Elektricne Energije !PrDIE2013!!!

Distribuirani izvori elektrine energije Predavanja, 2013
_______________________________________________________________________________________
- 1 -
DISTRIBUIRANI IZVORI ELEKTRINE ENERGIJE

Distribuirana proizvodnja (engl. Distributed generation DG) je termin koji se u
elektroenergetici koristi za proizvodnju elektrine energije na lokaciji potroaa.
Samim tim, distribuirani izvori elektrine energije (DI) su izvori elektrine energije
locirani u blizini potroaa, odnosno na teritotiji ili u samoj blizini potroakih konzuma.
Distribuirani izvori (osim vjetroelektrana) najee su prikljueni na distributivnu
mreu, to u principu pomae smanjivanju gubitaka u prenosnom sistemu.
Distribuirani izvori predstavljaju decentraliziranu proizvodnju elektrine (i toplotne)
energije i kao takvi poveavaju pouzdanost snabdijevanja potroaa elektrinom energijom
i u principu smanjuju gubitke u prenosnoj mrei. Takoe, njihovom primjenom se smanjuje
emisiju tetnih materija u okolinu. Ova proizvodnje predstavlja veoma vanu dopunu
centraliziranim sistemima proizvodnje. Veoma efikasni mogu biti za pokrivanje vrne
proizvodnje vremena trajanja reda 2000 sati. Za pokrivanje 2000-2500 sati ne isplati se
graditi velike centralizirane sisteme, ve se trebaju koristiti mali decentralizirani sistemi.

Osnovne povoljnosti proizvodnje iz DI su:
Energija se proizvodi u blizini, odnosno na samom mjestu potronje,
Poveava se sigurnost snabdijevanja,
Ouvanje okolime i klime (manje emisija tetnih materija u okolinu)
Bolje iskorienje mree, sa promjenom parametara reima koji su u
osnovi pozitivnog karaktera (poboljanje naponskih prilika i smanjenje gubitaka -
slika), ali mogu imati i negativne efekte u odnosu na naponske prilike i gubitke
elektrine energije.

Prikljuak DI na distributivnu mreu, bez obzira na snagu elektrane i naponski nivo,
odnosno mjesto prikljua, dovode do znajnih promjena pogonskih parametara distributivne
mree, koje se mogu grupisati u stacionarne i dinamike karakteristike.
Posmatrajui samo stacionarne karakteristike, treba istai dva osnovna aspekta:
naponske prilike du radijalnog odvoda distributivne mree na koju je
prikljuen jedan ili vie DI,
uticaj na gubitke snage i energije u distributivnoj mrei.
Oba navedena aspekta mogu imati pozitivne i negativne uticaje, zavisno od tipa i
reima rada DI s jedne strane, te reimu optereenja i tehnikih karakteristikama
distributivne mree sa druge strane.

_______________________________________________________________________________________
- 2 -

Slika 1.

Uticaj prikljuka DI na gubitke snage i energije u distributivnoj mrei, ilustrovaemo
na sljedeem primjeru.
U tzv. pasivnoj distributivnoj mrei aktivne i reaktivne snage u granama mree P
i
(t),
Q
i
(t) rezultat su iskljuivo potronje, odnosno potroaa prikljuenih na kraju (u odnosu na
napojnu taku) proosmatrane grane mree i gubitaka snage u granama (koji su obino reda
veliine do nekoliko postotaka). Zbog toga se na radijalnom izvodu distributivne mree (npr.
Izvodu 10 kV ili 20 kV) snage u granama smanjuju kako se kree od napojne take prema
kraju izvoda, pa se i gubici koncentru na poetnim granama, te opadaju prema kraju izvoda.
Na slici 2 je prikazan primjer 10(20) kV- nog izvoda napajanog iz TS x/10(20) kV sa 5 vorova
(mjesta prikljuka TS x/0,4 kV) i 5 grana (vodova). Grafikonom su prikazani tokovi aktivnih i
reaktivnih snaga du izvoda, tj. po svim granama. Potronja aktivne i reaktivne snage u i-tom
voritu oznaena je sa P
p-i
, odnosno Q
p-i
.
_______________________________________________________________________________________
- 3 -

Slika 2.

Ako se npr. u voru 4 prikljui DI mala elektrana, ona e u trenutku t proizvoditi
aktivnu snagu snagu P
G
(t) i reaktivnu snagu Q
G
(t), pa se takva mrea, odnosno dio mree od
napojne take do vora s prikljuenom elektranom, naziva aktivna distributivna mrea.
_______________________________________________________________________________________
- 4 -
U sluaju da nema potronje na izvodu, aktivna i reaktivna snaga koju proizvede
elektrana ima tok prema napojnoj taki i to u jednakom iznosu preko svih grana 1 do 4
(takoer zanemareni gubici).
Superpozicijom tokova snaga u granama koje su rezultat potronje i tokova snaga koje
su rezultat proizvodnje elektrane, dobije se situacija prikazana na slici 2. Odabran je sluaj
kad je aktivna snaga elektrane upravo jednaka potronji na izvodu, dok je reaktivna snaga
elektrane jednaka nuli, budui da je najei sluaj da DI rade s faktorom snage cos = 1.
Meutim, u nekim sluajevima radi se o asinhronim generatorima bez kompenzacije
reaktivne snage, tako da elektrana u tom sluaju predstavlja dodatnog potroaa reaktivne
snage, poveavajui na taj nain optereenje grana reaktivnom snagom.
Prikazani primjer ilustruje tipinu situaciju u aktivnoj distributivnoj mrei, u kojoj se
mijenja iznos i smjer tokova aktivnih snaga u svim granama od napojne take do mjesta
prikljuka elektrane u mrei.
Sa stanovita gubitaka aktivne snage, elektrana u ovakvom sluaju ima pozitivni
efekat, budui da u cjelini smanjuje tokove aktivnih snaga u mrei, pa tako i gubitke aktivne
snage. Meutim, u sluaju da je proizvodnja aktivne snage elektrane znatno vea od ukupne
potronje radne snage na izvodu, dobiti e se obrnuti efekt, tj. poveanje ukupnih tokova
aktivne snage po granama, tako da e ukupni gubici aktivne snage biti vei.

Na sljedeoj slici je prikazan tok vrijednosti napona uzdu voda (naponski profil) bez i
sa DI, a s regulacijom napona u mrenom izvoru (napojnom TR).

_______________________________________________________________________________________
- 5 -
U principu, svako prikljuenje DI na mreu zahtijeva analizu parametara reima mree
i sa tog aspekta izbor kako optimalnih karakteristika izvora tako i opteimalne take
prikljuenja DI na mreu.

Napomena:
Najvee promjene u mrei se osjeaju kada je distributivna mrea veoma malo optereena, tako da snaga
koju proizvodi distribuirani generator ne moe biti potroena u samoj distributivnoj mrei, nego snaga tee
prema prenosnom sistemu.
Do promjene naponskih prilika dolazi i zbog toka reaktivne snage u ditributivnoj mrei, npr. ako sinhroni
generator radi u poduzbuenom sistemu ili ako je na mreu prikljuen nekompenzirani asinhroni generator
(kome je reaktivna energija potrebna da bi uopte mogao raditi).
Kod distributivnih mrea, pad napona du dionica voda, otpora Ri induktivnosti L ( L X = == = ), moe
raunati prema izrazu:

Distribuirani generator prikljuenjem na distributivnu mreu poveava snagu kratkog
spoja mree, tako da se moraju ponovo razmotriti i najvjerovatnije izmjeniti zatitne mjere
koje su ve postojale u distributivnoj mrei. Ako pojavu poveanja snage kratkog spoja
posmatramo sa aspekta kvaliteta elektrine energije, onda je to pozitivna pojava. Jer vea
snaga kratkog spoja distributivne mree znai i da je bolji kvalitet elektrine energije u toj
mrei.

Prikljuenje DI na distributivnu mreu, zahtijeva prouavanje nekoliko razliitih
aspekata zatite:
1. Zatita DG i cijele male elektrane.
2. Zatita od kvarova u distributivnoj mrei od struja kratkog spoja koje su znaajno
poveane zbog prikljuenja DG.
3. Zatita od pojave ostrvskog rada.
4. Uticaj DG na ve postojeu zatitnu opremu u distributivnom sistemu.
Svi ovi aspekti izazivaju dodatna ulaganja u adaptaciju sistema zatite, nakon prikljuenja DI.

Distribuirani generator kada se prikljui na distributivnu mreu postaje aktivan dio
cjelokupnog sistema i ima manji ili vei uticaj na stabilnost EES, zavisno od same njegove
snage, mjesta gde je prikljuen, jaine konzuma u njegovoj blizini i sl.
Ako je distribuirani generator prikljuen na jaku mreu (veliki konzum) i ako je njegov
uticaj takav da se moe posmatrati samo kao objekat koji proizvodi kWh iz obnovljivih izvora
energije, onda je njegov uticaj na tranzijentnu stabilnost zanemariv. Tj. ako doe do
poremeaja (kvara) u distributivnoj mrei koji za posljedicu ima pad napona u mrei, tada e
2
V
QX PR
V
+ ++ +
= == =
_______________________________________________________________________________________
- 6 -
doi do ubrzanja rotora distribuiranog generatora (koji nastoji da nadoknadi pad napona)
sve dok ne proradi zatita generatora i doe do njegovog ispadanja sa mree. Kada se prilike
u mrei vrate u normalu, relej koji je satavni dio eme upravljanja distribuiranog generatora
poslae signal i doi e do ponovnog automatskog ukljuenja generatora na mreu. Najvea
teta u tom sluaju je period (vrijeme) u kojem nema proizvodnje elektrine energije od
strane distribuiranog generatora. Ali ako je generator prikljuen na slabu mreu (mali
konzum) tada on ima itekako veliki uticaj na tranzijentnu ugaonu stabilnost distributivne
mree. Promjene u takvoj mrei moe izazvati i samo ukljuenje ili iskljuenje generatora na
mreu, kao i reim njegovog rada. Zavisno od take prikljuenja distribuiranog generatora i
njegove snage distribuirani generator ima manji ili vei uticaj i na cjelokupan EES.

Ekonomski efekat prikljuenja distribuiranih izvora na distributivnu mreu moe se
posmatrati kroz vie uticaja.
Sa ekonomskog stanovita, DG mogu poveati ili smanjiti gubitke u distributivnoj
mrei tako da mogu uticati i negativno i pozitivno na ekonomske rezultate distributivnih
kompanija. Dakle ako su distribuirani generatori prikljueni na distributivnu mreu koja ima
veliki konzum, smanjie se put potreban da energija doe do potroaa i samim time e se
smanjiti i trokovi koje izazivaju gubici u mrei, dok je sasvim suprotna slika ako je
distribuirani generator prikljuen na mreu malog konzuma, tada se gubici u distributivnoj
mrei poveavaju na znaajan nivo i praktino su distributivne kompanije na gubitku.
Trenutno, distribuirani generatori nemaju ulogu regulatora napona u mrei, mada bi
se to moglo urediti odreenim mrenim pravilima tako da tokom velikih (vrnih) optereenja
(potronje) generator u mreu injektira reaktivnu snagu (Q), a tokom minimalnog
optereenja mogao bi reaktivnu snagu da vue iz mree. Takav pokuaj ureenja rada
distribuiranih generatora uveden je u Danskoj za generatore koji su instalirani u
kombinovanim toplanamaelektranama (kogeneraciji). U stvari uraeno je slijedee:
distribuirani generatori rade u tri reima (tri razliita faktora snage) zavisno od doba dana.
Tokom perioda vrnog optereenja generatori u mreu injektiraju reaktivnu snagu, dok u
periodu slabog optereenja (male potronje) generatori rade sa jedininim faktorom snage
ili ako je to potrebno u poduzbuenom reimu (vuku reaktivnu snagu iz mree).
Zatitna tehnika i ostala oprema u distributivnim mreama prikljuenjem generatora
vie nije adekvatna ni po snazi niti po parametrima na koje je podeena zatita, te su zbog
toga potrebna dodatna finansijska ulaganja.

Uticaj DI na prenosni sistem takoe moe biti pozitivan, ako se problem postavi na taj
nain da e tokom vrha potronje (vrnog optereenja) zbog rada distribuiranog
generatora biti potrebno manje snage preuzeti iz prenosnog sistema, tako da e se i na
prenosnim vodovima (zbog manje potranje) smanjiti prenos snage. Taj uticaj moe biti
_______________________________________________________________________________________
- 7 -
veoma znaajan ako imamo prenosne vodove koji rade na gornjoj granici svoga kapaciteta.
Takoe taj uticaj moe biti i negativan, npr. ako tokom vrha potronje iz nekog razloga DG
prekine proizvodnju (ispadne sa mree), tada naglo poraste snaga koja se povlai iz
prenosnog sistema koji je u tom periodu ve ionako optereen i radi na granici svoga
kapaciteta.

Uticaj DI na proizvodni sistem ogleda se u injenici da DG mogu umanjiti potranju za
izlaznom snagom velikih elektrana, ali sistem upravljanja postaje nesigurniji, jer je sada tee
procijeniti stanje i potrebe u EES. Tako da sistem operator koji upravlja EES zbog
nemogunosti upravljanja DG na nain kojim upravlja velikim elektranama mora u sistemu
uvijek imati dodatne rezerve u odnosu na sistem bez DG kako bi odrao cjelovitost i
integritet EES.
Nesigurnost koju izazivaju DG u EES moe se opisati na nain da je teko predvidjeti
njihovu mogunost proizvodnje u svakom trenutku, prvenstveno zbog izvora energije koje
oni koriste (vjetar, sunce itd.), tako da se predvianja proizvodnje vre na osnovu
meterolokih izvjetaja koji ne moraju biti tani.

Uticaj DI na kvalitet elektrine energije moe biti znaajan i razliit. Kao pozitivan
uticaj moe se izdvojiti poboljanje naponskih prilika odstupanja napona u mreama sa DG.
S druge strane DG mogu imati znaajne negativne uticaje na harmonisku distorzij napona u
distributivnim mreama sa DG (prvenstveno sa vjetroelektranama).

Naini spajanja DG jedinica na mreu

Tehniki se DG jedinice na mreu mogu spojiti na dva naina, i to: paralelnim
(mrenim) i samostalnim spojem.
Kod paralelnog spoja (slika a.), DG jedinica i mrea neprestano su povezane i stalno su
pod optereenjem. U tom se sistemu povezanosti prekid napajanja iz jednog izvora
automatski nadoknauje radom drugoga, bez prekida. Ovo bitno smanjuje uestanost
prekida i u principu poskupljuje elektrinu energiju, jer DG jedinica neprestano radi, te se
poveavaju trokovi odravanja i potronje goriva. Kod paralelnog sustava nedostatak je
potreba ugradnje kontrolne i sigurnosne opreme to ga bitno poskupljuje.
Kod samostalnog pogona (slika b.) samo je jedan izvor ukljuen, dok je drugi
neprekidno na raspolaganju ukljuivanjem sklopke. To znai da u sluaju prekida rada jednog
izvora, treba da proe odreeno vrijeme da se sklopka prebaci na drugi. To moe trajati
krai ili dui vremenski period, zavisno zavisno od toga, da li je prespajanje automatsko ili
runo. Rad DG jedinice i mree u preklopnom spoju skrauje samo vrijeme prekida, ali ne
popravlja broj prekida koji se moe oekivati. Paralelni spoj reducira i jedno i drugo.
_______________________________________________________________________________________
- 8 -

a) Paralelan rad b) Samostalan rad
Slika 3.

VRSTE DISTRIBUIRANIH IZVORA

Distribuirani izvori (DI), odnosno distribuirana proizvodnja (DG) obuhvata sljede
tehnologije (od kojih su neke jo u tehnolokom razvoju) :
tehnologije obnovljivih izvora,
kogeneracijske tehnologije i
tehnologija toplotnih pumpi

DISTRIBUIRANA PROIZVODNJA IZ OBNOVLJIVIH IZVORA
Distribuiranu proizvodnju dominantno ine obnovljivi izvori elektrine energije:
U obnovljive izvore spadaju:
Vjetroenergija
Hidroenergija (male i velike hidroelektrane)
Solarna energija (fotonaponska i solarna termalna)
Energija biomase
Energija mora (talasa, plime i oseke, toplota mora)
Geotermalna energija (ogromne koliine energije)

Osnovni razlozi zbog kojih se promovie upotreba obnovljivih izvora energije mogu se
sumirati u tri grupe:
Zatita ivotne sredine, smanjenje emisije gasova staklene bate i
predupreenje rizika koje nosi nuklearna energetika.
Poboljanje energetske sigurnosti, smanjenje zavisnosti od uvoza energije i
smanjenje posljedica postepenog nestajanja goriva fosilnog porijekla.
OPTEREENJE
OPTEREENJE
_______________________________________________________________________________________
- 9 -
Poveavanje ekonomske konkurentnosti, stvaranje novih radnih mjesta i novi
put za tehnoloki napredak.

UTICAJ NA IVOTNU SREDINU: KONVENCIONALNI IZVORI OBNOVLJIVI
(ALTERNATIVNI) IZVORU

Efekti zagaenja ivotne sredine usljed proizvodnje elektrine energije iz
kovencionalnih elektrana
Lokalni:
Zagaenje vazduha, zemljita i voda (TE)
Promjena mikroklime (TE, HE)
Toplotno zagaenje rjenih tokova i vazduha (TE, NE)
Unitavanje plodnog zemljita i stvaranje jalovita (TE, HE)
Stvaranje radioaktivnog otpada (NE) ...
Globalni:
Poveanje glabalne temperature na Zemlji (efekat staklene bate)
Pjava kiselih kia
Negativan uticaj na kvalitet voda i ekosistem

EFEKAT STAKLENE BATE
Eekat staklene bate je prirodno prisutan proces kojim se zagreva Zemljina povrina i atmosfera.
Nastaje poremeajem energetske ravnotee izmeu koliine zraenja koje od Sunca prima i u svemir
zrai Zemljina povrina. Ovaj efekat predstavlja rezultat poveanja koliine zraenja koje ne moe od
povrine Zemlje da bude emitovano u svemir, ve ga atmosfera upije i postane toplija.
Ukratko, Sunce emituje energiju raznih talasnih duina, dobar deo toga stigne do Zemljine povrine,
doprinosi stvaranju i odravanju ivota na Zemlji, a dio tog zraenja potom biva emitovan u svemir i priroda
je u ravnotei.
Gasovi staklene bate: vodena para H2O, ugljen dioksid CO2, metan CH4, azotsuboksid N2O,
sumpor heksafluorid SF6, fluorisani ugljovodonici apsorbuju dugotalasno zraenje sa Zemljine povrine a
proputaju niskotalasno zraenje od Sunca.
Poveavanjem koncentracije gasova staklene bate u atmosferi se naruava termodinamika
ravnotea i dolazi do permanentnog poveanja temperture na Zemlji
Sa industrijalizacijom i rastom populacije, emisija gasova sa efektom staklene bate se konstantno
poveavala. U poslednjih 100 godina oveanstvo je emitovalo gasove staklene bate u atmosferu bre
nego to su ih prirodni procesi mogli ukloniti.
Glavni izvori gasova staklene bate su: sagorevanje fosilnih goriva, industrijski procesi, odlaganje
otpada, sea uma, poljoprivredna proizvodnja i stoarstvo
Doprinos ugljen dioksida CO2 zagrevanju zemlje zbog efekta staklene bate je oko 60%. Pri tome,
ugljen dioksid ima relativno mali potencijal zagrevanja, ali mu je koncentracija u masi gasova u atmosferi
daleko najvea.
_______________________________________________________________________________________
- 10 -
Gavni izvor ugljen dioksida CO2 je sagorevanje fosilnih goriva kao to su ugalj, nafta i gas, te erozija
uma i zemljita (oksidacija ugljenikovih materijala u tlu), odnosno izmenjenih uslova i namena kori-enja
zemljita.
Okeani i biljke (prije svega velike povrine prekrivene umom) apsorbuju CO2 iz atmosfere (smanjuju
nivo CO2).

