5.

Tû lÖ vµ
sù c©n xøng
"… tõ bªn trong biÖt thù Foscari b¹n cã thÓ nh×n thÊy râ ®é
dÇy c¸c bøc têng ng¨n chia c¸c phßng víi nh÷ng h×nh thÓ
riªng biÖt râ rµng. TiÕp gi¸p mçi c¹nh cña s¶nh ®êng trung
t©m lµ mét phßng vu«ng 16x16 feet. Nã n»m gi÷a hai phßng
h×nh ch÷ nhËt mét lín h¬n 16x24feet vµ mét nhá h¬n 12x16
feet, nhá h¬n gÊp hai lÇn. Phßng nhá cã c¹nh dµi trong hi
phßng lín cã c¹nh ng¾n chung víi c¸c phßng h×nh vu«ng.
Palladio lu ý vµo c¸c tû lÖ ®¬n gi¶n 3:4 , 4:4 , 4:6 , thêng ®-
îc t×m thÊy bªn trong c¸c phßng hßa nh¹c. ChiÒu réng cña
s¶nh ®êng trung t©m th× lÊy c¬ së lµ con sè 16, trong khi
chiÒu dµi cña nã th× Ýt chÝnh x¸c h¬n v× chiÒu dµi cña c¸c
bøc têng ®îc céng thªm vµo kÝch thíc c¬ b¶n cña c¸c c¨n
phßng. Ên tîng ®Æc biÖt cña s¶nh ®êng nµy trong mét bè
côc v÷ng ch¾c ®îc thÓ hiÖn bëi chiÒu cao qu¸ khæ cña nã
bëi m¸i vßm trßn ë phÝa trªn. Tuy nhiªn b¹ncã thÓ th¾c m¾c:
ngêi xem cã thÓ nhËn ra tû lÖ nµy kh«ng? C©u tr¶ lêi lµ cã.
Kh«ng ph¶i lµ sù ®o lêng chÝnh x¸c mµ chÝnh lµ nh÷ng ý
niÖm c¬ së ®»ng sau nã. B¹n sÏ cã Ên tîng víi mét bè côc
hoµnh tr¸ng thèng nhÊt, bÒn v÷ng trong ®ã mçi phßng tån t¹i
víi mét h×nh thøc hoµn h¶o bªn trong mét tæng thÓ hoµn
h¶o. B¹n còng cã thÓ c¶m nhËn ®îc c¸c c¨n phßng ®îc liªn
kÕt víi nhau vÒ kÝch thíc. Kh«ng cã g× lµ d thõa, tÇm th-
êng, tÊt c¶ cïng t¹o nªn tæng thÓ hoµn chØnh"
Steen Eiler Rasmussen
Exberiencing Architecture, 1962

Ch¬ng nµy bµn luËn vÒ c¸c vÊn ®Ò liªn quan

®Õn sù c©n xøng, tû lÖ. Trong khi tû lÖ nãi ®Õn
sù t¬ng quan vÒ kÝch thíc gi÷a mét vËt víi mét
vËt kh¸c hay víi vËt tiªu chuÈn. Sù c©n xøng nãi
®Õn mèi liªn hÖ c©n ®èi hµi hoµ gi÷a c¸c thµnh
phÇn víi nhau hoÆc víi tæng thÓ. Mèi liªn hÖ nµy
277
 thÓ hiÖn qua cêng ®é , qua møc ®é vµ c¶ chÊt l-
îng. Trong khi kiÕn tróc s cã nhiÒu lùa chän khi
x¸c ®Þnh sù c©n xøng cña mét sù vËt, th× chÝnh
nã cã thÓ ®îc quyÕt ®Þnh th«ng qua b¶n chÊt cña
vËt liÖu, qua c¸ch thøc ®èi phã víi c¸c t¸c ®éng,
qua c¸ch thøc chóng ®îc t¹o thµnh.

TÊt c¶ c¸c vËt liÖu x©y dùng ®Òu

cã nh÷ng ®Æc tÝnh riªng: tÝnh ®µn
håi, ®é cøng, tÝnh bÒn v÷ng. Nh÷ng
®Æc tÝnh nµy sÏ giíi h¹n sù ph¸t
triÓn vÒ chiÒu dµi cña cÊu kiÖn
nh»m tr¸nh hiÖn tîng gÉy, nøt, ®æ.
Do träng lîng b¶n th©n cña cÊu kiÖn
t¨ng dÇn cïng víi kÝch thíc nªn tÊt c¶
c¸c cÊu kiÖn cÇn ph¶i cã kÝch thíc
giíi h¹n hîp lý. VD mét phiÕn ®¸ dµy
278
4inch, dµi 8 feet, cã kh¶ n¨ng chÞu
t¶i cña b¶n th©n nã víi hai ®iÓm tùa.
Nhng khi c¸c kÝch thíc ®îc t¨ng lªn 4
lÇn, 10inch bÒ dÇu vµ 32 feet chiÒu
dµi th× nã sÏ bÞ r¹n nøt do t¶i träng
cña chÝnh nã. ThËm chÝ, mét vËt
liÖu bÒn v÷ng h¬n nh thÐp còng cã
mét kÝch thíc v¬n dµi còng ®îc giíi
h¹n bëi mét träng lùc x¸c ®Þnh.
TÊt c¶ mäi vËt liÖu ®Òu cã mét tû
lÖ logic ®îc quyÕt ®Þnh bëi träng l-
îng b¶n th©n vµ nh÷ng khuyÕt
®iÓm cña nã. C¸c ®¬n vÞ vËt liÖu
nh g¹ch viªn, cã kh¶ n¨ng chÞu nÐn
tuú thuéc vµo cêng ®é toµn khèi, v×
vËy lu«n cã d¹ng khèi trong h×nh
thÓ. C¸c vËt liÖu nh thÐp, võa cã
kh¶ n¨ng chÞu uèn tèt võa cã tÝnh
®µn håi cao, cã thÓ sö dông trong
c¸c cÊu kiÖn: cét, dÇm, tÊm sµn vµ
c¸c vËt thÓ d¹ng khèi trong c¸c c«ng
tr×nh gç l¾p ghÐp.

Trong cÊu t¹o kiÕn tróc, c¸c

cÊu kiÖn vît kho¶ng kh«ng
gian, truyÒn t¶i träng th«ng qua
c¸c cÊu kiÖn ®øng xuèng hÖ
mãng cña c«ng tr×nh. KÝch th-
íc vµ sù c©n xøng cña c¸c cÊu
kiÖn nµy phô thuéc vµo chøc
n¨ng chóng ®¶m nhiÖm vµ v×
thÕ cã thÓ lµ c«ng cô ®Ò xuÊt
kÝch thíc, tû lÖ cña kh«ng gian
chóng chøa ®ùng.
V× dô dÇm b¨ng qua kh«ng
gian vµ truyÒn t¶i träng theo
ph¬ng ngang ®Õn c¸c cÊu
kiÖn chÞu t¶i träng th¼ng
®øng. Khi khÈu ®é nhÞp dÇm
t¨ng lªn gÊp ®«i th× sÏ g©y ra
279
 vâng, sôp, ®æ nhng nÕu chiÒu
cao cña dÇm còng t¨ng lªn gÊp
®«i, momen còng sÏ t¨ng lªn
gÊp ®«i vµ kh¶ n¨ng chÞu lùc
cã thÓ t¨ng lªn gÊp 4. Do ®ã
chiÒu cao cña dÇm lµ rÊt quan
träng.
Còng t¬ng tù nh vËy, khi cét
cµng dÇy h¬n th× kh¶ n¨ng
Cöa B¾c ®Òn Shine, QuËn Mie, NhËt B¶n, 690
chÞu t¶i träng cña cét cµng lín
SCN
vµ chiÒu cao cña cét còng cã
thÓ lín h¬n. Cét vµ dÇm liªn
kÕt cïng nhau vµ t¹o nªn hÖ
khung x¬ng chÞu lùc. Víi kÝch
thøc vµ sù c©n xøng cña
chóng, cét vµ dÇm kÕt nèi
kh«ng gian, t¹o nªn tû lÖ cña
kh«ng gian vµ mét cÊu tróc cã
tÝnh tÇng bËc. TÝnh tÇng bËc
trong cÊu tróc cã thÓ thÊy
trong hÖ thèng kÕt cÊu m¸i,
cÇu phong truyÒn t¶i träng lªn
lito vµ lito l¹i truyÒn t¶i träng
lªn xµ gå. Sù gia t¨ng kÝch thíc
cña c¸c cÊu kiÖn sÏ cho phÐp
ra t¨ng nhÞp dÇm còng nh gia
t¨ng kh¶ n¨ng chÞu t¶i cña
dÇm.

