7.

C¸C NGUY£N T¾C

C¥ B¶N
"Khi trËt tù chØ ®îc xem nh mét ®iÒu kiÖn thø yÕu, khi
mét thµnh phÇn cã thÓ ®îc bá ®i hoÆc thay thÕ dÔ
dµng, kÕt qu¶ sÏ kh«ng lµ ®iÒu g× kh¸c ngoµi sù hçn
lo¹n. TrËt tù ph¶i ®îc hiÓu nh mét chÊt lîng kh«ng thÓ
thiÕu cña mét tæ chøc hoµn chØnh. ThËm chÝ mét bé
m¸y, mét ®éi bãng, mét ban nh¹c còng kh«ng thÓ ho¹t
®éng tèt mµ kh«ng cã sù hîp t¸c chÆt chÏ gi÷a c¸c thµnh
phÇn. Do ®ã, mét t¸c phÈm nghÖ thuËt hay kiÕn tróc
cµng kh«ng thÓ ®¶m nhËn tèt vai trß cña nã mµ kh«ng cã
mét tæ chøc, mét bè côc hoµn chØnh. TrËt tù cã thÓ ®îc
thiÕt lËp ë bËt cø mét møc ®é phøc t¹p nµo. NÕu kh«ng
cã trËt tù sÏ hoµn toµn kh«ng cã tÝnh biÓu tîng, tÝnh
h×nh tîng cña mét t¸c phÈm."
Rudoff Arnheim
The Dynamics of Achiteactural Form 1977.

Trong khi ch¬ng bèn bµn vÒ c¸ch thøc sö dông c¸c h×nh
thÓ h×nh häc c¬ b¶n ®Õn bè côc kh«ng gian h×nh thÓ
319
mét c«ng tr×nh, ch¬ng nµy bµn thªm vÒ c¸c nguyªn t¾c
®îc sö dông ®Ó t¹o nªn tr©th tù bè côc kݪn tróc. TrËt tù
kh«ng chØ ®¬n gi¶n lµ mét sù c©n ®èi h×nh häc, h¬n
thÕ, nã lµ mét tr¹ng th¸i trong ®ã mçi thµnh phÇn liªn hÖ
hîp lý víi nhau, víi chøc n¨ng cña nã nh»m t¹o nªn mét bè
côc hµi hoµ.
Ch¬ng tr×nh thiÕt kÕ mét c«ng tr×nh lu«n lµ mét hÖ
thèng phøc t¹p, ®a d¹ng. C¸c h×nh thÓ vµ kh«ng gian cña
bÊt k× mét c«ng tr×nh nµo còng cÇn ®îc hiÓu lµ hÖ
thèng cã cÊp bËc phï hîp víi chøc n¨ng nã ®¶m nhËn, víi
ngêi sö dông nã phôc vô, víi ý nghÜa nã truyÒn t¶i vµ víi
m«i trêng nã tån t¹i. Tæ chøc, thiÕt kÕ, x©y dùng mét
c«ng tr×nh lu«n lµ mét c«ng viÖc phøc t¹p, ®a d¹ng vµ c¸c
nguyªn t¾c thiÕt lËp trËt tù lu«n ®îc nghiªn cøu ®ång
thêi.
TrËt tù kh«ng ®a d¹ng sÏ t¹o nªn tr¹ng th¸i buån tÎ; ®a d¹ng
kh«ng trËt tù sÏ t¹o nªn tr¹ng th¸i hçn lo¹n. Mét c¶m gi¸c
th«ng nhÊt trong sù ®a d¹ng lµ lý tëng. C¸c nguyªn t¾c sau
sÏ giíi thiÖu c¸ch thøc liªn kÕt nhiÒu h×nh thÓ, kh«ng
gian kh¸c biÖt, ®a d¹ng cña mét c«ng tr×nh vµo mét tæng
thÓ trËt tù, hµi hoµ, hîp nhÊt c¶ vÒ c¶m thøc lÉn tri thøc.

Pergamon, TK 2 TCN

Trôc: Mét ®êng th¼ng cã thÓ thiÕt lËp bëi hai

®iÓm trong kh«ng gian vµ cã thÓ ®îc s¾p
xÕp víi mét tr¹ng th¸i c©n b»ng ®èi xøng
theo nã c¸c h×nh thÓ mµ kh«ng gian cã.

320
TÝnh ®èi xøng: Mét tæ hîp c©n xøng cña c¸c h×nh thÓ kh«ng
gian ®èi xøng nhau qua mét trôc hay mét
t©m.

TÝnh ph©n cÊp: Sù liªn kÕt vÒ kÝch thíc, h×nh d¸ng, vÞ trÝ
gi÷a c¸c h×nh thÓ, kh«ng gian trong mét tæ
hîp cïng víi sù t¬ng quan vÒ ý nghÜa, vÒ
tÇm quan träng.

TÝnh vÇn ®iÖu: Mét thÓ thøc chuyÓn ®éng thèng nhÊt ®îc
x¸c ®Þnh bëi tÝnh lÆp l¹i, tÝnh quay ®Òu
cña c¸c h×nh thÓ gièng nhau.

Datum: Mét tuyÕn, mét mÆt, mét khèi víi tÝnh liªn
tôc cña nã, sÏ liªn kÕt, tËp hîp, tæ chøc nhiÒu
h×nh thÓ víi kh«ng gian víi nhau.

Sù chuyÓn ®æi: Mét tæ hîp, mét cÊu tróc kiÕn tróc ®îc
biÕn ®æi th«ng qua mét lo¹t thao t¸c chia
t¸ch, ho¸n vÞ nh»m t¬ng thÝch víi mét m«i
c¶nh ®Æc biÖt, mét tr¹ng th¸i ®Æc biÖt mµ
kh«ng mÊt ®i ®Æc tÝnh ban ®Çu.

