A LRICA LATINA

2 BACHARELATO

LRICA LATINA
A poesa latina que expresa os sentimentos subxectivos non aparece en poemas exclusivamente lricos ata mediados o sculo I a.C. Debtese se os seus iniciadores foron Lutacio Ctulo (cnsul con Sila no 102 a. C. ) ou o poeta ertico Levio (en tempos de Sila - 88-80 a.C.-), fose un ou fose outro, o que parece claro que a poesa lrica non aparece en Roma ata dous sculos despois da primeira obra literaria. A lrica, dada a sa tradicin alexandrina, non poda desempear a funcin de interese comn, como os outros xneros literarios, e ademais os primeiros poetas, polo seu status social, non tian liberdade para escribir o que queran e estaban sometidos s gustos de quen os patrocinaba. A poesa lrica grega perder a sa funcin social e a sa relacin coa vida comunitaria longo do sculo IV a.C. pois desaparecen moitas institucins e acontecementos para os que se escriba. Cando en Roma comeza a literatura e a poesa, a poesa grega era un xogo sofisticado de elites cultas e educadas. iniciarse o sculo I a. C. comeza o ocaso dunha prolongada e esplndida fase da literatura latina que acompaara a expasin de Roma desde Oriente a occidente (funcin social da literatura). O tempo que vai desde a dictadura de Sila ano 44 a.C. no que morre asasinado o fundador da dinasta Iulia, Iulio Csar, o perido mis complexo da historia de Roma, pero tamn o mis creativo. As guerras civs que se vian madurando desde a reforma agraria dos Gracos agravan os problemas internos e apartan os nimos dos cidadns cara a espazos da vida privada, da intimidade, da meditacin e o estudo. Enseorase o individualismo e o seu refrexo, a cultura do otium. Roma agora mrase no espello de Grecia do sculo IV a.C. cando o coecido como perodo clsico da paso helenstico, o que no mbito poltico ten como resultado a aparicin dos monarcas. Os cidadns, que empezaron a sentir escaso compromiso co Estado, centran todas as sas forzas na sa vida privada. Este o xermolo da poesa alexandrina: renuncia a todo que sexa grandeza e predileccin polas pequeas cousas; en vez dos solemnes e longos poemas picos, composicins breves e delicadas. Esta esttica alexandrina asoma en Roma polo final do sculo II a. C. de man de Lutacio Ctulo e o seu grupo. Na poca helenstica, momento en que en Roma se comeza a facer literatura, a poesa grega era un divertimento de lites, afastada da sa funcin social. O mundo romano deste momento tia outras miras e outras preocupacins e a poesa lrica non era una necesidade que colmase outras esixencias, polo que tera que Jos M.Otero Pgina 1

A LRICA LATINA

2 BACHARELATO

esperar sculo I a. C. cando en Roma se producen un conxunto de acontecementos e cambios: Cambio no status social dos poetas: os poetas e homes de letras pertencen a clases altas e econmicamente slidas o que lles permite autonoma, libertade de expresin, e desentendemento das preocupacins colectivas. Un campo abonado para que o obxecto da obra potica sexan os valores persoais do poeta, os seus sentimentos, as sas ideas, as sas preocupacins e a sa vida. Emerxe , pois, o individualismo na literatura. Nova concepcin das funcins da poesa e das relacin poeta-pblico: as funcins tradicionais consistan en entreter, educar e cantar as glorias da patria. Agora xa non se escribe pensando nun pblico habituado s valores que lle impoa a tradicin, alleos s intereses do propio poeta. Desinters e afastamento do poeta do colectivo de cidadns. Por outra parte existe un pblico culto e esixente, froito dunha educacin mis cabal que favorece o desenvolvemento da lrica no ltimos tempos da Repblica.