Sù c©n xøng cña c¸c cÊu kiÖn nh têng

chÞu lùc, tÊm m¸i, vßm còng cã thÓ
cho ta nhËn thøc vÒ vai trß cña nã trong
hÖ thèng kÕt cÊu còng nh c¸c ®Æc
tÝnh b¶n chÊt cña vËt liÖu. Têng g¹ch
chÞu lùc cã kh¶ n¨ng chÞu nÐn tèt nhng
chÞu uèn rÊt kÐm vµ sÏ dµy h¬n têng
bª t«ng cèt thÐp khi ®¶m nhiÖn cïng
mét chøc n¨ng. Mét cét thÐp sÏ nhá h¬n
mét cét gç chÞu cïng mét t¶i träng. TÊm
sµn bª t«ng cèt thÐp dµy 4 inch sÏ v¬n
®îc xa h¬n tÊm sµn gç.
V× mét cÊu kiÖn phô thuéc vµo träng
lîng, ®é cøngn cña vËt liÖu vµ phô
thuéc vµo h×nh d¹ng h×nh häc cña nã
nh trong cÊu tróc mµng máng, cÊu tróc
giµn kh«ng gian, nªn c¸c thµnh phÇn
cña nã cã thÓ kh«ng cßn kh¶ n¨ng m« t¶
tû lÖ, kÝch thíc kh«ng gian.
Gç vµ ®¸
280
 Schwartz House, Two Rivers, Wisconsin, 1939, Frank
Lloyd Wright

Vá máng:
KÕt cÊu m¸i bÓ b¬i
Olympic Arena, Munich,
§øc, 1972, Fred Otto

ThÐp
Crow hall, ViÖn nghiªn cøu
c«ng nghÖ Illinois Chicago,
1956, Mies Van De Rohe

Mét sè bé phËn kiÕn tróc ®îc

Standard Casement Windows Unit
x¸c ®Þnh kÝch thíc, tû lÖ kh«ng
chØ th«ng qua ®Æc tÝnh, chøc
n¨ng chÞu t¶i mµ cßn th«ng qua
tiÓnt×nh nã ®îc s¶n xuÊt. V×
nh÷ng bé phËn nµy ®îc s¶n xuÊt
hµng lo¹t trong xÝ nghiÖp nªn
chóng cã nh÷ng kÝch thíc tiªu
chuÈn vµ cã tû lÖ x¸c ®Þnh tuú
theo xÝ nghiÖp s¶n xuÊt vµ c¸c
tiªu chuÈn c«ng nghiÖp.
Ch¼ng h¹n nh c¸c khèi bª t«ng
vµ c¸c khèi g¹ch ®îc s¶n xuÊt
nh nh÷ng ®¬n vÞ x©y dùng.
MÆc dï chóng kh¸c nhau vÒ
kÝch thíc nhng tÊt c¶ ®Òu dùa
trªn mét c¬ së gièng nhau. Gç d¸n
vµ c¸c vËt liÖu bao che kh¸c
còng ®îc s¶n xuÊt nh c¸c ®¬n
vÞ modul víi tû lÖ cè ®Þnh ®îc
quyÕt ®Þnh bëi c¸c nhµ m¸y
thÐp, c¸c viÖn tiªu chuÈn. Cöa
®i vµ cöa sæ còng cã tû lÖ ®îc
x¸c ®Þnh bëi c¸c nhµ m¸y s¶n
xuÊt.
V× tÊt c¶ nh÷ng cÊu kiÖn nµy
cïng víi nhiÒu cÊu kiÖn kh¸c sÏ
281
 liªn kÕt võa khÝt víi nhau t¹o nªn
c«ng tr×nh, nh÷ng kÝch thíc vµ
tû lÖ tiªu chuÈn sÏ t¸c ®éng ®Õn
kÝch thíc, tû lÖ vµ khÈu ®é cña
c¸c thµnh phÇn cÊu kiÖn kh¸c.
Cöa ®i, cöa sæ tiªu chuÈn ph¶i
phï hîp, võa khÝt víi c¸c kho¶ng
më trªn têng ng¨n.

MÆc dï sù rµng buéc vÒ tû

lÖ ¶nh hëng ®Õn h×nh thÓ
víi nh÷ng ®Æc tÝnh b¶n
chÊt cña vËt liÖu, chøc n¨ng
chÞu lùc hoÆc víi tiÕn tr×nh
s¶n xuÊt, ngêi thiÕt kÕ vÉn
cã thÓ tù do ®iÒu chØnh tû
lÖ cña nh÷ng h×nh thÓ,
kh«ng gian bªn trong vµ
ngoµi c«ng tr×nh. ViÖc Mét kh«ng gian vu«ng cã 4 mÆt b»ng nhau lu«n æn
quyÕt ®Þnh kiÕn t¹o mét ®Þnh vÒ b¶n chÊt. NÕu chiÒu dµi ®îc më réng, nã sÏ
c¨n phßng vu«ng hay ch÷ trë nªn n¨ng ®éng h¬n. Trong khi nh÷ng kh«ng gian
nhËt trªn mÆt n»ng riªng t vu«ng vµ ch÷ nhËt thiÕt lËp n¬i chèn cho c¸c ho¹t ®éng,
hay më réng trong tû lÖ, nh÷ng kh«ng gian d¹ng tuyÕn khuyÕn khÝch tÝnh lu
hoÆc mét c«ng tr×nh Ên t- chuyÓn vµ dÔ bÞ chia nhá ra nhiÒu vïng.
îng, hoµnh tr¸ng h¬n b×nh
thêng lµ hoµn toµn cã thÓ
®èi víi ngêi thiÕt kÕ. Nhng
dùa trªn nh÷ng c¬ së nµo ®Ó
thiÕt lËp nh÷ng quyÕt ®Þnh
Êy?
NÕu mét kh«ng gian 400
feet vu«ng cÇn ®îc thiÕt kÕ,
nh÷ng kÝch thíc nµo nã cÇn
ph¶i cã? Tû lÖ dµi - réng -
cao; tÊt nhiªn chøc n¨ng cña
kh«ng gian vµ b¶n chÊt cña
c¸c ho¹t ®éng sÏ ¶nh hëng
®Õn h×nh thÓ vµ tû lÖ cña
nã.