Trôc cã thÓ lµ c¸ch thøc tæ chøc

kh«ng gian, h×nh thÓ c¬ b¶n nhÊt
trong kiÕn tróc. §ã lµ mét ®êng
th¼ng ®îc x¸c ®Þnh bëi hai
®iÓm trong kh«ng gian, víi nhiÒu
h×nh thÓ, kh«ng gian ®îc tæ chøc
däc theo nã trong mét tr¹ng th¸i
chÝnh thèng hoÆc kh«ng chÝnh
thèng. Dï lµ mét yÕu tè h×nh tîng,
kh«ng thÊy cô thÓ, trôc vÉn lµ
mét yÕu tè kh¸ râ rµng vµ Ên tîng.
Dï chØ gîi nªn sù ®èi xøng, nã gîi
nªn mét tr¹ng th¸i kh¸ c©n b»ng.
C¸c yÕu tè ®îc s¾p xÕp däc theo
321
Mét ®êng phè ë Florence, n«i kÕt s«ng Armo vµ Piazza
della Gignoria
 mét trôc cã thÓ thiÕt lËp nªn mét
tæ hîp trôc m¹nh mÏ hay mê nh¹t,
láng lÎo hay v÷ng ch¾c, Ên tîng
hay ®¬n ®iÖu

V× trôc cã b¶n chÊt lµ mét yÕu

tè, nã cã mét chiÒu dµi, mét ph-
¬ng híng nhÊt ®Þnh vµ g©y nªn
sù vËn ®éng nhÊt ®Þnh däc theo
®êng dÉn.

§Ó x¸c ®Þnh ®îc, mét trôc cÇn

kÕt thóc ë hai ®Çu h×nh thÓ, mét
kh«ng gian ®Æc biÖt

TÝnh trôc cµng ®îc t¨ng cêng víi

c¸c c¹nh ph¸t triÓn däc theo chiÒu
dµi cña nã. Nh÷ng c¹nh nµy cã
thÓ ®¬n gi¶n lµ c¸c tuyÕn trªn
mÆt nÒn, hoÆc c¸c mÆt th¼ng
®øng x¸c ®Þnh nªn mét kh«ng
gian tuyÕn trïng khíp víi trôc ban
®Çu.

Mét trôc cã thÓ ®îc thiÕt lËp

®¬n gi¶n b»ng c¸c h×nh thÓ,
kh«ng gian ®èi xøng nhau qua nã.

C¸c yÕu tè ®óc kÕt cã kh¶

n¨ng thu hót tÇm nh×n rÊt lín
vµ cã thÓ ®îc x¸c ®Þnh víi c¸c
c¸ch thøc sau:
- Mét ®iÓm trong kh«ng
gian ®îc thiÕt lËp bëi c¸c
yÕu tè tuyÕn th¼ng ®øng,
hay mét c«ng tr×nh d¹ng h-
íng t©m.
- Mét mÆt th¼ng ®øng nh
mÆt tiÒn mét c«ng tr×nh
®èi xøng, ®èi diÖn víi mét
s©n tríc réng hay mét
kh«ng gian më têng ®¬ng.

322
- Mét kh«ng gian chÝnh
th«ng híng t©m.

- Mét cæng vµo híng ra mét

tÇm nh×n më réng h¬n.

323
Mét c¸nh cña Uffizi Palace ë
Florence, Italy, Giorgio Vasari 1560
t¹o nªn mét kh«ng gian trôc dÉn tõ
s«ng Armo, qua c¸c cuèn vßm Uffizi,
®Õn Piazza Della Signoria vµ Palazo
Vecchio, Armolfo Di Cambio (1298 -
1314).
Teotihuacan, thµnh phè cña Chóa
gÇn Mexico City. Teotihuacan lµ
trung t©m lín nhÊt, cã ¶nh hëng
nhiÒu nhÊt ë vïng Trung Mü, ®îc
h×nh thµnh n¨m 100TCN vµ ph¸t
triÓn rÊt thÞnh vîng ®Õn n¨m
750TCN. MÆt b»ng ®îc chÕ ngù
bëi hai ngèi ®Òn kim tù th¸p lín,
kim tù th¸p MÆt Trêi vag kim tù
th¸p MÆt Tr¨ng, nhá h¬n. Tõ ®ã,
®¹i lé thÇn chÕt ch¹y vÒ híng
Nam tíi khu chî trung t©m thµnh
phè.
324
 MÆt b»ng kinh thµnh B¾c Kinh, Trung Quèc, n»m trªn trôc
B¾c - Nam lµ tö CÊm Thµnh, mét khu vùc víi têng bao kÝn
®îc x©y dùng vµo thÕ kØ 15, bao gåm cung ®iÖn nhµ vua
vµ c¸c c«ng tr×nh kh¸c cho triÒu thÇn. Nã cã tªn lµ tö cÊm
thµnh v× tríc ®©y nã kh«ng cho d©n chóng vµo trong.

TÇm nh×n tõ ng«i ®Òn vÒ híng cæng

Torri, mét biÓu tîng cña cæng trêi trªn biÓn
§Òn Itsukushima, quËn Hiroshima, NhËt B¶n, TK 13
Torri lµ mét cæng ®øng ®éc lËp cã tÝnh t-
ëng niÖm trªn lèi vµo mét §Òn Shinto, bao
gåm hai cét liªn kÕt nhau ë ®Ønh b»ng mét
thanh ngang vµ hai dÇm ®ì bªn díi, thêng
®îc uèn cong lªn

325
Darwin D. Martin House, Buffalo, New York, 1904, Frank Lloyd Wright

326
 Nhµ ë víi s©n trong, B¾c Kinh, Trung Quèc.

Kh¸ch s¹n De Matigon, Pari, 1721, J. Courtonne

327
 BiÖt thù Madama, Rome, 1517, Raphael Sanzio

Qu¶ng trêng hoµng ®Õ Trajan, Augustin, Ceasar

vµ Nerve, Rome, TK 1 TCN ®Õn TK 2 SCN
W.A. Glaner House, Glencoe, Illinois, 1905, Frank Lloyd Wright

Trong khi mét tr¹ng th¸i trôc cã

thÓ tån t¹i kh«ng ®èi xøng, mét
tr¹ng th¸i ®èi xøng lu«n bao
hµm trong nã mét trôc mµ c¸c
thµnh tè ®îc tæ chøc quanh nã.
Mét trôc ®îc thiÕt lËp bëi hai
328
 ®iÓm trong kh«ng gian, trong
khi mét tr¹ng th¸i ®èi xøng yªu
cÇu mét tæ hîp c©n b»ng mét
hÖ thèng c¸c h×nh thÓ vµ
kh«ng gian ë c¸c phÝa cña mét
®êng hay mét mÆt ph©n chia,
cña mét t©m ®iÓm.

