ukasz Machaj

Anarchistyczna krytyka pastwa w XIX wieku

gwne kierunki
Zagadnienie genezy pastwa, jego legitymizacji oraz filozoficznomoralno-
ideowych fundamentw funkcjonowania instytucji wadzy
stanowi kluczowy i waciwie nieodzowny element refleksji o!ecnej w
ka"dej doktrynie czy te" ideologii politycznej# $edynie pozornym
paradoksem jest fakt, i" takowa konstatacja w peni odnosi si% rwnie" do
anarchistycznych koncepcji uo"enia stosunkw spoecznych# &rytyka
pastwa jest zdecydowanie naj!ardziej em!lematycznym toposem
anarchistycznego dyskursu# 'aniel (rin!erg zauwa"a wprawdzie, "e
)autorzy charakteryzuj*cy anarchizm, w tym tak"e niektrzy
reprezentanci tej ideologii, uto"samiaj* go cz%sto z odrzuceniem wadzy
pastwowej# $est to jednak, jak si% wydaje, zaledwie zewn%trzny o!jaw
pewnego stylu mylenia zwi*zanego ze specyficzn* koncepcj* jednostki
ludzkiej oraz relacji *cz*cych j* ze spoeczestwem i wiatem
przyrodniczym+,-# . gruncie rzeczy podo!n* tez% stawia /iotr
0askowski, argumentuj*c, "e )fundamentem myli anarchistycznej jest
afirmacja ludzkiej podmiotowoci i w konsekwencji 1 !ezwzgl%dna
wrogo2 wo!ec wszelkiej wadzy i ka"dego autorytetu, wyra"ana formu*
)ni 'ieu ni ma3tre+ 4ani 5oga, ani pana6 7###8 9ajwi%kszym spord
wrogw jest pastwo1zracjonalizowany system dominacji i kontroli 7###8
:strj pastwa nie ma znaczenia# ;ystem demokracji parlamentarnej,
odwouj*cy si% do idei wolnoci i rwnoci, nie r"ni si% w swej istocie
od jakiejkolwiek innej formy wadzy 7###8 ;przeciw wo!ec nowoczesnego
pastwa jest nie tylko sprzeciwem przeciwko rz*dom, lecz tak"e, a mo"e
przede wszystkim, aktem oporu wo!ec porz*dkuj*cego i
uniformizuj*cego systemu+,<# =kceptuj*c generaln* trafno2 powy"szych
tez, uznaj*cych negowanie instytucji pastwowych za raczej wtrny
ani"eli pierwotny aspekt omawianej doktryny,> 4o ich zasadnoci
,- '# (rin!erg, Ruch anarchistyczny w Europie Zachodniej 18701914,
.arszawa ?@@A, s# >B#
,< /# 0askowski, Szkice z dziejw anarchizu, .arszawa CBB-, s# D,1D>#
,> . tym sensie negacja pastwa stanowia!y np# pochodn* apologetycznego
stosunku do idei indywidualnej wolnoci# Zo!# np# M# .alden!erg,
A?
wiadczy2 rwnie" mo"e anarchistyczna krytyka wszelakich typw
przymusu wynikaj*cych np# z kwestii natury ekonomicznej czy
religijnej6, !ez wi%kszych w*tpliwoci nale"y rwnoczenie stwierdzi2, "e
opozycja wzgl%dem pastwa jest naj!ardziej wyrazist* manifestacj*
oglniejszych filozoficznych przekona czy te" preferencji# Zreszt*
warstwa krytyczno-negatywno-polemiczna jest w anarchizmie 4w
porwnaniu z innymi ideologiami6 wzgl%dnie roz!udowana# $ak trafnie
podsumowuje Eadosaw =ntonw, )podstawowymi skadnikami doktryny
anarchizmu !yy i s*F zasada !ezwzgl%dnej, skrajnie poj%tej wolnoci
jednostki i wynikaj*cy z niej indywidualizm, wiara w do!ro2 natury
ludzkiej, woluntaryzm oraz idealistyczne pojmowanie historii# 'roga do
realizacji tych postulatw, a wi%c do wyzwolenia jednostki, wiedzie w
opinii anarchistw przez zniesienie pastwa oraz ustanowienie ustroju
!ezpastwowego wolnego od przymusu, opartego na zwi*zkach
producentw i konsumentw+,@# Gelem artykuu jest prezentacja
anarchistycznej krytyki pastwa, formuowanej przez jego
dziewi%tnastowiecznych klasykw# .ydaje si%, "e dla naszych potrze!