282
YÕu tè kü thuËt nh hÖ chÞu
lùc cã thÓ bÞ giíi h¹n mét
hay nhiÒu kÝch thíc cña nã.
Bao c¶nh - m«i trêng bªn
ngoµi hay c¸c kh«ng gian kÕ
cËn cã thÓ t¸c ®éng ®Õn
h×nh thÓ cña nã. QuyÕt
®Þnh cã thÓ lµ t¸i t¹o kh«ng
gian tõ mét thêi ®iÓm, mét
n¬i chèn kh¸c víi nh÷ng tû lÖ
cña nã. HoÆc quyÕt ®Þnh
cã thÓ dùa trªn mèi quan hÖ
hoµn h¶o vÒ kÝch thíc gi÷a
c¸c bé phËn víi nhau, gi÷a bé
phËn vµ tæng thÓ c«ng
tr×nh.
Nhµ nguyÖn Woodland, Stockholm, Sweeden, 1918-1920,
Erik Gunnar Asplund.

Thùc tÕ nhËn thøc vÒ nh÷ng kÝch

thíc vËt lý trong kiÕn tróc, vÒ tû lÖ
vµ sù c©n xøng kh«ng hoµn toµn
chÝnh x¸c. Nã bÞ biÕn d¹ng bëi gãc
nh×n phèi c¶nh, kho¶ng c¸ch, bíi c¸c
khuynh híng v¨n hãa, v× vËy rÊt khã
®Ó cã thÓ ®iÒu chØnh, tiªn ®o¸n
trong mét tr¹ng th¸i kh¸ch quan,
chÝnh x¸c.
Nh÷ng kh¸c biÖt kh«ng ®¸ng kÓ
gi÷a c¸c kÝch thíc cña mét h×nh thÓ
thÊt sù rÊt khã nhËn biÕt ®îc, trong
khi mét h×nh vu«ng cã bèn mÆt
b»ng nhau vµ bèn gãc vu«ng, mét
h×nh chøc nhËt cã thÓ gÇn gièng víi
h×nh vu«ng hoÆc cã thÓ hoµn toµn
kh¸c biÖt víi h×nh vu«ng. Nã cã thÓ
dµi, ng¾n, thÊp, tuú thuéc vµo gãc
nh×n cña chóng ta. Chóng ta cã thÓ
sö dông nh÷ng h¹n chÕ nµy ®Ó
thiÕt lËp cho h×nh thÓ mét chÊt lîng
thÞ c¶m cïng víi nhËn thøc vÒ
nh÷ng tû lÖ cña nã.

NÕu nh÷ng kÝch thíc, nh÷ng mèi

quan hÖ râ rµng, ®îc ®iÒu chØnh
bëi mét hÖ thèng tû lÖ, kh«ng thÓ
®îc nhËn thøc kh¸ch quan trong cïng
mét hoµn c¶nh ®èi víi tÊt c¶ mäi ng-
êi th× t¹i sao hÖ thèng tû lÖ nµy l¹i
h÷u dông vµ cã mét ý nghÜa ®Æc
biÖt trong thiÕt kÕ kiÕn tróc.

283
Môc ®Ých cña tÊt c¶ nh÷ng lý thuyÕt vÒ tû lÖ nh»m t¹o nªn mét c¶m gi¸c trËt tù, c©n b»ng
gi÷a c¸c thµnh phÇn trong mét cÊu tróc trêng nh×n. Theo Euclid, tû lÖ ¸m chØ sù so s¸nh
®Þnh lîng gi÷a hai sù vËt t¬ng ®¬ng, cßn sù c©n xøng ¸m chØ ®Õn tÝnh c©n b»ng cña
nh÷ng tû lÖ. V× vËy, sau bÊt cø mét hÖ thèng c©n xøng nµo còng lµ mét tû lÖ ®Æc trng, mét
chÊt lîng bÒn v÷ng liªn kÕt tû lÖ nµy víi tû lÖ kh¸c. Mét hÖ thèng c©n xøng thiÕt lËp nh÷ng
quan hÖ thÞ c¶m nhÊt qu¸n gi÷a c¸c thµnh phÇn cña mét c«ng tr×nh còng nh gi÷a c¸c thµnh
phÇn vµ tæng thÓ, mÆc dï nh÷ng quan hÖ nµy kh«ng ®îc nhËn thøc lËp tøc bëi ngêi quan
s¸t, trËt tù thÞ c¶m mµ chóng t¹o nªn hoµn toµn cã thÓ ®îc c¶m nhËn, thõa nhËn hay thËm
chÝ ®îc tæ chøc th«ng qua mét lo¹t nh÷ng chiªm nghiÖm lÆp ®i lÆp l¹i. Qua mét thêi gian
nhÊt ®Þnh, chóng ta sÏ b¾t ®Çu c¶m nhËn ®îc toµn thÓ trong bé phËn vµ bé phËn tong tæng
thÓ.

Bªn c¹nh c¸c yÕu tè chøc n¨ng vµ kü thuËt, hÖ

Lý thuyÕt vÒ sù c©n xøng:
thèng c©n xøng cña h×nh thÓ vµ kh«ng gian
- Tû lÖ vµng
kiÕn tróc cung cÊp c¬ së thÈm mü cho c¸c kÝch
- TuyÕn ®iÒu hoµ
thíc cña chóng vµ nã cã thÓ hîp nhÊt nhiÒu
- TrËt tù cæ ®iÖn
thµnh phÇn kh¸c nhau, ®îc thiÕt lËp víi cïng mét
- ThuyÕt Phôc Hng
tû lÖ, cã thÓ cung cÊp mét c¶m gi¸c trËt tù, mét
- Modulor
tÝnh liªn tôc cao, tÝnh xuyªn suèt kh«ng gian
- Ken
cao, cã thÓ thiÕt lËp quan hÖ gi÷a c¸c thµnh
- Nh©n tr¾c häc
phÇn néi thÊt vµ ngo¹i thÊt trong c«ng tr×nh.
- Tû lÖ
NhiÒu lý thuyÕt vÒ tû lÖ "hoµn h¶o" ®· ®îc
ph¸t triÓn trong lÞch sö nh»m x©y dùng mét hÖ
thèng cho thiÕt kÕ vµ truyÒn t¶i ý nghÜa cña
nã. MÆc dï nh÷ng hÖ thèng nµy kh¸c nhau trong
tõng thêi kú, nh÷ng nguyªn t¾c ®¸ng quan t©m
cïng víi nh÷ng gi¸ trÞ cña nã ®èi víi ngêi thiÕt
kÕ vÉn ®îc duy tr×.

