk Rosj, a pniej Zwizek Radziecki. To wanie ten fakt, wedug nich, legitymizuje dziaania zmierzajce jeli nie do wykorzenienia, to przynajmniej ograniczenia jego roli na Ukrainie. Jak pisze M. Riabczuk, ukrainofoni, przynajmniej we wschodniej Ukrainie, pozostaj wymiewan i ponian mniejszoci, spoecznie upoledzon, gospodarczo marginalizowan i kulturowo dyskryminowan74. Wydaje si, e ma on pene prawo, aby da zmiany tej sytuacji. W tym celu proponuje wspiera jzyk ukraiski poprzez tzw. pozytywn dyskryminacj. Program dziaa wspierajcych wynaleli nie nacjonalici, tylko wanie liberaowie, przede wszystkim amerykascy, i jest on ukierunkowany wcale nie na utwierdzenie przewagi Murzynw i Indian nad Biaymi, ale na zapewnienie rzeczywistej rwnoci grup spoecznych, etnicznych, rasowych i innych, ktre dugi czas ulegay bezporedniej czy poredniej dyskryminacji pisze Riabczuk, przy okazji odegnujc si od swojego rzekomego nacjonalizmu. Taka dyskryminacja dodaje w adnym stopniu nie ogranicza praw dominujcej wikszoci, a jedynie stwarza pewne mechanizmy penowartociowego rozwoju historycznie dyskryminowanej mniejszoci75. Z drugiej strony kreole nie maj nic przeciwko podnoszeniu statusu ukraiskiej kultury i jzyka. Stawiaj jednak warunek rzeczywiste odrodzenie i rozwj jakiejkolwiek kultury narodowej nie moe by realizowane kosztem innych, przeciwnie, wszystkie one nale do kultury wiatowej i mog rozwija si tylko wspdziaajc i wzajemnie si wzbogacajc76. Tak wic proces ten powinien by prowadzony inn, pozapastwow drog np. poprzez wysokiej jakoci ksztacenie oraz rozpowszechnianie ukraiskiej literatury i kultury77. By moe zatem, problem ukraiskiego dyskursu tosamociowego jest moliwy do rozwizania, a oba stanowiska nie s tak bardzo od siebie odlege78. Jakie mog by, zatem, zewntrzne rda podtrzymywania wewntrznarodowych stereotypw? M. Riabczuk upatruje ich w polityce, a cilej mwic w realizowaniu przez rzdzcych na Ukrainie postsowieckich politykw79 wasnych
M. Riabczuk, Od Maorosji, s. 110. Tame, s. 111. 76 V.B. Grinev, dz.cyt., s. 74. 77 Tame, s. 76. 78 Opini tak podziela J. Hrycak, piszc: Rola i znaczenie czynnika narodowego w postkomunistycznej transformacji Ukrainy s znacznie wyolbrzymiane. I dalej: Moim i nie tylko moim zdaniem, rnice midzy ukraiskim wschodem i zachodem s dramatyczne, ale nie tragiczne, i to od naszych wsplnych wysikw zalee bdzie, czy obie czci narodu pozostan po tej samej, czy po przeciwnych stronach barykady. Zob. tene, dz.cyt., s. 176. 79 Dwie Ukrainy byy pisane tu przed pomaraczow rewolucj. Nie mona jednak powiedzie, e wraz z ni problem ten si zdezaktualizowa. W opinii autora pracy, dotyczy on caej ukraiskiej elity politycznej. Wystarczy spojrze pod tym ktem na wypowied Julii Tymoszenko tu po przegranych wyborach prezydenckich w lutym 2010 roku: Uwaam, e wanie teraz trzeba mwi o niebezpieczestwie, ktre zwizane jest z osob Janukowycza. Po pierwsze jest to zagroenie dla niepodlegoci naszego pastwa, po drugie istnieje bezporednie zagroenie dla jednoci Ukrainy. rdo: http://wiadomosci.onet.pl/2136332,12,upadl_rzad_julii_tymoszenko_ukrainie_grozi_rozlam,
74 75
122
Robert Molski
Wzajemne postrzeganie si perspektywa makrospoeczna Jak wykazano powyej, wschodnio- i zachodnioukraiskie elity maj zupenie inne wizje przeszoci Ukrainy, ponadto zdecydowanie nie darz si one sympati, a ich wzajemny odbir jest peen stereotypw i uprzedze. Opierajc si na badaniach socjologicznych, zobaczmy jak sprawa ta wyglda z punktu widzenia tzw. zwykych obywateli. Badanie przeprowadzone przez Centrum Razumkowa miao na celu sprawdzenie, jak Ukraicy postrzegaj podobiestwo rodakw z drugiego koca kraju do siebie samych. Respondentw poproszono o ocen, na ile mieszkacy rnych regionw Ukrainy i niektrych ssiednich krajw (cznie 18 grup) s im bliscy pod wzgldem charakteru, zwyczajw, tradycji. Ankietowani mogli przyzna im od 0 do 10 punktw, przy czym 0 oznaczao brak jakiegokolwiek podobiestwa, za 10 cakowite podobiestwo. Zachodni Ukraicy umiecili swoich rodakw z Donbasu dokadnie na rodku skali, przyznajc im rednio 5 punktw, co plasowao ich na dziesitym ostatnim wrd regionw Ukrainy miejscu. Interesujce, e tu za nimi, jako pierwsi z grup nieukraiskich, znaleli si Polacy, ktrym przyznano 4,7 punktu (dla porwnania Rosjanie uzyskali 4,3 punktu). Dokadnie taki sam wynik przynioso odwrotne badanie wschodni Ukraicy ocenili
item.html, dostp: kwiecie 2010 80 M. Riabczuk, Dwie, s. 49. 81 T. Kuzio Elites not interested in healing divisions in society, Kiv Post, 17.05.2002. Cyt. za: tame, s. 50. 82 P. Tomanek, dz.cyt., s. 118.
partykularnych interesw. Wedug niego, atomizacja narodu uniemoliwiajca wyksztacenie si dojrzaego spoeczestwa obywatelskiego jest im na rk, gdy tylko w ten sposb mog oni utrzyma si u wadzy80. Na poparcie swojej opinii przywouje cytat z artykuu T. Kuzio: Za wszelk cen starano si podkrela rnice midzy Ukraicami zamieszkujcymi wschodni i zachodni cz kraju (). Podziay te pozwalaj dzisiejszym elitom politycznym odgrywa rol zwornikw i arbitrw midzy nacjonalistycznym zachodem a prorosyjskim wschodem81. Bardzo interesujce stanowisko zajmuje w tej sprawie P. Tomanek. Wedug niego, utrwalanie stereotypw, przynajmniej po czci, da si wyjani polityk niektrych mediw. To, e w dwujzycznym kraju te same gazety ukazuj si w dwch wersjach jzykowych, wydaje si cakowicie uzasadnione. Jednakowo materiay w niektrych paralelnych wydaniach rni si nie tylko od strony jzykowej. Inny jest, bowiem, zestaw materiaw proponowanych ukrainofonom, inny za dla czytelnikw rosyjskojzycznych. Unikanie tekstw, ktre mogyby nie spodoba si ukraiskojzycznej czy rosyjskojzycznej publicznoci, nie pomaga w nawizaniu dialogu miedzy tymi dwiema grupami (), skutkiem czego yj [one] obok siebie, kada w swoim wiecie, ze swoj kultur i z wzajemnymi stereotypowymi wyobraeniami, w znacznej mierze zmitologizowanymi82.
mieszkacw Galicji na 5 punktw. Pozornie zatem, zarwno wrd Ukraicw na zachodzie jak i na wschodzie, identykacja z mieszkacami drugiego bieguna kraju jest taka sama, co wicej tak samo ambiwalentna. Obraz ten znaczco zmienia jednak fakt, e w tym drugim przypadku 5 punktw przyznanych mieszkacom Galicji dao im zaledwie dwunaste miejsce, m. in. za Rosjanami (8,3), Biaorusinami (7,1), a tu przed Polakami (4,1)83. Jak wida, mieszkacy wschodniej Ukrainy za bardziej podobnych do samych siebie uwaaj obywateli niektrych krajw ociennych ni zachodnich rodakw. Pozwala to wysnu wniosek, e Zachodniakom bardziej zaley na jednoci kraju i to z ich strony (co zreszt potwierdza praktyka) w wikszym stopniu mona spodziewa si dziaa ukierunkowanych na nation-building. Przejdmy teraz do porwnania wzajemnych sympatii, bd antypatii bdcych udziaem obu grup. W kolejnym badaniu Centrum Razumkowa mieszkacy poszczeglnych regionw Ukrainy mieli oceni, w skali od 1 do 5, na ile dobrze odnosz si do przedstawionych im miejsc, regionw, pastw i ich mieszkacw (cznie oceniano 11 podmiotw). Zasadniczy wniosek pyncy z analizy tego materiau jest taki, e zachodni Ukraicy lepiej oceniaj Ukrain wschodni (57,6% najwyszych ocen i 5. miejsce w rankingu), ni wschodni zachodni (49,2% i 6. miejsce). Niemniej jednak obie grupy zgodnie oceniy Polsk, Zwizek Radziecki i Stany Zjednoczone gorzej, a Ukrain, Ukrain centraln i Krym lepiej ni siebie nawzajem. Najwiksze rnice dotyczyy odbioru Rosji, ktrej najwysz ocen przyznao 71,1% mieszkacw wschodu i tylko 34,3% mieszkacw zachodu84. Oglnie jednak potwierdza si teza, e stosunek do siebie jest u obu grup do ambiwalentny. Wzajemne opinie o sobie przeledmy na podstawie przeprowadzonego przez Kijowski Instytut Problemw Zarzdzania im. Gorszenina badania zatytuowanego Wschd Zachd: Ukraina oczami Ukraicw (tabela 11 i 12). Z powyszego zestawienia mona wysnu kilka wnioskw. Po pierwsze, biorc pod uwag fakt, e rednio okoo jedna trzecia respondentw wskazywaa odpowied trudno powiedzie (pozycja ta nie zostaa ujta w tabeli), moemy oszacowa, e w przypadku trzech paszczyzn, tj. przystosowania do warunkw gospodarki rynkowej, wyksztacenia i kultury osobistej oraz otwartoci i yczliwoci, rozkad odpowiedzi by symetryczny. Mwic bardziej konkretnie taki sam odsetek respondentw zauwaa, odmawia bd nie mia zdania na temat obecnoci powyszych cech u rodakw z drugiego koca kraju. Z drugiej strony istniej paszczyzny, na podstawie ktrych stwierdzi mona, e stereotyp dotyczcy Ukraica wschodniego w oczach Zachodniaka jest gorszy ni w sytuacji odwrotnej. Szczeglnie wyranie rnice uwidaczniaj si w ocenie znajomoci tradycji narodowej, patriotyzmu i gospodarnoci. Jedynym polem, na ktrym wiksz liczb pozytywnych wskaza uzyskali Ukraicy ze
dentinost gromadn Ukrani: stan zmni, Naconalna Bezpeka i Oborona, nr 9/2007, s. 7. . kimenko, O. Litvinenko, Regonaln osoblivost dejno-poltinih orntacj gromadn Ukrani v kontekst vyboro kampani-2006, Naconalna Bezpeka i Oborona, nr 1/2006, s. 11.
83 84
124
Robert Molski
Przedmiot oceny Przystosowanie do warunkw gospodarki rynkowej Znajomo tradycji narodowej Patriotyzm Wyksztacenie i kultura osobista Otwarto i yczliwo Gospodarno i praktyczno
W opinii wschodnich Ukraicw [%] 38,8 82,7 60,9 38,7 30,6 47,5
W opinii wszystkich Ukraicw [%] 42,6 83,3 66,4 48,3 39,8 55,6
Badanie przeprowadzone zostao w dniach 1426 grudnia. Przepytano okoo 2000 osb. Rezultaty dostpne na stronie internetowej: http://kipu.com.ua/Sotsyolog_research_02.html, dostp: marzec 2010 oraz w artykule K. Bondarenko, Mentalnye osobennosti vybora i borba z mifami. Korzystano z wersji internetowej: http://www.kipu.org.ua/Articles/2008.02/mentalnie_osnovi_vibora.html, dostp: marzec 2010.
Tabela 12. Wschodni Ukraicy w oczach reszty spoeczestwa

Przedmiot oceny Przystosowanie do warunkw gospodarki rynkowej Znajomo tradycji narodowej Patriotyzm Wyksztacenie i kultura osobista Otwarto i yczliwo Gospodarno i praktyczno W opinii zachodnich Ukraicw [%] 38,1 26,4 32,0 37,0 33,5 28,7 W opinii wszystkich Ukraicw [%]9 49,3 32,7 41,1 51,3 43,7 44,6
Rezultaty badania dostpne na stronie internetowej: http://kipu.com.ua/Sotsyolog_research_02. html, dostp: marzec 2010 oraz w artykule K. Bondarenko, Mentalnye osobennosti vybora i borba z mifami. Korzystano z wersji internetowej: http://www.kipu.org.ua/Articles/2008.02/mentalnie_osnovi_vibora.html, dostp: marzec 2010.
wschodu jest otwarto i yczliwo. Czy opisane powyej zjawiska wiadcz o silnej polaryzacji wzajemnego postrzegania si ukraiskiego spoeczestwa85? Aby odpowiedzie na to pytanie naley porwna odpowiedzi mieszkacw wschodu i zachodu z odpowiedziami wszystkich Ukraicw. Jako przykad wemy ocen przystosowania do warunkw gospodarki rynkowej Ukraicw z zachodu. Tylko 38,8% Wschodniakw uznao ich za dobrze przystosowanych, jednak w skali caego kraju odsetek ten wzrasta jedynie o niespena 4 pkt. proc. do 42,6%. Zakadajc mniej wicej rwn liczebno respondentw z kadego regionu, oznacza to, e take wielu mieszkacw samego zachodu musiao uzna si
85 W tym przypadku termin polaryzacja odnosiby si do sytuacji, w ktrej przedstawiciele danej grupy przypisujc sobie cech X, zupenie nie dostrzegaj jej obecnoci u drugiej grupy.
Tabela 11. Zachodni Ukraicy w oczach reszty spoeczestwa
za nieprzystosowanych. Mamy wic do czynienia z przykadem autostereotypu ludzie sami przypisuj sobie jak cech i a priori zakadaj, e dotyczy ona wszystkich rodakw, w tym take tych z przeciwnego bieguna kraju. Sytuacja ta nie dotyczy np. oceny gospodarnoci mieszkacw wschodu. Jedynie 28,7% Zachodniakw okrelio ich jako gospodarnych. Jeli wemiemy pod uwag zdanie wszystkich Ukraicw, odsetek ten wzronie a do 44,7%. Niemal dwukrotna rnica obu wartoci wiadczy o duym zrnicowaniu opinii na temat gospodarnoci wschodnich Ukraicw, w zalenoci od regionu zamieszkania oceniajcego. Doda jednak trzeba, e podany przykad jest najbardziej jaskrawy. W pozostaych przypadkach wartoci te s do siebie bardziej zblione, a tym samym opinie spoeczestwa mniej spolaryzowane. Ostanie pytanie, jakie naley sobie postawi to czy w wietle opisanych stereotypw obie grupy uwaaj si za osobne narody? Jak wykazuj inne badania raczej nie, cho i w tym przypadku uwidaczniaj si wyrane regionalne rnice. Na pytanie: czy zgadza si Pan/Pani z twierdzeniem, e rnice w kulturze, jzyku, spucinie historycznej, orientacji w polityce zagranicznej u zachodnich i wschodnich Ukraicw s tak due, e mona ich uwaa za dwa rne narody? tylko 5,4% Zachodniakw odpowiedziao zdecydowanie tak, a 13,3% raczej tak. Wrd wschodnich Ukraicw odsetek ten by wyszy odpowiednio 7,5 i 25,3%. Jednak w obu przypadkach zdecydowanie wicej byo zwolennikw jednoci narodu ukraiskiego. Konsekwentnie, a 71,3 % mieszkacw Ukrainy zachodniej i 59,9% Ukrainy wschodniej nie sdzi, aby rnice kulturowo-jzykowe i dysproporcje ekonomiczne, mogy by w przyszoci powodem rozpadu pastwa. Odmiennego zdania jest 10,9% zachodnich i 24,2% wschodnich Ukraicw86. Jak interpretowa wszystkie te rezultaty w odniesieniu do obiektywnych rnic bezsprzecznie istniejcych w ukraiskim spoeczestwie, ktre zostay wykazane take w tej pracy? Oto wnioski pynce z dyskusji w grupach fokusowych organizowanych przez Centrum Razumkowa w rnych obwodach kraju: obywatele do wyranie rozrniaj regionalne odmiennoci zjawisko obecne w mniejszym bd wikszym stopniu we wszystkich pastwach na wiecie od midzyregionalnych sprzecznoci, ktre rzeczywicie mog prowadzi do rozpadu kraju. Przewaajca wikszo uczestnikw dyskusji odnotowujca obecno regionalnych rnic a nawet podzia ukraiskiego narodu spowodowany historycznymi, ekonomicznymi, spoeczno-kulturowymi czynnikami, stwierdzaa, e realnego rozamu na Ukrainie nie ma (). [Wedug nich] rozam to problem sztucznie stworzony przez politykw, ktrzy wykorzystuj rnice regionalne dla wasnych politycznych celw87. Potwierdza to opini o zewntrznych rdach podtrzymywania wewntrznarodowych stereotypw.
Splna dentinst gromadn Ukrani: pdgrunt, vikliki, lhi formuvann, Naconalna Bezpeka i Oborona, nr 9/2007, s. 21. 87 Tame, s. 22
86
126
Robert Molski
Jak wykazano, pod wzgldem treci tosamoci narodowej spoeczestwo ukraiskie jest istotnie zrnicowane. Nawet jeli podzia na wschd i zachd jest w duej mierze uproszczeniem, dostrzeenie pewnych regionalnych specyk i tendencji w ramach ukraiskiej identykacji wydaje si by w peni uzasadnione. W powszechnej wiadomoci, tak na Ukrainie, jak i w Polsce, Lww postrzegany jest jako bastion ukraiskiej tosamoci narodowej wraz z wszelkimi jej przejawami. Wedug tego mitu, jest on swoistym symbolem, uosobieniem innej Ukrainy bardziej prawdziwej, bardziej europejskiej, uratowanej od rusykatorsko-sowietyzatorskiej zagady i dlatego powoanej do odegrania szczeglnej roli w odrodzeniu reszty kraju88. Czy aby na pewno miasto to, i w zwizku z tym caa zachodnia Ukraina, ma a taki potencja, a przede wszystkim, czy reszta kraju rzeczywicie potrzebuje odrodzenia? Rzut oka na zaprezentowane w pracy sondae faktycznie pokazuje, e ukraiska tosamo narodowa jest dla lwowian zdecydowanie istotniejsza ni dla doniecczan. Jednak jeli chodzi o ocen wasnego przywizania do Ukrainy jako pastwa oraz wasnego patriotyzmu, przewaga ta zdecydowanie maleje. Racjonalna wydaje si zatem teza o odmiennym postrzeganiu ukraiskoci przez obie grupy. Na zachodzie Ukraina jest odbierana bardziej osobicie. Wraz z kultur narodow stanowi ona pewn zinternalizowan warto. Z kolei na wschodzie traktowana jest raczej jako byt polityczny. Najpeniej zjawisko to widoczne jest w powizaniu ze stosunkiem do jzyka ukraiskiego. Zachodniacy nie chc sysze o adnej dwujzycznoci, za swj patriotyczny obowizek uwaaj ograniczenie oddziaywania jzyka rosyjskiego. Tymczasem dla wschodniego Ukraica fakt posugiwania si rosyjskim na co dzie, zupenie nie wyklucza uwaania si za ukraiskiego patriot. Na wschodzie w wikszym stopniu widoczna jest take spucizna Zwizku Radzieckiego. Wci ywa i czsto spotykana jest tu bowiem tosamo postradziecka. Przejawia si ona, chociaby, w obecnoci elementw radzieckiej wersji historii Ukrainy oraz celebracji wielu wit o socjalistycznym rodowodzie. Zauwaalna jest take nostalgia za byym imperium. Wszystko to przeplata si jednak z nowymi, narodowo ukraiskimi treciami, tworzc pewnego rodzaju tosamo pogranicza. Opisana heterogeniczno tosamoci implikuje pojawianie si stereotypw wewntrznarodowych pomidzy nosicielami rnych jej wersji. rde ich powstania szuka naley przede wszystkim w niezrozumieniu wzajemnych stanowisk wobec jzyka oraz roli, jak odegra w historii Ukrainy Zwizek Radziecki. Bardziej wiadomi istnienia owych rnic s zachodni Ukraicy. Jednak, poniewa w wikszym stopniu zaley im na jednoci kraju, staraj si je dewaluowa. Uwidacznia si to m. in. w tym, e pomimo tego, i na paszczynie konkretnych cech, takich jak znajomo tradycji narodowej czy patriotyzm, przyznawali swoim
88
M. Riabczuk, Dwie, s. 153.
4. Uwagi zamykajce
rodakom nisze oceny, oglnie lepiej oceniaj Ukrain wschodni, ni wschodni Ukraicy zachodni. Wydaje si jednak, e przynajmniej po czci, rnice te, a co za tym idzie stereotypy, s podtrzymywane sztucznie przez rne polityczne i medialne krgi. Ukraina jest w zwizku z tym szczeglnie naraona na kryzysy spoeczne i polityczne. Z drugiej strony to wanie polityka silnie oddziauje na spoeczne otoczenie i w pewnym stopniu wpywa na agodzenie lub eskalacj problemu. Wiele zaley zatem od odpowiedzialnoci ukraiskiej klasy politycznej. Co do postawy samych obywateli, wydaje si, e powinni oni wzi sobie do serca apel A. Wilsona i nie tylko pogodzi si z faktem, e [Ukraina] jest pastwem wieloetnicznym i wielokulturowym, ale uzmysowi sobie rwnie, e w tym wanie tkwi moe potencjalne rdo jej siy89. Jednak aby przeksztaci sabo w si, potrzebny jest odpowiedzialnie prowadzony, uwzgldniajcy stanowiska obu stron, proces nation-building, ktrego podstawy take zostay nakrelone. Sowa kluczowe: Ukraina, nard, tosamo, symbole, pami historyczna, stereotyp, jzyk, nation-building Differentiation of National Identity of Ukrainians Summary
The article describes and explains the issue of Ukrainian national identity, paying attention to its diverse content. In this identity depending on the region of the country numerous and sometimes fundamental differences are present. They are visible in the attachment to the Ukrainian nationhood. The attitude towards the Ukrainian language, history, statehood and national holidays is also different among the eastern and western Ukrainians. The consequence of this is the formation of stereotypes among the bearers of the both versions of identity. The Nationalist and The Creole is a pejorative characteristics that frequently occur in Ukrainian discourse in the eld of identity. However, there is a sphere in which the positions both groups may be in accordance with each other, which may serve as the foundation of the nation-building policy.
Robert Molski
89
A. Wilson, dz.cyt., s. 226227.

128

B c , . , . c. , , . . , . , , .
Historia najnowsza
Stanisaw Zawadzki
Druga Republika Hiszpaska wobec Kocioa katolickiego (19311936)
I. Pozycja Kocioa katolickiego w hiszpaskim spoeczestwie u progu lat trzydziestych

Manuel Tuon de Lara, opisujac sytuacj hiszpaskiego chaosu roku 1930, sparafrazowa sowa Lenina, ktry napisa, e widmo kry po Hiszpanii. Jednak w odrnieniu od sytuacji rosyjskiej sprzed ponad dziesiciu lat, tym widmem, ktre sprawiao, e w tradycyjnych domach ryglowano drzwi, ojcowie udawali si czym prdzej do bankw, a gieda tracia puls, nie by komunizm, ale republika1. Zdanie to ukazuje niezorientowanemu w tematyce pastw Pwyspu Iberyjskiego czytelnikowi, jak olbrzymim szokiem dla tradycyjnego spoeczestwa hiszpaskiego bya perspektywa wprowadzenia ustroju republikaskiego, a raczej nie samego faktu, lecz conditio sine qua non tego procesu obalenia monarchii oraz dominujcej pozycji Kocioa katolickiego w pastwie, cile powizanego z systemem monarchicznym. Ta forma pastwa towarzyszya bowiem Hiszpanom od zarania ich pastwowoci i zostaa zastpiona republik2 jedynie na niecay, bardzo burzliwy rok (18731874). Jednake w krtki okres I Republiki charakteryzowa si niewyobraalnym brakiem stabilnoci spoecznej i politycznej, ktry w pewnym stopniu moe obrazowa fakt urzdowania a czterech prezydentw w cigu zaledwie jedenastu miesicy. Jak niemal wszystkie okresy w najnowszej historii Hiszpanii, tak rwnie i I Republika zakoczya si gwatownie wojskowym zamachem stanu3.
M. Tun de Lara, J. Valden Baruque, A. Domnguez Ortiz, Historia Hiszpanii, Krakw 2007, s. 544. 2 Bya to republika federacyjna. W projekcie konstytucji przewidywano utworzenie pastwa zoonego, skadajcego si z siedemnastu czci, kadej z oddzielnym parlamentem i wadz sdownicz. 3 A. Sroka, Hiszpaska droga do federalizmu, Wrocaw 2008, s. 73.
133
Stanisaw Zawadzki
1.1. agodna dyktatura
W styczniu 1930 roku genera Miguel Primo de Rivera zrzek si wadzy i wyjecha do Francji, gdzie zmar ptora miesica pniej. Tym samym skoczy si okres prawie siedmiu lat dyktatury (19231930), ktrej najwaniejszym osigniciem byo zaegnanie gbokiego kryzysu ekonomicznego oraz uspokojenie sytuacji wewntrznej kraju, poprzez wprowadzenie stanu wojennego i skuteczn walk z silnym ruchem anarchistycznym. Warto przytoczy tutaj za Pawem Machcewiczem sowa angielskiego historyka Stanleya Paynea, ktry stwierdzi, e okres rzdw Primo de Rivery to najagodniejsza i najbardziej liberalna dyktatura dwudziestowiecznej Europy, niesplamiona ani jedn polityczn egzekucj4. Wraz z nastaniem wojskowych rzdw Primo de Rivery hiszpascy katolicy, tak duchowni, jak i wieccy, mogli odetchn z ulg. Wczeniejsze poczucie zagroenia pyno bowiem z de nurtu socjalistyczno-anarchistycznego do zmiany artykuu 11 obowizujcej od 1876 roku ustawy zasadniczej5, ktry stanowi o wyjtkowo uprzywilejowanej pozycji religii katolickiej w pastwie6. Nowa wadza, hodujca tradycjom konserwatywnym, zacza rozprawia si z politycznymi wrogami Kocioa antyklerykalnymi liberaami, anarchistami i socjalistami. Natomiast hiszpaski episkopat w przewaajcej mierze troszczy si o zachowanie finansowania Kocioa z budetu pastwa, czemu dawa wyraz w listach pasterskich. Z drugiej jednak strony protekcja ze strony systemu tumia kocielne inicjatywy, od ktrych duchowni powstrzymywali si, chcc zachowa dla siebie uprzywilejowan pozycj w pastwie oraz przychylno reimu7. Pomimo tego w wiadomoci katolickiej rozwizanie polityczne reprezentowane przez rzdy silnej rki kojarzyo si, tak w roku 1923, jak i 1939, z gwarancj bezpieczestwa i pomylnoci8.
1.2. ycie Kocioa a ycie pastwa
Nowe tendencje w Kociele hiszpaskim, zmierzajce w kierunku wprowadzenia silniejszej centralizacji, wprowadzi kardyna Enrique Reig y Casanova, arcybiskup Toledo9 (19221927). Prymas chcia zapewni wiernym ycie w wiecie religijnie hermetycznym, wolnym od wtpliwoci, dwuznacznoci i rywalizacji. Nastpca Reiga y Casanovy kardyna Pedro Segura y Senz (19271931), ktry
T. Mikowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, Wrocaw 2009, s. 295299. F. Lannon, Privilegio, persecucin y profeca. La Iglesia Catlica en Espaa, 18751975, Madrid 1990, s. 203. 6 http://es.wikisource.org/wiki/Constituci%C3%B3n_espa%C3%B1ola_de_1876, dostp: 13.03.2010 r. 7 F. Lannon, Privilegio, persecucin y profeca..., s. 203. 8 Tame, s. 204. 9 Od XI wieku arcybiskupom Toledo przysuguje godno prymasowska.
5 4
134
t najwysz godno w hiszpaskim Kociele obj w wieku zaledwie czterdziestu siedmiu lat, da si od razu pozna jako posta wiadomie przeciwna wszelkiej nowoczesnoci, uwaajca, e powinno si wymaza bez ladu cay rozwj kulturalny i intelektualny kraju poczwszy od epoki owiecenia. Ponadto w parze z jego bardzo pobonym charakterem szed brak jakiejkolwiek elastycznoci politycznej, jak rwnie wraliwoci spoecznej10. W 1924 roku powstaa Unia Patriotyczna (Unin Patritica), ktra miaa peni funkcj formacji popierajcej wadz, ale jednoczenie bardzo wyranie zastrzegano, e nie ma ona nic wsplnego z partiami politycznymi. Goszono, e jest to organizacja skupiajca wszystkich Hiszpanw popierajcych dyktatur i chccych pracowa dla dobra kraju. Oparta na niejasnej ideologii, czya prawicowy katolicyzm z gorcym poparciem dla silnej wadzy rzdu. Unia Patriotyczna bazowaa na katalogu wartoci religijnych, ktre czyy tradycj z hiszpask autoidentyfikacj. Co jest niezmiernie wane, w konsekwencji odstpstwo lub wrogo wobec religii katolickiej byo okazaniem braku patriotyzmu. Idc dalej tym tropem mona stwierdzi, e pogldy antycentrystw, antyklerykaw i czci liberaw byy traktowane jako antyhiszpaskie, a take jako co wrcz przeczcego naturze ludzkiej. Primo de Rivera demonstrowa przy rnych okazjach sprzeciw wobec wolnoci kultu lub laicyzmu, dostrzegajc, e zostawioby to religi katolick bezbronn i uniemoliwioby jej penienie roli opiekuna moralnego. Unia w zaoeniu swoich twrcw miaa broni czterech najwaniejszych wartoci: wasnoci, religii, rodziny i jednoci Hiszpanii. Wszystkie stowarzyszenia katolickie byy ksztatowane na bazie tej apolitycznej organizacji, a katolickie szkoy rozkwitay peni w cieniu dyktatury11. W okresie dyktatury religia i patriotyzm poczyy si w jedno, a za trzeci czon tej jednoci naley uzna monarchi. W szkoach obowizkowym przedmiotem staa si religia katolicka, a sam Primo de Rivera powiedzia, e nie bdzie zgody na adn kultur w szkole, ktra nie byaby religijna i patriotyczna12. Katolickie wartoci stay si dekalogiem tak samo dla pastwa, jak i dla Kocioa.
1.3. W stron republiki
Po upadku reimu Primo de Rivery wytworzya si w Hiszpanii polityczna prnia. Wybr nowego ustroju pozostawa spraw otwart. Dziercy ster pastwa sukcesor dyktatora, genera Dmas Berenguer, dy do przywrcenia porzdku monarchicznego, co nie byo atwe po siedmiu latach dyktatury, ktra wcaF. Lannon, Privilegio, persecucin y profeca..., s. 204205. C. Barrachina Lisn, La participacin poltica de los militares en la transicin espaola. Influencias, evoluciones y consecuencias, BarcelonaMxico 2007, s. 78; T. Mikowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, s. 297298; S.G. Payne, Pierwsza hiszpaska demokracja. Druga Republika (19311936), Warszawa 2009, s. 38. 12 F. Lannon, Privilegio, persecucin y profeca..., s. 208209, 213.
11 10
135
le nie zmniejszya saboci monarchii, a wrcz jeszcze bardziej pogbia proces upadku jej autorytetu. Uywajc sw Alfonsa XIII, Berenguer mia powrci wody rzeki do koryta13. Jednak z chwil upadku dyktatury, wszystkie ale i pretensje wysuwane pod jej adresem z ca si uderzyy w krla. By on bowiem powszechnie obarczany win za dopuszczenie do powstania dyktatury i jej wspieranie. Co wicej, gabinet Berenguera zajmowa si jedynie trwaniem, a jego program polityczny sprowadza si wycznie do przywrcenia status quo sprzed 1923 roku14. Nie byo to moliwe z wiele powodw, ale przede wszystkim z racji tego, e dyktatura zniszczya dwie partie dynastyczne (konserwatywn i liberaln), na ktrych opieray si rzdy okresu restauracji15. Alfons XIII jak zwykle mg liczy na wsparcie ze strony duchowiestwa katolickiego, nieustannie pilnujcego zachowania jego wyjtkowej pozycji w spoeczestwie16. Dodatkowo koniec jednoosobowych rzdw generaa wymusi dziaanie zwaszcza na tych krgach hierarchii kocielnej, ktre zawdziczay dyktatorowi swj awans. Tak wic nagle porzucili oni swoj bierno, eby wyrazi poparcie dla rozwiza problemw narodowych w sposb monarchiczny i autorytarny. Najbardziej wyrniajcym si obroc monarchii by prymas Pedro kardyna Segura y Senz, ktry stara si na wszelkie sposoby podjudza wiernych przeciwko Republice. Pewien wpyw na jego postpowanie mia zapewne fakt zayej przyjani z Alfonsem XIII17. Najwiksze znaczenie dla dalszego istnienia monarchii miaa postawa armii, ktra w Hiszpanii w ostatecznym rozrachunku decydowaa o wyniku kadej powaniejszej batalii politycznej. Wojskowi, peni urazw do krla, pozostali obojtni na wydarzenia rozgrywajce si w kraju, ani nie uczestniczyli w obalaniu monarchy, ani te nie zamierzali go broni18. Wany impuls do rozwizania niepewnej sytuacji spoeczno-politycznej da artyku Jos Ortegi y Gasseta z 14 listopada 1930 roku, opublikowany na amach gazety El Sol, pod wielce znaczcym tytuem Berenguer pomyka (El error Berenguer)19. Myliciel pisa w nim, e Berenguer nie jest podmiotem, ale przedmiotem pomyki, () nie mwi si, e jest bd Berenguera, ale wrcz przeciwnie e to Berenguer jest bdem20. Ortega y Gasset nie zostawi take suchej nitki na dyktaturze: Nie ma punktu hiszpaskiego ycia, gdzie dyktatura nie wkadaa swojej niegodnej rki oprawcy21. Cho tekst ten powicony jest bardziej sytuacji wczesnej i wymierzony zdecydowanie w monarchi, obwieszcza jej koniec, to jednoczenie zwraca uwag na prawie nieodwracalny wewntrzny kryzys pa13 14
Stanisaw Zawadzki 136
B. Gola, F. Ryszka, Hiszpania, Warszawa 1999, s. 108. T. Mikowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, s. 299. 15 F. Romero Salvad, Wojna domowa w Hiszpanii 19361939, Warszawa 2009, s. 53. 16 S. Juli, Un siglo de Espaa. Poltica y sociedad, Madrid 1999, s. 7071. 17 W.J. Callahan, La Iglesia Catlica en Espaa (18752002), Barcelona 2003, s. 223. 18 S. Juli, Un siglo de Espaa, s. 7071. 19 M. Tun de Lara i in., Historia Hiszpanii, s. 545. 20 www.segundarepublica.com/index.php?id=36&opcion=7, dostp: 15.03.2010 r. 21 Tame.
1.4. Upadek monarchii Burbonw
W sierpniu 1930 roku doszo do zawarcia tzw. paktu z San Sebastin, ktry by porozumieniem o wsplnym dziaaniu gwnych si antymonarchicznych w kraju: socjalistw (Jos Snchez Guerra), regionalistw (Miguel Maura) i przedstawicieli stronnictw umiarkowanych (Niceto Alcal-Zamora). W grudniu tego samego roku w garnizonie w Jaca (Aragonia) doszo do nieudanej prby republikaskiego puczu. Trzy dni pniej zamiar ten powtrzyli republikascy piloci na lotnisku w Cuatro Vientos w pobliu Madrytu, jednak widzc brak spodziewanego poparcia odlecieli do Portugalii. Rozstrzelanie dwch oficerw przywdcw buntu z Jaca dao republikanom pierwszych mczennikw, a monarchii zabrao resztki popularnoci26. W kolejnych dniach wybuchy studenckie zamieszki w stolicy, dochodzio do star z policj. Rzd nie zdecydowa si na rozwizanie siowe, co doprowadzio do wzrostu napicia i strajkw wszystkich hiszpaskich uczelni27. Zduszenie republikaskiej rewolty okazao si dla Berenguera pyrrusowym zwycistwem. 14 lutego Alfons XIII zdymisjonowa generaa i powoa nowy gaM. Tun de Lara i in., Historia Hiszpanii, s. 545. www.segundarepublica.com/index.php?id=36&opcion=7, dostp: 15.03.2010 r. 24 S. Martinz Snchez, El Cardenal Pedro Segura y Sanz (18801957), praca doktorska obroniona na Facultad de Filozofa y Letras Historia, Universidad de Navarra, Pamplona 2002, s. 169. 25 S. Juli, Un siglo de Espaa, s. 70. 26 T. Mikowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, s. 300; M. Tun de Lara i in., Historia Hiszpanii, s. 545. 27 M. Tun de Lara i in., Historia Hiszpanii, s. 545546.
23 22
137
stwa (zwaszcza ekonomiczny, co symbolizowa bardzo szybki spadek wartoci pesety), ktrego aparat mg si zaama w kadej chwili, a autorytet zmale niemal do zera22. Przeszkod na drodze modernizacji pastwa by tradycyjny hiszpaski katolicyzm. Ortega y Gasset snu wizje zdecydowanie zmierzajce w kierunku apokaliptycznym, wzywa do katharsis. Praworzdno zostaa zamana. Przestao istnie pastwo hiszpaskie. Hiszpanie, odbudujcie wasze pastwo!, Delenda est Monarchia23 takimi sowami zakoczy swj artyku hiszpaski filozof, parafrazujc synne zdanie Katona Starszego Delenda est Carthago (Kartagin trzeba zniszczy). Wizja Ortegi y Gasseta postawia Hiszpani przed alternatywami: utrzymaniem katolickiej jednoci i maestwem Kocioa z monarchi lub daniem jej zniszczenia, za czym opowiada si filozof24. W pocztkach roku 1931 Jos Ortega y Gasset oraz Gregorio Maran y Ramn Prez de Ayala zaoyli Ugrupowanie Suby Republice (Agrupacin al Servicio de la Repblica), ktrego manifest zaoycielski zosta opublikowany 10 lutego 1931 roku na amach El Sol. W ugrupowaniu zrzeszeni byli intelektualici, ktrzy pragnli wcieli w ycie koncepcje nowoczesnego pastwa. Agrupacin w szstym punkcie swojego programu politycznego domaga si jasnego i klarownego oddzielenia pastwa od Kocioa25.
binet, ktry postanowi rozpisa wybory municypalne, a nastpnie parlamentarne. Mogoby to da osabionej monarchii mandat spoecznego poparcia. Nadzieje na zwycistwo wizano z promonarchistyczn postaw prowincji. Cae zdarzenie wyborcze przeksztacio si w plebiscyt za monarchi bd przeciwko niej. W skali kraju wybory municypalne z 12 kwietnia 1931 roku nieznacznie wygrali monarchici, ale w wielkich i duych miastach przewaga republikanw bya miadca28. W dniu wyborw biskup Vitorii Mateo Mgica nakaza wiernym swej diecezji gosowanie na kandydatw monarchicznych. Czyn ten by wielce nierozwany, bazowa bowiem na skrywanej idei, wedle ktrej Koci mia tak duy wpyw na katolickie masy, e mg je wykorzystywa jako polityczne narzdzie do obrony swych interesw. Idce w zaparte duchowiestwo miao zamknite oczy na doniose przemiany dokonujce si w politycznej rzeczywistoci29. Ju nastpnego dnia po wyborach prorepublikaskie tumy wyszy na ulice wszystkich wikszych miast, dajc abdykacji Alfonsa XIII, a gdzieniegdzie samorzutnie proklamujc republik. 14 kwietnia czonkowie Tymczasowego Rzdu Republiki przejli stery rzdw w pastwie, a krl uda si na wygnanie do Francji30. Hiszpaska monarchia upada w icie byskawicznym tempie, w sposb cakowicie bezkrwawy, bez jednego wystrzau pisa Pawe Machcewicz31. Upadek Primo de Rivery otworzy na ocie drzwi normalizacji politycznej, w szczeglnoci partiom wrogim monarchii i dyktaturze, ktrych dziaalno w omawianym okresie ulega jeli nie zdelegalizowaniu to przynajmniej zawieszeniu. Nadszed moment, w ktrym take duchowiestwo musiao zapaci rachunek za bezwarunkowe poparcie dla autorytarnego reimu. Dyktator odszed Koci i wadca pozostali. Monarchia upada ju po roku. Reperkusje wobec kleru postanowiono odoy na okres nieco pniejszy32.
Stanisaw Zawadzki
II. Pod rzdami lewicy (19311933)