Cã hai kiÓu ®èi xøng c¬ b¶n:

1. §èi xøng trôc: Mét tæ hîp
c©n b»ng c¸c yÕu tè gièng
nhau ë hai phÝa mét trôc vµ
còng chØ cã mét trôc cã thÓ
chia tæng thÓ ra lµm hai nöa
víi nh÷ng ®Æc tÝnh c¬ b¶n
cña nã.
2. §èi xøng t©m: Mét tæ hîp
c©nb»ng c¸c yÕu tè gièng nhau
cã thÓ ®îc chia lµm hai phÇn
gièng nhau víi c¸c mÆt ph¼ng
xoay quanh mét t©m ®iÓm.

Mét bè côc kiÕn tróc cã thÓ

vËn dông cïng lóc c¶ hai kiÓu
thøc ®èi xøng. Mét tæ chøc
tæng thÓ c«ng tr×nh cã thÓ ®èi
xøng. Tuy nhiªn, mét sè h×nh
thøc ®èi xøng cÇn ®iÒu
chØnh ®Ó phï hîp víi mét khu
®Êt kh«ng ®èi xøng.

Tr¹ng th¸i ®èi xøng cã thÓ chØ ®îc thiÕt lËp ë mét phÇn cña c«ng tr×nh vµ tæ chøc nªn mét
mÉu thøc phi chÝnh thèng c¸c h×nh thÓ vµ c¸c kh«ng gian. Trêng hîp ®èi xøng côc bé nµy
cho phÐp c«ng tr×nh phï hîp víi c¸c ®iÒu kiÖn ®Æc biÖt cña khu ®Êt.

Tr¹ng th¸i ®çi xøng cßn cã thÓ ®îc sö dông cho c¸c kh«ng gian ®Æc biÖt quan täng bªn tong
mét tæ hîp

329
Unity Temple, Oak Park, Illinois,
1905-1907, Frank Lloyd Wright

TÝnh c©n ®èi cña h×nh thÓ vµ bè côc víi c¸c

thµnh phÇn gièng nhau, t¬ng ®¬ng nhau, hç
trî nhau

Monticello, gÇn Charlottesville, Virginia, 1770- Nathaniel Russell House,

1808, Thomas Jefferson Chaleston, B¾c California,
1809

330
Nhµ t¾m Caracalla, Rome, 211-217 SCN

Palazzo sè 52, Andrea Palladio

Cung ®iÖn cña Diocletian, Spalato, Yugoslavia, 300SCN

331
MÆt b»ng tÇng ba, c«ng tr×nh Centrosoyus, Kirova Uitsa, Moscow, 1929-1933, Le Corbusier

Hussen House, Chicago, Illinois, 1899, Frank Lloyd Wright

§Òn cña Rameses III, Medinet-Habu, 1198 TCN

332
Robert W. Evans House, Chicago, Illinois, 1908, Frank Lloyd Wright

A.E. Bingham House, gÇn Santa Barbara, California, 1916, Bernard Maybeck

333
Issac Flagg House II, Berkeley, California, 1912, Bernard Maybeck

V¨n phßng Frank Lloyd Wright,

Oak Park, Illinois, 1889

Ca d'Oro, Venice, 1424-1436, Giovani vµ Bartolomeo Buon

Palazzo Pietro Massimi, Rome, 1532-1536, Baldassare

Mét mÆt tiÒn ®èi xøng vµ mét néi thÊt phi ®èi xøng

334
MÆt ®øng lèi vµo
Lèi vµo chÝnh
Trôc ®èi xøng cña c«ng tr×nh MÆt ®øng nh×n tõ vên

BiÖt thù Garches Vaucresson, Ph¸p, 1926-1927, Le Corbusier

335
 Nguyªn t¾c ph©n cÊp t¸c ®éng ®Õn
hÇu hÕt, nÕu kh«ng ph¶i lµ tßanbé bè
côc kiÕn tróc, víi sù kh¸c biÖt râ rµng
gi÷a c¸c h×nh thÓ vµ kh«ng gian. Nh-
ng sù kh¸c biÖt ph¶n¸nh tÇm quan
träng cña nh÷ng h×nh thÓ nh÷ng
kh«ng gian nµy, còng nh vai trß chøc
n¨ng, vai trß biÓu tîng cña chóng
trong tæ hîp. Mét hÖ thèng c¸c gi¸ trÞ
víi tÇm quan träng t¬ng øng, tÊt nhiªn
sÏ hßan tßan phô thuéc vµo nh÷ng nhu
cÇu, nh÷ng hßan c¶nh ®Æc biÖt cña
ngêi sö dông vµ quyÕt ®Þnh cña kiÕn
tróc s. ChÝnh sù kh¸c biÖt gi÷a c¸c
thµnh phÇn cña tæ hîp vÒ chøc n¨ng
vÒ tÝnh biÓu tîng thiÕt lËp mét trËt
tù cã thø bËc râ rµng gi÷a c¸c h×nh
thÓ, c¸c kh«ng gian.