Sè häc: c b
ba  c
a

284
H×nh häc : c b
ba  c
b

Hµi hßa: c b
ba  c
c

HÖ thèng tû lÖ sè häc b¾t nguån tõ

quan ®iÓm cña Pitago - "tÊt c¶ ®Òu
lµ nh÷ng con sè" - vµ niÒm tin vÒ
nh÷ng quan hÖ sè häc ®iÒu hßa cÊu
tróc cña v¹n vËt. Mét trong nh÷ng
mèi quan hÖ nµy ®îc sö dông tõ
nh÷ng ngµy ®Çu tiªn cña thêi cæ xa
lµ tû lÖ vµng. Ngêi Hy L¹p ®· thõa
nhËn vai trß vît tréi cña tû lÖ vµng
trong sù c©n ®èi cña c¬ thÓ con ng-
êi. Víi quan niÖm vÌ trËt tù hoµn
cØnh cña c¶ loµi ngêi vµ thÇn th¸nh,
hä ®· sö dông nh÷ng tû lÖ nµy ë c¸c
cÊu tróc ®Ònthê. C¸c kiÕn tróc s
thêi Phôc Hng còng nghiªn cøu ®Õn
tû lÖ vµng trong c¸c c«ng tr×nh cña
hä. GÇn ®©y h¬n, Le Corbusier lÊy
tû lÖ vµng lµm c¬ së cho hÖ thèng
Modulor vµ nã ®îc sö dông trong
kiÕn tróc cho ®Õn ngµy nay.
Tû lÖ vµng cã thÓ ®îc x¸c ®Þnh nh
tû lÖ gi÷a hai phÇn cña mét ®o¹n
th¼ng hay gi÷a hai kÝch thíc cña
mét h×nh ph¼ng, trong ®ã phÇn nhá
h¬n sÏ ®ãng vai trß cña phÇn lín khi
phÇn lín ®îc tiÕp tôc chia. Nã cã
thÓ ®îc m« t¶ b»ng mét ®¼ng thøc
®¹i sè:
a/b = b/ (a+b)
Tû lÖ vµng cã nh÷ng ®Æc tÝnh ®¹i
sè vµ h×nh häc ®¸ng lu ý, gi¶i thÝch
sù tßn t¹i cñ anã trong kiÕn tróc còng
nh trong c¸c h×nh th¸i tæ chøc sèng.
TÊt c¶ c¸c tiÕn tr×nh ph¸t triÓn dùa
trªn c¬ së tû lÖ vµng ®Òu cã tÝnh
céng dån vµ tÝnh h×nh häc.
Cã mét tiÕn tr×nh kh¸c, gÇn ®óng
víi tû lÖ vµng trong d·y sè häc
Fibonacci: 1, 1, 2, 3, 5, 8, 13,.. Mçi
phÇn tö ®Òu lµ tæng cña hai phÇn
tö liÒn tríc nã vµ tû lÖ cña hai phÇn
285
 tö gÇn nhau cã xu híng tiÕn gÇn
®Õn tû lÖ vµng khi d·y sè tiÕn ®Õn
v« cïng.
Trong d·y sè 1, 2,3, …n , mçi phÇn
tö lµ tæng cña hai phÇntö liÒn tríc (:
tû lÖ vµng).

Mét h×nh ch÷ nhËt víi tû lÖ hai c¹nh lµ tû lÖ

vµng ®îc gäi lµ h×nh ch÷ nhËt vµng. Khi
mét h×nh vu«ng ®îc thiÕt lËp trªn c¹nh
ng¾n, phÇn cßn l¹i cña h×nh ch÷ nhËt gèc
còng sÏ lµ mét h×nh ch÷ nhËt vµng nhng nhá
h¬n. Qu¸ tr×nh nµy cã thÓ ®îc lÆp l¹i v« h¹n
vµ t¹o nªn mét lo¹t c¸c h×nh ch÷ nhËt vµng
vµ c¸c h×nh vu«ng t¨ng tiÕn. Trong suèt qu¸
tr×nh biÕn®æi nµy, mçi phÇn tö vÉn t¬ng
®¬ng víi c¸c phÇn tö kh¸c còng nh víi tæng
thÓ. Nh÷ng h×nh vÏ trong trang nµy minh
häa cho mÉu thøc tiÕn triÓn h×nh häc, céng
thªm trªn c¬ së tû lÖ vµng.

286
§Òn Partheon, Athens, 447-
432TCN, Ictinus vµ Callicrates.

Hai h×nh ¶nh ph©n tÝch nµy minh

ho¹ cho c¸ch sö dông tû lÖ vµng
trong mÆt ®øng ®Õn Partheon. C¶
hai sù ph©n tÝch nµy ®Òu cho
biÕt c¶ hai mÆt ®øng l¾p khÝt
vµo trong mét h×nh ch÷ nhËt vµng.
Trong khi mçi phÇn cã nh÷ng c¸ch
gi¶i quyÕt kh¸c nhau víi tû lÖ vµng
- ¶nh hëng cña nã ®Õn c¸c kÝch th-
íc vµ sù bè trÝ c¸c bé phËn trªn
mÆt ®øng.

287
§Òn th¸nh Pietro ë Montorio, Rome, B¶o tµng thÕ giíi (ph¬ng ¸n), Genevam,
1502-1510, Donato Bramante 1929, Le Corbusier

MÆt b»ng vµ tû lÖ cña kiÕn tróc Gothic

288
Palazzo Farnese, Rome, 1515, Antonio Da Sangallo

NÕu hai ®êng chÐo cña hai h×nh chøc

nhËt song song hoÆc vu«ng gãc víi nhau,
chóng cho biÕt hai h×nh ch÷ nhËt nµy cã
cïng tû lÖ. Nh÷ng ®êng chÐo nµy ®ãng
vai trß s¾p xÕp c¸c thµnh phÇn vµ cã thÓ
®îc xem lµ nh÷ng tuyÕn ®iÒu hßa. Chóng
®· tõng ®îc sö dông ®Ó ®iÒu phèi tû lÖ,
vÞ trÝ cña c¸c thµnh phÇn trong mét hÖ
thèng tû lÖ kh¸c. Le Corbusier ®· nªu ra
trong "Híng ®Õn mét nÒn kiÕn tróc míi".
"Mét tuyÕn ®iÒu hßa sÏ khèng chÕ tÝnh
thÊt thêng, nã cã chøc n¨ng ®iÒu phèi toµn
bé c«ng viÖc s¸ng t¹o tù do. Nã gióp cho
c«ng tr×nh cã chÊt lîng nhÞp ®iÖu. TuyÕn
®iÒu hßa cñng cè thªm nhËn thøc vÒ tÝnh
trËt tù. Sù lùa chän tuyÕn®iÒu hßa sÏ phï
hîp víi nh÷ng h×nh häc c¬ së cña thiÕt kÕ
MÆt b»ng ®iÖn Partheon, Rome, 120-124 kiÕn tróc. Nã ®¶m nhiÖm vai trß hoµn
SCN thiÖn h¬n lµ mét ph¬ng ph¸p".

289
BiÖt thù, Malcontenta,
Italy, 1558, Andrea
Paladio

BiÖt thù Foscari, Malcontenta, Italy, 1558, Andrea Paladio

Trong bµi tham luËn "The Mathematics of Ideal Vila"-1947, Colin Rowe nhÊn m¹nh sù gièng
nhau gi÷a viÖc ph©n chia kh«ng gian cña biÖt thù Palladian vµ cÊu tróc líi trong mét biÖt thù
cña Le Corbusier. Trong khi hai biÖt thù nµy cã chung nhau mét hÖ thèng tû lÖ vµ mét mèi
quan hÖ trËt tù to¸n häc cao, biÖt thù cña Palladio bao gåm nh÷ng kh«ng gian víi h×nh d¸ng
æn ®Þnh vµ c¸c m«i t¬ng quan hµi hoµ. BiÖt thù cña Le Corbusier lµ sù phèi hîp cña c¸c líp
kh«ng gian tù do ®îc x¸c ®Þnh bëi c¸c mÆt sµn vµ mÆt m¸i. C¸c c¨n phßng kh¸c nhau vÒ
h×nh d¸ng vµ ®îc bè trÝ phi ®èi xøng ë c¸c cao ®é kh¸c nhau.

Thøc Ionic, ®Òn thê ë Illissus,

Athen, 449TCN, Callicrates.

290
§Òn thê Hy L¹p La M·, c¸c tû lÖ trong sù c©n xøng gi÷a c¸c thµnh tè ®· tr×nh diÔn mét vÎ
®Ñp, mét sù c©n ®èi hoµn h¶o, ®¬n vÞ kÝch thíc c¬ b¶n lµ ®êng kÝnh cét, kÝch thíc nµy
chi phèi tÊt c¶ c¸c kÝch thíc kh¸c, tõ th©n cét, ®Çu cét, bÖ cét, mò cét ®Õn nh÷ng chi tiÕt
nhá nhÊt. HÖ thèng c¸c kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c cét còng dùa vµo kÝch thíc ®¬n vÞ nµy.