dopuszczalne jest tedy homogeniczne potraktowanie r"nych wariantw
tej doktryny, al!owiem w kontekcie polemicznym wi%cej je *czyo,
ani"eli dzielio# :znane w literaturze dystynkcje na anarchoindywidualizm,
anarchokolektywizm, anarchokomunizm i anarchosyndykalizm
opieraj* si% !owiem przewa"nie na roz!ie"nociach
dotycz*cych sfery pozytywnych projektw przyszego spoeczestwa
!ezpastwowego, maj*cych o!owi*zywa2 w nim regu itp# Mo"na
przyj*2, "e gwnymi punktami anarchistycznej krytyki pastwa !yy
naruszanie przeze jednostkowej wolnoci 4ze wszystkimi negatywnymi
antropologicznymi konsekwencjami tego procesu6, podwa"anie zasad
egalitaryzmu 4jakkolwiek pojmowanego6-B i ponoszenie odpowiedzialnoci
za wy!uchy konfliktw z!rojnych#
.ypada zgodzi2 si% z pogl*dem $erzego ;ielskiego, "e anarchici
ceni* wolno2 w spos! )skrajnie wysoki+-?# 9ajpowa"niejszym wrogiem
!rekursorzy "owej #ewicy$ Studia z y%&i spo'ecznej ()( i (( wieku,
&rakw1.rocaw ?@>,, s# ,A#
,@ E# =ntonw, !od czarny sztandare$ *narchiz w !o&sce po 1980 roku,
.rocaw CBBA, s# D<B#
-B . tym miejscu trze!a jednak przypomnie2 o antyegalitaryzmie (eorgesa
;orela#
-? $# ;ielski, #ewica$ !o&ska &ewica$ +echy i orientacje, 4wF6 !o&ska &ewica w ((
AC
dla r"norako rozumianej swo!ody dziaania jednostki jest sztuczny,
wrogi spontanicznym relacjom spoecznym i !iurokratyczny aparat
pastwowy# .arto przypomnie2 in e,tenso !odaj"e naj!ardziej znany
cytat z ksi*"ki wiod*cego anarchoindywidualisty /ierreHa $osepha
/roudhonaF )5y2 rz*dzonym to tyle, co !y2 o!serwowanym,
nadzorowanym, szpiegowanym, kierowanym, poddanym prawu,
oznakowanym, okieznanym, zapisanym, indoktrynowanym, pouczanym,
kontrolowanym, sp%tanym, szacowanym, ocenianym, cenzurowanym,
sterowanym 7###8 5y2 rz*dzonym to tyle, co !y2 ewidencjonowanym,
zliczonym, otaksowanym, ostemplowanym, zmierzonym, napi%tnowanym,
wycenionym, licencjonowanym, autoryzowanym, pouczanym,
powci*ganym, sp%tanym, poprawianym 7###8 Io tyle, co 7###8 !y2
o!ci*"anym kontry!ucjami, musztrowanym, upionym, wyzyskiwanym,
monopolizowanym, szanta"owanym, uciskanym, oszukiwanym,
gra!ionym 7###8 represjonowanym 7###8 upodlonym, przeladowanym,
zaszczutym, sprofanowanym 7###8 wymianym, wyszydzonym, zohydzonym,
odartym z honoru# Io jest wadzaJ to jest jej sprawiedliwo2J to
jest jej moralno2+-C# . systemie pastwowym, niezale"nie od systemu
reprezentacji czy te" jego odus operandi, mamy zawsze, zdaniem
/roudhona, do czynienia z konieczn* i nieuchronn* utrat* przynajmniej
cz%ci wolnoci w zamian za rzekome i zudne korzyciF )Ez*d poredni
czy !ezporedni, prosty czy zo"ony, zawsze !%dzie posugiwa si%
szwindlem i oszukiwa ludzi# Io zawsze ludzie wydaj*cy rozkazy
ludziomJ to fikcja oznaczaj*ca koniec wolnociJ to !rutalna sia,
uniemo"liwiaj*ca zadawanie pyta, w miejsce sprawiedliwoci, ktra
jedyna mo"e na nie odpowiedzie2J to uporczywa am!icja, pod!udowana
dewocj* i atwowiernoci*+# /ozostaj*c przy ustroju pastwowym,
jednostki w spos! nieunikniony 4chocia"!y rz*dz*cy mieli pocz*tkowo
najszlachetniejsze intencje6 zawsze zanotuj* regres do ustroju
)przywilejw i niewolnictwa+# Kakt ten jest immanentnie
wkomponowany w struktur% wadzy# /rzejawem takiej zale"noci jest
wieku$ -istoria &udzie idee, pod red# I# Ll%zaka i M# Lliwy, &rakw CBBA,
s# DC>#
-C /#$# /roudhon, .enera& idea o/ the re0o&ution in the "ineteenth century,
httpFMMdwardmac#pitzer#edu 4przekad /awa Maciejki i Michaa ;zczu!iaka
4wF6 E# 9ozick, *narchia1 pa2stwo1 utopia, .arszawa ?@@@, s# C-6# . dalszej
cz%ci artykuu wszystkie anarchistyczne pu!likacje !%d* cytowane za
wskazan* stron* internetow*#
AD
m#in# podwa"anie przez pastwo legitymowanych i usprawiedliwionych
4tj# !%d*cych funkcj* jednostkowej pracy6 praw wasnoci# $ak dowodzi
/roudhonF )9ard to lokator zamo"nego waciciela zwanego rz*dem,
ktremu paci, za u"ytkowanie ziemi, czynsz zwany podatkiem# &iedy
rz*d prowadzi wojn%, wygrywa lu! przegrywa !itw%, modyfikuje
wyposa"enie armii, wznosi pomnik, wykopuje kana, otwiera drog% lu!