Rok 1931 by dziwnym czasem pocztku ery bezprecedensowego radykalizmu politycznego i ekstremizmu ideologicznego w Europie oraz wiatowego kryzysu gospodarczego, ale zarazem momentem proklamowania w Hiszpanii republiki. Wydawa si mogo, e kraj ten szed pod prd dziejw, niszczc dyktatur i wprowadzajc system demokratyczny33. Wielu aktorw wczesnych wydarze porwnywao je do rewolucji francuskiej, jednak z korzyci na rzecz hiszpaskiej republiki, ktra powstaa bezkrwawo. W madryckiej prorepublikaskiej gaTame, s. 546. W.J. Callahan, La Iglesia Catlica, s. 224. 30 M. Tun de Lara i in., Historia Hiszpanii, s. 546; T. Mikowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, s. 300. 31 T. Mikowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, s. 301. 32 W.J. Callahan, La Iglesia Catlica, s. 221. 33 F. Romero Salvad, Wojna domowa w Hiszpanii, s. 57.
29 28
138
2.1. Powiew wolnoci
Ju 14 kwietnia 1931 roku uformowa si rzd tymczasowy. Na jego czele stano dwch praktykujcych katolikw: Niceto Alcal Zamora jako premier, w przeszoci minister wojny czasw restauracji36 z ramienia liberaw, i Miguel Maura Gamazo na stanowisku ministra spraw wewntrznych, ktry by synem ekspremiera i lidera partii konserwatywnej. Ponadto w skad rzdu weszli centrowi radykaowie, przedstawiciele lewicowych ugrupowa mieszczaskich oraz socjalici37. Premier i szef MSW, byli obrocami konserwatywnego republikanizmu, ale w rzdzie kompromitowali si swoj pojednawcz postaw wobec Kocioa38. Tak Miguel Maura tumaczy neofityzm swj i swojego szefa: Monarchia popenia samobjstwo. Mielimy tylko dwa wyjcia: albo przyczy si do rodzcej si rewolucji, aby wewntrz niej broni praworzdnych zasad konserwatywnych, albo ustpi pola i odda je na niebezpieczn wyczno ugrupowaniom lewicowym i robotniczym39. W pimie do rzdu tymczasowego z 24 kwietnia 1931 roku Stolica Apostolska wyraaa nadziej na wspprac oraz przestrzeganie praw Kocioa w Hiszpanii. Sekretarz stanu Stolicy Apostolskiej kardyna Eugenio Maria Giuseppe Giovanni Pacelli40 zwrci si do osb duchownych i wieckich, zalecajc posuszestwo nowym wadzom w celu zachowania porzdku publicznego. W tym samym duchu zwrci si do wiernych nuncjusz Tedeschini41. Ze swej strony minister sprawieS.G. Payne, Pierwsza hiszpaska demokracja, s. 5455. W.J. Callahan, La Iglesia Catlica, s. 221. 36 Restauracj nazywa si okres w historii Hiszpanii obejmujcy przedzia czasu od przywrcenia monarchii w 1874 r. do jej ponownego upadku w 1931 r. 37 T. Mikowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, s. 301, 317. 38 W.J. Callahan, La Iglesia Catlica, s. 225. 39 M. Maura, As Cay Alfonso XIII, Barcelona 1968, s. 48, cyt. za: P. Moa, Mity wojny domowej. Hiszpania 19361939, Warszawa 2007, s. 44. 40 W latach 19391958 papie Pius XII. 41 Tame, s. 73.
35 34
139
zecie La Voz napisano: Hiszpania jest teraz pani swojego przeznaczenia. Nowy ustrj powstaje czysty i niepokalany, bez rozlewu krwi i ez34. Eksperyment z republikanizmem rozpocz si 14 kwietnia 1931 roku. W swojej decyzji o separacji pastwa i Kocioa II Republika Hiszpaska nawizywaa do rozwiza I Republiki. Jednak w odrnieniu od wieku XIX, dopiero dwudziestowieczna zdoaa wcieli t zasad w ycie, niszczc kocielne przywileje, zarwno ekonomiczne, jak i jurydyczne, zmieniajc pastwo w potn machin sekularyzacji i zmiany kulturowej. Konflikt pastwa z Kocioem, ktry powsta ju w pierwszych dniach po proklamacji republiki, doprowadzi do zaartych dyskusji i sporw oraz ostrych podziaw w hiszpaskim spoeczestwie35.
Stanisaw Zawadzki
dliwoci przekonywa, e wadze zamierzaj respektowa konkordat, ktry jest czci prawa pastwowego42.
2.2. Koci wobec przeomu 14 kwietnia 1931 roku
Dnia 15 kwietnia biskup Tarazony (Aragonia), Isidro Gom y Toms, pisa do kardynaa Francisco de Ass Vidal y Barraquera, arcybiskupa Tarragony: weszlimy w centrum burzy (), jestem totalnym pesymist. Nie mieci mi si w gowie ta popeniona potworno43. W odpowiedzi, piszc do hierarchw Kocioa, Vidal y Barraquer zaleci zachowanie ostronoci i rozwagi. Postawa biskupw, zdefiniowana sowami arcybiskupa Tarragony jako wygranie na czasie, ratowanie wszystkiego co jest moliwe [i uzgodnienie modus vivendi z rzdem] w czasie prowadzenia stara o zawarcie konkordatu44, bya w peni podzielana przez reszt duchowiestwa, chocia naley zaznaczy, e pewna cz ksiy odebraa nadejcie republiki pozytywnie. Postaw odrbn od stanowiska episkopatu z prymasem na czele, zaj biskup Barcelony Manuel Irurita. Jako lokalny patriota, ponaglajc dziaania zmierzajce do proklamacji niezalenego pastwa kataloskiego (co nastpio 14 kwietnia 1931 roku), by pierwszym hiszpaskim biskupem, ktry wezwa wiernych do uznania i szanowania nowych wadz. Jednoczenie zaapelowa do swoich kapanw diecezjalnych o rozwag, aby nie mieszali si w sprawy, ktre wi si z polityk45. W podobnym tonie, cho nieco agodniej wypowiedzia si Luis Prez, biskup Oviedo: Ten gboki wstrzs, ktrego dowiadczya nasza umiowana Ojczyzna z powodu zmiany ustroju domaga si wyjtkowej powcigliwoci ze strony wszystkich obywateli, a w szczeglnoci ksiy, ze wzgldu na wiksze znaczenie ich czynw jako kierownikw i pasterzy dusz46. 1 maja 1931 roku w Biuletynie Kocielnym Arcybiskupstwa Toledo pojawi si synny list pasterski do wiernych, pod ktrym swj podpis zoy prymas Pedro kardyna Segura y Senz. Dokument nawizywa do bardzo powanej sytuacji politycznej pastwa: w momentach tak krytycznych jak obecnie, bya konieczno bardziej ni nigdy, eby modli si i medytowa, rozwaa czasy i okolicznoci, i da miejsce dla uspokojenia duszy, rozwagi i refleksji. Dalej prymas pisa o koniecznym zawierzeniu Bogu, o uczuciu mioci do Kocioa i Ojczyzny, ale take o nieokrzesanych oszczerstwach i insynuacjach kierowanych w stosunku do tego pierwszego47. W licie zostao take zawarte wezwanie do krucjaty modlitwy oraz apel do wiernych o rozumne dziaanie w sferze polityki, by wybra katolickich kandyP. Rygua, Wolno religijna w Hiszpanii na tle przemian spoeczno-politycznych w latach 19311992, Katowice 2009, s. 73. 43 F. Lannon, Privilegio, persecucin y profeca..., s. 214. 44 W.J. Callahan, La Iglesia Catlica..., s. 224225. 45 S. Martinz Snchez, El Cardenal..., s.177. 46 V. Crcel Ort, La persecucin religiosa en Espaa durante la Segunda Repblica (19311939), Madrid 1990, s. 99. 47 www.nodulo.org/ec/2009/n088p13.htm, dostp: 10.04.2010 r.
42
140
datw do nowego parlamentu i przeciwstawi si tym, ktrzy d do zniszczenia religii48. Hierarcha przypomina rwnie o dobrodziejstwach, ktre duchowiestwo otrzymao od korony. Nie mg sobie odmwi gorcej pochway pod adresem ostatniego monarchy, co rzd zinterpretowa jako grob i obelg, a wikszo obywateli gosujcych 12 kwietnia na republikanw bya zdegustowana49. 6 maja na amach dziennika Heraldo de Madrid pojawia si informacja, e rzd zwrci si do Stolicy Apostolskiej z daniem, by papie uzna za stosowne wezwa kardynaa Segur y Senza do nie mieszania si w sprawy polityczne. Mwi si, e bardzo prawdopodobn konsekwencj tej komunikacji z rzdem tymczasowym byo odbycie nastpnej podry [przez hierarch S.Z.] do Wiecznego Miasta50 i sugestia wydalenia prymasa z kraju. Oficjalnie takie danie zostao wysunite przez hiszpaskie wadze nastpnego dnia. Jednak kardyna Segura y Senz demonstracyjnie zignorowa kwesti swego moliwego wygnania, zwoujc na 9 maja nadzwyczajn konferencj metropolitw do Toledo. Z punktu widzenia hierarchw kocielnych wojna z republik nie bya jeszcze przegrana. Rozstrzygajce miay by wybory do Kortezw Konstytucyjnych, do ktrych skrztnie przygotowywa si Koci. W imieniu biskupa Pampeluny tamtejszy wikariusz generalny, Ezequiel Seminario, tak pisa do prymasa: mog oznajmi, e od kilku dni pracuje si w tym miecie, eby utworzy zjednoczony front, zoony ze wszystkich katolickich partii politycznych i jak dotd starania te id bardzo dobr drog. Z czterech gazet, ktre s dostpne ludnoci, trzy zamieciy ostatni List Pasterski Waszej Eminencji i spodziewamy si, e czwarta rwnie to uczyni. Dokument ten wywoa bardzo dobre wraenie pord katolikw, ktrzy s troch przygnbieni przez ostatnie wydarzenia polityczne51. Zachowanie prymasa spowodowao podsycenie da wadz, dotyczcych jego usunicia, wobec nuncjusza papieskiego Federico Tedeschiniego, ktry w kocu uleg. 13 maja 1931 roku kardyna Pedro Segura y Senz opuci Hiszpani i wyjecha do Rzymu, a 26 wrzenia, na skutek kolejnych rzdowych naciskw, zoy na rce papiea Piusa XI rezygnacj z piastowanego urzdu. Dopiero dwa lata pniej jego nastpc na stolicy biskupiej w Toledo zosta arcybiskup Isidro Gom y Toms (19331940)52. Na mocy papieskiego upowanienia z dnia 17 maja 1931 roku kardyna Francisco de Ass Vidal y Barraquer sta si gwnym negocjatorem strony kocielnej w rozmowach z rzdem53. Jego atutem byy umiarkowane pogldy oraz bardzo dobre relacje z nuncjuszem54.
S.G. Payne, Pierwsza hiszpaska demokracja..., s. 65. Manjn-Cabeza, Historia general de Espaa y Amrica, t. 17, La Segunda Repblica y la guerra, Madrid 1990, s. 177. 50 S. Martinz Snchez, El Cardenal..., s. 182. 51 Tame, s. 183. 52 Tame; P. Rygua, Wolno religijna w Hiszpanii, s. 78. 53 Papie powzi takowe postanowienie na wyrane yczenie hiszpaskiego episkopatu. 54 W.J. Callahan, La Iglesia Catlica..., s. 225.
49 O.R. 48
141
Stanisaw Zawadzki
Episkopat nie zdoa wypracowa jednolitego stanowiska odnonie polityki Kocioa wzgldem republikaskich wadz. Jedna grupa z kardynaem Vidal y Barraquerem uznawaa za konieczne nawizanie dialogu z rzdem, druga natomiast, ktrej przewodzi prymas, dostrzegaa konieczno zdecydowanego przeciwstawienia si podejmowanym antykocielnym poczynaniom republikaskich wadz55.
2.3. Wypadki majowe quema de conventos
Niemal miesic po ustanowieniu nowej wadzy w Hiszpanii pojawi si podstawowy problem zachowania porzdku publicznego. 10 maja podburzony tum stara si podpali siedzib monarchistycznej gazety ABC. Policja miejska nie potrafia zapanowa nad masami, wic niemal przy kadym wikszym incydencie wzywano do pomocy Gwardi Cywiln (Guardia Civil)56. Ofiarami takich akcji byli zabici i ranni. Noc na posiedzeniu zebra si rzd, a w tym czasie na zewntrz tum domaga si rezygnacji ministra spraw wewntrznych, Miguela Maury. Gabinet bardzo obawia si anarchii, ktra zmiota I Republik. Maura natomiast wykazywa szczegln determinacj w utrzymaniu porzdku. Jego zdaniem czonkowie stowarzyszenia Ateneum, ktremu przewodniczy minister Azana, rozprowadzali listy z wykazem kociow i innych budynkw o przeznaczeniu religijnym, ktre miay zosta spalone nastpnego dnia. Azaa jednak odmwil interwencji i zada zaprzestania dalszego uywania Gwardii Cywilnej na ulicach miast57. Kolejnego dnia doszo do palenia klasztorw (quema de conventos). Na posiedzeniu rzdu Manuel Azana mia powiedzie, e wszystkie klasztory w Madrycie nie s warte ycia jednego republikanina i zapowiedzia swoim kolegom, e zoy rezygnacj jeli cho jedna osoba w Madrycie stanie przed sdem z powodu takiego gupstwa58. Pod jego wpywem rzd nie tylko odmwi ochrony wasnoci kocielnej, ale nawet przyj delegacj podpalaczy. Maura opuci zatem posiedzenie ministrw i zacz szykowa si do dymisji, stwierdzajc, e rzd obali sam siebie. Jednak kolejne, coraz to nowsze informacje o podpaleniach kociow i innych budynkw sakralnych, zmusiy rzd do interwencji. Zezwolenie na uycie policji i Guardia Civil byo jednak spnione, by opanowa rozruchy. Niezbdnym krokiem stao si ogoszenie stanu wyjtkowego i wprowadzenie do stolicy oddziaw regularnego wojska. To histeryczne zachowanie najpierw obawa przed podjciem normalnych i rozsdnych rodkw zaradczych, a nastpnie zbyt gwatowna reakcja przy zastosowaniu nadmiernej przemocy stanie si zwyczajnym postpowaniem rzdw republikaskich pisa Stanley G. Payne59.
P. Rygua, Wolno religijna w Hiszpanii, s. 7475. Bya to, zaoona w 1844 r. na wzr francuskiej andarmerii, oglnokrajowa paramilitarna suba, przeznaczona do utrzymania porzdku na prowincji. 57 S.G. Payne, Pierwsza hiszpaska demokracja..., s. 66. 58 M. Maura, As Cay Alfonso XIII, s. 246252, cyt. za: S.G. Payne, Pierwsza hiszpaska demokracja..., s. 6667. 59 S.G. Payne, Pierwsza hiszpaska demokracja..., s. 67.
56 55
142
Dnia 12 maja akcja podpalania kociow obja kolejne miasta poudniowej czci kraju. Do chwili uspokojenia sytuacji demonstrantom udao si spldrowa i spali, cakowicie bd czciowo, okoo stu budynkw sakralnych. Zamieszki byy tumione bez trudu w kadym miecie, w ktrym lokalny alkalde60 odway si im przeciwstawi. Tak wic zniszczenia tych tragicznych majowych dni s rezultatem celowej biernoci wadz. Nie odnotowano ofiar miertelnych gniew tumu skupi si bowiem na wasnoci kocielnej, a nie na duchowiestwie. W trakcie wydarze zniszczeniu ulegy zabytkowe kocioy, szkoy katolickie, a take biblioteki, laboratoria oraz bezcenne dziea sztuki. Maura, ktremu krpowano ruchy, nazwa szefa rzdu prawdziwym premierem-nieudacznikiem61. Mimo e w kocu otrzyma woln rk w tumieniu zamieszek, to uczestnikw rozruchw nie spotkay adne konsekwencje. Ataki na budynki i dobra kocielne powtarzay si sporadycznie w cigu kolejnych dwch lat i odyy na wiksz skal w roku 1936. Pierwszy wyrok za dziaalno tego typu zosta wydany w Saragossie w 1934 roku. Wwczas podpalacza kocioa skazano na dziesi lat wizienia i grzywn pitnastu tysicy peset62. Bezporednim skutkiem quema de conventos byo przyspieszenie i radykalizacja polityki reform, ktre miay uspokoi lewicowe krgi spoeczestwa. Wielu dziaaczy monarchistycznych zostao aresztowanych. Wadza podja rwnie dziaania odnonie Kocioa. Ju 18 maja z kraju zosta wydalony biskup Vitorii za dziaalno wywrotow. 22 maja rzd ogosi cakowit swobod religijn, zakazujc jednoczenie obecnoci witych wizerunkw w klasach szk publicznych. 30 maja swoje niezadowolenie wyrazia Stolica Apostolska, ktra odmwia przyjcia listw uwierzytelniajcych od Luisa de Zululety, mianowanego nowym ambasadorem Republiki. Nastpnego dnia rzd zareagowa czasowym zawieszeniem wydawania dziennika El Debate. Hiszpaski episkopat odpowiedzia 3 czerwca wsplnym listem pasterskim. Dokument zwraca uwag, e pena swoboda dziaania wszystkich zwizkw religijnych i proponowany rozdzia Kocioa od pastwa gwac postanowienia konkordatu z 1851 roku. Protest biskupw dotyczy take sekularyzacji cmentarzy i usunicia obowizku nauczania religii ze szk63.
2.4. Nowa konstytucja
28 czerwca 1931 roku odbyy si, wedug zmienionej ordynacji, obniajcej wiek uprawniajcy do gosowania z 25 do 23 lat, wybory do Kortezw Konstytucyjnych64. Przyniosy one bezdyskusyjne zwycistwo republikanom i socjalistom, czyli ugrupowaniom tworzcym rzd tymczasowy. Naley przy okazji zauway,
60 61
Alcalde wjt, burmistrz, prezydent miasta. M. Maura, As Cay Alfonso XIII, s. 250251, cyt. za: P. Moa, Mity wojny domowej, s. 48. 62 S.G. Payne, Pierwsza hiszpaska demokracja..., s. 6768. 63 Tame, s. 6869. 64 Wicej na temat wyborw w: S.G. Payne, Pierwsza hiszpaska demokracja.
143
e skad gabinetu, wyonionego przez nowych deputowanych, by praktycznie tosamy z rzdem tymczasowym. Wyniki zastraszonej prawicy byy niezwykle sabe. Na 470 miejsc w parlamencie zdobya zaledwie 4865. Skad Kortezw Konstytucyjnych pokazuje wyranie, e tworzona konstytucja nie moga by tekstem kompromisowym pomidzy wszystkimi grupami spoecznymi i politycznymi hiszpaskiego ycia publicznego66. Ju w maju premier Alcal Zamora wyznaczy Prawnicz Komisj Doradcz (Comisin Jurdica Asesora), ktra miaa za zadanie przygotowa szkic projektu konstytucji do rozpatrzenia przez nowe Kortezy. Grupa ta, skadajca si z osb o umiarkowanych pogldach, przygotowaa projekt, zakadajcy powstanie dwuizbowego parlamentu i urzdu prezydenta o szerokich kompetencjach. Republika miaa uzna pen swobod religii, a Koci katolicki cieszy si mia specjalnym statusem. By to projekt tak rozsdny i umiarkowany, e szybko zosta odrzucony przez rzd republikaski67. Kolejn komisj konstytucyjn tworzyli deputowani nowych Kortezw. Prace tej grupy odnonie Kocioa wzbudziy intensywne debaty i wyzwoliy wiele emocji, zwaszcza ataki deputowanych republikaskich przeciwko prawicowej mniejszoci. Wyniki wyborw ograniczyy moliwoci dziaania premiera, sprzyjajcego agodnemu kursowi wobec Kocioa. Projekt nowej ustawy zasadniczej przedstawiono parlamentowi 27 sierpnia, a z pewnymi poprawkami przyjty zosta 9 grudnia. Jej pierwszy artyku gosi, e Hiszpania jest republik ludzi pracy wszystkich klas, a trzeci zaznacza, e pastwo hiszpaskie nie ma religii oficjalnej68. Swe idee ustawa czerpaa przede wszystkim z konstytucji meksykaskiej z 1917 roku, pierwszej sowieckiej z 1918 roku oraz niemieckiej z 1919 roku. Konstytucja rozszerzya, po raz pierwszy w hiszpaskiej historii, prawa wyborcze na kobiety. Gow pastwa by prezydent, wybierany na szecioletni kadencj, pozbawiony jednak realnego wpywu na rzdzenie pastwem69. Najwaniejsz jego prerogatyw byo prawo zawieszania i rozwizywania parlamentu (jednak mg z niego skorzysta tylko dwukrotnie w trakcie kadencji)70. W czasie rozwaa nad sposobem uregulowania spraw kocielnych wrd garstki parlamentarzystw pojawi si pomys utrzymania wizw eklezjastycznocywilnych jako rodka sprawowania kontroli nad duchowiestwem. Zgodnie z t wizj to rzd powinien mianowa republikaskich biskupw i kanonikw w celu stworzenia Kocioa republikaskiego, ktry suyby interesom reimu71.
65 B. Gola, F. Ryszka, Hiszpania, s. 124; T. Mikowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, s. 318; M. Tun de Lara i in., Historia Hiszpanii, s. 550. 66 J. Tusell, Historia de Espaa en el siglo XX, t. 2: La crisis de los aos treinta: Repblica y Guerra Civil, Madrid 1998, s. 8485. 67 S.G. Payne, Pierwsza hiszpaska demokracja..., s. 8788. 68 www.icsi.berkeley.edu/~chema/republica/constitucion.html, dostp: 18.04.2010 r. 69 Wicej na temat konstytucji: S.G. Payne, Pierwsza hiszpaska demokracja.... 70 Tame, s. 88; T. Mikowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, s. 319; www.icsi.berkeley.edu/~chema/republica/constitucion.html, dostp: 18.04.2010 r. 71 W.J. Callahan, La Iglesia Catlica..., s. 226.
144
Stanisaw Zawadzki
Odnonie spraw religijnych konstytucja deklarowaa w artykuach 26 i 27, e pastwo nie ma religii oficjalnej. Nie byo wzmianki na temat specjalnego statusu Kocioa katolickiego, co wicej ustawa zasadnicza odmawiaa mu jakiejkolwiek pomocy ze strony wadz, tak na poziomie krajowym, jak rwnie regionalnym i lokalnym. Mia on podlega, podobnie jak inne zwizki wyznaniowe, prawu o stowarzyszeniach. Publiczne sprawowanie kultu religijnego mogo si odbywa tylko za zgod odpowiednich wadz. Dotyczyo to rwnie tradycyjnych hiszpaskich procesji, obrzdu duo powszechniejszego w strefie iberyjskiej ni w warunkach polskich. Zakony zostay pozbawione prawa prowadzenia szk, a w owiatowych placwkach publicznych nie mogy by eksponowane symbole religijne. Konstytucja wprowadzaa wolno sumienia i wieck jurysdykcj nad wszystkimi cmentarzami. W swojej najbardziej kontrowersyjnej klauzuli rekomendowaa rozwizywanie zakonw religijnych i nacjonalizacj ich wasnoci72. W artykule 26 konstytucja stwierdzaa, e rozwizuje si zakony religijne, ktrych statuty wymagaj, poza trzema lubami kanonicznymi, zoenia specjalnej przysigi posuszestwa wobec innej wadzy ni legalna wadza Hiszpanii73. Nie bez racji prawicowy lider Jos Mara Gil Robles nazwa ten przepis zalkiem niezgody74. Najbardziej agresywne i daleko idce postulaty pod adresem Kocioa wysuwa Manuel Azaa, zagorzay antykleryka, wychowanek katolickiej szkoy, nazwany przez Orteg y Gasseta objawieniem Republiki, ktry sta si gwn osobistoci na lewicy republikaskiej. Jego najszerzej komentowane przemwienie, w ramach toczcej si debaty konstytucyjnej, miao miejsce 15 padziernika. Powiedzia wwczas: Sedno problemu sformuowabym () w nastpujcy sposb: Hiszpania przestaa by katolicka. () niech mi nikt nie mwi, e jest to sprzeczne z wolnoci, poniewa jest to kwestia zdrowia publicznego75. Stwierdza tym samym, e w czwartej dekadzie XX wieku katolicyzm straci swoj formaln hegemoni na paszczynie politycznej, spoecznej i kulturowej. Nalega rwnie na natychmiastowe wydalenie jezuitw z kraju i poprzez odpowiednie ustawodawstwo wprowadzenie zakazu nauczania dla wszystkich zakonnikw76. Jednak on sam o sobie pisa tak: Jest gupot, z mojego punktu widzenia, nazywanie mnie wrogiem Kocioa katolickiego, to tak jakby nazywa mnie wrogiem Pirenejw albo pasma Andw. Tym, czego nie dopuszczam jest mj kraj, rzdzony przez biskupw, przeorw i proboszczw77. W padzierniku 1931 roku, na znak protestu przeciwko podjtym przez komisj konstytucyjn zapisom dotyczcym Kocioa, dymisj zoyli dotychcza72 Tame, s. 229; T. Mikowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, s. 319, S.G. Payne, Pierwsza hiszpaska demokracja..., s. 91. 73 www.icsi.berkeley.edu/~chema/republica/constitucion.html, dostp: 18.04.2010 r. 74 J. Casanova, Historia de Espaa, t. 8, Repblica y guerra civil, Barcelona 2007, s. 80. 75 S.G. Payne, Pierwsza hiszpaska demokracja..., s. 90, 94. 76 Tame, s. 90. 77 A. Botti, El problema religioso en Manuel Azaa, Madrid 1996, s. 136, cyt. za: M. Azaa, Memorias polticas y de guerra, Barcelona 1978, s. 254.
145
sowy premier Alcal Zamora, jak rwnie minister spraw wewntrznych Miguel Maura. 10 grudnia ekspremier zosta wybrany pierwszym prezydentem II Republiki, natomiast 12 grudnia Azaa utworzyl rzd koalicyjny, zoony z lewicowych republikanw i socjalistw. 15 grudnia centrowi radykaowie78 Lerroux przeszli do opozycji, co przesuno rzdow koalicj jeszcze bardziej na lewo79. Prawicowy historyk Pio Moa nazwa ten sojusz koalicj jakobisko-socjalistyczn80. Przyjcie konstytucji zarysowao niezwykle wan lini podziau w historii relacji pomidzy Kocioem a Republik. Ustawa zasadnicza zareprezentowaa jednostronne rozwizanie kwestii religijnej, czego w owym czasie obawia si kler. W grudniu 1931 roku pidziesiciu dziewiciu biskupw zebrao si, aby dokona wsplnego potpienia nie tylko konstytucji, ale take wszystkich rzdowych ustaw, a w szczeglnoci tych dotyczcych nauczania szkolnego i rozwodw81.
2.5. Reformy antykocielne
W cigu kolejnych kilku miesicy przyjto liczne ustawy, wprowadzajce w ycie deklaracje konstytucji. 23 stycznia 1932 roku zakon jezuitw zosta zlikwidowany, a jego majtek znacjonalizowany. Wywoao to protest Rzymu, w ktrego imieniu ju 25 stycznia nuncjusz apostolski przekaza na rce przedstawiciela rzdu not protestacyjn. Liczne publikacje krytykujce poczynania rzdu wobec Towarzystwa Jezusowego na amach El Debate doprowadziy do wstrzymania wydawania tej gazety na ponad dwa miesice. Nastpnie zsekularyzowano cmentarze, przekazujc zarzdzanie nimi w rce wadz lokalnych. Specjalnie wydana w tej sprawie ustawa przewidywaa, e w wypadku osb, ktre ukoczyy dwadziecia lat pogrzeb nie bdzie mia charakteru religijnego, chyba e zmary wyranie sobie tego yczy. W tym drugim przypadku winien on zoy stosown deklaracj pisemn w obecnoci notariusza. Przepisy te pozostaway w wyra-nej sprzecznoci z panujcymi powszechnie zwyczajami pogrzebowymi i przyczyniy si do wzrostu niezadowolenia spoecznego. Wprowadzono cywiln form zawierania maestw jako obligatoryjn, luby kocielne nie zostay zabronione, ale odmwiono im jakichkolwiek skutkw prawnych. Dopuszczone zostay rozwody, co byo od dawna oczekiwane, zwaszcza przez warstwy rednie i wysze, ktrych czonkowie nierzadko yli w konkubinacie. Najwicej problemw przysporzya zasada wieckiego szkolnictwa, poniewa okazao si niewykonalnym stworzenie w tak krtkim czasie
78 Wicej na temat dziaalnoci partii radykalnej w: N. Townson, La Repblica que no pudo ser. La poltica de centro en Espaa (19311936), Madrid 2002. 79 T. Mikowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, s. 318; M. Tun de Lara i in., Historia Hiszpanii, s. 550. 80 P. Moa, Mity wojny domowej, s. 50. 81 W.J. Callahan, La Iglesia Catlica..., s. 231232.
ogromnej liczby publicznych szk. Rozwizane zostay formacje kapelanw wiziennych i wojskowych82. 17 maja 1933 roku Kortezy przyjy ustaw o wyznaniach i kongregacjach religijnych83, dajc wadzy uprawnienie do wetowania wszelkich nominacji kocielnych, ktre bd uwaane za niebezpieczne dla porzdku lub bezpieczestwa pastwa84. Zabroniono prowadzenia regularnych zaj przez duchownych, ktrzy stanowili sto procent kadry pedagogicznej szk katolickich. Kler nie mg zajmowa si handlem i produkcj. Zakazano take wykorzystywania budynkw religijnych do celw politycznych. Ustawodawca zobowiza duchowiestwo do lokowania kocielnego kapitau w pastwowych obligacjach. Regulacje te wywoay ostr reakcj rodowisk katolikw duchownych i wieckich, co postawio Koci w jego relacjach z Republik na skraju przepaci. 25 maja Konferencja Metropolitw wydaa w odpowiedzi na nowe prawo dugi i wyczerpujcy memoria. Poddano w nim krytyce Republik za wspieranie polityki profanujcej wiadomo katolick i prawa wyznaniowe. Hierarchowie zganili take jednostronn rezolucj dotyczc spraw religijnych, a tym samym zerwanie formalnych umw z Kocioem. Arcybiskup Toledo, Isidre Goma y Toms, ktry od dluszego ju czasu nie zgadza si z ugodow lini polityki prowadzonej przez arcybiskupa Tarragony, uzna to prawo republikaskiego rzdu za jawne przeladowanie i wezwa wiernych do biernego oporu. 3 czerwca papie Pius XI opublikowa encyklik Dilectissima nobis, w ktrej porwnywa wczesn sytuacj przeladowania Kocioa w Hiszpanii do dowiadcze tej instytucji w Meksyku i Zwizku Radzieckim85. Podkrela rwnie, e ustawa ta amie konkordat oraz now i cik krzywd wyrzdza nie tylko Kocioowi i religii, ale take zasadom i urzdzeniom wieckiej wolnoci, na ktrych rzekomo nowy porzdek w Hiszpanii si opiera86. Ponadto papie zauwaa, e Koci nie popiera adnej formy rzdw 87. W tym samym duchu 12 czerwca kardyna Gom y Toms wyda list pasterski pt. Trudne czasy (Horas graves)88. Najpowaniejsz konsekwencj wprowadzenia w ycie ustawy o wyznaniach i kongregacjach religijnych byy jednak nie dziaania biskupw, ale reperkusje powstae wewntrz katolickiej opinii publicznej, w oczach ktrej Republika zacza by nierozerwalnie identyfikowana z przeladowaniami religijnymi. Nowy reim, dziki swej nieprzejednanej polityce wewntrznej, ju po dwch latach znalaz si w konflikcie z milionami swoich obywateli. Doszo take do wylewu agresywnej
B. Gola, F. Ryszka, Hiszpania, s. 141; .L. Lpez Villaverde, Cuenca durante la II Repblica, Cuenca 1989, s. 134135; T. Mikowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, s. 319; P. Rygua, Wolno religijna w Hiszpanii, s. 111115. 83 Prezydent Alcal Zamora zwleka trzy tygodnie z podpisaniem tej ustawy. 84 W.J. Callahan, La Iglesia Catlica..., s. 240. 85 Tame, s. 239240; S.G. Payne, Pierwsza hiszpaska demokracja..., s. 116117. 86 www.opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/pius_xi/encykliki/dilectissima_nobis_03061933.html, dostp: 24.04.2010 r. 87 Tame. 88 P. Rygua, Wolno religijna w Hiszpanii, s. 124.
82
147
Stanisaw Zawadzki
retoryki wrd tych katolikw, ktrzy popierali oficjaln lini Kocioa. Jeszcze w lutym 1933 roku Jos Mara Gil Robles, szef Konfederacji Autonomicznych Ugrupowa Prawicowych (CEDA), nazwa projekt ustawy prawem nienawici, ktremu katolicy bd musieli si sprzeciwi89.
2.6. Na prowincji
Republika nie narzucia adnego wanego ograniczenia jeli chodzi o prawo Kocioa do celebrowania wit religijnych, chocia odnotowano liczne incydenty midzy klerem a republikaskimi magistratami. Lokalny antyklerykalizm, ktrego pocztki sigay rewolucji z 1868 roku, powrci z wielkim rozgosem. Nieuniknione byo wdroenie w ycie prowincji programu sekularyzacyjnego madryckiego rzdu. Inicjatywy te, realizowane z wielkim zaangaowaniem, oscyloway pomidzy komizmem a represj. W La Coruni wadze byy tak zdecydowane przeszkodzi kapanom w towarzyszeniu konduktom pogrzebowym, e nakazay, by pojazdy pogrzebowe cignite przez konie posuway si kusem, pozostawiajc zasapanych ksiy daleko w tyle. W vili rozpowszechniono zwyczaj zamieniania nazw ulic z imion witych na szyldy republikaskie. W innych miejscowociach zabraniano celebrowania procesji na ulicach, usuwano wizerunki religijne z miejsc publicznych, pobierano specjalne podatki od bicia dzwonw. Pomimo tego, e zdarzyo si kilka powanych i gwatownych incydentw, generalnie antyklerykalizm municypalny nie stawia wielkich przeszkd w obchodzeniu wit religijnych90.
2.7. Zmierzch Azai i umacnianie sie prawicy
Zmiany w armii wprowadzane przez Azae, ktry jako premier zachowa tek ministra wojny, doprowadziy do bardzo silnych podziaw w korpusie oficerskim. Dla nikogo nie byo tajemnic, e hiszpaskie siy zbrojne pod wzgldem wyszkolenia, wyposaenia i organizacji naleay do najgorszych w Europie. Odchudzenia wymagaa zwaszcza kadra oficerska, z ktrej a czterdzieci procent wysano na wczeniejsz emerytur. Sedno sprawy tkwio jednak w tym, e z armii usuwano przede wszystkim oficerw o pogldach prawicowych i monarchistycznych, kluczowe stanowiska obsadzajc zwolennikami rzdu91. Jak pamitamy, akurat armia, obok Kocioa, bya tym czynnikiem, ktry by najwikszym zagroeniem dla ustroju republikaskiego92. Wanie wojsko okazao si pierwszym zagroeniem dla centrolewicowych rzdw. 10 sierpnia 1932 roku doszo do puczu (tzw. sanjuriada), na czele ktreW.J. Callahan, La Iglesia Catlica..., s. 242243. Tame, s. 233. 91 Praktyka ta miaa miejsce we wszystkich filarach pastwa, poza armi bya szczeglnie doniosa w wymiarze sprawiedliwoci. 92 T. Mikowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, s. 321.
90 89
148
go stan, pozbawiony dowdztwa nad Gwardi Cywiln, genera Jos Sanjurjo. Jednak atak spiskowcw na gmach Ministerstwa Wojny zakoczy si totalnym niepowodzeniem. Genera Sanjurjo zdoa poderwa garnizon w Sewilli i ogosi manifest, z ktrego wynikao, e wystpienie jest skierowane wycznie przeciwko rzdzcej koalicji, poniewa nie zawiera on adnych akcentw monarchistycznych. Wobec braku poparcia innych garnizonw oraz strajku generalnego organizacji robotniczych pucz zaama si byskawicznie. Sam przywdca zosta schwytany, ale sd nie orzek wobec niego kary mierci93. Kardyna Vidal y Barraquer popieszy natychmiast z wyjanieniami do premiera, zapewniajc, e biskupi ubolewaj nad rebeli, a nikt z duchownych nie pomaga, ani nie miesza si w czyny tej natury. W podobny sposb zareagowaa katolicka prasa, nawet El Debate skarcio powstanie94. Jednak w rzeczywistoci rzd Azani mia o wiele wiksze problemy z anarchistami ni z wojskowymi. W 1932 roku przewag w rodowisku uzyska nurt radykalny dcy do zniszczenia buruazyjnej Republiki i wywoywania strajkw, ktre miay doprowadzi do oglnokrajowej rewolucji w celu wprowadzenia spoeczestwa bezklasowego. We wrzeniu tego roku rozpocza si anarchistyczna ofensywa przejawiajca si fal strajkw, wybuchami bombowymi w piciu najwikszych miastach oraz podpaleniami i atakami na kocioy w kolejnych dziewiciu. Najostrzejsze zajcia rozegray si w styczniu 1933 roku w Casas Viejas, miejscowoci w prowincji Kadyks na poudniu kraju. Chopi proklamowali tam anarchistyczn komun i okupowali okoliczne majtki. W odpowiedzi oddziay republikaskiej Gwardii Szturmowej dokonay krwawej pacyfikacji. Zabito dwudziestu dwch cywilw, w tym dwunastu rozstrzelano z zimn krwi. Wydarzenia z Casas Viejas spotkay si z fal protestw, tak ze strony lewicy, jak i prawicy, mocno naruszajc stabiln do tej pory pozycj rzdu95. W czasie gdy skompromitowany gabinet traci popularno, a na rzdzcej koalicji zaczy si pojawia rysy, postpowaa konsolidacja hiszpaskiej prawicy. Dodatkowego animuszu przysporzya jej sytuacja midzynarodowa w Europie, w szczeglnoci dojcie do wadzy Adolfa Hitlera. 4 marca 1933 roku powsta sojusz wszystkich tych si prawicowych, ktre akceptoway Republik i porzdek demokratyczny, pod nazw Konfederacji Autonomicznych Ugrupowa Prawicowych96 (CEDA). Na gruncie spoecznym formacja ta postulowaa reformy i korporacjonizm w duchu encyklik papieskich, co miao jej pozyska poparcie we wszystkich grupach ludnoci. Najbardziej nonym hasem goszonym przez CEDA bya rewizja zapisw konstytucji i ustaw dyskryminujcych Koci katolicki97.
93 B. Gola, F. Ryszka, Hiszpania, s. 145; T. Mikowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, s. 321; G. Cardona, Estado y poder milibar en la Segunda Republica, Valencia 1987, s. 57. 94 W.J. Callahan, La Iglesia Catlica..., s. 238. 95 T. Mikowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, s. 322; S.G. Payne, Pierwsza hiszpaska demokracja..., s. 167, 170171; M. Tun de Lara i in., Historia Hiszpanii, s. 552553. 96 Confederacin Espaola de Derechas Autnomas. 97 J. Casanova, Historia de Espaa, t. 8, s. 83; T. Mikowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, s. 322323; M. Tun de Lara i in., Historia Hiszpanii, s. 553.
149
W kwietniu 1933 roku w wyborach municypalnych partie tworzce rzd zdecydowanie przegray z ugrupowaniami prawicowymi. Powstaa po tym wydarzeniu sytuacja polityczna pozwolia Kocioowi na obsadzenie wakujcej od dwch lat prymasowskiej stolicy biskupiej w Toledo, co miao miejsce w lipcu. Nowym prymasem zosta Isidre Gom y Toms. Jego pogldy byy duo bardziej zblione do kardynaa Segury y Sanz ni do kardynaa Vidal y Barraquera, ktry przez te dwa lata by faktycznym przywdc hiszpaskiego Kocioa98. Centrolewica przegraa rwnie wybory do Trybunau Gwarancji Konstytucyjnych, ktre odbyy si 4 wrzenia. W tej sytuacji prezydent skorzysta z okazji i zada ustpienia rzdu pod pretekstem nie reprezentowania przeze wikszoci opinii publicznej. Azana zoy dymisj 8 wrzenia. Naley podkreli, e jego gabinet ju od kilku miesicy by na skraju upadku na skutek wewntrznych tar, a take zewntrznych atakw na rzd w zwizku z masakr w Casas Viejas. Nowy gabinet nie przetrwa nawet miesica. Jego upadek otworzy drzwi do wyborw parlamentarnych, do ktrych doszo 19 listopada 1933 roku. Partie lewicowe stany do rywalizacji o miejsca w parlamencie podzielone, natomiast prawica wystartowaa zjednoczona. Zwycistwo prawicy zostao jeszcze powikszone dziki ordynacji wyborczej. Znaczny wpyw na wynik wyborczy miay jeszcze dwa aspekty. Po pierwsze, po raz pierwszy w dziejach Hiszpanii w gosowaniu wziy udzia kobiety, ktrych wikszo zasilia elektorat partii wystpujcych w obronie Kocioa. Warto wspomnie, e kwestia religijna staa si jednym z gwnych tematw kampanii wyborczej, a sama idea zmiany zapisw konstytucyjnych dotyczcych katolicyzmu staa si jednym z jej najbardziej nonych hase. Po drugie, wybory zbojkotoway rodowiska anarchistyczne, ktrych gosy w 1931 roku przyczyniy si do zwycistwa ugrupowa lewicowych. W nowych Kortezach prawica uzyskaa ponad dwiecie mandatw, w tym sama CEDA sto pitnacie, a lokujcy si w centrum radykaowie Lerroux sto dwanacie. Caa lewica zdobya poniej stu miejsc, w tym Partido Socialista Obrero Espaol Hiszpaska Socjalistyczna Partia Robotnicza (PSOE) pidziesit dziewi, a partia Azani Akcja Republikaska zaledwie sze99. W czasie kampanii wyborczej Vidal y Barraquer by bardzo krytyczny wobec katolikw, ktrzy mieszali obron religii z postawami otwarcie antyrepublikaskimi i wpywa, razem z kardynaami Tedeschinim100 i Pacellim, na to, by koci nie wspiera antysystemowych dziaa ani publikacji101. Rwnie Pius XI, po czci dziki swoim polskim dowiadczeniom102, by przeciwnikiem nadmiernego
98 T. Mikowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, s. 323; F. Lannon, Privilegio, persecucin y profeca..., s. 228229. 99 M. Tun de Lara i in., Historia Hiszpanii, s. 554; T. Mikowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, s. 323; P. Rygua, Wolno religijna w Hiszpanii, s. 129. 100 Federico Tedeschini otrzyma w 1933 r. kapelusz kardynalski od Piusa XI. 101 M. lvarez Tardo, Anticlericalismo y libertad de conciencia. Poltica y religin en la Segunda Repblica Espaola (19311936), Madrid 2002, s. 291. 102 Achille Ratti by w latach 19181921 wizytatorem apostolskim w Polsce, a nastpnie nuncjuszem.
150
Stanisaw Zawadzki
III. Prawicowa kontestacja systemu czarne dwulecie (19331936)