KISELE KIE
Kisele kie su iroko korien pojam za opisivanje vie puteva kojima kiseline padaju iz atmosfere.
Precizniji termin bi bio kisela depozicija, koja ima dva oblika:
Vlana depozicija se odnosi na kiselu kiu, maglu i sneg. Sve ove kisele padavine spolja i kroz zemlju
utiu na biljke i ivotinje. Jaina tog uticaja zavisi od niza faktora: stepena kiselosti vode, hemijskog sastava
zemljita, tipa drvea, vrste riba i drugih organizama u vodi.
Suva depozicija se odnosi na kisele gasove i estice. Oko polovine kiselosti u atmosferi pada na
zemlju u vidu suve depozicije. Vjetar nanosi kisele estice i gasove na zgrade, kola, kue, drvee... Suvo
deponovani gasovi i estice mogu takoe biti sprani kiom, inei vodu jo kiselijom.
Kisele kie su prvenstveno posljedica sagorevanja fosilnih goriva. Veina gasova koji stvaraju kiselu
kiu potiu iz elektrinih centrala i tvornica ili iz ispunih gasova motornih vozila.
Kisele kie nastaju kada se produkti emisije gasova pri sagoravanju fosilnih goriva, u prvom redu
SO2 - sumpor dioksid, NOx azot oksid (S obzirom na uticaj na ivotnu sredinu i zdravlje najznaajniji oksidi
azota su: - NO azotmonoksid, - NO2 azotdioksid, - N2O azotsuboksid, a zajedniki se oznaavaju kao NOx) i
SOx sumpor ksid, kombinuju sa vlagom u atmosferi.
Ekoloki efekti kisele kie su:
Zakiseljavanje jezera i reka,
Pomor riba i divljai,
Oteenje uma i drugog rastinja,
Ubrzano propadanje zgrada,
Smanjenje vidljivosti,
Loiji kvalitet vazduha.
Ozbiljan je uzronik oboljenja (utie na rad srca i oboljenje plua, Izaziva astmu i bronhitis)

Tehnologija obnovljivih izvora energije ima veoma vanu ulogu u smanjenju emisije
CO2 u atmosferu pa samim tim doprinosi smanjenju efekta staklene bate. Ona je ista I ima
mnogo manji uticaj na okolinu od konvencionalnih energetskih tehnologija.

ANALIZE UTICAJA OBNOVLJIVIH IZVORA NA ZAGAENJE IVOTNE SREDINE

Primjer:
Na jednoj lokaciji planirana je izgradnja dvije vjetroelektrane ukupne instalisane snage 300 MW. Na
osnovu mjerenja brzina vetra u regionu proraunato (procenjeno) je da e vjetroelektrane raditi sa
prosjenim godinjim faktorom iskorienja kapaciteta od 27,15%. Proceniti godinju utedu u emisiji
gasova staklene bate i kiselih kia, koja se postie proizvodnjom elektrine energije u analiziranim
vjetroelektranama.
Reenje:
_______________________________________________________________________________________
- 11 -
Jedan od osnovnih motiva za nagli razvoj obnovljivih izvora energije je njihov
relativno mali negativan uticaj na ivotnu sredinu u poreenju sa konvencionalnim
elektranama. Glavni negativni uticaji proizvodnje elektrine energije je emisija tetnih
gasova u atmosferu pri proizvodnji svakog kWh elektrine energije.
U tabeli 1 je dat pregled prosjene emisije neradioaktivnih gasova pri proizvodnji
elektrine energije iz razliitih izvora. Navedene vrijednosti predstavljaju ekvivalentne
emisije u koje su ukljuene i emisije koje su prouzrokovane proizvodnjom elemenata
elektrane i njihovom montaom.
Glavni negativni uticaji proizvodnje elektrine energije, odnosno emisije tetnih
gasova, pri radu elektrana su:
Globalno zagrevanje zbog efekta staklene bate
Pojava kiselih kia
Ima i drugih negativan uticaja na kvalitet voda i ekosistem, npr. amonijak NH3.

Tabela 1. Tipina emisija gasova pri proizvodnji elektrine energije iz razliitih izvora

Svaki od navedenih tetnih gasova koji se emituju u atmosferu u manjoj ili veoj mjeri
uzrokuje navedene negativne uticaje na ivotnu sredinu. Uticaj pojedinih gasova na
odreenu kategoriju zagaenja ivotne sredine se kvantifikuje preko odgovarajuih
koeficijenata . U tabeli 2 navedene su vrijednosti tih koeficijenata (Characterization factor
Udj) za osnovne emisione gasove koji su od interesa za ovu analizu.

Kvantifikacija uticaja proizvodnje elektrine energije na odreenu kategoriju
ugroavanja ivotne sredine se posmatra kroz utvrivanje nivoa ekvivalentne emisije
odreenog referentnog gasa (CO2 je referentni gas za globalno zagrevanje, SO2 za stvaranje
kiselih kia i PO4
3-
za ugroavanje voda i ekosistema, amonijak NH3 ...).

_______________________________________________________________________________________
- 12 -
Tabela 2. Faktori uticaja emisionih gasova na zagaenje ivotne sredine

Za analiziranu vjetroelektranu moe se procjeniti ukupna godinja proizvodnja
elektrine energije:

. / 388 , 713 8760 2715 , 0 300 god GWh T Pk W
v
= == = = == = = == =

Imajui u vidu podatke date u tabelama 1 i 2 i utvrenu godinju proizvodnju
elektrine energije perspektivnih vetroelektrana, mogu se proceniti ekvivalentne emisije
referentnih gasova:
za globalno zagrevanje, ekvivalentno CO2
za stvaranje kiselih kia, ekvivalentno SO2

Ukupna godinja emisija ekvivalentnog ugljen-dioksida CO2 pri proizvodnji elektrine
energije u vjetroelektranama, mjerodavna za efekat staklene bate, je:

god e tCO mNO U mCO W CO M
x dj
VE
/ 700 . 19 ) 32 310 17652 ( 388 , 713 ) (
2 2 2
= == = + ++ + = == = + ++ + = == =

Ukupna godinja emisija ekvivalentnog sumpor-dioksida SO2 pri proizvodnji
elektrine energije u vjetroelektranama, mjerodavna za efekat kiselih kia, je:

god e tSO mNO U mSO W SO M
x dj
VE
/ 5 , 54 ) 32 7 , 0 54 ( 388 , 713 ) (
2 2 2
= == = + ++ + = == = + ++ + = == =

Ekoloka valorizacija projekta vjetroelektrane se izraava kroz utedu u emisiji
analiziranih referentnih gasova u odnosu na emisiju tih gasova pri proizvodnji iste koliine
elektrine energije u termoelektrani na lignit (TE).

_______________________________________________________________________________________
- 13 -
Ukupna godinja emisija ekvivalentnog CO2 pri proizvodnji elektrine energije u
ekvivalentnoj TE je:

god e tCO mNO U mCO W CO M
x dj
TE
/ 000 . 364 . 1 ) 2986 310 986000 ( 388 , 713 ) (
2 2 2
= == = + ++ + = == = + ++ + = == =

Ukupna godinja emisija ekvivalentnog SO2 pri proizvodnji elektrine energije u
ekvivalentnoj TE je:

god e tSO mNO U mSO W SO M
x dj
TE
/ 600 . 13 ) 2986 7 , 0 16511 ( 388 , 713 ) (
2 2 2
= == = + ++ + = == = + ++ + = == =

Na osnovu prethodnih prorauna mogu se utvrditi utede u emisiji pojedinih gasova
pri radu vjetroagregata:
Uteda u emisiji CO2:

g e tCO CO M CO M
VE TE
/ 300 . 344 . 1
2 2 2
= == =

Uteda u emisiji SO2:

g e tSO SO M SO M
VE TE
/ 5 , 545 . 13
2 2 2
= == =

_______________________________________________________________________________________
- 14 -
Proizvodni kapaciteti OI
Glavni izvori energije u prolom stoljeu a i u sadanjosti su neobnovljivi izvori energije. To su: ugalj,
nafta, prirodni gas, nuklearna energija
Osnovni problemi kod neobnovljivih izvora energije su:
Ima ih u ogranienim koliinama.
Zagauju okolinu (Sagorevanjem fosilnih goriva oslobaa se velika koliina CO2 koji doprinosi
poveavanju efekta staklene bate, i drugi negativne uticaje na ivotnu sredinu).
Nuklearna goriva nisu opasna za atmosferu, ali nuklearni otpad ostaje radioaktivan dui niz
godina i mora biti skladiten u objektima specijalne namjene, uz veliki rizik po okolinu u
incidentnim sluajevima.

Struktura proizvodnih kapaciteta elektrine energije u EU izraena u [GW] na kraju 2000. i 2012. g.

Trenutna i prognozirana struktura uea pojedinih primarnih energenata u ukupnoj svetskoj
proizvodnji elektrine energije

_______________________________________________________________________________________
- 15 -
ENERGIJA VJETRA
- VJETROAGREGATI (VJETROELEKTRANE) KAO DISTRIBUIRANI IZVORI
ELEKTRINE ENERGIJE -

U zadnjih nekoliko godina, posebno je intenzivan rast novih DI ostvaren u
vjetroelektranama. Razlog tome je bio prvenstveno ekonomske prirode, tj.
najkrae vrijeme povrata investicije u odnosu na ostale obnovljive izvore, ali
i ostali faktori, kao to su
zanemariv negativni uticaj na okoliu,
kratko vrijeme izgradnje (tipski proizvod),
veliki potencijalni resursi energije vjetra itd.
Takvo stanje vrijedi i danas, pri emu tendencije razvoja vjetroagregata idu prema
veim jedinicama i veim vjetroelektranama koje se u tom sluaju prikljuuju na prenosnu
mreu.

Dobre strane iskoritavanja energije vjetra su:
visoka pouzdanost rada postrojenja,
nema trokova za gorivo i
nema zagaivanja okoline.
Loe strane su:
visoki trokovi izgradnje i
promjenjivost brzine vjetra (ne moe se garantovati isporuivanje energije).

Za domainstva vrlo su interesantne mali vjetroagregati snage do nekoliko desetina
kW. Oni se mogu koristiti kao dodatni izvor energije ili kao primarni izvor energije u
udaljenim podrujima. Kad se koriste kao primarni izvor energije nuno im se dodaju
baterije (akumulatori), u koje se energija sprema kad se generie vie od potronje.
Velike vjeroelektrane, snaga i vie stotina MW, instaliraju se kao vjetroparkovi
(vjetrofarme) i preko transformatora spajaju na prenosnu mreu.

Na kraju 2010. godine u Europi je instalisano 84,3 GW iz vjetroenergije, to predstavlja
5,3% ukupnih proizvodnog kapaciteta elektrine energije u EU.
Evropska asocijacija za energiju vjetra (EWEA) pokazuje da bi energija vjetra u 2020. g.
trebala da zadovolji 15,7 % potronje elektrine energije EU sa instalisanim kapacitetom od
230 GW.
U Italiji se oekuje da e se investicije u energiju vjetra utrostruiti do 2020. godine
kako bi zadovoljavale 8,7 % nacionalne potronje elektrine energije (danas je to 3,2 %).
_______________________________________________________________________________________
- 16 -
PORAST KAPACITETA VETROAGREGATA

_______________________________________________________________________________________
- 17 -

TREND OPADANJA TROKOVA PROIZVODNJE OBNOVLJIVE ENERGIJE- VJETAR

_______________________________________________________________________________________
- 18 -
Energija vjetra vjetroelektrane

Upravo vjetroelektrane ine znaajno mjesto u distribuiranoj proizvodnji elektrine
energije. One se izgrauju i smjetaju u podrujima sa visokom iskoristivosti vjetra. Takva
podruja esto se nalaze unutar naponski relativno slabih dijelova mree koji su locirani u
ruralnim predjelima, te se time znatno oteava njihovo efikasno prikljuenje na distributivnu
mreu.

Sam pojam vjetroelektrana podrazumijeva sistem za pretvaranje kinetike energije
vjetra u elektrinu energiju.
Energija vjetra je kinetika energija, pa je vrlo vano poznavati brzinu vjetra. Brzina
vjetra se neprestano mjenja, to podsistem regulacije vjetroturbinskog agregata ini
sloenim.

Zanimanje za koritenje vjetra se naglo poveava. Razlog tome svakako pronalazimo u
velikoj obnovljivoj energiji, te visokoj pozitivnosti to se tie ekolokog aspekta. Mala
koncentracije snage jedan je od razloga za njegovu ogranienu primjenu u proizvodnji
elektrine energije.
Na raspoloivu energiju vjetra utjeu njegove karakteristike, kao to su:
smjer,
uestalost,
brzina,
temperatura, te
sastav vazduha.
Vjetroelektrane trenutno imaju najvei porast meu obnovljivim izvorima.

Vjetroagregat (slika) je obrtni ureaj koji pretvara kinetiku energiju vjetra prvo u
mehaniku, a zatim preko elektrinih generatora u elektrinu energiju. Pri tome se rotor
vjetroturbine i rotor elektrinog generatora nalaze na istoj osovini (vratilu).
Vjetroagregat se sastoji od vjetroturbine i vjetrogeneratora.
Vjetroagregat se naziva i vjetroturbina ili vjetrogenerator, a u stvari vjetroagregat se
sastoji od vjetroturbine i vjetrogeneratora.
Naziva se i vjetroelektrana, to nije sasvim tono, poto pojam vjetroelektrana
oznaava niz blisko smjetenih vjetroagregata, najee istog tipa, izloenih istom vjetru i
prikljuenih posredstvom zajednikog rasklopnog ureaja na elektrinu mreu.

_______________________________________________________________________________________
- 19 -

Snaga vjetra
Kinetika energija vjetra je odreena jednainom jednainom:

2
2
v m
E
k
= == = ,

gdje je m- masa vazduha gustine ] / [
3
m kq koja struji kroz presjek ] [
2
m A brzinom
] / [ s m v , jednaka :
t v A d A V m = == = = == = = == = .

Snagu vjetra P dobijamo diferenciranjem energije u vremenu, pri emu brzinu vjetra
smatramo konstantnom:
dt
dE
P
k
= == =
_______________________________________________________________________________________
- 20 -
2
2
1
v
dt
dm
P = == =

dt
dm
je maseni protok vazduha , jednak: v A
dt
dm
= == =

Snaga vjetra je:
3
2
1
v A P = == =

Vidi se da snaga vjetra P raste sa treim stepenom brzine vjetra i sa povrinom
turbine A.
Povrina na koju djeluje vjetar - ] [
2
m A zavisi od izvedbe vjetroturbine, prvenstveo
od veliine lopatica.

Porast snage vjetra sa brzinom Povrina A vjetroturnine

Snaga se takoer mijenja sa promjenom gustine vazduha.

Gustina vazduha - ] / [
3
m kg zavisi od pritiska i temperature, ona se mijenja
proporcionalno s pritiskom pri konstantnoj temperaturi.
Pritisak se mijenja sa nadmorskom visinom prema izrazu:

H
o
e p p

= == =
4
10 185 , 1
,
_______________________________________________________________________________________
- 21 -
gdje su: kPa p
o
3 , 101 = == = normalni pritisak,
] [m H - visina na kojoj se odreuje pritisak.

Za standardne uslove (101,3 Pa i 15
O
C) na moru je
3
/ 225 , 1 m kg
o
= == = .
Mogue je koristiti standardnu gustinu uz korekciju faktorom odstupanja (prosjeka)
stvarnog pritiska i temperature:
T p o
k k m kg = == = ] / [
3

Korekcioni fakori za pritisak i temperature su:

3 , 101
p
k
p
= == = i
T T
k
T
1 , 288 15 15 , 273
= == =
+ ++ +
= == = ,

gdje su ] [Pa p i ] [K T stvarni pritisak i temperature.

Unutar uobiajenih promjena temperature i pritiska gustina varira do 10%

Zadaci

1. Nai gustinu vazduha pri sljedeim uslovima:
a) Temperatura vazduha je 15
0
C, a nadmorska visina je 2000 m,
b) Temperatura vazduha je 5
0
C, a nadmorska visina je 2000 m.

Rjeenje:
a) Pritisak na posmatranoj nadmorskoj visini m H 2000 = == = je:

kPa kPa e kPa e p p
H
o
80 79 , 0 ] [ 3 , 101 ] [ 3 , 101
2000 10 185 , 1 10 185 , 1
4 4
= == = = == = = == = = == =

] / [ 96 , 0
3 , 101
80
] / [ 225 , 1
3 , 101
3 3
m kg m kg
p
k
o p o H
= == = = == = = == = = == =

b) Pritisak na posmatranoj nadmorskoj visini m H 2000 = == = , pri temperaturi T=273,15+5=278,15 je:

] / [ 99 , 0
15 , 278
1 , 288
] / [ 96 , 0
1 , 288
3 3
,
m kg m kg
T
k
H T H T H
= == = = == = = == = = == =

2. Izraunati gustinu snage vetra (povrinsku snagu vetra) u ] / [
2
m W , pri brzini vjetra od
s m/ 10 , na visini od m H 2000 = == = i temperaturi od C t
0
5 = == = .
_______________________________________________________________________________________
- 22 -

Rjeenje:
Gustina vazduha na visini m H 2000 = == = i pri temperature C t
0
5 = == = je
3
/ 99 , 0 m kg
T H
= == = .
Gutina snage vetra pri brzini vetra od s m v / 10 = == = je:

2
3 3 3
495 ]) / [ 10 ( ] / [ 99 , 0
2
1
2
1
m
W
s m m kg v
A
P
= == = = == = = == = .

