You are on page 1of 78

S

A
U
D
A
K
L
A
N
A
T
IN
G
P
A
L
S
A
IT
N
I A
L
A
S
Y
A
L
A
H
N
IN
L
A
N
I D
U
W
A
L

Y
A
M
Y
A
N
G
U
D
U
H
N
A
S
A
U
D
A
K
L
A
N
A
T
IN
G
P
A
L
S
A
IT
N
I A
L
A
S
Y
A
L
A
H
N
IN
L
A
N
I D
U
W
A
K
A
B
A
M
IN
T
N
I
P
A
N
D
A
W
I M
A
Y
A
IH
K
IT
K
A
U
D
N
I B
A
L
N
A
A
P
A
K
W
I Y
U
S
M
U
N
N
IN
S
U
M
A
L
W
A
U
D
U
H
N
A
B
IN
WASPAN
PUERTO CABEZAS
ROSITA
BONANZA
PRINZAPOLKA
SIUNA
WASLALA
MULUKUKU
S
I
N
S
N
I

T
U
H
N
I

K
A
U
s
a
u

d
a
k
l
a
n
a

t
i
n
g
p
a
l

s
a
i
t
n
i

(

R
A
A
N

)

t
i
n
g
t
a

y
a
m
w
i
M


T
A
I
M
N
I

W
I
R
I
H
W
A

N
I
N
I
N
G
Y
A
K
A
T
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
SAU DAKLANA TINGPAL SAITNI ALAS YALAHNIN LNI DUWA
KIDIKA M TAIMNI WIRIHWA NININGYAKAT SINSNI TUHNI KAU
TINGTA YAMNIN WAUHNITAYA RAWASWI YAKNA PAS YAKAT
KANA MUIHNI BALNA
Sinsni tuhni kau tunan duduna balna:
CARENA- Reynaldo Francis Watson
SERENA GRAAN - Melvin Miranda Mller y Patricia Martnez Mairena
SEPLAN GRAAN - Hanzel Zniga Osorno
MARENA DGCC Suyn Prez
MARENA RAAN Rosala Gutirrez Lpez
MARENA Proyecto Corazn Bayardo Thatum Perryman
CRN CRH - Maya Schaerer, Graciela Otilia Mara Medina Aguirre, Ansia lvarez y Cony
Silva Martnez
MASRENACE GIZ - Idalia Lau Blanco y Erick Ivn lvarez
CADPI - Dennis Mairena, Edda Moreno y Rainiero Romero.
OXFAM GB Carlos Ling
GVC Servio Vinicio Salvatierra
GVC Servio Vinicio Salvatierra
Adika wauhnitaya muih yakat yulyakwi niningnakawa kidika laih sau ul pas
yakat d niningh yamwi dana balna kidika main talnin tingnita yamwa asnilah
kalahna ( yulni tunan inklis kau GEF ta kidika) muku untak awa kat yayamnaki,
kaput bikTF056599 muku untak prisant kalawa yakaupak D sangnika
mahni balna bang kidika apaknin sauni daklana kidika main talnin yulni banco
mundial muku untak awa kidika kaupak bik anaki. Adika wauhnitaya kau
kulnin sat mahni rawasna bang kidika GEF, Banco Mundial dawi MARENA.
kulninna lani awaski
2
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
YUL TANNIKA BALNA
CADPI: Alas yamahni lani dawi indian pani muihni balna baraknin yulni tingta yamwa pni.
CARENA: M ritski balna dawi d sang balna main talnin yulni tingta yamwa uduhna bin
CCFA: M asangkipas balna dawi ma yaihkit kau d duda kidi apaknin ma nikingkawa muihni
uduhna bin.
COSUDE: Suiza pni kaupak nininglauwa asnilah kalahna.
CRAAN: M sauki daklana tingpal sait akat alas yalahnin lani kat l yamwa muihni balna kal
Uduhna.
EDFOR: Sinsni tuhni kau tingta yamnin pan main talnin yulni, ma sauki daklana tingpal sait akat.
FUNICA: Nicaragua akat Sinsni tuhni kau di dahwi amanglanin dawi pan balna main talnin sinsni
lani barakwi kiunin sumalwa asnilah kalahna.
GIZ: Baraknin yulni yaman sauni kaupak nininglauwa asnilaha kalahna.
GRAAN: Ma sauki daklana tingpal saitni akat alas yalahnin lani duwa kabamintni
GVC: Kulnin wilin lani karak nininglauwa muihni balna kakluduhna
GTI: Indian sauni daklana kabamintni bin
INAFOR: Ma sauki pas akat pan balna kidi main talnin yulni tingta yamwa pni
INPESCA: Was balna pas kau di satni duwa kidika dawi mulalah balna yulni tingta yamwa rikni.
INTA: Ma sauki pas akat dahnin sinsni tuhni balna sumalwa pni
IPCC: Kabamint satni muihni m taimni wirihwa tanka amanglawi yul bauwi tatalwa dakni as.
MAGFOR: Pan balna dawi yamak yamnin sisni balna kidika minit talwa rikni nuhni
MARENA: Ma ritski balna dawi ma yaihkit kau d balna kidika minit talwa rikni nuhni.
MINED: Kul sumalnin balna kidika minit talwa rikni nuhni
MINSA: Muihni nuhni yamni dunin kidika mint talwa rikni nuhni
OXFAM GB: Inglan pni kaupak nininglauwa asnilah kalahna
POF: Asangpas balna kidika amput dawi sahyakwi yusmunnin kidika
RAAN: Ma sauki dakalana tingpal sait alas yalahnin lani karak
SERENA: Ma ritski balna dawi ma yaihkit kau di balna duda kidika minit talwa pni
SEPLAN: Tingta balna satni yamni kidika wauhnitaya rawaswi yakwa pni
3
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
NININGKAWA
M sauki dakalana tingpal sait alas yalahnin lani duwa kabamintni dawi l yamwa muihni kal Uduhna
karak kalpakwi adika wauhnitaya rawaswi yayakwi, rawasnin pas yak kakana dai, sau daklana muihni
balna, kabamint nuhni muihni dawi Aslah kalahna aut kaupak bik. ma sauki dakalana tingpal sait
pas akat d kalahwa kidika tanka walwi amanglawi kapahnini balna kidika barangni yamnin yulni,
baisa palni kidika ma taimni wirihwa kidika yulni, ma ritski balna dawi ma yaihkit kau di balna duda
kidika yamni tunan wauhnin yulni kat kulnin lani mahni ahana, Aslah bani kau amanglalana ais
yamnin duduwa kidika kidika tingnita balna kidika laih di sat mahni yakat yamna karangki, Aslah
