1

5.4 Potisni leajevi

Dejstvo potisnih leajeva zavisi o postojanja konvergentnog procjepa izmeu posebno
oblikovane ili nagnute plohe i pratei ravnu povrinu spojnice. Pomak relativnog klizanja
e prisiliti ulje izmeu povrina koje se dodiruju i proizvesti povrinski pritisak. Na Sl. 10,
povrinske brzine su U
1
i U
2
.

Slika 10
Sa konstantnim viskozitetom i sa , Reynolds-ova jednaina,
( jednaina 5.7 ),postaje:

) (

( )
Ova jednaina nije rijeena analitiki, ali numerike analize i digitalni raunari mogu je
koristiti za rjeavanje odreenih sluajeva. Uobiajna je praksa da se pretpostavi da
nema bonog istjecanja, tj. leita beskonane duine l tako da su brzina w i
jednaki nuli. Jednaina ( 5.23 ) je tada pojednostavljena

) (

( )
Integrirajui

) (

)
Za leajeve ( Slika 5.10 ) sa debljinom filma na ulazu h
1
i izlazu h
2
, nagib je

.
Neka je

( ) i . Dalje




2

(

) [(

)
(

Granini uslovi: p = 0 za x = 0 i x = b se koriste za dobijanje:

(

) ( )
(

) (

) ( )
(

) [

( )]

( )
gdje se kasnije odnose na minimalnu debljinu filma h
2
. Ukupno optereenje P je
dobijeno integracijom na povrini. Obraivane ili montirane plohe unutar tolerancija koje
su potrebne za mali ugao je teko postii i prema tome su plohe obino zaokrenute.
Veza izmeu duine osovine x
p
, i ostalih varijablih moe se dobiti prije nego to se desi
bono istjecanje, faktori korekcija za izvedene koliine su utvreni eksperimentalno i
dostupni su, na primjer, u ESDU-82029. Teorija za ravne plohe ukazuje da se
maksmimalna nosivost postie poloajem osovine na x
p
= 0,578b, ali nosivost ne postoji
ako je kretanje obratno. Za leita sa obrtanjem, prirodan poloaj je sredinji, x
p
= 0,5b,
ali teorija ravne plohe ukazuje nultu nosivost za ovaj poloaj. Meutim, leajevi sa
sredinjim zakoenjima i navodno ravnim povrinama se uspjeno koriste godinama.
5.4.1 Ravne osovine
Najjednostavniji oblik potisnog leaja je ravna osovina ili rukavac. U nekim sluajevima
odvajanje filma maziva je nepromjenljive debljine i na bilo kojem dobijenom
polupreniku pritisak je konstantan, tj. gradijent pritiska je mogu u radijalnom pravcu.
Ako je ulje ubrizgano u unutarnje rubove potisnih leajeva strujat e po zavojnoj putanji
prema vanjskom obodu kako rotira vratilo. Oito je, kako god, postojanje filma zavisi u
cjelosti o uljnom pritisku na ulazu, i da e ovaj pritisak uveliko usmjeriti mo noenja
leajeva. Za potrebe prorauna konstrukcije moe se pretpostaviti da je film u stanju
istog smicanja.
Numeriki primjer
Vertikalno vratilo prenika 75 mm miruje u leaju sa prirubnicom. Ako su zavretak
vratila i povrina leaja potpuno ravne i pod pretpostavkom da su odvojene uljnim
filmom debljine 0,025 mm, odrediti moment potreban za obrtanje vratila, i snagu kojom
e se savladati otpor viskoziteta uljnog filma. Koeficijent viskoziteta ulja je = 40 10
-3
Pa s.




3

Rjeenje:
Neka je
h - debljina filma;
r
1
- poluprenik vratila;
= n/30 = 25 rads
-1
- ugaona brzina vratila.
Dalje
- brzina smicanja na polupreniku r;
r/h - napon smicanja na polupreniku r.
Uzimajui u obzir osnovni prsten poluprenika r i irine dr,

i tako da je

( )
ili
= 40 10
-3
Pa s;
h = 0,025 10
-3
m;
= 25 = 78,54 s
-1

r
1
= 75 10
-3
m
Prema tome

i
Odnosei se na leaj sa prirubnicom u prethodnom primjeru, ako je

- povrina leaja;


4

N - brzina rotacije s
-1
;
p - pritisak leaja u jedinici povrine, pretpostaviti da je ravnomjeran;
f - koeficijent trenja.
odnosno da je leaj ravna osovina

( )
Izjednaavajui dobijenu vrijednost T sa jednainom ( 5.26 )

tj.

ili

( )
5.4.2. Uinak gradijenta pritiska u pravcu kretanja
Na poetku, jednostavne vrste potisnih leita, teko su uspijevale zadrati debljinu
filma. Kod uvoenja gradijenta pritiska u pravcu kretanja,odnosno po obodu, leita tipa
osovine ili rukavca, postignut je mnogo vei maksimalni pritisak izmeu povrina, i
optereenje koje se prenosi znatno se poveava.Michell ( radei samostalno u Australiji
i Kingsbury u USA ) je prvi ponudio potpuno rjeenje protoka maziva izmeu povrina
strme ravni. Rezultati su vani i mogu se prikazati uzimajui u obzir klizni leaj u kojem
debljina filma varira linearno u pravcu kretanja ( slika 5.11 ).