Hiszpaskie rodowiska lewicowe nazway dwuletni okres rzdw centroprawicy czarnym dwuleciem (El bienio negro). Okrelenie to uzasadnia miay dwa argumenty. Po pierwsze zahamowanie, a w niektrych przypadkach nawet likwidacja reform z lat 19311933, po wtre za brutalne represje wobec partii lewicowych i organizacji robotniczych. O ile pierwsz kwesti, obiektywnie rzecz biorc, mona uzna za prawdziw i suszn, o tyle drugi powd rozmywa istot rzeczy, bowiem represje w znacznym stopniu byy odpowiedzi na rewolucyjne dziaania lewicy, ktra po utracie wadzy przestaa respektowa demokratyczny porzdek. Okres rzdw centroprawicy pogbi polaryzacj zarwno polityczn, jak i ideologiczn, ktra zarysowaa si ju za czasw gabinetu Azani. Bieg spraw publicznych w kraju zdawa si regularnie posuwa po rwni pochyej w kierunku nieuchronnej konfrontacji106.
3.1. Odwil na linii pastwoKoci
Zapleczem parlamentarnym dla rzdw okresu bienio negro byy dwie najwiksze partie Kortezw Partia Radykalna i CEDA. Mianem paradoksu okreli naley fakt, e to drugie stronnictwo pozostawao poza kolejnymi gabinetami, udzielajc im tylko parlamentarnego poparcia. Przyczyn tego bya rywalizacja pomidzy radykaami i CEDA, a take niech, jak ywi do tej ostatniej prezy103 A. Vetulani, Arcypasterz krakowski na przeomie epok. Adam Stefan Sapieha w latach 19121939, w: Koci w II Rzeczypospolitej, red. Z. Zieliski, S. Wilk, Lublin 1980, s. 114. 104 M. Pachucki, Pius XI ywot i rzdy, Pozna-Warszawa-Wilno-Lublin [b.r.], s. 58, cyt. za: W. Jakubowski, O Roma felix. Geneza, specyfika i przeobraenia instytucji politycznych Pastwa Miasta Watykaskiego, Warszawa 2005, s. 213. 105 S.G. Payne, Pierwsza hiszpaska demokracja..., s. 160. 106 T. Mikowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, s. 324.
151
angaowania si duchowiestwa w materi polityczn. Da temu wyraz zakazujc wszystkim kardynaom i biskupom, zaraz po swym wyborze na Stolic Piotrow w kwietniu 1922 roku, zasiadania w parlamentach w roli deputowanych103. Marian Pachucki pisa w okresie midzywojennym, e w sprawach cile politycznych Pius XI wyznaje cilej ni jego poprzednicy zasad nieinterwencji104. Zasadniczym bdem rzdzcych bya antyklerykalna fobia, ktrej reprezentanci stali na stanowisku, e nie wystarcza zwyky rozdzia Kocioa od pastwa, e katolicyzm naley przeladowa, a nauczanie katolickie wyeliminowa z systemu owiaty. Sam Azaa przyznawal midzy wierszami, e budowa demokracji jest sprzeczna z jednoczesnym ograniczaniem praw. Dziaania wadz w praktyce wstrzymay rozwj owiaty, poniewa nagle trzeba byo stworzy wiele nowych szk, by zastpi arbitralnie zlikwidowane instytucje katolickie105.
dent, ktry by zwolennikiem rozwiza centrowych. 19 grudnia lider Partii Radykalnej, Alejandro Lerroux, przedstawi w Kortezach nowy rzd, ktrego wikszo stanowili radykaowie (siedem z dwunastu tek). Ponad siedemdziesicioletni nowy premier obiecywa poszanowanie republikaskiej konstytucji i reform ostatnich dwch lat, ale take ograniczenie wszelkich naduy i rwne traktowanie przez rzd wszystkich obywateli. Najwikszym problemem nowego gabinetu by fakt, e tworzce go ugrupowania dysponoway zaledwie jedn trzeci gosw w parlamencie i jego przetrwanie kadorazowo zaleao od postawy CEDA. Formacja ta akceptowaa swoje wykluczenie z gabinetu wycznie jako chwilow zagrywk taktyczn. Jej lider, Jos Mara Gil Robles, gra na czas, liczc, e nastpne wybory generalne speni jego stary sen, jakim bya katolicka wikszo w Kortezach107. Jednak dopki ster wadzy znajdowa si w rku Partii Radykalnej nie mogo by mowy o cakowitej likwidacji reform Azani. Stosunek nowych wadz do reformistycznych dokona lewicowego rzdu ewoluowa na prawo wraz z pojawianiem si w skadzie gabinetu ministrw z CEDA, poczwszy od padziernika 1934 roku. W kolejnych rzdach liczba czonkw rzdu z tej partii wzrastaa, tak e pod koniec 1935 roku w rkach CEDA bya ju wikszo tek108. Upadek lewicowych rzdw ocali Koci od penego wejcia w ycie wszystkich rygorw ustawy o wyznaniach i kongregacjach religijnych. Da mu chwil odpoczynku od sekularyzatorskich praw Azai109. A do wyborw parlamentarnych z lutego 1936 roku kolejni ministrowie z ramienia Partii Radykalnej, wiadomi swej niesamodzielnoci parlamentarnej, kontynuowali polityk dobrotliwej nieuwagi odnonie tego, co dotyczyo ustaw religijnych, uchwalonych pomidzy rokiem 1931 a 1933. Pierwszym tego przejawem by fakt, e nowa administracja zlekcewaya przyjt p roku wczeniej ustaw o wyznaniach i kongregacjach religijnych i pozwolia szkoom katolickim normalnie funkcjonowa. Jednoczenie gabinet Lerroux stara si zahamowa narastajce nastroje antyrepublikaskie wrd duchowiestwa. Suy temu miaa ustawa z 6 kwietnia 1934 roku, zapewniajca rodki utrzymania duchownym w podeszym wieku110, ktrzy zostali ich pozbawieni po likwidacji funduszu kocielnego111. Uroczystoci Wielkiego Tygodnia po raz pierwszy od trzech lat odbyy si w penym blasku, a dawni antyklerykalni radykaowie z niesmakiem patrzyli na radykalnego ministra spraw wewntrznych kroczcego w religijnej procesji w Sewilli112 pisa Stanley G. Payne. Jednake prawica nie zdoaa
W.J. Callahan, La Iglesia Catlica..., s. 246, 252. T. Mikowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, s. 324; S.G. Payne, Pierwsza hiszpaska demokracja..., s. 234235. 109 W.J. Callahan, La Iglesia Catlica..., s. 245246. 110 Dotyczyo to duchownych powyej czterdziestu lat, mieszkajcych w maych miastach. 111 W.J. Callahan, La Iglesia Catlica..., s. 246; S.G. Payne, Pierwsza hiszpaska demokracja..., s. 236; P. Rygua, Wolno religijna w Hiszpanii, s. 129. 112 S.G. Payne, Pierwsza hiszpaska demokracja..., s. 236.
108 107
152
Stanisaw Zawadzki
uzbiera w parlamencie wymaganych dwch trzecich gosw, aby uczyni zado innemu z kocielnych oczekiwa zmodyfikowa klauzule religijne zawarte w konstytucji113. Pomimo szczliwego obrotu zdarze, ktry usun ze sceny politycznej rzd Azani, arcybiskup Tarragony uwaa, e sytuacja bya bardzo niebezpieczna. Kardyna zauwaa niespjnoci w sprawach zasadniczych pomidzy partiami zawierajcymi sojusz w parlamencie, ktre byy inspirowane przez bardzo rne ideologie odnonie do religii, wasnoci i ustroju114. Co wicej, by przekonany, e ostateczne rozstrzygnicie kwestii religijnej pod rzdami Republiki powinno bra jeszcze pod uwag si ludnoci popierajcej partie lewicowe, ktrych znaczenie w spoeczestwie nie zmalao z dnia na dzie, nawet w obliczu a tak wielkiej klski wyborczej115. Nowy centroprawicowy gabinet dy do poprawy relacji z Rzymem. 3 maja 1934 roku ambasadorem Hiszpanii przy Stolicy Apostolskiej zosta Leandro Pita Romero, ktry z polecenia swego rzdu, w atmosferze poprawy relacji dwustronnych, rozpocz rozmowy z kardynaem Pacellim, ktre miay doprowadzi do podpisania nowego modus vivendi midzy stronami. Dokonanie tego przyczynioby si do poprawy wizerunku Republiki, tak na paszczynie krajowej, jak i na arenie midzynarodowej, gdzie, jak wiemy, nie bez racji bya postrzegana jako antykatolicka116. Podczas pierwszej audiencji hiszpaskiego ambasadora Pacelli zaproponowa cztery punkty, ktre jego rozmwca winien zaakceptowa. Byy to: skutki cywilne dla maestw katolickich, wolno nauczania, dobrowolne lekcje religii w szkoach publicznych oraz jaka forma ekonomicznej rekompensaty za nacjonalizacj kocielnych dbr. Pita Romero uzna jednak, e z wyjtkiem pierwszego dania, caa reszta godzi w hiszpaski porzdek konstytucyjny117. Fiasko rozmw konkordatowych nie oznaczao bynajmniej zakoczenia dobrych relacji na linii MadrytRzym. Papieski dziennik LOsservatore Romano podkrela, e katolicy nie s wrogami hiszpaskiej Republiki, e s nimi rewolucjonici szerzcy bolszewizm118. W okresie dwch lat rzdw centroprawicy obsadzone zostay wszystkie wakujce dotd hiszpaskie stolice biskupie. Strona pastwowa nie zakwestionowaa adnej nominacji. Z kolei Stolica Apostolska, od chwili objcia urzdu ambasadora przez Pit Romera, informowaa hiszpaski rzd o nominacjach na stanowiska kardynaw, arcybiskupw, biskupw i wikariuszy kapitulnych jeszcze przed ich opublikowaniem119.
113 114
W.J. Callahan, La Iglesia Catlica..., s. 246. Tame. 115 Tame. 116 P. Rygua, Wolno religijna w Hiszpanii, s. 130131. 117 M. lvarez Tardo, Anticlericalismo y libertad de conciencia..., s. 319. 118 Tame, s. 289. 119 P. Rygua, Wolno religijna w Hiszpanii, s. 130.
153
Stanisaw Zawadzki
3.2. Prba rewolucji
25 kwietnia 1934 roku Lerroux zoy honorow rezygnacj ze stanowiska premiera120. Bya to konsekwencja kryzysu rzdowego, wiadomie wywoanego przez Alcal Zamor. Nastpnego dnia powoany zosta nowy gabinet bezbarwnych osobowoci, manipulowanych przez prezydenta121. Zdaniem Azai nowy rzad by takim zbiorowiskiem zer, i wolaby rzdy z czasw monarchii122. Przesilenie rzdowe pokazao to, co byo najwikszym problemem Republiki w czasie nastpnych dwch lat konstytucyjny system parlamentarny nie jest w stanie dziaa normalnie. Kryzys sztucznie wywoa prezydent, ktry postanowi zablokowa kandydatury na premiera przywdcw dwu najwikszych partii w parlamencie. Jego interwencja i manipulacje szy znacznie dalej, ni zarzucano to byemu krlowi, poniewa jak mu to wytknito mia zamiar osobicie zastpi Lerroux na pozycji lidera republikaskiego centrum konstatowa Stanley G. Payne123. 4 padzierniku 1934 roku, gdy prezydent Alcala Zamora z odraz zgodzi si powoa na stanowiska ministerialne trzech czonkw CEDA, socjalici wraz z ca opozycj republikask zareagowali bardzo gwatownie. Ci pierwsi wkrtce ogosili strajk generalny i wezwali do powstania przeciwko rzdowi. Jak wida, partie tworzce rzd Azani po 1933 roku odeszy od metod demokratycznego sporu politycznego na paszczynie parlamentarnej124. Zdaniem Santosa Julii socjalici uwaali Republik za wasny twr i twierdzili, e maj prawo ni rzdzi, niezalenie od wszelkich wyborw czy gosowa powszechnych125. Rewolucyjne wystpienie nie byo dobrze przygotowane i w wikszoci miast zostao bardzo szybko stumione. Jednak wydarzenia w Asturii przybray zupenie inny obrt, poniewa tam do dziaa socjalistw przyczyli si anarchici. Przez ponad dwa tygodnie uzbrojeni grnicy kontrolowali du cz regionu, przejmujc zarzd przedsibiorstw i ustanawiajc wasne organy wadzy. Powstacy zajli ca niemal stolic Asturii Oviedo, amic kolejne punkty oporu policji i wojska. Konfiskowano majtki, dokonywano egzekucji miejscowych dyrektorw fabryk, kapanw i latyfundystw, co zicio dawne obawy politykw prawicowych. Porzdek w regionie zosta przywrcony dopiero po sprowadzeniu elitarnych oddziaw wojskowych z Maroka, pod dowdztwem generaa Francisco Franco126.
120 W okresie rzdw centroprawicy Lerroux powrci na stanowisko premiera jeszcze dwukrotnie; w jego trzecim gabinecie tek ministra wojny obj Gil Robles. 121 S.G. Payne, Pierwsza hiszpaska demokracja..., s. 240. 122 Tame. 123 Tame. 124 W.J. Callahan, La Iglesia Catlica..., s. 255. 125 S. Juli, Historia del socialismo espaol (19311939), Barcelona 1989, s. 79, cyt. za: S.G. Payne, Pierwsza hiszpaska demokracja..., s. 241242. 126 W.J. Callahan, La Iglesia Catlica..., s. 255; T. Mikowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, s. 325; M. Tun de Lara i in., Historia Hiszpanii, s. 557.
154
3.3. Ku nowym wyborom
W kwietniu 1935 roku wikszo rzdowa wyznaczya parlamentarn komisj ds. zmian w konstytucji. Jej zadaniem byo formalne przygotowanie pierwszej wersji poprawek. Zamierzano znowelizowa m.in. artykuy 26. i 27., dotyczce kwestii religijnych. Jednak prace toczyy si bardzo wolno. Wynikao to z przewiadczenia rzdzcych, e maj duo czasu i nie musz si spieszy. 5 lipca Lerroux przedstawi parlamentowi propozycje komisji. W kwestiach dotyczcych Kocioa zarekomendowano demokratyzacj artykuw odnoszcych si do kweHistorycy s niemal zgodni co do opinii, e rewolucja asturyjska bya pocztkiem koca II Republiki, jej konstytucyjnego rzdu i konsensu. 128 T. Mikowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, s. 325. 129 Tame, s. 257. 130 M. lvarez Tardo, Anticlericalismo y libertad de conciencia..., s. 346347. 131 W.J. Callahan, La Iglesia Catlica..., s. 257. 132 Tame, s. 258.
127
155
Po padzierniku 1934 roku127 wprowadzono cenzur, a lewicowa prasa przez wiele miesicy bya zawieszona, jednak orzeczone wyroki mierci w wikszoci przypadkw nie zostay wykonane. Klska i nastpujce po niej represje paradoksalnie przyczyniy si do konsolidacji lewicowego ruchu128. Z perspektywy Kocioa padziernikowa rewolucja dodaa pewien nowy element do historycznego problemu, jakim by antyklerykalizm. Pierwszy raz od 1835 roku ataki na Koci przybray ksztat nie tylko niszczenia budynkw sakralnych, ale take mordowania kapanw. Trzydziestu czterech ksiy i zakonnikw ponioso mier, a liczba podpalonych kociow oscylowaa wok pidziesiciu, spona katedra biskupia w Oviedo i seminarium duchowne wraz z bibliotek zawierajc ponad dwanacie tysicy woluminw. W rejonach gdzie przewag we wadzach mieli komunici, Koci nie by postrzegany tylko jako sojusznik czy te symbol interesw konserwatywnych (co byo mniej wicej regu przy wczeniejszych wystpieniach antyklerykalnych), ale jako agent, bezporednio reprezentujcy tendencje kontrrewolucyjne i kapitalistyczne129. Rewolucja ta, jak napisa dziennik El Debate oznaczaa wyrwanie Boga z ycia publicznego, ze szkoy, z domowego ogniska; zniszczenie wszystkich ladw wiary, wity, sztuki, zakonw; profanacj witoci blu i pokoju zmarych130. Duchowiestwo z wielk ulg przyjo klsk rewolucji. Kardyna Vidal y Barraquer pisa, e Iberii przez moment zafundowano zaszczepienie i rozwj sowietyzmu, a jeliby zwyciyy siy ciemnoci, to Hiszpania staaby si now Rosj131, ale wierny swemu pasterskiemu powoaniu wystosowa list do prezydenta z gorc prob o okazanie miosierdzia osobom skazanym na mier. Podobne memorandum przekaza wadzom biskup toncego jeszcze do niedawna w rewolucyjnym zamcie Oviedo, Juan Luis y Prez132.
stii religijnych wraz z okreleniem moliwoci negocjowania konkordatu133. Projekt ten zosta gwatownie odrzucony przez ca lewic, w zwizku z czym przekazano go do dalszych prac w komisjach. Jesieni 1935 roku wybuchy skandale finansowe, ktre skompromitoway radykaw, prowadzc do ich ustpienia z rzdu. Naturalnym wydawao si wwczas signicie po peni wadzy przez parti Gila Roblesa, jednak do tego nie zamierza dopuci prezydent, ktry zalepiony nienawici do CEDA nie chcia ustpi. Powoa on dwa pozaparlamentarne rzdy, ktre w skutek braku poparcia w Kortezach upady w cigu dwch miesicy, a 7 stycznia 1936 roku rozwiza Kortezy. Od pocztku oczywistym byo, e odsunicie przez prezydenta od wadzy partii Gila Roblesa jest otwarciem drogi do nowych wyborw134. Dlaczego () polityk w istocie konserwatywny i katolicki () prowadzi Republik na skraj przepaci?135 pyta Pio Moa. Ot jego zdaniem Alcal Zamora sdzi, e lewica wyczerpaa swj potencja w latach 19311933, natomiast prawica w cigu dwch nastpnych. Liczy wic, e trzecie wybory w cigu niecaych piciu lat wygraj siy centrowe, ktre zamierza otoczy opiek. Dodatkow inspiracj dla prezydenta mia by fakt, e uwaa on Lerroux i Gila Roblesa za rywali i w zwizku z tym zamierza si ich pozby przy pierwszej nadarzajcej si okazji. Tym razem jednak jego zmys polityczny zawid, a na konsekwencje tej pomyki nie kazano mu dugo czeka136. Termin nowej elekcji wyznaczono na 16 lutego 1936 roku. Ju 15 stycznia lewica zawara porozumienie wyborcze pod nazw Front Narodowy (Frente Popular). Centroprawicy nie udao si porozumie i posza do wyborw podzielona: CEDA, Partia Radykalna oraz ugrupowania prawicy monarchistycznej i autorytarnej137. Kampania wyborcza bya bardzo burzliwa. Gazeta El Debate napisaa, e koniecznym byo pokona rewolucj, eby obroni prawa Boga i Kocioa. Marksizm i jego sojusznicy poszukaj ruiny katolickiego czowieka w Hiszpanii, () naszej jednoci jako narodu i naszej wspaniaej chway z przeszoci138. Sama hierarchia kocielna unikaa ekscesw, chocia dyskretnie dawaa do zrozumienia, z ktr si sceny politycznej sympatyzuje. Najbardziej wyrazicie ukazaa to postawa biskupa Antonio Garcii z Tuy (Galicja), nakazujcego wiernym gosowanie na kandydatw, ktrzy bd pracowali na rzecz pomylnoci i pokoju we wszystkich zakonach religijnych w Hiszpanii139. Polityczne rozbicie prawicy odegrao istotn rol w ustalaniu wyniku wyborw, poniewa podobnie jak w 1933 roku ordynacja promowaa due ugrupo133 134
S.G. Payne, Pierwsza hiszpaska demokracja..., s. 300301. T. Mikowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, s. 326. 135 P. Moa, Mity wojny domowej, s. 52. 136 Tame, s. 5253. 137 T. Mikowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, s. 326. 138 M. lvarez Tardo, Anticlericalismo y libertad de conciencia..., s. 353. 139 Tame, s. 353354.
3.4. W przededniu wojny
18 lutego (czyli na miesic przed zebraniem si nowych Kortezw!142) prezydent Alcal Zamora powierzy funkcj premiera Manuelowi Azani y Diaz. Gabinet stworzyy dwa mieszczaskie ugrupowania liberalno-demokratyczne Lewica Republikaska i Unia Republikaska. Natomiast socjalici udzielali mu tylko parlamentarnego wsparcia, co byo wynikiem ich silnej radykalizacji w porwnaniu do sytuacji z dwch pierwszych lat funkcjonowania Republiki. Taki ukad utrzyma si a do wybuchu wojny domowej143. Od pierwszej chwili urzdowania nowego gabinetu najwaniejszym jego zadaniem stao si zachowanie porzdku publicznego. W co najmniej jedenastu prowincjach odnotowano podpalenia, akty wandalizmu i demonstracje, poczone z uyciem przemocy. 20 lutego wieczorem Manuel Azana zanotowa w swoim dzienniku, i ludzie wyadowuj swj gniew na kocioach i klasztorach, podobnie wic jak w 1931 roku rzd rodzi si w dymie poarw. Skutki s opakane. Zachowuj si tak, jakby byli opacani przez naszych wrogw144. Do koca marca poziom niepokojw spoecznych i przemocy by wysoki. Przejawiao si to licznymi przypadkami podpale kociow. Nie byo niemal dnia bez ofiar miertelnych, przy czym wikszo pokrzywdzonych w skutek przemocy politycznej stanowili dziaacze prawicy, zamordowani przez zwolennikw lewicy145.
T. Mikowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, s. 326. W.J. Callahan, La Iglesia Catlica..., s. 261262. 142 Gabinet ten urzdujc razem ze starymi Kortezami by de facto rzdem mniejszociowym, co doprowadzio do paraliu decyzyjnego w pocztkowym okresie jego funkcjonowania. 143 T. Mikowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, s. 327. 144 S.G. Payne, Pierwsza hiszpaska demokracja..., s. 350. 145 Tame, s. 354355.
141 140
157
wania. Pomimo zdobycia przez te stronnictwa 4 milionw gosw w stosunku do 4,7 miliona oddanych na Front Ludowy, ten ostatni uzyska bezwzgldn wikszo w nowych Kortezach 278 mandatw (w tym PSOE 99, Lewica Republikaska 87), a prawica musiaa zadowoli si 124 miejscami w parlamencie (w tym CEDA 88). Dodatkowym wsparciem lewicy byo odstpienie anarchistw od bojkotu wyborw. Zostali oni pozyskani obietnicami powszechnej amnestii140. Lutowe wybory miay dla Kocioa doniose znaczenie. Przede wszystkim polityczna linia duchownych przesuna si zdecydowanie na prawo, jej bastionem staa si CEDA, wraz z jej agresywnymi wypowiedziami adresowanymi do Frontu Ludowego. Polityczny zwrot Hiszpanii kolejny raz pozwoli czci hierarchii zorientowa si, e znaleli si w rzeczywistoci, nad ktr nie mog sprawowa adnej kontroli. Ju po kilku miesicach od wyborw Koci zamieni si w winia wydarze, za ktre po czci sam ponosi odpowiedzialno141.
Promonarchistyczny polityk Luis Romero w nastpujcy sposb opisa hiszpask wiosn 1936 roku: Rzd okaza si niezdolny do utrzymania porzdku, a krwawe zajcia w ktrych padali zabici i ciko ranni ogarny ca Hiszpani. Kocioy, klasztory, siedziby organizacji prawicowych, wszelkie rodzaje dzie sztuki religijnej o wikszej lub mniejszej wartoci palono lub rabowano w wielu miejscach. () Tolerancja rzdu reagujcego na zamieszki opieszale i niezdecydowanie przycigaa do prawicy wielu Hiszpanw, ktrzy ze wzgldu na swoj sabsz pozycj ekonomiczn i niewielkie dochody nie mieli innych ni religijne powodw, by przyczy si do tych, ktrzy byli ich naturalnymi przeciwnikami. Buruazyjna lewica rzdzca w tym okresie, gboko antyklerykalna, majca wrd swoich liderw wysoki odsetek masonw, mimo wszystko znajdowaa wystarczajce wytumaczenie dla siebie i swoich atakw na Koci. Mona nawet powiedzie, e znajdowaa w tym satysfakcj, uwaajc, e jest to po prostu rodzaj historycznego rewanu146. Prymas Gom y Toms zdawa sobie spraw z powagi sytuacji nie mniej ni komunici czy karlici. Tym nadcigajcym niebezpieczestwem bya groba zniszczenia, wpisanej w narodow tradycj, religii. W licie do generaa zakonu jezuitw, ojca Wodzimierza Ledchowskiego147, tak pisa arcybiskup Toledo: Odnonie do oglnej sytuacji w kraju, perspektywy s, mwic wprost, najgorsze i nie sposb dostrzec adnego lekarstwa. Rewolucja triumfuje i bez skrupuw siga po peni wadzy; rzd nie reaguje na te niesychane przejawy agresji, jakie spotkay Koci w ostatnich tygodniach, grozi nam wprowadzenie cakowicie ateistycznej konstytucji, prawica jest zdezorientowana, rozproszona i skcona, chrzecijanom brakuje hartu ducha, a jeszcze te wszystkie rozczarowania z przeszoci i problemy ekonomiczne. Kolejne wybory wyoni jeszcze bardziej rewolucyjne ugrupowania i tylko umocni rewolucyjne idee w ludzkich sercach. Lk i tchrzostwo osabiaj chrzecijaskie organizacje, restrykcje spady na pras katolick, zmniejszono nam nakady, laicka edukacja rozprzestrzenia si coraz bardziej taki oto spektakl si tu rozgrywa. Nic i nikt nie moe tego zatrzyma poza Bosk Opatrznoci148. Diagnoz prymasowsk zdaj si potwierdza sowa, wypowiedziane przez premiera w kwietniu w parlamencie. Azana odpowiada deputowanym na zarzuty braku ochrony kociow ze strony wadz pastwowych. Musimy oceni i zrozumie sytuacj w szerokim ludzkim kontekcie. Jestem zbulwersowany, e ktokolwiek wymaga owiadcze, jakie to straszne, trzy kocioy zostay spalone. Kilka dni pniej doda: Jestem skonny zgodzi si, e podpalenia s specjalnoci Hiszpanii. W przeszoci ponli heretycy, teraz pon wici, aczkolwiek w postaci figur i obrazw149.
L. Romero, Por qu y como mataron Calvo Sotelo, Barcelona 1982, s. 5659, cyt. za: S.G. Payne, Pierwsza hiszpaska demokracja..., s. 357358. 147 Brat w. Urszuli Ledchowskiej, bratanek kard. Mieczysawa Halki-Ledchowskiego, prymasa Polski. 148 A. Granados, El cardenal Gom, primado de Espaa, Madrid 1969, s. 7374, cyt. za: W.H. Carroll, Ostatnia krucjata. Hiszpania 1936, Wrocaw 2007, s. 3637. 149 R. Pattee, This is Spain, Milwaukee 1951, s. 183, 222, cyt. za: W.H. Carroll, Ostatnia krucjata, s. 37.
146
158
Stanisaw Zawadzki
Bardzo widocznym zjawiskiem tamtych dni bya niesamowita radykalizacja partii socjalistycznej w porwnaniu do okresu rzdu prawicy. rodowisko to wysuwao coraz to nowe dania (popierane nierzadko si partyjnych bojwek), ktre w demokratycznym pastwie nie miay racji bytu150. Wobec zblienia programw politycznych zaczy si rozmowy zjednoczeniowe pomidzy socjalistami a komunistami151. Lider tych pierwszych, Francisco Largo Caballero, zwany hiszpaskim Leninem, zadeklarowa wiosn 1936 roku: pragn Republiki bez walki klas, ale, aby to byo moliwe, jedna z klas musi znikn152. W kwietniu niepokoje nie tylko trway, ale wrcz nasilay si. Kraj wkroczy w faz penej rewolucji. Ani ycie, ani mienie nie byo nigdzie bezpieczne153 napisa dyplomata, historyk i pisarz Salvador de Madariaga y Rojo. 7 kwietnia na posiedzeniu Kortezw ugrupowania lewicowe, ulegajc populizmowi, postanowiy pozby si prezydenta Alcali Zamory. W tym celu odwoano si do artykuu 81 konstytucji, ktry stanowi, e jeli dojdzie do drugiego rozwizania parlamentu w czasie jednej kadencji prezydenta, nowy skad izby bdzie mia prawo do oceny tego dziaania, a jeli uzna je za nieusprawiedliwione, bdzie gosowa nad usuniciem prezydenta z urzdu. W Kortezach znalaza si odpowiednia wikszo, ktra doprowadzia do zmiany na najwyszym urzdzie w pastwie. Rozalony Niceto Alcal Zamora bez sprzeciwu podda si woli parlamentu. Ciekawy by jednake argument wikszoci odwoujcej prezydenta. Uznaa ona bowiem, e gwnym zarzutem wobec gowy pastwa byo zbyt pne rozwizanie Kortezw. 10 maja na drugiego prezydenta Republiki wybrano Manuela Azae154. W drugiej dekadzie lipca doszo w Madrycie do puczu. Rzd mia o nim informacje ju w pierwszych dniach tego miesica, ale mimo to nie przeciwdziaa mu, spodziewajc si powtrki sanjuriady i kompromitacji spiskowcw. Do wystpie falangistw doszo 12 lipca, pi dni pniej zbuntoway si wojska marokaskie poparte nastpnie przez oddziay zbrojne metropolii. W ten sposb upada Republika i rozpocza si jedna z najbardziej znanych dwudziestowiecznych wojen domowych155, ktra miaa trwa dugie trzy lata (19361939)156.
Socjalici domagali si m.in. aresztowania oficerw dowodzcych operacj tumienia powstania w Asturii. O dziwo dania speniono. 151 S.G. Payne, Pierwsza hiszpaska demokracja..., s. 365. 152 T. Mikowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, s. 327. 153 S.G. Payne, Pierwsza hiszpaska demokracja..., s. 377. 154 Tame, s. 384; M. Tun de Lara i in., Historia Hiszpanii, s. 564565. 155 Niektrzy historycy uznaj dopiero koniec wojny domowej (1939) za kres istnienia II Republiki. 156 T. Mikowski, P. Machcewicz, Historia Hiszpanii, s. 328.
150
159
Stanisaw Zawadzki
Sowa kluczowe: Hiszpania, Koci, antyklerykalizm, republika, Kortezy The Attitude of Second Spanish Republic towards the Catholic Church (19311936) Summary
Relationships between the authorities and the Catholic Church in Spain were very strong and close in the last millennium. The year 1931 brought a fundamental change in this situation. The separation of church and state was announced. The new republican government stated its presence above all by the struggle against the clergy. Every reform struck not only clergy, but also the traditional Spanish religiosity. The leftist government fueled anti-clerical actions of the masses. The churches, monasteries, and priceless works of art burned, and at the end of the republic the priests were murdered. The primate was exiled from the country, while his office remained vacant for two years. The result of these actions were tense relations between Madrid and Holy See. In this way, two Spains were founded Catholic and anti-clerical - which confronted in the bloody civil war.
(19311936)
o . 1931 . . , , y. , . . , , , . , . . , .
160
Magorzata Mizerska-Wrotkowska
Interwencja zewntrzna w Hiszpanii podczas wojny domowej (19361939)