V× kÝch thíc c¸c cét kh¸c nhau ®èi víi c¸c c«ng tr×nh cã quy m« kh¸c nhau, nªn c¸c trËt tù
còng kh«ng dùa trªn mét ®¬n vÞ ksich thíc cè ®Þnh.

H¬n n÷a, môc ®Ých lµ nh»m ®¶m b¶o cho tÊt c¶ c¸c thµnh phÇn cñamét c«ng tr×nh hoµn
toµn c©n xøng, hµi hßa víi nhau.

Vituvius cïng thêi víi Augustus, ®· häc hái nh÷ng trËt tù nµy tõ nh÷ng vÝ dô thùc tiÔn vµ
tr×nh bÇy nh÷ng quan ®iÓm vÒ tû lÖ trong "The Ten Book on Architecture". Vignola còng
®· sö dông l¹i nh÷ng quy luËt nµy trong kiÕn tróc Phôc Hng Italy vµ nh÷ng c«ng tr×nh cña
«ng vÉn ®îc biÕt ®Õn réng r·i cho ®Õn ngµy nay.

291
C¸c thøc cæ ®iÓn theo Vignola

292
293
 Pycnostyle Systyle Eustyle

Diastyle Araeostyle
C¸c ®Òn thê ®îc x©y dùng víi c¸c c¸ch
dùng cét kh¸c nhau

Sù liªn hÖ gi÷a ®êng kÝnh, chiÒu cao, kho¶ng c¸ch gi÷a cét theo Vitruvius:

294
MÆt tiÒn §Òn thê theo Thøc Tuscan

295
 S. Maria Novella, Florence, Italy,
Alberti thiÕt kÕ hoµn thiÖn nhµ thê
Gothic (1278-1350) víi mÆt tiÒn kiÓu
Phôc Hng (1456-1470)

Pythagoras ph¸t minh ra sù hßa hîp hÑ

thèng ©m nh¹c Hy L¹p cã thÓ biÓu ®¹t
b»ng d·y sè ®¬n gi¶n: 1,2,3,4 vµ tû lÖ
gi÷a chóng: 1:2 , 1:3 , 2:3 , 3:4. Mèi
liªn hÖ nµy khiÕn ngêi Hy L¹p cæ xa
tin r»ng hä ®· t×m ra ®îc tû lÖ thÇn
bÝ chi phèi v¹n vËt. ThuyÕt cña
Pythagoras lµ "v¹n vËt ®îc tæ chøc theo
nh÷ng con sè". VÒ sau Platon ®· ph¸t
triÓn lý thuyÕt vÒ nh÷ng con sè cña
Pythagoras thµnh lý thuyÕt vÒ c¸c tû
lÖ. ¤ng thiÕt lËp c¸c d·y 2n vµ 3n :
1,2,4,8,… vµ 1,3,9,27,… Theo Platon,
nh÷ng con sè nµy vµ tû lÖ cña chóng
kh«ng chØ chøa ®ùng sù hßa hîp cña tû
lÖ ©mnh¹c Hy L¹p mµ cßn m« t¶ cÊu
tróc hµi hßa cña thÕ giíi.

C¸c kiÕn tróc s Phôc Hng víi niÒm tin

c¸c c«ng tr×nh cña hä thuéc vÒ mét trËt
tù cao h¬n, ®· qua l¹i hÖ thèng tû lÖ
to¸n häc Hy L¹p. Trong khi ngêi Hy L¹p
chuyÓn ®æi c¸c ký hiÖu nh¹c sang ©m
thanh, th× c¸c kiÕn tróc s Phôc Hng
chuyÓn ®æi to¸n häc sang c¸c ®¬n vÞ
kh«ng gian. Tõ viÖc ¸p dông lý thuyÕt
cña Pythagoras vµo tû lÖ cña ©m nh¹c
Hy L¹p , ngêi ta liªn tôc t×m tßi, ph¸t
triÓn vµ x©y dùng nªn tû lÖ c¬ b¶n
trong kiÕn tróc. Nh÷ng tû lÖ nµy
kh«ng chØ ®îc sö dông trong c¸c kÝch
thíc mét c¨n phßng, mét mÆt tiÒn mµ
cßn trong sù liªn kÕt nhiÒu kh«ng gian,
trong mÆt b»ng tæng thÓ.

7 mÆt b»ng phßng lý tëng.

Andrea Pa;;adio (1508-1580) lµ
kiÕn tróc s tiªu biÓu nhÊt thêi
Phôc Hng. Trong "Four books on
Architecture" (®· ®îc biªn dÞch
sang cuèn "Nh÷ng lêi gi¸o huÊn
296
vµng ngäc vÒ kiÕn tróc"), xuÊt
b¶n lÇn ®Çu tiªn ë Venice, 1570,
«ng ®· theo ch©n c¸c bËc thÇy tr-
íc ®ã, Aberty vµ Serlio, ®Ò xuÊt
7 "h×nh d¹ng ®Ñp nhÊt vµ c©n
xøng nhÊt cña c¨n phßng".

X¸c ®Þnh chiÒu cao phßng

Palladio còng ®Ò xuÊt 7 ph¬ng ¸n
x¸c ®Þnh chiÒu cao phßng
cÉnøng víi chiÒu dµi vµ réng cña
phßng. ChiÒu cao phßng víi trÇn
ph¼ng sÏ b»ng chiÒu éng, chiÒu
cao phßng víi trÇn d¹ng vßm sÏ
b»ng 1,3 chiÒu réng. §èi víi c¸c
phßng kh¸c, Palladio sö dông lý
thuyÕt cña Pythagoras ®Ó x¸c
®Þnh chiÒu cao phßng.

Theo ®ã cã 3 lo¹i:
ba 
c b c
Arthmetic: c (vÝ dô
1,2,3,… hoÆc 6,9,12)
b c 
c b c
Geometric: b (vÝ dô
1,2,4,… hoÆc 4,6,9)
b c 
c b c
Harmonic: a (vÝ dô
2,3,6,… hoÆc 6,8,12)

Trong mçi trêng hîp, chiÒu cao

phßng sÏ b»ng (b) t¬ng øng víi
chiÒu réng (a) vµ chiÒu dµi (c)

"VÎ ®Ñp sÏ lé ra tõ h×nh thÓ vµ sù

c©n xøng tæng thÓ - gi÷a c¸c thµnh
phÇnvíi nhau vµ gi÷a thµnh phÇn vµ
tæng thÓ; tÊt c¶ cÊu tróc sÏ hoµn
chØnh, trän vÑnkhi mçi thµnh phÇn t-
¬ng thÝch víi c¸c thµnh phÇn kh¸c vµ
cïng nhau béc lé h×nh ¶nh c«ng
tr×nh".
Andrea Palladio, "The Four Books on
Architecture"
297
 BiÖt thù , Vinenza, Italy, 1552-1567, Andrea
Palladio
12x30, 6x15 , 30x30

Palazzo Chiericati, Vicenza, Italy, 1550, Andrea

Palladio, 54x16 (18), 18x30, 18x18, 18x12.