3. Izraunati povrinsku snagu vjetra (gustinu snage vetra) u ] / [
2
m W pri sljedeim uslovima:
a) Temperatura vazduha je C t
0
0 = == = , brzina vjetra je s m v / 10 = == = , na visini mora.
b) Temperatura vazduha je C t
0
20 = == = , pri brzini vjetra od s m v / 5 = == = , na visini 1000 m.

Rjeenje:
a)
2
643
m
W
p
V
= == = b)
2
67
m
W
p
v
= == =

Brzina vjetra - ] / [ s m v raste sa visinom i vrlo je promjenljiva.
Kako je snaga vetra proporcionalna treem stepenu brzine vjetra, ekonomski uticaj
ak i malih poveanja brzine vjetra moe biti znaajan. Jedan nain da se turbina dovede u
podruje jaih vetrova je da se postavi na vii stub.
U prvih nekoliko stotina metara iznad povrine tla, na brzinu vjetra jako utie trenje
izmeu vazduha i povrine preko koje prelazi.
Glatke povrine, kao to je povrina mirnog mora, imaju jako male koeficijente trenja,
tako da kod ovakvih prepreka porast brzine sa visinom nije veliki. Drugi ekstremni sluaj
predstavljaju viskoke prepreke kao to su visoke zgrade i ume, kod kojih su koeficijenti
trenja veliki, a povrinski vjetrovi jako usporeni.
Izraz koji se esto koristi za opisivanje uticaja hrapavosti zemljine povrine na brzine
vjetrova je sljedei:
o o
H
H
v
v
= == = ,

gde su: v - brzina vetra na visini H ,

o
v - brzina vetra na visini
o
H (esto je to referentna visina od 10m),
- koeficijent trenja.

_______________________________________________________________________________________
- 23 -
Koeficijent trenja zavisi od zemljita preko koga vjetar duva. Tabela daje neke
reprezentativne vrijednosti za labavo definisane vrste zemljita. esto se kao gruba
aproksimacija za otvorene tipove zemljita za uzima vrednost od 1/7.

4. Zadatak
Anemometar koji se nalazi na visini od m H
o
10 = == = iznad povrine zemlje sa usjevima, ivom
ogradom i bunjem, pokazuje brzinu vetra od s m v / 5 = == = . Procjeniti brzinu i specifinu snagu vjetra na
visini od m H 50 = == = . Pretpostaviti da je temperatura vazduha jednaka C t
o
15 = == = , a da je pritisak jednak
normalnom atmosferskom.

Rjeenje:
Iz tabele, koeficijent trenja za zemljite sa usevima, ivom ogradom i bunjem je procjenjen na
vrijednost 2 , 0 = == = . U tekstu zadatka je navedeno da je pritisak jednak normalnom atmosferskom,
kPa p
o
3 , 101 = == = , a temperatura C t
o
15 = == = , pa je gustina vazduha jednaka
3
/ 225 , 1 m kg
o
= == = .
Za brzinu vjetra na visini 50 m se dobija:
s m v v / 9 , 6 38 , 1
10 50
= == = = == =
Specifina snaga vjetra (gustina snage vetra) na visini od 50 m e biti:

Ova vrijednost specifine snage je vie od dva i po puta vea od specifine snage vjetra na visini od
m H
o
10 = == = koja iznosi
2
/ 5 , 76
0
m W p
V
= == = .

] / [ 201 ] / [ 9 , 6 ] [ 22 , 1
2
1
2
1
2
1
2 3 3
50
3
m W s m m kg v v
A
P
p
o V
= == = = == = = == = = == = = == =
_______________________________________________________________________________________
- 24 -
Iskorienja snage vjetra
Kada se snaga vjetra koristi za pretvaranje iz kinetike u elektrinu
energiju u vjetroagregatima, od interesa je da se postigne to vea iskoristivost, dakle to
vei udio snage vjetra treba biti iskoriten i pretvoren u elektrinu energiju.
Vjetroturbina smanjuje svojim djelovanjem brzinu vjetra s ulazne brzine
1
v na izlaznu
brzinu
2
v , te iskoritava nastalu razliku snage. Snaga na taj nain iskoritena u vjetroturbini
moe se izraziti kao:
) (
2
1
2
2
2
1
v v
dt
dm
P
t
= == =

Nakon uvrtavanja diferencijala mase:
) )( (
4
1
2
2
2
1 2 1
v v v v A P
t
+ ++ + = == =

Snaga vjetra bez uticaja vjetroturbine je:
3
1 0
2
1
v A P = == = .

Koeficijent snage
o
t
p
P
P
c = == = kazuje koliko je snage vjetra iskoriteno u pretvaranju
energije.

Neka je: x
v
v
= == =
1
2

Tada je: ) 1 (
2
1
2
1
2 3
x
x
v A P
t

+ ++ +
= == = ,
odnosno: ) 1 (
2
1
2
x
x
c
p

+ ++ +
= == =

Iskoristiva snaga vjetra je:

p t
c v A P
3
2
1
= == =

Maksimalni koeficijent snage izraunao je Betz (1926.), pa se idealni koeficijent snage
zove i Betzov koeficijent snage i iznosi 593 , 0 = == =
Betz
p
c pri odnosu brzina
3
1
1
2
= == =
v
v
.
_______________________________________________________________________________________
- 25 -
Stvarna postrojenja ne dostiu taj idealni sluaj, ali mogue je postii 5 , 0 4 , 0 = == =
p
c .
Iz toga slijedi da je efikasnost postrojenja jednaka odnosu stvarnog koeficijent snage i
idealnog koeficijenta snage.

Zadatak 5
Kolika je teorijska snaga vjetroturbine ako je brzina vjetra v=10 m/s?

Rjeenje:
Snaga vjetra dolazi je P = Av
3
, raste s kubom brzine vjetra. Prenik rotora posmatrane
vjetroturbine je 2r = 52 m, pa je povrina vjetroagregata A = r
2
= 262 =2100 m
2
. Snaga vjetra P = Av
3
=1.3kg/m
3
2100 m
2
(10m/s)
3
=2.7 MW. Teorijski iskoristiva snaga vjetra je P
t
=C
p
P=0.59P = 1.6 MW

Tri glavne promjenljiveodreuju koliko elektrine energije moe proizvesti vjetroagregat
- brzina vjetra: jai vjetar proizvodi vie energije. Vjetroagregati tipino proizvode energiju na brzinama od 4
m/s do 30 (ili 25, ovisi o izvedbi) m/s (14,4 - 108 km/h ili 7,77 - 58,31 vorova). Ako vjetar dosegne brzinu
preko 30 (25) m/s vjetroagregati se zaustavljaju da se ne bi otetili uslijed prevelikih mehanikih naprezanja.
- promjer lopatica: vei promjer lopatica rotora, tj. vea povrina koju zahvaaju lopatice znai i veu
proizvodnju energije. Duplo vei promjer lopatica moe uzrokovati etiri puta veu proizvodnju energije.
- gustina vazduha: "tei" vazduh stvara vei potisak na lopaticama rotora. Gustina vazduha je funkcija
nadmorske visine, temperature i pritiska. Lokacije na visokim nadmorskim visinama imaju manji pritisak i
"laki" vazduh, pa su to lokacije na kojima su vjetroagregati relativno manje efikasni. Vjetroagregati na
nivou mora su zbog "teeg" vazduha relativno efikasniji.

Snaga koja se dobija iz vjetra preko vjetroagregata, odreena je: brzinom vjetra i
karakteristikom vjetroagregata:

Opti oblik karakteristike snage vjetroagregata od brzine vjetra:

Svaki vjetroagregat ima karakteristiku snage u zavisnosti od brzine vjetra.
_______________________________________________________________________________________
- 26 -
Karakteristika snage zavisi od tehnike izvedbe agregata.
- Moderni vetrogeneratori poinju da proizvode elektrinu energiju ve pri brzini
vjetra od 2,5 m/s, a zaustavljaju se iz bezbednosnih razloga pri brzini od 25 m/s
- Vetrogenerator moe da obezbjedi ekonominu proizvodnju struje elektrine
energije ukoliko je srednja godinja brzina vetra vea od 6 m/s.

Energetski bilans snage nekog vjetroagregata, u procentima.

Razvoj vjetroagregata

_______________________________________________________________________________________
- 27 -
Vetroagregati srednjih snaga do nekoliko desetina kilovata daju trofaznu struju i
obino se prikljuuju na niskonaponsku distributivnu mreu.
Na izlazu vetrogeneratora dobija se naizmenina trofazna struja napona 690 V i
frekvencije 50/60 Hz.
Pomou transformatora se napon podie na 10 - 30 kV to odgovara naponu
srednjenaponskih mrea.
Vjetroagregati veeg kapaciteta (od 10 kW do 3 MW) koriste se kao elektrane, to
znai da proizvedenu energiju predaju elektroenergetskom sistemu.
Najee primjenjivani moderni vjetroagregati su kapaciteta od 500 kW do 3 MW
mada se grade i vei.
Najekonominija primena vjetroagregata je njihovo udruivanje na pogodnim
lokacijama u takozvanu farmu vjetroelektrana.
Takva elektrana moe da ima kapacitet od nekoliko MW do nekoliko stotina MW
koji obezbeuje vie desetina vjetroagregata.

PRINCIP RADA VJETROAGREGATA

Veina vjetroturbina danas ima tri aerodinamiki dizajnirane lopatice. Te lopatice
pokreu osovinu koja je spojena na generator koji proizvodi elektrinu energiju.

Vjetar prolazi preko lopatica i stvara potisak/uzgon (kao na avionskom krilu) koji
uzrokuje okretanje rotora.
U kuitu se nalazi sporohodna osovina, mjenjaka kutija (alternativno, i u dananje
vrijeme sve ee, sporohodni generator bez mjenjake kutije), brzohodna osovina i
generator
Rotirajue lopatice okreu sporohodnu osovinu brzinom od 30-60 puta u minuti.
Mjenjaka kutija spaja sporohodnu i brzohodnu osovinu poveavajui brzinu obrtanja
brzohodne osovine na 1000-1800 okretaja u minuti.
Brzohodna osovina pokree generator koji proizvodi elektrinu energiju.
Proizvedena elektrina energija iz generatora se alje na transformator koji je
transformie na napon elektrodisributivne mree.

_______________________________________________________________________________________
- 28 -

_______________________________________________________________________________________
- 29 -
Vjetroagregate razlikujemo prema:
a) snazi
b) mjestu ugradnje
c) poloaju ose vratila
d) nainu regulacije snage
e) nainu pretvaranja energije vjetra u elektrinu energiju
Prema snazi vjetroagregati se mogu grubo podijeliti na male vjetroagregate do 600
kW i na velike preko 600 kW.
Vjetroagregati mogu biti instalirani na kopnu (onshore) i na podruju mora (offshore).
Na kopnu se uglavnom postavljaju vjetroagregati snage do 3 MW, dok se vjetroagregati
snage preko 3 MW instaliraju na moru.
Danas dominiraju vjetroagregati s horizontalnim vratilima s obzirom na smjer vjetra u
odnosu na one s vertikalnim vratilima.

Konstrukcijski oblici vjetroturbina
Vjetroturbine moemo podijeliti prema poloaju vratila, odnosno ose obrtanja.
Uobiajene vjetroturbine imaju horizontalno postavljenu osu obrtanaj i zbog toga se
nazivaju Vjetroturbine s horizontalnom osom obrtanja ili VSHO (eng. HAWT). Ree,
vjetroturbine imaju vertikalnu osu obrtanja i nazivaju se Vjetroturbine s vertikalnom osom
obrtanja ili VSVO (eng. VAWT).

Vjetroturbine sa horizontalnom osom ili VSHO
Rotor ovih turbina postavljen je horizontalno na vrhu stupa. Lopatice na koje djeluje
vjetar moraju biti usmjerene u njega. Generator ovih turbina obino se postavlja na vrh
stuba u trup zajedno s multiplikatorom (mjenjaka kutija) ako je on potreban (zavisno o tipu
elektrinog generatora). Multiplikatorom poveavamo brzinu obrtanja ukoliko je brzina
obtranja lopatica premala za proizvodnju elektrine energije.
Visina stuba vjetroturbine iznosi oko 1,5 do 2 prenika lopatica zbog toga da bi turbine
mogla hvatati vjetrove vee brzine na veim visinama. Ove vjetroturbine moraju imati
mogunost zakretanja trupa zbog zahvaanja vjetra iz razliitih smjerova pa tako manje
izvedbe imaju jednostavna krilca koja usmjeravaju vjetroturbinu u pravom smjeru dok vee
imaju servo motor.

_______________________________________________________________________________________
- 30 -
Glavni dijelovi vjetroagregata sa
horizontalnom osovinom:
1. temelj,
2.prikljuak na elektroenergetski sistem
(mreu)
3. stup,
4. ljestve za pristup,
5. zakretnik,
6. kuite,
7. elektrini generator,
8. anemometar,
9. koioni sistem (elektromagnetska ili
mehanika konica),
10. prijenosnik snage (obino
multiplikator),
11. lopatice rotora,
12. sistem za zakretanja lopatica
(eng. pitch),
13. glavina rotora.

Broj lopatica
Broj lopatica rotora kod horizontalnih vjetroturbina ima veliki utjecaj na njihove
karakteristike. Uobiajena vjetroturbina s tri lopatice naziva se klasini Danski koncept.
Prema tom konceptu ocjenjuju se ostali jer se pokazao kao najbolje rjeenje. Te turbine
koriste asinhrone generatore. Neparni broj lopatica u odnosu na parni pokazao se kao bolje
rjeenje zbog uravnoteenosti konstrukcije.
Vjetroturbina s dvije lopatice
Utedom na jednoj lopatici dobijamo potrebu za veom brzinom obrtanja da bi dobili
jednaku koliinu energije kao vjetroturbina sa tri lopatice. Vee brzine poveavaju nivo buke.
Osim toga ovakva izvedba zahtjeva sloenije uvrenje lopatica za trup jer im se mora
dopustiti mali kut zakretanja u vertikalnoj osi da bi se izbjegla velika naprezanja pri prolasku
lopatice ispred stupa.
Vjetroturbina s jednom lopaticom
Pored jo vee utede zbog smanjenja broja lopatica ovakva izvedba nije se pokazala
dobrom. Javlja se jo vea buka, i potreba za protiv utegom na suprotnoj strani lopatice.
Vjetroturbina s vie lopatica - Amerika vjetroturbina
_______________________________________________________________________________________
- 31 -
Ovakve se vjetroturbine koriste na farmama za pogon pumpi za vodu. Brzina vrtnje je
mala. Imaju velik moment pokretanja ali malu ukupnu efikasnost. Izvedba je jednostavna i
robusna.

Tehniko rjeenje koje dominira meu vjetroagregatima veih snaga (od 1 MW i vie)
temelji se na konceptu s tri lopatice. Okretanjem lopatica pokree se generator koji
proizvodi elektrinu energiju.

Lopatice i generator mogu biti spojeni direktno ili indirektno. Indirektni pogon
podrazumijeva upotrebu multiplikatora koji brzinu okretanja lopatica mehaniki prilagoava
generatoru. U ovom se sluaju obino radi o asinhronom generatoru koji mora imati
konstantnu brzinu obrtanja. Rjeenje s multiplikatorom je starije, ali jo uvijek najee
meu proizvoaima.
Direktni pogon je novije rjeenje i kvalitetnije. Vjetroagregat s direktnim pogonom
koristi sinhroni generator koji se vrti promjenjivom brzinom, a na mreu se spaja preko
frekvencijskog pretvaraa da bi izlazni napon imao mrenu frekvenciju.

Primjeri vjetroagregata sa horizontalnom osovinom

_______________________________________________________________________________________
- 32 -

Lopatice (eng. blades)
S obzirom na izvedbu moemo razlikovati:
1. lopatice sa zakretnim vrhovima (kao aerodinaminim konicama) ili
2. lopatice s krilcima (funkcioniraju na nain da se krilca odvajaju od povrine, smanjujui
aerodinamine znaajke profila kod brzine iznad projektne).
Obje izvedbe su ujedno sekundarni koni sistemi, koji u sluaju otkaza primarnog konog sistema
(mehanika konica) stvaraju moment koenja (zakretanjem vrha lopatice ili pominom ravnom povrinom
(eng. spoiler)).
Ako se u obzir uzmu nivo buke i vizualni efekt, izvedba s tri lopatice predstavlja najee rjeenje
(oko 90%).
Pored toga, dinamikom rotora s tri kraka je najlake upravljati. Inercijski moment trokrakog rotora
prema tornju ne mijenja se tokom okretanja. To rezultira manjim problemima uslijed oscilacija nego kod
jednokrakih i dvokrakih rotora. Uz to je i optiki mirniji zbog okretanja na manjoj brzini.

Rotor
Sastavni dijelovi rotora vjetroturbine: glava (eng. hub) i lopatice. Zavisno od toga kako reguliemo
snagu, rotor moe biti izveden:
1. Tako da se regulacija ugla tokom rada vri zakretanjem lopatice, na nain da se profil namjeta u
optimalni poloaj (eng. Pitch). Ovakva regulacija je sloena i rotori ovakve izvedbe su skuplji, ali nuno
primjenjivi za lopatice due od 25-30 m. Takoer postoji poseban motor za zakretanje, koji mijenjajui ugao
lopatice mijenja napadni ugao struje vazduha.
_______________________________________________________________________________________
- 33 -
2. Tako da se regulacija snage vjetroturbine vri koritenjem aerodinaminog efekta poremeenog
rrougla brzina (eng. stall). Dakle, s promjenom brzine vjetra mijenja se na aeroprofilu ugao struje vazduha,
odnosno dolazi do poremeaja trougla brzina te do porasta ili gubitaka uzgona. Za ovaj sluaj izvedbe rotora
lopatice nemaju mogunost zakretanja. Meutim, kako je vjetroturbina projektovana za neko podruje
brzina, u ovom sluaju izvedbe lopatice imaju unaprijed namjeten ugao za dotino podruje brzina, to
omoguuje najveu transformaciju energije vjetra u el. energ

Konica (eng. brake)
Kada generator ispadne iz mree, odnosno brzina naleta vjetra pree maksimalnu vrijednost
(iskljunu vrijednost, npr. 25 m/s) dolazi do izrazitog dinamikog optereenja. Zato mora postojati koni
sistem kako bi rasteretio prijenosnik snage, odnosno zaustavio rotor.
Zadatak ovog sistema je odrati projektnu brzinu obrtanja konstantnom, odnosno osigurati sistem
ije je djelovanje dinamiki uravnoteeno.
Disk konica je najea izvedba konog sustava (kojom se na savremenim izvedbama upravlja
mikroprocesorski), a smjetena je na sporookretnoj osovini prije prijenosnika ili na brzookretnoj osovini
generatora.