1. Wprowadzenie
Wojna domowa w Hiszpanii1 mimo swej nazwy nie bya konfliktem wycznie wewntrznym. Stary si w niej dwie ideologie: prawicowa reprezentowana przez nacjonalistw Francisco Franco i lewicowa utosamiana z obrocami rzdu, w ktrego skad weszli przedstawiciele Izquierda Republicana (Republikaska Lewica) Manuela Azaiego. Bya to pierwsza wojna, ktr dziki nowoczesnym rodkom przekazu, moga ledzi opinia publiczna na caym wiecie. Spoeczno Europy i Ameryki podzielia si na dwa obozy. Zwolennicy lewicowego rzdu oburzali si na zaangaowanie militarne po stronie Francisco Franco jednostek hitlerowskich Niemiec i faszystowskich Woch. Z kolei zwolennicy antyrzdowej opozycji uwaali, e kada metoda prowadzca do oswobodzenia pastwa spod komunistycznych wpyww jest dobra. Dowodem na umidzynarodowienie hiszpaskiej wojny jest udzia w niej przedstawicieli ponad szedziesiciu narodw2. Warto zastanowi si, dlaczego hiszpaski konflikt od samego pocztku wzbudza tak due zainteresowanie europejskich potg. Juan Carlos Pereira podaje trzy przyczyny: 1) ideologiczna: kade z pastw reprezentujcych przeciwne ideologicznie bloki pragno ugruntowa swe ideay w Hiszpanii. Pastwa te chciay jednoczenie doprowadzi do skoncentrowania uwagi opinii publicznej na tym konflikcie, co miao skutkowa jej odcigniciem od problemw wewntrznych;
1 Szerzej o pimiennictwie na temat hiszpaskiej wojny domowej: J.A. Blanco Rodrguez, La historiografa de la guerra civil espaola, Hispania Nova. Revista de Historia Contempornea 2007, nr 7, s. 233. 2 Zob. A. Beevor, Walka o Hiszpani 193639. Pierwsze starcie totalitaryzmw, Warszawa 2009.
161
2) ekonomiczna: w momencie wybuchu konfliktu stao si jasne, e poszczeglne pastwa, utrzymujce relacje handlowe z Hiszpani, mogy ekonomicznie zyska lub straci w zalenoci od wyniku wojny, ktra staa si dobr okazj do zapewnienia sobie dostaw surowcw w zamian za dostarczanie broni; 3) strategiczno-wojskowa: wybuch wojny oznacza pojawienie si moliwoci zdobycia kontroli nad szlakiem morskim, czcym Morze rdziemne z Atlantykiem poprzez Cienin Gibraltarsk. Konflikt mg take posuy za pole dowiadczalne dla nowych rodzajw broni i strategii wojskowych3. Zaangaowanie si midzynarodowych miao duy wpyw zarwno na przebieg wojny, na jej wynik, a take na charakter reimu ustanowionego po jej zakoczeniu. W czasie wojny domowej Hiszpania prowadzia dwie sprzeczne w swych zaoeniach polityki zagraniczne: jedn realizoway siy republikaskie, drug nacjonalici4.
Decydujce momenty zaangaowania midzynarodowego w hiszpask wojn domow 1. most powietrzny: przerzucenie wojsk po raz pierwszy angauj si w konflikt siy zagraniczne: z Maroka do Andaluzji (VII 1936) niemieccy i woscy onierze wspieraj F. Franco 2. obrona Madrytu (XI 1936) 3. pocztki 1937 4. Kampania Pnocna (IVX 1937) 5. otwarcie granicy francuskiej (III 1938) 6. jesie 1938 due zaangaowanie Brygad Midzynarodowych po stronie si lewicowych F. Franco otrzymuje znaczc pomoc od wspierajcych go pastw bezporedni udzia niemieckiego Legionu Condor po stronie F. Franco; znaczce wsparcie Woch umoliwia opr stronie republikaskiej zaangaowanie Niemiec w krytycznym momencie wojny przyczyna si do ostatecznego zwycistwa obozu frankistw
rdo: J. C. Pereira, Introduccin al estudio de la poltica exterior de Espaa, Madrid 1983, s. 170.
Korzystajc z tak duego zainteresowania za granic, obie strony konfliktu zaangaoway si w dziaalno propagandow, ktra miaa na celu pozyskanie nowych zwolennikw. W tym wymiarze skuteczniejsza bya lewica, ktra zaangaowaa si w organizacj masowych wiecw i dziaalno wydawnicz. Za pomoc fotografii, sztuk piknych, kina i piosenki lewicowa propaganda krzewia przekonanie, e konflikt by skutkiem inwazji faszyzmu i chci powoania w Europie kolejnego pastwa o ustroju totalitarnym w miejsce liberalno-reformatorskiej repuJ.C. Pereira, Introduccin al estudio de la poltica exterior de Espaa, Madrid 1983, s. 169. Ch.T. Powell, Las relaciones exteriores de Espaa, 18981975, w: Las relaciones exteriores de la Espaa democrtica, red. R.Gillespie, F. Rodrigo, J. Story, Madrid 1995, s. 3233.
4 3
162
bliki5. Wedug rzdzcych postp, dobrobyt i wolno mas byy zagroone przez prb wprowadzenia ustroju anachronicznego i represyjnego, zdominowanego przez oligarchw oraz koci, ktry kultywuje zacofane tradycje redniowieczne. Ciekawe, e taki sposb mylenia udzieli si wielu gwiazdorom z Hollywood. Za obozem lewicowym w Hiszpanii opowiadali si publicznie midzy innymi: James Cagney, Charles Chaplin, Henry Fonda i Shirley Temple6. Na caym wiecie powstay setki komitetw solidaryzujcych si z republikask Hiszpani. Zwizki zawodowe, organizacje uczniowskie i studenckie organizoway zbirki funduszy na rzecz lewicowego rzdu. Powstaway rwnie wyspecjalizowane komrki pomocy oferujce wsparcie dzieciom oraz chorym. Do Hiszpanii wysyano wolontariuszy, lekarzy i pielgniarzy oraz leki i wyposaenie medyczne. W republikaskiej propagandzie demokracj i wolno przeciwstawiano faszyzmowi, ateizm wymagajcemu katolicyzmowi, a kultywujcy sprawiedliwo i rwno komunizm oligarchicznemu kapitalizmowi. Zwolennicy F. Franco w swym dyskursie propagandowym podkrelali suszno walki cywilizacji chrzecijaskiej z bolszewickim barbarzystwem i komunizmem. Po dwch stronach barykady stany, wedug nich, nieskoordynowane masy i naturalnie wyselekcjonowane przez spoeczestwo elity. Toczya si wic walka midzy chaosem, a tradycyjnym porzdkiem. Skutecznym narzdziem propagandy nacjonalistw byy kroniki filmowe emitowane w kinach, produkowane przez pnocnoamerykask wytwrni Fox. Prezentowano w nich okruciestwa, jakich dopuszczali si komunici, m.in. palenie kociow7, czy klasztorw. Wytwrnia Universal reprezentowaa postaw antyfrankistowk, cho nie sprzyjaa bezporednio rzdowi. Poparcie europejskich konserwatystw dla F. Franco wynikao przede wszystkim z jego antykomunizmu. Powstanie przeciwko lewicy identyfikowanej z komunistami byo przez nich uwaane za suszne, gdy sprzeciwio si rozprzestrzenieniu bolszewizmu. Frankistowsk kampani propagandow odrniay od republikaskiej dwie rzeczy. Bya ona lepiej zorganizowana, miaa jednak mniejszy zasig i skal. Organizowana bya przede wszystkim przez zagraniczne delegatury Falangi. Zbirki datkw na rzecz falangistw organizowano zwaszcza w byych koloniach hiszpaskich i zazwyczaj miay one ujednolicony przebieg. Odbyway si w niedziel i rozpoczynay od ceremonii religijnej, podczas ktrej modlono si za po5 Zwolennikw lewicowego rzdu zwyko si w literaturze nazywa republikanami. Okrelenie to ma prawdopodobnie swoje korzenie w nazwie partii, ktra w roku 1936 utworzya rzd Lewica Republikaska (Izquierda Republicana). Pojcie republikanie jest jednak w tym przypadku mylce, gdy nie odzwierciedla prawdziwej, ideologicznej linii podziau midzy obozem rzdowym (lewica), a obozem frankistw (prawica). Dlatego w niniejszym artykule o stronie rzdowej bd mwi: rzd, lewica, hiszpascy komunici, Lewica Republikaska, rzd republikaski, republikanie, opozycj za bd charakteryzowaa takimi okreleniami jak: nacjonalici, frankici lub zwolennicy F. Franco. 6 Zob. M. Rey Garca, ,,Stars for Spain La guerra civil espaola en EE.UU, A Corua 1997. 7 Takie dziaania lewicowych brygad powiadcza uczestnik tamtych wydarze: G. Orwell, W hodzie Katalonii, Gdynia 1990, s. 7.
163
Magorzata Mizerska-Wrotkowska 164
legych. Po wsplnym posiku, ktremu towarzyszyy przemwienia, organizowano kwest8. Rozwj mediw masowych spowodowa, e hiszpaska wojna domowa wywoaa zainteresowanie na arenie midzynarodowej. Mona byo na bieco ledzi jej przebieg. Dziki prasie, fotografii, kronikom filmowym, filmom dokumentalnym oraz radiu wydarzenia z Hiszpanii gociy codziennie w domach Europejczykw i Amerykanw. Wynalezienie atwej do transportowania kamery z trzydziestopiciomilimetrow tam umoliwio licznym korespondentom wojennym codzienne filmowanie przebiegu wojny. Podzia stref wpyww w Hiszpanii midzy nacjonalistami a republikanami (sierpie 1936 r.)
rdo: www.guerracivil1936.galeon.com.
8 I. Cordero Olivero, E. Lemus, La Internacionalizacin de la Guerra Civil (19361939), w: La poltca exterior de Espaa (18002003): historia, condicionantes y escenarios, red. J.C. Pereiera , Barcelona 2003, s. 490492.
Badacze wojny domowej w Hiszpanii tocz spr o jej midzynarodowy charakter. Uczeni tacy jak Luis de Llera9 czy Ramn Salas Larrazbal10 wychodz w swych pracach z zaoenia, e konflikt ten mia charakter przede wszystkim wewntrzny: po dwch stronach barykady stany ugrupowania hiszpaskie i to spr midzy nimi mia najwiksze znaczenie. Innego zdania jest ngel Vias, ktry uwaa, i ,,bez wsparcia dyplomatycznego i materialnego z zewntrz nacjonalici Franco nie byliby w stanie utrzyma si dugo w starciu z uznanym na forum midzynarodowym rzdem11. Istniej rwnie gosy, e hiszpaska wojna penia rol odcigacza uwagi od innych moe nawet powaniejszych problemw wczesnej Europy12. Niepodwaalny jest natomiast fakt, i obie strony konfliktu od samego pocztku szukay wsparcia za granic. Ju w lipcu 1936 roku F. Franco oraz inni zbuntowani generaowie13 wysali w tej sprawie swych emisariuszy. Najwiksz pomoc zaoferoway hitlerowskie Niemcy. W tamtejszym Ministerstwie Wojny utworzono nawet specjalny departament, ktry mia si zajmowa koordynacj pomocy dla Hiszpanii. Republikaski rzd Jos Girala zwrci si z kolei o pomoc do Francji, gdzie na czele rzdu utworzonego przez przedstawicieli Frontu Ludowego stan socjalista Lon Blum. Splot okolicznoci sprawi jednak, e Francuzi woleli unikn otwartego angaowania si w konflikt z uwagi na ryzyko jego internacjonalizacji. Wiedzieli, e angaujc si po stronie hiszpaskich republikanw nie bd mogli liczy na brytyjsk pomoc w odparciu ewentualnych niemieckich represaliw14. Ponadto, ch pomocy osabia brak jednomylnoci w ramach samego Frontu Ludowego, a take sprzeciw prawicowej opozycji15. Podobnie zachowa si konserwatywny rzd brytyjski Stanleya Baldwina ogaszajc neutralno. Denie jednak do zabezpieczenia wasnych interesw w Hiszpanii, midzy
9 Zob. L. de Llera, Espaa actual. La guerra civil de 19361939, w: Historia de Espaa y Amrica, vol. 13,1 parte II, III, IV, MadridGredos 1989. 10 Wszystkie wojny s ze poniewa odzwierciedlaj klsk polityki. Ale wojny domowe, w ktrych obie strony to bracia s niewybaczalne, gdy pokj nie rodzi si w nich zaraz po zakoczeniu konfliktu [prze. M. M.-W.]: R. Salas Larrazbal, Historia General de la Guerra de Espaa, Valladolid 2007; zob. Guerra Civil. Mito y memoria, red. J. Arstegui, F. Godicheau, Madrid 2006. 11 Zob. A. Vias, La Alemania nazi y el 18 de julio, Madrid 1974. 12 I. Cordero Olivero, E. Lemus, La Internacionalizacin, s. 476. 13 Przywdcami onierskiego buntu, ktry da pocztek wojnie domowej w Hiszpanii byli: gen. F. Francisco Franco komendant wojskowy Wysp Kanaryjskich, gen. Emilio Mola dowdca brygady w Navarze, gen. Miguel Cabanellas dowdca dywizji w Saragossie, gen. Gonzago Queipo de Llano dowdca narodowej Armii Poudnia. 14 Ch. T. Powell, Las relaciones, s. 33. 15 Zob. J. Avils Farr, Pasin y farsa. Franceses y britnicos ante la Guerra Civil Espaola, Madrid 1994.
165
2. Prby powstrzymania interwencji zewntrznej (Comit de No Intervencin)
innymi ch utrzymania Gibraltaru i kontroli nad Morzem rdziemnym oraz ochrona niebotycznych inwestycji w tym pastwie, skonio Brytyjczykw do nieformalnego wsparcia nacjonalistw16. W pierwszych miesicach wojny rzd republikaski stara si rwnie o mediacj Ligii Narodw. Wysiki te bdzie o tym jeszcze mowa nie day jednak oczekiwanego rezultatu17. 1 sierpnia 1936 roku Francja wystpia do pastw europejskich z propozycj podpisania Porozumienia o Nieinterwencji18 (Acuerdo de No Intervencin). Sygnatariuszami tego porozumienia zostao cznie dwadziecia siedem pastw, w tym oprcz Francji midzy innymi Wielka Brytania, Portugalia, Niemcy, Wochy i ZSRR19. Zawarta umowa zakazywaa eksportowania do Hiszpanii broni, amunicji oraz wszelkiego sprztu wojskowego. Na stray porozumienia stan powoany 9 wrzenia Komitet Nieinterwencji (Comit de No Intervencin). Na jego siedzib wybrano Londyn. W rzeczywistoci jednak porozumienie pozostao na papierze. Obie strony konfliktu przysyay do Hiszpanii ludzi i sprzt. Niemcy postawili na ekspertw, wywodzcych si z regularnej armii, Wosi na onierzy oraz faszystowskich wolontariuszy (Corpo di Truppe Volontaire). Po drugiej stronie barykady utworzono podlege Kominternowi Brygady Midzynarodowe20, w skad ktrych weszli przede wszystkim przedstawiciele europejskich partii komunistycznych. Zastanawia dwuznaczno postpowania rzdu brytyjskiego. Z jednej strony na forum Komitetu Nieinterwencji nawoywa on do zwikszenia zewntrznej kontroli granic Hiszpanii oraz wprowadzenia zakazu wpuszczania do tego pastwa wolontariuszy z zagranicy. Z drugiej strony przymyka oko na transport do Niemiec elaza i miedzi, pozyskiwanych w Hiszpanii przez brytyjskie firmy (Orconera Iron Core Co. i Compaa Ro Tinto). Bya to zapata za niemieckie wsparcie frankistw dostawy sprztu wojennego do Hiszpanii okrtami pod bander Panamy. Co ciekawe, okrty te nie podlegay kontroli Komitetu Nieinterwencji. Zaangaowanie Wielkiej Brytanii i Woch w wojn w Hiszpanii nie byo wprawdzie jednakowe, lecz nie stano to na przeszkodzie do zawarcia 2 stycznia 1937 roku porozumienia dentelmeskiego, dotyczcego podziau interesw na Morzu rdziemnym. Wiosn, tego roku, stao si ju jasne, e podejmowane na forum Komitetu Nieinterwencji rozmowy na temat skutecznej kontroli handlu
Zob. E. Moradiellos, El reidero de Europa. Las dimensiones internacionales de la guerra civil espaola, Barcelona 2001. 17 Ch. T. Powell, Las relaciones, s. 34. 18 W rzeczywistoci nie istnia jeden wielostronny dokument dot. nieinterwencji. To, co si potocznie nazywa Porozumieniem o Nieinterwencji, to zbir 27 jednostronnych deklaracji, ktrych sygnatariusze zobowizali si, e nie bd dostarcza Hiszpanii broni, ani te ingerowa w jej sprawy wewntrzne. 19 Oprcz wymienionych wyej pastw Porozumienie podpisay: Albania, Austria, Belgia, Bugaria, Czechosowacja, Dania, Estonia, Finlandia, Grecja, Holandia, Irlandia, Jugosawia, Litwa, Luksemburg, otwa, Norwegia, Polska, Rumunia, Szwecja, Turcja, Wgry. 20 Zob. C. Vidal, Las Brigadas Internacionales, Madrid 1999.
16
166
z Hiszpani nie przynios efektu. Najwaniejsze pastwa tej inicjatywy prowadziy gr podwjn: oficjalnie opowiaday si za kontrol handlu, natomiast nieoficjalnie wspieray dostarczanymi towarami jedn ze stron. Komitet Nieinterwencji straci wic sw racj bytu, cho oficjalne zakoczenie jego dziaalnoci datuje si dopiero na wrzesie 1938 roku. Zaistniae w zwizku z rozwojem wojny w Hiszpanii okolicznoci ukazay sabo Francji. Pastwo to po raz kolejny poproszone o pomoc przez republikaski rzd zagrozio F. Franco interwencj. Jednak widzc wyrany sprzeciw Wielkiej Brytanii zrezygnowao z tej inicjatywy. Brytyjczycy spodziewali si rychego zwycistwa frankistw i liczyli na rozpad koalicji wosko-niemieckiej. W kwietniu 1938 roku zawarli kolejne porozumienie z Wochami o podziale wpyww na Morzu rdziemnym i w Afryce. Ukad ten aprobowa obecno wojskow Woch w Hiszpanii do zakoczenia wojny. Nie czekajc nawet na oficjaln kapitulacj, Wielka Brytania zapowiedziaa uznanie frankistowskiego rzdu ju na pocztku lutego 1939 roku, cho oficjalne uznanie nastpio dopiero 27 lutego. Francja rwnie uznaa nowy rzd, jednak wychodzc naprzeciw ludnoci cywilnej i odpowiadajc pozytywnie na prob ministra Julio lvarez del Vayo, postanowia otworzy swe granice. Z decyzji tej skorzystay setki tysicy osb21. Stanowisko Stanw Zjednoczonych wobec hiszpaskiego konfliktu jest szczeglnie interesujce. Byo to wwczas jedyne pastwo konsultujce swoje dziaania w zakresie polityki zagranicznej z opini publiczn. Z przeprowadzonych ankiet wynika, e pocztkowo dwie trzecie Amerykanw nie miao zdania na temat hiszpaskiej wojny. Wrd katolikw przewaali zwolennicy F. Franco, w skali jednak caej populacji poparcie to wynosio jedynie 14%. Swego rodzaju zafascynowanie katolikw postaci F. Franco wynikao prawdopodobnie std, e przypomina im on Georgea Washingtona generaa buntujcego si przeciwko niesprawiedliwemu rzdowi. To wanie amerykascy katolicy nie dopucili, by wadze USA zrezygnoway z neutralnoci wobec hiszpaskiego konfliktu. Trzeba te pamita, e w latach trzydziestych panoway w USA nastroje izolacjonistyczne, zrodzone podczas I wojny wiatowej. Wiele organizacji pozarzdowych przestrzegao na amach prasy przed mieszaniem si w jakikolwiek spr europejski, co mogoby skutkowa przystpieniem do nowej wojny. Neutralno staa si podstaw prawn amerykaskiej polityki zagranicznej w 1935 roku. Dotyczya ona konfliktw midzy pastwami, a nie wojen domowych. Jednak prezydent F.D. Roosevelt rozszerzy zakres neutralnoci rwnie na hiszpask wojn, ustanawiajc tzw. embargo moralne. Na pocztku 1937 roku. formua ta nabraa mocy prawnej. Dokument j sankcjonujcy ratyfikowano w poowie roku 1937, dziki zdecydowanej wikszoci zarwno w Izbie Reprezentantw, jak i w Senacie. W miar pogbiania si konfliktu, amerykaska lewica nabieraa przekonania, e naley zrezygnowa z neutralnoci i wprowadzi embargo handlowe z uwagi
21
I. Cordero Olivero, E. Lemus, La Internacionalizacin, s. 479482.
167
na niedopuszczaln skal zaangaowania w konflikt hitlerowskich Niemiec i faszystowskich Woch. Jednoczenie na pocztku roku 1938 ponad poowa Amerykanw opowiadaa si po stronie republikaskiej. Paradoksalnie byli oni jednak przeciwni ustanawianiu embarga. Utrzymywanie amerykaskiej neutralnoci dziaao zdecydowanie na korzy F. Franco. Mg on bez przeszkd kupowa rop od koncernw naftowych takich jak Texaco. W ostatnich miesicach konfliktu, nie majc ju moliwoci wprowadzenia embargo, F. D. Roosevelt uwiadomi sobie, e popeniono wielki bd, co do hiszpaskiej wojny. W tym momencie mg jedynie przychyli si do proby ony Eleonory i przyj z pomoc republikanom, ktrzy pozostali w Madrycie22.
Udzia si zewntrznych w hiszpaskiej wojnie domowej NIEMCY Legion Condor niemiecki korpus z gwnej mierze lotniczy wspierajcy siy frankistw: funkcjonowanie: VII 1936 V 1939; w trakcie caej wojny suyo w nim ok. 19 000 niemieckich onierzy; wyprbowanie nowej broni i technik wojennych, m.in.: samolotw Messerschmitt Bf 109, Heinkel He 111; armaty 88 mm; wyposaenie: myliwce (Messerschmitt Bf 109, Heinkel He 51 pniej ju tylko jako samoloty treningowe), bombowce (Junkers Ju 52, Heinkel He 111), samoloty obserwacyjne (Heinkel He 70), samoloty eskadry rozpoznania morskiego (Heinkel He 59, Heinkel He 60); Gruppe Imker jednostki naziemne Legionu - 3 kompanie czogw, oddzia obrony przeciwpancernej, kompania transportowa, nasuch radiowy; personel (sztab, zwiad i ostrzeganie lotnicze, technicy lotniczy, pracownicy pomocniczy, oddzia sanitarny); Jednostki nielotnicze: marynarze, jednostki pancerne (czog Panzerkampfwagen I); udzia w bitwach: Madryt, Teruel, Bilbao, Ebro; bombardowanie miasteczka Guernica, w wyniku ktrego zgino ok. 1000 cywili; jednostki niemieckie zniszczyy w sumie 386 samolotw wroga i zrzuciy 21 ton bomb; straty: 232 samoloty; 226 polegych. Corpo di Truppe Volontaire woski korpus ekspedycyjny wspierajcy siy frankistw: funkcjonowanie: XII 1936 II 1939; w trakcie caej wojny suyo w nim ok. 40 000 onierzy piechoty i 6 000 lotnikw; dziaania: przerzucenie samolotami transportowymi wojsk nacjonalistycznych z Maroka Hiszpaskiego do Hiszpanii; dostawy uzbrojenia (drog morsk przez porty portugalskie); udaremnianie sowieckich i innych dostaw dla republikanw poprzez zatapianie statkw (proceder uznany przez Lig Narodw za akt piractwa i zwalczany przez okrty francuskie i brytyjskie); skad: 1 Dywizja Piechoty Czarnych Koszul Dio lo Vuole, 2 Dywizja Piechoty Czarnych Koszul Fiamme Nere, 3 Dywizja Piechoty Czarnych Ko-
WOCHY
G. Garca Queipo de Llano, El impacto internacional de la guerra civil espaola, w: La poltica exterior de Espaa en el siglo XX, red. J. Tusell, J. Avils, R. Pardo, Madrid 2000, s. 232233.
22
168
Aviacin Legionaria woskie jednostki lotnictwa Regia Aeronautica wysane na pomoc gen. Franco: wyposaenie: myliwce (Fiat CR 32 376 sztuk; Fiat G 50 12 sztuk; bombowce (Savoia Marchetti S.M. 81 58 sztuk; Fiat Br. 20 113 sztuk; Savoia Marchetti S.M. 79 103 sztuki); samoloty szturmowe (Breda Ba 65 12 sztuk); hydroplany (Cant Z. 501 i inne modele ok. 22 sztuk); samoloty transportowe (53 sztuki); samoloty do transportu wojska (ok. 10 sztuk). ZSRR Wsparcie republikanw: czynniki, ktre pocztkowo utrudniay pomoc: duy dystans, deficytowa produkcja broni w ZSRR; charakter pomocy (do 1938 roku 48 dostaw): sprzeda 680 samolotw, 331 czogw bojowych, 1699 dzia, 450 000 karabinw Mosin Nagant, 20 486 cikich karabinw maszynowych i rcznych karabinw maszynowych DPM, 60 pojazdw opancerzonych oraz 30 000 ton amunicji. Rosjanie wysali do Hiszpanii ok. 2 tys. doradcw wojskowych; Moskiewskie zoto depozyt ok. 510 ton zota sucy do pokrycia kosztw radzieckich dostaw; wyprbowanie nowej broni, m.in.: myliwcw I-15 i I16 oraz technik wojennych z uyciem czogw T-26 (Blitzkrieg wojna byskawiczna) i zwizanych z bombardowaniem obiektw morskich; wsparcie doradcw wojskowych i oficerw marynarki przy obsudze republikaskich okrtw podwodnych (m.in.: C-1, C-2, C-4, C-6). Irlandzka Brygada gen. Eoina ODuffyego (7 tys. wolontariuszy) wsparcie frankistw Os Viriatos (10 tys. wolontariuszy) wsparcie frankistw; Zamanie embargo umoliwienie dostarczania pomocy dla frankistw przez granic portugalsk. Wsparcie wojskowe i dyplomatyczne republikanw: 20 tys. karabinw; 28 milionw naboi; 8 baterii; samoloty; ywno; porednictwo w zakupie broni od firm amerykaskich; udzielenie azylu tysicom hiszpaskich emigrantw.
IRLANDIA
PORTUGALIA
MEKSYK
169
szul Penne Nere (pniej przeksztacone w mieszane hiszpasko-woskie brygady: Flechas Azules, Flechas Negras), 4 Dywizja Lekkiej Piechoty Littorio (cakowicie zmotoryzowana), Samodzielna XXIII Grupa de Marzo Czarnych Koszul; czogi i samochody pancerne (tankietki L3/35), dziesi pukw artylerii polowej, cztery baterie artylerii przeciwlotniczej; udzia w bitwach: Malaga, Guadalajara, Socillo, Santander, ofensywa w Katalonii, zajcie Majorki; straty w ludziach: 3,8 tys. polegych, 12 tys. rannych; straty w wyposaeniu: 6,8 tys. pojazdw, 760 samolotw, 160 czogw, ok. 3,4 tys. karabinw maszynowych, ok. 1,8 tys. dzia, ok. 1,4 tys. modzierzy.
FRANCJA
Wsparcie republikanw na pocztku konfliktu: samoloty i piloci (pomoc odpatna kosztowaa ok. 150 milionw dolarw) Sprzeda samolotw republikanom i paliwa frankistom23
USA
INNE PASTWA Wikszo ambasad i innych przedstawicielstw zagranicznych w Madrycie zaproponowaa reprezentantom obu stron konfliktu azyl polityczny, np. Argentyna uczestniczya w ewakuacji azylantw do Francji na swoich dwch statkach: 25 de mayo i Tucumn. Znane s rwnie liczne przypadki udzielania azylu dyplomatycznego.
rdo: opracowanie wasne na podstawie: I. Cordero Olivero, E. Lemus, La Internacionalizacin; W.L. Belnecker, La intervencin alemana en la guerra civil espaola, Espacio, Tiempo y Forma Serie V, H Contempornea, t. V, 1992, s. 77104; J. M. Campo Rizo, El Mediterrneo, campo de batalla de la Guerra Civil espaola: la intervencin naval italiana. Una primera aproximacin documental, Cuadernos de Historia Contempornea n19, Madrid 1997; A.M. Moral Roncal, El asilo diplomtico: un condicionante de las relaciones internacionales de la repblica durante la guerra civil, Madrid 2006; H. Thomas, The Spanish Civil War, London 2004; J.M Manrique Garca, L.Molina Franco, Las armas de la guerra civil espaola, Madrid 2006.
3. Wsparcie udzielone hiszpaskim nacjonalistom

Prby powstrzymania spoecznoci midzynarodowej przed zaangaowaniem si w hiszpaski konflikt poprzez utworzenie Komitetu Nieinterwencji nie powiody si. Wiele pastw, cznie z czonkami Komitetu, udzielao wsparcia jednej ze stron poprzez eksport sprztu wojskowego oraz wysyanie si zbrojnych. W wielu czciach wiata powstaway te komitety wsparcia. Dla F. Franco taka pomoc z zewntrz bya niezbdna, bez niej trudno by byo zbuntowanym oddziaom z Melilli przeama rzdow blokad na Cieninie Gibraltarskiej i rozpocz marsz na Madryt. Nacjonalici F. Franco mogli liczy na pomoc wojskow, materialn i dyplomatyczn Niemiec, Woch, Portugalii, Maroka, wsparcie Watykanu oraz solidarno ze strony katolikw i konserwatystw z rnych pastw24.
3.1. Niemcy
Przyczyn zaangaowania hitlerowskich Niemiec w wojn w Hiszpanii byo co najmniej kilka. Po pierwsze, zaleao im na swoistym odizolowaniu Francji, zamkniciu jej w otoczeniu dwch wrogich, wsppracujcych ze sob reimw. Niemiecko-hiszpaski sojusz mia po wtre zachwia rwnie brytyjsk kon23 N. Chomsky, Estados fallidos: el abuso de poder y el ataque a la democracia, Barcelona 2007, s. 77. 24 Zob. D.F. Calduch Cervera, D.G. Palomares Lerma, La poltica exterior durante la Guerra Civil, w: La poltica exterior espaola en el siglo XX, red. R. Calduch, Madrid 1994, s. 94101.
170
cepcj status quo w Europie. Po trzecie, na wypadek wybuchu midzynarodowego konfliktu Niemcy chciay mie na Pwyspie sojusznika, ktry utrudniaby Francji czno z jej koloniami w pnocnej Afryce. W koloniach tych stacjonowaa czwarta cz francuskiego wojska. Ponadto, Niemcy liczyy na korzystny kontrakt na dostawy hiszpaskich surowcw, niezbdnych w przemyle militarnym. Takie dziaanie miao dodatkowo utrudnia Brytyjczykom prowadzenie interesw gospodarczych. Wczeniej bowiem to wanie Wielka Brytania miaa niemale monopol na wydobycie i eksport hiszpaskich surowcw, a jej inwestycje w tym pastwie stanowiy a 40%. Po pite, liczy si argument ideologiczny: Niemcy, podobnie jak Wochy, prboway legitymizowa sw interwencj w Hiszpanii chci walki z komunistami, ktrzy zdominowali wadz w tym pastwie. Po szste, Hiszpania bya dla Adolfa Hitlera doskonaym poligonem, na ktrym mg przetestowa sprzt wojskowy oraz przewiczy techniki wykorzystane pniej podczas drugiej wojny wiatowej. Pomoc Niemiec dla F. Franco bya nieprzerwana ju od samego pocztku konfliktu. Zmienia si jedynie jej charakter. Pocztkowo sprzt wojskowy transportowano po kryjomu statkami pod bander Panamy, w kontenerach, ktre rzekomo zawieray zwracane Hiszpanii zepsute owoce. Pniej natomiast utworzono dwie firmy zajmujce si wymian handlow midzy obu stronami: HISMA (Compaa Hispanomarroqu de Transporte) oraz ROWAK (Sociadad de compras de materias primas y mercancas). Z pewnoci niemiecki sprzt by doskonaej jakoci i znaczenie przewysza ten zdobyty przez stron rzdow. Nie mona jednak zapomina, e niemieckie dostawy nie byy darmowe. Ich warto oszacowano na 500 milionw marek, ktre F. Franco musia zwrci, wysyajc do Niemiec surowce bd artykuy ywnociowe (te ostatnie ju za czasw II Wojny wiatowej). Niemcy udzieliy F. Franco rwnie bezporedniej pomocy wojskowej. W 1936 roku utworzono w Sewilli Legion Condor (Legin Cndor), ktry jednorazowo liczy do 5600 onierzy, cho w cigu trzech lat suyo w nim 19 000 osb. Legion Condor wsawi si niechlubnie bombardowaniem miasteczka Guernica, wskutek ktrego zgino ponad tysic cywili, a zniszczeniu ulego 60% domw. Niemcy wyprbowali w ten sposb technik polegajc na masowym bombardowaniu obiektw cywilnych technik o niewielkim znaczeniu wojskowym, ale olbrzymim oddziaywaniu psychologicznym25.
3.2. Wochy26
Przyczyny zaangaowania woskiego w hiszpaski konflikt byy analogiczne do tych, ktre skoniy A. Hitlera do udzielenia wsparcia frankistom. Po pierwsze, w interesie Woch leao zalegalizowanie w Hiszpanii rzdu skonnego do wsp25 Zob. W.L. Belnecker, La intervencin alemana en la guerra civil espaola, Espacio, Tiempo y Forma Serie V, H Contempornea, t. V, 1992, s. 77104. 26 Zob. J.F. Coverdale, La intervemcin italiana en la Guerra Civil Espaola, Madrid 1979.
171
pracy takiego, ktry w razie konfliktu nie przystpiby do bloku razem z Wielk Brytani i Francj. Po drugie, Benito Mussolini liczy na dostaw hiszpaskich surowcw takich jak: rt, cynk, wolfram i ow. Wreszcie, podobnie jak A. Hitlerowi, zaleao mu na tym, aby Hiszpania nie dostaa si pod rzdy bolszewikw. Ju w listopadzie 1936 roku Wochy zawary z frankistami tajne porozumienie o przyjani, ktre zakadao wspprac dyplomatyczn oraz neutralno w razie konfliktu z pastwem trzecim. F. Franco gwarantowa Wochom prawo do korzystania z portw, linii kolejowych oraz przestrzeni powietrznej w razie konfliktu zbrojnego, za co B. Mussolini odwdzicza si uznaniem niezalenoci i integralnoci terytorialnej frankistowskiej Hiszpanii. Udzia si wojskowych Woch w Hiszpanii by wikszy ni niemiecki. B. Mussolini wysa tam czterdzieci tysicy onierzy piechoty oraz sze tysicy lotnikw. Dostawy sprztu oszacowano na 7,5 miliona lirw. Jednym z goniejszych epizodw woskiego udziau w hiszpaskiej wojnie byo zajcie przez nich Majorki punktu strategicznego w zachodniej czci Morza rdziemnego.
3.3. Portugalia i Stolica Apostolska
Portugalia rzdzona przez twrc Nowego Pastwa (Estado Novo) Oliviera de Salazara rwnie opowiedziaa si po stronie F. Franco. Obu politykw czya wsplnota ideologiczna. O. Salazar obawia si, e rewolucja socjalistyczna moe by zaraliwa i rozprzestrzeni si na jego kraj. W ramach pomocy do Hiszpanii udao si, wedug rnych szacunkw, od tysica do dwudziestu tysicy27 Os Viriatos portugalskich wolontariuszy. Mimo podpisania Porozumienia o Nieinterwencji O. Salazar zama te embargo handlowe, pozwalajc na to, by wszelkiego typu towary dostarczano frankistom poprzez portugalsk granic. Portugalia staa si rwnie, za przyzwoleniem O. Salazara, schronieniem dla frankistowskich aktywistw. W Lizbonie rezydowa brat Francisco Franco Nicols, ktry organizowa tam zakup broni dla si nacjonalistycznych. Wymowny jest fakt, e portugalski rzd utrzymywa z nim czstszy kontakt ni z republikaskim ambasadorem Hiszpanii Claudio Sanchezem Albornozem. Stolica Apostolska28 z kolei wspieraa frankistw gwnie poprzez oddziaywanie na opini publiczn. Starano si nagania przeladowania katolickiego duchowiestwa, ktrych dopuszczaa si strona rzdowa (prawie 7 000 ofiar). Apele Rzymu o podjcie walki z komunistycznym ateizmem przyniosy efekt. Z samej Irlandii walczyo po stronie F. Franco 7 000 wolontariuszy pod dowdz27 Historycy spieraj si co do realnej liczby portugalskich wolontariuszy biorcych udzia w hiszpaskiej wojnie domowej: J. Salas (Intervencin extranjera en la Guerra de Espaa, Madrid 1974) pisze o 1000 wolontariuszy, J. Cordero Olivero, E. Lemus (La Internacionalizacin) o 10 000, natomiast H. Thomas (La Guerra Civil espaola, Paris 1967) o 20.000. 28 Zob. A. Marquina, La diplomacia Vaticana y la Espaa de Franco, Madrid 1983.
3.4. Maroko
Warto przypomnie, e to wanie na terytorium Maroka stacjonujcy tam hiszpascy generaowie zaczli myle o powstaniu zbrojnym. Zaraz po wybuchu wojny, jako pierwsze przeciw lewicowemu rzdowi powstay wojska z Afryki: Legia Cudzoziemska i siy Regulares, wchodzce w skad tzw. Armii Afrykaskiej. Wedug kalkulacji historykw liczba tych ostatnich urosa z czasem nawet do 100 000. Entuzjazm Marokaczykw do wstpowania do Regulares wynika zapewne z wysokiego bezrobocia, jakie wwczas panowao w protektoracie29 i kuszcych obietnic wzbogacenia si po wygranej wojnie. Co wicej, frankici lepiej rozumieli denia nacjonalistw marokaskich ni lewicowy rzd Hiszpanii. Genera F. Franco doceni pomoc Marokaczykw, okrelajc j mianem fundamentalnej dla zwycistwa30.
4. Wsparcie udzielone rzdowi republikaskiemu