kalahna balna pas yakat, muku untak lainni yakat, yalahnin lani pas yakat dawi di sang balna main
talnin yulni yakat, adika wauhnitaya akat rawasna sakki ma sauki daklana tingpal sait alas yalahnin
lani duwa kidika sinsni tuhni kau tingta satni mahni yamnin kulwi m taimni wirihwi kiwa kidika nining
yakat, tingta yamnin balna kidika sau daklana dawi kabamint nuhni muihni balna karak kalpakdi
yamdi mawarangki ma taimni balna wirihwak kapahni mahni kalahwa kidika pas yakat lan kaldi
kiunin kaput kau kapahnini balna kidika dibin yamwi kiunin, kidika kapahnini balna kidika muih
sangnika yakat manah dutni yamwaski di sangnika uk bakna yakat dawi asangpas balna yakat bik
daukalwak di balna kidika sip yamni bang awaski.
Adika warkni balna kidika sinsni tuhni lainni yakat parasni palni nininglaunaki, kapahni balna kidika
laihwi talwi minit bayaknin yulni tingta balna yamnin yakat kat kidika dini yamnin kat kapahni sat
mahni balna kidika kaupak, muku untak lainni kaupak dawak bik ma yaihkit kau di duda balna kidika
kapahnini balna bik laihwi talwi yamna dai, kidika kapahnini balna kidika barangni yamnin kulna tani
duna taim nai kiwarang yakat, kidika sat tingta balna yamdas karangkat si plan kaldi mawas karangki
dawakat kapahni balna kidika dibin yamdas karangki ma taimni wirihwa kidika yulni kapahni manas
kalahwa pasyakat.
Adika warkni tuhni kau yamna adika kabamint tingta balna yamwi kiwarang yakat nuhni palni
nininglauna karangki, ma taimni wirihwi kat kapahni mahni kalahwi kiwa kidika satni bitik yakat
barangni yamwi kiunin yakat, kaput bik muih balna yakat niningna kadakat yamni bang atnin kidika
yulni, kat kidika kapahnini kidika sau balna yakat dawi sau ul yakat dutni mai yamwa kidika yulni.
Tiungkih di yuldi adika tingta yamnin yakat kawi yayamna muihni balna yakat, kat adika wauhnitaya
kau ma sauki daklana tingpal sait akat baisa sinsni tuhni kau tingta yamwi kiwarangki bitik kalpakwi,
l yakat dawakat ais yamnin yulna yakat yamninki municipio balna, sau daklana binina dawi p binina
ilpni lani dunin yulni kat, ma sauki daklana tingpal saitni alas yalahnin lani duwa akat.
4
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
CRAAN L RAWASWI YAKNA
L RAWASWI YAKNA NO. 29- 08-02-2012
Sau daklana tingpal saitni alas yaLahnin Lani duwa pas yakat la yamnin muihni kal uduhna kidika,
Nicaragua lni wauhnitaya nuhni yaklauwi parasni kalana yakau, l 28 alas yalahni lni kaupak
kalana kidika, lani kidi yamwi kiunin wauhnitaya rawaswi yakna kidi kaupak bik, ma yaihkit kau di
niningh duda balna kidika dawi ritsni balna main talnin lni nuhni kaupak kalana kidika, anipis pas
yakat lni balna yamnin rawawi yakna kaupak, dawi l uk balna adika sat warkni yamnin yakat
prasni kalana kidika yulni lni adika rawaswi yakwi.
SAU DAKLANA TINGPAL SAITNI RAAN ALAS YALAHNIN LANI DUWA KIDIKA M
TAIMNI WIRIHWA KIDIKA NININGYAKAT SINSNI TUHNI KAU TINGTA YAMNIN
BALNA, WAUHNITAYA RAWASWI YAKNA KIDIKA PARASNI KALANIN YULNI .
Kulwi yulna
I
L sahyakna 8 yakat yulwi , sau daklana balna alas yalahnin lni 28 wauhnitaya rawaswi yakna pas
kau bang kidika, l muihni balna di kulnaki muih bitik muhnina yakat ramhnina duduwi ais yamnin
duduwa kidi yamni sauni daklana pas akat, Tingta yamnin pulinitik yakat, wauhnitaya rawaswi yakwi
dawi mayakaupak bik yamnin kalyulwa kidika wark satni yamnin tunan duduwa munah parasni
diana , was, asangpas, sau balna kidika aitani kat yusmunnin, dawi p binina asangnipas balna
kidika nant daknin.
II
L sahyakna 23, yakat yulwi Sau daklana tingpal saitni alas yaLahnin Lni duwa pas yakat l
yamnin muihni kal uduhna kidika adika yamnin parasni duduwa kidika yulwi. 1) Sau daklana pas
kau di yamnin balna bang bang kidika l rawaswi yakna munah barangni yamwi kiuna karang alas
yalahnin lni sahyakna 28 kau yulwa yakarak, kaput bik Nicaragua lni wauhnitaya nuhni dawi l
uk balna bang yakark kalpakwi yamna karangki.
III
Sau daklana tingpal saitni alas yaLahnin Lni duwa pas yakat l yamnin muihni kal uduhna, kidika
balna laih kulnin lani balna duwi ah kalahnin muihbni balnaki, Tingta manas yamnin duwa yakaupak
as kidika laih tingta satni yamwa anipis balna dawi RAAN pas kau Tingta satni yamnin Aslah kalahna
bang balna karak kalkpakwi parasni tingta yamninki, di balan kidika niningna kawak amanlawi uinin
Tingta balna yamwa yakaupak minik yamni yaknin yulni, kal uduhna balna yamwa yakat muih balna
yul baunin want karangkat yulni kidika yamni yulwak tannika dunin kidika sumalnin dawi muih bitik
karak kalpakwi tingta yamwi minik yamni yakninn yulni kat, baisa palni kidika laih ma taimni wirihwa
5
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
kidika yulni muih balna yakat sumalwi kiuninki kapahni balna pas yakat lan kalwi kiunin dawi kapahni