Prenosnik snage (eng. gear box)
Prenosnik vjetroturbine spaja sporookretnu s brzookretnom osovinom i poveava brzinu obrtanja s
oko 30 60 o/min na oko 1200 1500 o/min tj. na brzinu obrtanja, za veinu generatora, potrebnu za
stvaranje elektrine energije. Prijenosnik je u veini sluajeva multiplikator i moe biti razliitih izvedbi.
Hlaenje prijenosnika se najee vri vazduhom, a podmazivanje sintetikim uljem. Prilikom analiziranja
naina na koji se obrtanje prenosi s vjetroturbinskog dijela na elektrini generator, naroitu vanost
zauzimaju materijali izrade elemenata sklopa, vrsta prijenosa i prijenosni odnos. Prijenosnik je skup i teak
dio vjetroturbine pa zbog toga inenjeri istrauju mogunost direktnog pogona generatora bez prenosnika.
- Postotak iskoristivosti energije je 98%, a gubitak energije koji nastaje uslijed trenja zupanika
prenosnika manifestira se u obliku toplote i buke.
- Ukoliko su generatori viepolni niskobrzinski i po mogunosti sinhroni s uzbudnim namotom ili
uzbudnim permanentnim magnetima, mehaniki prenosnik nije potreban (sluaj kod vjetroturbina novijeg
dizajna).

Upravljaki i nadzorni sistem (eng. controller)
Mikroprocesorski upravljani sitem je u osnovi zaduen za cjelokupno upravljanje i nadziranje rada
vjetroturbinsko-generatorskog sistema. Ako ovakav sistem nije u cijelosti smjeten na vjetroturbinskoj
jedinici (kao to moe biti sluaj), ve je jednim dijelom na nekom udaljenijem mjestu onda sistem zahtjeva i
posebnu telekomunikacijsku opremu.

Oprema za zakretanje (eng. yaw gear)
Slui za zakretanje turbinsko-generatorskog sistema. Nalazi se ispod kuita vjetroturbine, na vrhu
stuba. Preko prijenosa (onosa reda veliine 1:1000) s velikim zupastim prstenom, uvrenim na stubu,
izravnava se os osovine rotora s pravcem vjetra. Zakretanje vri motor. On na sebi ima ugraenu konicu
koja onemoguuje zakretanje kuita zbog naleta vjetra.
Zakretanje kuita regulie sistem koji je izvan funkcije kad su poremeaji smjera vjetra manji (u
prosjeku - jednom u deset minuta dogodi se zakretanje kuita).

_______________________________________________________________________________________
- 34 -
Kuite (eng. nacelle)
Kuite s jedne strane titi generatorski sistem sa svim komponentama od ticaja okoline, a s druge
titi okolinu od buke dotinog sistema.

Stub (eng. tower)
Moe biti izveden kao cjevasti, konusni, teleskopski, reetkasti, uvreni ili povezani.
Danas se najee koristi cjevasta konstrukcija, a prednost joj se nalazi u tome to je osim visoke
vrstoe karakteriei vea otpornost na vibracije.
Prednost reetkaste konstrukcije nalazi se u jednostavnosti, a budui da ju je mogue rastaviti na
manje dijelove prikladnija je za transport i montau.

Opta ema djelovanja vjetrogeneratora

_______________________________________________________________________________________
- 35 -

_______________________________________________________________________________________
- 36 -

Najvea priobalna vjetroelektrana svijeta Walney

Priobalna vjetroelektrana Walney se nalazi nekih 14 kilometara zapadno od otoka Walney na obali
Cumbrie u Irskom moru, a nalazi se u teritorijalnim vodama Velike Britanije.
Ukupna snaga vjetroelektrane Walney je 367,2 MW, a sastoji se od 102 Siemensova vjetroagregata
pojedinane snage 3,6 MW. Siemensovi 3,6 MW priobalni vjetroagregati imaju promjer lopatica 107 metara
(Walney faza 1) odnosno 120 metara (Walney faza 2), a visina stupa je 83,5 metara (Walney 1) odnosno 90
metara (Walney 2). Svaki vjetroagregat ima 550 tona, a radi pri brzinama vjetra od 4 m/s do 25 m/s

Slika 1: Prvi vjetroagregati na Walneyu
Projekt je kotao oko 1,2 milijarde eura, a proizvodit e dovoljno elektrine energije za napajanje
320.000 domainstava u Velikoj Britaniji. Vjetroelektrana se rasprostire na 73 kilometara kvadratna, a nalazi
se na udaljenosti od 14,4 do 25,8 kilometara od obale. Vjetroagregati su sa transformatorskom stanicom
spojeni preko podmorskih kablova sa elektroenergetskom mreom. Od transformatorske stanice se elektrina
energija prenosi podmorskim kablom do Thorntona na naponu od 132 kV.

Slika 2: Priobalna vjetroelektrana Walney
_______________________________________________________________________________________
- 37 -

Slika 3: Trafostanica
Dong Energy je najavio da e zatraiti daljnje proirenje priobalne vjetroelektrane Walney i to za
750 MW. Oekuje se da bi dozvola za to proirenje trebala doi tokom idue godine.
_______________________________________________________________________________________
- 38 -
Suneva energija i njeno pretvaranje u elektrinu energiju

Postoje dva naina pretvaranja energije Sunca u elektrinu energiju:
Direktno pretvaranje, kod kojeg se solarna energija pretvara u elektrinu putem
fotonaponskih elija PV sistemi,
Indirektno pretvaranje, kod koje se koriste ogledala kako bi se stvorila koncentovana
toplotna solarna energija koja se dalje pretvara u elektrinu energiju putem klasinog
sistema s parnim turbinama.

Fotonaponski sistemi
Solarni fotonaponski sistemi slue za direktno pretvaranje Suneve svjetlosti u
elektrinu energiju, a izvedeni su od fotonaponskih elija (eng. photovoltaic cells), koje
mogu biti nainjenje od:
monokristalnog silicijuma ( c-Si ),
polikristalnog silicija ( p-Si ),
amorfnog silicija ( a-Si ),
polikristalnog tankoslojnog materijala (polikristalni tanki film): kadmij-telurida
(CdTe ) ili bakar-indij-diselenida,
monokristalnog tankoslojnog materijala (monokristalni tanki film) veinom
izvedeni od Galijum-Arsenida (Ga-As).

Efikasnost ime je od 10% za jeftinije izvedbe s amorfnim silicijem, do 25% za skuplje
izvedbe.

Fotonaponske elije (engl. Photo Voltaic - PV) ili solarne elije, pretvaraju Sunevu
energiju direktno u elektrinu. Proizvode elektrinu energiju bez pokretnih dijelova, djeluju
tiho bez emisija i bez nekog veeg odravanja.
Fotonaponske elije rade na principu fotoelektrinog efekta, a slue za direktno
pretvaranje solarne energije u elektrinu. Vrlo tanke ploice kristalnog silicijuma sa
primjesom arsena izloene Sunevom zraenju ponaaju se kao poluvodiki spojevi. estice
svjetlosti (fotoni) atomima silicijuma izbijaju elektrone iz kristalne reetke pa se na jednoj
strani poluvodikog spoja stvara viak negativnog naelektrisanja, a na drugoj strani
pozitivnog uslijed ega dolazi do protoka struje.
Fotonaponske elije imaju vie slojeva nainjenih od razliitih materijala. Gornji sloj je
stakleni prekriva, a moe biti i neki drugi materijal, koji titi eliju od vremenskih uslova.
Sljedei sloj je anti-reflektirajui koji spreava reflektiranje svjetlosti natrag. Dva poluvodika
sloja solarne elije uzrokuju kretanje elektrona. Solarne elije imaju i dvije metalne mree, tj.
dva elektrina kontakta. Jedna se nalazi ispod poluvodikog materijala, a druga iznad. Gornja
_______________________________________________________________________________________
- 39 -
mrea ili kontakt skuplja elektrone s poluprovodnika i vodi ih ka spoljanjem potroau. S
donjim kontaktnim slojem zatvara se elektrini krug.

Slika: Fotonaponska elija

Slika . Fotonaponska elija

Osnovni djelovi fotonaponske elije su:
Negativna elektroda,
Pozitivna elektroda,
_______________________________________________________________________________________
- 40 -
n tip poluprovodnika (Silicijum),
p tip poluprovodnika (Silicijum),
granini sloj,
stakleni pokriva,
antireflektirajui sloj.

Snaga pojedinane FN elije je mala (do 2 W), pa se kao takva ne bi mogla ire da
upotrebljuje. Zbog toga se FN elije mehaniki i elektrino vezuju u vee cjeline koje se
nazivaju moduli. U cilju dobijanja jo veih snaga, moduli se po istom principu vezuju u
tzv. fotonaponske panele, ije snage idu i do reda MW.

Elektrikim spajanjem fotonaponskih elija nastaju fotonaponski moduli i paneli
standardizovanih karakteristika od kojih se lako grade i prema potrebi nadograuju mali,
pouzdani i posve nezavisni fotonaponski energetski sistemi. Zahvaljujui dugom ivotnom
vijeku, jednostavnoj grai i razmjerno niskoj cijeni fotonaponski sistemi pogodni su za
postavljanje svuda gdje je izgradnja konvencionalnog energetskog razvoda sloena i skupa.
Odravanje je lako i ne trai posebna struna znanja ni opremu.

Nije teko zakljuiti da ako elimo od odabranog broja FN elija, da dobijemo najveu
moguu struju, onda te elije treba (elektrino) vezati paralelno. Ako je struja jedne elije I
1
,
a broj elija n, onda je, u idealnom sluaju, ukupna struja paralelno vezanih elija I
uk
=nI
1
.

Slino vai i za napon. Ako od odabranog broja elija, elimo dobiti to je mogue vei
napon, onda date elije treba vezati redno. Ako je napon jedne elije U
1
, a broj elija n, onda
_______________________________________________________________________________________
- 41 -
je ukupni napon, redno vezanih elija U
uk
=nU
1
. Sve ovo vai i u sluaju vezivanja veeg broja
modula.

Fotonaponske elije proizvode mali napon reda veliine 0.5V, uz gustinu struje oko
20mA/cm
2
. Da bi se dobila eljena maksiamlna snaga (npr. 170,175 W i vie) i napon (obino
12 ili 24 V) potrebno je FN elije povezivati redno, paralelno ili najee kombinacijom oba
naina.
Ukupni iznos napona na izlazu iz modula proporcionalan je broju redno spojenih
elija, dok je izlazna struja proporcionalna broju paralelno spojenih elije. Tako spojene FN
elije ine FN modul.
Solarni moduli zbog svojih elektrikih svojstava proizvode jednosmjernu struju (istu
onakvu koju dobijemo iz depnih baterija). Komponente kao to su izmjenjivai (charge
controllers), baterije i inverori reguliu, skladite i isporuuju elektrinu energiju krajnjem
potroau.

Fotonaponski sistem predstavljaju integriran skup fotonaponskih panela i ostalih
komponti, projektovani tako da primarnu Sunevu energiju direktno pretvaraju u elektrinu
energiju.

Postoje fotonaponski sistemi:
u obliku malih krovnih sistema za domainstva (manje od 10 kW),
sistemi srednje veliine, od 10 do 100 kW i
veliki sistemi preko 100 kW koji su spojeni na distributivnu mreu.
_______________________________________________________________________________________
- 42 -

Trokovi solarnih sistema opadaju znaajno posljednjih dvadeset godina. U ranim
1980-ima trokovi su iznosili $25/W, a danas oko $4/W i smatra se da e jo opadati.

Kod fotonaponskih sistema za domainstva, fotonaponske panele je najbolje
montirani na krovu kue. Izlazna snaga zavisi od orijentaciji i nagibu modula pa je mogua
ugradnja kontrolnog sistema kojim se mijenja orijentaciju i ugao prema dnevnom i
godinjem kretanju Sunca kako bi se maksimizirala izloenost zraenju.

Fotonaponski sistemi mogu biti izvedeni na dva naina:
samostalni fotonaponski sistemi i
mreni fotonaponski sistemi.

Kod samostalnih (autonomnih) fotonaponskih sistema spoj na elektrinu mreu nije
nuan uslov za njihov rad. Kada kod njihove primjene elektrinu energiju treba isporuivati
tokom noi ili u razdobljima s malim intenzitetom Sunevog zraenja potrebno je imati
spremnik elektrine energije, za to se u tom sluaju koriste akumulatori (baterije). Tom
sklopu potrebno je dodati regulator za kontrolisano punjenje i pranjenje baterije, a
dodavanjem istosmjerno-izmjeninog pretvaraa (=12 V / (230 V)) autonomni sistemi mogu
zadovoljiti i sve vrste ureaja, npr. maine , friideri, pumpe, hidrofori, motori, televizori,
radioaparati, raunari, usisavai, mali kuni aparati i dr.

_______________________________________________________________________________________
- 43 -

Slika: Samostalni fotonaponski sistem
.

Slika: Samostalni fotonaponski sistem
_______________________________________________________________________________________
- 44 -

Regulator napona (regulator punjenja ili kontroler punjenja) je elektronski ureaj koji
se postavlja izmeu fotonaponskih ploa i akumulatora, a osnovni zadatak mu je da
promjenjivi napon iz fotonaponskih ploa pretvara u precizno kontrolisan napon kojim se
pune i odravaju baterije. Napon punjenja automatski se podeava zavisno od tipa, stanja
napunjenosti i temperature baterije. Istovemeno regulator titi akumulator od
prenapunjenosti i od predubokog pranjenja

Sunevi akumulatori (baterija) su spremita neiskoritene energije, koju
fotonaponske ploe proizvedu tokom sunanoga vremena (za vrijeme punjenja). One su
takoer izvori energije tokom razdoblja kada fotonaponske ploe ne mogu proizvoditi
(vrijeme pranjenja). Razdoblje izmeu jednog vremena punjenja i pranjenja naziva se
ciklus, a takav nain rada cikliki. Cikliki nain rada, neizbjean u sunevim sistemima,
skrauje ivotni vijek baterije. Zato je najvaniji zahtjev za baterije u sunevim sistemima
poveana izdrljivost u ciklikom reimu. Drugi bitan zahtjev je to vei stepen iskoritenja,
odnosno da je to manja razlika izmeu dobijene energije iz baterije tokom pranjenja i
utroene energije tokom punjenja. Baterije koje ispunjavaju ova dva uvjeta nose oznaku
SOLAR i nazivaju se suneve baterije.
Kod samostalnih sistema potrebno je planirati takozvano vrijeme nezavisnosti, to
znai da u danima bez Sunca ili u zimskom periodu pri slabom Suncu, sistem skladiti
energiju za nekoliko dana prosjene potronje. Obino se za ovu svrhu stvaraju rezerve
energije za 1 - 3 dana, da se ne ostane bez energije prije novog suanog dana. To se postie
poveanjem kapaciteta akumulatora 2 - 3 puta u odnosu na jednodnevne potrebe.

Invertor (pretvara) vri pretvaranje energije jednosmjernog napona 12 ili 24 V iz
akumulatora u naizmjenini napon 230 V. Uobiajeno se primjenjuju sinusni invertori, jer oni
omoguavaju nesmetani rad svih standardnih elektrinih ureaja.

Standardne komponente fotonaponskih sistema su:
FN moduli,
Kontroleri / regulatori punjenja baterija,
akumulatori ili baterije,
kablovi i montani sistemi,
pretvarai jednosmerne u naizmeninu struju invertori ( autonomni i mreni ).
Jednosmerna struja proizvedena u solarnoj eliji, odnosno modulu se putem kabla
odvodi do kontrolera. Osnovna funkcija kontrolera je da sprei prekomerno punjenje
akumulatora, ali ima i neke druge uloge u zavisnosti od specifinih primjena.
_______________________________________________________________________________________
- 45 -
Ukoliko akumulator nije potpuno napunjen, struja moe slobodno da ide ka akumulatoru,
gde se energija skladiti za kasniju upotrebu.
Ukoliko sistem treba da pokree ureaje koji rade na naizmeninu struju, deo FN
sistema e biti i invertori koji pretvaraju jednosmernu u naizmeninu struju.

Ukoliko je FN sistem vezan na elektrodistributivnu mreu, koriste se takozvani
specijalni mreni invertori koji omoguavaju sinhronizaciju FN sistema sa mreom i vraanje
elektrine energije nazad u mreu. Tom prilikom mrea predstavlja medijum za skladitenje
elektrine energije umesto akumulatora.To predstavlja najrasprostranjeniju primjenu FN
sistema u razvijenim zemljama danas.

Dakle, tri tipine konfiguracije FN sistema su:
autonomni sistem,
sistem povezan za distributivnu mreu i
hibridni.
Autonomni i hibridni sistemi se upotrebljavaju samostalno, dakle nisu povezani za
elektrodistributivnu mreu i esto se koriste u fiziki udaljenim oblastima.
FN sistemi povezani sa elektrodistributivnom mreom predstavljaju jedan od naina
da se izvri decentralizacija elektrine mree. Elektrina energija se ovim sistemima generie
blie lokacijama na kojima postoji potranja. Tokom vremena ovi sistemi e smanjiti potrebu
za poveanjem kapaciteta prenosnih i distributivnih vodova

Hibridni fotonaponski sistemi, nastaju povezivanjem samostalnih fotonaponskih
modula s drugim alternativnim izvorima elektrine energije. Mogu biti povezani u
kombinaciji s vjetroagregatima, hidrogeneratorima, pomonim plinskim ili dizel agregatima.
Njihova mogua prednost pred samostalnim fotonaponskim sustavima je svakako vea
sigurnost i raspoloivost isporuke elektrine energije te mogunost da se kao spremnici
elektrine energije koriste manji kapaciteti akumulatora. Kod kombinacija (hibrida) koje
koriste plinske i dizelske agregate sistemi se dimenzioniu tako da se agregati koriste malo
sati u godini ime se tedi gorivo, smanjuju trokovi odravanja i produuje ivotni vijek
sustava.
Hibridni solarni fotonaponski sistemi se esto izvode sa vjetroagregatom.
Kod tih sistema se elektrinom energijom proizvedenom solarnim modulima ili
vjetroagregatom, prvotno napajaju potroai, a viak energije se pohranjuje u tzv. solarne
akumulatore. U sluaju da ne postoje uslovi za proizvodnju elektrine energije solarnim
modulima ili vjetroagregatom, izvor za napajanje jednosmjernih istosmjernih ili
naizmjeninih potroaa e biti akumulator. U sluaju da ni akumulator vie nema energije
za napajanje potroaa, ukljuuje se generator na dizel ili biodizel gorivo
_______________________________________________________________________________________
- 46 -

Slika: ema samostalnoga hibridnog fotonaponskog sistema sa generatorom

Slika: ema samostalnoga hibridnog fotonaponskog sistema sa vjetroagregatom
Kako sistem radi:
Vjetar pokree vjetro-generator koji proizvodi jednosmjernu (DC) el.energiju koju, preko ugraenog
regulatora, alje baterijama tj. prema DC/AC pretvarau 2) Suneva svjetlost obasjava solarni modul -
panel, koji je postavljen na krov objekta.
Solarne (fotonaponske) elije unutar modula pretvaraju svjetlosnu energiju sunca u jednosmjernu (DC)
elektrinu energiju.
Proizvedena elektrina energija putuje kroz provodnike (kablovse veze) do regulatora punjenja baterija
koji mjeri napon baterija i regulie njihovo punjenje - baterije se odravaju stalno napunjenima kako bi se
osigurao neprestan izvor energije.
_______________________________________________________________________________________
- 47 -
Preostala elektrina energija se prenosi do jednosmjernih (DC) potroaa (opcija, ukoliko je potrebna
jednosmjerna el. energiju) i/ili DC/AC pretvaraa.
Naizmjenina el.energija potom putuje do distributivnog ormaria s osiguraima i napaja AC potroae.
(Opcija) U sluaju potrebe (dugako vrijeme oblanosti tj. bez vjetra ili nepredvieni kvar na sistemu)
sistem automatski pokree diesel agregat i iz njega snabdijeva potroae.