!uduje tory kolejowe, to wtedy po"ycza pieni*dze, za ktre podatnicy
musz* uiszcza2 odsetki+# Iakowy transfer ma oczywicie niedo!rowolny
i niemutualistyczny charakter, tym samym redukuj*c uprawnienia
waciciela# :zupenijmy, "e w anarchoindywidualizmie uzasadnione
prywatne posiadanie, naruszane permanentnie przez wadz%, jest
nieodzownym warunkiem wolnoci# Iymczasem swo!oda ludzkiego
dziaania 4przy uwzgl%dnieniu identycznej wolnoci innych6 w "adnych
okolicznociach nie mo"e zosta2 pogwaconaJ to stay i oryginalny
komponent jednostkowej kondycji, to warunek sine 3ua non naszego
czowieczestwaJ wyrzekanie si% wolnoci to atak na ludzk* natur% per
se# =narchia jest przeto, w przekonaniu /roudhona, wr%cz synonimem
wolnoci# .adza czowieka nad czowiekiem posiada inherentnie
opresywny charakter# Go wi%cej, ma ona zawsze woluntarystyczny,
ar!itralny i kapryny wymiar, uniemo"liwiaj*c przy tym jednostce
samodzielne mylenie oraz indywidualne formuowanie konkluzji-D#
/onadto wadza wykazuje zawsze inklinacj% do rozszerzania swojego
zakresu, do powi%kszania swego imperiumJ wszelkie koncepcje
okieznania rozrostu pastwa s* emanacj* mylenia utopijnego lu! te"
niczym innym, jak przejrzyst* mistyfikacj*# /rzekonanie o mo"noci
stworzenia rz*du przyjaznego wolnoci jest przeto wewn%trznie
sprzeczne# Ez*d musi pod*"a2 w kierunku centralizacji, a!solutyzmu,
administracyjnej opresji-A# Z tego powodu, w!rew wszelkim mitom i
fikcjom, nawet przedstawicielski rz*d jest tylko )ostatni* form* tyranii
mi%dzy ludNmi+-,# $ak zatem podsumowywa inny )ojciec+ anarchizmu
.illiam (odwin, )im mniej rz*du oraz im mniej przypadkw ingerencji
wadzy w post%powanie jednostek 7###8 tym lepiej dla do!ro!ytu oraz
-D )4ideJ /#$# /roudhon, 5hat is property$ *n in3uiry into the princip&e o/ ri6ht
and o/ 6o0ernent, 'oOer-9ew Pork ?@<B#
-A )de, Syste o/ econoic contradictions7 or1 the phi&osophy o/ isery, 9ew
Pork ?@<C#
-, )de, )nterest and principa&$ 8he circu&ation o/ capita&1 not capita& itse&/1
6i0es 4irth to pro6ress1 9oice o/ the !eop&e, ?>A@#
AA
pomylnoci czowieka+--#
. gruncie rzeczy analogiczne w*tki mo"emy odnaleN2 w
koncepcjach innego wy!itnego reprezentanta doktryny anarchistycznej w
jej indywidualistycznym wariancie, tj# u $ohanna Gaspara ;chmidta,
lepiej znanego jako MaQ ;tirner 4przy caym jego sceptycyzmie
wzgl%dem wystarczalnoci wolnoci6# Kilozof nie waha si% nazywa2
organizacji pastwowej )despot*+ wtr*caj*cym ludzi w stan
niewolnictwa# 'la ;tirnera nie miaa przy tym "adnego znaczenia
kwestia, czy pastwo opiera si% na ar!itralnych i kaprynych rozkazach
rz*dz*cych, czy te" funkcjonuje w oparciu o oraz poprzez prawo# $ak
utrzymywa, ka"de prawo dotycz*ce ludzkiej dziaalnoci 4a zatem
rwnie" i pastwowe &e6es6 jest manifestacj* woli oraz posiada wymiar
rozkazodawczy# ;tirner podkrela przeto dalejF )/astwa trwaj* tak
dugo, jak dugo istnieje wola rz*dz*ca i jak dugo ta wola jest
postrzegana jako dominuj*ca nad wol* jednostki+# /rzymus oraz
znoszenie wolnoci jest wi%c warunkiem sine 3ua non egzystencji
pastwaF )/astwo nie mo"e zrzec si% roszczenia do determinowania woli
czowieka 7###8 'la pastwa niez!%dnym jest, a!y nikt nie posiada
wasnej woliJ jeli miaa!y j* jedna oso!a, to pastwo musiao!y j*
wykluczy2 4zamkn*2 w wi%zieniu, skaza2 na !anicj% etc#6J jeli
posiadali!y j* wszyscy, to pastwo zostao!y przez nich zlikwidowane#
/astwo jest nie do pomylenia !ez panowania i poddastwa
4podlegoci6, poniewa" pastwo musi dominowa2 nad wszystkim, co
znajduje si% na jego o!szarze+# Iym samym, zdaniem ;tirnera, jednostka
kieruj*ca si% w swoim post%powaniu wasn* wol* jest faktycznie
destruktorem aparatu pastwowego, gdy" jej wola i wola rz*dz*cych
pozostaj* w stanie nieuchronnej wrogoci-<# Ezeczona animozja posiada
charakter miertelny oraz niemo"liwy do umierzenia# . pastwie
!owiem )moje nieokieznane RjaS 7###8 nie mo"e osi*gn*2 spenienia i
samorealizacji+# )&a"de e6o+, )ka"dy nieujarzmiony czowiek+, )ka"da
oso!a post%puj*ca miao, zgodnie z wasn* wol*, !ez l%ku i odwa"nie+
-- .# (oodwin, 8hou6hts occasioned 4y the perusa& o/ :r$ !arr;s Spita&
seron1 preached at +hrist +hurch1 *pri& 1<1 1800, 0ondon ?>B?#
-< 'otyczy to tak"e mo"liwej wszak teoretycznie sytuacji, w ktrej ?BBT