5


Slika 5.11
Ovdje se kliza kree ravnomjernom brzinom V i mazivom je odvojen od leaja ili
posteljice, protok se odrava kretanjem klizaa. Pretpostavlja se da su krajevi na ulazu i
izlazu ispunjeni mazivom na nuli manometra. Neka je B irina leaja u pravcu kretanja i
uzeti u obzir jedininu duinu u smjeru okomito na brzinu V. Zanemareno je istjecanje,
odnosno pretpostavlja se da je posteljica beskonano duga. Neka je
h = srednja debljina filma,
h + e = debljina na ulazu,
h - e = debljina na izlazu
= debljina na oblasti X - X, na udaljenosti x od centra irine, tako da je

( )
Usvajanjem postupaka koji se koriste u mehanici fluida

Pretpostaviti da je x
'
vrijednost x na kojoj se javlja maksimalni pritisak, tj. dp/dx = o, a
zatim, za kontinuitet toka

6

tako da je

( ) ( )
Slino je i napon smicanja

tako da je

[


(

) ] ( )
Integriranjem jednaine ( 5.30 ), pritisak p na oblasti X - X je dat sa

gdje se x
'
i k smatraju konstantama. Kako je

dobija se

( )
Konstante x
'
i k su odreene iz uslova da je p = 0 kada je

tj. kada je odnosno . Dakle

i jednaina pritiska ima oblik

( )


7

Za maksimalnu vrijednost p piemo

tj.

Tada jednaina ( 5.33 ) ima oblik

)
( )
gdje a = e/h predstavlja odnos leaja i povrine posteljice.
5.4.3 Uvjeti ravnotee
Odnosei se na Sl. 5.11, P predstavlja optereenja na klizau ( u jedinici duine
mjerene okomiti na pravac kretanja ) i F' predstavlja silu zatezanja koja je jednaka i
suprotna tangencijalnom otporu F. Slino Q i F
r
, su reakcije sila na uljnom filmu du
leaja, tako da je sistem u ravnotei ( neophodan uslov da posteljica ima dovoljno
slobode da prilagodi svoj nagib tako da su zadovoljeni uvjeti ravnotee ) pod
djelovanjem etiri sile, P, Q, F' i F
r
. Ponovo, P i F' su jednake i suprotne rezultanti
djelovanja uljnog filma na klizau, tako da je:

( )

( )
Za prethodno, jednaina ( 5.33 ) daje:

( )

i pisajui a = e/h, ovo se moe svesti na

(


) ( )
Slino, za tangencijalnu silu zatezanja, jednaine ( 5.31 ) i ( 5.36 ) daju


8

i integriranjem izmeu granica B/2, svede se na

) ( )
5.4.4 Koeficijent trenja i kritini nagib
Ako je f stvarni koeficijent trenja klizaa, moemo pisati

tako da je

( )
Odnosei se na ponovo na uvjete ravnotee, pretpostavljajui da je ugao u radijanima
izmeu klizaa i povrine posteljice leaja, onda za ravnoteu imamo

Poto je veoma mali, moemo pisati sin i cos = 1. Dalje, F
r
je veoma mala u
odnosu na Q, tako da je

( )
odnosno

( ) ( )
Kritina vrijednost se javlja kada je F
r
= 0, tj.

( )
gdje je ugao trenja klizaa. Kada je > , F
r
je tada negativna. Ovo je uzrokovano
promjenom pravca istjecanja uljnog filma nalijeganjem na povrinu posteljice.Kritina
vrijednost data je jednainom ( 5.39 ). Dakle

9

prema tome

i stoga

5.5 Rukavac leita
5.5.1 Geometrijski oblici i stvaranje pritiska
Kod jednostavnog rukavca leaja, poloaj rukavca je direktno povezan sa vanjskim
optereenjem. Kada je leaj dovoljno snabdijeven uljem i kada je vanjsko optereenje
jednako nuli, rukavac e se rotirati koncentrino unutar leaja. Meutim, kako se
optereenje poveava rukavac se sve vie pomjera u ekscentrian poloaj, ime se
formira uljni film u obliku klina gdje se pojavljuje optereenje preeno pritiskom.
Ekscentricitet e je mjeren od centra leaja O
b
do centra vratila O
j
, kako je prikazano na
Sl. 5.12. Mogui maksimalni ekscentricitet jednak je radijalnom zazoru c, ili polovini
poetne razlike kod prenika, c
d
, i to je hiljaditi dio prenika.Pogodno je da se koristi
odnos ekscentrinosti, koji je definisan = e/c. Kada je = 0, optereenje ne postoji, i
ima maksimalnu vrijednost 1,0 u sluaju kada bi vratilo trebalo dodirivati leaj pod
izuzetno velikim optereenjem.