balna kidi dismukwi minikunni yalahnin lani kidika niningkauh Tingta yamwi kiunin, ma taimni
wirihwa dawi muih balna Tingta satni yayamwa yakaupak kapahni manas kalahna RAAN sauni
daklana muihni balna yakat , kidika kapahninin kaupak yamni yalahnin yulni Tingta yamninki.
IV
Nuhni kulna lani karak l as as rawaswi yakninki kauna kidika pas yakat adika sinsni tuhni kau Tingta
yamnin kulwi rawasna wauhnitaya kaupak kulnin lani balna bik duninki dawi aput yulna karang
Indian dawi sulani uk pni balna kidika witingna silp ritsnina balna kidika main tatalna karang
dawakat ma taimni wirihwa kaupak kapahni balna kalahwa kidika barangni yamnin tni balna kidika
wawalna karang. Pulitik lainni yakat, suts lainni yakat Aslah kalahna sat kulninna lani balna duduwa
kidika talwas kulnin lani yamni karak di balna kidika yamninki, bitik karak kapapat yalahnin kulnin lani
dunin yalahnin satni manas pas yakat, sulani kapat yalahnin, muih bitik karak yamni atnin, al yal karak
kapapat atnin, l rawaswi yakna balna dawi indian lni balna kidika bupak kulna lani kalaninki, alas
yalahnin lni, muih kidi di as yamninkat yamni amanglawi yamnin, sulani sat mahni yalahwa pas yakat
kalpakwi yamni yalahnin lani balna bik.
V
CRAAN yaklauwi yamni talna dawi nininglauwi RAAN sauni daklana asangnipas balna dawi yaihnit
kau di balna kidika yamni main talwi dunin tingnita balna yamna kidika CCF-A-RAAN asnilah kalahna
munah. Kat kidika asnilah kalahna tunan duyang kapat dawi kulnin yayamni duyang kapat Sau
daklana akat Tingta yamnin anipis mahni bang kidika bitik kalpakwi kulnin Aslah duwi Tingta balna
yamwi baraknin lani balna dukiunia atnin yamna kidika pas yakat kabamint tingni rahni anipis balna
bik kakana dai, sau daklana kau Tingta tunan wawauhwa anipis balna, municipio balna dawi indian
sauni daklan bin balna, pa muihni Aslah kalahna balna, muku untak yulni Tingta yamwa muihni
balna, kaput bik Aslah kalahna aut kaupak munku untak kau nininglauwa prukramni balna bik kidika
pas yakat kakana tingnita yayamwarang yakat nininglauwakat, sau daklana adika baranknin yulni bik.
6
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
KAPUT BAHANGH YULWI BARANGNI YAMWI
YULNA:
SAU DAKLANA TINGPAL SAITNI RAAN ALAS YALAHNIN LANI DUWA KIDIKA M
TAIMNI WIRIHWA KIDIKA NININGYAKAT SINSNI TUHNI KAU TINGTA YAMNIN
BALNA, WAUHNITAYA RAWASWI YAKNA KIDIKA PARASNI KALANA.
Yulni tunan I:
Yamnin yulni nunuhni balna
Yulni tunan sahyakna 1: Municipio dawi indian sauni daklana binina sauni daklan pas kau wawatwa
kidika, adika Tingta yamnin wauhnitaya kau yulwa balna kidika yamnin kat, witingna parasni duduwa
yakau la wauhnitaya binina rawaswi yakwi yamninki, asangpas balna dawi yaihnit kau di duwa balna
kidika yamni main talnin kulna tani kidika laihnin yulni dawakat ma taimni wirihwak kapahni balna
kalahwa pas yakat lan kalwi kiunin dawi kapahninin balna kidi dismuknin tingnita yamnin kulna tani
bik.
Yulni tunan sahyakna 2: Sau daklana tingpal saitni alas yalahnin lni duwa RAAN l rawaswi
yakna pas yakat adika balna bangki, sau daklana sinsni tuhni kau wauhtaya rawaswi yakna kidika,
M asangkipas balna dawi ma yaihkit kau d duda kidi apaknin ma nikingkawa muihni uduhna bin (
CCFA ) RANN kaupak kidika balna kalpakwi yul bauwi talwi wauhnitaya adi parasni kalalana.
Yulni tunan sahyakna 3: Sau daklana l rawaswi yakna kidika yamwi kiunin kat, RAAN sinsni tuhni
kau ma taimni wirihwa nining yakat Tingta yamwi kiunin wauhnitaya kidika, kabamint Tingta yamnin
kulwa sak kidika pulitik pisni as kapat kulnaki, baraknin lani kidika taim bani yamwa atnin yulni, muih
balna baraknin tingnita yamwa bang balna, muku untak yulni Tingta yamwa balna, pulitik yulni Tingta
yamwa balna dawi sinsni tuhni kau Tingta yamnin sumalwa muihni balna bitik kawi kulnin lani balna
ah kalahwi yamwi kiunin karangki, Tingta balna kidika ramh yakat rawaswi yakwi yamwi kiwi minik
yamni yaknin yulni sau daklana pas akat dawakat, wauhnitaya akat rawasna bangki muih balna
Tingta satni yayamwa munah, ma taimni wirihwa munah kapahni balna mahni kalahna bang kidika
pas yakat lan kalwi kiunin dawi kapahnini balna kidika dismuknin yulni sinsni tuhni kau tnigta yamninki,
kat kidika kapahnini balna kidika ma sauki muihni balna pisni sat manas yakat dawi minik yakwa
tingnita yayamwa pani balna mahni kau daukalna kidika yulni.
Yulni tunan II:
RAAN sinsni tuhni kau ma taimni wirihwa kidika niningyakat Tingta yamnin wauhtaya
rawaswi yakna kidika yamnin kat.
Yulni tunan sahyakna 4: RAAN sauni dakalan kau l yamnin muihni kal uduhna yakat dawi sau
daklana kabamintni pas kau rits balna main talnin tingnita yayamwa muihni balna yakat adar diawi,