§Ó mét h×nh thÓ, mét kh«ng gian ®îc

x¸c ®Þnh nh mét thµnh tè quan träng
trong tæ hîp, nã cÇn cã mét gi¸ trÞ thÞ
c¶m ®Æc biÖt. Gi¸ trÞ nµy cã thÓ ®-
îc thiÕt lËp cho mét h×nh thÓ víi:
- Mét kÝch thíc ngo¹i h¹ng,
- Mét h×nh d¸ng ®¬n nhÊt,
- Mét vÞ trÝ quyÕt ®Þnh.
Trong mçi trêng hîp nh vËy, c¸c h×nh
thÓ kh«ng gian quan träng, ®Æc biÖt
lµ yÕu tè ngo¹i lÖ, kh¸c thêng so víi
mét mÉu thøc th«ng thêng kh¸c.

Trong mét bè côc kiÕn tróc, cã thÓ cã

nhiÒu h¬n mét thµnh tè quan träng
næi bËt. Mét träng t©mthø cÊp sÏ ®îc
h×nh thµnh víi kh¶ n¨ng tËp trung th-
êng kÐm h¬n. Vµ chÝnh nh÷ng thµnh
tè kh¸c biÖt nµy sÏ cã thÓ thiÕt lËp
nªn tÝnh ®a d¹ng, tÝnh nhÞp nhµng
vµ søc c¨ng thÞ gi¸c cña bè côc. Tuy
nhiªn nÕu sù kh¸c biÖt lµ qu¸ lín,
tÝnh ®a d¹ng sÏ ®îc thay thÕ b»ng sù
hçn läan, m¬ hå. Khi mäi ®iÒu ®îc
nhÊn m¹nh, cã nghÜa lµ kh«ng ®iÒu
g× ®îc nhÊn m¹nh

Ph©n cÊp trong kÝch thíc

Mét h×nh thÓ hay kh«ng gian cã thÓ næi tréi
trong mét tæ hîp kiÕn tróc víi sù kh¸c biÖt ®¸ng
kÓ vÒ kÝch thíc so víi tÊt c¶ c¸c thµnh tè kh¸c
336
trong tæ hîp. Th«ng thêng, sù vît tréi nµy ®îc
thiÕt lËp víi mét kÝch thíc vît tréi. tuy nhiªn,
trong mét sè trõng hîp nã cã thÓ cã ®îc víi mét
kÝch thíc nhá h¬n nhng víi mét vÞ trÝ x¸c
®Þnh ®Æc biÖt.

Ph©n cÊp trong h×nh d¸ng

Mét h×nh thÓ hay kh«ng gian cã thÓ næi tréi
vµ trë nªn quan träng víi sù kh¸c biÖt râ nÐt vÒ
h×nh d¸ng so víi c¸c thµnh tè kh¸c trong mét bè
côc. Mét sù t¬ng ph¶n trong h×nh d¸ng sÏ dÔ
dµng ®îc c¶m nhËn cho dï sù kh¸c biÖt dùa trªn
sù thay ®æi h×nh häc hay sù thay ®æi cña quy
c¸ch bè trÝ. Vµ tÊt nhiªn, sù kh¸c biÖt vÒ h×nh
d¸ng kÐo theo sù ph©n cÊp cña h×nh thÓ, cña
kh«ng gian nµy ph¶i t¬ng øng víi chøc n¨ng
®Æc biÖt cña nã.

Ph©n cÊp trong vÞ trÝ

Mét h×nh thÓ, kh«ng gian cã thÓ ®îc ®Æt ë
mét vÞ trÝ ®Æc biÖt nh»m thu hót tÇm nh×n
vµ trë thµnh mét yÕu tè quan träng cña bè côc.
VÞ trÝ ®Æc biÖt cña h×nh thÓ, kh«ng gian cã
thÓ lµ:
- §iÓm kÕt thóc cña mét h×nh th¸i tuyÕn
- T©m ®iÓm cña mét h×nh th¸i ®èi xøng
- T©m cña mét h×nh th¸i híng t©m, h×nh
th¸i d¹ng tia
- PhÇn bï phÝa trªn, phÝa díi hay lµ mét
vÞ trÝ ®Æc biÖt cña bè côc

337
MÆt b»ng Savannah, Georgia,
1773, James Oglethorpe
MÆt b»ng Savannah, sau 1856

BiÖt thù Trissim ë Meledo, Andrea Palladio

MÆt b»ng Montfazier, Ph¸p,

Mét thµnh phè trung cæ thµnh lËp n¨m 1284

Tu viÖn La Tourette gÇn Lyon, Ph¸p, 1956-1959, Le

Corbusier

338
MÆt b»ng tÇng 4 Hemingway House, Ilkay, Yorshine, Anh, 1906, Edwin
Lutyens

Florrence, sù chÕ ngù cña nhµ thê trong kh«ng gian quy ho¹ch

Lowell Water House, Quasqueton,

Lowws, 1949, Frank Lloyd Wright

ViÖn nghiªn cøu c«ng nghÖ, Otaniemi, PhÇn

Lan, 1955-1964, Alvar Aalto
339
Kh¸ch s¹n Amelot, Paris, 1710-1713, Germain Bofrand

340
 Tßa nhµ Quèc héi, Chandigarh, Punjab, Ên §é, 1956-1959, Le Corbusier

Tßa thÞ chÝnh, Seinajcki, 1961-1965, Alvar

Aalto

Tßa nhµ lÞch sö nghÖ thuËt

§¹i häc Cambridge, Anh,
1964-1967, James Stirling

341
 Trêng ®µo t¹o Olivetti, Haslemere, Anh, 1969-1972, James Stirling

S.S. Sergius vµ Barchus, Constantinople,

525-530 SCN
MÆt b»ng nhµ thê, 1490, Leronardo De Vinci

342
Cung ®iÖn Charles V. Granada, 1527-1567, Nhµ thê Tin Lµnh (ph¬ng ¸n 1),
Pedro Machuca Rochester, New York, 1959, Louis
Kahn