Glavne komponente ovog sistema su:
Vjetro-generator s regulatorom
Montani regali za privrenje solarnih modula
Solarni moduli
Regulator punjenja baterija
Akumulatorske baterije
Inverterski ureaj

Mreni fotonaponski sistemi mogu biti pasivni i aktivni.
Pasivni mreni fotonaponski sistemi elektrinu mreu koriste samo uslovno, odnosno
onda kada fotonaponski moduli ne mogu proizvesti dovoljne koliine elektrine energije,
prvenstveno nou kada su istodobno akumulatori elektrine energije prazni.
Aktivni, odnosno interaktivni mreni fotonaponski sustavi mreu koriste interaktivno,
uzimajui je u sluaju veih potreba ili vraajui je u sluaju vikova elektrine energije
proizvedene u fotonaponskim modulima.

Fotonaponski sistemi prikljueni na javnu elektroenergetsku
mreu preko kune instalacije
Fotonaponski sustavi prikljueni na javnu mreu preko kune instalacije pripadaju
distribuiranoj proizvodnji elektrine energije. Dakle, oni omoguuju povezivanje
distribuiranih sistema na centralizirane sisteme, odnosno sisteme prikljuene uglavnom na
niskonaponski nivo elektroenergetskog sistema.
Temeljne komponente fotonaponskog sistema, prikljuenog na javnu
elektroenergetsku mreu preko kune instalacije prikazane su na slici.
To su:
1. fotonaponski moduli
2. spojna kutija sa zatitnom opremom
3. kablovi jednosmjernog razvoda
4. glavna sklopka za odvajanje
5. pretvara dc/ac
6. kablovi naizmjeninog razvoda
7. brojila predane i preuzete elektrine energije

_______________________________________________________________________________________
- 48 -

Fotonaponski moduli (1), spojeni serijski ili serijski-paralelno, proizvode jednosmjernu
struju i meusobno su povezani kablovima u nizove, tzv. viekontaktnim (engl. multi
contact) konektorskim sistemom.
Svi kabeli koji dolaze od nizova fotonaponskih modula uvode se u razdijelni ormari
modula (2) odnosno spojnu kutiju nizova modula sa svom zatitnom opremom, ponajprije
odvodnicima prenapona i jednoosmjernim prekidaima.
Iz razdijelnog ormaria se dovodi od svake grupe fotonaponskih modula, razvode
kablovima jednosmjernog razvoda (3) preko glavne sklopke za odvajanje (4) prema solarnim
pretvaraima (5).
Solarni pretvarai pretvaraju jednosmjernu struju solarnih modula u naizmjenini
napon regulisanog iznosa i frekvencije, sinkronizovan s naponom i frekvencijom mree.
Nastala naizmjenina struja se prenosi kablovima naizmjeninog razvoda (6) do
kunog prikljuka na elektroenergetsku mreu, odnosno elektrinog ormaria, gdje su
smjetena brojila elektrine energije.
Brojila elektrine energije (7), smjetena u ormariu brojila, registriraju proizvedenu
energiju predanu u mreu i potroenu energiju preuzetu iz mree.

Fotonaponski sistem prikljuen na javnu mreu preko kune instalacije je u
paralelnom pogonu s distributivnom mreom, a namijenjen je za napajanje potroaa u
posmatranom objektu, a viak elektrine energije odlazi u elektrodistributivnu mreu.
Kad solarni moduli ne proizvode dovoljno elektrine energije, napajanje potroaa
nadopunjuje se preuzimanjem energije iz mree. S obzirom na to da instalisani fotonaponski
_______________________________________________________________________________________
- 49 -
sistemi prikljueni na javnu mreu preko kune instalacije proizvode najvie elektrine
energije sredinom dana, oni podmiruju vlastite potrebe i dobrim dijelom rastereuju
elektroenergetski sistem, to moe biti od velike vanosti u podrujima gdje je slaba
elektroenergetska mrea.

Prednosti fotonaponskih sistema, kao distribuirane proizvodnje elektrine energije, spojenih
na javnu elektroenergetsku mreu preko kune instalacije su sljedee:
proizvodi se ekoloki ista elektrina energija bez zaprljanja okoline
sva se ppretvaranja energije obavljaju u blizini mjesta potronje
nema gubitaka energije u prenosu i distribuciji
pouzdanost i sigurnost snabdijevanja
trokovi odravanja postrojenja znatno su nii od odravanja centraliziranih
proizvodnih objekata
lokacije za instalaciju fotonaponskih sistema u odnosu na velike centralizovane
proizvodne sisteme, jednostavnije je, lake i bre pronai
jednostavna i brza instalacija te putanje u pogon.

Vie fotonaponskih modula koji mogu biti serijski i/ili paralelno povezani oblikuju tzv.
Solarni generator odreene nazivne snage koja se oznaava u Wp, kWp ili MWp.
Fotonaponski moduli proizvode istosmjernu struju dc (engl. direct current), obino s
naponom 12 ili 24 V. Solarni pretvara, pretvaraju jednosmjernu struju modula u
naizmjeninu, sinhronizovanu s naponom i frekvencijom mree.
U veini se zemalja Europske unije, s obzirom na instaliranu snagu, fotonaponski
sistemi prikljueni na javnu elektroenergetsku mreu preko kune instalacije mogu podijeliti
na one do 30 kW, od 30 kW do 100 kW i preko 100 kW.

FN moduli spajaju su na mreu preko invertora, u
_______________________________________________________________________________________
- 50 -
varijantama:
Centralni invertor-a)
Inverter za niz FN modula-b)
Inverter za vie nizova FN modula
Inverter integriran u FN modul-c)

Principske eme fotonaponskih sistema

Samostalni (autonomni) sistem
Samostalni (autonomni) sistemi za svoj rad nemaju potrebu spajanja na elektrinu
mreu. Kod njihove primjene, kad elektrinu energiju treba isporuivati tokom noi ili u
razdobljima s malim intenzitetom Sunevog zraenja nuan je akumulator (baterija) koji slui
kao spremnik elektrine energije. Tom se sistemu pored akumulatora mora dodati regulator
za kontrolirano punjenje i pranjenje baterije, a dodavanjem pretvaraa (=12 V / ~230 V)
autonomni sistemi mogu zadovoljiti i sve vrste tipinih mrenih potroaa, kojima je
potreban naizmjenini napon kao to su maine za pranje, friideri, pumpe, motori,
televizori, raunari, usisavai, mali kuni aparati i drugi tureaji.
Takvi sistmi su pogodni za osiguravanje potrebnih koliina elektrine energije za
udaljene (izolirane) potroae kao to su ruralna (izolirana) ili primorska vikend-naselja te za
brojne pojedinane objekte razliitih namjena (npr. razne vrste signalizacija i upozorenja,
rasvjetu, telekomunikacione releje, svjetionike, sisteme nadzora itd.).
Skica ovog sistema prikazana je na slici.

_______________________________________________________________________________________
- 51 -

Hibridni FN sistemi
Hibridni FN sistemi nastaju povezivanjem samostalnih (veih) sa drugim alternativnim
(rezervnim) izvorima elektrine energije, kao to su vjetroturbine, hidrogeneratori, pomoni
gasni ili dizelski agregati.
U dananje vrijeme vjetroturbine i fotonaponski sustavi se mogu povezati pomou
zajednikog pretvaraa. Takva rjeenja daju veu sigurnost i raspoloivost isporuke
elektrine energije te omoguavaju manje kapacitete akumulatora kao spremnika elektrine
energije. Kod rjeenja koja koriste plinske i dizelske agregate sistemi se dimenzionu tako da
se agregati koriste malo sati u godini ime se tedi gorivo, smanjuju trokovi odravanja i
produava vijek trajanja.
Primjer hibridnog fotonaponskog ssistema prikazan je na slici 11

_______________________________________________________________________________________
- 52 -
Pasivni i aktivni mreni FN sistemi
Pasivni mreni FN sistemi elektrinu mreu koriste samo uslovno, u razdobljima kada
FN moduli ne mogu proizvesti dovoljne koliine elektrine energije, npr. nou kada su
istovremeno akumulatori elektrine energije prazni (slika 12)

Aktivni, odnosno interaktivni mreni FN sistemi mreu koriste interaktivno, uzimajui
je u sluaju veih potreba ili vraajui je u sluaju vikova elektrine energije proizvedene u
FN modulima (slika 13)

Oba mrena sistema na izlazu iz modula mogu koristiti i istosmjerno-istosmjerne
pretvarae napona kojima se mogu podeavati naponski nivoi za potrebe jednosmjernih
_______________________________________________________________________________________
- 53 -
petvaraa koja rade na naponu razliitim od 12V i 24V ili se mogu podesiti na napon baterije
koje rade na veim jednosmjernim naponima.

Za fotonaponske sisteme prikljuene na mreu je karakteristina vea snaga i instaliu
se na veim povrinama.
Obio zahtijevaju 30 do 40 m
2
povrine za jedan kW snage, to je oko tri do etiri puta
vie u odnosu na kristalne module, ili est puta vie u odnosu na module od tankog filma,
instalirane na kosim krovovima.

Postoje razni razlozi spajanje fotonaponskih sistema na distributivnu mreu.
Neki od glavnih razloga su:
ograniavanje emisije CO2 i zatita okoline,
izbjegavanje dodatne izgradnje mrea i velikih proizvodnih jedinica,
diversifikacija izvora elektrine energije,
poveavanje kvalitete elektrine energije i raspoloivosti distribucijske mree,
podsticanje trine konkurencije itd.

Naravno postoje i loi uticaji FN istema spojenih na distribitivnu mreu, a tu treba
spomenuti:
poveavanje struje kratkog spoja,
naruavanje osjetljivosti zatite u elektroenergetskoj mrei,
uticaj na kvalitetu elektrine energije,
raspoloivost distributivne mree i gubici u mrei.

Naravno, svi ti uticaji zavise od snage distribuiranog izvora (FN sistema), njegovoj
potronji na mjestu prikljuka i osobini pogona, te karakteristikama distributivne mree na
koju se spaja.
Povezivanje FN sistema na mreu postavlja i nove izazove za mrene operatore koji
sada imaju tokove snage u dva smjera, a ne samo prema potroau kao to su navikli.
Fotonaponski sistemi spajaju se preko pretvaraa na distributivnu mreu i sami
proizvode jednosmjernu struju koju treba naknadno pretvoriti u naizmjenini napon mrene
frekvencije kako bi napajali potroae ili radili paralelno s elektroenergetskom mreom.
Karakteristina osobina fotonaponskih sistema je ta to imaju iznos poetne struje kratkog
spoja priblian iznosu nazivne struje pretvaraa, to je dobro u pogledu opasnosti od struje
kratkog spoja na mjestu prikljuka na mreu.
FN sistemi mreno povezani rade tako da ih mrea vodi, odnosno odrava
frekvenciju i napon, gdje se u sluaju nestanka mrenog napona prekida rad pretvaraa.
_______________________________________________________________________________________
- 54 -
Kod FN istema na krovu kue osim proizvedene elektrine energije predate u mreu, postoji
i potronja elektrine energije porodine kue.
Spajanje s mreom moe se oblikovati na dva naina.
U prvom nainu spajanja FN istema na mreu, izlazna struja iz sistema slui za
snabdijevanje potroaa u domainstvu, a proizvedeni viak se mjeri i daje u mreu (slika a.).
Drugi mogui nain spajanja je taj da se FN sistem nakon pretvaraa i mjernog brojila
direktno spaja na mreu, tj sva proizvedena elektrina energija se daje u mreu, a potroa
se napaja preko drugog voda koji ima svoje brojilo (slika b.). Drugi nain je povoljniji za
potroae obzirom da se proizvodnja iz FN sistema financijski podstie, pa se tako moe vie
zaraditi putajui svu elektrinu energiju u mreu.

Odreeni broj fotonaponskih modula zavisno o potrebnoj snazi i raspoloivoj povrini
krova, spajaju se su u seriju i paralelu. Solarni moduli se pomou kablova spajaju sa solarnim
pretvaraem u razvodnom ormariu. Razvodni ormari opremljen je odvodnicima
prenapona i jednosmjernim prekidaima. Solarni pretvarai pretvaraju jednosmjernu struju
solarnih modula u naizmjenini napon regulirsanog iznosa i frekvencije, sinhronizovan s
naponom mree.

_______________________________________________________________________________________
- 55 -

_______________________________________________________________________________________
- 56 -

_______________________________________________________________________________________
- 57 -
Toplotni solarni kolektori

Toplotna konverzija energije Sunca odvija se na celoj osunanoj povrini Zemlje. Da
bismo energiju Sunca usmerili i iskoristili za nae specifine potrebe , neophodno je da
napravimo odgovarajui prijemnik ili kolektor.
Kolektori su povrine na kojima se odvija prijem i konverzija sunevog zraenja u
toplotnu energiju. U tom fizikom procesu dolazi do apsorpcije zraenja u materijalu od
koga je napravljen kolektor. Apsorbovana energija se pretvara u kinetiku energiju elektrona
to se manifestuje zagrevanjem materijala. Primljenu toplotnu energiju treba, pomou
nekog fluida koji je najee voda, glikol, ulje ili vazduh odvesti do skladita toplote ili do
mesta gde e se koristiti.

Ploasti kolektori imaju najee povrinu od oko 2 m . Sa zadnje strane su termiki
izolovani da bi se u hladnijim danima smanjili gubici, a sa prednje strane se nalazi
visokopropusno staklo. Apsorber je najee od aluminijuma ili bakra koji je elektrolitiki
presvuen visokoapsorpcionim materijalima koji mogu da apsorbuju i do 98% dospele
energije.
Efikasnost transformacije energije sistema za zagrevanje sanitarne vode, od kolektora
do solarnog bojlera, kree se na klasinim tipovima kolektora od 35 do 55 %.

Vakuumski toplotni kolektori se odlikuju veom efikasnou koja posebno dolazi do
izraaja u hladnijim periodima. Ta efikasnost je zasnovana na mnogo boljoj termikoj
izolovanosti apsorbera koji se nalazi u staklenoj cevi iz koje je izvuen vazduh. Ukupna
efikasnost sistema za zagrevanje sanitarne vode sa vakuumskim kolektorima je na godinjem
nivou za oko 40% vea u odnosu na sistem sa ravnim ploastim kolektorima. Vakuumski
kolektor se sastoji od 15 do 30 vakuumskih cevi koje su povezane sa izmenjivaem toplote
kroz koji protie fluid koji se zagreva. Cena vakuumskih kolektora je za oko 50% vea od
klasinih kolektora. Zbog tog razloga se vakuumski kolektori preporuuju za objekte u kojima
postoji stalna potreba za toplom vodom, pogotovo tamo gde su potrebne vee koliine tople
vode.

Postoji vie naina za prikupljanje Suneve energije tako da u zavisnosti od potreba i
namjene solarni kolektori mogu biti ploasti i vakuumski (cijevni).

Ravni ploasti kolektori su pogodni za primjenu u umjerenim klimatskim oblastima i
tamo gdje je potrebno grijanje i tokom zimskih mjeseci. Najee se koriste za zagrijavanje
sanitarne vode u domainstvima i zagrijavanje prostora. Odlikuju se utedom energije i
niskim trokovima pri nabavci. Visoko selektivna sol-titan prevlaka ini kolektor veoma
_______________________________________________________________________________________
- 58 -
efikasnim. U cjelosti je napravljen od materijala otpornih na koroziju, kao to su nerajui
elik, aluminijum, bakar i specijalno solarno staklo debljine 4mm. Otporan je na sve
vremenske nepogode.

Prednosti ravnih ploastih kolektora:
Imaju visok stepen djelovanja to je postignuto apsorberom s visoko selektivnom
prevlakom;
Visoka efikasnost postignuta je integrisanim cijevnim vodovima i toplotnom izolacijom;
Kratko vrijeme montae to je postignuto savitljivim spojnim cijevima sa sistemom na koji
se moe nanizati do 10 kolektora;
Kolektor tipa 5DI se integrie u krov i zamijenjuje drugu krovnu povrinu.

Cijevni (vakuumski) kolektori predstavljaju najefikasniju ali i najskuplju vrstu solarnih
kolektora. Cijena vakuumskog kolektora je duplo via od cijene ravnog ploastog kolektora.
Pogodni su za korienje u umjerenim klimatskim uslovima. Koriste se za komercijalno i
industrijsko grijanje i hlaenje. Takoe, mogu se koristiti za grijanje prostora u domainstvu
u oblastima gdje je velika oblanost. U specijalnom apsorberu cirkulie medijum koji je nosa
toplote a koji isparava pod djelovanjem sunevih zraka i solarnom medijumu predaje toplotu
preko izmjenjivaa toplote, to obezbjeuje njegovu efikasnost pri niskim temperaturama.

Prednost vakuumskih kolektora:
Izuzetno visok stepen djelovanja koji je postignut presvlaenjem sol-titan slojem i
smanjenje toplotnih gubitaka postignuto vakuumskim cijevima;
Potpuno iskoriavanje toplote koje je postignuto posebnim izmjenjivaem toplote sa
dvostrukim cijevima, koji okruuje kondezatore gotovo po itavoj povrini;
Univerzalno primjenljiv za montau na ravni i kosi krov, fasadu i slobodno stojeu
montau. Osim toga cijevi se mogu optimalno usmjeriti prema Suncu;
Napravljen od visoko kvalitetnih materijala koji su otporni na koroziju, kao to su
borosilikatno staklo, bakar i nerajui elik;
Integrisano ogranienje temperature za zatitu od pregrijavanja.