kaput bik kabamint tingnirah anipis balna yakat, municipio balna kidika, indian sauni daklana binina,
7
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
pa Aslah kalahna balna, muku untak lainni yakat Tingta yamwa balna, nininglauwa asnilah kalahna
balna nininglaunin kulnin lani duwa balna, kidika tingta yamnin duduwa kidika adika sinsni tuhni kau
tingta yamnin wauhnitaya rawasna kau yulna bang kidika kulnin Aslah banimak sitwi yamninki , kat
kidika Tingta balna kaupak minik yamni as yakninki m taimni wirihwa munah ma sauki daklana
adika daukalna kidika yulni.
Yulni tunan sahyakna 5: Adika sinsni tuhni kau wauhtaya rawaswi yakna kidika yamwi kiunin kat
yulwi , CRAAN dawi GRANN balna kidika sau daklana kabamintni pas kau rits balna dawi yaihnit
kau dini balna main talnin tingnita yayamwa kal uduhna yakat dawi sau daklana pas kau ritsni balna
dawi yaihnit kau dini balna main talwa tanituna CRANN GRAAN kau kalahwa balna kidika,
baninamak sitwi tingta yamnin karangki kulnin Aslah bahawi Tingta yamwa asnilah kalahna CCFA
RAAN kau sak yakarak kalpakwi. Ais tingnita yamnin kidika wauhnitaya rawaswi yaknin karangki,
baraknin warkni balna kapat bik rawasnin karangki, prukram balna kapat bik yamwi t balna walninki
muku untak lainni yakat, wark kau dawi sinsni lani kau bik nininglauwa kat m taimni wirihwa kidika
yulni sinsni tuhni kau tingta yamnin wauhnitaya RANN rawaswi yakna kidika yamwi dukiunin yuln.
Yulni tunan sahyakna 6: Sinsni tuhni kau Tingta yamnin wauhnitaya rawasna rawasna kidika yamwi
kiunin kat Muih balna di pasyak kawi yulwi yamnin balna, tunan wauhnin yulni dawi yayal yulnina
kidika, p muihni balna bitik yakat sans diayawakat kulninna lani balna duwi amput Tingta yamnin
kidika rawaswi yakninki, tingnita balna kidi yamwi kiuninki dawi laihwi talninki warkni balna kidi ampat
yamna kidika, kat kidika tingnita balna kidika muih balna Tingta yayamwa pis sat kaupak witingna
dukih diawa dini kat yayamwrang bahangh , RAAN Municipio pas kau dawi sauni bin pas yakat ais
yamnin tatalwa kidika yayamna karangki.
Yulni tunan III:
Muku untak amput duwarang kidika
Yulni tunan sahyakna 7: Baraknin warkni balna rawaswi yaknin karangkat RAAN akat m taimni
wirihwa yulni sinsni tuhni kau rawasna kidika tanituna karak kalpakwi municipio balna karak kalpakwi
Tingta yamna karang, ma sauki ritsni balna dawi yaihnit kau di balna duwa kidika main talnin rikni
nuhyni dawi M asangkipas balna dawi ma yaihkit kau d duda kidi apaknin ma nikingkawa muihni
uduhna bin ( CCFA ) dawi nininglauwa asnilah kalahna balna karak kalpakwi yamnin karangki.
Baraknin warkni balna rawasnin kidika adika lani mahka rawaswi yakwi parasni kalana mani kaupak
rawasna karang kidika baraknin warkni balna kidka waiku 06 pas yakat yamnin dini balna karangki.
Yulni tunan sahyakna 8: Sau daklana kau l yamwa muihni kal uduhna dawi sau daklana
kabamintni karak, t wawalna karangki sinsni tuhni kau tingta yamnin wauhnitaya kau yulwa kidika
yamnin yulni muku untak yayakna karang, kidika mukuni untak kidika kurih singka kat bik dini yayakna
karang, municipio dawi indian sauni bin daklana balna yakat adika sinsni tuhni kau ma taimni
wirihwa nining yakat tingta yamwarang yakat yamna karangki.
8
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
Yulni tunan IV:
Sau daklana sinsni tuhni kau tingta yamwarang kidika minit talwi kiunin yulni
Yulni tunan sahyakna 9: M taimni wirihwa yulni RAAN sinsni tuhni kau Tingta yamwarang kidika
niningkawi, minit talwi yamni dukiunin yulni kat, tunan wauhwarang muihni balna CRAAN yaklauwi
yakna balna kidika kabamintni tingnita rahni anipis balna tunan wauhyang balna karak kalpakwi
niningkanin, minit talwi yamni dukiunin tingnita balna ridi yayamna karangki, municipio balna, indian
sauni bin daklana balna dawi M asangkipas balna, yaihkit kau d duda kidi apaknin ma nikingkawa
muihni uduhna bin ( CCFA ) RAAN kidika muihni balna kalpakwi yayamna karangki.
Yulni tunan V:
Las yulni parahni kau yulwi dawi
Yulni tunan sahyakna 10: Sau daklana alas yalahwa tingpal sait l wauhnitaya rawaswi yakna kidika
muih bitik yamnin diniki. Sau daklana tingpal saitni l yamnin muihni kal uduhna yaklauwi yulni balna
kidika wing minit yakat dawi rawasna kau bik yulwi yakna karang muih balna dawi l muihni balna
sauni daklana kau yalalahwa kidika talwi yamnin yulni.
Yulni tunan sahyakna 11: Adika lni wauhnitaya parasni duwarangki mahka wing minit yakat,
rawasna kau karang bik yulwi yakna karang taimni kat sau daklana akutlah, usnit yakat m bani yul
rawaswi yakwa pni yakaupak yulwi yakna karang kapahni as bik dis.