elektoratu akceptuje okrelon* regu% prawn*# . tym przypadku uniemo"liwia
si% !owiem jednostce ewentualn* skuteczn* zmian% jej stanowiska w
przyszoci 4zgodnie z zasad*F );koro !yem gupcem wczoraj, to musz% nim
pozosta2 do koca swego "ywota+6#
A,
pozostaj* od urodzenia antypastwowym przest%pcami# =parat
!iurokratyczny mo"e tolerowa2 wy*cznie ludzi wyrzekaj*cych si%
samych sie!ieJ o!owi*zek posuszestwa egzekwowany jest przeze przy
u"yciu gwatu i przemocy, ktrych celem jest modelowanie i
wychowywanie jednostek jako )u"ytecznych instrumentw+J
zamierzeniem pastwa zawsze jest )ograniczanie, tresowanie i
podporz*dkowywanie so!ie indywiduum+J pastwo )zmierza do
zahamowania ka"dej wolnej aktywnoci przez swoj* cenzur%, swj
nadzr, swoj* policj%+J dla pastwa niezale"ne jednostki s* niczym->#
Iymczasem dla niemieckiego pisarza wolno2 jest koniecznym
warunkiem geniuszu-@ oraz )prawdziwego "ycia+<B# $ak konkluduje
Maciej Ghmieliski, jednym z najpowa"niejszych zada stoj*cych przed
uwiadomionym egoist* okazuje si%, zdaniem ;tirnera, wyzwolenie sie!ie
spod duchowej wadzy pastwa oraz jego demistyfikacja, odarcie go z
wygodnych dla fikcji i przedarcie si% przez konstruowane przez aparat
wadzy ideologiczne zasony<?# $ak mo"na s*dzi2, dopiero wwczas
pastwo ujawni si% nam w caej swojej okazaociF jako !ezwzgl%dny
antyindywidualistyczny tyran#
Eeprezentanci dziewi%tnastowiecznej doktryny anarchistycznej
zgodnie tak"e postrzegali archos jako czynnik odpowiedzialny za
pejoratywnie oceniane zjawiska zachodz*ce w sferze antropologicznej#
.adza pastwowa w tej perspektywie jest winna gradualnemu
wypaczaniu natury ludzkiej, a owa korupcja dotyczy zarwno
rz*dzonych, jak i rz*dz*cych# . pierwszym kontekcie wiele
interesuj*cych tez sformuowa (odwin, w ktrego przekonaniu
)zwyczaje i praktyki cywilizowanego "ycia skaniaj* nas do traktowania
nieskoczenie r"nych jednostek 7###8 w jeden zuniformizowany spos!,
tak jak sier"ant musztruje nieopierzonego rekruta+<C# Iym samym wadza
pastwowa 4stanowi*ca przecie" jeden z em!lematycznych elementw
wspczesnej cywilizacji6 przyczynia si% do promowania wrd
rz*dzonych konformizmu, jednolitoci, monistycznego modelu "ycia czy
-> M# ;tirner, 8he E6o and its own, 9ew Pork ?@B<#
-@ )de, *rt and re&i6ion$
<B )de, 8he /a&se princip&e o/ our education$ =r huanis and rea&is$
<? M# Ghmieliski, >a, Stirner$ ?ednostka1 spo'ecze2stwo1 pa2stwo, &rakw
CBB-, s# CB-1CB<#
<C .# (odwin, 8hou6hts on an1 his nature1 productions and disco0eries,
0ondon ?>D?#
A-
te" posuszestwa, dawi*c swoimi dziaaniami indywidualn* niepowtarzalno2
oraz jednostkow* r"norodno2<D# Go wi%cej, jak
uzupenia (odwin, jedn* z podstawowych tendencji o!owi*zuj*cych w
ramach politycznych asocjacji jest inklinacja do )traktowania caoci jako
cz%ci# Ukrelona licz!a ludzi, czasem wi%ksza, a czasem mniejsza,
wsporganizuje si%# Iendencj* takiego zrzeszenia, cz%sto deklarowan*, a
zawsze nieuniknion*, jest przydawanie opiniom tych os! wi%kszej wagi i
skutecznoci ni" opiniom niepowi*zanych jednostek+# Iymczasem, w
ocenie (odwina, pocz*tkowo znaczna licz!a os! )czy to z powodu
zaa!sor!owania sprawami prywatnymi, czy to wskutek swego
temperamentu niech%tnego waniom i konfliktom, czy to z uwagi na
wiadom* dezapro!at% post%powania czonkw zrzeszenia+, nie posiada
woli partycypowania w politycznej afiliacji# ;* to zazwyczaj ludzie
ostro"ni, trzeNwi, sceptyczni, poz!awieni resentymentw, niech%tni
przymusowemu forsowaniu swych egoistycznych prywatnych interesw,
charakteryzuj*cy si% nastawieniem kontemplatywnym# Vch stanowiska
okazuj* si% dlatego pomijane w ramach organizacji pastwowej, w ktrej
triumfuj* ludzie mciwi, nieumiarkowani, przesi*kni%ci "ci*,
egoistyczni, agresywni, lu!uj*cy si% w stosowaniu podst%pw<A# $ak
wolno mniema2, stopniowo licz!a tych ostatnich !%dzie ulegaa
zwi%kszeniu a" do cakowitej majoryzacji os! nale"*cych do pierwszej
kategorii# ;koro !owiem warunkiem )!ycia wysuchanym+ czy te"
niez!%dnym katalizatorem mo"liwoci urzeczywistniania wasnych celw
jest wykazywanie si% zidentyfikowanymi przez (odwina negatywnymi
cechami, a ujawnianie przeciwstawnych skonnoci okazuje si%
kontrproduktywne z punktu widzenia interesw czowieka, to ewolucja
ludzkiej natury w niekorzystnym kierunku wydaje si% zjawiskiem