TrÝch tõ Govotte I, b¶n Cello thø 6 cña Johann

Sebastian Bach (1685-1750), ®îc chuyÓn thÓ
cho guitar bëi Jerry Snyder.
Mét datum cã thÓ lµ mét tuyÕn, mét mÆt, mét
khèi, th«ng qua nã c¸c thµnh tè kh¸c cña bè côc
®îc nèi kÕt. Nã tËp hîp c¸c yÕu tè th«ng qua sù
xuÊt hiÖn ®Òu ®Æn, liªn tôc cña chóng. VÝ dô
c¸c ®êng th¼ng cña mét khu«n nh¹c lµ mét
datum cung cÊp c¬ së ®äc hiÓu c¸c nèt nh¹c vµ
liªn kÕt chóng l¹i víi nhau. TÝnh ®Òu ®Æn cña
nh÷ng kho¶ng c¸ch vµ tÝnh liªn tôc cña tæ hîp
lµm râ thªm sù kh¸c biÖt gi÷a c¸c nèt nh¹c trong
mét b¶n nh¹c

Mét phÇn ë tríc minh häa c¸ch thøc mét trôc tæ

chøc nhiÒu yÕu tè däc theo chiÒu dµi cña nã.
Víi ¶nh hëng nh vËy, trôc nµy tån t¹i nh mét
datum. Tuy nhiªn, mét datum cßn cã thÓ lµ mét
mÆt, mét khèi 3 chiÒu.

§Ó trë thµnh mét c«ng cô thiÕt lËp nªn trËt tù hÖ

thèng, mét datum d¹ng tuyÕn ph¶i cã mét tÝnh
liªn tôc thÝch ®¸ng ph¸t triÓn xuyªn qua hay
ngang qua tÊt c¶ c¸c thµnh phÇn cña bè côc.
NÕu cã d¹ng mÆt hay khèi, mét datum ph¶i cã
mét ®êng bao, mét sù c©n ®èi thÝch ®¸ng ®Ó
cã thÓ ®îc xem xÐt nh mét h×nh ¶nh cã kh¶ n¨ng

343
 nèi kÕt tÊt c¶ c¸c thµnh phÇn ®îc tæ chøc bªn
trong nã.

Víi mét tæ hîp ngÉu nhiªn c¸c yÕu tè kh¸c biÖt, mét datum cã thÓ tæ chøc c¸c thµnh tè theo c¸c
c¸ch sau:

TuyÕn

Mét ®êng th¼ng cã thÓ c¾t qua hay t¹o nªn mét c¹nh chung cho mÉu thøc, trong
khi mét hÖ líi c¸c ®êng th¼ng cã thÓ t¹o nªn mét khu vùc thèng nhÊt cho mÉu
thøc

MÆt

Mét mÆt cã thÓ tËp hîp nhiÒu yÕu tè bªn díi nã hoÆc ®îc sö dông nh mét ph«ng
nÒn cho c¸c thµnh tè.

Khèi

Mét khèi cã thÓ tËp hîp c¸c thµnh tè bªn tong ®êng bao hay tæ chøc chóng däc
theo chu vi.

344
MÆt b»ng Agora, Athens

C¸c d·y cuèn ë mÆt tiÒn nhµ x¸c ®Þnh kh«ng gian qu¶ng trêng Telo, Czechoslovakia

345
Piazza San Marco, Evenice

MÆt b»ng Miletus, TK 5TCN

Tæ hîp ®Òn Hotyu-Ji, Nara, NhËt B¶n, 607-746 SCN

346
Thµnh phè Timgad, mét khu ngêi La M· ë NamPhi, thµnh lËp n¨m 100TCN

B¶o tµng Ahmedabad, Ên §é, 1954-1957,

Le Corbusier

CÊu tróc líi cña tßa nhµ chÝnh, trung t©m céng ®ång Jewish,
Trenton, New Jersey, 1954-1959, Louis Kahn

Trung t©m Le Corbusier, Zurich, 1963-1967, Le Corbusier

347
 MÆt ®øng híng B¾c

MÆt c¾t

Gian hµng §øc, Héi chî thÕ giíi

Montreanl, 1966-1967, Rolf
Gutbrod vµ Frei Otto

348
 MÆt b»ng tÇng trÖt

De Vore House (ph¬ng ¸n), Montgomery, PÐnnylvania, 1954, Louis Kahn

Trung t©m v¨n hãa, Leverkusen, §øc, 1962, Alvar Aalto

Trung t©m hµnh chÝnh, Isfahan, Thñ ®« Persia, 1628

349
Nhµ ë cho qu©n ®éi, Paris, 1928-1933, Le Corbusier

350
 MÆt b»ng Hu¸noco, mét thµnh phè Inca ë trung t©m Peru

MÆt b»ng nhµ cã s©n trong kiÓu Peri ë Delo

Mét hßn ®¶o Hy L¹p

Th viÖn, Häc viÖn Phillip Exeter, Exeter,

New Hampshire, 1967-1972, Louis Kahn

351
Nuremberg Charterhouse, 1383

Chi tiÕt cét, Notre Dame la Grande, Poitier, Ph¸p, 1130-1145

TÝnh vÇn ®iÖu nh¾m ®Õn bÊt kú sù di chuyÓn nµo ®îc thiÕt lËp tõ
mét yÕu tè ban ®Çu theo mét c¸ch thøc chÝnh thèng vµ kh«ng chÝnh
thèng. Sù di chuyÓn cã thÓ lµ cña m¾t khi quan s¸t c¸c thµnh tè trong
bè côc, cã thÓ lµ cña c¶ c¬ thÓ chóng ta khi di chuyÓn liªn tôc qua mét
hÖ thèng c¸c kh«ng gian. Tuy nhiªn, tÝnh vÇn ®iÖu lµ mét kh¸i niÖm
c¬ b¶n vÒ sù lÆp l¹i, nh mét c«ng cô ®Ó tæ chøc h×nh thÓ vµ kh«ng
gian trong kiÕn tróc.