OS NEOTRICOS, CATULO E A INFLUENCIA DE CALMACO. No cambio de actitude cara s poetas e a poesa crucial o movemento neotrico da Repblica tarda, polo menos estes vangardistas pensan que lle senta ben a un romano da clase alta ser simplemente poeta. Neotricos (modernos, epgonos, novsimos) o trmino que designa o que se coece da nova poesa latina a partir de Catulo ( 84-54 a. C.?) e o grupo de poetas cos que se asocia , fortemente influidos polo grego Calmaco (300-240 a. C.). En cada momento recbense aspectos diferentes da obra do lrico grego: nuns casos o feito de cultivar xneros diferentes, noutros a preferencia por formas menores (poema breve e refinado) e o desprezo dos grandes xneros e temas (pica, traxedia), a ruptura do automatismo entre os poetas gregos da identificacin do metro cun tema concreto. Os neotricos son poetas de condicin social elevada que non necesitan da literatura para subsistir, que se moven na esfera do otium e da literatura como divertimento. Non deixa de resultar paradxico que o oficio de poeta snob e frvolo sexa mis considerado que nunca na Roma deste momento. Catulo o gran descubridor do individuo e os seus valores o que supn tamn desde o punto de vista metaliterario da individualidade do poeta, o paso do poeta artesanimitador poeta artista con seu selo persoal. As condicins polticas e ideolxicas de finais da Repblica, cambiantes e contradictorias reflctense no individualismo e a poesa catuliana. O desprezo da pica supn o desprezo dos valores proclamados pola Jos M.Otero Pgina 2

A LRICA LATINA

2 BACHARELATO

poltica do momento que se atopaban expresados na literatura oficial tradicional: o vir gravis da tradicin ha dar paso vir lepidus. A urbanitas e a amicitia son os novos valores. Catulo amsanos como os neotricos levan a cabo a fusin entre as das poesas gregas: imita a lrica de Safo, Anacreonte e, mesmo tempo, a dos alexandrinos Calmaco e Filodemo.

A POESA E A SOCIEDADE AUGSTEAS. O panorama previo chegada de Augusto poder era polticamente complexo e ademais especialmente sanguento, guerras civs, revoltas, ata chegar a unha paz imposta: un momento histricamente delicado no que o sistema republicano da paso Imperio. A literatura acada a sa poca dourada e os poetas teen claro que o seu papel conseguir a inmortalidade. Resulta til, para unha mellor comprensin, dividir este espazo histrico en tres momentos: o perodo triunviral, que comeza o 43 a.C., cando o Imperio Romano queda en mans de Octavio, Antonio e Lpido empeados en poer orde no caos; o primeiro perodo augsteo o 27 a.C, despois da derrota de Antonio en Accio no ano 31 a.C., cando o papel imperial de Octavio est discreta pero efectivamente definido e cando el mesmo asume o ttulo de Augusto. Finalmente un terceiro cambio que se comeza a percibir en torno ano 20 a.C. cando Octavio Augusto exerce o poder monrquico sen miramentos, o que vai ter unha influencia determinante na literatura. poca do triunvirato pertenceran os podos e as Stiras de Horacio e as Eglogas e Georgicas de Virxilio, a primeira poca de Augusto, os libros I, II, III de Odas de Horacio, xunto coa Eneida de Virxilio e segundo perodo augsteo Odas, libro IV , e a Ars Poetica, tamn de Horacio . Neste perodo augsteo asistimos cambio final de actitude cara poesa e s poetas. Ahora a poesa non s unha preocupacin digna e nica para os cidadns romanos de clase respetable; os poetas renuncian esteticismo e compromtesen coa sociedade ou vense na obriga de defender a sa falta de compromiso. Volve a estar en xogo a visin grega clsica da poesa: traballo de xente con talento, que serve s cidadns como educacin moral. Anda que neste momento os poetas pertencan as clases altas e non dependan econmicamente de ningn padroeiro como os seus predecesores, o padroado sobrevive, xa que o que os poetas obtian era a axuda moral dun gran home, o pretixio de ser asociado a un gran grupo de poetas prestixiosos, a publicidade, e a oportunidade de participar nas recitationes privadas, pblicas e semipblicas.