Rzd republikaski by zainteresowany przede wszystkim dostawami sprztu wojskowego. Mg on liczy na pomoc Zwizku Radzieckiego i Meksyku, yczliwo Francji, za ktr nie zawsze szy konkretne dziaania, oraz wsparcie ochotnikw z Brygad Midzynarodowych i lewicowej opinii publicznej31.
4.1. Zwizek Radziecki
Udzia Zwizku Radzieckiego w hiszpaskiej wojnie domowej, po stronie lewicowego rzdu by duy, cho z pewnoci nie naley go przecenia. Pocztkowo wsparcie to miao wymiar niemal wycznie symboliczny i sprowadzao si do wyraenia solidarnoci z walczcymi, udzielenia pomocy finansowej przez organizacje pozarzdowe oraz ogoszenia oficjalnej neutralnoci. Takie podejcie naley tumaczy co najmniej kilkoma czynnikami. Po pierwsze, Jzef Stalin by wiadomy nieuchronnoci konfliktu z nazistowskimi Niemcami, dy jednak w tamtym czasie do poprawy stosunkw z Wielk Brytani i Francj, zdecydowane za zaangaowanie si w hiszpaski spr mogoby udaremni realizacj tego celu32. Po drugie, duy dystans midzy obu pastwami si rzeczy utrudnia ewen29 Protectorado Espaol de Marruecos (Maroko Hiszpaskie) na podstawie Traktatu z Fezu z 1912 r. Hiszpania obja protektoratem ziemie w rejonie Cieniny Gibraltarskiej oraz przy granicy z Sahar Hiszpask. W 1958 r. Hiszpanie ostatecznie wycofali si z Maroka, zachowujc jedynie Ceut i Melill. 30 J.C. Pereira, Introduccin al estudio, s. 174. 31 Zob. D.F. Calduch Cervera, D.G. Palomares Lerma, La poltica exterior, s. 8494. 32 Ch.T. Powell, Las relaciones exteriores, s. 34.
173
twem generaa Eoina ODuffyego. Oficjalnie papie Pius XI nie opowiedzia si po adnej stronie konfliktu, nigdy jednak nie ukrywa swego poparcia dla F. Franco.
tualn pomoc materialn. Co wicej, radziecka produkcja wojskowa bya w tamtym czasie nierentowna. Ostatecznie jednak, w padzierniku 1936 roku ZSRR zdecydowa si na udzielenie pomocy wojskowej33. Udao si wyznaczy dwa szlaki transportowe midzy ZSRR, a Hiszpani. Pierwszy szlak prowadzi przez wybrzee Morza rdziemnego. Nie by on komfortowy z uwagi na zainstalowanie na tamtym obszarze woskich min. Drugi przez terytorium ldowe Francji. Wedug szacunkowych danych Zwizek Radziecki do 1938 roku zrealizowa drog morsk 48 dostaw, ktre zawieray samoloty, czogi, karabiny maszynowe, etc. Do Hiszpanii wysano rwnie dwa tysice doradcw wojskowych, ktrych zadaniem byo organizowanie wojska ludowego. Nie bya to jednak pomoc bezinteresowna. Jeszcze w 1936 roku republikaski rzd zdeponowa w Moskwie okoo 75% narodowych rezerw w zocie (rezerwy Banco de Espaa)34, tzw. moskiewskie zoto35. Depozyt ten (ok. 510 ton zota) suy pokryciu kosztw radzieckich dostaw, warto jednak przy tym pamita, i ceny uzbrojenia byy zawyane w stosunku do ich wartoci rynkowej36, a jako sprztu czsto niska. Dla ZSRR wspieranie lewicowego rzdu w Hiszpanii okazao si wic korzystne, cho na przykad znawca badanej problematyki ngel Vias uwaa, e zasoby zota nie pokryy w caoci radzieckich wydatkw i w konsekwencji ZSRR wysza z transakcji z ujemnym saldem37. Niezalenie od tego, czy udzia w hiszpaskiej wojnie by dla J. Stalina lukratywny czy te nie, na pewno da mu moliwo przeanalizowania postawy Francji i Wielkiej Brytanii wobec nazistowskiego zagroenia. W pastwach tych jak wspomniano nie byo wszak wystarczajcej determinacji do powstrzymania zakusw A. Hitlera i B. Mussoliniego. Jak trafnie zauway hiszpaski uczony, pisarz i dyplomata Fernando Schwartz, pomoc radziecka dla lewicowego rzdu Hiszpanii bya niezbdna, by siom nacjonalistycznym stawi opr, okazaa si jednak niewystarczajca, by nad nimi uzyska przewag i ostatecznie zwyciy38.
Pomoc ta ulegaa stopniowemu zmniejszeniu poczwszy od lipca 1937 roku, kiedy to bezpieczestwo ZSRR zostao zagroone w wyniku japoskiej inwazji na Chiny. Wydarzenie to pocigno za sob zmian radzieckiej polityki na arenie midzynarodowej, zmniejszenie zaangaowania po stronie komunistw w Hiszpanii, czym m.in. tumaczy si ich ostateczn klsk. 34 W tamtym czasie Hiszpania zajmowaa czwarte miejsce na wiecie pod wzgldem wielkoci narodowych rezerw zota. Rezerwy te miay warto ok. 783 milionw dolarw. 35 Wedug niektrych badaczy moskiewskie zoto byo jedynie czasowym depozytem i nie miao suy pokrywaniu kosztw radzieckich dostaw. Republikaski rzd mia je odzyska po stumieniu frankistowskiego buntu, zob. I. Cordero Olivero, E. Lemus, La Internacionalizacin, s. 487. 36 Gerald Howson pisze nawet o jawnym oszustwie ze strony radzieckiej; zob. G. Howson, Armas para Espaa: la historia no contada de la Guerra Civil Espaola, Barcelona 2000. 37 Zob. . Vias, El oro de Mosc. Alfa y omega de un mito franquista, Barcelona 1979; . Vias, El oro espaol en la Guerra Civil, Instituto de Estudios Fiscales, Ministerio de Hacienda, Madrid 1976; . Vias, El escudo de la Repblica: el oro de Espaa, apuesta sovitica y los hechos de mayo de 1937, Barcelona 2007. 38 F. Schwartz, La internacionalizacin de la guerra espaola, Barcelona 1999.
33
4.2. Brygady Midzynarodowe

Brygady midzynarodowe w Hiszpanii (19361938) Brygady (data utworzenia) 11 (X 1936) Bataliony 1 Edgar Andr 2 Comuna de Pars 3 Dbrowski 1 Thaelmann 2 Garibaldi 3 Andr Marty 1 Louis Michel 2 Chapaiev 3 Henri Vuillemin 4 Mickiewicz 1 Nueve Naciones 2 Domingo Germinal 3 Henri Barbusse 4 Pierre Brachet 1 Dimitrov 2 Ingls 3 Lincoln, Washington y Mackenzi-Papineau 4 6 de febrero 1 - 4 Rakosi 1 Masaryk 2 Djakovich 3 Dimitrov 1 - 3 Espaol 4 Internacional Narodowo Niemcy Francja i Belgia Polska, Wgry i Jugosawia Niemcy Wochy Francja i Belgia Francja i Belgia Pastwa bakaskie Francja Polska Batalion wielonarodowy Hiszpania (anarchici) Francja Francja Jugosawia Wielka Brytania USA Kanada Francja Wgry Czechosowacja Jugosawia i Albania Bugaria Hiszpania Batalion wielonarodowy
12 (XI 1936)
13 (XII 1936)
14 (XII 1936)
15 (II 1937)
12 bis (IV 1937) 150 (VI 1937) 13 (VII 1937) 129
86
rdo: opracowanie wasne na podstawie: www.guerracivil1936.galeon.com/ejrep.htm.
Po decyzji Zwizku Radzieckiego o wysaniu pomocy wojskowej dla republikaskiej Hiszpanii, Komintern39 rozpocz tworzenie tzw. Brygad Midzynarodowych. W skad tych niezbyt spjnych pod wzgldem skadu formacji weszli liderzy europejskich partii komunistycznych i socjalistycznych, lewicowi intelektualici, ktrzy walk u boku republikanw uwaali za walk o wolno, oraz proletariusze, robotnicy i zwizkowcy. Wedug brytyjskiego historyka i hispanisty Hugha Thomasa Brygady Midzynarodowe liczyy okoo 40 000 osb, w tym: 10 000 Francuzw, 5 000 Niemcw i Austriakw, 3 350 Wochw, 2 800 Amerykanw, 1500 Jugosowian, 1 000 Kanadyjczykw i niewiele ponad 1000 obywa39
E.H. Carr, La Comintern y la Guerra Civil Espaola, Madrid 1987.
175
teli pastw latynoamerykaskich40. Wielu brygadzistw zgino. Ci, ktrzy przeyli, opucili Hiszpani we wrzeniu 1938 roku po deklaracji o wycofaniu Brygad, zoonej przez hiszpaski rzd na forum Ligii Narodw.
4.3. Meksyk
Pomoc Meksyku dla lewicowego rzdu w Hiszpanii uwaa si za najbardziej bezinteresown. Pastwo to zdecydowanie odrzucio brytyjsko-francusk propozycj przystpienia do Komitetu Nieinterwencji, zdajc sobie spraw, e taka postawa byaby na rk frankistom. Pomoc Meksyku polegaa przede wszystkim na sprzeday broni oraz poredniczeniu pomidzy republikanami, a amerykaskimi firmami zbrojeniowymi, ktrym bezporedni sprzeda uniemoliwiao embargo notyfikowane przez rzd USA. Meksykaska pomoc miaa rwnie charakter psychologiczny. Podczas wojny prezydent Lzaro Crdenas wspiera republikanw na arenie midzynarodowej, a po jej zakoczeniu odmwi uznania frankistowskiego rzdu. Meksyk przyj te na swoje terytorium dziesitki tysicy emigrantw, w tym intelektualistw, ktrzy przyczynili si do rozwoju meksykaskiej kultury. W samym tylko 1939 roku na trzech statkach przybyo do Meksyku ponad 4,5 tyssica hiszpaskich emigrantw, w tym: handlowcy (43%), wykwalifikowani pracownicy fizyczni i technicy (32%), rolnicy (20%), biznesmeni, studenci, etc. W 1945 roku meksykaskie wadze wyraziy zgod na ukonstytuowanie si na ich terytorium hiszpaskiego parlamentu na uchodctwie przyznajc status eksterytorialny budynkowi, w ktrym parlamentarzyci obradowali. Warto przeanalizowa przyczyny, ktre skoniy rzd meksykaski do udzielenia szerokiego wsparcia hiszpaskim komunistom. Po pierwsze, prezydent L. Crdenas chcia zamanifestowa niezaleno meksykaskich poczyna od USA i Europy na arenie midzynarodowej. Po drugie, mg dy do odzyskania prestiu jego pastwa, nadszarpnitego w wyniku rewolucji 1910 roku. Po trzecie, angaujc si na arenie midzynarodowej odwraca uwag opinii publicznej od problemw wewntrznych. Po czwarte, pomoc hiszpaskim republikanom mg uwaa za swj obowizek z uwagi na odczuwan z nimi blisko ideologiczn. Pomoc Meksyku uwaana jest jednak za najbardziej obiektywn, gdy nie ograniczya si ona do wsparcia republikaskiego rzdu. W ambasadzie tego pastwa w Madrycie znaleli schronienie m.in. duchowni, hiszpascy konserwatyci i arystokraci41.
5. Internacjonalizacja hiszpaskiej wojny domowej a prawo midzynarodowe