_______________________________________________________________________________________
- 59 -
Obje vrste kolektora, ravni ploasti i vakuumski, mogu se montirati na ravni i kosi krov.

Kako funkcioniu solarni sistemi grijanja ili dogrijavanja?
Solarni sistem se sastoji od solarnog kolektora koji se nalazi na krovu, rezervoara vode
i regulatora. U tako zatvorenom sistemu koristi se pumpa za cirkulaciju tenosti, koja ne
mrzne zimi, a koja prenosi sakupljenu energiju do rezervoara te je preko izmjenjivaa
toplote predaje vodi u rezervoaru. Prilikom instalacije solarnih sistema vano je voditi
rauna o stvarnim potrebama za energijom, povrini kolektora, o tome koliko energije
kolektori koje ugraujemo mogu proizvesti, sistemu i veliini rezervoara, kvalitetu regulacije
i povezanosti sa sistemom grijanja.

Spremnik toplote - Akumulira Sunevu energiju tokopm dana. Sastoji se iz dvije ogrjevne
spirale i time se razlikuje od standardnih akumulacionih spremnika tople potrone vode
(imaju jednu spiralu). Gornja ogrjevna spirala spaja se npr.na kotao i preko nje se zagrijava
gornja zona spremnika. Donja ogrjevna spirala povezana je cjevovodom sa kolektorima. U
zimskim mjesecima ili tokom dueg perioda bez sunca kotao zagrijava gornju zonu
spremnika (pola spremnika) koja mora biti takve zapremine da zadovolji trenutne potrebe za
toplom vodom. Donja zona spremnika u takvim trenucima ostaje hladna. Pojavom i
neznatnog Sunevog zraanja dolazi do predgrijavanja sanitarne vode donje zone
spremnika. Temperatura predgrijavanja zavisi od intenzitetu zraenja. U ljetnim mjesecima
temperatura predgrijavanja sanitarne vode znatno je via od namjetene temperature
_______________________________________________________________________________________
- 60 -
sanitarne vode grijane preko kotla (mjerno mjesto T3) to rezultira potpunim mirovanjem
kotla.

Solarna regulacija - Ukljuuje/iskljuuje solarnu pumpu ovisno o temperaturi u kolektorima
i spremniku topline. Solarna pumpa je u radu samo ako je trenutna temperatura kolektora
via od trenutne temperature spremnika i uz uslov da nije postignuta zadana max.
temperatura spremnika (mjerno mjesto T3)

Ekspanzijska posuda - Akumulira dodatn zapreinu solarnog medija koji je nastao
temperaturnim irenjem istog. Posuda je posebne izvedbe i trai poseban nain
dimenzionisanja.

Solarni medij - Mjeavina je glikola i vode zbog zatite od smrzavanja. Sadri posebne
inhibitore za rad na visokim temperaturama. Najee nije istovjetan sa "antifrizom" koji se
stavlja u sisteme grijanja. Zavisno od kvaliteta rada solarnog sistema mijenja se svakih 2 - 4
godine uz redovnu godinju kontrolu kvaliteta.

Ostalo - Sigurnosti ventil titi sistem od prekoraenja max dozvoljenog pritiska. Do njegovog
aktiviranja najee dolazi zbog premale zapremine ekspanzijske posude.
Cjevovod solarnog sitema najee se izvodi od bakarnih cijevi s tvrdo lemljenim spojevima.
Izolacija cjevovoda je posebne izvedbe namijenjene za visoke temperature

_______________________________________________________________________________________
- 61 -
Instalisani kapaciteti tehnologija iskorienja Suneve energije
Sam razvoj tehnologija iskoritavanja Suneve energije zapoeo je jo 1860-ih, ali je znaajna
upotreba i ubrzan razvoj zapoeo tek 1997. godine. 1880. godine Charles Fritts konstruirao je prvu solarnu
eliju, a 1931. godine dr. Bruno Lange razvio je prvu fotonaponsku eliju koristei srebro i selen. 1954.
godine Gerald Pearson, Calvin Fuller i Daryl Chapin razvili su prvu silicijsku eliju. Prva koncentrisana solarna
elektrana razvijena je 1980-ih godina.
Instalirani kapaciteti fotonaponskih elektrana i koncentrisanih elektrana svake godine sve vie rastu,
i predstavljaju sve znaajniju ulogu u ukupnoj elektroenergetskoj potronji, a dugogodinja trita dobijaju
sve znaajniju konkurenciju uprkos trenutnoj financijskoj i globalnoj krizi.
Na svjetskom nivou, kapaciteti fotonaponskih sistema spojenih na mreu poveali su se za 27,7 GW
u 2011. godini, te trenutno iznose 67,4 GW, ime je Suneva energija na treem mjestu, nakon
hidroenergije i energije vjetra, po iskoritavanju obnovljivih izvora energije.
Stopa rasta fotonaponskih sistema u 2011. godini dostigla je gotovo 70%, a u godinu dana
proizvedeno je oko 80 milijardi kWh, to je dovoljno za napajanje elektrinom energijom ak 20 milijona
domainstava irom svijeta.
est zemalja ima instalirnih elektrana vie od 1 GW, a to su: Italija, Njemaka, Kina, Sjedinjene
Amerike Drave, Francuska i Japan.
Tabela prikazuje 15 vodeih zemalja u svijetu po instaliranim kapacitetima u 2011. godini, te ukupne
instalirane kapacitete do sada. Europske zemlje oznaene su narandastom bojom.

Tabel: Instalisani kapaciteti u 2011.g.

Vodeih deset zemalja ini 90% svih instaliranih kapaciteta u svijetu.
_______________________________________________________________________________________
- 62 -

Slika : Grafiki prikaz instaliranih kapaciteta u svijetu

Sam razvoj kapaciteta fotonaponskih sistema od 2000. do 2011. godine prikazan je na Slici 2.
Narandastom bojom oznaeni su kapaciteti u Europi, a utom bojom ostatak svijeta.

Slika : Razvoj kapaciteta FN sistema od 2000. do 2011. godine

Poetkom 2011. godine oko 20 GW kapaciteta koncentrisane solarne energije bilo je u fazi izgradnje.
Od toga se 11 GW nalazi u Sjedinjenim Amerikim Dravama, 4,5 GW u paniji, a 2,5 GW u Kini.
Prema podacima iz kraja 2010. godine u svijetu je ukupno bilo instalirano 1,2 GW koncentrisane solarne
tehnologije. Samo u 2010. godini instalisano je 551 MW elektrana, to je za 210% vie u odnosu na godinu
prije. Najvee trite u 2010. godini bila je paniji sa 730 MW instalirsanih elektrana. Uprkos svim izazovima
s kojima se ova tehnologija suoava, mogue je zakljuiti da se nalazi na prekretnici koja bi joj mogla
osigurati daljnji znaajan rast.

_______________________________________________________________________________________
- 63 -
Evropa

U 2011. godini Europa je zabiljeila poveanje instalirane snage za 21 GW, odnosno za ak 50%. Udio Europe
na svjetskom tritu iznosi 75%, a tri vodee zemlje sa najvie instaliranih fotonaponskih sistema trenutno
su Italija, Njemaka i Francuska.
Italija je prvi puta postala vodea zemlja sa 9 GW instaliranih fotonaponskih sistema, dok Njemaka i
Francuska zadnjih nekoliko godina biljee stalan rast i same ine ak 60% ukupnog svjetskog trita.
Ujedinjeno Kraljevstvo takoer ostvaruje znaajan rast i postaje sve vee trite, iako jo nije doseglo 1 GW,
a osim njega, kljuna trita predstavljaju Belgija i panija.
Vrlo vanu ulogu u rastu instaliranih kapaciteta i daljem razvoju iskorienja energije Sunca imaju cijena
proizvodnje energije i podsticaji koje su propisale vlade.
Na Slici 3 moe se vidjeti drastian pad cijena fotonaponskih modula u Europi od 2000. do 2011. godine. Uz
ovaj pad od oko 70% u poslijednjih deset godina, oekuje se da e u narednih deset godina cijene pasti za
oko 50% u odnosu na trenutne cijene

Slika: Promijena cijena FN modula u Europi

Kada je rije o koncentrisanoj Sunevoj energiji, veina vodeih kompanija na ovom podruju
iskoriavanja Suneve energije nalazi se u Evropi, te Evropa ima kljunu ulogu za razvoj ove tehnologije.
Procijenjeno je da bi Evropa mogla godinje proizvoditi oko 1.800 TWh elektrine energije iz ove
tehnologije, a to se posebice odnosi na paniju, Italiji, Grku, Kipar i Maltu.
panija je trenutno, sa 850 MW instalisanih elektrana vodea zemlja u iskoriavanju energije Sunca ovom
tehnologijom, te se oekuje da e, sa 781 MW koji su trenutno u izgradnji i 839 MW koji su u planu
izgradnje, ostati vodea zemlja u Evropi.
Kljunu ulogu u razvoju tehnologije i samom rastu kapaciteta iskoriavanja energije Sunca predstavljaju i
podsticaji koje Europska unija daje ovom sektoru. Ti podsticaji trenutno iznose oko 1/6 podsticaja koje
dobivaju fosilna goriva, no iz godine u godinu se poveavaju, ime i cijena proizvodnje elektrine energije iz
energije Sunca pada, a ovaj oblik obnovljivog izvora energije postaje sve dostupniji i zanimljiviji
Svijet
Zemlje izvan Evrope zadnjih nekoliko godina takoer ostvaruju rast instaliranih kapaciteta. Tako je prole
godine Kina, sa 2 GW instaliranih fotonaponskih sistema, ostvarila najvei rast, dok su Sjedinjene Amerike
_______________________________________________________________________________________
- 64 -
Drave i Japan zabiljeile rast od 1,6 GW i 1 GW. 2010. godine Kina je zapoela sa znaajnijim ulaganjima u
fotonaponske sisteme, njihovu implementaciju, i proizvodnju.
Velike ciljeve od 22 GW instaliranih fotonaponskih sistema do 2022. godine postavila je Indija, zemlja u
kojoj oko 40% stanovnitva jo uvijek nema pristup elektrinoj energiji. U 2011. godini Indija je instalirala
300 MW sistema, jednako kao i Kanada.
Kao i u Europi, koncentrirana Suneva energija jo uvijek je u razvoju, no Sjeverna Afrika i Bliski Istok
pokazuju najvie Sunevog potencijala za iskoritavanja ovog oblika energije. Sjedinjene Amerike Drave
trenutno imaju najvie instaliranih kapaciteta, 479 MW, dok je 1.347 MW u izgradnji, i ak 27.314 MW u
planu izgradnje.

Koncentrisana Suneva energija

TRENDOVI OPADANJA TROKOVA PROIZVODNJE OBNOVLJIVE ENERGIJE - PV i KONCENTRISANI SOLAR

_______________________________________________________________________________________
- 65 -
Male HIDROELEKRANE, KAO DISTRIBUIRANI IZVORI EE

Hidroelektrane danas proizvode oko 24% svjetskih potreba za elektrinom energijom.
Napajaju vie od 1 milijarde ljudi s energijom. Ukupna instalisrana snaga u svijetu 675 GW.
Hidroelektrana je postrojenje u kojem se potencijalna energija najprije pretvara u
kinetiku energiju njnog strujanja, a potom u mehaniku energiju obrtanja
vratila turbine te, konano u elektrinu energiu u elektronom generatoru
Elektranu u irem smislu ine i sve graevine i postrojenja, koje slue za: prikupljanje
(akumuliranje), dovoenje i odvoenje vode (brana,zahvati, dovodni i odvodni kanali,
cjevovodi itd.), pretvaranje energije (vodene turbine, generatori), transformaciju i razvod
elektrine energije (rasklopna postrojenja, dalekovodi) te za smjetaj i upravljanje cijelim
sistemom.
One se mogu podijeliti prema:
njihovom smjetaju,
padu vodotoka,
nainu koritenja vode,
zapremini akumulacionog bazena,
smjetaju strojarnice,
ulozi u elektroenergetskom sistemu, snazi itd.

_______________________________________________________________________________________
- 66 -

Velike hidroelektrane, vee od 100 MW isporuuju energiju u velike
elektroenergetske mree.
Srednje hidroelektrane, 10 -100 MW obino isporuuju energiju u mreu,
Male hidroelektrane, 0,5 -10 MW, obino isporuuju energiju u distributivnu mreu.
Mini hidroelektrane, 100 - 500 kW, otoni rad ili, to je ei sluaj, isporuuju
energiju u mreu.
Mikro hidroelektrane, 5 - 100 KW, obino daju energiju za malo ili ruralnu industriju
na podrujima udaljenim od mree.
Piko hidroelektrane, od nekoliko stotina W do 5 kW, za napajanje podrucja udaljenih
od mree.

Kako je cilj hidroelektrane je pretvaranje potencijalne energije zapremine vode (koja
tee zbog postojanja visinske razlike) u elektrinu energiju, snaga elektrane je
proporcionalna s protokom i padom.
Prema padu, postrojenja se mogu podjeliti u tri kategorije:
veliki padovi: vei od 100 m,
srednji padovi: 30 100 m,
mali padovi: 2 30 m.

_______________________________________________________________________________________
- 67 -

Pozitivnosti mHE:
Obnovljivi izvor el. energije, nema tetnih emisije u okolinu,
smanjivanje potronje fosilnih goriva.
Kontrola plavljenja i toka,
Sigurnija i pouzdanija onapajanje el. energijom, stepen djelovanja do
90%., poveana stabilnost, mali pogonski trokovi.
Pogodne za napajanje udaljenih izolovanih podruja.
Pozitivan drutveni utjecaj na regiju (zapoljavanje i sl.)
Negativnosti
Ozljede i migracije riba, uticaj na biosistem sredine.
Buka i vibracije, vizualno naruavanje okolia.
Nestalan protok: varijacije toka i mala akumulacija osnovni problem
pri radu u EES.
Izgradnja: visoki inicijalni investicioni trokov

PODJELA mHE
S obzirom na tip mree:
elektroenergetska mrea EES,
otona (izolirana) ili off-grid mrea,
za vlastite potrebe ili namjensko napajanje (npr. tvornica cementa).
S obzirom na tip regulacije:
protona (manje snage, snaga varira s protokom),
protona s malim bazenom (pokrivanje dnevnih vrnih optereenja),
akumulaciona (vee snage, poplavljeno vee podruje),
_______________________________________________________________________________________
- 68 -
crpno akumulaciona (koristi energiju iz mree kada je mrea manje optereena
za pumpanje vode, ne tako esto i s malim snagama).

Protona mHE

_______________________________________________________________________________________
- 69 -

_______________________________________________________________________________________
- 70 -

Pumpno-akumulaciona hidroelektrana

Za vrijeme niskog optereenja sistema-nou

Za vrijeme veeg optereenja sistema - danju

_______________________________________________________________________________________
- 71 -

Pumpno-akumulaciona elektrana - nain rada toko itavo dana

Potrebni podaci za procjenu energije:
Kriva trajanja protoka,
Maksimalni i minimalni protok turbine (odreeno krivom turbine),
Bioloki minimum,
Gubici u cjevovodu zbog pada,
Krive efikasnosti turbine i elektrine opreme.
_______________________________________________________________________________________
- 72 -

Proraun snage hidroelektrane

Gdje su: ( (( ( ) )) )
2
/ 81 , 9 s m a gravitacij g
( (( ( ) )) )
3
/ 1000 m kg gustina
) 1 0 , ( < << < < << <
t t
ja iskorisk stepen turbine efikasnost
) 1 0 ( < << < < << <
e e
tora transforma i generatora efikasnost

_______________________________________________________________________________________
- 73 -

Primjer 1.
Planinski potok s neto padom od 25 metara i brzinom protoka 600 litara u minuti. Kolika e biti
snaga hidroelektrane? Pretpostaviti da efikasnost (stepen korisnog dejstva) elektrane iznosi 83%.
Rjenje

Primjer 2.
Na lokaciji s neto padom od 100 metara i brzinom protoka 6000 m3/s (slino Nijagarinim
vodopadima), gradi se hidroelektrana. Kolika e biti snaga hidroelektrane? Pretpostaviti da efikasnost
(stepen korisnog dejstva) elektrane iznosi 83%.
Rjeenje

_______________________________________________________________________________________
- 74 -

DJELOVI mHE
Brana
Zahvat se obino gradi od armiranog betona, okna za spreavanje prolaza smea se
izrauju od elika, a vrata (ventil) na ulazu u kanal od drveta ili elika.
Kanali se najee iskopavaju i slijede konture postojeeg terena.
Tuneli se smjetaju pod zemlju i kopaju se buenjem i miniranjem ili se koristi
mainska tunelska builica.
Cjevovod moe biti od elika, eljeza, plastike, betona ili drveta.
Ulaz i izlaz turbine (koji ukljuuje ventile i vrata za zaustavljanje protoka kroz turbinu u
sluaju prekida pogona ili odravanja) se uopteno izrauju od elika i eljeza.
Ispust se najee, kao i kanal, iskopava.

Mainska zgrada slui za smjetaj mainske i elektro opreme

Turbina
Funkcija turbine je transformacija kinetike energije vode u mehaniku energiju
rotirajuih dijelova turbine.
Postoji mnogo razliitih tipova turbina kako bi se pokrio iroki raspon uslova koji
proizlaze iz konfiguracije terena odnosno razliitih kombinacija protoka i pada.
U velikom broju sluajeva turbine koje se koriste kod malih hidroelektrana su
umanjene verzije turbina koje se koriste u konvencionalnim velikim hidroelektranama.
Izbor tipa, oblika i dimenzija turbine prvenstveno zavisi od:
Neto pada
Instalisanog (projektovanom) protoka
Brzine obrtanja, koja odreuje tip i osnovni oblik rotora turbine i ostalih dijelova
Najvee brzina koja se moe postii bez prikljuenog elektrinog optereenja
Trokovima izgradnje male hidroelektrane

Male vodne turbine mogu postii efikasnost oko 90%
Budui da pojedini tipovi turbina efikasno rade samo unutar granica odreenih
protoka i padova, pri izboru pogodne turbine o tome se mora voditi rauna.
_______________________________________________________________________________________
- 75 -
Kod veine lokacija malih protonih hidroelektrana kod kojih protoci variraju
znaajno, obino se odabiraju one turbine koje efikasno rade u irokim granicama protoka
(npr. Kaplan, Pelton, Turgo i Crossflow)

Razliite izvedbe mHE

mHE niskog pritiska, sa mainskom halom na dnu brane

Za mHE se ne grade velike akumulacija. Cijena izgradnje relativno velike brane bi bila preskupa I
ekonomski neisplativa.
Ali ako je akumulacija ve izgraena za druge svrhe, kao to su zatita od poplave, navodnjavanje,
prikupljanje vode za velike gradove, podruja i slino, mogue je proizvoditi elektrinu energiju koristei
postojei odvod ili prirodni tok rezervoara (akumulacije).Ako brana ve ima ispusni otvor mogua je izvedba
MHE prikazana na slici.

mHE niskog pritiska sa sifonskim dovodom

_______________________________________________________________________________________
- 76 -
U sluaju da brana nije previsoka moe se ugraditi sifonski dovod.Integralni sifonski dovod
omoguuje elegantnu izvedbu postrojenja, najee do visine 10 m i za postrojenja do 1000 kW,
iako postoje postrojenja sa sifonskim dovodom sa instaliranom snagom do 11 MW (vedska) i visine do
30.5m (SAD). Turbine mogu biti smjetene na vrhu brane ili na nizvodnoj strani.