Jos M.Otero

Pgina 3

A LRICA LATINA

2 BACHARELATO

No primeiro perodo augsteo Mecenas o patrn que mediaba entre poetas e princeps, e Augusto o que quera era que a sas fazaas heroicas quedasen recollidas nun poema pico, a inmortalidade , nunha palabra, pero o problema era que os poetas tian escrpulos, morais e literarios. Pero a diplomacia sempre atopa solucin para resolver os problemas cos poderosos; grazas a reputacin de Mecenas os poetas tiveron a liberdade de non aceptar imposicins ou cumplilas sa maneira. No segundo perdo augsteo decae a influencia de Mecenas e os poetas pasan a depender directamente do emperador.

HORACIO (Venusa, 65-8 a.C):princeps Aeolium Carmen ad Italos/deduxisse modos Os poetas do crculo de Mecenas eran de clase acomodada, pero Horacio necesitaba un medio de vida, e o que conseguiu de Mecenas e Augusto foi vivir un ocio moi confortable na cidade e no campo. Estar baixo o patronato de Mecenas era estar baixo o patronato do goberno, e o poeta viase moralmente obrigado a facer propaganda da poltica do goberno; parece unha tarefa denigrante para quen presuma de independencia, pero dadas as circunstancias, tamn unha responsabilidade, segundo se mire. No perodo triunviral Horacio anda mostra nos Epodos e Stiras o libre arbitrio republicano e a escasa simpata polos triunviros. Nas sas mans os Epodos son unha frmula de expresin da intimidade do poeta, impregnada de acerbitas (acritude, agresividade), atenta s conflictos persoais e pblicos dentro dun tono de pesimismo xuvenil. Pero sen moito tardar Mecenas rene a Horacio cos do seu crculo e tralle o compromiso de apoio proxecto poltico de Octavio, que a non tardar a ser vehemente. Horacio coida da sa imaxe en posicin patronizada e afirma que a sa aceptacin un proceso honroso baseado no mrito, e que o crculo un grupo de homes coa mesma mentalidade, e que na sa relacin co patrn non haba nada degradante. Horacio entende neste momento que o seu esprito potico necesita renovacin: a expresin persoal non est sometida a un estado de nimo inmutable e pesimista, senn que recibe o influxo do ambiente que o rodea mesmo tempo que se deixa levar polo cambio constante das sas propias emocins. Esta obsesin por abrirse exterior quiz o levase a centrar o seu traballo potico nas Odas. Horacio estaba orgulloso de ser o primeiro en facer poesa lrica en latn. A musicalidade da mtrica elica permtelle expresar todo o universo afectivo sen caer na monotona dos xneros tradicionais que ligaban o metro a un tema determinado e viceversa. Nos primeiros libros de Odas (I, II, III) Horacio desempea o papel dun Alceo, cidadn fondamente comprometido, que escriba patriticamente sobre temas candentes do momento, pero que non deixaba de pensar que na marxe desa obriga haba un Jos M.Otero Pgina 4

A LRICA LATINA

2 BACHARELATO

espazo para o ocio, o amor e o vio. A mesma fusin das das poesas gregas que se dera cos neotricos advrtese en Horacio, de feito, o poeta de Venusa non s leva adiante o programa dos poetas do crculo de Catulo senn que os supera. Se ben hai opinins distintas sobre a poesa horaciana, catalogndoa como fra, intelectual, cerebral, etc, quen mellor nos podera achegar a una visin mis equilibrada Nietzche:
Nunca ata o da de hoxe tiven un gozo similar con ningn poeta como o que me proporcionou sempre una Oda de Horacio. Os logros destas obras son difciles de acadar noutras linguas. Este mosaico de palabras, no que cada unha, pola sa sonoridade, pola sa posicin, polo seu significado, extende a sa influencia dereita, esquerda e sobre todo conxunto; este mnimum na extensin e nmero de smbolos, o mximum de eficacia obtido polos mesmos, moi romano e, meu ver, elegante sobre todo.