Historia Hiszpanii dostarcza wielu przykadw ingerencji pastw europejskich w jej sprawy wewntrzne, ktrej skala podczas wojny domowej 19361939 bya
40 41
H. Thomas, The Spanish Civil War, London 2004. J.C. Pereira, Introduccin al estudio, s. 177.
176
wyjtkowa, wiele za jej aspektw stanowi precedens w ewolucji prawa midzynarodowego. Komentarza wymaga zwaszcza problem prawno-midzynarodowego statusu onierzy walczcych po stronie F. Franco. Czy w wietle wczenie obowizujcego prawa naleao ich uzna za przestpcw, powstacw czy stron wojujc? By dziaania przestpcw (piratw w wojnie morskiej) powstrzyma bd udaremnia, korzysta si z prawa wewntrznego. Pastwa trzecie nie mog udziela im pomocy, gdy byoby to rwnoznaczne z ingerencj w sprawy wewntrzne innego pastwa. Z kolei uznanie owych bojownikw za stron wojujc42 wie si z: przyznaniem im statusu midzynarodowego, legitymizacj ich dziaa oraz moliwoci korzystania w peni z prawa konfliktw zbrojnych. Reguy te dotycz nie tylko prawa humanitarnego, ale take bardzo istotnego np. w kontekcie handlu broni i umw o nieinterwencji prawa do blokady wojennej, prawa upu, czy prawa do wizyty i rewizji. Powstacom natomiast przysuguje status poredni: jedyn korzyci jest nietraktowanie ich jak przestpcw czy piratw43. Wojska F. Franco nigdy nie zostay uznane za stron wojujc mimo uzyskanego w tej materii poparcia Niemiec, Woch i Portugalii w Komitecie Nieinterwencji. Sprzeciw zgosia Francja i ZSRR. Na niekorzy F. Franco zadziaaa te niejasna postawa Wielkiej Brytanii, ktra obawiaa si utrudnie w handlu morskim. Nie mona byo mwi nawet o uznaniu dorozumianym i to w sytuacji, w ktrej starania o uzyskanie statusu strony wojujcej uczyni F. Franco jednym z podstawowych aspektw swojej dziaalnoci zagranicznej (gdy skada o to wniosek 8 czerwca 1937 roku, kontrolowa ju ponad poow terytorium Hiszpanii, zamieszkiwan przez wiksz cz ludnoci tego pastwa). Frankici byli wic uwaani za powstacw. Ten korzystny dla republikanw ukad unicestwiony jednak zosta przez Porozumienie o Nieinterwencji, w ktrym odmawiano im prawa zakupu broni prawa, z ktrego mgby korzysta kady rzd pragncy broni si przed powstacami. Z tego powodu nie tylko republikanie, ale rwnie uczestnicy Porozumienia ZSRR, Jugosawia, Turcja, a nawet Portugalia uznali ten dokument za niezgodny z prawem midzynarodowym. Ta skomplikowana sytuacja prawna daa pocztek zmianom w prawie midzynarodowym, idcym w kierunku mniejszego przywizywania wagi do statusu strony wojujcej. Z czasem zaczo obowizywa przekonanie, e niektre fundamentalne zasady prawa konfliktw zbrojnych mona stosowa rwnie w konflikcie wewntrznym, niezalenie od uzyskania przez walczcych statusu strony wojujcej44. Ciekawa jest rwnie postawa Ligii Narodw w sprawie wojny domowej w Hiszpanii organizacji, ktr ju wczeniej opuciy Niemcy, a Wochy bojkoZa obiektywne przesanki uznania za stron wojujc uznaje si posiadanie armii oraz rzdu, ktry na danym terytorium efektywnie sprawuje wadz, nadto prowadzenie walk zgodnie z zasadami prawa konfliktw zbrojnych. 43 C.R Fernndez Llesa., La guerra civil espaola y el derecho internacional, Revista Espaola de Derecho Internacional 2009, nr 1, s. 7576. 44 Tame, s. 77, 82.
42
177
toway. Rada Ligii ju 12 grudnia 1936 roku odegnaa si od problemu, akceptujc polityk nieinterwencji. Jednomylnie przyjta rezolucja rady miaa do banaln wymow i nie wniosa niczego nowego do sprawy. Zakazywaa pastwom ingerowania w wewntrzne sprawy innego pastwa, sugerowaa przestrzeganie Porozumienia o Nieinterwencji i popieraa wysyanie misji humanitarnych. Jedynym pastwem, ktre prbowao si sprzeciwi takiemu rozwizaniu, by Meksyk45. Na forum zgromadzenia dyskutowano problem hiszpaski. W swym przemwieniu z 27 wrzenia 1937 roku Julio lvarez del Vayo republikaski Minister Spraw Zagranicznych i delegat przy LN domaga si uznania przez spoeczno midzynarodow: skierowanego przeciw Hiszpanii aktu agresji46, wycofania zagranicznych onierzy, przyznania rzdowi hiszpaskiemu prawa do swobodnego nabywania broni i przedsiwzicia okrelonych rodkw bezpieczestwa na Morzu rdziemnym. Postulaty te, podtrzymane przez szefa republikaskiego rzdu Juana Lpeza Negrna zostay poparte jedynie przez Meksyk i Zwizek Radziecki. Sprzeciw Francji i Wielkiej Brytanii oraz obstrukcja ze strony innych pastw uniemoliwiy bezporednie zaangaowanie Ligii Narodw w hiszpaski konflikt, a tym samym zamkny spoecznoci midzynarodowej drog do rozwizania konfliktu47. Niezalenie od kontrowersji zwizanych z amaniem prawa midzynarodowego podczas hiszpaskiej wojny domowej, nie ulega wtpliwoci, e wpyna ona na jego rozwj przyczyniajc si midzy innymi do: 1) stosowania midzynarodowego prawa humanitarnego rwnie podczas tych wojen domowych, w ktrych walczcym nie przyznaje si statusu strony wojujcej; 2) rozwoju prawa humanitarnego, m.in. w zakresie ochrony wizionych politykw oraz innych winiw nie bdcych onierzami; 3) rozwoju regulacji prawnych dotyczcych bombardowania miast; 4) ograniczenia rodkw prowadzenia wojny; 5) rozwoju prawa midzynarodowego w zakresie ochrony dbr kultury w czasie konfliktw zbrojnych48.
***
Wiele wskazuje na to, e zagraniczna pomoc udzielona nacjonalistom F. Franco podczas hiszpaskiej wojny domowej bya bardziej efektywna i lepszej jakoci ni wsparcie udzielone republikanom. Zwolennikom F. Franco sprzyjay rwnie
45 Zob. J. A. Matesanz, Las races del exilio, Mxico ante la guerra civil espaola, 19361939, Mxico D.F. 1999. 46 Co ciekawe, nawet F. Franco odegnywa si od niektrych realizowanych przez Niemcy i Wochy bombardowa. 47 Tame, s. 78. 48 Tame, s. 8892.
178
Sowa kluczowe: hiszpaska wojna domowa, Francisco Franco, republikanie, nacjonalici, interwencja zewntrzna, Brygady Midzynarodowe
The External Intervention in Spain during the Civil War (19361939) Summary
The article is dedicated to the involvement of external forces in the Spanish civil war(19361939). It presents the activities of Non-intervention Committee and thesupport given to both sides of the conflict: nationalists (Germany, Italy, Portugal, Vatican, Morocco) and Republicans (the Soviet Union, the International Brigades, Mexico). This article also contains an analysis of international lawaspects of the conduct of the Spanish Civil War, in particular the problem of the statusof the soldiers who fought on the side of Francisco Franco, and the involvement of the League of Nations. The research allowed the author to draw a conclusion that foreignaid to the Francos nationalists during the Spanish Civil War wasmore effective than the support given to the republicans.
49
Ch.T. Powell, Las relaciones exteriores, s. 35.
179
dziaania cilej za mwic: zaniechania Komitetu Nieinterwencji. Tak wic frankici nie mogliby nawet marzy o zwycistwie bez pomocy zewntrznej, tak i republikanie bez niej z pewnoci nie zdoaliby skutecznie stawia oporu przez trzy dugie lata. Hiszpaska wojna domowa bya wydarzeniem wyjtkowym. O jej internacjonalizacji przesdziy nie tylko wzgldy polityczne, ale rwnie to, e jej przebieg mona byo ledzi za pomoc rodkw masowej komunikacji. Taka moliwo pobudzaa do dziaania zarwno europejsk, jak i amerykask opini publiczn. Wojn domow w Hiszpanii mona za Ch.T. Powellem traktowa jako ostatni, najbardziej radykalny produkt pierwszej wojny wiatowej. Powstanie frankistw w Hiszpanii przypomina w pewien sposb to, co w latach 19171920 dziao si w innych miejscach Europy (Rosja, Wgry, kraje batyckie, w pewnym sensie te Niemcy). To hiszpaskie opnienie mona tumaczy neutralnoci tego pastwa w pierwszym konflikcie wiatowym. Wojna domowa w Hiszpanii bya rwnie uwertur do II wojny wiatowej, cho to dopiero pakt Ribbentrop-Mootow z 23 sierpnia 1939 roku definitywnie przekreli panujcy w Europie system sojuszy49.
(19361939)
(19361939). , : (, , , , ) ( , , ). - , , , . , , , .
180
Dyskusje i polemiki
Anna Magierska
Historyk politologiem?
Zajmuj si dziejami najnowszymi, przede wszystkim Polski po II wojnie wiatowej. Wrd politologw natomiast przebywam zawodowo na co dzie i z biegiem czasu dostrzegam coraz wicej poytku z tej wsppracy. Nie sdz, by moga w dzisiejszych warunkach powsta praca historyczna nie wykorzystujca dorobku politologii i odwrotnie. Nie mona bowiem w moim gbokim przekonaniu zrozumie skomplikowanej rzeczywistoci, niezliczonych uwarunkowa, po prostu tego, co si wok nas dzieje i dlaczego si dzieje, jeli nie potrafi si czy opisu z analiz, niejako podwiadomie, automatycznie korzysta z narzdzi typowych dla obu sygnalizowanych dziedzin. Okrelenie swoich zainteresowa z pewnoci bdzie miao wpyw na pewne dysproporcje w prezentowanym materiale. Sdz jednak, e intencje zostan przyjte ze zrozumieniem. Zamiarem moim jest bowiem prba przypomnienia tego, co czy obie dyscypliny, ale przede wszystkim wskazanie wsplnych zagroe, puapek i zwaszcza zada, ktre wytyczy nam wspczesny wiat. Nie traktuj te, co zrozumiae, prezentowanych uwag jako zamknitego wywodu. Wolaabym raczej, by zostay one potraktowane jako propozycja do ewentualnej dyskusji, dzisiaj i pniej. Potrzeb solidnej wymiany zda rnych rodowisk dostrzegamy wszyscy. Nie bardzo jednak moemy potrafimy? wyj poza jej granice, tak by wnioski i dowiadczenie po wielokro powtarzane w rnych gremiach mogy suy ksztaceniu historykw i politologw. By moe i niektrych skonnych do pobierania nauk politykw. To przecie profesor Janusz Tazbir narzeka, e zbyt czsto kieruj oni swe kroki bezporednio za mwnic, za bardzo rzadko zasiadaj w awach uczniowskich. Wielu te politykw, myl tu zwaszcza o tych, ktrych przypadek rzuci w wir wielkich wydarze, nie do koca pojmuje specyfik wasnej pracy. Dlatego niechtnie suchaj rad poArtyku stanowi poprawion wersj referatu wygoszonego w dniach 1011 maja 2011 r. na konferencji Instytutu Politologii Uniwersytetu Zielonogrskiego pt. Aspekty metodologiczne oraz teoretyczne w subdyscyplinach politologii.
183
litologw: Ich teorie, jak i wszelkie uoglnienia teoretyczne, nazywaj niekiedy defilad faszywych Absolutw1. Dla czytelnoci postawionych pyta, wtpliwoci, moe warto przypomnie podstawowe kwestie. Jak dzisiaj i dla naszych potrzeb rozumiemy histori i politologi; na czym polega istota obu dyscyplin i to w wymiarze naukowym i zwaszcza dydaktycznym; jakie s wic nasze oczekiwania; na czym polegaj podstawowe rnice w metodach i technikach badawczych. Co bardzo istotne, wok jakich kwestii tocz si obecnie prowadzone spory. Pomin sprawy zwizane z rozrnieniem midzy nauk i wiedz, pamitajmy jednak, e jeli nie kada wiedza moe by nauk, to kada nauka jest wiedz. Dla porzdku jedynie przypomn, e politologia (czy te nauka o polityce, czy nauki polityczne w zalenoci od pojmowania przedmiotu) zajmuje si szeroko rozumianym rozpoznawaniem polityki. W mnogoci rnych definicji tej ostatniej, przyjmijmy, za profesorem Andrzejem Chodubskim, e traktujemy j jako dziaalno spoeczn wic si ze zdobywaniem i sprawowaniem wadzy wewntrz pastwa oraz w stosunkach midzynarodowych. W takim znaczeniu politologia zajmowa si winna dziaalnoci tego pastwa, partii politycznych i wszystkim tym, co konsekwentnie suy zdobyciu i utrzymaniu wadzy2. Drog analizy wykorzystujcej odpowiedni metodologi badawcz bdzie wic politolog ustala prawidowoci, szuka przyczyn sprzecznoci, podoa konfliktw spoecznych i co szczeglnie chc podkreli bdzie przewidywa przyszo. To ostatnie stwierdzenie okae si bardzo istotne przy wyapywaniu rnic midzy histori a politologi. Politologia to tylko jedna z dziedzin, ktrej przedmiotem badawczym jest polityka. Mona wymieni wiele innych dyscyplin (teoria polityki, myl polityczna, nauka o pastwie i prawie, partie i systemy polityczne, polityka spoeczna i gospodarcza, zarzdzanie i komunikowanie spoeczne, przemiany cywilizacyjne i w kocu stosunki midzynarodowe), dla ktrych rwnie polityka stanowi podstawowy cel poznawczy. Dla politologii wane jest kompleksowe ujmowanie zjawisk, uchwycenie uwarunkowa zawsze jednak w odniesieniu do konkretnej co wane zmieniajcej si rzeczywistoci politycznej. Wyszukiwanie powiza, prawidowoci, analiza przemian wiadczy te o odchodzeniu od zwykego opisu. Analizujc zmieniajc si rzeczywisto dochodzi ostatecznie politolog do generalnej prby oceny caoci. To zadanie naley chyba do najtrudniejszych i nie zawsze mona sobie z nim poradzi. Wymaga bowiem umiejtnoci prowadzenia wszechstronnych bada, w tym zwaszcza interdyscyplinarnych. Kwestia oceny, obecna w politologii, stanowi kolejn do ktrej chciaabym si nieco szerzej odnie przy uwagach dotyczcych historii. Podobna dotyczy funkcji politologii, zwaszcza prognostycznej, przewidujcej na podstawie wczeniej ustalonych wyjanie oraz integrujcej, umoliwiajcej korzystanie z dorobku innych dziedzin,
1 2
Anna Magierska
A.J. Chodubski, Wstp do bada politologicznych, Gdask 2008, s. 212. Tame, s. 31.
184
ale i odwrotnie. A wic chodzi o wypracowanie zasad i treci czcych ze sob dorobek uzyskany przez inne dziedziny. To bardzo wana moliwo, zwaszcza w pracy dydaktycznej (cho i badawczej take). Chodzi nam bowiem o wspprac, nie o rywalizacj. Jest ona czsto niestety widoczna i przypuszczam, e kady z nas niejednokrotnie si o ni potyka. W dyscyplinach, ktrych przedmiot bada pokrywa si lub granica rozdzielajca zakres zainteresowa (historia, socjologia, psychologia, prawo, filozofia, ekonomia) nie jest wyrana, dochodzi zbyt czsto do prb dominacji, udowadniania nadrzdnoci jednej nad innymi i w gruncie rzeczy do zaniku wsppracy, zawsze negatywnie skutkujcej w pracy naukowej i dydaktycznej. Nie wolno tego problemu lekceway, mona jednak zauway, e w rodowiskach naukowych, z pewnymi tradycjami, dowiadczeniem, skala tego zjawiska na szczcie powoli zanika. Jedn z dyscyplin pokrewnych nie wiem czy nie najblisz politologii ze wzgldu na przedmiot bada jest historia (polityczna, pastwa i prawa, spoeczna). Rwnie i w tym wypadku mamy do czynienia z mnogoci definicji. Sdz, e mona przyj, e historia to uporzdkowany, cigle jednak nie zakoczony, opis przeszoci podzielony na pewne okresy, od staroytnoci po histori najnowsz i wspczesno (teraniejszo). Ten ostatni etap naley do najtrudniejszych pod wzgldem badawczym i edukacyjnym, bowiem w odrnieniu od epok wczeniejszych (fakty zamknite) znacznie bardziej nasycony jest faktami otwartymi, a wic takimi, ktrych okolicznoci powstania s nam na og znane, natomiast skutkw nie jestemy w stanie przewidzie3. Zadaniem historii jest wanie badanie tych faktw, ich weryfikacja, tak by mona si wypowiedzie, co do ich miejsca w procesie historycznym. Ocena tego miejsca (roli) zawsze bdzie otwarta i zawsze bdzie zmuszaa do pisania historii na nowo. Nigdy bowiem nie wiemy czy znamy ju wszystkie dokumenty, uwarunkowania. Wanie t moliwo coraz peniejszej analizy uzna naley za najwaniejsz dla zajmujcych si przeszoci. Musz te oni, podobnie jak politologowie, stale pamita, e fakty historyczne nie wystpuj w izolacji. Znajomo kontekstu (licznych uwarunkowa) jest jednym z warunkw naszej wiarygodnoci. Dlatego te warto czsto podkrela (w pracy dydaktycznej), e to, co historyk i politolog mwi dzi to jest to ostatnie, ale nie ostateczne sowo nauki, kady nastpny dzie moe dotychczasowe ustalenia zmieni. Mwimy o historii najnowszej, ktra w odrnieniu od epok wczeniejszych jest histori yw, stajca si na naszych oczach, wpisan w yciorysy yjcych i biorcych nie tylko udzia w yciu publicznym i nieustannie kontrolujcych wasne obrazy przeszoci z opisem historykw, ale take uczestniczcych (relacje, wspomnienia) w tworzeniu tej przeszoci. Jake czsto dochodzi do zderzenia tych dwch obrazw: tworzonych na podstawie rnorakich rde oraz wasnych przey. Ten konflikt midzy histori prywatn i oficjaln, to jak pisaa Krystyna Kerstenowa szansa i przeklestwo. Daje
3 Zob.: J. Topolski, Problemy metodologiczne historii najnowszej, w: Historia najnowsza jako przedmiot bada i nauczania, red. J. Maternicki, Warszawa 1986, s. 25.
185
ogromne moliwoci, ale te przed mao wprawnym badaczem stwarza rozliczne puapki i zagroenia4. W odniesieniu do okresu Polski Ludowej pisa o nich miedzy innymi profesor Henryk Samsonowicz, przypominajc niejako trzy nurty wczesnej wiedzy historycznej. Pierwszy, wykorzystujcy powizania z nauk wiatow przynosi osignicia (doceniane jednak gwnie przez midzynarodowe rodowisko naukowe). Drugi to oficjalna historiografia dowodzca nieuchronnoci komunizmu, a wic uzasadniajca biece decyzje polityczne. Prowadzio to czsto do humorystycznych ocen przeszoci. Kazimierza Wielkiego, na przykad, w oficjalnych podrcznikach zdegradowano, okrelajc go jedynie liczebnikiem (Kazimierz III) za niesuszne wczenie w XIV wieku czci Ukrainy ze Lwowem do Polski, przy jednoczesnej rezygnacji z ziem Pomorza z Gdaskiem na rzecz niemieckiego zakonu rycerskiego. Po 1956 roku powsta trzeci nurt. Embargo na wiele tematw badawczych (Katy, represje, antysemityzm) doprowadzio do tego, i dotychczasowej czarnej legendzie zacza towarzyszy biaa () tworzca metodologi historii, wyidealizowany obraz przeszoci. To wanie ta historia domowa i historia pisana. Ostateczne zerwanie nastpio w okresie stanu wojennego. W 1989 roku upadaa za caa koncepcja oficjalnego widzenia przeszoci. Wyniki bada zaczy szybko wchodzi do wiedzy potocznej, na co niemay wpyw miao zniesienie cenzury5. Powyszy tekst pisa profesor Henryk Samsonowicz w 1994 roku, a wic dawno. Mona zada pytanie, czy rzeczywicie wspomniany konflikt midzy prywatn a oficjaln histori ostatecznie odszed w przeszo. Waciwie pytanie jest retoryczne, wyranie wskazuje na to dyskusja wok polityki historycznej. Warto tej kwestii powici nieco uwagi. W tym za miejscu mona przywoa pytanie, co robi, by przysowiowe wahado historii znalazo si w miejscu najbardziej zblionym do prawdy. Jeli bowiem zamienimy czarne na biae i odwrotnie, a niestety zdarza si to wcale nie tak rzadko, to bdziemy, jak bylimy poprzednio, rwnie daleko od rzeczywistoci6. Powraca problem prawdy. Formuowana przez zajmujcych si przeszoci ma odmienny charakter ni w tych naukach, w ktrych dowiadczenie mona powtarza wielokrotnie, by w kocu stwierdzi, e uzyskany wynik jest ostateczny(?). W historii ocena faktu bdzie zawsze subiektywna (rok 1920, Powstanie Warszawskie, inne zrywy spoeczne, rok 1968, 1970 i w kocu 1989). Wok tych wydarze spory trway i bd nadal trwa. Nawet, jeli wsplne (zgodne) jest widzenie pewnego zakresu spraw, pada bd rne odpowiedzi dotyczce przyczyn poraek, czy ich rozmiaru To, co dla jednych stanowi prawd, inni potraktuj jako fasz. wiadomo tych trudnoci nie moe jednak osabia de badacza
4 K. Kersten, Pami i uprawianie historii, w: Historia prawo polityka, red. J. Baszkiewicz i in., Warszawa 1989, s. 21. 5 Zob.: H. Samsonowicz, Krlowie degradowani, Historia, dodatek do Polityki, nr 1/1994. 6 Wypowied J. Tazbira, w: Samotno historyka, dyskusja redakcyjna z udziaem S. Mellera, A. Paczkowskiego, W. Roszkowskiego, A. Szczeniaka, J. Tazbirowej, Ex Libris, dodatek do ycia Warszawy, nr 14 z grudnia 1991.
186
Anna Magierska
do prawdy, choby jak pisa Jerzy Topolski, () nie bya to ju ta klasyczna, pozytywistyczna prawda, lecz wiele prawd. Z tego powodu coraz bardziej podstawowym narzdziem pracy historyka musi by dyskusja. Mniej bdzie wwczas mitw, a postp w poznawaniu przeszoci wikszy7. Zgadzam si z t opini. W podobny sposb argumentuje i profesor Henryk Samsonowicz: Prawda przyjmowana na wiar niedostpna adnej polemice, nie ustpujca nawet w obliczu oczywistych przeczcych jej faktw, jest na og prawd o charakterze mitycznym8. Rwnie polityka, jako przedmiot bada politologii, nie jest moliwa do rozpoznania metodami eksperymentalnymi. Nie mona przeprowadzi eksperymentu w ujciu kompleksowym. Dodatkowo rozpoznawany przedmiot (na przykad aktor polityczny) moe stale zmienia zachowanie, postawy, denia, bo zmienia si jego wiedza o sobie i jednoczenie zmieniaj si jego twierdzenia formuowane przed rozpoczciem badania. Zbyt jednak czsto historycy nie miem tego powiedzie o politologach zakadaj togi sdziw, wydaj wyroki, oceny moralne: () e to jest nikczemne, pode, zbrodnicze, a tamto szlachetne wspaniae (L. Koakowski). Zgadzam si w peni z profesorem Karolem Modzelewskim, e pokusa jest ogromna. Wielu jej ulega. Jestem osobicie w tej grupie, ktra uwaa, e historia najnowsza podlega osdowi, ale nie jest to zadanie historykw. Oni maj dostarczy instrumenty niezbdne do wyrobienia sobie przez czytelnika wasnego sdu. Osdzajcy historyk zamyka sobie drog do zrozumienia przeszoci a wic drog do celu, ktry jest sensem jego zawodu9. Niebagatelne s jednak i argumenty zwolennikw ocen. Zdaniem Andrzeja Friszkego: Dla historyka oceny s nie tylko nieuniknione, ale konieczne, nawet podane. Czytelne jednak musz by kryteria wartociowania. Ponadto, jeeli piszemy dla wszego krgu, analiza powinna by bardziej zoona i subtelna, a tam, gdzie popularyzujemy i si rzeczy mamy do czynienia z ludmi, ktrzy nie s w stanie tych wszystkich kontekstw naraz spamita, musimy pewne rzeczy upraszcza. Wojciech Roszkowski dodaje, e wiele zaley te od fenomenu, ktry oceniamy. Jeli ocena dotyczy na przykad gospodarki lat siedemdziesitych (okresu Gierka), chyba nie bdzie rnic w sdach. Ale jeli na przykad chodzi o Powstanie Warszawskie? Bardzo ciekawe dla mnie przekonujce s argumenty Marcina Kuli, dla ktrego waniejszym jest pokazanie moliwoci alternatywnych rozwiza tego samego zagadnienia ni jego wasne opinie. Jeli na przykad nauczyciel, nie bdc sam pewny, czy w 1945 roku Polska zostaa wyzwolona czy zniewolona, przekazuje t wiedz i z niej uczniw odpytuje to, co sdzi o takim dydaktyku? Ideaem (bardzo trudnym) winno by denie do pokazania argumentw za i przeciw i zmuszenie uczniw czy studenJ. Topolski, Wielka masakra kotw. Uczony w gabinecie luster, Polityka, nr 16/1994. Dzieje bajeczne i prawda historii, z prof. H. Samsonowiczem rozmawia A. Pawlicki, Tygodnik Powszechny, nr 28/1997. 9 Zob.: K. Modzelewski, IPN: Kto historyk, ten trba, Gazeta Wyborcza, z 1315 sierpnia 2007 r.
8 7
187
tw do uruchomienia szarych komrek10. Dodam z wasnego dowiadczenia, e modzi chcieliby na tle przytoczonych rnych ocen pozna rwnie to, co myli o wydarzeniu przekazujcy. To byoby w stosunku do nich najbardziej uczciwe, a jednoczenie zmuszajce do szukania argumentw. Tak si przecie czsto dzieje. Trudno nie zgodzi si te z K. ubieskim postulujcym wrcz obowizek przekazu penego sprzecznoci, paradoksw, rnorodnoci argumentw, tym bardziej, e dzi cay wiat dokonuje przewartociowa historii, niestety jednak nie zawsze w stron prawdy. Zbyt czsto wanie na rzecz polityki historycznej11. Zrozumiae, e danie odrzucenia wszelkich emocji towarzyszcych badaniom i przekazowi jest nierealne. Wrd badaczy s rne opcje polityczne, ale nie powinny one wpywa na wynik bada. Powtrzmy obowizkiem jest wiernie przedstawia, tumaczy przeszo, uatwia jej rozumienie, a nie uzasadnia biec polityk. Tego wanie najczciej dali politycy, zadania edukacyjne spychali na dalszy plan. Oceny nie mog co podkrelano, by absolutyzowane czytelnik, suchacz ma prawo do poznania ich kryteriw. To kolejny warunek wiarygodnoci. Staram si te pamita przestrog profesor Ewy Wipszyckiej, ktra wrd podstawowych cech historyka widzi nieufno. Wobec kadego rda i nawet wtedy () gdy nie mamy powodw, by wtpi w dobr wiar autora i jego znajomo wydarze o ktrych opowiada. Moe on by dobrze poinformowany, peen dobrej woli, a jednak () to, czego si od niego dowiadujemy wymaga nieufnoci, co wcale nie oznacza bynajmniej prostego odrzucenia relacji jako nieuytecznej12. Przypomnijmy, e mwi to historyk parajcy si okresem staroytnoci. Rwnie profesor Olgierd Grka zaczyna seminarium od uwagi: Nie wierzcie rdom. Mia o tyle racj, e jedno rdo to adne rdo. Przykady mona mnoy. Tadeusz Boy- eleski powiedzia kiedy: Czowiek przystpuje do pisania pamitnikw z nieodpartej potrzeby szczeroci. Po czym e jak najty. Ale co ma pocz historyk, kiedy dziennikarka pyta: Czy Radziwiowie byli zdrajcami, czy nie?. Historyk dopytuje: Jacy Radziwiowie, w jakim roku, epoce?. Na co syszy: Mniejsza o szczegy. Mamy ptorej minuty13. Nieufno staje si obowizkiem, zmusza do cigego jak ju wspomniaam poszukiwania, do ustalenia tego, co mona okreli jako prawd historyczn, niestety niedocignion, bowiem nigdy nie byo i nie moe by jednego dla wszystkich obrazu przeszoci. Wkraczamy niejako w nowy obszar rozwaa, zwizkw historii z polityk, a wic dziedzin, ktrej rozpoznanie naley do politologii. Przypomnijmy, celem tej ostatniej jak kadej nauki jest badanie rzeczywistoci, nie za potwierdzanie lub obalanie wyobrae, domniema i ycze ludzi yjcych w tej rzeczywistoci. Politolog i polityk to dwa rne powoania. Politolog bada polityk, dokoHistoria: po co i jaka?, Tygodnik Powszechny, nr 18/2004. Za: A. Dudek, Bitwa o pami, Rzeczpospolita, dod. Plus Minus z 17 grudnia 2006 r. 12 E. Wipszycka, O potrzebie nieustajcej nieufnoci, Mwi Wieki, nr 5/1995, s. 50. 13 Zob. inne przykady: Cigle szukamy klski, rozmowa z J. Tazbirem, Gazeta Wyborcza, z 1213 kwietnia 2008 r.
11 10
188
Anna Magierska
nuje analiz teoretycznych. Nie podejmuje i to najczciej w krtkim czasie, jak polityk decyzji, nie jest zdeterminowany czasem trwania bada. Politolog poznaje wiat wrd wtpliwoci poznawczych, polityk zmienia wiat14. Wracajc za do gwnego wtku rozwaa. Jakie mona znale relacje, gdzie szuka okolicznoci, by zostay spenione warunki wsppracy, nie rywalizacji, historii i politologii? Zrozumiae, ze historia () jako nauka o rzeczywistych procesach dziejowych, badajca rwnie pogldy dotyczce tych procesw, prawie w caoci znajduje si w krgu zainteresowa politologii. Ukazuje ona przeszo i jej stawanie si teraniejszoci; ustala genez wspczesnej polityki oraz dostarcza wiedzy o uwarunkowaniach minionych zdarze i procesw ()15. Henryk Samsonowicz dodaje, e historia buduje wizi spoeczne, a poczucie przynalenoci do wsplnoty daje ludziom bezpieczestwo. Jest nauk o zmianach, musi uwzgldnia nowe osignicia i wydarzenia. Nie moe trzyma si kanonw. Aby bya zajmujca musi dotyczy wsplnot: dziejw rodziny, ulicy, miasta, pastwa itd. Dla Wojciecha Roszkowskiego najwikszym niebezpieczestwem jest pisanie o anonimowych procesach, bez pamitania o ludziach. Wane jest przecie poszukiwanie odpowiedzi, jak wygldali, co myleli, a zwaszcza, co ich czyo. Czyli piszc histori Polski, szukamy tego, czym jest polsko, a piszc dzieje Europy czym jest europejsko. Dla Marcina Kuli nie jest natomiast wane rozwaanie pojedynczego epizodu historii Polski, widzi konieczno podejcia problemowego: Interesuj mnie tylko te epizody historii Polski, ktre mieszcz si w tej samej kategorii zjawisk z innych krajw i z innych momentw dziejw16. Warto doda kilka uwag zwizanych z dyskusj dotyczc zmian w zakresie zainteresowa historii i historykw. To wynik midzy innymi cywilizacji, niebywaego poszerzenia si materiau badawczego (internet) czsto niemoliwego do rozpoznania przez pojedynczego czowieka. By wic moe, e przychodzi czas pracy zespoowej. Midzynarodowe i interdyscyplinarne zespoy badawcze powinny podejmowa wielkie tematy, a na to trzeba mnstwa pienidzy podkrela profesor Henryk Samsonowicz przy okazji obchodw osiemdziesitej rocznicy urodzin17. Z punktu widzenia politologii historia spenia swe podstawowe powoanie jest nauczycielk ycia. Maksyma przekonuje, e rozpoznawanie przeszoci i jej przypominanie dyktuj potrzeby teraniejszoci i przyszoci. Odwoujc si do przeszoci i czerpic z niej wiedz mona unikn wielu zjawisk niekorzystnych w teraniejszoci i eliminowa je w wizji przyszego rozwoju; jej powoaniem jest suenie wyjanianiu teraniejszoci i przewidywaniu przyszoci18. Wprowadziabym jednak niewielk, wszake istotn korekt, do tej wypowiedzi profesora Andrzeja Chodubskiego. Ju j sygnalizowaam. Z tej wiedzy trzeba umie
14 15
Zob.: A. Chodubski, Wstp, s. 213. Tame, s. 48. 16 Historia: Po co i jaka? 17 Nasza wyspa Tapirw, rozmowa z prof. H. Samsonowiczem, Polityka, nr 43/2010, s. 64. 18 A. Chodubski, Wstp, s. 49.
189
i chcie korzysta. By moe, gdyby politycy wykorzystali choby dorobek nauki obejmujcy okres odzyskiwania przez Polsk niepodlegoci po I wojnie wiatowej, udaoby si wicej i szybciej (przykadem moe by sprawa lustracji) po 1989 roku? Wiedza, ktr mona zdoby na studiach winna suy intelektualnemu rozruszaniu moliwoci. Ale czy suy? Niestety, zbyt czsto i absolutnie za atwo histori wprzga si do zmaga politycznych. Tak byo w Drugiej Rzeczypospolitej im, kto by bardziej bezradny w rozwizywaniu problemw wspczesnoci, tym chtniej przenosi starcie na pole historii. Take obecnie ci, ktrzy niewiele maj do zaproponowania dla dzisiejszej Polski, chtnie przenosz spr w przeszo. Profesor Henryk Samsonowicz, przywoujc wasne dowiadczenia z okresu Pierwszej Solidarnoci, kiedy peni funkcj rektora Uniwersytetu Warszawskiego pisze midzy innymi o micie jednoci i solidarnoci: Mwilimy Polska, ale rozumielimy przez to zupenie co innego. Otworzyy si trumny zatrzanite w 1939 roku i wyszli z nich ludzie, ktrzy zaczli tamt przedwojenn polityk, cho wiat si zmieni. Interpretowano niejednokrotnie rzeczywisto w kategoriach II RP, nieprzemylanych i intelektualnie nie pogbionych, zachowanych wanie w historiach rodzinnych19. Podobne gosy niestety rzadkie znale mona na przykad przy okazjach uroczystoci rocznicowych, kiedy to jestemy troch na si przekonywani do tej jednej susznej racji. W opinii zwolennika IV RP, co moe warte jest podkrelenia czytamy: Im bardziej nieudolny by jaki antykomunistyczny czy postsolidarnociowy polityk, im wicej mia na swoim koncie zaprzepaszczonych szans, tym chtniej osania si ofiarami Grudnia, fotografowa si na grobach i pod pomnikami ()20. Za profesor Janusz Tazbir w jednej z debat mwi: () politycy chcieliby zamieni histori w nauk pomocnicz jubileuszomanii i obchodomanii. W 1996 roku oberwaem od wczesnego prezydenta Warszawy, kiedy usiowaem tumaczy, e w 1596 roku nie byo adnego przeniesienia stolicy z Krakowa do Warszawy. On wtedy powiedzia: Tak nie mona. Mamy wybite medale, wydrukowane dyplomy. Historycy s od tego, eby to uzasadni. Za to im pacimy21. Ta rywalizacja o cierpienie, martyrologia, ktra zdominowaa charakter wikszoci obchodw nie jest zreszt niczym nowym, jej przejawy s widoczne w dziejach narodw czy grup majcych za sob okresy zniewole, nieszcz, tragedii. To prawda, ale po 1989 roku mamy te wiele powodw do dumy. Nie umiemy naszych dokona pokaza wiatu. Std nasz prezydent na obchodach szedziesitej rocznicy zakoczenia II wojny wiatowej w Moskwie zosta posadzony w pitym rzdzie, a zbyt wielu kojarzy koniec komunizmu w Europie ze zburzeniem muru berliskiego, niedoceniajc roli Solidarnoci.
H. Samsonowicz, Dzieje bajeczne i prawda historii Nie zuywajmy historii dla politycznych celw, Dziennik z 19 czerwca 2006 r. (autorem tych sw by Cezary Michalski). 21 Co ma pastwo do historii debata zorganizowana przez J. Jedlickiego w IH PAN, Gazeta Wyborcza, z 1415 czerwca 2008 r., s. 2021.
20 19
190
Anna Magierska
Polityka szuka, co zrozumiae, warunkw skutecznego dziaania i jakby to kiedy powiedzia Tadeusz Kotarbiski warunkw do dobrej politycznej roboty, co wymaga () przynajmniej w pewnej czci ustale, abstrakcji od problemw etycznych. Odrzuca si wic prawd, a musimy przyzna, e () zakamanie jest dla wadzy korzystne, gdy trzyma ludzi niby na acuchu22. Czowiek, zwaszcza gdy jest mu le, atwo wierzy w obietnice, czsto nie chce sysze prawdy. Ponadto wiele zaley te od stylu, w jakim polityk mwi nieprawd, czy robi to z cynizmem i wyrachowaniem? Problem te polega i na tym, e politycy zbyt czsto s przekonani, i utrata przez nich wadzy przyniesie krajowi niepowetowane straty i karier zaczynaj traktowa jako dobro samo w sobie. ganie w jej obronie wydaje im si moralnie i spoecznie uzasadnione. Tymczasem nie ma prawdy, ktra byaby mia wszystkim. Czy mamy z niej zrezygnowa? Byoby to przyznanie si do poraki. Stwierdzenie natomiast, e si prawd posiada jest intelelektualnym naduyciem. Tak moe mwi fanatyk albo cynik. Nikt nie jest w stanie powiedzie, e tylko jego racje s niezbite, a inni musz si podporzdkowa. Ta rzekoma prawda staje si narzdziem przymusu prowadzc do rzdw autorytarnych23 pisaa Barbara Skarga w swoich uwagach o moralnoci w polityce. Warto, by o tym pamitali politycy, a badacze zwaszcza historycy nie poddawali si daniom podawania argumentw jedynie susznych. Na odpowiednie dobieranie faktw, czasem brutalne manipulowanie nimi przez politykw, zwraca te uwag profesor Wojciech Wrzesiski: Wystarczy przecie odpowiednio dobra fakty, by ju to si stao swoist interpretacj a pniej manipulacj. Kiedy w Stanach Zjednoczonych sporzdzono ranking najwikszych zagroe dla nauki, na pierwszym miejscu znalazo si zwyczajne kamstwo, na drugim faszywa interpretacja przy penej wiadomoci tego, co si robi, a dopiero potem plagiat. Niezbdne s systematyczne dziaania, nacisk na rozwj wiadomoci rodowiska historycznego, profesjonalna krytyka. Zbyt te mae znaczenie przypisujemy odchodzeniu od faktw w publicznych mediach, kiedy () hipotezy uzasadnienia staj si kategorycznymi twierdzeniami. Przecie to media, dziennikarze, szkoa, a nie wielkie dziea, ksztatuj wiadomo historyczn24. Kolejne wane pytanie brzmi: Kiedy koczy si historia najnowsza, jakimi wydarzeniami winien zajmowa si badacz tego okresu? Wielu historykw sdzi, chyba nie bez racji, e w procesie poznawczym niezbdne jest utrzymanie dystansu, niektrzy mwi wrcz o jednym pokoleniu (senior Kieniewicz) i badanie tego, co podano we wczorajszej prasie nie jest zadaniem dla historyka. Przywoywane s czsto przy tej okazji sowa Juliana Tuwima: nim si przedmiot wiey jak figa ucukruje, jak tytu uley. Tymczasem dzie dzisiejszy staje si histori coraz szybciej. Informacja z wczorajszej prasy moe znale si w krgu zainteresowa historyka. Dodajmy, dobrze do takiej pracy przygotowanego. Gdzie
22 23
Za: B. Skarga, Czy polityka moe by moralna?, Gazeta Wyborcza z 2526 lutego 2006 r. Tame. 24 Zob.: Rozmowa M. Urbanka z prof. W. Wrzesiskim, Odra, nr 9/1999, s. 13.
191
wic koczy si pole historyka? To pytanie jest stale aktualne. Jako uczestnik ycia spoecznego ma prawo analizowa aktualne wydarzenia. A jako badacz? Jakie musz by spenione warunki, by prowadzi rzetelne badania naukowe? Krystyna Kerstenowa nie tak dawno (w 1989 roku) wskazywaa na dwa podstawowe: minimum dostpnych rde oraz trudniejszy do okrelenia zamknicie pewnego etapu procesu historycznego. Szczegln uwag zwracaa na dokumentacj, zbyt czsto bowiem mamy do czynienia z niewiadomym nawet zafaszowaniem. Przy wielkim zalewie rde w historii najnowszej narzekamy jednoczenie na spore luki, ale istnieje te moliwo tworzenia rde zastpczych (pami ludzka)25. Historycy i politologowie podkrelaj, i zauwaalny ich nadmiar wymaga niezbdnej selekcji, bowiem nie zawsze wiksza ilo informacji jest tosama z wiksz wiedz. Za przykad niech posu lawinowo jeszcze niedawno ukazujce si wywiady-rzeki. Obowizujca w nich formua rozmowy odpowiadaa politykom. Unikali oni kwestii kopotliwych dla siebie i swego otoczenia, przedstawiajc bieg wydarze na og zgodnie z wasnymi potrzebami. Zamiast wyjanie otrzymujemy czsto zakamany obraz rzeczywistoci lub przeszoci, ktrej relacjonujcy by wiadkiem lub wsptwrc. Najgorzej, () gdy kamstwo byo intencjonalne, spreparowane z pen wiadomoci, jako e prawda zbyt obciaaby bohatera interview i w gruncie rzeczy mogaby oznacza koniec jego kariery26. Powysze uwagi dotycz rwnie poznania politologicznego, dla ktrego rdem jest kady utrwalony i zachowany lad (pozostao) myli, dziaania oraz aktywnoci ludzkiej, sucy do jego deskrypcji, eksplantacji oraz przewidywania zwizanej z nim rzeczywistoci politycznej27, a wic wszelka informacja o rzeczywistoci spoeczno-politycznej, gdziekolwiek ona si znajduje. Wystrzega si naley i bezkrytycznego zaufania, ale i nadmiernej podejrzliwoci. Potrzebne jest zachowanie zdrowego rozsdku, krytycyzmu, staa wiadomo, e w sferze polityki przepyw informacji moe by ograniczany z rnych przyczyn a skutkiem o czym te ju wspominaam bywaj mity, stereotypy stanowice doskona poywk propagandy. Na marginesie tych uwag warto przypomnie wcale nie bahy problem kamstwa w polityce. Profesor Jerzy Bralczyk zapytany swego czasu po czym poznaje, e polityk kamie, odpowiedzia e po tym, i otwiera usta. Powstaa caa literatura dotyczca tego zjawiska (dopuszczalne, usprawiedliwione itp., w imi racji stanu). Czy intencje mog stanowi kryterium oceny dopuszczalnoci kamstwa w polityce? Nie czas o tym mwi. Dla ciekawoci, eby nie obwinia jedynie politykw, przywoam wyniki bada psychologw z 1975 roku (R.E. Turnera, C. Edgleya i G. Olmsteada), ktrzy dowiedli, e prawie 62% rozmw, ktre przeprowadzamy codziennie, ma kamliwy charakter. Pi lat pniej profesor Dale Hample ustali, e kady z nas kamie rednio trzynacie razy w tygodniu. Zdaniem kolejnego uczonego Roberta S. Feld25 26
Anna Magierska 192
K. Kersten, Pami, s. 24. M. Zieliski, Historia i sowo, Nowe Ksiki, nr 7/1998, s. 53. 27 A. Chodubski, Wstp, s. 103.
mana podczas dziesiciominutowej rozmowy kady kamie przynajmniej raz. Przy czym w 80% s to kamstwa wiadome28. Niebezpieczny jest nacisk, presja spoeczestwa oczekujcego prostych odpowiedzi, kategorycznych sdw, bez adnych niuansw. Niektrzy ulegaj. Mona chyba mwi o niebezpiecznym zjawisku pewnego lizusostwa wobec suchaczy, czytelnikw, nie zdajcych sobie sprawy, e proste recepty s czasami niemoliwe. Zwaszcza jak pisano wyej w historii politycznej, w ktrej wiele spraw nie pozostawia ladw na papierze. Jak odtworzy tre decyzji zapadajcych w ciszy gabinetw (dzi ju raczej nawet w innych, bardziej bezpiecznych miejscach), jak okreli ich uwarunkowania, motywacje? Przykadem choby cigle niewyjaniony do koca mechanizm wielu wydarze 1968, 1970, 1989, stanu wojennego. Profesor Andrzej Chodubski zwraca te uwag, e rozrastajca si wok nas nowoczesna technologia zwiksza niejako potrzeb kontaktw midzyludzkich. Im wiat bardziej stechnizowany, tym bardziej ronie zapotrzebowanie na wiedz humanistyczn, co automatycznie oznacza, e coraz istotniejsze staje si rozpoznawanie wiata w rnych paszczyznach (socjologii, polityki, psychologii polityki)29. Kontrowersje wok roli historii okazay si szczeglnie silne przy okazji toczcego si od kilku lat dyskursu wok przejaww relacji w realizowanej przez pastwo polityce historycznej i ich skutkw w szeroko rozumianej kulturze politycznej. Mona ten spr analizowa w warstwie poznawczej, ale nie mniej wana jest i jego strona dydaktyczna, oznaczajca dbao o takie czenie przeszoci z dniem dzisiejszym, by nie zakca wymogw kultury politycznej. Temat jest bardzo obszerny, powicono mu ju wiele prac przyczynkarskich, ale i prac powaniejszych, obradowano na wielu konferencjach30. Dla naszych dzisiejszych potrzeb zwrc uwag na te argumenty, ktre dowodz zagroenia z wykorzystywania osigni historii do rnych celw jedni, by zniesawia, inni by wzbogaca wiedz w obchodzeniu si z symbolami i caym dziedzictwem kulturowym. Polityk niejako z natury rzeczy upraszcza i aktualizuje histori. Musi mie jednak wiadomo pyncych zagroe, przede wszystkim manipulacji, ssiadujcej z zakamaniem i faszem. Susznie ostrzega profesor Andrzej Romanowski, e Dzieje PRL dostarczyy a nadto przykadw na historyczne oszustwa, by obecnie nie trzeba byo dmucha na zimne31. Na og nie kwestionuje si potrzeby polityki historycznej (chocia prof. Barbara Skarga przypomina, e historia jest nauk i to krytyczn, a polityka historyczna jest sprzecznoci sam w sobie, to zwyky nonsens pojciowy)32, jednak warto postuluje Pawe Machcewicz, () by politycy, doceniajc znaczenie historii, tworzc na tym polu nowe instytucje i wspierajc ju istniejce, zachowywali bezpieczny dystans i powcigliwo, nie wchodzili w roZob.: N. Maliszewski, Jestem. Ranking kamcw, Wprost, z 3 sierpnia 2008 r., s. 19 i n. A. Chodubski, Wstp, s. 40. 30 Zob.: A. Magierska, Polityka historyczna politycy historia, w: Pastwo i kultura polityczna. Dowiadczenia polskie XX wieku, red. nauk. W. Jakubowski, T. Somka, Putusk 2008, s. 375 i n. 31 A. Romanowski, Nie lubi 11 Listopada, Gazeta Wyborcza, z 7 listopada 2008 r. 32 B. Skarga, Demagogiczne chwyty Kaczyskich, Przegld, z 4 czerwca 2006 r., s. 24.
29 28
193
l jej interpretatorw czy nauczycieli. By zakadali te z gry, e elementami tradycji i pamici historycznej w demokratycznym pastwie jest zawsze pluralizm i wewntrzny dialog, w pewnych oczywicie granicach, ktre nie bd rozmyway czy relatywizoway podstawowych wartoci33. Krytyczne uwagi zgasza te Janusz A. Majcherek, podkrelajc grob wybirczego traktowania historii. Uywanie bowiem dawnych wydarze w biecej argumentacji wie si z przenoszeniem na nie dzisiejszych standardw, co moe przynie wicej szkd ni poytku. Przykadw nie brakuje, eby wymieni choby roszczenia niemieckich wypdzonych, odwoujce si do wspczesnych standardw praw czowieka, z punktu widzenia ktrych byli oni faktycznie ofiarami. Janusz Majcherek wnioskuje, by zostawi histori poza polityczn gr. Zgbiajmy histori i uczmy si jej, a take z niej, bo wci aktualna pozostaje przestroga Jzefa Szujskiego, e faszywa historia jest mistrzyni faszywej polityki34. Rwnie Marcin Kula zdecydowanie stwierdzajc, e jest historykiem (nie za politykiem) nie chce by wcigany do adnego politykowania. Jego sprzeciw budzi jedynie suszny obraz historii wprowadzany w ycie, wiadomo ludzk. Przecie w historii niewiele jest zdarze, ktrych negowanie byoby niepowane (np. data bitwy pod Grunwaldem). Sama historia jest dlatego interesujca, e wymusza spr, poszukiwanie. Nie godzi si wic na jej instrumentalne traktowanie: Ot mymy to ju przerabiali i taki stosunek do historii nie zbilansowa si dobrze i dzisiaj te nie ma gwarancji35. Trudnoci piszcych o czasach najnowszych nie zawsze s do pokonania. Jerzy Borejsza podaje przykady: z jakiej bowiem perspektywy czasowej praca historyka nabiera wymiaru naukowego, ile dokumentw trzeba koniecznie pozna, by by przekonanym, e wydarzenie zostao odtworzone, jaki czas uprawnia do ocen? Mona te pytania mnoy, ale z pewnoci nie do przypominania, e Historyk krytyczny nie moe by uzaleniony od pamici jednego obozu, partii, jednoznacznie stronniczy wobec konfliktw historii. Audi alteram partem jest podstawowym skadnikiem jego warsztatu badawczego. Historia krytyczna nie moe si utosamia ze stronami. Przesanie kocowe, ktre winno towarzyszy wszystkim piszcym, nie tylko zreszt o wspczesnoci: Historyk musi przestrzega zasadniczych wartoci: wielostronne odtwarzanie faktw i procesw powinno by odgrodzone od biecej polityki i nakazw partii politycznych. Tak jak wasne pogldy i system wartoci wyznawanych przez kadego z badaczy powinien zosta oddzielony od najwaniejszej czci jego pracy: w miar monoci obiektywizujcego odtwrstwa36.
33 P. Machcewicz, Jak polityka zaszkodzia polityce historycznej, Gazeta Wyborcza, z 14 wrzenia 2007 r. 34 J. Majcherek, Puapki polityki historycznej, Rzeczpospolita, z 14 wrzenia 2004 r.; take w: Polityka historyczna. Historycy politycy prasa. Materiay z konferencji pod honorowym patronatem Jana Nowaka-Jezioraskiego 15 XII 2004, Warszawa 2005, s. 209 i n. 35 Polityka historyczna za i przeciw, dyskusja, Mwi Wieki, z 17 sierpnia 2006 r., s. 3. 36 J. Borejsza, Polscy historycy uczeni, sdziowie i inni, Przegld Polityczny, nr 66/2004, s. 16 i n.
194
Anna Magierska
Ten spr midzy zwolennikami i przeciwnikami polityki historycznej dotyczy istotnych i waciwie niemoliwych do pogodzenia kwestii. Jak bardzo zawodna w rozwaaniach o przeszoci moe by pami, ktra w polityce historycznej nabraa szczeglnego znaczenia, usytuowana zostaa wrcz na szczycie hierarchii wanoci. Wspominaam ju o tym, jak bardzo historia najnowsza jest histori yw. Krzysztof Pomian dodaje, e: () historycy staj si przynajmniej niekiedy, krytykami pamici, zdolnymi wykaza, e dany wiadek nie by tam, gdzie twierdzi, e by, lub e by tam w innym momencie ni ten, ktry podaje, lub, e sprawy przebiegay inaczej, ni on utrzymuje37. Przeciwnikami istnienia pamici zbiorowej s rwnie Jerzy Jedlicki i Andrzej Chwalba. Pierwszy obszern wypowied rozpoczyna stwierdzeniem, e pami jest zawsze i tylko indywidualna, czego nie zmienia fakt, e niektre jej treci mog by wsplne wielu jednostkom. Nie ma przecie dwch identycznych wiadectw o wydarzeniach z przeszoci. aden historyk nie jest w stanie uwzgldni wszystkich okolicznoci, ktre wpyny na te indywidualne ogldy tych samych wydarze38. Podkrela te grob uproszcze. Historyk musi o nich nieustajco w swej pracy pamita, bowiem () poprzez nie oddalamy si czsto od moliwoci zrozumienia losw swoich i innych narodw. I std wanie tak wielka relatywizacja sdw o przeszoci, ktre nas szokuj. I take, dlatego nie istnieje tylko jedna pami o przeszoci39. Za Krzysztof Pomian dodaje: Kade miejsce pamici ma swoj histori. Ale kade odznacza si tym, e w cigu dziesicioleci, niekiedy nawet wiekw, nawarstwiay si wok niego wierzenia i nawyki, e mwiono o nim i pisano, e powielano jego wizerunek, e jego losy budziy wyraany publicznie niepokj i wymian zda, e jedni otaczali je opiek i brali pod ochron, a inni usiowali je zniszczy. W miar te upywu czasu jedne miejsca pamici trac, inne zyskuj na znaczeniu. Przyczyny mog by bardzo rne. Z czasem te kady konflikt pamici wygasa, a prby narzucania przez pastwo pamici jednej ze stron konfliktu daj na og skutki odwrotne, mog konflikt podsyca. Jakie jest w tym wypadku zadanie historii, pyta Krzysztof Pomian. Ot wanie historia w jej nowoytnym rozumieniu nie ma by zapisem pamici, czym bya przez wiksz cz swych dziejw. Historia jest w stanie wyj poza przywoywanie wspomnie moe poznawa przeszo w sposb cakiem niezaleny od pamici za porednictwem rde, czyli wszelkiego rodzaju pozostaoci, ktre przetrway do naszych czasw. Ale warunkiem niezbywalnym jest postulat, by historyk nie stawa po adnej stronie konfliktu. Grone moe by sprzeniewierzenie si wasnym obowizkom zawodowym i wprowadzanie opinii w bd, kiedy pod nazw historii podaj co, co jest tylko zapisem pamici40.
37 Za: A. Romanowski, Majsterkowicze, Majsterkowicze naszej pamici, Gazeta Wyborcza z 12 marca 2008 r., cz. I. Cz II rozwaa A. Romanowskiego, Gazeta Wyborcza z 1516 marca 2008 r. 38 Zob.: J. Jedlicki, O pamici zbiorowej, Gazeta Wyborcza, z 2627 lutego 1997 r. 39 Jedna pami nie istnieje, rozmowa z A. Chwalb, Rzeczpospolita, dod. Plus Minus z 24/25 stycznia 2004 r. 40 K. Pomian, Miejsca pamici, konflikty pamici, Gazeta Wyborcza, z 1213 kwietnia 2008 r.
195
Niejako uzupenieniem powyszych spostrzee o grobie amputowania czy wykorzystywania pamici o przeszoci do biecych celw politycznych moe by te uwaga Normana Daviesa o moliwociach faszowania pamici nie tylko w systemach totalitarnych: w Polsce dzieje si to naszych oczach. Jeszcze nie napisano solidnej, wszechstronnej, obiektywnej historii Solidarnoci, a ju pewna grupa polityczna zabraa si do jej zmieniania, przykrawania do wasnych potrzeb. Na oczach zdumionych wiadkw tamtych zdarze ju nie tylko pojedyncze osoby, ale cae grupy polityczne s wywabiane z kart historii41. Jak bardzo przeszo tkwi w dniu dzisiejszym, dzieli rodowiska polityczne, ludzi pokazaa dwudziesta rocznica wydarze 1989 roku. Okazao si raz jeszcze, e niemoliwe na przykad stao si wsplne spotkanie (propozycja Tadeusza Mazowieckiego) Zgromadzenia Narodowego z udziaem byych polskich prezydentw i premierw oraz goci spoza Polski i kada strona w swj sposb celebrowaa tak wan dla kraju rocznic, obniajc zdecydowanie jej rang w oczach Polakw, ale i opinii wiatowej. Jeszcze warto doda par sw o przyszoci historii, historykw, a wobec tego take i politologw. Chciaabym przedstawi dwugos naszych znakomitych badaczy zatroskanych o pozycj tej nauki. Obaj profesorowie Marcin Kula i Wojciech Tygielski z Uniwersytetu Warszawskiego zgadzaj si, i znaczenie historii w nauczaniu szkolnym maleje. Marginalizacja moe zagrozi i studiom historycznym (tak si stao z filologi klasyczn, ktra jednak nie obniya poziomu). Przyjmujc, e celem studiw historycznych jest przekazanie pewnej wiedzy oraz dziaanie w kierunku rozwoju umiejtnoci intelektualnych, rnie widz profesorowie drogi wyjcia z tego impasu. Marcin Kula podkrela midzy innymi konieczno uczenia w konwencji znacznie mniej pozytywistycznej ni to si czyni. Naley analitycznie, a nie apriorycznie, podchodzi do dziejw, pokazywa zmienno wizji historycznej, () ksztacony czowiek winien poznawa () cay wiat. Dzisiaj bowiem pomijamy czsto inne kontynenty, cywilizacje, religie. Co bodaj najwaniejsze, student powinien wiedzie duo o Polsce, Europie i wiecie a do dnia dzisiejszego, czyli uczy si do historii wspczesnej. Zamiast pokazywa, jak nawarstwiay si wydarzenia i procesy dziejowe, warto wyj od stanu dzisiejszego i zada pytanie, co sprawio, i dzisiejszy obraz wiata, kraju, jest taki, jaki jest. Dalej mwi Marcin Kula: () konieczne jest stosowanie przez nas problemowego, a nie dubackiego podejcia () konieczna jest te szeroka orientacja () w jak najwikszej liczbie innych nauk humanistycznych i spoecznych ()42 (oczytanie). Poniewa historia jako wiedza wchodzi w zakres innych dyscyplin spoecznych i humanistycznych, to studiowanie historii winno by wszechstronne, nawet kosztem wyspecjalizowanych nauk pomocniczych historii niezbdnych wskiej grupie specjalistw tej dziedziny. I replika profesora WojcieII wojna wiatowa. Wydanie poprawione, rozmowa W. Kalickiego z N. Daviesem, Gazeta Wyborcza, z 31 padziernika 2 listopada 2008 r. 42 M. Kula, Przyszo historykw, Uniwersytet Warszawski. Pismo uczelni, nr 5/2010, s. 1213.
41
196
Anna Magierska
cha Tygielskiego, zgadzajcego si jak wspominaam z koniecznoci podjcia rnych dziaa (midzy innymi poszerzenia programu o zjawiska przyrodnicze, biologi itp.) w celu poprawienia kondycji historii w szkoach wyszych. Trzeba jednak przeciwdziaa obrazowi historyka jako specjalisty wycznie od dawnych czasw oraz jako czowieka wyspecjalizowanego () przede wszystkim w porzdkowaniu starych papierw (), bowiem czy si to nam podoba, czy nie () kanoniczna forma ustalenia i przekazu wiedzy w naszej dyscyplinie monografia historyczna w formie ksiki w coraz wikszym stopniu bdzie tylko jedn z form przekazywania myli o dziejach43. Wszystkie te dziaania pomog studentom odnale si na rynku pracy w zakresie wspczesnych zastosowa historii. Uczelnia nie powinna sta si wysz szko gotowania na gazie, czy placwk realizujc polityk historyczn. Nie mona sta na stanowisku, e nauczyciele ksztac, bo studentw na razie nie brakuje. Jeszcze przychodz, ale ktrego dnia? Profesor Tygielski zdecydowanie protestuje przeciw przekonaniu, e dzieje niedawne winny by uprzywilejowane. Niby dlaczego pyta wiedza o Wadysawie Gomuce miaaby by bardziej potrzebna studentom od tej o Stanisawie Augucie Poniatowskim? Skoro mamy uczy mylenia (analizy zjawisk), ich porwnywania i oceniania? A wic wycigania i formuowania wnioskw, to wtki z dawnej przeszoci wydaj si do tych celw nawet cenniejsze. Lepiej wic przeczyta na przykad Ser i robaki Carla Ginzburga (od 20 lat po polsku) ni wywiady-rzeki, czy teksty wspczesnych lustratorw. Oczywicie potrzebna jest jaka szersza wizja na temat wielkich procesw politycznych, spoecznych, gospodarczych zachodzcych w skali globalnej, ale i tu dziea klasyczne mog okaza si bardziej przydatne. Nie zgadza si te profesor Wojciech Tygielski z tez, e uczenie historii trzeba doprowadzi do czasw najbardziej wspczesnych. Jest to uwaga do politologw. Profesor uwaa bowiem, e oczywista dawniej zasada, i historyk wypowiada si na temat przeszoci z zachowaniem niezbdnego dystansu czasowego, co traktowano jako warunek obiektywizmu wypowiedzi, ulega ostatnio powanej erozji. Zaczy powstawa prace historyczne na temat osb yjcych, zaczto omawia historycznie nawet te wydarzenia polityczne, ktre w oczywisty wpyw miay na wspczesno i ktre nadal pozostaj przedmiotem biecych sporw o cakowicie nienaukowym charakterze. W rezultacie zatara si rnica midzy histori i politologi, za historiografia jako dyscyplina stateczna, nie ferujca ostatecznych wyrokw, zachowujca dystans utracia cz swoich atutw. To jest sedno tej wypowiedzi, bowiem postulaty modernizacji studiw (w ogle) s wsplne i wiadomo przeszkd w realizacji tego celu (ktre podzielam finanse i masowo studiw sylabusy, precyzyjne okrelanie wymogw, efektw, w sumie relacja klient-konsument)44. Wszechobecna powierzchowno? Przy analizie tych cennych uwag, warto doda jeszcze jedn spraw, ktr profesorowie poruszaj na marginesie swoich rozwaa. Dla politologa i historyka,
43 44
W. Tygielski, Przyszo dla historykw najnowszych?, tame, s. 1316. Tame.
197
ktrzy w swej pracy zechc mie kontakt z modzie, niebagatelny wydaje si program szk ponadpodstawowych, zwaszcza liceum. Nie miejsce tu o tym szerzej mwi, ale chciaabym usysze odpowied autora drastycznego ograniczenia godzin lekcyjnych z historii (i w ogle), jak niektrzy oceniaj, kastracji przedmiotw humanistycznych, czy te tak zwanego sprofilowania klas, w ktrych dominuj lekcje z dwch przedmiotw (inne s liczbowo ograniczane) ma w efekcie wyksztaci spoeczestwo obywatelskie, rozumiejce wiat i potrafice reagowa na jego nieprzewidywalne czsto wyzwania. Jak rol wyznacza si w tym procesie nauczycielom rnych szczebli, w tym historykom i politologom? Mam za sob wiele lat pracy pedagogicznej i niestety przyznaj, e nie jestem w stanie zrozumie idei przywiecajcych twrcom(?) reformy szkolnej. Niejako potwierdzaj to wyniki matur ostatnich lat45. Sdz, e te gorzkie uwagi dydaktykw powinny da nam wszystkim wiele do mylenia. Nie uciekniemy od tematu. Wczeniej raczej wczeniej o czym wiadczy niemiaa jeszcze niestety dyskusja nad wprowadzon ostatnio reform szkolnictwa wyszego czy pniej on nas dogoni i im pniej, tym wicej wysiku czeka midzy innymi historykw i politologw, by nie umkna nam rzecz najwaniejsza: przygotowanie modziey do samodzielnego ycia w dzisiejszym skomplikowanym wiecie, ktry z dnia na dzie obfituje w coraz to nowe niespodzianki.
Anna Magierska
Sowa kluczowe: historia, politologia, polityka historyczna, prawda i oceny, pami historyczna, edukacja Can a Historian be a Political Scientist? Summary
The article attempts to draw attention to the hazards of research and teaching work of historians and political scientists, resulting with a different understanding of history and political science, their nature, disputes on the issues fundamental to both disciplines. One of them concerns the development of the principles and content linking the achievements of the other disciplines,exclusion of rivalry or the desire to dominate, which lead to the disappearancecooperation. For both disciplines the methods of study of the past , but also the present, is extremely important, as well as verification of the sources, the search for possibility of alternative solutions to the same issue, the arguments for and against, which facilitate the understanding of the complex reality. The argument for the truth and the right to assessment is going on. This is
45 Zob. m.in.: Brakuje rudymentw, rozmowa A. Korzekwy z prof. S. Dubiszem, Uniwersytet Warszawski. Pismo uczelni, nr 3/2010, s. 3 i n.; zob. te: A. witek, Licea (nie)ksztacce, Polityka, nr 40/2011, s. 2830; P. Goliski, To by straszny sen. O nieczytaniu (w tekcie m.in. czytamy, i ponad poowa Polakw nie tylko nie czyta ksiek, ale nie jest w stanie przebrn przez tekst duszy ni 3 strony), Gazeta Wyborcza, z 13 czerwca 2011 r.
198
?
, , , . , , , . , , , , , . . , . , . ( ) . , , . , . , , , .
199
extremely important in the situation of tight bonds between history and political science the dimension, that the political science should recognize. Many researchers highlight the threat the selective treatment of history and its instrumental use by politicians seeking arguments to justify their current decisions. A dispute about historical policy and the role of memory (individual or collective) also play a large role. One should also consider the future of history, historians, and political scientists, especially in the field of teaching at different levels of education. It seems that one can speak of many threats. The discussion about the appropriate modernization of curricula, to avoid pervasive superficiality and facilitate conscious entry into adult, independent life, is sorely needed.
Europeistyka
Rafa Bieniada
Wyzwania demograficzne a perspektywa rozwojowa Unii Europejskiej