Yulta yaktah data yamtah!
Bilwi, Puerto Cabezas, Sau daklana l yamwa kal uduhna muihni balna dawi sau daklana kabamintni
alas yalahnin lani duwa RAAN tingnta yamwa pani yakat yamna, kuskus wainiku ma tias kau bas,
2012 kurihni yakat.
Kaput bahangh l wauhnitaya kapat, yulta yaktah data yamtah.
9
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
YULNI TUNAN BALNA
Wauhntaya basni
I. TUNAN BAHWA YULNI 11
II. TANIT KAU YULNI BALNA 13
III. KULNA TANI BALNA 14
IV. KULNIN LANI BALNA, L LAINNI YAKAT DAWI TINGTA YAMWA ANIPIS 15
V. TNI NININGKAWA BALNA 17
VI. SAU DAKLANA RAAN TANNIKA BALNA 20
VII. SAU DAKLANA RAAN AKAT TINGTA SATNI YAMWI MUKU UNTAK YAKWA TANNIKA 25
VIII.RAAN SAUNI PAS AKAT WAS LAUWA DAWI M DAIHWA BALNA LAIHWI TALNA 26
IX. SINSNI TUHNI BALNA BAHANIN, TINGTA YAMNIN WAUHNITAYA RAWASNA DAWI TING-
TA TUNA WAUHWA BALNA 30
X. M SAUI DAKLANA PISNI NUHNI DIKULNA KAPAHNINI BALNA 34
XI.KAPAHNI BALNA LAIHWI TALNIN 34
XII. KAPAHNI BALNA ANGDIKA PAS BARANGNI YAMNIN KIDIKAKULNIN LANI WALNIN. 39
XIII. SAU DAKLANA AKAT M TAIMNI WIRIHWA KIDIKA YULNI SINSNI TUHNI KAU TINGTA
YAMNIN BALNA 39
Sinsni tuhni kau kulnin lni balna 39
Sinsni tuhni kau yamnin kulwakidika 40
Sinsni tuhni kau yamnin talwa kidika 40
Ais yamkuh takidika 40
Kulnin lni balna 40
Sinsni tuhni kau tingta yamwarang lni balna 41
Sulani satni yalahwa balna dawi sins lani duduwa kidika kau ma taimn wirihwak kapahni kalahwa pas
yak lan kalwi kiunin dawi dismuknin tani walnin.
41
KAPAHNI BALNA DISMUKNIN 44
Yulni nunuhni balna 44
Nicaragua asangnipas dawi yaihnit kau di duwa balna kapahnini 45
Nicaragua muku untak yaknin sansni duwa kidika dawi wing dutni disnin yulni Tingta yamwa kidika 45
KAPAHNI BALNA PAS YAKAT LAN KALWI KIUNIN 46
Asangpas balna yakat sinsni tuhni kau Tingta yamnin dawi kapahni balna pas yakat lan kalwi kiunin. 46
Yulni nunuhni balnaWas yulni sinsni tuhni kau Tingta yamnin dawi kapahni pasyakat lan kalwi kiunin
lani balna.
53
Waspa dini pamnin lainni yakat sinsni tuhni kau Tingta yamnin balna. 57
Dahwi minik yaknin, tinglau sahnin dawi kapahni balna kalahwa pas yakat lan kalwi kiunin sinsni tuhni
kau Tingta yamnin balna
60
XIV. SAU DAKLANARAAN SAUNI DAKLANA PAS AKAT M TAIMNI WIRIHWAK KAPAHNI KALAHWA
PAS YAKAT LAN KALWI KIUNIN TINGNITA YAMWA KIDIKA MINIT TALWI TANIT YAK DUKIUNIN.
65
XV TALWI RAWASNAWAUHNITAYA BALNA 68
TANGPAKNA NO.1: M sauki daklana pisni nuhni di kulna kapahnini balna. 69
TANGPAKNA NO.2: Kapahnini balna kidika angdika pas barangni yamnin kulnin lani walnin 73
10
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
I. TUNAN BAHWA YULNI.
Ma taimni wirihwa kidika laih muih balna tingta sat yayamwa yakaupak kalahwi mukus pa nuhni
ul yakat kilwi daukalpamwi. Wing dudutni balna mahni mukus yakat kilwi, (Dixido de carbono
(CO
2
), el metano (CH
4
), el xido nitroso (N
2
O) dawi wing dudutni uk uk balna, mukus yakat
kilwi kalpapakwa taimni kat ma kidika sip yamni warkni yamwas dawi, sau yakat baisa daihni
kalwi. Kidika wingni balna kidika muih yaklauwi yamwak kalahwi, baisa palni kidika ail wqarkni
yayamwa yakaupak, pan pipihwa yakaupak, wark pani nunuhni balna yakaupak, turuh sahnin
warkni balna dawi di taski balna pani kata das kidika yulni bik.
Ma paki akat ma taimni wirihwa kidika yulni di manas disdi mawi ma kidika uba daihwa taimni
kat kaput bik was lauwa kidika yulni, kat talna mayang ma pukni as kaina dai El Nio was, wing
karak wauhna dai dawak usnit yakat paksani uk as La Nia kidika klaina dai. Ma taimni wirihwa
munah kapahni baisa nubnuhni yakat mai dukiwarangki, was dinin kidi dis dadarangki, di kasna
balna bik dis karangki, ma takit yakat mawarang yakat muih minikna kunni balna kidika laih
baisa parasni dibauna karangki, baraknin yulni dawi diminik yaknin warkni yayamwa yakat bik
(dahwi yaknin yakat, was dinin yakat, yaringni dunin yakat dawi turuh sahnin yakat.).
Kidika kapahnini balna yulni, sau pis as as yakat laih wingni dudutni kidika balna kidika laihwatnin
yulni kulnin lani balna buas rawaswi yayaknaki, King sauni balna baraknin lani nuhni duduna
kidika dawi waralaih barakwi aiwa balna kidika kalpakwi wark yamnin kulnin lani duduna wing
dutni uba yaknin awas yulni, kidika yulni kulnin lani nunuhni bu rauki: King sauni balna waralaih
barakwi aiwa balna kidika sansni kidika duwi sins lani baisa dunin dawi wing uba yakwas warkni
balna kidika yamnin, uk kidika laih amput dawi King sauni bitik yakat wing dutni kidika uba
mahni yakwas atnin.
Ma taimni wirihwak kapahni balna kalahwa kidika ma sauki daklana akat bik parasni baunaki,
kat talna mayang wingnuh balna kalahwakat, ma pukni lakna balna bik kalahna, ma daihni