HÇu hÕt c¸c kiÓu lo¹i c«ng tr×nh ®Òu nèi kÕt c¸c thµnh tè cña nã c¬
b¶n b»ng tÝnh vÇn ®iÖu. HÖ ®µ vµ cét c¸ch ®Òu liªn tôc sÏ t¹o nªn hÖ
kÕt cÊu, nh÷ng kho¶ng kh«ng gian cã vÇn ®iÖu râ rÖt. HÖ thèng cöa
®i, cöa sæ ®îc bè trÝ ®Òu ®Æn trªn c¸c amùt cña c«ng tr×nh cho phÐp
tÇm nh×n, ¸nh s¸ng, kh«ng khÝ xuyªn suèt kh«ng gian néi thÊt. C¸c
kh«ng gian thêng ®îc t¸i thiÕt lËp, nh»m thÝch øng víi nh÷ng chøc
n¨ng gièng nhau trong c«ng tr×nh. PhÇn nµy sÏ bµn luËn vÒ c¸c mÉu
thøc lÆp l¹i cã thÓ ®îc sö dông nh»m tæ chøc nhiÒu thµnh tè ®îc t¸i
thiÕt vµ nh÷ng h×nh ¶nh nhÞp ®iÖu ®îc t¹o ra ®ång thêi.

352
 Chóng ta thêng cã khuynh híng tËp hîp c¸c thµnh tè trong mét bè côc tù do
dùa vµo:
- TÝnh gÇn kÒ nhau.
- Nh÷ng ®Æc tÝnh thÞ c¶m t¬ng ®¬ng.
Nguyªn t¾c t¸i diÔn sö dông c¶ hai h×nh thøc trªn ®Ó tæ chøc nhiÒu yÕu tè
®îc lÆp l¹i trong bè côc.

H×nh thøc t¸i diÔn ®¬n gi¶n nhÊt lµ mÉu thøc d¹ng tuyÕn cña c¸c thµnh tè.
C¸c thµnh tè nµy kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i cã nh÷ng ®Æc tÝnh hoµn chØnh,
nhng ®îc tæ hîp trong mét mÉu thøc hoµn chØnh. Chóng cã thÓ cã nh÷ng
nÐt tiªu biÓu chung, hoÆc c¸c ph©n sè, cho phÐp mçi thµnh tè cã nh÷ng
®Æc ®iÓm riªng nhng thuéc vÒ cïng mét nhãm, mét gia ®×nh.

- KÝch thíc

- H×nh d¸ng

- §Æc tÝnh chi tiÕt

353
 Nhµ thê Raims, 1211-1290

C¸c ®Òn thê cæ ®iÓn, ph©n lo¹i theo c¸ch

tæ chøc c¸c d·y cét (Theo "Ten Books on
Architecture" cña Vitruvius)

HÖ chÞu lùc thêng ®îc tæ chøc lÆp l¹i víi

c¸c cét ®Òu ®Æn hoÆc víi nh÷ng kho¶ng
kh«ng gian c©n ®èi, x¸c ®Þnh c¸c bíc
modul, c¸c kh«ng gian ®Òu ®Æn. Bªn trong
mÉu thøc t¸i diÔn nµy, tÝnh quan träng cña
kh«ng gian cã thÓ ®îc nhÊn m¹nh víi kÝch
thíc vµ vÞ trÝ cña nã

Nhµ thê ë Salisbury, 1220-1260

354
Jami Mas Jid, Gulbarga, Ên §é, 1367

TÇng ®iÓn h×nh, §¬n vÞ ë lín, Marseilles, 1946-1952, Le Corbusier

355
Cung ®iÖn Katsura, Kyoto, NhËt B¶n, TK17

Tæ hîp quèc héi (ph¬ng ¸n), Islamabad, Pakistan, 1965, Louis Kahn

356
 Siedlung Hallen, gÇn Bern, Thôy SÜ, 1961,
Atelier 5

Nh trong ©m nh¹c, mét mÉu thøc nhÞp

®iÖu cã thÓ khoan thai liªn tôc, lu lo¸t,
hoÆc cã thÓ bÞ ng¾t ®o¹n, trong tiÕn
tr×nh cña nã.

Thµnh phè Spanish Hill cña Mojacar

NhÞp ®iÖu t¬ng ph¶n

NhÞp ®iÖu ®îc t¹o ra bëi c¸c ®iÓm

nèi kÕt nhau trong kh«ng gian

357
 NhÞp ®iÖu ngang vµ ®øng

Lµng Hermosa, T©y Ban Nha

Kulliye of Beyazid II, Bursa, Thæ NhÜ Kú, 1398-1403

C¸c mÉu thøc vÇn ®iÖu cung cÊp tÝnh liªn tôc
vµ gióp chóng ta ®ãan tríc nh÷ng g× tiÕp ®Õn.
BÊt kú mét sù ng¾t ®äan nµo trªn mÉu thøc
còng nhÊn m¹nh tÇm quan träng cña yÕu tè,
kho¶ng kh«ng gian ng¾t ®o¹n ®ã.

358
§Òn Inscriptions, Palenque, Mexico, 550SCN

Nhµ thê Abbey, §øc, n¨m 1000

MÆt ®øng kiÓu Victorian ®èi diÖn víi ®êng San Francisco
C¸c nhÞp ®iÖu phøc t¹p cã thÓ trïng lÆp nhau trªn mÆt ®øng mét c«ng tr×nh.

359
 Nghiªn cøu néi thÊt mét Basilica, Francesco Borromini

Ph¬ng ¸n Roq Housing, Cap-Martin, ë vïng Riviena gÇn Nice, 1949, Le Corbusier

NhiÒu mÉu thøc vÇn ®iÖu kh¸c cã thÓ ®îc t¹o thµnh víi sù
lÆp l¹i cña c¸c yÕu tè ®Æc biÖt hay nh÷ng kho¶ng më ®Æc
biÖt. Nh÷ng ®iÓm nhÊn hay nh÷ng nhÞp ®iÖu nh vËy sÏ
gióp ph©n biÖt nh÷ng yÕu tè chñ yÕu vµ thø yÕu trong bè
côc.