I. Stan ludnoci
W roku 1700 okoo 150 mln osb zamieszkiwao kontynent europejski. Sto lat temu ludno Europy stanowia przeszo pitnacie procent globalnej populacji. Ostatnie stulecie to jednak stay, postpujcy spadek procentowego udziau populacji kontynentu w zestawieniu globalnym. Tabela 1. Ludno kontynentu Europejskiego w latach 17002050
700 600 500 400 300 200 100 mln lata 1700 1750 1800 1850 1900 1950 2000 2050
rdo: opracowanie wasne na podstawie: M. Oklski, Demografia. Podstawowe pojcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie, Warszawa 2005, s. 92103.
Czynnikami, ktre w najwikszym stopniu decyduj o wielkoci przyrostu naturalnego, byy i s zarwno uwarunkowania spoeczne oraz ekonomiczne pastwa. W Europie rodkowo-Wschodniej upoledzonej z sytuacj gospodarcz z reguy notuje si ujemne wartoci przyrostu naturalnego. W zachodniej czci kontynentu, gdzie gospodarka jest dobrze rozwinita, udaje si uzyska warto dodatni. Dzisiaj gbokie zmiany wskanikw demograficznych s zjawiskiem globalnymi wynikaj z dwch niemal powszechne znanych tendencji: spadku podnoci
203
i wzrostu dugoci ycia spoeczestw pastw wysoko rozwinitych. W konsekwencji w wielu pastwach Europy odnotowuje si pogbienie procesu starzenia si spoeczestwa, definiowane jako wzrost redniego wieku populacji i coraz wikszy udzia osb powyej 65. roku ycia1. We Unii Europejskiej i krajach z ni stowarzyszonych2 zamieszkuje ponad 500 mln mieszkacw, a okoo 42 mln osb regularnie przemieszcza si midzy tymi pastwami, co stanowi 8% populacji zachodniej i rodkowej Europy. Moemy zaoy, e co najmniej 25 procent migrantw pierwotnie pochodzi z ktrego z krajw czonkowskich Unii Europejskiej (UE), jednak pozostae osoby wyemigroway z innych czci Europy, bd z innych regionw wiata. Wszystkie te zmiany sprawi, ze sytuacja demograficzna Europy bardzo si zmieni w przecigu najbliszych 4050 lat. Podstawowym zadaniem, jakie naleaoby dokona w dobie trwajcego kryzysu demograficznego w Europie, jest identyfikacja i strukturalny podzia przyczyn oraz skutkw analizowanego zjawiska. Gwnym czynnikiem przedstawianego problemu jest przewartociowanie w sferze idei, majce miejsce po zakoczeniu II wojny wiatowej, oraz zaprezentowanie szczegowych przesanek zwizanych z okrelonymi sferami ycia, wynikajcych bezporednio ze zmian w systemie wartoci Europejczykw, ktre mona podzieli na: ekonomiczne, religijne, spoeczne i kulturowe.
Rafa Bieniada
II. Europa w II poowie XX wieku

Wpyw II wojny wiatowej na ksztatowanie sie postaw prokreacyjnych wspczesnych Europejczykw by ogromny, a skutki tego zjawiska odczuwalne s do dnia dzisiejszego. W aspekcie fizycznym wojna przyczynia si ubytku ludnoci w najwaniejszych przedziaach wiekowych. Dodatkowo w krajach europejskich objtych konfliktem zbrojnym drastycznie spada podno. Jednak fizyczne straty ludnoci Europy w wyniku dziaa bojowych byy w stanie szybko si zniwelowa, a niebezpieczestwo, jakie pojawio si wraz z zakoczeniem agresji, miao zupenie inny aspekt. W poowie XX wieku proces przejcia demograficznego na terytorium Europy mia sie ku kocowi. Mimo e nadesza jeszcze ostatnia powojenna fala wzrostu urodze, zarwno indeks umieralnoci, jak i podnoci wyranie zrwnoway si na niskim puapie. W drugiej poowie lat 60. XX wieku, niemal we wszystkich pastwach Europy Zachodniej i Pnocnej, zosta zaobserwowany silny spadek podnoci. Nieoczekiwanie sytuacja na kontynencie europejskim staa si zjawiskiem trwaym i powszechnym. U progu XXI wieku nie byo ju kraju3, w ktrym
R. Muenz, Aging and Demographic Change in European Societies: Main Trends and Alternative Policy Options, Monitoring the Regional Implementation Strategy, zob.: www.monitoringris.org/documents/tools_reg/agingdemochange.pdf, dostp: 09.2011 r. 2 Kraje EOG i Szwajcaria. 3 Wyjtkiem bya tylko Albania.
1
204
III. Zmiany i perspektywy demograficzne

Implikacj kryzysu demograficznego w Europie byo ukazanie si szeregu wielopaszczyznowych zagroe. Dotyczyy one szeroko rozumianego bezpieczestwa europejskiego, a identyfikacja danych problemw dawaa szanse na zminimalizowanie ich skutkw. W grudniu 2007 roku Rada Europejska postanowia powoa grup refleksyjn w ramach prezydencji francuskiej, aby spojrze poza swoje wewntrzne struktury i skupi si na dugoterminowych zagroeniach i moliwociach rozwoju przyszej Europy. Projekt European Ideas Network9 (EIN) mia by odpowiedzi na zmiany zachodzce na terytorium europejskim, przygotowaniem propozycji i nowych pomysw, jak UE miaaby stawi czoa globalnym wyzwaniom, zwaszcza w okresie przygotowa do wyborw do Parlamentu Europejskiego w 2009 roku. Dokument wiat w 2025 roku Jakie dziaania powinna podj Unia Europejska10 z 2007 roku podnosi kwestie dotyczce zmian, ktre jasno okrelone pozwoliyby na podjcie odpowiednich decyzji, niezbdnych dla stabilnego rozrednia liczba urodzonych dzieci przypadajca na jedna kobiet, w wieku 1549 lat. Zostaa sformuowana przez R. Lesthaeghe i D. van de Kaa. 6 Panujcym w czasie przejcia demograficznego. 7 Chodzio o wiar w postp spoeczny, misje cywilizacji zachodniej, solidarno spoeczn oraz sub dla dobra publicznego. 8 M. Oklski, Demografia. Podstawowe pojcia, procesy i teorie w encyklopedycznym zarysie, Warszawa 2004, s. 102103. 9 European Ideas Network, www.ein.eu/, s. 21, dostp: 09.2011 r.
5 4
205
Wyzwania demograficznea perspektywa rozwojowa Unii Europejskiej
wskanik dzietnoci kobiet4 przekraczaby poziom 2,1, ktry zapewniby zastpowalno pokoleniow. W reakcji na wczesn rzeczywisto demograficzn, zostaa wysunita teoria mwic, i pojawio si nowe jakociowo, uwarunkowane strukturalnie zjawisko demograficzne, ktrego wynikiem byo wystpienie niecigoci w reprodukcji populacji. Idea ta staa w sprzecznoci z zaoeniami przejcia demograficznego, postulujcego stabilizacje reprodukcji ludnoci oraz rwnowag midzy urodzeniami i zgonami, po zakoczeniu studium przejcia. Z tego wzgldu nowe zjawisko nazwano drugim przejciem demograficznym5. Opisywane zmiany zwizane byy z przeksztaceniem zachowa pokole urodzonych po zakoczeniu II wojny wiatowej i wizay sie ze zmian dominujcego ukadu wartoci. Przeciwstawienie ideaw indywidualistycznych altruistycznym6 doprowadzio do ostatecznego przeksztacenia motywacji prokreacyjnych. Przyczyna tej rewolucji bya cakowit porak szczytnych celw i zaoe reprezentowanych przez wczeniejsze pokolenia7. Dowiadczenia, zwizane z panujcymi w Europie systemami totalitarnymi, nakieroway powojenn myl polityczn ku deideologizacji ycia spoecznego. Efektem tego zjawiska byo przesuniecie punktu cikoci polityki krajowej w stron jednostki, a take zainteresowanie si jej dylematami czy potrzebami8.
Rafa Bieniada
woju kontynentu. Koncentrowa si na czterech gwnych obszarach polityki spoecznej, w tym take na zmianach demograficznych i migracjach wewntrznych i zewntrznych, ktrych skutki miay by odczuwalne ju w najbliszych latach.
Unia Europejska w 2025 roku wedug EIN
Przewidywana dugo ycia na kontynencie europejskim w 1900 roku wynosia zaledwie 47 lat. Sto lat pniej osigna ona poziom 77 lat, a do 2050 roku, jeeli nawet nie wczeniej, wyduy ma si ona do 81 lat w przypadku mczyzn i 86 u kobiet. Rwnoczenie mona zauway obniajcy si wskanik dzietnoci. W UE problem ten jest wyjtkowo powany11. Po europejskim wyu demograficznym, ktrego szczyt przypada na lata 60. XX wieku, z ponad 6 mln urodze w krajach Wsplnoty Europejskiej (WE), przyszed, spodziewany i przewidziany w modelach rozwojowych, dugotrway ni. W 2002 roku liczba urodze w UE obniya si do poziomu niecaych 4 milionw osb. Wspczynnik dzietnoci obniy si ze stopnia gwarantujcego zastpowalno pokole, wyznaczanego jako 2,1 dzieci przypadajcych na jedn kobiet (w latach 60. XX wieku), do obecnego stanu okoo 1,5. Demografowie nie s zgodni, czy jest to tendencja staa, czy te moe wskanik ulegnie wzrostowi do poziomu gwarantujcego zastpowalno pokole. Zwizane jest to przede wszystkim z faktem, i wszelkiego rodzaju prejudykacje, prognozy i projekcje oparte s na zbyt wielkiej iloci czynnikw zmiennych i tym samym nie mog dostarczy niepodwaalnych dowodw na udowodnienie jakiejkolwiek tezy. Przy powyszym rozwoju procesu demograficznego liczba populacji w wieku produkcyjnym na terytorium europejskim gwatownie si zmniejszy. Do roku 2050 liczba osb w wieku produkcyjnym (od 15 do 64 lat) obniy si nawet o 48 mln (okoo 20% populacji), za liczba zbiorowoci w wieku poprodukcyjnym, tj. powyej 65 lat, wzronie nawet o 60 mln osb. Na jednego emeryta bd przypada ju nie cztery osoby, jak obecnie, lecz tylko dwie w wieku produkcyjnym. Organizacja Wsppracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) przypuszcza, e do 2050 roku na jedn osob nieposiadajc zatrudnienia w pastwach uprzemysowionych moe przypada ju tylko jedna jednostka pracujca. Wedug aktualnych trendw liczba osb na obszarze Unii Europejskiej wzronie do 2025 roku o 499 mln, a nastpnie zmniejszy si do 470 mln ludzi w roku 2050. Najwikszy przyrost odczuj takie pastwa jak: Irlandia, Luksemburg, Szwecja, a take Wielka Brytania, gdzie spoeczestwa powiksz si o 14%, 41%, 18% i 12%. Z kolei najwiksz depopulacj zanotuj: Bugaria, Chorwacja, Czechy, Rumunia oraz Sowenia, w ktrych ludno zmniejszy si o okoo 20%12.
European Ideas Network, zob.: www.ein.eu/%27the-world-in-2025%27, s. 21, dostp: 09.2011 r. 11 W 12 krajach UE wskanik dzietnoci nie osiga poziomu pozwalajcego na konstruowanie polityki w oparciu o model zastpowalnoci pokole. 12 European Ideas Network, s. 21, zob.: www.ein.eu/files/2025_pl.pdf, dostp: 09.2011 r.
10
206
IV. Polityka spoeczno-ekonomiczna wedug Unii Europejskiej

Wskanik dzietnoci na terytorium Unii wynosi obecnie 1,52. Wspczynnik ten musiaby osign poziom 2,1 tak, aby populacja moga cakowicie si odtworzy. Obnienia czynnika prokreacji w cigu kilku ostatnich dziesicioleci zaistniay pomimo powojennego czasu nieoczekiwanego wyu demograficznego tzw. baby boom. Dzieci urodzone w tamtym okresie to obecnie pokolenie pidziesicio-szedziesiciolatkw, kroczce w stron wieku emerytalnego. Wraz z przejciem na emerytur stosunkowo zwikszy si liczba osb, ktrzy bd uzalenione od zmniejszajcej si, aktywnej zawodowo czci populacji oraz pastwa14. Pod koniec 2006 roku Komisja Europejska zaprezentowaa dokument w formie raportu, w ktrym przedstawiona zostaa szczegowo tematyka demograficzna przyszoci Unii. Umieszczono w nim kwestie dotyczce zagroe czyhajcych na wczesn Europ, w tym najwaniejsze zagadnienie przedstawiajce problem starzenia si spoeczestw.
Zagadnienia europejskie
Najbardziej istotn dziedzin dziaania w zwalczaniu czynnikw starzenia si spoeczestw jest rynek pracy Unii Europejskiej, w ramach ktrego kraje czonkowskie staraj si zarwno podwyszy procent zatrudnionych osb starszych, jak rwnie podnie granic wieku emerytalnego15. Podczas spotkania Rady Europejskiej w Lizbonie skomponowane zostay zasady polegajce na zwikszeniu stopy zatrudnienia wrd osb dorosych (z 64 do 70%) w najbliszej dekadzie. Tylko cztery kraje osigny wczenie wyznaczony prg, a trzy kolejne s coraz blisze dojcia do przedstawionego puapu16. Cho projekt jest do ambitny, nie jest on nie do zrealizowania. Wedug zielonej ksigi Wobec zmian demograficznych, opublikowanej przez Uni w 2005 roku, do 2030 roku liczba osb zatrudnionych ma si obniy nawet o 20,8 mln17.
Przewidywany wzrost populacji z 6,4 do 8 mld, zob.: M. Oklski, Demografia, s. 103. Parlament Europejski, zob.: www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=IMPRESS&reference=20080414FCS26499&language=EN#title1, s. 21, dostp: 09.2011 r. 15 W wielu pastwach wskanik zatrudnionych osb jest stosunkowo niski. 16 Spotkanie Rady europejskiej 19932002, Wnioski Prezydencji, Monitor Integracji Europejskiej, Lizbona 2000, s. 2021. 17 Parlament Europejski, zob.: www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?type=IMPRESS&reference=20080414FCS26499&language=EN#title1, s. 22, dostp: 09.2011 r.
14 13
207
Trudnoci, zwizane ze starzejcymi i kurczcymi si zbiorowociami, stan si zjawiskiem ju nie tylko europejskim, ale rwnie globalnym. Pomimo spodziewanego wzrostu liczby ludnoci o jedn czwart do 2025 roku13, powinien on osign punkt kulminacyjny na poziomie 9,3 mld ju w 2050 roku.
Przy danej stopie zatrudnienia kobiet na terytorium Unii Europejskiej w ostatnim dziesicioleciu18 w agendzie lizboskiej przedstawiony zosta odrbny priorytet dotyczcy podniesienia zatrudnienia kobiet z 55 do 60%19. Nie jest to wycznie problem polityki gospodarczej i spoecznej. Mia on rwnie wymiar moralny, w przypadku ktrego konieczna bya zmiana nastawienia spoecznego20. Efektem tego stao si wprowadzanie coraz to nowych i potrzebnych dziaa wspierajcych powrt kobiet i mczyzn do pracy po urlopie spowodowanym wymagan opiek nad dzieckiem. Zaczy pojawia si okrelone efekty w tej domenie, a zwaszcza w pastwach dawnego bloku wschodniego, gdzie wiele kobiet pracowao przed 1990 rokiem. Wspczenie obszary o wysokim odsetku zatrudnieniowym kobiet (Francja czy Szwecja) maj rwnie znaczny wspczynnik urodze. Dowodzi to, i kobiety staraj si pogodzi karier zawodow z yciem rodzinnym. Rwnie wanym czynnikiem jest ograniczanie bezrobocia wrd ludzi modych oraz zachcanie ich do podejmowania pracy na wczeniejszym etapie ycia ni ma to miejsce obecnie. Starsi pracownicy rwnie zmuszeni zostan duej pozostawa czynni zawodowo, a co za tym idzie wiek emerytalny zostanie przesunity. Czas pobytu na emeryturze na pocztku XX wieku wynosi rednio 12 miesicy, w 1980 roku wzrs do 13 lat, a w ostatniej dekadzie XX wieku wynosi ju 19 lat. W przyszoci rednia dugo emerytury bdzie wynosia rednio od dwudziestu do trzydziestu lat. Komisja Europejska wyliczya, e jeeli redni wiek przejcia na emerytur w Europie zostanie podniesiony o pi lat, wydatki kraju z tego tytuu powinny pozosta na staym poziomie pomimo cigych przemian demograficznych, UE wyznaczya osobny priorytet polegajcy na podniesieniu liczby zatrudnionych wrd osb aktywnych zawodowo w wieku 5564 lat z 39 do 50%. W wielu pastwach europejskich podnoszona jest granica wieku uprawniajcego do przejcia na emerytur dla pracownikw zatrudnionych w sektorze pastwowym. Modyfikowane s systemy wczeniejszej emerytury, wprowadzane s bardziej elastyczne granice wieku przedemerytalnego oraz likwidowane jest poczenie wieku przejcia na emerytur z wiekiem uprawniajcym do jej otrzymywania. Kilka krajw czonkowskich UE stara si zreformowa obecny system emerytalny tak, aby zmniejszy obcienie finansw pastwa, zwaszcza poprzez modyfikacj okresw skadkowych, powizanie wysokoci emerytury z poziomem cen, a nie jak dotychczas z zarobkami, oraz przejcie na rzecz systemw o okrelonej wysokoci wiadcze. Rwnoczenie zachca si spoeczestwo,
Zatrudnienie kobiet jest nisze rednio o okoo 18%, ni mczyzn, zob.: www.europeanideasnetwork.com/files/2025_pl.pdf, s. 22, dostp: 09.2011 r. 19 W Szwecji zatrudnionych jest okoo 70% kobiet, zob.: www.europeanideasnetwork.com/files/2025_pl.pdf, s. 22, dostp: 09.2011 r. 20 W niektrych krajach, takich jak Niemcy, Irlandia czy Wochy, kobieta posiadajca dziecko i pracujca bya uwaana za niedobr matk. Podobnie wyglda to w przypadku ojcw korzystajcych z urlopu rodzicielskiego i borykajcych si z tego powodu z utrudnieniami w yciu zawodowym oraz wizerunkiem sabego mczyzny, zob.: www.europeanideasnetwork.com/files/2025_pl.pdf, s. 22, dostp: 09.2011 r.
18
208
Rafa Bieniada
w postaci licznych ulg podatkowych, do gromadzenia wasnych rodkw na prywatnych kontach, a nie tylko do opacania skadek publicznych. Kraje chc rwnie pomaga poprzez moliwo przenoszenia uprawnie emerytalno-rentowych, aby uatwia mobilno pracownikw aktywnych zawodowo21. Inn metod na zwikszenie grupy spoecznej w wieku produkcyjnym byoby zastosowanie caego potencjau istniejcej ju na rynku migrujcej siy roboczej poprzez rozpowszechnianie edukacji oraz wyrwnywanie ich szans na rynku pracy. Podstawowym problemem w Europie jest spadek podnoci. Zwikszenie redniej liczby chociaby o jedno urodzenie, tj. z 10 do 11 na tysic mieszkacw, pozwolioby ustabilizowa liczb ludnoci na obszarze Europy, mimo e nie zrwnowaonoby w ten sposb zmniejszajcej si liczby ludnoci w wieku produkcyjnym. Aby zapobiec powyszemu spadkowi, potrzebny byby jeszcze wyszy przyrost wskanika urodze inaczej nastpi dalszy spadek populacji na terytorium Unii Europejskiej nawet o 40 mln osb. Spadek podnoci mona interpretowa w kategoriach reakcji kobiet na panujce warunki spoeczno-gospodarcze i wcale nie musi on oznacza zapowiadanej recesji rodziny w sensie demograficznym, a take socjologicznym. Podana liczba dzieci jest sporadycznie zgodna z liczb urodze w danej rodzinie. Pragnienie posiadania potomka moe utrzymywa si w czasie, natomiast nie zawsze moe zosta to w peni zrealizowane z powodu obiektywnych trudnoci finansowych bd spoecznych. Rzdy pastw czonkowskich UE rozwaaj rne przedsiwzicia, ktre mogyby bezporednio lub w sposb poredni przyczyni si do zwikszenia liczby ludnoci czynnej zawodowo. Wspomaganie rodziny nabrao nowego znaczenia i stao si jedn z gwnych zasad w wielu pastwach unijnych. Dopasowaniem do teraniejszych wymaga mona z pewnoci obj systemy podatkowe i systemy zabezpieczenia spoecznego, tak by byy o wiele bardziej efektywne i skuteczne dla wszystkich, a nie tylko najwikszych rodzin. Sukces Francji, a take niektrych pastw skandynawskich, ktrym udao si zahamowa obnienie wspczynnika dzietnoci, moe by dobrym wzorem dla innych pastw europejskich.
Starzenie si spoeczestwa
rednia wieku w UE wynosi obecnie okoo 40 lat, a do 2050 roku populacja moe postarze si a o ca dekad. W cigu nadchodzcych lat dugo ycia mczyzn wzronie o sze, a kobiet o pi lat. Podyktowane jest to postpem cywilizacyjnym (tj. gospodarczym, spoecznym czy rwnie rozwojem medycyny). Starzejcy si obywatele potrzebuj podniesienia nakadw na opiek medyczn, a to wpywa niesprzyjajco na dziaanie pastwa socjalnego, a take zagraa staFrancja, Polska, Wielka Brytania i Szwecja przyjy w ostatnim czasie jeden z powyszych kierunkw dziaania, zob.: www.europeanideasnetwork.com/files/2025_pl.pdf, s. 23, dostp: 09.2011 r.
21
209
Rafa Bieniada
bilnoci obecnego systemu ubezpieczeniowego. Przemiany w ukadzie demograficznym stanowi ryzyko dla efektywnoci gospodarczej i mog te zahamowa postp intelektualny i technologiczny, co niestety moe wpyn w znacznym stopniu na obnienie PKB w Unii Europejskiej. Zmniejszenie konkurencyjnoci oraz zmniejszenie dynamiki wzrostu gospodarczego bd szczeglnie dostrzegalne w pastwach o niszym poziomie zaludnienia.
V. Europejskie Fora Przyszoci

Kryzys demograficzny, jaki dotkn UE, wywoa reakcje rzdw poszczeglnych krajw czonkowskich, ktrej efektem byo podjcie okrelonych dziaa, majcych na celu odwrcenie niekorzystnych zjawisk. Realizacja tej idei miaa cisy zwizek z polityk ludnociow, prowadzon przez poszczeglne pastwa UE. Polityka ludnociowa to system wiadomych dziaa podejmowanych przez kraj i zmierzajcych do wywoania podanych modyfikacji w ksztatowaniu sie procesw demograficznych, a w rezultacie wytworzenia podanej liczby, struktury i rozmieszczenia populacji na danym terytorium. Zaoeniem polityki ludnociowej jest spenienie dobra obecnych i przyszych pokole, przy czym zaoenie to moe by rozumiane, jako potga ekonomiczna pastwa, dobrobyt albo jako ycia22. Rada i Komisja Europejska uznay zjawiska demograficzne za wany problem ostatnich lat. Tematyka ta ma rwnie swoje odzwierciedlenie w Traktacie o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej23. Powysze instytucje skupiaj si na najbardziej istotnym wpywie prawdopodobnych zmian w Europie. Przemiany demograficzne to powane wyzwanie nie tylko dla caej UE, a w szczeglnoci dla jej gospodarki. Stanowi o tym art. 15924 oraz art. 15125 TFUE, ktry odnosi si do oglnych celw polityki spoecznej UE. Warto przy tym wspomnie o art. 16126 TFUE, ktry peni rol uzupeniajc art. 151 TFUE.
J. Balicki, E. Fratczak, C.B. Nam, Przemiany ludnociowe: fakty, interpretacje, opinie, Warszawa 2003, s. 336. 23 Cz III, Tytu VIII Zatrudnienie i Tytu IX Polityka spoeczna (TWE rwnie zawiera zapis dotyczcy polityki spoecznej), zob.: J. Barcz, Przewodnik po Traktacie z Lizbony, Traktaty stanowice Uni Europejsk, Stano obecny oraz teksty skonsolidowane w brzmieniu Traktatu z Lizbony, Warszawa 2008, s. 363370. 24 Art. 159 TFUE: Komisja opracowuje, co roku sprawozdanie w sprawie postpw w osiganiu celw okrelonych w artykule 151, w tym sytuacji demograficznej w Unii. Przesya ona to sprawozdanie do Parlamentu Europejskiego, Rady i Komitetu Ekonomiczno-Spoecznego. 25 Art. 151 TFUE: () maj na celu promowanie zatrudnienia, popraw warunkw ycia i pracy tak, aby umoliwi ich wyrwnanie z jednoczesnym zachowaniem postpu, odpowiedni ochron socjaln, dialog midzy partnerami spoecznymi, rozwj zasobw ludzkich pozwalajcy podnosi i utrzyma poziom zatrudnienia oraz przeciwdziaanie wyczeniu (...) potrzeb utrzymania konkurencyjnoci gospodarki Unii. (). 26 Art. 161 TFUE: Komisja wcza do swojego sprawozdania rocznego dla Parlamentu Europejskiego oddzielny rozdzia dotyczcy rozwoju sytuacji spoecznej w Unii. Parlament Europejski moe wezwa Komisj do opracowania sprawozda w sprawie poszczeglnych problemw dotyczcych warunkw spoecznych.
22
210
Pierwsze Europejskie Forum Demograficzne (2006) Demograficzna przyszo Europy
Pierwsze Europejskie Forum Demograficzne z 2006 roku rozpoczo dyskusj nad zaproponowan strategi Komisji Europejskiej, ktra staraa si zwrci jeszcze wiksz uwag na problemy wynikajce ze zmian demograficznych. W tym celu Forum zgromadzio ministrw, posw Parlamentu Europejskiego oraz przedstawicieli midzynarodowych organizacji czy organizacji pozarzdowych (ang. non-governmental organization NGOs), partnerw spoecznych, akademickich, a take niezalenych ekspertw. Podstaw spotkania stao si zidentyfikowanie gwnych obszarw polityk28, dziki ktrym zostaby odniesiony sukces w rozwizywaniu problemw wynikajcych ze zmian w demografii Europy i na terenie UE. Zakres dziaania okrelony podczas forum dotyczy29:
http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catid=502&langid=en, dostp: 09.2011 r. Obszary te zawieray takie tematy jak godzenie ycia zawodowego i prywatnego, rwno pci, aktywizacj wiekow czy spoeczn integracj. 29 http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=502&langId=en&eventsId=120&furtherEvents= yes, dostp: 09.2011 r.
28 27
211
Unia Europejska stoi przed niespotykanymi dotd problemami demograficznymi27: starzeniem si spoeczestwa, niskim przyrostem naturalnym, zmieniajcymi si strukturami rodzinnymi, a take migracjami. W wietle tych wyzwa wane jest, by zarwno na szczeblu unijnym, jak i krajowym, dokonywa przegldu i dostosowania istniejcych polityk. Po przeprowadzeniu debaty w 2006 roku dziaania UE zostay okrelone w piciu kluczowych mechanizmach politycznych, w zarzdzaniu zmianami demograficznymi. Byy nimi: wspieranie odnowy demograficznej, poprzez lepsze warunki dla rodzin i lepsze godzenie ycia zawodowego i rodzinnego; zwikszenie zatrudnienia poprzez tworzenie wicej liczby miejsc pracy; wzrost wydajnoci poprzez inwestycje w edukacj, badania i nowe technologie; asymilacja imigrantw w Europie; zapewnienie stabilnoci finansw publicznych w celu zagwarantowania odpowiednich emerytur, opieki zdrowotnej, a take opieki dugoterminowej. Organizowane co dwa lata, od 2006 roku, Europejskie Forum Demograficzne daje moliwo dla zainteresowanych stron i ekspertw z caej Europy podzielenia si swoj wiedz i wzicia udziau w dyskusji, jak radzi sobie z obecnymi i przyszymi zmianami oraz wyzwaniami demograficznymi. Aby wesprze te debaty, Komisji Europejska przedstawia, co dwa lata, Europejski Raport Demograficzny, okrelajcy gwne fakty i dane dotyczce zmian demograficznych oraz odpowiednie rodki zaradcze. Fora s okazj do podsumowania wnioskw, sformuowania nowych pomysw i przegldu, w jaki sposb polityka unijna powinna sta si elastyczna wobec nadchodzcych zmian demograficznych.
potrzeby stworzenia odpowiednich wymogw dla odnowy demograficznej w Europie, poprzez nadanie wikszego wsparcia dla rodzin i rodzicw, a take promowaniu wikszej rwnoci obu pci; penego wykorzystania potencjau zasobw ludzkich w Europie, a w szczeglnoci poprzez aktywne starzenie si spoeczestwa; zwikszenia produktywnoci i uatwienia dostosowania gospodarki do zmieniajcych si regu wiatowych i populacji; przyjcia i asymilacji migrantw do naszego rynku pracy i spoeczestwa; oraz koniecznoci zapewnienia odpowiednich finansw publicznych, w tym samym dugoterminow stabilno systemw zabezpieczenia spoecznego. W 2007 roku zosta przedstawiony dokument Forum Demograficznego z 2006 roku, ktry mia na celu przedstawienie najwaniejsze sformuowane w nim wnioski. Raport Demograficzna przyszo Europy przeksztaci wyzwania w nowe moliwoci30 sta si kontynuacj komunikatu KE Europejskie wartoci w zglobalizowanym wiecie oraz zielonej ksigi Wobec zmian demograficznych: nowa solidarno midzy pokoleniami, do Rady Europejskiej. Zawarte zostay w nim analizy sposobw, dziki ktrym Europejczycy mogliby sprosta wyzwaniom demograficznym, opierajc si na Odnowionej Strategii Lizboskiej na Rzecz Wzrostu Gospodarczego i Zatrudnienia, a take Strategii Zrwnowaonego Rozwoju. Przedstawiono w nim udzia, jaki UE mogaby wnie w dugoterminowy plan krajw czonkowskich, ktrego wdraanie zaleao gwnie od ich woli oraz kompetencji. W komunikacie okrelono podstawowe czynniki, ktre oceniono w zrnicowany sposb, a take skupiono si na rodzaju ich wpywu oraz wyznaczono gwne kierunki dla podejmowanych dziaa i przedsiwzi na poziomie krajowym, regionalnym, lokalnym, czy europejskim. Stwierdzono rwnie, e starzenie si ludnoci jest wyzwaniem, ktremu mona sprosta wycznie, jeeli zostayby stworzone odpowiednie warunki sprzyjajce wspieraniu osb zamierzajcych posiada dzieci, a take wykorzystane moliwoci wynikajce z duej trwajcego, zdrowszego i bardziej produktywnego ycia31. Byo to pierwsze dwuletnie spotkanie w sprawie demograficznej przyszoci Europy. Raport podsumowujcy rozlege prace analityczne by celem przedstawienia gwnych faktw i liczb, ktre stay si podstaw do debaty na temat przyszoci demograficznej Europy i omwienia odpowiednich rodkw zaradczych w kolejnych latach.
Rafa Bieniada 212
30 http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2006:0571:FIN:PL:PDF, dostp: 09.2011 r. 31 http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=COM:2006:0571:FIN:PL:PDF, s. 3, dostp: 09.2011 r.
Drugie Europejskie Forum Demograficzne32 byo okazj do przedyskutowania ostatnich wydarze i dobrych praktyk w zakresie aktywnego starzenia si spoeczestwa, polityki rodzinnej oraz spoeczno-ekonomicznej w UE, a take przedstawienia najnowszych faktw i danych, ktre byy potrzebne do merytorycznej dyskusji z zainteresowanymi stronami biorcych udzia w Forum i tworzenia wczesnego raportu na temat sytuacji demograficznej UE i Europy. Drugi europejski raport demograficzny W kierunku lepszego spoeczestwa dla rodzin i osb starszych zosta opublikowany w dniu 21 listopada 2008 roku33. Raport zwraca uwag na ostatnie zmiany demograficzne zachodzce na terytorium Europy, gwnie koncentrujc si na problemie starzejcego si spoeczestwa i zmianie wzorcw rodziny oraz gospodarstw domowych w UE. Podkrelony zosta w nim fakt, e niskiemu poziomowi urodze towarzyszy rwnie niski poziom miertelnoci, a udzia osb starszych w strukturze spoeczestwa jest coraz wikszy34. wiatowy kryzys gospodarczy, a take negatywne trendy demograficzne na kontynencie europejskim, postawiy pod znakiem zapytania ambitne plany UE zawarte w Strategii Lizboskiej, zgodnie z ktrymi UE miaa sta si w 2010 roku35 najbardziej konkurencyjn i dynamiczn gospodark na wiecie. Raport publikowany co dwa lata przez Komisj Europejsk zawiera najnowsze fakty i liczby, ktre konieczne stay si do oceny, a pastwa czonkowskie stany przed koniecznoci odpowiedzi na wyzwania zwizane z obecnymi zmianami36.
http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=88&langId=en&eventsId=121, dostp: 09.2011 r. http://ec.europa.eu/social/main.jsp?langId=en&catId=502&newsId=419&furtherNews=yes, dostp: 09.2011 r. 34 W Europie, w tym w Unii Europejskiej mamy do czynienia z coraz bardziej widocznym procesem starzenia si spoeczestwa. Z problemem tym walcz rwnie kraje pozaeuropejskie. 35 Rwnie Odnowiona Strategia Lizboska miaa wspomc star strategi w celu zrealizowania tak ambitnego planu. 36 J. witoniowska, Starzenie si spoeczestwa europejskiego w kontekcie kryzysu wiatowego. Czy UE nadal ma szans sta si najbardziej konkurencyjn gospodark wiatow?, zob.: http://znze.wsiz.rzeszow.pl/z11/4_Joanna_Swietoniowska_Starzenie.pdf, s. 87, dostp: 09.2011 r. 37 Spoeczestwa starzej si coraz szybciej. Wraz z odchodzeniem na emerytur pokolenia wyu demograficznego liczba osb aktywnych zawodowo zacznie si w UE zmniejsza poczwszy od 2013/2014 r. Liczba osb w wieku powyej 60 lat ronie dzi w tempie dwa razy szybszym ni przed rokiem 2007, tj. o ok. 2 mln osb rocznie wczeniej by to 1 mln rocznie. Mniejsza liczba ludnoci czynnej zawodowo i wzrost liczby emerytw bdzie dodatkowym obcieniem dla naszych systemw opieki spoecznej, zob.: EUROPA 2020, Strategia na rzecz inteligentnego i zrwnowaonego rozwoju sprzyjajcego wczeniu spoecznemu, Bruksela 2010, s. 8 (Komunikat Komisji).
33
32
213
Drugie Europejskie Forum Demograficzne (2008) Problemy socjo-demograficzne
Rafa Bieniada
Trzecie Europejskie Forum Demografii (2010) Demograficzny wymiar Strategii Europa 2020
Kryzys zmieni zasady, a wstpne ustalenia musiay zosta zmodyfikowane tak, aby sprosta przyszym wyzwaniom, jakie stany przed UE. Zadaniem UE stao si przezwycienie trudnoci, ktre powinny stanowi punkt wyjcia dla nowego, zrwnowaonego rozwoju oraz priorytetw, ktre zostay wypracowywane na Trzecim Forum Demograficznym. Aby dokona tych zmian, UE potrzebuje jednak nowego planu dziaania, nowej koncepcji, ktra powinna umoliwi UE wyjcie z recesji oraz przyspieszy realizacj odnowionej Strategii Lizboskiej, a take dy do usunicia pewnych niedocigni w polityce spoecznoekonomicznej. Europa 2020 Strategia na rzecz inteligentnego i zrwnowaonego rozwoju sprzyjajcego wczeniu spoecznemu zostaa przyjta przez Rad Europejsk w czerwcu 2010 roku. Uwzgldnione w strategii zmiany mona jedynie dokona, uwzgldniajc szybko zmieniajce si problemy demograficzne oraz sposoby odblokowania penego potencjau starzenia si spoeczestwa37, a take w odniesieniu do zatrudnienia na terenie UE38. W 2010 roku na Forum Demograficznym zostay omwione poszczeglne kwestie dotyczce39: wspierania aktywnego starzenia si spoeczestwa, zwaszcza w kontekcie Europejskiego Roku Aktywnego Starzenia przewidzianego na rok 2012; zbadania, w jaki sposb rodziny mog by wspierane, aby mogy zapewni solidarno midzypokoleniow, co wie si z podsumowaniem dziaa realizowanych w ramach Europejskiego Sojuszu na rzecz Rodziny i dyskusji na temat jego przyszoci; dyskusji na temat walki z kryzysem i konsolidacj finansw publicznych, bez uszczerbku dla demograficznej przyszoci inwestycji w Europie. Najnowszy raport demograficzny zwraca uwag na wyzwania demograficzne stojce przed UE. Zawiera najnowsze informacje i dane dla kadego pastwa czonkowskiego. Skupia si rwnie na temacie najnowszych trendw w ruchu przez granice pastwowe oraz bada moliwoci i potrzeby starzejcego si spoeczestwa. Trzeci raport demograficzny Demograficzny wymiar Strategii Europa 2020 opublikowany zosta wsplnie z Eurostatem oraz Dyrekcj Generaln ds. Zatru38 Zatrudnienie: w zwizku ze zmianami demograficznymi nasza sia robocza wkrtce si skurczy. W UE pracuje dzi tylko dwie trzecie osb czynnych zawodowo, podczas gdy w USA i Japonii liczba ta wynosi ponad 70%. Szczeglnie niskie s wskaniki zatrudnienia kobiet i osb starszych. Kryzys dotkn szczeglnie ludzi modych bezrobocie wynosi wrd nich ponad 21%. Istnieje due ryzyko, e ludzie bez pracy lub pracujcy okazjonalnie strac swoj pozycj na rynku pracy. Tame, s. 20. 39 http://ec.europa.eu/social/main.jsp?catId=88&langId=en&eventsId=284&furtherEvents=yes, dostp: 09.2011 r.
214
VI. Europa najbliszych lat