Mogui negativni efekti prikljuenja mHE na DM
Elektrodistributivna mrea koja je po pravilu radijalnog karaktera, prikljuenjem
mHE gubi taj karakter,
Dolazi do promjene tokova snaga i energije, promjena naponskih prilika, snaga
kratkih spojeva, a mijenjaju se i principi mjerenja i zatite.
Vlasnici mHE reim rada prilagoavaju maksimalno moguoj proizvodnji,
umjesto potrebama sistema,
Napon na pragu elektrane je esto izvan dozvoljenih granica,
mHE reaktivnu snagu/energiju preuzimaju iz distributivne mree, umjesto da
istu proizvode,
Porast distributivnih gubitaka,
Upravljanje EE sistemom moe biti oteano, posebno u periodima velikih voda i
malih optereenja,
Veina proizvedene energije iz mHE ne troi se lokalno, to je osnovna funkcija
distribuiranih izvora, nego se plasira u prenosnu mreu,
Ne postoji sistem daljinskog nadzora i upravljanja za ove objekte, to Operatoru
distribucije oteava voenje distributivnog sistema

Primjer mHE prikljuene na DM

_______________________________________________________________________________________
- 77 -

ENERGIJA BIOMASE

Biomasa je biorazgradivi dio proizvoda, otpada i ostataka poljoprivredne proizvodnje
(biljnog i ivotinjskog porijekla), umarske i srodnih industrija.
Energija iz biomase dolazi u:
o vrstom,
o tenom (npr. biodizel, bioetanol, biometanol) i
o gasovitom stanju (npr. biogas, gas iz rasplinjavanja biomase i deponijski gas).

Biomasa je obnovljivi izvor energije, a uopteno se moe podijeliti na:
o drvnu,
o nedrvnu i
o ivotinjski otpad,
unutar ega se mogu razlikovati:
drvna biomasa (ostaci iz umarstva, otpadno drvo),
drvna uzgojena biomasa (brzorastue drvee),
nedrvna uzgojena biomasa (brzorastue alge i trave),
ostaci i otpaci iz poljoprivrede,
ivotinjski otpad i ostaci,
gradski i industrijski otpad.

Glavna prednost u koritenju biomase kao izvora energije su:
Veliki potencijali, ne samo u tu svrhu zasaene biljne kulture ve i otpadni
materijali u poljoprivrednoj i prehrambenoj industriji.
Gasovi koji nastaju koritenjem biomase mogu se takoer iskoristiti u
proizvodnji energije.
Neuporedivo manja emisija tetnih gasova i otpadnih materija, u odnosu na
fosilna goriva.

Rauna se da je optereenje atmosfere s CO
2
pri koritenju biomase kao goriva
zanemarivo, budui da je koliina emitovanog CO
2
prilikom sagorjevanja jednaka koliini
apsorbovanog CO
2
tokom rasta biljke, ukoliko su sjea i prirast drvne mase u odrivom
odnosu 1 hektar umskih povrina godinje apsorbuje jednaku koliinu CO
2
koja se
oslobaa izgaranjem 88 000 litara loivog ulja ili 134 000 m
3
prirodnog plina.

Meutim spaljivanje biomase stvaraju se i drugi zagaujui gasovi te otpadne vode.
Samo je u velikim pogonima isplativa izgradnja ureaja za reciklau otpada, dok u manjim to
_______________________________________________________________________________________
- 78 -
nije isplativo pa se postavlja pitanje koliko je to u ekolokom smislu profitabilno. Osim toga,
prikupljanje, transport i skladitenje biomase vrlo je skupo to je jo jedan nedostatak ove
tehnologije.

Koritenje biomase omoguava i zapoljavanje (otvaranje novih i zadravanje
postojeih radnih mjesta), poveanje lokalne i regionalne privredne aktivnosti, ostvarivanje
dodatnog prihoda u poljoprivredi, umarstvu i drvnoj industriji kroz prodaju biomase-goriva
(procjenjuje se da je u 2005. godini na poslovima proizvodnje biomase i njenog koritenja za
energiju na podruju Europske unije bilo zaposleno preko pola milijuna ljudi).

Tehnologije proizvodnje energije iz biomase - postupci dobivanja energije iz
pojedinih vrsta biomase, kao i naini njihovog iskoritenja odnosno primjene za proizvodnju
elektrine energije, toplote, ali i za pokretanje automobila, tj. kao gorivo.

Drvna biomasa
Postoje razni naini da se iz drvne biomase dobije energija. Upotrebljava se iskljuivo
umska biomasa (ostaci i otpad nastali redovitim gazdovanjem umama, prostorno i
ogrjevno drvo) i biomasa iz drvne industrije (ostaci i otpad pri piljenju, bruenju, blanjanju -
briketi i peleti nastaju sabijanjem, odnosno presovanjem usitnjene drvne biomase u rasutom
stanju radi transporta i automatizacije loenja, i dr. - jeftinije i kvalitetnije gorivo od umske
biomase).
Pri obradi drveta gubi se oko 35- 40% od ulazne sirovine u procesu proizvodnje, a
koliina otpada za neke proizvode kao to su parketi iznosi i do 65%.

Briketi Peleti

Biomasa se moe direktno pretvarati u energiju jednostavnim sagorijevanjem
(izgaranjem) te se tako proizvesti pregrijana vodena para za grijanje u industriji i
domainstvima ili za dobivanje elektrine energije u malim termoelektranama.
U takvim postrojenjima se kao gorivo koriste drvni otpad iz umarstva i drvne industrije,
slama i drugi poljoprivredni ostaci te komunalni i industrijski otpad (u sreditu Bea je
_______________________________________________________________________________________
- 79 -
izgraena velika kogeneracijska elektrana na biomasu koja proizvodi toplotu za 12 000
domainstava, i dovoljno elektrine energije za ak 45 000 domainstava).

Osnovne karakteristike umske ili drvne biomase kao energenta su:
hemijski sastav,
ogrjevna (energetska) vrijednost
temperatura samozapaljenja,
temperatura izgaranja ,
fizika svojstva koja utiu na ogrjevnost (npr. gustina, vlanost i dr).

Temeljna veliina za proraun energije iz odreene koliine drva jest njegova
ogrjevnost (ogrjevna vrijednost). Najvei uticaj na nju imaju:
- vlanost (udio vlage-za svjee drvo 50-55 %),
- hemijski sastav,
- gustina i
- zdravost drva

U 2,5 kg ogrjevnog drva-cca 20% vlage- u prosjeku sadrano je energije kao u 1 litri lo
ulja.

Razlikujemo gornju i donju ogrjevnu vrijednost.
Gornja ogrjevna vrijednost, H
g
je ona koliina toplote koja nastaje potpunim
izgaranjem jedinine koliine goriva, pri emu se dimni gasovi ohlade na temperaturu 25 C,
a vlaga se iz njih izluuje kao kondenzat.
Donja ogrjevna vrijednost, H
d
je ona koliina toplote koja nastaje potpunim
izgaranjem jedinine koliine goriva, pri emu se dimni plinovi ohlade na temperaturu 25 C,
a vlaga u njima ostaje u stanju pare te toplota kondenzata ostaje neiskoritena.
Pri opisivanju efikasnosti sistema uzimamo u obzir donju ogrjevnu vrijednost jer je
ona realna, tj. uzima u obzir gubitke (gornja ogrjevna vrijednost upotrebljava se samo
teoretski).

Zbog veeg uea vlage i isprljivih sastojaka (do 80%), energetska vrijednost drvne
mase je znatno nia u odnosu na fosilna goriva, od 8,2 do 18,7 MJ/kg (za poreenje:
kamenog uglja 24-37,7 MJ/kg, mrkog 12,7-23,9 MJ/kg, lignita do 12,6 MJ/kg), a i dizajn pei
mora biti razliit u odnosu na one za ugljen:
izgaranje na reetci (manji sistemi - manji trokovi, ali za vlano neravnomjerno izgaranje,
tj. vee emisije)
_______________________________________________________________________________________
- 80 -
fluidizirani sloj (vei sistemi - pogodno za goriva niske gorive vrijednosti, tj. sa veim
udjelom vlage).

Smanjenjem vlanosti biomase ogrjevna vrijednost se uveliko poveava. Iz tog je
razloga, za to bolje iskoritenje energije, korisno suiti biomasu.

Nedrvna biomasa

Osobitu vanost imaju ostaci iz poljoprivrede, tj. poljoprivredna biomasa
(kukuruzovina, oklasak, stabljike suncokreta, slama, ljuske, kotice vianja, ostatke pri
rezidbi vinove loze i maslina, kore od jabuka...).
Na ogrjevne vrijednosti nedrvne biomase podjednako utjeu udio vlage i pepela. Udio
pepela u nedrvenim biljnim ostacima moe iznositi i do 20% pa znaajno utiee na
ogrjevnost. Materije koje ine pepeo nemaju nikakvu energetsku vrijednost.
Osim ostataka i otpada postoji veliki broj biljnih vrsta koje je mogue uzgajati tzv.
energetski nasadi sa velikim prinosima; kao to su brzorastue drvee i kineske trske,
eukaliptus, zelene alge i sl. Znaajan prinos moe se postii sa topolama, vrbama,
jablanima

Biogas

Biogas je mijeavina gasova koja nastaje fermentacijom biorazgradivog materijala u
okruju bez kiseonika. On je mijeavina metana CH4 (40-75 %), ugljendioksida CO2 (25-60 %)
i otprilike 2 % ostalih gasova (vodonika H2, sumporovodonika H2S, ugljenmonoksida CO).
Biogas je otprilike 20 % laki od vazduha i bez mirisa je i boje. Temperatura zapaljenja mu je
izmeu 650 i 750
0
C, a gori isto plavim plamenom. Njegova kalorijska vrijednost je oko 20
MJ/Nm
3
i gori sa oko 60 %-om efikasnou u konvencionalnoj bioplinskoj pei.
Biogas se dobija iz organskih materijala. Porjeklo sirovina moe varirati, od stonih
otpadaka, etvenih vikova, ostataka ulja od povra do organskih otpadaka iz domainstava.
Osim tih materijala, za proizvodnju biogasa moe se koristiti i trava. Ali fermentacijska
postrojenja za travu moraju ispunjavati vie tehnike zahtjeve od konvencionalnih biolokih
biogasnih postrojenja, koja koriste vrsto ili tekue gnojivo.

_______________________________________________________________________________________
- 81 -

Proizvodnja biogasa

_______________________________________________________________________________________
- 82 -
Termoelektrane na biomasu
Najee se koristi drvna masa koja je nastala kao sporedni proizvod ili otpad te ostaci
koji se ne mogu vie iskoristiti. Takva se biomasa koristi kao gorivo u postrojenjima za
proizvodnju elektrine i toplotne energije ili se prerauje u gasovita i tena goriva za
primenu u vozilima i domainstvima.`
Veliki biopotencijal su ostaci od poljoprivrede (slama soje, penice, jema i
kukuruzovina) a zatim i drugi biljni ostaci i otpad od stoarske proizvodnje, koji se moe
pretvoriti u biogas. Veliki proizvoai itarica i industrijskog bilja (soja, suncokret, uljana
repica i dr.), imaju velike potencijale i za proizvodnju biogoriva (biodizela i etanola).

1. Biomasa (otpadno drvo, poljoprivredni otpad) koristiti se za proizvodnju elektrine energije.
2. Prikupljena biomasa se skladiti u blizini termoelektrane, koja je projektovana za njeno korienje
kao energenta.
3. Biomasa se ubacuje u loite gde sagorevanjem stvara toplotu.
4. Toplota stvorena sagorevanjem biomase zagreva vodu koja se pretvara u vodenu paru pod
pritiskom.
5. Vodena para pokree parnu turbinu.
6. Turbina pokree generator koji mehaniku energiju pretvara u elektrinu energiju.
7. Elektrina struja iz generatora se provodnicima dovodi do transformatora koji struju niskog napona
transformie u struju visokog napona radi prenosa na velike udaljenosti do potroaa.
8. Prilikom sagorevanja stvaraju se razni gasovi meu kojima je i ugljen dioksid (CO2).

_______________________________________________________________________________________
- 83 -
GEOTERMALNA ENERGIJA je toplotna energija unutranjosti zemljine kore.

Naziv geotermalno dolazi od grkih rijei geo, to znai zemlja i therme, to znai toplota.
Geotermalna energija je toplotna energija koja se stvara u Zemljinoj kori polaganim
raspadanjem radioaktivnih elemenata, hemijskim reakcijama ili trenjem pri kretanju
tektonskih masa. Koliinaa takve energije je tako velika da se moe smatrati skoro
neiscrpnom, pa je prema tome geotermalna energija obnovljivi izvor energije.tektonskih
masa.
Potencijal za koritenje geotermalne energije zavisi od:
dubini na koju treba buiti,
sastavu tla,
prisutnosti i stanju vode.

Kapacitetom unutranje kalorike energije prednjae najtee iskoristive suve vrue
stijene. Dostupne temperature se kreu izmeu 150 i 300
o
C na dubinama od 2,5 do 6 km.
Najvei problem koritenju predstavlja preuzimanje toplotne energije. Da bi se preuzela
toplota potrebno je dovesti medij (npr. vodu) i ostvariti kontakt sa vruim stijenjem. Postoje
razne ideje o stvaranju pukotina, ali sve je jo uvijek u istraivanju

Na drugom mjestu po kapacitetu i potencijalu koritenja su geotermalni izvori na velikim
dubinama sa vodom pod velikim pritiskom. Na dubinama od 2,5 do 9 km dostupne su
temperature od oko 160
o
C sa pritiscima preko 100 MPa. Pored problema sa velikim
pritiskom smetnju predstavlja i velika slanost (4-10%). Potencijal za kombinovano koritenje
predstavlja zasienost prirodnim gasom - zapreminski pet puta vie gas (najvie metana). Za
iskoritavanje ovog potencijala jo uvijek nedostaju tehnoloka rjeenja.

Trenutno se koriste izvori do dubina od 5 km sa parom ili vodom na manjim pritiscima
(do 0,8 MPa). Temperature su u rasponu od 90 pa sve do preko 300
o
C. Vee vrijednosti su
rjee.
Najpoeljniji su rjei iskljuivo parni izvori (npr. Geysers SAD i Larderello Italija) gdje para
izlazi na temperaturi od oko 200
o
C. Brojniji su izvori vode gdje voda izlazi sama ili se mora
pumpati. Koritenje izvora vode i pare na niim pritiscima ne zahtjeva posebnu tehnologiju
za buenje.

Cjelokupna bi se geotermalna energija Zemlje (tj. Zemlje kao planeta) mogla procijeniti
na 12,6 x 10
24
MJ, a kore na 5,4 x 10
21
MJ. Svjetski geotermalni potencijal je veoma veliki,
gotovo 35 milijardi puta vei nego to iznose dananje potrebe za energijom, no tek se vrlo
mali dio toga moe efikasno (tj. isplativo) iskoritavati, svega do dubine 5000 m.
_______________________________________________________________________________________
- 84 -

Geotermalna leita moemo dalje podijeliti prema:
Napajanju, tj. nainu ulaska medija u leite i izlasku iz njega:
o s prirodnim ulaskom i izlaskom,
o s prirodnim ulaskom i uvjetakim izlaskom vode kroz buotinu,
o s vjetakim ulaskom i izlaskom vode (buotine).
Termodinamikim i hidrolokim svojstvima:
o izvori tople ili vrue vode (gejzire),
o izvori suve vodene pare,
o leita vode i gasova pod visokim pritiskom,
o vrue i suvo stijenje (magma).

Izvori tople ili vrue vode (gejziri)
o Najei su i najprepoznatljiviji nain izlaska zagrijane vode iz dubine na povrinu
Zemlje.
o Potiu od vrue vode ili pare koja se nalazi zarobljena u razlomljenom i upljikavom
(poroznom) stijenju na manjim ili srednjim dubinama (od 100 do 4500 m). Pri tome je
medij najveim dijelom u tenoj fazi, a tek manjim dijelom u obliku pare (kao
mjehurii).
o Kada je temperatura dovoljno visoka (> 170
0
C), voda se pri izlasku na povrinu
pretvara u paru koja se moe koristiti za pogon parne turbine.
o Kada su temperature nie koristi se sekundarni prenosnik topline (tzv. binarne
geotermalne elektrane).

Izvori suve vodene pare
Praktino su rijetki, ali su najjednostavniji i najisplativiji za iskoritavanje (Geysers , SAD i
Larderello Italija). Prirodna suva vodena para se direktno koristiti za pogon parne turbine.

Leita vode i gasova pod visokim pritiskom
Na velikim dubinama (od 3000 do 6000 m) temperatura vode je od 90 do 200
0
C i sadri
otopljeni metan. Zahvaljujui vrlo visokim tlakovimapritiscima (>1000 bar) bilo bi mogue
iskoritavati mehaniku, toplotnu pa i hemijsku energiju, no uz dananje tehnologije to se
jo ne smatra isplativim.

Vrue i suvo stijenje
U nepropusnim slojevima na velikim dubinama, temperature od 300
0
C do 1200
0
C. Za
iskoritavanje potrebna je sloena tehnologija to jo nije isplativo ni tehnoloki posve
_______________________________________________________________________________________
- 85 -
razrano (postoji tek nekoliko ispitnih postrojenja, npr. u Los Alamosu u SAD-u te u Velikoj
Britaniji).

Prema temperaturi medija geotermalni izvori mogu biti:
o niskotemperaturni (s gornjom granicom temperature izmeu 90 i 150
0
C),
o srednjotemperaturni (podruje temperatura od 90 do 225
0
C),
o visokotemperaturni (donja granica temperature izmeu 150 i 225
0
C).