BiÖt thù Thiene, Ciogna, 1594, Andrea Palladio

18x36, 36x36, 36x18, 18x18, 18x12

298
Plazzo Iseppo Porto, Vicenza, Italy, 1552
Andrea, 30x30, 20x30, 10x30, 45x45

Le Corbusier ph¸t triÓn hÖ thèng tû lÖ

Modulor nh»m ®Þnh trËt tù cho "kÝch thíc
cña vËt hµm chøa vµ vËt ®îc hµm chøa" ¤ng
nhËn thøc ®îc ë c¸c thøc ®o cña ngêi Hy L¹p,
Ai CËp vµ c¸c nÒn v¨n minh lín kh¸c "tÝnh
phong phó, tinh vi v« cïng bëi chóng ®· x¸c
®Þnh ®îc tÝnh to¸n häc trong c¬ thÓ ngêi,
thiÕt lËp sù hµi hßa, sù tao nh·, sù æn ®Þnh,
nh©n tè lµm rung ®éng lßng ngêi, c¸i ®Ñp"
V× vËy «ng dïng c¶ to¸n häc (Tû lÖ vµng, d·y
Fibonacci) vµ sù c©n xøng cña c¬ thÓ ngêi
lµm nÒn t¶ng c¬ së cho tû lÖ cña m×nh.
Le Corbusier ®· b¾t ®Çu nghiªn cøu vµo n¨m
1927 vµ xuÊt b¶n cuèn "Modulor, Measure to
the Human Scale Universally applicable to
Architecture anh Mechines" vµo n¨m 1948 vµ
tËp thø hai "Modulor II" n¨m 1954.

299
HÖ sè c¬ b¶n gåm ba ®¬n vÞ: 113, 70 vµ
43cm:
43 + 70 = 113
113 + 70 = 183
113 + 70 + 43 = 226 ( = 2x113)
113, 183, 226 x¸c ®Þnh nªn kh«ng gian bÞ chi
phèi bëi kÝch thíc con ngêi. Tõ 113 vµ 226,
Le Corbusier ph¸t triÓn ra chuçi xanh vµ chuçi
®á, c¸c tû lÖ thu nhá cña c¸c kÝch thíc liªn
quan ®Õn c¬ thÓ con ngêi.

300
Le Corbusier nhËn thÊy Modulor kh«ng chØ lµ
mét d·y sè víi sù hµi hßa vèn cã mµ nã cßn lµ mét
hÖ thèng ®o lêng khèng chÕ c¸c chiÒu dµi, c¸c
mÆt, c¸c khèi vµ duy tr× tû lÖ "con ngêi ë kh¾p
mäi n¬i". Nã cã thÓ "ph¸t triÓn ®Õn v« cïng, nã
cã thÓ ®¶m b¶o ®ång thêi sù ®a d¹ng vµ sù thèng
nhÊt… nã lµ nh÷ng con sè phi thêng".

Mét sè c«ng tr×nh tiªu biÓu cho viÖc sö dông

Modulor cña Le Corbusier lµ ®¬n vÞ ë lín ë
Marseiles. 15 ®¬n vÞ cña Modulor ®îc sö
dông ®Ó ®a tû lÖ con ngêi vµo toµ nhµ dµi
140m, réng 24m, cao 70m.
Le Corbusier ®· sö dông nh÷ng h×nh vÏ nµy
®Ó minh häa cho tÝnh ®a d¹ng vÒ kich thíc
cña c¸c panel cïng víi sù c©n xøng cña
Modulor.

301
 Chi tiÕt mÆt ®øng, ®¬n vÞ ë Firmity-Vert,
Ph¸p, 1965-1968, Le Corbusier

MÆt b»ng, mÆt c¾t cña mét ®¬n vÞ ë tiªu biÓu, ®¬n vÞ ë
lín.
MerseillÐ, 1946-1952, Le Corbusier

302
 §¬n vÞ ®o lêng truyÒn thèng
NhËt B¶n, shaku, b¾t nguån
tõ Trung Quèc. Nã t¬ng ®¬ng
víi foot Anh vµ tu©n theo hÖ
thËp ph©n. Mét ®¬n vÞ ®o l-
êng kh¸c lµ Ken, ®îc h×nh
thµnh vµo nöa sau giai ®o¹n
Trung Kú. MÆc dï nã chØ ®-
îc sö dông ®Ó x¸c ®Þnh
kho¶ng c¸ch gi÷a hai cét. Ken
sím trë thµnh tiªu chuÈn cho
kiÕn tróc nhµ ë. Kh«ng gièng
nh module cña trËt tù cæ
®iÓn - dùa trªn ®êng kÝnh
cét vµ thay ®æi theo kÝch th-
íc cña c«ng tr×nh - Ken cã gi¸
trÞ tuyÖt ®èi.

Tuy nhiªn, Ken kh«ng chØ lµ

mét ®¬n vÞ trong x©y dùng
c«ng tr×nh. Nã ph¸t triÓn
thµnh mét hÖ ®¬n vÞ thÈm
mü quyÕt ®Þnh trËt tù cña
kÕt cÊu, vËt liÖu vµ kh«ng
gian cña kiÕn tróc NhËt B¶n.
Tokonoma, mét gãc lâm nhÑ
Nhµ ë ®Ó treo tranh lôa hoÆc ®Æt
truyÒn b×nh hoa, lµ khu vùc t©m
thèng linh cña nhµ ë truyÒn thèng,
NhËt B¶n. ®îc bè trÝ ë phßng trang träng
nhÊt.

303
Hai ph¬ng ph¸p thiÕt kÕ víi hÖ
líi Ken ¶nh hëng ®Õn kÝch th-
íc cña nã. Ph¬ng ph¸p Inaka-
ma, hÖ líi Ken - 6 shaku - x¸c
®Þnh kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c
t©m cét. V× vËy, chiÕu sµn
T©tmi chuÈn (3x6 shaku hay
1/2 x 1 Ken) víi sù thay ®æi
kh«ng ®¸ng kÓ cã thÓ chÊp
nhËn mét ®é lín cét nhÊt ®Þnh.
Ph¬ng ph¸p Kyo-ma, chiÕu sµn
víi kÝch thíc cè ®Þnh (3.15 x
6.30 shaku) vµ kh«ng gian cét
(module Ken) biÕn®æi tõ 6.4
®Õn 6.7 shaku, tuú thuéc kÝch
thíc phßng.
KÝch thíc phßng ®îc thiÕt kÕ
bëi mét sè lîng chiÕu sµn nhÊt
®Þnh. ChiÕu sµn truyÒn thèng
b¾t nguån tõ sù phï hîp víi
kÝch thíc hai ngêi ngåi hoÆc
mét ngêi n»m. Khi hÖ líi Ken
ph¸t triÓn, chiÕu sµn mÊt ®i sù
phô thuéc vµo kÝch thíc con
ngêi vµ dùa vµo yªu cÇu cña
hÖ kÕt cÊu, kho¶ng c¸ch gi÷a
c¸c cét.
Nhê tû lÖ 1:2, ph¬ng ph¸p
chiÕu sµn cã thÓ ®îc bè trÝ
theo nhiÒu c¸ch ®èi víi mét
kÝch thíc phßng x¸c ®Þnh. Vµ
®èi víi mçi kÝch thíc phßng,
chiÒu cao phßng ®îc thiÕt lËp
theo c¸ch sau:
ChiÒu cao phßng, tõ ®Ønh trô
ng¹ch (tÝnh b»ng shaku) = sè
chiÕu sµn x 0.3.

304
 Trong mét ng«i nhµ NhËt B¶n
truyÒn thèng, hÖ líi Ken cho
phÐp sù liªn tôc kh«ng gian
gi÷a c¸c phßng, còng nh mét
cÊu tróc cã trËt tù. KÝch thíc
cña ®¬n vÞ cho phÐp c¸c
kh«ng gian ch÷ nhËt ®îc tæ
chøc tù do theo d¹ng tuyÕn, so
le hoÆc tËp trung.