kidika bik parasni daihwi, kidika pas yakat: was nununni bik ana, kuma kung balna irhwi, was
kira balna yakat nanit dakna, waspa kau di sangnika duwa balna yakat dutni yamna, asangpas
dini balna panina daukalna, saun daklana muihni balna kasninnna yakat dutni yamna dawakat
ma asangki pas ul yakat daukalna dai.
ma sauki daklana tingpal sait alas yalahnin lani duwa kidika sinsni tuhni kau tingta satni mahni
yamnin kulwi m taimni wirihwi kiwa kidika nining yakat. Kidika kulnin lani kidika sau daklana
tingpal sait kabamintni dawi l yamwa muihni balna kal Uduhna balna kulninna lani kaupak
kaiwi l 28 dawi watwi laihwi talna kau rawasna bang kidika laihwi yamnin yulni. Sau daklana
tingpal sait pas kau ma riski balna dawi ma yaihkit kau di duda balna kidika main talnin yulni
tingta yamwa kal Uduhna dawi minit tatalwa muihni balna tingta yayamwa balna karak kalpakwi
11
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
Uduhna bin as kalalahna asangpas balna kidi yamni main talnin pas yakat ma taimni wirihwi
kidika bik talna atnin yulni Uduhna bin as kalalahna, kidika pas yakat tingta balna yamwi kiunin
yulni rawaswi yakyang kidi bik sakki, kidika laih MARENA yaklauwi muku untak dawi sins lani
kau minit tatalwi MARENA, Cruz Roja Nicaragense - Cruz Roja Holandesa, OXFAM, CADPI,
yaman sauni kaupak nininglauwa GIZ- Programa MASRENACE. Kidika balna kal uduhwi adika
tingta balna yamnin kidika kulnin lani duduina, kidika pas yakat: P binina, sau daklana binina,
municipio balna dawi kabamint nuhni muihni balna bik, universidad balna, aut kaupak
manikiglalauwa balna dawi tawan pas yakat Aslah kalahna balna bik kulnin lani ahana adika
wauhnitaya rawaswi yaknin yulni.
Tingta yamnin dawi t walnin wauhnitaya adika rawaswi yaknaki p muihni balna kulnin lani
ahana yakaupak, sau daklana binina dawi municipio muihni balna kal Uduhna satni kau uina
yakat yulwi dakawi yamna, kat witingna kidika akat di balna yulda adika pas yakat bang kidika
bahangh: Waspa lainni yakat, asangpas, di dahnin lainni yakat, di pamnin lainni yakat dawi
sulani sat mahni yalahwa pas yakat ma taimni wirihwa pas yakat lan kalwi kiunin dawi kapahnini
kidika dibin yamnin, muih balna kidi ramhni duwi yul baunin, yamni tunan wauhnin dawi yal, al
yulni kidika yamnin tni balna walnin.
Adika wauhnitaya rawaswi yaknin kat pas kidika laihwi talna dai ma taimni balna wirihwi kiwa
kidika dawi pa muihni balna yakat ais pitni daukalwa kidika laih adika balnaki: ma waski balna
yakat, asangpas balna, di dahnin balna yakat, di pamnin yakat dawi sulani mahni yalalahwa
pas yakat amput ma taimni wirihwa kidika yulni kapahni di yamwa kidika. Kaput bik yulna
bangki amput dawi kidika kapahnini balna kidi dibin yamnin, baisa palni kidika kapahnini pas
yakat lan kalwi kiunin, kidika lan kaldi mawa yakat kapahnini balna mahni kau dutni mai yamwa
kidika dibin yamwi kiunin, asangpas balna yamni bang atnin dawi ma ritski balna satni bitik kau
main talwi yusmunnin kidika kulnin lani karak, kidika yulni kat muih ahal, yayal kidika pas yakat
atninki, aut kaupak Aslah kalahna balna, kabamint balna dawi wark pani balna bik.
Kaput bik ma sauki daklana tingpal sait pas akat adika kulnin lani yamni yayakna muihni balna
bik adika pas yakat ana mayang, kidika kulnin lani balna kau pa binina yakat niningna lauwi
ma taimni wirihwa pas yakat bitarh bang atnin yulni. Ma taimni wirihwa pas yakat lan kalwi
kiunin dawi kapahninin balna kidi dibin ya,mnin sinsni tuhni kau ma sauki tingpal sait akat
rawaswi yakna adika sauni daklana wadah saitni yakat bik duwi warkni balna yamna karang
dawi wangki wasni muihni balna yakat bik. Ma sauki nuhni pas akat kidika kapahninin balna
yulni yamnin kulwa yakat nininglauna karang, kaput bik municipio kabamintni dawi sau daklana
dibin yakat bik.
12
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
II. TANIT KAU YULNI BALNA
Ma taimni wirihwa kidika sins duwa balna dawi di tanka turwi talyang muihni balna, kabamint
balna, wark tunan uk balna dawi p muihni balna bik amanglanin dukih diawi. Di balna manas
kalahwa sakki adika kurihni akat as kidika laih ( IPCC ) kalahna kidika, sins duyang balna buas
Aslah kalahwi yul bauwi talnin as yayamna kidika 1990 kurihni yakat, ma taimni wirihwa kidika
yulni, kaput bik IPCC warkni yamna yulni balna pas rawaswi yakna kidika, dawakak baisa palni
kidika 1992 kurihni yakat sau ul kabamintni balna karak kalpakwi ma yaihkit kau di balna duda
kidika daukalwas baraknin tingnita balna yamwi kiunin yulni yamwa dai kidika. Usnit yakat
adika, yulni balna bitik kidika yamni amanglalana taimni kat, l as rawaswi yayakna dai sau ul