naturalnym# 9atomiast w odniesieniu do wpywu wadzy na psychologi%
rz*dz*cych, reprezentatywne dla caoksztatu doktryny anarchizmu
wydaj* si% pogl*dy rosyjskiego anarchokolektywisty Michaa 5akunina#
9a pocz*tek proponuje on przyj*2 kontrfaktyczne zao"enie, i" pastwo
znajduje si% w r%kach ludzi cnotliwych i inteligentnych, wyr"niaj*cych
si% pozytywnie na tle reszty spoecznoci# Ez*dz*cy nie pragn* dla sie!ie
"adnych przywilejw, nie konstytuuj* odr%!nej klasy w sensie
<D /odo!ne w*tki mo"na tak"e odnaleN2 w myli /iotra &ropotkina# /or# np# /#
&ropotkin, 8he state7 its historic ro&e, 0ondon ?@A-#
<A .# (odwin, En3uiry concernin6 po&itica& justice and its in/&uence on ora&s
and happiness, 0ondon ?>AC#
A<
ekonomicznym, nie podwa"aj* idei rwnoci wszystkich ludzi, wykonuj*
jedynie te zadania, do ktrych zostali powoani# . przekonaniu
rosyjskiego anarchisty, wspomniany stan rzeczy, aczkolwiek realny w
fazie inicjacyjnej, w du"szym dystansie czasowym staje si% niemo"liwy
do utrzymania# $ak klaryfikuje 5akunin, )nie ma nic groNniejszego dla
prywatnej moralnoci ni" nawyk rozkazywania# 9ajlepszy,
najinteligentniejszy, naj!ardziej !ezinteresowny, hojny i czysty czowiek
niechy!nie ulegnie w tym wypadku zepsuciu# 'wa sentymenty,
zakorzenione w koncepcie wadzy, nigdy nie omieszkaj* wywoa2
demoralizacji# Ie sentymenty to pogarda wo!ec mas oraz przecenianie
wasnych zalet+# . spos! konieczny rz*dz*cy zaczynaj* wi%c
postrzega2 rz*dzonych jako istoty ni"sze i gorsze oraz uznawa2 sie!ie za
jedyne oso!y zdolne do prowadzenia spraw pu!licznych# .rd
esta4&ishentu pojawia si% nast%puj*cy schemat mylowyF )0udzie mnie
potrze!uj*J ludzie s* !eze mnie !ezradni, podczas gdy ja wietnie so!ie
!ez nich poradz%J tym samym musz* !y2 mi posuszni dla wasnego
!ezpieczestwa+ i do!ra# 5akunin, rekonstruuj*c wskazany proces
intelektualny, przekonuje o jego uniwersalnej 4!ezwyj*tkowej6
o!owi*zywalnoci oraz podsumowuje, "e dla ka"dego czowieka )wadza
i nawyk rozkazywania staj* si% 7###8 Nrdem intelektualnej i moralnej
a!erracji+<,#
&olejna doniosa anarchistyczna linia argumentacyjna wymierzona
przeciwko pastwu dotyczya jego immanentnie antyegalitarnego
charakteru# $ak w silnie emocjonalnej tonacji przekonywa /roudhon,
pastwo stanowi wy*cznie )oficjaln* nazw% dla klasy desygnowanej w
ekonomii politycznej jako nie-producenci+J wadza inherentnie
reprodukuje przeto podziay klasowe, !ezwzgl%dnie wyzyskuj*c przy tym
jednostki produktywne# /onadto zamiast stawa2 w o!ronie )u!ogich,
wdw, sierot i pracownikw+, pastwo nieuchronnie sprzymierza si% z
monopolistami, pr"niakami oraz wyzyskiwaczami# Ez*d permanentnie
konspiruje przeciwko idei rwnoci, a dowiadczenie pokazuje, "e wadza
zawsze )staje po stronie naj!ogatszych i najlepiej wyksztaconych klas
przeciw liczniejszym i !iedniejszym klasom+# Z tego wzgl%du spoeczna
!aza rz*du stopniowo staje si% coraz w%"sza i !ardziej wykluczaj*ca#
Iymczasem, jak dowodzi /roudhon, rwno2 i wolno2 s* ze so!*
<, M# 5akunin, !ower corrupts the 4est$
A>
nieodzownie powi*zane<-# MaQ ;tirner pisa, "e pastwo )zawsze podzieli
ludzi i umieci ich na pocz*tku lu! na kocu, stosownie do wasnych
zamierze 7###8 rozr"niaj*c do!rych i zych o!ywateli+<<# . ocenie
(odwina, nie istnieje "adne dostatecznie satysfakcjonuj*ce kryterium,
pozwalaj*ce w spos! uzasadniony upowa"ni2 jakiego czowieka !*dN
grup% ludzi do rz*dzenia reszt*# Z wyj*tkiem )idiotw i wyj*tkowych
przypadkw+ wszyscy jestemy !ardziej rwni, ani"eli pogardliwi i
pedantyczni krytycy ludzkiej natury !yli!y gotowi przyzna2# 9asz status
jako istot )moralnie rwnych+ implikuje konieczno2 zachowania wo!ec
ka"dego z nas wymogu stosowania identycznych i niezmienialnych zasad
sprawiedliwoci, tj# traktowania wszystkich tak, jak na to zasuguj* w
kontekcie swych indywidualnych zalet i przymiotw# .szyscy przecie"
wspuczestniczymy w tej samej czowieczej naturze, podzielamy uczucie
!lu i przyjemnoci, dysponujemy tym samym zaso!em zmysw,
jestemy o!darzeni rozumem oraz zdolnoci* do porwnywania,
os*dzania i wnioskowania# Ez*dz*cy wcale nie wyr"niaj* si% w tych
materiach na korzy2 od rz*dzonych# $ak perswaduje w tym kontekcie
(odwin, )kady z nas musi mie2 okrelon* sfer% dyskrecjonalnej wadzy
7##8 nie mo"na usprawiedliwi2 post%powania "adnego czowieka, ktry