W swoim komunikacie z padziernika 2006 roku zatytuowanym Demograficzna przyszo Europy przeksztaci wyzwania w nowe moliwoci, KE przedstawia pogldy na temat wyzwa demograficznych stojcych przed UE i stawienia im czoa. W dokumencie zamiecia ocen zdolnoci sprostania obecnym problemom Europy i radzenia sobie ze zmianami demograficznymi i starzeniem si populacji, a take podkrelia konieczno podjcia dziaa w piciu kluczowych obszarach polityki: odnowy demograficznej, zatrudnienia, wydajnoci pracy, integracji imigrantw i spoeczestwa zrwnowaonego finansowo. W nastpnym raporcie z 2008 roku gwnym problemem stao si starzenie spoeczestwa oraz problem migracji midzy innymi krajami a UE. Od ostatniego raportu demograficznego miny dwa lata, a kolejny raport zosta opublikowany w 2010 roku44. Trzeci raport Demograficzny wymiar Strategii Europa 2020 ma na celu zaprezentowanie najnowszych faktw, ktre potrzebne s do merytorycznej debaty na temat poruszanych zagadnie. Oprcz poziomu unijnego, przedstawiony jest przegld danych udostpnianych w miar moliwoci dla kadego z poszczeglnych pastw czonkowskich, umoliwiajc decydentom i zainteresowanym strohttp://ec.europa.eu/social/main.jsp?langId=en&catId=502&newsId=1007&furtherNews=yes, dostp: 09.2011 r. 41 S to: Bugaria, Litwa, otwa i Rumunia. 42 Wicej ludzi umiera ni si rodzi. 43 Cho imigracja netto do UE wynika z kryzysu oglnej liczby obywateli krajw trzecich, to w obrbie Unii wci jeszcze ronie. 44 The third demography report published in cooperation with eurostat reveals Europeans third demography report: population is becoming older and more diverse, Brussels, april 1st 2011, zob.: http://ec.europa.eu/social/main.jsp?langId=en&catId=502&newsId=1007&furtherNews=yes, dostp: 09.2011 r.
40
215
dnienia, Spraw Spoecznych i Integracji Komisji Europejskiej40. Wynika z niego, e Europejczycy yj obecnie duej i zdrowiej. Dokument wskazuje, e podno zaczyna powoli wzrasta, a nowoczesna polityka na rzecz rodziny staa si dobrym sposobem na zwikszenie zatrudnienia poprzez lepsze godzenie pracy zarobkowej i zobowiza rodzinnych. Dugo ycia ronie w sposb cigy i nieprzerwany, czego efektem jest starzenie si spoeczestwa europejskiego. Jednak wyjtkiem s cztery pastwa unijne41, gdzie poziom populacji, pod wpywem przyrostu naturalnego42 i biernej migracji, cigle si zmniejsza. Raport pokazuje rwnie, i wzrost populacji w Europie nadal jest napdzany gwnie przez imigracj do 2060 roku odsetek migrantw ma si podwoi43. W zakresie mobilnoci w ramach UE, z nowego sondau Eurobarometru wynika, e jeden na piciu respondentw w UE pracowa lub studiowa w innym kraju, mieszka z partnerem z innego pastwa lub jest wacicielem nieruchomoci za granic. Jeden na dziesiciu respondentw planuje przenie si do innego pastwa czonkowskiego UE w cigu najbliszych dziesiciu lat.
nom porwnanie sytuacji w ich kraju z sytuacj innych pastw UE. W tym roku sprawozdanie jest wsplnym przedsiwziciem Dyrekcji Generalnej ds. Zatrudnienia, Spraw Spoecznych i Integracji, a take Eurostatu, i opiera si na badaniach oraz analizie demograficznej Eurostatu. Skada si ono z dwch czci, krtkiego zacznika na temat migracji i aneksu pastw. Cz I zwizana jest z historycznymi i najnowszymi danymi dotyczcymi podnoci, dugoci ycia oraz migracji, trzema czynnikami powizanymi ze zmianami w populacji. Zawiera ona rwnie przegld struktury ludnoci wedug wieku i skadu rodziny. Na cz II skada si coraz powszechniejsze zjawisko, ktre zauwaono w badaniu Eurobarometru, czyli rosnca liczba obywateli europejskich, ktrzy szukaj moliwoci studiowania, pracowania czy ycia poza granicami kraju, w wyniku rnych form midzynarodowej wizi ponad granicami krajowymi45. Niski wskanik dzietnoci to tylko jedna kwestia, drug jest spadek liczby zgonw i wzrost dugoci ycia. W 2009 roku redni wiek populacji wynis 40,6, a prognozy przygotowane przez Eurostat i przedstawione w poprzednim raporcie demograficznym wskazuj, e w 2014 roku spoeczestwo w wieku produkcyjnym (2064 lat) zacznie male46. Liczba osb w wieku 60 lat i wicej w krajach UE cigle ronie (o milion rocznie, tj. dwa razy szybciej ni trzy lata temu). W roku 2008 rednia dugo ycia w UE wynosia 76,4 dla mczyzn i 82,4 dla kobiet. Rnice midzy pastwami czonkowskimi s nadal zauwaalne. Umieralno niemowlt w 2009 roku bya take relatywnie wysoka, w niektrych krajach takich jak Rumunia (10,1) i Bugaria (9,0), chocia zjawisko to zmniejszyo si o okoo 50% w innych krajach UE. Status spoeczno-ekonomiczny wydaje si rwnie odgrywa gwn rol, zwaszcza w niektrych krajach Europy rodkowej. W konsekwencji przyczynia si do poprawy i wyduenia ycia niektrych grup spoecznych. Migracje to kolejny wany element raportu. Mog one stanowi tymczasow alternatyw w zwizku ze starzeniem si spoeczestwa, gdy wikszo ludzi migrujcych midzy granicami to osoby mode (w wieku 2534). Liczba ludnoci jest stopniowo odmadzana, a jej rnorodno wzrasta. Niespotykany dotd poziom migracji, zarwno z pastw trzecich i w ramach UE (mobilno wewntrzna) w cigu ostatniej dekady, znacznie zwikszy udzia mieszkacw, ktrzy nie mieszkaj we wasnym kraju. Pastwa czonkowskie s gospodarzami okoo 20 milionw osb spoza UE. Dalszych 10 mln obywateli UE to osoby mieszkajce w innym pastwie czonkowskim, a okoo 5 milionw obcokrajowcw nabyo obywatelstwo UE od 2001 roku. Wikszo imigrantw to stosunkowo mode osoby, ktre przybyy niedawno, przyczyniajc si do wielkoci populacji (w tym siy roboczej) na terytorium UE. W przyszoci coraz wicej osb bdzie pochodzi z rodzin imigranckich. Wrd obywateli UE obecnie okoo 8% osb urodzo45 http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/population/documents/Tab/report.pdf, dostp: 09.2011 r. 46 Dua liczba osb urodzona w wyu bezporednio po II wojnie wiatowej wchodzi obecnie w wiek emerytalny.
216
Rafa Bieniada
nych za granic, przebywa na obszarze UE, a dalsze 5% ma co najmniej jednego czonka pochodzcego nie z UE. Do roku 2060 osoby tych wszystkich narodowoci bd stanowi blisko jedn trzeci obywateli UE (w tym siy roboczej). Nowe dane Eurostatu, dotyczce wydawania zezwole na pobyt, rzucaj wiato na przyczyny migracji z krajw spoza UE. Z dostpnych danych wynika, e spadek migracji jest gwnie spowodowany przez zmniejszanie zatrudnienia oraz z powodw rodzinnych, a liczba zezwole wydawanych na pobyt bd edukacj czy z innych powodw, w ostatnich latach nieznacznie wzrosa. Tendencje te oznaczaj, e potrzebne s dodatkowe wysiki w celu zapewnienia imigrantom moliwoci integrowania si w spoeczestwie przyjmujcym oraz, co najwaniejsze, umoliwienia im udziau w rynku pracy poprzez pene i adekwatne wykorzystanie ich edukacji oraz umiejtnoci. Obok tradycyjnych migracji i mobilnoci, powstaj jej nowe formy. Ludzie przemieszczaj si za granic na okres krtszy, w celu poszukiwania pracy i edukacji. Coraz czciej ta forma mobilnoci jest oparta na osobistych preferencje i wyborze nowej drogi yciowej, a nie tylko na moliwoci gospodarczych. Zwikszona skonno do mobilnoci, mogaby by bardzo korzystna dla UE, umoliwiajc lepsze dopasowanie umiejtnoci. Wyniki badania Eurobarometru wskazuj, e coraz wicej modych ludzi charakteryzuje wsplny interes w poszukiwaniu bliej nieokrelonych, cho pocigajcych bodcw poza granicami kraju. Biorc pod uwag, e zjawisko to moe si znacznie rozszerzy w przyszoci, moe warto rozway jego wpyw na planowanie spoeczno-gospodarcze europejskich zjawisk demograficznych. Przed recesj gospodarcz zaangaowanie pastw czonkowskich UE w realizacj celw polityki w Strategii Lizboskiej uwidocznione byo wynikiem w postaci wzrostu zatrudnienia dla ludzi modych, kobiet, starszych pracownikw i imigrantw. Obecnie jest jeszcze zbyt wczenie, aby wyciga ostateczne wnioski na temat wpywu kryzysu na podno i dugo ycia. Ostatnie dowiadczenia z poprzednich recesji wskazuj, e oba czynniki, podnoci i umieralnoci, mog pocztkowo lekko spada, by nastpnie powrci do poziomu sprzed recesji, a wkrtce po zakoczeniu kryzysu znw rosn. W czerwcu 2010 roku Rada Europejska przyja nowy dziesicioletni program Europa 2020 Strategia na rzecz inteligentnego i zrwnowaonego rozwoju sprzyjajcego wczeniu spoecznemu47. Strategia ma na celu reorganizacj istniejcych polityk od zarzdzania kryzysowego do rednio- i dugoterminowych celw na rzecz wzrostu i zatrudnienia, a take zapewnienie stabilnoci finansw publicznych. To ostatnie jest warunkiem zrwnowaonego rozwoju spoecznego w UE. Recesja nie zmniejszya zobowizania pastw czonkowskich do reagowania na wyzwania demograficzne. Strategia przyjta w rozwizywaniu problemw demograficznych wydaje si wspgra z oglnym tematem nowej strategii Europa 2020. Mimo zej perspektywy dla finansw publicznych, Komisja Europejska jest
47
http://ec.europa.eu/eu2020/pdf/1_PL_ACT_part1_v1.pdf, dostp: 09.2011 r.
217
przekonana, e potrzebna jest mobilizacja potencjau demograficznego UE, ktry ju okrelono w padzierniku 2006 roku w komunikacie komisji W sprawie Demograficznej Przyszoci Europy. Niniejszy komunikat sugeruje, e problem niskiej dzietnoci powinien by naprawiony poprzez stworzenie lepszych warunkw dla rodzin oraz uporanie si z problemem malejcej siy roboczej poprzez zwikszenie zatrudnienia i wydajnoci, zachowujc zdolno do zaspokojenia przyszych potrzeb starzejcego si spoeczestwa poprzez tworzenie zrwnowaonych finansw publicznych. Komunikat zwraca uwag na rodzaj wsparcia, ktre UE moe zaoferowa krajom czonkowskim wzgldem istniejcych koordynacji poszczeglnych polityk. Na wniosek krajw unijnych, i przy wsparciu Parlamentu Europejskiego, proces ten jest uzupenieniem dziaa organizowanych pod nazw Europejskiej Sojuszu na rzecz Rodzin i planowanego na rok 2012 Europejskiego Roku Aktywnego Starzenia. Sukces strategii zaley w duej mierze od zdolnoci UE do stawienia czoa gwnym przemianom demograficznym w tej dekadzie48. Przyszo Europy zaley w duym stopniu od jej zdolnoci do szybkiego dziaania w dwch segmentach najszybciej rozwijajcych si w populacji osb starszych i imigrantw. W trzech obszarach owej polityki pojawiaj si kluczowe zagadnienia dla pobudzenia wzrostu gospodarczego i osignicia wikszej spjnoci spoecznej: wspierania aktywnego starzenia si osb starszych; integracji migrantw i ich potomkw49; oraz pogodzenie pracy zarobkowej i ycia rodzinnego. Adaptacja skutecznej europejskiej polityki ludnociowej, wymaga akceptacji spoecznej oraz wnikliwego i obrazowego przeanalizowania istniejcego stanu, a take postawienia odpowiednich diagnoz, ktre stan si najbardziej prawdopodobnym wariantem przewidywa.
Rafa Bieniada
VII. Casus skutecznej polityki pronatalistycznej: Republika Francuska

Uwaana za wzorcow polityka pronatalistyczna Francji opiera si na motywacjach finansowych do posiadania dzieci, ktre w duym stopniu wspomagaj ich utrzymanie i rozwj. Ide prowadzonej polityki jest zwikszenie poziomu urodze, a dziki temu przezwycienie kryzysu demograficznego. Obecnie celami polityki prorodzinnej we Francji s cztery zaoenia50: uproszczenie systemu wiadcze socjalnych; preferowanie dziaa skierowanych ku promocji rodziny; zapewnienie opieki maym dzieciom; moliwo atwiejszego godzenia ycia rodzinnego i zawodowego.
http://epp.eurostat.ec.europa.eu/portal/page/portal/population/documents/Tab/report.pdf, dostp: 09.2011 r. 49 Niski wskanik zatrudnienia migrantw jest spoecznie i finansowo nieopacalny. 50 P. Szukalski, Publiczne wsparcie dla rodzin we wspczesnej Francji, d 2008, s. 7.
48
218
Adaptacja tych celw odbywa sie za pomoc takich mechanizmw jak: wiadczenia i urlopy rodzinne, wbudowane w system emerytalny zasiki mieszkaniowe, opieka instytucjonalna nad dziemi, polityka fiskalna czy rwnie kontrola urodze. Okres po II wojnie wiatowej doprowadzi w pastwie do zmiany sposobu podejcia do zagadnie polityki spoecznej. Punktem wyjcia tej czci problematyki, ktra skierowana bya na rodzin, byo polepszenie sytuacji demograficznej, a take integracja populacji oraz emancypacja pracownikw, rozumiane jako zapewnienie zabezpieczenia finansowego i socjalnego. Efektem tego stao si przejcie przez kraj kosztw zwizanych z cia oraz porodem czy podwyszenie zasikw rodzinnych oraz poszerzenie grupy docelowej, ktra moga z nich korzysta. System prorodzinny pastwa, uwaany za doskonay, wyzwala ogromne koszty. Suma przepyww spoecznych osigna w 2003 roku 44 mld euro, a warto odpisw podatkowych, zwizanych z posiadaniem dzieci, prawie 12 mld euro51. Efektem wspierania polityki rodzinnej by wzrost poziomu dzietnoci Francuzek. Na pocztku lat 90. XX wieku wskanik dzietnoci wynosi zaledwie 1,66, by wzrosn w latach 20002005 do poziomu 1,87. Zaoenia oszacowane przez ONZ sigajce roku 2050 zapowiadaj, i przy zachowaniu dotychczasowych warunkw i rozwizywaniu odpowiednio problemw, dzietno we Francji ustabilizuje sie na poziomie 1,85. Puap ten nie zapewnia jednak zastpowalnoci pokoleniowej, ktrej warunkiem jest indeks wynoszcy 2,1 przy zrwnowaonym systemie spoecznym wynikajcym z wieku. Wspomniana rwnowaga nie istnieje take w UE, a proces starzenia si populacji dodatkowo pogarsza te zjawisko52. Na terenie Francji stale zamieszkuje znaczca liczba imigrantw, a przewaajc religi w tej populacji jest islam, ktry skutecznie przeciwstawia si sie procesowi drugiego przejcia demograficznego. Rodziny muzumaskie zazwyczaj s spoecznociami wielodzietnymi, a ujmowanie ich w statystykach zawya wskanik dzietnoci w kraju. Polityka rodzinna Francji jest polityk skuteczn, gdy doprowadzia do znaczcego wzrostu poziomu urodze, ale jest rwnie kosztowna. Udostpniony przez parlament francuski raport dotyczcy problemw demograficznych postuluje ograniczenia w tym obszarze53. Moliwe jest to, e jakiekolwiek zmniejszenie nakadw spowoduje w populacji reakcje negatywn, polegajc na zmniejszeniu poziomu dzietnoci. Puapka zacht, w jak wpada Francja, sprawia, e utrzymanie osignitych puapw kosztuje kraj coraz wicej, a prba reformy obecnego systemu zniszczyaby pewnie jego pozytywne rezultaty. Przyczyn tej okolicznoci jest cakowite zlekcewaenie podstawowej dewizy mwicej, e to obywatele powinni zagwarantowa sobie dobrobyt, a nie dobrobyt powinien zapewni istnienie populacji. Ekonomiczne mechanizmy powinny skupia sie na tworzeniu odcznie dziaania wspierajce wzrost podnoci we Francji w roku 2003, kosztoway budet kraju prawie 60 mld euro. 52 P. Szukalski, Publiczne, s. 35. 53 Les perspectives dmographiques de la France et de lEurope lhorizon 2030: analyse conomique, 07.06.2008, www.assemblee-nationale.fr, dostp: 09.2011 r.
51
219
powiednich przesanek do utrzymania rodziny, a ich zbytnie uytkowanie spowodowane jest brakiem innych rodkw. Podstawowym zaoeniem francuskiej polityki prorodzinnej jest zapewnienie moliwoci wyboru obywatelom tego pastw czonkowskiego UE w obszarze zachowa matrymonialnych, a take prokreacyjnych. Polityka ta przede wszystkim ma na celu wprowadzi rodki, ktre z jednej strony zminimalizuj koszty zwizane z wychowywaniem dzieci, z drugiej za umoliwi pogodzenie kariery zawodowej z obowizkiem rodzicielskim, cho realistycznie rzecz ujmujc s to mechanizmy ukierunkowane na kobiet. Sowa kluczowe: demografia, tendencje demograficzne, przemiany demograficzne, procesy ludnociowe, starzenie si spoeczestw, migracje The Demographic Challenges and the Development Prospects of European Union Summary
Analyzing the impact and directions of demographic changes, as well as the factors affecting this area, one can see the changes in development trends occurring on the territory of Europe. Aging of populations and the domestic and external migrations are the main demographic trends and challenges that EU countries are facing. The debate over the future shape of the demographic framework has already begun. This paper analyzes the present and future challenges and demographic problems, evaluates several different actions and mechanisms forming and realizing various demographic changes, shows an overview of demographic trends with particular emphasis on the various factors contributing to this phenomenon, and also specifies the relationships between these processes at European level.
Rafa Bieniada
, , , , . ( , ) , . . , , , , .
220
Z perspektywy Wschodu
(1989 .) (1991 .) . . , . , . , . , , 1. : , , . , . 1830 , , . 19891991 . , ,

1 .. , , , , , 8/2006, c. 1526.
223
224
, . , , , . 1989 , . , , , 2. , , , 2000- . , , . . . , : , ; ( , , , ). , , . , . , , . , , , , , .
A. Liebich, Roma Nation? Competing Narratives of Nationhood, Nationalism and Ethnic Politics, vol. 13, 4/2007, c. 539554.
2
3. , ( ) , . (, , ), 1991 . , . , , , x x o, - . , , - : . ( , ) , ( , , , ) - , . ( ), . . , 1991 ., , , . . , , , 4. , , , , . . . .
3 4
. , , 1973, c. 75. .. -, , 2010, . 336.
225
, . , . , , , , . : ; . ( , ), ( ) . , , . (), (, , , ) . . , , . , (, ). , , , , 5, . , , , , , , .
5
. , , http://shraibman.livejournal.com/150213.html
226
. . 2000 .; - . 2003 .; . 2004 . . , , . , a ( ). , , , . , . . , . . , . , , . . . 89% . 2007 , . . , 2005 , 2007 . 2007 , . 6.

. , , http://www.ng.ru/courier/2007-05-14/17_bakiev.html
6
227
, . 2004 , , ( ) . . . 2004 . , . , , , Freedom House IV . 2009 . , , , . . , , . . , , 2004 . ( , , ) . . , . , , , , 7. : , . 7
. , , , 12/2002, c. 5562.
228
, . , -8. . , , , , . , . , , - , , , , a , . - . ( , , , , ). , , - ( , , , ). , , . , e , : , , , . , , . , . , , , . :
, , , http://gigamir.net/news/advent/scandal/pub55467
8
229
, , , , , .. ; , , , , ; , ; , . , 9: , ; ( 1994 . , , ); , ; - , : ( ) , , . , ( ) ; , ( ); ( , , , );
9
. , , , , 46/2004, c. 2630.
230
( ) . , , - . . , - . 10. , ( , ), ( , , ). , , , , . . , , , . , , , , , . , , . : - ; . , , . , , , , , , - .
. (c.), : : ., 2005, . 457.
10
231
232
-, , , . -, . -, , , . , , . XX 11. . . -, o , , , . , . . , , . -, , 20032004 , , , () (). , , , . -, 2000- . , 11 , . () (, ) . .

11 . , , , 4/2005, c. 5564.
: , . . , 2000- , , . , , , , . , , . , , . -, , , , , , . , , . -, , , - 12. , , , , . . , , ( , ) . , ,
12 J.-M. Chauvier, Multiples piezas del tablero ucraniano, Le monde diplomatique, 1/2005.
233
234
, . , ( , ..). , , . , , , , . , - , , , ( , , ). , , , , . , , 13. , , , . . , , . , , . , , . , .
13 . , , www.gazeta.ru/comments/2004/ 12/02_a_206242.shtml.
Kolorowe rewolucje analiza politologiczna Streszczenie

W artykule dokonano analizy rewolucji kolorowych, gwnie tych, ktre miay miejsce na obszarze postradzieckim. Wskazano na rnice midzy nimi a rewolucjami aksamitnymi z okresu upadku systemu komunistycznego, zauwaajc w przypadku tych pierwszych tak czynniki nielegalne w przejciu wadzy przez opozycj, jak i brak znacznej jakociowej zmiany w systemie politycznym po tym fakcie. Poddano analizie czynniki wewntrzne sprzyjajce zmianie wadzy w toku rewolucji kolorowych, wskazujc na nie w peni autorytarny charakter reimw Gruzji, Ukrainy i Kirgistanu, korupcj oraz wczeniejsze dowiadczenia publiczne liderw tyche rewolucji. Scharakteryzowano take rol czynnika zewntrznego, podkrelajc aspekty pomocy amerykaskiej.
Coloured revolutions the Politological Analysis Summary

This article analyzes the coloured revolutions, mainly those which took place in the post-Soviet area. The differences between them and the velvet revolutions from the period of the collapse of the communist system have been shown, noting in the case of the former both illegal factors in the seizure of power by opposition, and no substantial qualitative change in the political system after this fact. The analysis concerns the internal factors favoring the regime change in the course of the coloured revolutions and indicates a not fully authoritarian nature of the political regimes of Georgia, Ukraine and Kyrgyzstan, corruption, and the previous public experience of the leaders of these revolutions. The role of the external factor has been characterized with the highlight on the aspects of American aid.
, , a . , , - . , , , - . , , .
235
Sowa kluczowe: rewolucja, rewolucje kolorowe, rewolucje aksamitne, reim polityczny, Ukraina, Gruzja, Kirgistan, zmiana polityczna
e .
, . , , . , , , , , , . , , . 2009 . 53,7% 46,3% . 60% . . , . . - 80- 90- XX . , , . , , , .
236
1 16 2 : , . , . . . , , , . .. , , , , . 2002 .. - : - . 2010 . . . 373 , - (112), (71) (190). (53,7%) (46,3%)2. (, , ). : 1) , ; 2) 373 ; 3) -15-20 ; 4) . : 1) ; 2) ; 3) (, ), . : 1) , , 2) , , . , , , , .
1 ( ) 27 2010 . 2 . 2009 .
237
e .
238
. 93% , 85,7% , 80,4% . , , 2010 - . 3 , , , . , 13% , , , , . , 2535 . , (, ..). , . , , . : 1) 37,5%; 2) 27,7%; 3) 11,6% ( , ) 4) 5,4%; 5) 2,7% ( XXI ). : 79,5% . . : 1) 31%; 2) 19,7%; 3) 15,5%; 4) c 16,9%; 5) 2,8%. : 1) 18,4%; 2) 16,8%; 3) 11%; 4) 5,7%, 5) 2,1%. , , , , ! ,
3 .. : , 2002 ., . 36.
. 80% . : 2002 . , (), . 2009 , . . ( , 30 , ). . . , . , . . , 2002 60,6% , 52,1% : ? (67% ). , . , , 2010 . , - , , , . , . . , . , , .

239
e .
, . . (2008 .)4 . 27% , , , , 29% , . , , (. .).
, 2002 , . 2010 . (78,2%), (73,1%). . . .

4
, 2008 .
240
, . , 3040% , , . , . 120 2010 . 22 . 45 128, 8 716. 19,3%5. . , . , . , , , , , , : , , ; ; , , , , , , ; (, ..). , , . , .
Sowa kluczowe: Kirgistan, rwnouprawnienie pci, ycie spoeczne, kobiety, wartoci, gotowo zmian
5 .. , , : , 2010 .
241
e .
Charakterystyka problemw spoecznych mieszkanek wsi w Kirgistanie

Streszczenie
Artyku dotyczy kwestii rwnego statusu mczyzn i kobiet w Kirgistanie. Rozwaaniom prawno-politycznym, take w perspektywie porwnawczej, towarzysz wyniki bada socjologicznych. Wkadem autorki s badania spoecznoci trzech kirgistaskich miejscowoci: anbulak i Aly w obwodzie naryskim i Tp w obwodzie issykkulskim. Prezentowane wyniki dotycz kwestii wartoci oraz gotowoci zmian wasnego ycia.
The Specific Aspects of Social Problems of Peasant Women in Kyrgyzstan Summary

The article concerns the issue of the equality of men and women in Kyrgyzstan. In this paper the legal and political considerations, also in a comparative perspective, are accompanied by the results of the sociological research. The contribution of the author is the research on communities of three Kyrgyzstani towns: anbulak and Aly in the Naryn Province and Tp in Issyk Kul Province. The presented results concern values and readiness to change ones own life.

. , , . : oac oac. .
242
, . : . , , , , , , . , . , , , , , , . , , . , , . . , , , , , , , , , Nr 1 (30)/2012 Spoeczestwo i Polityka
243
.
244
. , , , , . , . . , . . (, , ) , . . . ( ), ( ; ; , )1. . ( , , ) , . , . , , : , . , , . . . , , . , - , , . . , (, , , , , ) . . - -. , . . , : , , , , 2.
1 , , 1999. 2 . , , - 1906, . 21.
- . , , , , , .. , , , . . , . . . , , , . . , . . : , , , . . . 3. . . , . , , . , , , . , . () . . : , , , , , , . ,
3
. , , - 1992.
245
.
246
(, , , -, ). . , , , , . , , , , , , . , , , . , , . , . . , () . : 1) ( , , , ); 2) ( , ); 3) ( ); 4) ( , ) , , ; 5) ( , , ). ( ), .. , , , . , , , , (.. , ), , -.
, . , , , . , , () , , , , , , , , , , , , , , , , . , , , , , . . ( , , , ). , , , . , , , . , . . , , , .. , . , , , , . - , .
247
.
248
, , , , , -, -, , , . , - 4. -, , , . , . , . , , . , , - , , . , , , , . , - . , , , . , , , 5.
4 5
.. , .. , , 2002. .. , : , 2006.
, . , , . , , , . Sowa kluczowe: socjologia, praca socjalna, spoeczestwo obywatelskie, sprawiedliwo spoeczna, rwno spoeczna, instytucje spoeczne
Socjologia i praca socjalna wybrane aspekty analizy porwnawczej

Streszczenie
Artyku dotyczy zwizkw socjologii i pracy socjalnej. Autorka, stojc na stanowisku, e ta ostatnia jest oddzieln dyscyplin naukow, wskazuje na siatk pojciow oraz teorie socjologiczne, przede wszystkim klasyczne, a take subdyscypliny socjologii jako tworzce podstaw tej wiedzy interdyscyplinarnej. Uczyniono take odwoania do pracy socjalnej w Kirgistanie.
Sociology and Social Work: Some Aspects of Comparative Analysis Summary

Article describes the relations between the sociology and the social work. The author advocates a thesis that the latter is a separate scientific discipline, pointing to the conceptual framework and sociological theories (especially classical), as well as a subdisciplines of sociology, which form the basis of this interdisciplinary branch of knowledge.
:
. , , ( ), , . .
249
. . , . , . . 3040- . , . . , , . . . , , , . , , 1. , , ,
1
L.W. Koenig, The Chief Executive, New York 1964, c. 327.

250
. , , . . . . , . , . . , . , , , 2. , , , . , . , , , . . , , .. . : 1) , , , ; 2) , , , ; 3) , ; 4) ; 5) , . , ., . . . , 2
R. Egger, J.P. Harris, The President and Congress, Westport 1988, . 3.
251
.
252
, , , , , ; , 3. , . -. , , . . . : 4. . , . , . .. .. , , , , 5. : , , . , , . , , , ( , , ).
3 A. Stepan, S. Srach, Constitutional Frameworks and Democratic Consolidation Parliamentarism versus Presidentialism, World Politics, 1/1993, vol. 46, c. 122. 4 B.I. Page, M.P. Petracca, The American Presidency, New York 1983. 5 G.C. III Edwards, S.J. Wayne, Presidential Leadership: Politics and Policy Making, Belmont 2003.
. , , , , 6. . , : . , , . , , . , , , , 7. . , 30- . . . (...) - 8. , , . , . , . , : 1) ; 2) ; 3) ; 4) ; 5) , 9. , . , ,
, . 17. R.E. Neustadt, : .. (.), . , 2007. 8 S. Skowronek, The Politics Presidents Make: Leadership from John Adams to George Bush, Cambridge 1993, c. 5. 9 M.G. Hermann (.), Political Psychology: Contemporary Problems and Issues, San Francisco 1986.
7 6
253
.
254
. .. 10. , . . . . , . .. , , . . .. , , . , , . , , . , , ( , , , , , , ) . , , . , , , , , , , . , . . , :
M.B. Smith, A Map for the Analysis of Personality and Politics, Journal of Social Issues, vol. 24/1968.
10
, , , , , , . , , . . . , , . . . . . , . : -, . . -, . , , . -, , . . 11. . , . . 12.
11 J.D. Barber, Presidential Character: Predicting Performance in the White House, Englewood 1972, c. 6. 12 . , , : - , 1991, . 10.
255
, , . . . : 13. , , , . . -, , , , . , , . -, , , , . -, , , . , , , . , , , . , , , .
13
J.M. Burns, Leadership, New York 1978 .

256
, , , , , . . , . . , , , . , . , . - , , , . . , . , , , : ; ; ; ; ; , ; - . , , . - , .
257
Sowa kluczowe: prezydent, osobowo, przywdztwo polityczne, style przywdztwa Wzajemne relacje midzy instytucjami prezydentury i przywdztwa politycznego Streszczenie
Artyku dotyczy wzajemnej zalenoci instytucji prezydenta i przywdztwa politycznego. Poddano analizie istot kompetencji gowy pastwa i legitymizacji jego wadzy. Zwizano te styl prezydentury ze stylem przywdztwa politycznego, ukazujc rne podejcia do ich badania na podstawie zachodniej literatury psychopolitycznej.

. .
The Problem of Mutual Relations between the Institutions of Presidency and Political Leadership Summary
The article concerns the mutual relations between the institution of president and the political leadership. The analysis of the essence of the competences of the head of state and the legitimization of his power was made. The style of presidency was linked with the style of political leadership, showing the different approaches to their study on the basis of the Western literature about political psychology.
258
Autorzy
Rafa Bieniada Instytut Europeistyki WDiNP UW Anna Magierska Instytut Nauk Politycznych UW Magorzata Mizerska-Wrotkowska Instytut Europeistyki WDiNP UW Robert Molski absolwent europeistyki WDiNP UW i wschodoznawstwa WO UW Marta Olszak absolwentka pedagogiki i socjologii APS w Warszawie, studentka europeistyki WDiNP UW Justyna Tucholska absolwentka europeistyki WDiNP UW, studentka ugrofinistyki UW Marta Wodarkiewicz absolwentka filologii rosyjskiej i europeistyki wschodniosowiaskiej WLS UW, doktorantka WDiNP UW Piotr Zaski Instytut Nauk Politycznych UW Stanisaw Zawadzki student politologii i historii UW Ganna Lavrynenko politolog, absolwentka Donieckiego Uniwersytetu Narodowego, odbya sta naukowy na Uniwersytecie Warszawskim e . Asel K. ajyldaeva Biszkecki Uniwersytet Humanistyczny im. K. Karaseva . Perizat M. Ajtbaeva doktorantka Biszkeckiego Uniwersytetu Humanistycznego im. K. Karaseva . Kulnara S. Abdymomunova Biszkecki Uniwersytet Humanistyczny im. K. Karaseva
259

NR 1 - 2012

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

NR 1 - 2012

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

AKADEMIA HUMANISTYCZNA IM.

Nr 1 (30)/2012 Spoeczestwo i Polityka

Nr 1 (30)/2012 Spoeczestwo i Polityka

i dyferencjacja tosamoci na obszarze postradzieckim

Tradycja wynaleziona w polityce Turkmenistanu w okresie prezydentury Turkmenbaszy

S. Hork, Stedn Asie Mezi Vchodem a Zpadem, Praha 2005, s. 102103.

Nr 1 (30)/2012 Spoeczestwo i Polityka

Turkmenizacja w yciu publicznym

Spoeczestwo i Polityka Nr 1 (30)/2012

Nr 1 (30)/2012 Spoeczestwo i Polityka

Tradycja wynaleziona w polityce Turkmenistanu 15

Spoeczestwo i Polityka Nr 1 (30)/2012

Ruhnama ksiga narodu i podrcznik szkolny

Nr 1 (30)/2012 Spoeczestwo i Polityka

Tradycja wynaleziona w polityce Turkmenistanu 17

Tame, s. 25. Tame, s. 193. 14 Tame, s. 12 i nast.

Kult jednostki jako spoiwo Turkmenw

Tame, s. 248. Tame, s. 3637. 17 S. Hork, Stedn Asie, s. 102103.

Tradycja wynaleziona w polityce Turkmenistanu 19

Spoeczestwo i Polityka Nr 1 (30)/2012

Nr 1 (30)/2012 Spoeczestwo i Polityka

Tradycja wynaleziona w polityce Turkmenistanu 21

S. Turkmenbaszy, Ruhnama, s. 23. Tame, s. 29. 31 Tame, s. 260.

Spoeczestwo i Polityka Nr 1 (30)/2012

Nr 1 (30)/2012 Spoeczestwo i Polityka

Tradycja wynaleziona w polityce Turkmenistanu 23

Spoeczestwo i Polityka Nr 1 (30)/2012

Tradycja wynaleziona w polityce Turkmenistanu 25

A. Wierzbicki, Wpyw, s. 328. Tame, s. 330. 56 S. Turkmenbaszy, Ruhnama, s. 2. 57 Tame, s. 36.

Spoeczestwo i Polityka Nr 1 (30)/2012

Tradycja wynaleziona w polityce Turkmenistanu 27

Tradycja wynaleziona w polityce Turkmenistanu 29

Tame, s. 11. Tame, s. 339 i nast. 74 Tame, s. 339.

Spoeczestwo i Polityka Nr 1 (30)/2012

Nr 1 (30)/2012 Spoeczestwo i Polityka

Tradycja wynaleziona w polityce Turkmenistanu 31

Retradycjonalizacja w procesach odrodzenia narodowego na Syberii analiza porwnawcza Tuwy i Ataju

Spoeczestwo i Polityka Nr 1 (30)/2012

Nr 1 (30)/2012 Spoeczestwo i Polityka

Retradycjonalizacja w procesach odrodzenia narodowego na Syberii 33

Spoeczestwo i Polityka Nr 1 (30)/2012

Tuwa i Ataj uwarunkowania historyczne

Nr 1 (30)/2012 Spoeczestwo i Polityka

Retradycjonalizacja w procesach odrodzenia narodowego na Syberii 35

Spoeczestwo i Polityka Nr 1 (30)/2012

Retradycjonalizacja w procesach odrodzenia narodowego na Syberii 37

Spoeczestwo i Polityka Nr 1 (30)/2012

Nr 1 (30)/2012 Spoeczestwo i Polityka

Retradycjonalizacja w procesach odrodzenia narodowego na Syberii 39

Spoeczestwo i Polityka Nr 1 (30)/2012

Nr 1 (30)/2012 Spoeczestwo i Polityka

Retradycjonalizacja w procesach odrodzenia narodowego na Syberii 41

. Smyrski, Ajdyn, s. 124125. Tame, s. 127128. 43 Tame, s. 130135.

Retradycjonalizacja w procesach odrodzenia narodowego na Syberii 43

Spoeczestwo i Polityka Nr 1 (30)/2012

Nr 1 (30)/2012 Spoeczestwo i Polityka

Retradycjonalizacja w procesach odrodzenia narodowego na Syberii 45

Spoeczestwo i Polityka Nr 1 (30)/2012

Nr 1 (30)/2012 Spoeczestwo i Polityka

Retradycjonalizacja w procesach odrodzenia narodowego na Syberii 47

Spoeczestwo i Polityka Nr 1 (30)/2012

Samojedzi jako przedstawiciele zanikajcych ludw tubylczych Syberii

1. Etnogeneza i historia ludw samojedzkich