yakat ma kidika baisa daihni kalwa kidika laihwatnin yulni, kidika bitik kidika Naciones Unidas
asnilah kalahna( UNFCC ) warkni balna yamnin kulwa sak kidika kaupak kalahnaki.
Kurih 1990 kurijhni pas yakat IPCC warkni yamwa kidi laihwi talna riputni wat bu kidika rawaswi
yakna dai ( 1995 kurihni yakat ) usnit yakat 1997 kurihni yakat Kioto pani yakat kabamint balna
kal uduhwi el asa rawaswi yayakna dai, kidika lani laih kabamint balna pramis yayamna waing
dudutni balna mukusyakat kilwi dutni mai yayamwa kidika dismukna atnin, sau ul yakat uba
daihni kalwa kidika dibin yamnin. Sau uk balna yakat bik rawaswi niningna kakana, ma taimni
sinsmunwa yulni riput balna manas yakat rawaswi dana dai IPCC warkni balna amput yamwi
kaina kidika yulni balna: IPCC pas warkni yamwak rawaswi yakna wauhnitaya ( 1990 kurihni
yakat ); IPCC wat bu warkni yamwak rawaswi yakna: ma taimni wirihwa kidika yulni (1995kurihni
yakat); IPCC wat bas warkni yamwak laihwi talna yulni rawaswi yakna: sins lani balna, dutni
yamwa balna, lankalwi kiwa balna dawi kapahninin balna dibin yamwi kiunin (2001kurihni
yakat). IPCC wat Arungka warkni yamna yulni balna kidika laih, yulnin sip mayang warminitni
adika ma sauki akat di manas sak uk kalwa sakki, kidika balna kidika muih warkni balna yamwa
yakaupak kalahwi, sau daihnini pitni kat dai kidika parasni kalna, was tuhninin dawi murwa
balna kidika sat uk kalna sau pisni as as kau, pukni dawi ais balna talda daika dislalawi dawakat
kuma wasni kidika baisa tuhni kalwi. (Martn Vide, 2007).
Kurih 2008 yakat, Bilwi pani yakat kal uduhwi yul bauwi talna as yayamna ma taimni wirihwak
kapahni balna kalahwa kidika barangni yamnin yulni t walnin, kidika kal Uduhna yakat
municipio 8 rau dai, kidika yakat di manas yayamna dai as kidika laih ma sauki daklana kidika
witing silp wauhnitaya duwa atnin sinsni tuhni kaurawaswi yakna as ma taimni wirihwa kidika
nining yakat yaklaunin yulni, sau daklana tanituna balna kidika ma sauki ritsni balna main talnin
dawi ma yaihkit kau di balna duda kidika yamni main talnin ayangniwauhnitaya rawaswi yakwi.
13
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
III. KULNA TNI BALNA
3.1 KULNA TNI NUHNI
Yamnin tingta balna as as ma taimni wirihwi kiwak kapahni balna kalahwak pa muihni balna
dawi asangpas balna kau bik dutni yamwa kidika dibin yamwi kiunin, warkni balna kidika Aslah
yamwi tunan duwak ma taimni wirihwak kapahni balna kalahwa pas yakat lan kalwi kiunin dawi
kapahninin kidika dibin yamwak ma sauki daklana muihni balna yamni bang atnin yulni lani
balna kidika yamwi kiunin yulni.
3.2. KULNA TNI BININA
Nininglaunin asangpas balna sangni balna kidika apaknin yakat, ma ritski balna yamni
main talnin kulnin lani karak kat kidika lni kidika pa bitik yakat yamnin kidika yulni kat.
Nininglaunin was balna dawi sau dinit kau kira balna kidi apakwi main talnin, kaput bik
wark balna as as yamdak muih balna amanglawi yamwa atnin yulni.
Nininglaunin waspa dini pamnin lainni yakat apaknin kulnin lani balna, ais satni waspa dini
duda kidika sinsni lani sumalwinah, di pamnin pani balna dawakat waspa dini ampus ilnin
kidika kaput bik ais kau pamdi pitni kat ilnin dini balna kidika sumalna atnin.
Nininglaunin yamak yakat dahnin satni balna dahwi di minik yakwi dunin sauni daklana pas
akat.
Nininglaunin turuh kidika bubin sahnin dawi kasnin balna dahwi dunin kulnin lani balna,
kaput bik tinglau dibinina sahnin ma uki pas muihni balna karak kal`pakdi.
Uduhnin muih buas, ma taimni wirihwa kidi yulni tingta yamwa bang balna dawi pa muihni
sahkalahna satni karak kalpakwi tingta yamnin sau daklana pani balna yakat ma taimni
wirihwa yulni kapahni baln a kidika dis atnin yulni.
Yamnin sumalna satni balna dawi yulwi yakninki ma sauki daklana sinsni tuhni kau ma
taimni sins munwa kidika yulni niningyakat tingta yamnin lani rawaswi yakna kidika.
Nininglaunin wing dudutni balna kalahwi mukusyakat kilwi dutni mai yamwa kidika
niniungkauh, wingni dudutni kidika laihwatnin kulnin lani balna bang bang kidika yamwi
(salaini lani karak barakwi kiunin dawi kunin lani uk balna wing dutni dis atnin nininglauwa
balna bik).
14
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
IV. KULNIN LANI BALNA, L LAINNI YAKAT DAWI TINGTA
YAMWA ANIPIS
Ma taimni wirihwa kidika yulni Naciones Unidas yaklauwi Uduhna yamna yakat di b kidika
walwi yakna sinsni tuhni kau tingta yamwi kapahni mai yamwa kidika niningyakat kalbauwi minit
bayaknin. As kidika laih lan kalwi kiunin, Kidika tanka laih muih balna yakat, di wail waspa dini
dawi buhni dini balna panina kidika ma taimni wirihwa taimni kat kapahni kalahwa pas yakat
kalbauwi minit bayaknin sip di yamnin, kidika yakauna bik baraknin satni as kalwi kapahni