narzuca innym swoje os*dy 7###8 czowiek musi konsultowa2 wasny
rozum, wyci*ga2 wasne wnioski i wiadomie dostosowywa2 si% do
swojego rozumienia tego, co waciwe+# /odwa"anie powy"szej reguy
4co czyni pastwo poprzez hierarchizacj% ludzi6 godzi w takie
indywidualne cnoty, jak odwaga, roztropno2, hojno2 i aktywno2<># Z
kolei 5akunin pisa, "e )sprawiedliwo2 mo"e istnie2 tylko w rwnoci+,
a panuj*ca dzi !iurokracja, plutokracja, kler, szlachta i !ur"uazja
permanentnie poszukuj* sposo!w )konsolidacji swojej wadzy oraz
zwi%kszenia swych profitw w ramach systemu+# /rzeto funkcjonuj*cy
wspczenie model politycznej organizacji spoeczestwa ufundowany
jest na )niesprawiedliwoci oraz jawnym okradaniu mas pracuj*cych+#
Ewno2 nie mo"e !y2 ustanowiona i implementowana poprzez nadzr
najwy"szej wadzy pastwowej# &a"dy, kto utrzymuje przeciwnie,
zdradza tendencje ku autorytaryzmowi# Wlity rz*dz*ce, ci )tyrani i
<- /# /roudhon, Syste o/ econoic contradictions7 or1 the phi&osophy o/ isery,
9ew Pork ?@<CJ ide, .enera& idea$$$
<< M# ;tirner, 8he E6o$$# Uczywicie stirnerowska ocena tej dystynkcji
przepojona jest sarkazmem#
<> .# (odwin, En3uiry###J ide, 8hou6hts on an$$$
A@
wyzyskiwacze dnia codziennego+, cz%stokro2 skrywaj* swoje inklinacje
pod hasami rwnoci czy !raterstwa 4zwaszcza w dniu wy!orw6# &iedy
jednak spojrze2 na praktyk%, to te szczytne hasa )rozwiewaj* si% niczym
dym+# $ak z pasj* twierdzi 5akunin, )cae to do!ro wsplne caej
spoecznoci, rzekomo reprezentowane przez pastwo, jest w
rzeczywistoci caociowym i systematycznym dawieniem interesw 7###8
jednostek podlegych pastwu# /od parawanem realizacji wsplnych
interesw, pastwo staje si% wielk* rzeNni* lu! cmentarzem, na ktrym
za!ijana jest energia ludu 7###8 /astwo, polityczna a!strakcja,
reprezentuje interesy !ur"uazji jako rzeczywiste i oczywiste# 'zisiaj ta
klasa jest najwa"niejsz* i praktycznie jedyn* wyzyskuj*c*, gro"*c* innym
pokni%ciem+<@# .edle 5akunina, polityka rz*du stanowi zawsze
emanacj% zamierze klasy panuj*cej# .arto rwnie" przypomnie2, i"
5akunin opowiada si% za koncepcj* maj*tkowego egalitaryzmu, a
pastwo jako zorganizowany system wyzysku ipso /acto podwa"a taki
idea>B# . konkluzji anarchokolektywista nawoywaF )Musimy
wykorzeni2 ten oparty na nierwnoci, przywileju i pogardzie dla
ludzkoci system spoeczno-polityczny+>?#
.iele podo!nych supozycji formuowa rwnie" czoowy teoretyk
anarchokomunimu /iotr &ropotkin# $ak podniesiono trafnie w literaturze
przedmiotu, w jego )hierarchii wartoci naczelne miejsce zajmowaa
rwno2# /odkrela on, "e d*"enie do rwnoci jest podstawow*
tendencj* istniej*cych spoeczestw# .edug &ropotkina rwno2
powinna cechowa2 przede wszystkim ekonomiczn* sfer% "ycia
spoecznego# /owinna ona !y2 warunkiem rozwoju r"norodnoci, rwn*
mo"liwoci* zaspokojenia nierwnych potrze! spoeczestwa, a nade
wszystko powinna ona wyrasta2 z poczucia sprawiedliwoci+>C# $ak
e,pressis 0er4is dowodzi anarchistaF )=narchia prowadzi do
&omunizmu, a &omunizm do =narchii, a o!ydwie rzeczy s* wyrazem 7###8
d*"enia do rwnoci+# /astwo stanowi )personifikacj% niesprawiedliwoci+,
uoso!ienie monopolu, ekspozytur% zodziejstwa>D# . prze-
<@ M# 5akunin, 8he workers and the Sphin,, (lasgow and 0ondon ?@CBJ ide,
!o&icy o/ counci&, 9ew Pork ?@A<J ide, 5here ) stand, 9ew Pork ?@A<J
ide, =n the socia& uphea0a&, 9ew Pork ?@A<#
>B /or# np# ide, 8he capita&ist syste#
>? )de, 8he re0o&utionary catechis$
>C E# =ntonw, op$ cit$, s# ,C#
>D /# &ropotkin, 8he con3uest o/ 4read, 9ew Pork and 0ondon ?@B-#
,B
wiadczeniu &ropotkina, rwno2 jest jednym z zasadniczych
pryncypiw, zgodnie z ktrymi operuje wiat przyrody o"ywionej#
&ropotkin w nieco utopijnym duchu utrzymywaF )9ie chcemy !y2
rz*dzeni# Gzy" przez sam ten fakt nie deklarujemy, "e nie chcemy rz*dzi2
innymiX 7###8 Zaiste jakim prawem mogli!ymy "*da2 traktowania w
okrelony spos!, gdy!ymy sami rezerwowali so!ie uprawnienie do
cakowicie odmiennego traktowania innychX 9asz zmys rwnoci
o!rusza si% na sam taki zamys# Ewno2 we wzajemnych stosunkach
wraz z wyrastaj*c* z niej solidarnoci* stanowi najsilniejsz* !ro wiata
zwierz%cego w walce o przetrwanie# Ewno2 to sprawiedliwo2# /oprzez
zdefiniowanie si% jako anarchici, deklarujemy z gry, "e wyrzekamy si%