MÆt ®øng mét ng«i nhµ truyÒn thèng NhËt B¶n

305
MÆt ®øng híng §«ng

Nh©n tr¾c
Nh©n tr¾c häc híng ®Õn kÝch thøc vµ sù
c©n xøng cña c¬ thÓ con ngêi. Trong khi c¸c
kiÕn tróc s Phôc Hng xem tÝnh c©n xøng cña
h×nh ¶nh con ngêi lµ mét kh¼ng ®Þnh ¶nh h-
ëng cña tû lÖ to¸n häc lªn sù hµi hßa cña v¹n
vËt,ph¬ng ph¸p tû lÖ nh©n tr¾c t×m kiÕm
mét tû lÖ mang chøc n¨ng cô thÓ, kh«ng ph¶i
lµ mét tû lÖ trõu tîng, tîng trng. H×nh khèi,
kh«ng gian trong kiÕn tróc hµm chøa vµ ph¸t
triÓn dùa trªn c¬ thÓ con ngêi nªn ph¶i ®îc x¸c
®Þnh vëi chÝnh kÝch thíc con ngêi.

306
 Sù phøc t¹p cña tû lÖ nh©n tr¾c chÝnh lµ sù
phøc t¹p cña c¸c yªu cÇu sö dông. VÝ dô c¸c
kÝch thíc víi ®¬n vÞ lµ milimet chØ cã tÝnh
tiªu chuÈn vµ kh¶ n¨ng ®Þnh tÝnh, cÇn ®îc
®iÒu chØnh ®Ó thÝch øng víi nh÷ng yªu cÇu
cô thÓ cña ngêi sö dông. C¸c kÝch thíc trung
b×nh ph¶i ®îc xem xÐt kü lìng v× lu«n lu«n
cã sù kh¸c nhau gi÷a c¸c ®èi tîng sö dông:
nam hay n÷, c¸c løa tuæi kh¸c nhau, c¸c chñng
téc kh¸c nhau.

C¸c kÝch thíc vµ tû lÖ cña con ngêi sÏ ¶nh hëng ®Õn tû

lÖ cña nh÷ng nh©n vËt chóng ta sö dông, ®Õn chiÒu cao
vµ kho¶ng c¸ch cña nh÷ng vËt chóng ta kiÓm so¸t vµ ®Õn
kÝch thíc cña nh÷ng vËt dông chóng ta sö dông ®Ó ngåi,
®Ó lµm viÖc, ®Ó ¨n, ®Ó ngñ. Cã mét sù kh¸c biÖt gi÷a
kÝch thíc c¬ b¶n cña con ngêi vµ nh÷ng kÝch thíc yªu
cÇu khi chóng ta víi tíi mét vËt trªn kÖ, ngåi xuèng ghÕ,
®i lªn cÇu thang hay t¸c ®éng ®Õn ngêi kh¸c. Chóng lµ
nh÷ng kÝch thíc chøc n¨ng tuú thuéc vµo b¶n chÊt cña
ho¹t ®éng ®îc tiÕn hµnh vµ h×nh th¸i x· héi.
Mét lÜnh vùc ®îc ph¸t triÓn tõ sù quan t©m ®Õn yÕu tè
con ngêi lµ lao ®éng häc - mét m«n khoa häc øng dông -
kÕt hîp gi÷a thiÕt kÕ thiÕt bÞ, m«i trêng, hÖ thèng víi c¸c
yªu cÇu sinh lý häc vµ t©m lý häc.

307
Ngoµi c¸c vËt dông chóng ta sö dông trong
c«ng tr×nh, kÝch thíc con ngêi cßn ¶nh hëng
®Õn thÓ tÝch cña c¸c kh«ng gian lu chuyÓn,
ho¹t ®éng, nghØ ng¬i. Sù ®iÒu chØnh gi÷a
h×nh thÓ vµ kÝch thíc cña mét kh«ng gian víi
kÝch thíc ngêi cã thÓ æn ®Þnh khi chóng ta
ngåi trong mét chiÕc ghÕ dùa vµo mét hµng
rµo, hoÆc nÐp vµo mét hèc kh«ng gian. Nã
còng cã thÓ rÊt n¨ng ®éng khi chóng ta tiÕn
vµo mét phßng gi¶i lao, §i lªn cÇu thang hoÆc
di chuyÓn qua c¸c c¨n phßng, c¸c s¶nh ®êng
cña mét c«ng tr×nh. Mét c¸ch thøc ®iÒu
chØnh kh¸c lµ lµm nh thÕ nµo ®Ó kh«ng
gian sö dông cã thÓ ®¸p øng yªu cÇu duy tr×
kho¶ng c¸ch thÝch hîp vµ ®iÒu khiÓn toµn
bé kh«ng gian c¸ nh©n cña chóng ta.

308
Trong khi sù c©n xøng g¾n liÒn
víi mét hÖ thèng liªn hÖ cã trËt tù
gi÷a c¸c kÝch thíc cña h×nh thÓ
vµ kh«ng gian, tû lÖ bao hµm sù
nhËn thøc hay ®¸nh gi¸ kÝch thíc
cña sù vËt trong mèi quan hÖ cña
sù vËt kh¸c. V× vËy ®Ó ®a ra so
s¸nh mét tû lÖ chóng ta lu«n ph¶i
so s¸nh vËt nµy víi vËt kh¸c.
VËt thÓ ®îc so s¸nh cã thÓ lµ
®¬n vÞ ®o lêng chuÈn. VÝ dô
chóng ta cã thÓ nãi mét c¸i bµn,
theo hÖ thèng ®o lêng Hoa Kú,
réng 3 feet, dµi 6 feet vµ cao 29
inch hay theo hÖ thèng ®o lêng
mÐt, réng 914mm, dµi 1829mm,
cao 737mm. KÝch thíc thùc tÕ
cña c¸i bµn kh«ng thay ®æi, chØ
cã sù kh¸c biÖt gi÷a c¸c hÖ thèng
®îc sö dông ®Ó ®o kÝch thíc.
Chóng ta cßn sö dông tû lÖ ®Ó
minh häa cho mèi quan hÖ gi÷a
vËt thÓ trªn thùc tÕ vµ trªn b¶n vÏ.

309
Tû lÖ thÞ c¶m
Mét kh¸i niÖm ®Æc biÖt ®èi víi kiÕn
tróc s lµ tû lÖ thÞ c¶m, nã kh«ng ®Ò cËp
®Õn kÝch thíc thËt cña sù vËt mµ híng
®Õn ®é lín, nhá so víi kÝch thíc thËt
hoÆc kÝch thíc cña sù vËt kh¸c trong bao
c¶nh.
Khi nãi mét sù vËt cã tû lÖ nhá, chóng ta
thêng nghÜ ®Õn mét kÝch thíc nhá h¬n
b×nh thêng. Còng nh vËy, mét sù vËt cã tû
lÖ lín ®îc hiÓu víi kÝch thíc lín h¬n
mong ®îi.
Chóng ta nghÜ ®Õn kÝch thíc cña mét
c«ng tr×nh trong bao c¶nh mét thµnh phè
khi ®Ò cËp ®Õn tû lÖ quy ho¹ch,nghÜ
®ªnsù t¬ng thÝch cña mét c«ng tr×nh ®èi
víi vÞ trÝ cña nã trong vïng, ®èi víi tû lÖ
khu vùc vµ nghÜ ®Õn sù t¬ng quan kÝch
thíc cña c¸c thµnh phÇn mÆt tiÒn ®èi víi
tû lÖ ®êng phè.
ë tû lÖ mét c«ng tr×nh, tÊt c¶ c¸c yÕu tè
dï ®¬n gi¶n hay kh«ng quan träng ®Òu cã
mét kÝch thíc nhÊt ®Þnh. C¸c kÝch thíc
nµy cã thÓ ®îc x¸c ®Þnh bëi nhµ s¶n
xuÊt hoÆc ®îc lùa chän bëi ngêi thiÕt
kÕ. Tuy vËy, chóng ta nhËn thøc ®îc
kÝch thíc cña mçi yÕu tè th«ng qua sù liªn
hÖ víi c¸c bé phËn kh¸c hoÆc víi tæng
thÓ bè côc.
VÝ dô kÝch thíc vµ tû lÖ cña c¸c cöa sæ
trong mét mÆt ®øng c«ng tr×nh thêng liªn
hÖ víi nhau víi c¸c kho¶ng c¸ch gi÷a
chóng vµ víi kÝch thíc toµn bé cña mÆt
®øng. Khi tÊt c¶ c¸c cöa sæ nµy cã cïng
kÝch thíc vµ h×nh d¹ng, chóng thiÕt lËp
310
 mét sù liªn hÖ tû lÖ x¸c ®Þnh víi kÝch th-
íc cña mÆt ®øng.
Tuy nhiªn nÕu mét trong c¸c cöa sæ lín
h¬n nhiÒu so víi nh÷ng c¸i kh¸c, nã sÏ t¹o
nªn mét tû lÖ kh¸c bªn trong bè côc mÆt
®øng. Sù biÕn ®æi tû lÖ nµy cã thÓ cho
biÕt kÝch thíc hay tÇm quan träng cña
kh«ng gian phÝa sau nã, hoÆc nã cã thÓ
thay ®æi nhËn thøc cña chóng ta vÒ kÝch
thíc cña c¸c cöa sæ kh¸c hay kÝch thíc
toµn thÓ mÆt ®øng.