Son moitos crticos os que poen mis nfase na perfeccin, na harmona do conxunto, na soltura do manexo dos recursos da lingua, na novidade da sa tcnica. Tomando as Odas en conxunto, a variedade e complexidade temtica e a riqueza mtrica son os aspectos mis significativos, anda que moitos dos temas son reelaboracin de temas xa tratados en Epodos. Horacio quere que os seus temas preferidos poidan expresarse en diferentes formas estrficas e que nunca unha forma escravice a un tema ou o seu tratamento. Nas Odas o pensamento de Horacio, a sa melancola, o seu sentido epicreo da vida, a sa incredulidade e desconfianza, a renuncia s grandes ambicins son obxecto da sa contemplacin artstica; os principios da aurea mediocritas, de se contentar con pouco, de reter o momento que foxe, de esperar sempre a norte transfrmanse en efusins dunha experiencia interior. Os grandes temas da lrica horaciana son o amor, a amistade, os himnos, os banquetes, a natureza, as reflexins filosficas (o tempo, a morte, o destino do home e a sa posicin no mundo, a sabidura) e vitais e polticas. Unha cuarta parte das Odas pode considerarse poesa amorosa, pero desde a distancia, desde a crtica, desde o cinismo. Non fala das sas paixns nin das sas emocins, descrbeas como se non fosen con el. neste punto onde se afasta de Catulo. Esta actitude non debe de sorprendernos vindo como ven dun epicreo que considera o amor como un conxunto de penas e preocupacins que a el non lle afectan nin o inmutan. A Oda 1.5 contn a mensaxe tpica horaciana: o amor, a ocupacin do ocio, unha ocupacin efmera, que se esvae como o fume, indigna de confianza, anda que por iso mesmo pode ser dolorosa. Na Oda 3.28 Horacio presntase como o poeta do vio e o amor e contn outra mensaxe moi horaciana: da de festa, e polo tanto tempo de ocio: hai que beber vio, tocar msica e facer o amor. Jos M.Otero Pgina 5

A LRICA LATINA

2 BACHARELATO

Anda que Horacio algunha que outra vez perde o seu proverbial equilibrio deixndose levar polo panexrico fcil, chegou a crear un mtodo para facer poesa pblica mediante un proceso de asociacin e sustitucin, moi parecido de Virxilio na Eneida (Oda 3.5 ou 3.4) Pese complexidade temtica das Odas, a unidade, que se acada gracias a sa estructura, foi reclamada por varios autores: Composicin lineal: odas cun nmero indeterminado de estrofas que desenvolven un tema ou acontecemento progresivamente cunha gradatio ascendente ou descendente. Composicin en anel: odas que comenzan e rematan cun mesmo tema. Composicin bimembre: odas con das partes de extensin similar, antitticas ou paralelas, con dous temas diferentes ou un tratamento diferente do mesmo tema.

A singularidade deste grupo de poemas, desde a perspectiva dos xneros literarios, radica en que ese mundo est contido dentro dos moldes da poesa lrica, que aparece as, gracias a versatilidade mtrica e rtmica, como o xnero non caracterizado, o que quere dicir que serve para todo, fronte a disciplina estricta do resto dos xneros. En Odas hai poesa subxectiva e obxectiva sen que sexa fcil marcar un lindeiro, poesa de tono elevado, pero tamn de tipo epigramtico, poesa de contido mitolxico, pero tamn das cousas cotis: esta actitude integradora a manifestacin da supremaca da aurea mediocritas. admirable que consiga sintetizar el s a Alceo, Safo, a Alcman e Teognis, Tirteo e Calino, Anacreonte e Pndaro, sin esquecer o gran Calmaco, toda a lrica grega en molde latino. Esta poesa proporcionoulle os moldes rtmicos. A poesa lrica latina tivo en Catulo e Horacio os poeta mis senlleiros, longo da historia houbo outros pero inspirados en concepcins artsticas e literarias diferentes. BIBLIOGRAFA: Carmen Codoer (ed). Gneros literarios Latinos. Salamanca, 1987. Carmen Codoer (ed). Historia de la Literatura Latina. Madrid, 1997. E. Fraenkel. Horace. Oxford,1957 R.O.A.M. Lyne. Poesa y sociedad augstea en Historia Oxford del Mundo Clsico, Madrid, 1988. R.O.A.M. Lyne. The Latin Love Poets from Catullus to Horace. Oxford, 1980.

Jos M.Otero

Pgina 6