Bedford Park, London, 1875, Maurice Adams, EW. Goodwin, E.J. May, Norman Shaw

360
C¸c ph©n ®äan xuyªn t©m cña mét vá èc xo¾n trßn
híng ra ngoµi víi nh÷ng mÉu thøc t¬ng ®¬ng tõ t©m
®iÓm mµ vÉn duy tr× tÝnh kÕt cÊu ®ång nhÊt cña
vá èc trong suèt qu¸ tr×nh ph¸t triÓn. Sö dông tû lÖ
vµng, mét lo¹t c¸c h×nh ch÷ nhËt cã thÓ ®îc t¹o nªn
víi mçi h×nh cã chung tû lÖ víi h×nh kh¸c vµ víi cÊu
tróc tæng thÓ. Trong mçi vÝ dô trªn, c¸c nguyªn t¾c
t¸i thiÕt t¹o c¶m gi¸c trËt tù gi÷a mét nhãm c¸c thµnh
tè gièng nahu vÒ h×nh d¹ng nhng cã thøc bËc râ rÖt
vÒ kÝch thíc.
C¸c mÉu thøc t¸i diÔn, t¨ng tiÕn cña h×nh thÓ vµ
kh«ng gian cã thÓ ®îc tæ chøc theo c¸c c¸ch sau:

- Trong tr¹ng th¸i xuyªn t©m hay ®ång

t©m quanh mét ®iÓm
- T¨ng tiÕn liªn tôc vÒ kÝch thíc trªn
h×nh th¸i tuyÕn.
- Bè trÝ ngÉu nhiªn nhng liªnhÖ nhau
b»ng tÝnh gÇn kÒ còng nh tÝnh t-
¬ng ®¬ng vÒ h×nh thÓ.

361
Hasan Pasha Han, Istanbul, TK 14

Dinh thù cña Faun, Popei, TK 2 TCN

Jester House (ph¬ng ¸n), Palos Verdes, California, 1938, Frank Llloyd Wright.

362
Nhµ h¸t Opera Sysney, Australia, thiÕt kÕ n¨m 1957, hoµn thµnh n¨m 1973, Jorn Utzon.

S. Theodore, Constantinople (Istanbul), n¨m 1100

Trung t©m v¨n hãa

Wolfsburg, §øc, 1948-1962,
Alvar Aalto

363
Nhµ thê ë Vuoksennis, PhÇn Lan,
1956, Alvar Aalto

Nghiªn cøu kiÕn tróc ®ßi hái ®ång thêi

viÖc nghiªn cøu lÞch sö cña nã, kinh
nghiÖm cña c¸c bËc thÇy, sù nç lùc tèi
®a vµ viÖc hoµn thiÖn nh÷ng kiÕn
thøc ®· häc. Nguyªn t¾c chuyÓn ®æi
®îc thõa nhËn trong cuèn s¸ch nµy,
cïng víi tßan bé nh÷ng vÝ dô ®· nªu ra.
Nguyªn t¾c chuyÓn ®æi cho phÐp ngêi
thiÕt kÕ lùc chän nh÷ng mÉu kiÕn tróc
c¬ brn, hîp lý trong cÊu tróc, trong trËt
tù cña c¸c thµnh phÇn víi hµng läat
nh÷ng thao t¸c riªng lÎ, biÕn ®æi chóng
t¬ng thÝch nh÷ng tr¹ng th¸i ®Æc biÖt
364
 vµ nh÷ng ®iÒu kiÖn nhiÖm vô thiÕt
kÕ cô thÓ.
ThiÕt kÕ lµ mét tiÕn tr×nh ph©n tÝch
vµ tæng hîp, thö nghiÖm, nç lùc vµ
n¾m b¾t thêi c¬. Trong tiÕn tr×nh t×m
tßi ý tëng, ph¸t triÓn nh÷ng tiÒm n¨ng,
ngêi thiÕt kÕ sÏ hiÓu râ b¶n chÊt, cÊu
tróc cña c¸c kh¸i niÖm. Khi hÖ thèng
trËt tù cña mÉu thøc nguyªn mÉu ®îc
nhËn thøc vµ hiÓu râ c¸c kh¸i niÖm
thiÕt kÕ c¬ b¶n, th«ng qua mét lo¹t
biÕn ®æi, ho¸n vÞ nhÊt ®Þnh, nã cã
thÓ trë nªn s¸ng tá, v÷ng vµng vµ cµng
®îc cñng cè ph¸t triÓn h¬n lµ bÞ tµn lôi

MÆt b»ng ph¸t triÓn c¸c ®iÖn thê miÕn Nam Ên §é

S¬ ®å cña ba th viÖn, Alvar Aalto

Th viÖn ë Mount Angle,

§¹i häc Benedictine,
365
Mount Angle, Oregon,
1956-1970

Th viÖn Seinajoki, PhÇn

Lan, 1963-1965

Th viÖn Rovaniemi,
PhÇn Lan, 1963-1968

Ward Willet House,

Highland Park, Illinois, 1902

Mét chuyÓn ®æi tõ h×nh

thÓ ch÷ thËp cña Frank
Lloyd Wright

366
Thomas Hardy House, Racine, Wisconsin, 1905

Geoge Blossom House, Chicago, Illinois, 1882

Samuel Freeman House
Los Angeles, California,
1924

BiÖt thù Savoya, Poissy, Ph¸p, 1928-1931

B¶o tµng nghÖ thuËt ph-

¬ng §«ng, 1957-1959

ChuyÓn ®æi cña mÆt b»ng tù do, ®êng dèc

vµ mét h×nh vu«ng, Le Corbusier

Tßa nhµ tæ chøc Millowner

Ahmedabad, Ên §é

367
Phßng héi nghÞ (ph¬ng ¸n), Strasbourg, 1964

ý nghÜa cña kiÕn tróc:

Cuèn s¸ch nµy th«ng qua viÖc
tr×nh bÇy c¸c thµnh tè cña h×nh
thÓ vµ kh«ng gian, liªn hÖ chñ yÕu
®Õn khÝa c¹nh thÞ c¶m, sù tån t¹i
vËt chÊt cña kiÕn tróc. §iÓm, ph¸t
triÓn trong kh«ng gian x¸c ®Þnh
tuyÕn; tuyÕn x¸c ®Þnh diÖn; diÖn
x¸c ®Þnh khèi, kh«ng gian. Ngoµi
nh÷ng chøc n¨ng thÞ c¶m nµy, c¸c
thµnh tè trong mèi liªn hÖ víi nhau,
víi bè côc tæng thÓ cßn truyÒn ®¹t
nh÷ng ý niÖm vÒ ph¹m vi, khu vùc,
lèi vµo, híng lu chuyÓn, hÖ thèng
thøc bËc vµ trËt tù. TÊt c¶ nh÷ng
®iÒu nµy ®îc tr×nh bÇy nh nh÷ng
ý nghÜa th«ng thêng cña h×nh thÓ
vµ kh«ng gian trong kiÕn tróc.

Tuy vËy, nh trong ng«n ng÷ kiÕn

tróc, h×nh thÓ, kh«ng gian kiÕn
tróc cßn cã ý nghÜa më réng kh¸c.
Sù kÕt hîp c¸c gi¸ trÞ vµ néi dung
cña tõng c¸ nh©n, tõng nÒn v¨n hãa
vµ lu«n thay ®æi theo thêi gian.
Th¸p nhän cña nhµ thê Gothic cã
thÓ ®¹i diÖn cho lÜnh vùc, c¸c gi¸
trÞ, môc ®Ých cña ®¹o C¬ ®èc.
Thøc cét Hy L¹p cã thÓ truyÒn t¶i
tÝnh d©n chñ vµ còng nh ë Mü
®Çu thÕ kû 19 víi sù tån t¹i mét x·
héi cña mét thÕ giíi míi.

Tuy viÖc nghiªn cøu c¸c ý nghÜa

më réng, tÝnh biÓu tîng trong kiÕn
tróc n»m ngo×a ph¹m vi cña cuèn
368
 s¸ch nµy, nhng cÇn lu ý r»ng khi tæ
hîp h×nh thÓ vµ kh«ng gian, kh«ng
chØ môc ®Ých sö dông mµ t tëng
cÇn truyÒn t¶i ph¶i ®îc nghiªn cøu,
t×m tßi. NghÖ thuËt kiÕn tróc
kh«ng chØ truyÒn t¶i thÈm mü thÞ
c¶m mµ cßn mang nhiÒu ý nghÜa.

"B¹n sö dông ®¸, gç, bª t«ng, víi nh÷ng vËt

liÖu Êy ®Ó x©y dùng nhµ cöa, cung ®iÖn,..
§ã chÝnh lµ x©y dùng - §ã lµ mét c«ng viÖc
khÐo lÐo.
Bçng nhiªn t«i c¶m thÊy xóc ®éng tøc lµ b¹n
®· t¸c ®éng ®Õn c¶m xóc cña t«i. T«i c¶m
thÊy h¹nh phóc vµ thèt lªn "Nã thËt lµ ®Ñp".
§ã lµ KiÕn tróc vµ cã c¶ nghÖ thuËt lång
ghÐp trong nã n÷a.
Khi ng«i nhµ cña t«i chØ lµ mét c«ng viÖc
chÕ t¹o, t«i sÏ c¶m ¬n b¹n kh«ng kh¸c g× c¶m
¬n c¸c kü s ®êng s¾t hay c¶m ¬n dÞch vô
®iÖn tho¹i. Ban kh«ng ®em l¹i cho t«i nh÷ng
xóc c¶m.
Nhng khi tin r»ng c¸c bøc têng ®îc dùng lªn
theo c¸ch khiÕn t«i bÞ kÝch ®éng, t«i hiÓu
®îc ý ®Þnh cña b¹n. Tr¹ng th¸i cña b¹n lµ tao
nh·, lµ tµn b¹o, lµ thanh lÞch hay lµ quyÕn rò.
Nh÷ng hßn ®¸ ®îc b¹n x©y lªn sÏ b¶o t«i ®iÒu
®ã. B¹n dµnh cho t«i mét n¬i chèn vµ ®«i
m¾t t«i chó ý ®Õn nã. Chóng tr«ng thÊy mét
t tëng, mét ý nghÜa n»m sau sù vËt. Mét ý
nghÜa ®îc béc lé chÝnh nã kh«ng cÇn ®Õn
c¸c vËt liÖu hay ©m thanh, mµ chØ nhê
nh÷ng ý nghÜa cña c¸c h×nh thÓ trong mét
mèi quan hÖ nhÊt ®Þnh víi c¸c vËt thÓ kh¸c.
C¸c h×nh thÓ béc lé chÝnh nã díi ¸nh s¸ng
mÆt trêi. Nh÷ng mèi quan hÖ nµy kh«ng cã
sù liªn hÖ cÇn thiÕt nµo ®Õn c«ng viÖc chÕ
t¹o, hay m« t¶ vËt chÊt thuÇn tóy. Chóng lµ sù
s¸ng t¹o to¸n häc trong ý niÖm. Chóng lµ ng«n
ng÷ cña kiÕn tróc. Víi viÖc sö dông c¸c vËt
liÖu nguyªn th«, b¾t ®Çu c«ng viÖc tõ nh÷ng
®iÒu kiÖn Ýt hay nhiÒu thuËn lîi vµ b¹n ®·
thiÕt lËp nªn nh÷ng mèi liªn hÖ lµm rung
®éng c¶m xóc cña t«i. ®©y chÝnh lµ KiÕn
tróc."

Le Corbusier
Towards a New Architeture
369
1927

370