Geotermalni sistemi za grijanje
Najvei geotermalni sistem koji slui za grijanje nalazi se na Islandu,odnosno u njegovom
glavnom gradu Reykjaviku u kojem gotovo sve zgrade koriste geotermalnu energiju, te se
ak 89% islandskih dpmainstava grije na taj nain.
Prednosti:
o Efikasnost geotermalnog grijanja je znatno vea od standardnih oblika grijanja ( 48%
efikasnija od pei na gas i vie od 75% efikasnija od uljnih pei).
o Isputa se vrlo malo tetnih gasova i staklenikih gasova u atmosferu.
o Geotermalni sistemi mogu i hladiti prostorije, a uz to su i vrlo tihi.
o Geotermalno grijanje je vrlo ravnomjerno to znai da nema hladnih ili vruih taaka i
nema pei i dimnjaka.
o Odravanje sistema je jeftino, treba povremeno samo zamijeniti filtar u toplotnoj
pumpi.
Nedostaci:
o Vrlo visoki inicijalni trokovi.
o Slaba rairenost podruja pogodnih za iskoritavanje (nalaze se uz rubove tektonskih
ploa, a van tog podruja je zemljina kora jednostavno previe debela za ozbiljnije
iskoritavanje geotermalne energije).
o Povratak inicijalnih trokova instalacije moe biti od dvije do ak 20 godina.
o Geotermalno grijanje nije ba 100% isti oblik grijanja zbog toplotnih pumpi koje za
pogon koriste elektrinu energiju, a ta elektrina energija uobiajeno se proizvodi iz
ekoloki neprihvatljivog uglja.
pumpi koje za pogon koriste elektrinu
_______________________________________________________________________________________
- 86 -
e nergiju, ta
elektrina obiajeno se proizvodi
iz ekoloki neprihvatljivog ugljena._ Vrlo visoki inicijalni
tr slaba rairenost podruja
pogodnih za iskoritavanje
_______________________________________________________________________________________
- 87 -
(nalaz

Proizvodnja elektrine energije
loki neprihvatljivog ugljena.

1. Voda, zagrijana geotermalnom energijom i pod pritiskom , preko dovodne cijevi ulazi u
kotao
2. Pregrijana voda se u kotlu pretvara u vodenu paru pod pritiskom
3. Parna turbina pretvara potencijalnu energiju vodene pare pod pritiskom u kinetiku.
4. Obrtanje parne turbine prenosi se na elektrini generator, koji proizvodi elektrinu
energiju, koja se predaje mrei EES.
4. Iskoriena vodena para se kondenzuje u rashladnom tornju, prije nego to se ponovo
upumpa u zemlju, gdje se ponovo zagrijava geotermalnom energijom.
_______________________________________________________________________________________
- 88 -
GEOTERMALNE ELEKTRANE
Poeci korienja geotermalne energije za proizvodnju elektrine energije, veu se
uz talijansko mjesto Landerello i 1904. godinu. Tada je para upotrijebljena za pokretanje
male turbine koja je napajala pet svetiljki. Tamo je 1911. poela gradnja prve geotermalne
elektrane koja je zavrena 1913., a nazivna snaga joj je bila 250 kW. To je bila jedina
geotermalna elektrana u svijetu kroz gotovo pola vijeka.
To postrojenje i danas elektrinom energijom napaja oko milijon domainstava tj.
proizvede se gotovo 5000 GWh godinje, to je oko 10% ukupne svjetske proizvodnje struje
iz geotermalnih izvora. Iako je geotermalna energija obnovljivi izvor energije, pritisak pare se
u Landerello-u smanjio za 30% od 1950.

Principi rada geotermalnih postrojenja za proizvodnju elektrine energije
Geotermalni fluid u obliku vrue vode ili pare, temperature iznad 120
0
C, svoju
latentnu toplotu pretvara u mehaniki rad, odnosno elektrinu energiju.
Zavisno od termodinamikih svojstava geotermalnih fluida, mogue je primijeniti
nekoliko tehnolokih procesa za pretvaranje toplotne u elektrinu energiju.
Odabir procesa zavisi od:
o koliini fluida,
o pritisku i temperaturi,
o odnosu vrue vode i pare,
o sadraju nekondenzirajuih gasova,
o uslova odlaganja kamenca i pojave korozije.

Geotermalne elektrane rade na tri osnovna principa:
Princip suve pare (Dry steam)
Princip separiranja pare (Flash steam)
Binarni princip (Binary cycle)

U skladu sa tim, geotermalnie elektrane se realizuju:
na suvozasienu paru (Dry steam),
s jednostrukim isparavanjem geotermalne vode Flash steam,
s dvostrukim isparavanjem geotermalne vode Double Flash steam,
s binarnim ciklusom, organskim Rankineovim ciklusom (ORC) ili Kalina ciklusom,
s isparavanjem geotermalne vode i binarnim ciklusom

Elektrane na suvozasienu paru (visoko temperaturni izvori) koristi direktno
geotermalni resurs vrua para.
Para se koristi za direktno pokretanje turbina generatora
_______________________________________________________________________________________
- 89 -
Najjeftiniji i najjednostavniji princip.

Koristi se para 180-225
o
C, 4-8 MPa. Para se direktno dovodi na lopatice turbine.
Nakon toga se kondenzuje i pumpom vraa u zemlju. Nekondenzibilni gasovi (CO2, NH4,
H2S) se moraju ukloniti iz kondenzatora zbog korozije. 55 MW postrojenje treba 100 kg/s
pare.

Tipine jedinine snage turbina su izmeu 20 i 120 MW. Prosjena snaga postrojenja
sa suvom parom je 39 MW.
Trenutno se najvea elektrana koja koristi Dry steam princip nalazi u sjevernoj
Kaliforniji i zove se The Geysers, a proizvodi elektrinu energiju jo od 1960 godine. Koliina
proizvedene elektrine energije jo uvijek je dovoljna za opskrbu grada veliine San
Francisca. Elektrane u pogonu : Geysers (SAD), Larderello (Italija), Atsukawa (Japan)

_______________________________________________________________________________________
- 90 -
Elektrane na principu separiranja pare flash proces veina modernih
geotermalnih elektrana.
Koristi se voda iz rezervoara pod velikim pritiskom i na temperaturi iznad 182C.
Pumpanjem vode iz tih rezervoara prema povrini smanjuje se pritisak, a voda se pretvara u
vodenu paru koja pokree turbine. Voda koja se nije pretvorila u paru vraa se u rezervoar
zbog ponovne upotrebe.

U vodom dominantnim leitima primjenjuje se tehnologija geotermalnih elektrana s
isparavanjem. Energent je, u ovome sluaju, voda pod pritiskom.
Budui da je pritisak u buotini uopteno nii od pritiska u leitu, voda pod pritiskom
u buotini struji prema povrini. Kao posljedica pada pritiska, odreeni dio isparava i
buotina istovremeno daje toplu vodu i paru, s tim da je voda dominantna faza. Stoga se ta
leita takoer nazivaju i leita s vlanom parom.
Geotermalna voda esto sadri veliku koliinu otopljenih minerala, uglavnom hlorida,
bikarbonata, sulfata, borata, fluorida i silicija. To moe prouzrokovati zasoljenje cjevovoda i
postrojenja. Ovakva eksploataciona polja proizvode veliku koliinu otpadne vode te je
upravo zbog velike koliine otopljenih minerala geotermalni fluid potrebno vratiti natrag u
leite, putem utisne buotine.
Vlana para se ne moe koristiti kod standardnih turbina bez rizika oteenja
turbinskih lopatica. Stoga se, kod svih instalacija koje koriste leita vlane pare koriste
separatori za odvajanje pare od vode. Proizvodnja elektrine energije iz ovih polja se
ostvaruje pomou isparavanja kapljastog geotermalnog fluida u jednom ili nekoliko
isparivaa na povrini.
Postrojenja s jednostrukim isparavanjem ine 29% od svih geotermalnih postrojenja i
priblino 40% od ukupno instalirsane snage geotermalnih elektrana u Svijetu. Jedinine
snage se kreu od 3 do 90 MW, dok je prosjena snaga 28,1 MW po jedinici.
Postrojenje s dvostrukim isparavanjem predstavlja poboljanje s obzirom na
postrojenje s jednostrukim isparavanjem u tom smislu da daje 15 25% vie izlazne snage za
_______________________________________________________________________________________
- 91 -
iste uvjete geotermalnog fluida. Postrojenje je sloenije, skuplje i zahtjevnije po pitanju
odravanja, ali vie dobijene izlazne snage najee opravdava instalisanje takvih
postrojenja. Postrojenja s dvostrukim isparavanjem su prilino brojna i nalaze se u radu u 9
zemalja. Sredinom 2004. godine u radu je bilo 70 takvih jedinica, 15% od ukupnog broja
geotermalnih elektrana. Jedinine snage se kreu u podruju 4,7 do 110 MW, dok je
prosjena jedinina snaga oko 30 MW.

Elektrane s jednostrukim isparavanjem geotermalne vode Flash steam
Koristi se vrua voda iz geotermalnih rezervoara koja je pod velikim pritiskom i na temperaturama iznad 182
0
C. Izlaskom na povrinu smanjuje se pritisak vrue vode pa se ona pretvara u paru, a zatim pokree turbinu.
Flash proces: Zaostala vrua voda, koja je odvojena u separatoru, moe se djelimino pretvoriti ponovo u
paru, pomou flash-separatora, pod niim pritiskom. Ovako dobivena dodatna para privodi se u srednjem
stupnju turbine, a proces tee dalje. Termiki stepen djelovanja je manji zbog niske temperature i niskog
kvaliteta pare.

Elektrane s dvostrukimj isparavanjem geotermalne vode Double Flash steam

Imaju dva separatora, a turbina ima
dva stepena.
Poveanje izlaza je 20-25% uz 5%
poveanje trokova postrojenja.

_______________________________________________________________________________________
- 92 -
GEOTERMALNE ELEKTRANE S BINARNIM CIKLUSOM
Geotermalne elektrane s binarnim ciklusom su, po termodinamikom principu,
najblie termoelektranama na fosilna goriva ili nuklearnim elektranama kod kojih radni fluid
izvodi stvarni zatvoreni ciklus. Radni fluid, odabran prema povoljnim termodinamikim
svojstvima, prima topoplotu od geotermalnog fluida, isparava, ekspandira u turbini,
kondenzuje, te se vraa u ispariva pomou napojne pumpe.
Prva binarna geotermalna elektrana stavljena je u pogon nedaleko mjesta Petropavlovsk na ruskom
otoku Kamchatka 1967. godine. Imala je snagu 670 kW, te je opsluivala malo selo i nekoliko farmi kako s
elektrinom energijom tako i toplotom za potrebe staklenika.
Danas su binarna postrojenja najee koriteni tip geotermalnih elektrana s ukupnom instaliranom
snagom 274 MW. ine 33% od svih geotermalnih elektrana u radu, ali proizvode samo 3% od ukupne snage.
Oigledno, prosjena snaga po jedinici je mala, samo 1,8 MW, mada dolaze u eksploataciju i jedinice sa
snagama 7 - 10 MW s tzv. naprednim ciklusom. Takoer je nekoliko postrojenja s binarnim ciklusom
pridodano postojeim postrojenjima s isparavanjem kako bi se to vie iskoristilo toplote iz geotermalnog
fluida.

Binarna postrojenja omoguavaju pretvorbu geotermalne topline u elektrinu
energiju iz nisko temperaturnih leita tople vode (tzv. vodom dominantnih leita) s
temperaturom preko 85 C. Takoer, ta je tehnologija pogodna i za eksploataciju srednje
temperaturnih izvora s vlanom parom s visokim odnosom voda/para kod temperatura koje
su preniske za praktinu primjenu sustava s isparavanjem. Binarna postrojenja pretvaraju
toplotu srednje temperaturnih izvora u elektrinu energiju efikasnije nego ostale
tehnologije.
Kod binarnih postrojenja izmjenjiva topline prenosi toplotu s geotermalnog fluida
dobavljenog iz proizvodne buotine u primarni krug na lako isparljiv radni fluid u
sekundarnom krugu, kao to su halogeni ugljikovodici (npr. Freon, Frigen), propan, izobutan,
pentan, amonijak. Taj je termodinamiki ciklus poznat kao Organski Rankineov Ciklus (ORC).
Radni fluid u sekundarnom krugu isparava u isparivau pomou geotermalne toplote iz
primarnog kruga. Para ekspandira prolaskom kroz turbinu (u ovom se sluaju esto naziva
organska turbina), koja je spojena s elektrinim generatorom. Ispuna para se kondenzira
u vodom ili vazduhom hlaenom kondenzatoru, a kondenzat se napojnom pumpom vraa u
ispariva. Ohlaena geotermalna voda moe se ispustiti u okolinu ili vratiti natrag u leite
bez isparavanja, to minimalizira problem taloenja otopljenih minerala.
Tipine jedinine snage su 1 3 MW. Tehnologija binarnih postrojenja se pojavljuje
kao najisplativiji, najefikasniji i najpouzdaniji nain za pretvaranje velikog broja nisko
temperaturnih izvora u elektrinu energiju, kojih je relativno dosta po svijetu.
Iskoristivost binarnih postrojenja poboljana je uvoenjem Kalina tehnologije.
Mjeavina vode i amonijaka isparava unutar konanog temperaturnog podruja, proizvodei
dvokomponentnu paru (npr. 70% amonijak i 30% voda) za razliku od ORC koji se temelji na
istim fluidima koji isparavaju kod odreene temperature isparavanja. No danas postoji tek
_______________________________________________________________________________________
- 93 -
jedna geotermalna elektrana koja koristi Kalina ciklus, Husavik na Islandu i koja je
raspoloiva za poreenje; nekoliko ih je u fazi izgradnje. Nasuprot tome, ORC je ovladana
tehnologija sa stotinama MW instaliranih razliitih postrojenja iromSvijeta.

UPOREIVANJE GEOTERMALNIH ELEKTRANA S KONVENCIONALNIM ELEKTRANAMA
Bez obzira na to koristi li se geotermalna energija za proizvodnju elektrine energije ili
direktno, karakteristike geotermalnih leita odreuju tehnologiju za iskoritavanje.
Geotermalni fluid esto sadri velike koliine gasova i razne hemijske supstance koje mogu
biti i vrlo otrovne. Zbog toga se mogu pojaviti problemi korozije, erozije i taloenja hemijskih
spojeva to dovodi do propadanja cjevovoda i turbina pa ak i smanjenja efikasnosti
postrojenja. Ti problemi se izbjegavaju kombinacijom upotrebe materijala otpornih na
koroziju, kontrolom temperature fluida, proiavanjem pare i uporabom sredstava za
sprjeavanje korozije.
Specifinosti geotermalnih elektrana:
nema izgaranja goriva, to smanjuje trokove, ali takoer minimalizira i
zagaenje okoline,
niska temperatura i pritisak pare ima za posljedicu nisku termodinamiku
iskoristivost postrojenja (tipino ~15%) u poreenju s termoelektranama na
fosilna goriva (35-38%),
_______________________________________________________________________________________
- 94 -
dugotrajni i sloeni postupak putanja u pogon svrstava geotermalne elektrane
pogodnijima za pokrivanje baznog optereenja nego za pokrivanje vrnog
optereenja,
geotermalne elektrane trebaju biti smjetene to blie proizvodnoj buotini
kako bi se izbjegli transportni gubici,
geotermalna elektrana snage 100 MW troi oko 80 t/h pare. Taj se protok
obino postie s vie proizvodnih buotina koje crpe isto leite,
para ima poprilinu koliinu minerala, koji uzrokuju eroziju i koroziju elemenata
turbine. To zahtijeva kontinuirano i znaajno odravanje,
poetni trokovi geotermalne elektrane su vii budui da je osim elektrane
potrebno izgraditi i buotinu, to predstavlja zapravo najvei troak. Meutim, s
vremenom se trokovi smanjuju budui da je raspoloivost resursa stabilna i
predvidiva. Takoer, geotermalna elektrana nije ovisna o trinim kretanjima
cijena energenata

_______________________________________________________________________________________
- 95 -

ENERGIJA MORA

Hidroenergija (eng. water power, njem. Wasserkraft)- energije vodenih tokova:
kopnenih vodotokova (rijeka, potoka, kanala i sl)
mora

Danas poznate energije mora koje je mogue tehnoloki iskoritavati:
energije talasa, 80000 TWh (godinji globalni resursi)
energije plime i oseke (strujanje vode) 800 TWh
energije plime i oseke (razlika nivoa) 300 TWh
ttoplotna energija okeana 10000 TWh
energija osmoze 2000 TWh

Svjetska e nas mora i okeani moda jednog dana napajati sa svom potrebnom
energijom za ivot i rad

Energija talasa obnovljiv je izvor koji varira u vremenu.
Elektrane na talase - lokacije na kojoj su talasi dovoljno esti i dovoljne snage.
Energija talasa naglo opada s dubinom talasa, te tako u dubini od 50 m iznosi svega 2%
od energije neposredno ispod povrine. Snaga talasa procjenjuje se na 2 x 109 kW,
emu odgovara snaga od 10 kW na 1 m talasne linije.

Ima raznih oblika elektrana na talase, pri tome imamo elektrane uz obalu i elektrane na
otvorenom

ELEKTRANA NA MORSKE TALASE

_______________________________________________________________________________________
- 96 -
ENERGIJA PLIME I OSEKE

Potrebno je barem 5 metara visinske razlike izmeu plime i oseke uz to mora postojati
mogunost izgradnje pregrade tj. brane,radi stvaranja akumulacijskog bazena.
Podruja najveih razlika plima i oseka: Zaliv Fundy, Kanada - 16 metara,Zapadna obala
Francuska 12 metara
Koritenje energije plime i oseke slino je koritenju energije vodotoka rijeka, energija
vode pokree turbinu, koja pokree generator, i tako se proizvodi elektrina energija.
U Francuskoj je 1966. godine podignuta prva hidroelektrana na plimu i oseku na
svijetu, La Rance - snage 240 MW, njena snaga je otprilike 1/5 snage tipine nuklearne
elektrane. Sljedea po snazi je elektrana Annapolis u Kanadi, snage 17 MW.
Glavni problemi kod iskoritavanja energije plime i oseke su nestalnost dizanja i
sputanja nivoa vode, mali broj mjesta pogodnih za iskoritavanje takvog oblika energije i
brane koje imaju negativan utjecaj na floru i faunu, jer su prepreka za morske organizme
koje oni ne mogu zaobii ili izbjei.

Princip rada elektrane na plimu i oseku

_______________________________________________________________________________________
- 97 -

Elektricne Energije !PrDIE2013!!!

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Elektricne Energije !PrDIE2013!!!

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Distribuirani izvori elektrine energije Predavanja, 2013

You might also like