Slika 5.12

Debljina filma h varira izmeu

( ) i

( ). Dovoljno precizan
izraz za srednje vrijednosti se dobija iz geometrije prikazane na Sl. 5.12. Sa slike


10

poluprenik rukavca je r, dok je poluprenik leaja r + c, i mjeri se suprotno od poloaja
h
max
. Udaljenost

ili ( ) , odakle je
( ) ( )
Oblik pravolinijske koordinate iz Reynolds-ove jednaine, jednaina ( 5.7 ), je pogodan
za koritenje. Ako se uzme da je poetak koordinata u bilo kojem poloaju O na povrini
leaja, tako da je osa X tangenta, a osa Z je paralelna osi rotacije. Rotiranjem leaja
javlja se povrinska brzina U
1
du ose X. Povrinske brzine su prikazane na Sl. 5.13.

Slika 5.13
Povrina vratila ima brzinu Q
2
stvarajui sa osom X ugao ija je tangenta h/x, iji je
kosinus otprilike 1,0. Stoga su komponente U
2
= Q i V
2
= U
2
( h/ x ). Uvrtavanjem
ovih pojmova, Reynolds-ova jednaina ima oblik

)+ (

( )
gdje je U = U
1
+ U
2
. Isti rezultat se postie ako se poloaj koordinata uzme du povrine
rukavca sa tangentom X. Reynolds pretpostavlja beskonanu irinu leaja, stvarajui
p/ z i w = 0. Zajedno sa konstantom , ovo pojednostavljuje jednainu ( 5.43 )

( )
Reynolds je predstavio rjeenje u nizu, koje je objavljeno 1886. 1904, Sommerfeld je
doao do odgovarajue zamjene koja mu je omoguila da integriranjem doe do
priblinog rjeenja. Rezultat je


11

*
( ) ( )
(

) ( )

+ ( )
Rjeenje se nairoko koristi, zajedno sa eksperimentalno odreenim faktorom
istjecanja, za korigovanje konane duine leaja. Predstavljeno je kao Sommerfeld
rjeenje ili rjeenje za dugaka leita. Novija leita su generalno manja od onih koja
su se koristila prije. Omjer duine i prenika je manji od 1,0. Ovo stvara vei protok i na
kraju istjecanje je u cjelosti mnogo vee. 1929, Michell i 1930, Cardullo su predloili da
se izraz p/ z iz jednaine ( 5.43 ) zadri, a da se izraz p/ x odbaci. Ocvirk 1952,
zanemarujui parabolinost, pritisak izazvan protokom brzine U, dobio je Reynolds-ovu
jednainu u istom obliku koju su predloili Michell i Cardullo, ali sa veim
izjednaavanjem. Dobijeni oblik

( )
U odnosu na jednainu ( 5.44 ), jednaina ( 5.46 ) se lako integrira, i dovodi do
optereenja, kao to su bezdimenzionalni parametri, ukljuujui duinu, to je korisno u
konstruisanju i planiranju eksperimentalnih rjeenja. Koristit e se kod preostalih
izvoenja i razmatranja naela koja su ukljuena. Ako ne postoji ekscentrinost vratila i
leaja, onda h i h/ x nezavise od z i jednaina ( 5.46 ) e se morati integrirati dvaput
da se dobije

Za granine uslove p/ z = 0 za z = 0 i p = 0 za z = . to je prikazano na Sl. 5.14.
Tako da je

( )
Nagib h/ x = h/ (r) = (1/r)/ h/ i iz jednaine ( 5.42 ), h/ x = -( c sin )/r.


12


Slika 5.14
Uvrtavajui u jednainu ( 5.47 ), dobijamo

)

( )

( )
Ova jednaina ukazuje na to da e se pitisak iriti radijalno i aksijalno kao to je
prikazano na Sl. 5.14; aksijalno irenje e biti parabolino. Najslabiji pritisak e se
javljati na sredini plohe z = 0, na uglu

) ( )
i vrijednost p
max
se moe dobiti uvrtavanjem
m
u jednainu ( 5.48 ).