mo"noci traktowania innych tak, jak sami nie chcieli!ymy !y2 przez
nich traktowaniJ "e nie !%dziemy du"ej tolerowa2 nierwnoci, ktra
pozwalaa dot*d niektrym z nas na u"ywanie siy, sprytu czy
umiej%tnoci w spos!, ktry irytowa!y nas, gdy!y zosta u"yty przeciw
nam# Ewno2 we wszystkim, synonim sprawiedliwoci 1 oto istota
anarchizmu+# ;t*d te" w imi% rwnoci nale"y koniecznie zrzuci2 jarzmo
pastwa, skoczy2 z oszustwami, wyzyskiem i prostytucj* ludzkiej
oso!owoci>A# Iym samym wy*cznie w systemie anarchii mo"liwe jest
prawdziwe spoeczestwo !ezklasowe, al!owiem rz*dy czowieka nad
czowiekiem immanentnie neguj* ten idea>,# ;poeczno2 rwnych nie
odczuwa potrze!y formowania rz*du>-# $ak konkludowa &ropotkin,
)pastwo wymaga od swoich poddanych !ezporedniego i oso!istego
poddastwa 7###8 "*da rwnoci w niewolnictwie 7###8 ta stara maszyneria,
przestarzaa organizacja, powoli rozwijana w toku historii, !y 7###8
ustanowi2 opresj% opart* na prawnej podstawie, !y stworzy2
monopolistw, !y poprowadzi2 umys ludzki na manowce poprzez
przyzwyczajenie go do su"alczoci+, musi zosta2 zniszczonaJ inaczej
czeka nas mier2><
Ustatnie z najpowa"niejszych oskar"e wymierzonych w instytucj%
pastwa dotyczyo jej post%powania w o!szarze relacji mi%dzynarodowych#
.adzy pastwowej inkryminowano !owiem odpowiedzialno2
za wywoywanie konfliktw wojennych# 5akunin przekonywa,
"e wielo2 pastw koniecznie wi*"e si% z "ywieniem przez nie
>A )de, *narchist ora&ity#
>, /or# np# ide, +ounis and anarchy, Kreedom, $ulyM=ugust ?@B?#
>- )de, >eoirs o/ a re0o&utionist, 5oston and 9ew Pork ?>@@#
>< )de, 8he state$ )ts historic ro&e, 0ondon ?@A-#
,?
wzajemnych uczu2 wrogoci czy o!coci oraz z pozostawaniem w
sytuacji wzajemnego zagro"enia# . mi%dzypastwowych relacjach nie
o!owi*zuje "adna umowa spoeczna, jak rwnie" nie funkcjonuje
jakiekolwiek poczucie wsplnego do!ra# Iym samym w stosunkach tych
kwitnie wojna i )prawo d"ungli+# $ak utrzymywa 5akunin, )ka"de
pastwo, czy to o charakterze federacji czy nie-federacji, musi, pod
groN!* totalnej ruiny, zmierza2 do uzyskania statusu najpot%"niejszego
podmiotu# Musi po"era2 innych, a!y samo unikn*2 po"arcia, musi
pod!ija2, !y samo nie zosta2 pod!ite, musi zniewala2, a!y samo nie
zosta2 zniewolone, poniewa" dwie oddzielne, a zarazem o!ce, wadze nie
mog* koegzystowa2 !ez wzajemnego niszczenia si%+# Z tego powodu
pastwo okazuje si% )naj!ardziej jaskrawym, naj!ardziej cynicznym i
cakowitym+ zanegowaniem humanizmu i uniwersalnej solidarnoci
wszystkich ludzi# .adza otacza ochron* i przyznaje okrelone
uprawnienia 4jak zreszt* pami%tamy, raczej niewiele znacz*ce6 wy*cznie
wasnym o!ywatelom# . odniesieniu natomiast do o!cej populacji
)przydaje so!ie prawo traktowania jej w spos! skrajnie niehumanitarny+
oraz pozwala so!ie na )gra!ie"e, eksterminacj% oraz zniewalanie+#
Wwentualna rezygnacja z takiego post%powania jest zawsze funkcj*
politycznej u"ytecznoci, ostro"noci czy nawet wielkodusznoci 1 ale
nigdy nie jest refleksem poczucia o!owi*zku# Iym samym, wedug
rosyjskiego anarchisty, patriotyzm pozostaje w relacji cile antytetycznej
wzgl%dem zwyczajnej ludzkiej moralnoci# 'la instytucji pastwowej
jedynym !owiem dogmatem staje si% pragnienie zachowania samej sie!ie,
a wszelkie pozostae zasady, wartoci, umowy, pryncypia itd# speniaj*
tylko rol% instrumentaln*# /atriota, e, de/initione afirmuj*cy rzeczone
post%powanie, okazuje si% !y2 oso!* o skorumpowanej moralnoci>># 'la
5akunina przeto ka"de pastwo jest agresorem przynajmniej in statu
nascendi>@# .ynika to z samej natury tej organizacji, a wszelkie nadzieje
na modyfikacj% owego stanu rzeczy 4!ez odwoania si% do projektw
anarchistycznych6 s* ponne i wewn%trznie sprzeczne# 5akunin
puentowa, "e jedyna r"nica mi%dzy )!ar!arzyskim+ caratem a
)cywilizowanymi+ krajami Wuropy Zachodniej polega na skali stosowanej
hipokryzji@B# 9ie omieszka tak"e wypomnie2 pastwu cisych zwi*zkw
>> M# 5akunin, 8he iora&ity o/ the State$
>@ /or# np# ide, >ar,is1 /reedo and the State$
@B )de, 8he .eran crisis, 9ew Pork ?@A<#
,C
ze zorganizowan* religi*, ktr* czyni odpowiedzialn* za rozkwit )pychy,
pogardy, wani, nienawici i wojen+@?# Z kolei /roudhon argumentowa,
"e rz*dy )rzekomo ustanawiaj*ce ad mi%dzy ludNmi, umieszczaj* ich we
wrogich o!ozach 7###8 sztuk* pastwa jest podtrzymywanie wojen, wojen