NhiÒu bé phËn c«ng tr×nh cã kÝch

thíc vµ ®Æc tÝnh gÇn gòi víi con
ngêi vµ gióp chóng ta ph¸n ®oan
kÝch thíc cña c¸c bé phËn kh¸c xung
quanh chóng. C¸c bé phËn nh c¸c cöa
sæ, cöa ®i cña nhµ ë cã thÓ x¸c
®Þnh ®é lín còng nh sè tÇng cña
c«ng tr×nh. cÇu thang vµ c¸c vËt
liÖu ®¬n vÞ, g¹ch - bª t«ng khèi,
®Þnh ra tû lÖ cña mét kh«ng gian.
V× sù gÇn gòi cña chóng nªn khi ®îc
cè ý gia t¨ng vÒ kÝch thíc cña h×nh
thÓ vµ kh«ng gian mét c«ng tr×nh.

Mét sè c«ng tr×nh vµ kh«ng gian cã

hai tû lÖ hay nhiÒu h¬n chi phèi
®ång thêi. M¸i ®ãn cña ®¹i häc
Virginia dùa theo ®Òn Partheon ë
Rome, tû lÖ víi hfnh thøc toµn thÓ
c«ng tr×nh, trong khi c¸c cöa sæ vµ
cöa ®i tû lÖ víi kÝch thíc c¸c kh«ng
gian bªn trong c«ng tr×nh.

§¹i häc Virginia, Charlottessville,

1817-1826, Thomas Jeferson

Nhµ thê Reims, 1211-1290: Cæng

chÝnh nhµ thê Reims tû lÖ víi
311
kÝch thíc cña mÆt ®øng, khi ®îc
quan s¸t ë mét kho¶ng c¸ch xa. Nh-
ng lèi vµo thùc cã kÝch thíc nhá
h¬n, phï hîp víi tû lÖ ngêi khi ®îc
quan s¸t gÇn h¬n.

TØ lÖ ngêi trong kiÕn tróc dùa vµo tØ lÖ vµ sù c©n

®èicña c¬ thÓ con ngêi. Nh ®· ®Ò cËp trong phÇn
nh©n tr¾c, kÝch thíc con ngêi kh¸c biÖt ®èi víi tõng c¸
nh©n nªn kh«ng thÓ ®îc sö dung nh mét c«ng cô ®o l-
êng tuyÖt ®èi. Tuy nhiªn, chóng ta cã thÓ ®¸nh gi¸ ®îc
mét kh«ng gian khi cã thÓ kiÓm sso¸t ®îc chiÒu réng vµ
chiÒu cao, cã thÓ ch¹m ®îc c¸c ®êng bao kh«ng gian.
Trong trêng hîp ngîc l¹i, tØ lÖ cña kh«ng gian chØ cã
thÓ ®îc x¸c ®Þnh b»ng thÞ gi¸c h¬n lµ xóc gi¸c.

Chóng ta còng cã thÓ sö dông c¸c yÕu tè cã kÝch thíc

liªn hÖ víi kÝch thíc con ngêi: t thÕ, bíc ch©n…nh»m
x¸c ®Þnh tØ lÖ cña kh«ng gian. C¸c yÕu tè nh bµn, ghÕ,
v¸n ®øng vµ v¸n ngang cña bËc thang, lanh t« ë trªn cöa
®i, cöa sæ kh«ng chØ gióp ta ®¸nh gi¸ ®îc kÝch thíc cña
kh«ng gian mµ cßn mang l¹i cho chÝnh nã mét tØ lÖ ng-
êi.

Trong khi c¸c vËt thÓ qu¸ ®å sé vÒ tØ lÖ

khiÕn chung ta c¶m thÊy nhá nhoi, mét
kh«ng gian th©n mËt vÒ tØ lÖ cho ta c¶m
gi¸c tù chñ. C¸c bé bµn ghÕ trong tiÒn s¶nh
kh¸ch s¹n lín x¸c ®Þnh mét khu vùc tØ lÖ
ngêi bªn trong mét kh«ng gian më réng.
CÇu thang dÉn lªn g¸c löng cho chóng ta
c¶m gi¸c vÒ chiÒu cao cña c¨n phßng. Mét
cöa sæ trong bøc têng tr«ng gîi ý nªn mét
kh«ng gian phÝa sau ®ång thêi víi mét c¶m
gi¸c cã sù tån t¹i cña con ngêi.

312
ChiÒu cao phßng cã t¸c ®éng
lín h¬n ®Õn tû lÖ cña nã so víi
chiÒu réng hay chiÒu dµi.
Trong khi c¸c bøc têng ®ãng
vai trß bao che, chiÒu cao cña
mÆt ph¼ng trÇn x¸c ®Þnh
tÝnh th©n mËt, tÝnh n¬ng tùa.

C¨n phßng 12  16 foot víi

chiÒu cao tÇng tõ 8  10 feet sÏ
¶nh hëng ®Õn chiÒu réng
nhiÒu h¬n khi t¨ng chiÒu réng
lªn 13 feet hay t¨ng chiÒu dµi
lªn 17 feet. Trong khi c¨n phßng
12  16 foot víi chiÒu cao
phßng lµ 9 feet cã thÓ t¹o c¶m
gi¸c tho¸i m¸i cho nhiÒu ngêi,
mét kh«ng gian 50  50 foot víi
cïng chiÒu cao nh vËy sÏ g©y
c¶m gi¸c ngét ng¹t.

Ngoµi kÝch thíc ®øng cña kh«ng gian, cã nhiÒu yÕu tè kh¸c ¶nh hëng ®Õn tØ lÖ cña nã:

- H×nh d¸ng, mÇu s¾c, mÉu thøc cña c¸c mÆt ®êng bao.
- H×nh d¸ng vµ vÞ trÝ cña c¸c kho¶ng më.
- B¶n chÊt vµ tØ lÖ cña c¸c yÕu tè bªn trong ®ã.

313
ViÖn nghiªn cøu qu¶n lý Ên §é, Ahmedabad, Ên §é, 1065, Louis Kahn

314