faktycznych lu! wojen potencjalnych# Upresja ludw oraz ich wzajemna
nienawi2 to dwa skorelowane ze so!* i nieroz*czne fakty, ktre
wzajemnie si% reprodukuj* i ktre nie mog* si% skoczy2 inaczej ni"
poprzez zniszczenie ich wsplnej przyczyny 1 rz*du# 'latego wanie
narody nieuchronnie pozostan* w stanie wojny, dopki !%d* pozostawa2
pod wadz* krlw, try!unw i dyktatorw+@C# . przewiadczeniu
&ropotkina natomiast, wojny to rezultat przymierza mi%dzy kapitalistami
a pastwem, ktre to podmioty d*"* do maksymalizacji swojego zysku i
pot%gi@D#
Wwaluacja merytorycznej trafnoci formuowanych przez
anarchistw diagnoz !%dzie zawsze determinowana przez oso!iste
preferencje oceniaj*cego# .ydaje si%, "e zarysowana pokrtce w artykule
aksjologia, eksponuj*ca warto2 wolnoci, rwnoci, indywidualizmu,
solidarnoci czy pokojowych relacji mi%dzynarodowych, mo"e !y2
atrakcyjna dla wielu os!# /ro!lematycznym komponentem doktryny
anarchistycznej jest oczywicie o!winianie aparatu pastwowego za
wi%kszo2 4jeli nie wr%cz za caoksztat6 negatywnych zjawisk
spoecznego "ycia oraz za wypaczanie jednostkowego charakteru#
(eneralnie jednak wydaje si%, "e podstawowe niedostatki i uomnoci
anarchizmu le"* raczej nie w jego warstwie krytyczno-polemicznej
4pria /acie wiele przedstawionych w artykule zarzutw mo"e !y2
uznane za przynajmniej cz%ciowo uzasadnione6, ale wynikaj* ze sa!oci
czy utopijnoci pozytywnego projektu przyszej organizacji spoecznoci
!ezpastwowej#
Anarchistic critique of the state in the 19th century!ain directions"
#u!!ary
Ihe paper is concerned with the critiYue of the state in the ?@th-century anarchistic
conceptions# Ihe Yuestions of the origin of archos, the legitimization of power
and philosophical, moral and ideological foundations of functioning the institution
@? )de, .od and the State, 9ew Pork ?@?-#
@C /# /roudhon, .enera& idea$$$
@D /or# np# /# &ropotkin, 5ars and capita&is, 0ondon ?@?A#
,D
of power are the most important and indispensa!le elements in a political doctrine
or ideology# Ihis thesis refers also to the anarchistic conceptions of the
arrangement of social relations# Ihe critiYue of the state is the most em!lematic
topos of the anarchistic discourse# Ihe major su!jects of the anarchistic critiYue
of the state were the followingsF the Oiolation of the indiOidual li!erty !y state
4with all negatiOe anthropological conseYuences of this process6, !reaking the
principles of egalitarianism 4understood in different ways6 and the responsi!ility
for the armed conflicts# ;uch and similar statements can !e found in the doctrines
of the ?@th-century classics of anarchism, such as .illiam (odwin, /ierre-$oseph
/roudhon, MaQ ;tirner, Mikhail =# 5akunin and /eter &ropotkin#
$a critique anarchiste de %&'tat au XIXe si(c%e tendances principa%es"
)*su!*
0e !ut de lHarticle est de prZsenter la critiYue de lH[tat dans les conceptions
anarchistes du \V\e si]cle# 0a gen]se de lHarchos, sa lZgitimisation et les
fondements philosophiYues, morauQ et idZologiYues des institutions du pouOoir
constituent lHZlZment central et pratiYuement insZpara!le de la rZfleQion sur lH[tat#
Get ZlZment est prZsent dans chaYue doctrine ou idZologie politiYue# :ne telle
constatation concerne aussi les conceptions anarchistes de lHorganisation des
relations sociales# 0a critiYue de lH[tat est dZcidZment le topos le plus
em!lZmatiYue du discours anarchiste# 0a critiYue anarchiste de lH[tat sHest
concentrZe sur la Oiolation de la li!ertZ indiOiduelle par lH[tat 4aOec toutes les
consZYuences anthropologiYues nZgatiOes de ce processus6, sur la contestation des
principes de lHZgalitarisme 4YuoiYuHil soit compris6 et sur la responsa!ilitZ des
conflits armZs# :ne telle prise de position se laisse Ooir dans les jugements de la
majoritZ des penseurs du \V\e si]cle Yui sHoccupaient de lHanarchisme, par
eQemple dans la pensZe de .illiam (odwin, /ierre /roudhon, MaQ ;tirner,
Michel 5akounine et /ierre &ropotkine#
,A
U jednym z ciekawszych, a jednoczenie koszmarnie zapomnianych epizodw naszej historii w \\ wieku,
czyli Eepu!lice Ustrowieckiej - fragment Eafaa (rskiego, ktry wykopaa ^Eewolucja ?@B, roku
httpFMMrewolucja?@B,#!logspot#comMCB?DM?BMrepu!lika-ostrowiecka#html