balna kidika pas yakat tingta yamwi dismuknin yulni. Uk kidika laih kapahni mai yamwa balna
kidika dismuknin, sau kaupak wing dudutni yakwak mukus yakat yakat kilwi dutni mai yamwa
kidika dis muknin dawi wing dudutni balna kidika punin pani yamnin tingnita duwi.
Adika sinsni tuhni kidi adika lani kau talwi rawaswi yakna Nicaragua lani nuhni nuhni sahyakna
60 yakat yulwi: Nicaragua muihni balna kidika p yamni as kau yalahnin ramhnina duduwi
dawakat Nicaragua kabamintni yamnin duwi ma yaihkit kau di balna duda kidika nanit dakwi
main talwi dunin dawakat ma ritski balna bik, kidika pas yakat was bik kat kidika dinin dini
kidika ma sauki pas akat dini aski Nicaragua kabamintni ramhni duwi main talwi pitni kat
yusmunnin baraknin lani warkni sat mahni kidi yamnin.
Kaput bik ma yaihit kau di balna duda kidika dawi ma ritski balna main talnin lani nuhni yulwa
yakaupak (L N 217-96) yakat yulwi ma yaihkit kau di duda balna dawi ma ritski balna amput
mai, nandaknin, a kidika pitni kat yusmunwi tadi duwa atnin, kaput bik muih bitik kalpakwi main
talnin lani balna bangki.
Pis uk yakat, alas yalahnin lani wauhnitaya kupak bik duwi rawasna (L 28 ), Yakat rawasna
sakki sau daklana tingpal saitni kabamintni kidika parasni duwi was, sau, asangpas balna kidika
pitni kat yusmunnin, indian sauni balna nanit daknin dawi asangpas balna bik. Suk yakat l
No. 445, kidika l No. 28 karak kasak talnin duwi kidik yulni yakaupak bik duwi rawasna,
yakat yulwi indian pni dawi sauni balna amput main talnin kidika dawi asangnipas balna bik.
Asangpas balna main talnin pan mahni daukalwas baraknin tingnita balna kidika yamnin
sumalwa lani (L N 462), sahyakna. 28 kabamint balna yakat di yulwi asangpas balna daukalna
kidika watwi yamni yamnin, nandakwi main talnin bik. Kaput bik adika lni yakat yulwi sau duwa
daniwan balna yakat muku untak diawak saunina kidika nandakwi, main talwi wing yamni
kidika yaknin yulni kat.
Nicaragua sauni akat asangpas balna kidika yamni main talwi baraknin warkni balna yamwa
atn in kulnin lani balna yulwa lnai; l rawasna 69-2008, kidika lani kulna tani duwa laih muih
15
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
balna kidika amput dawi yamni yalalahwarang kidika dawi sulani uk balna aiwarang kidika bik
warkni balna kidika yamwi, baisa palni kidika mahni dahyang dawi bubin dahwi yakyang balna
yakat warkni yamwarangki, kidika warkni pas yakat muih as kau kuihwas nininglauwas karang,
indian sulani , sulani uk karang, ais kulnin lnai duwapa dawi suts b karangki, asangpas balna
kidika pitni kat yusmunnin dawi pisni daukalna balna kidika watwi yamna atnin kulnin lani
manah yamna karangki, pan balna uba pihwas atnin wark pni balna yamwi kiunin kulnin lani
karak.
Adika wauhnitaya yulni tunan kidika laih, Asangpas balna main talnin dawi ma taimni wirihwa
kidika yulni sinsni tuhni kau lni singka rawaswi yakna bangki: Ma asangkipas dawi ma yaihkit
kau di duda balna kidika main talnin yulni sinsni lani sumalnin, nandaknin, daukalna balna
kidika watwi yamnin, dinin wasni balna kidikma yamni yamwi dunin, kapahni balna kidika
dismuknin, kapahni pas yakat lan kalwi kiunin dawi ma taimni irihwa pas yakat t walwi kiunin
dawi ma sauki kidika apakwi yusmunnin, kidika warkni balna kidika kabamint dawi p muihni
balna Aslah kalahna karak kalpakwi yamna karangkis.
16
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
V. TNI NININGKAWA BALNA
Adika wauhnitaya rawaswi yaknin kat aput yamwi aina dai:
Pas tunan bahna yakata: 2008 kurihni yakat, sau daklana pas akat Uduhna as yamwi yul
bauwi talna dai ma taimni wirihwa kidika yulni, usnit yakat wark muihni balna karakUduhna
manas yamna dai SERENA-GRAAN kulnin lani balna duaiwa kidika bitik kalpakwi laihwi
talnin yulni kat, kidika kulnin lani laih sinsni tuhni kau wauhtaya as rawaswi yaknin dai, yakat
bang wark pni balna kabamint nuhni tingni rahni balna karak banimak sitwi adika
wauhnitaya rawaswi yaknaa.
Uduhna bin as yamna sinsni tuhni kau CCF-A tingta yamwa kidika yakat rawaswi nininglaunin,
l GRAAN dawi, CRAAN, Cruz Roja Nicaragense, Cooperacin Tcnica Alemana (GIZ)
/MASRENACE, OXFAM GRAN BRETAA, CADPI y MARENA muihni balna kidika kulnmin
lani as kau wawatna dai biri biri kalnakang launa atnin adika warkni balna pasyakat.
Sumalnin balna dawi yulwi dakana yamna yakat municipio 8 kidika pas yakat kakana dai,
kauna dakni Arungka ya,mna dai:
9 Bonanza, Prinzapolka y Rosita (kal uduhwi tingta yamnin yamna pani balnai).
9 Puerto Cabezas.
9 Waspam
9 Waslala, Mulukuk y Siuna (kal uduhwi tingta yamna pani balna)
Yul balna yayakna kidika laihwi talwi yul uba yayamni awas kidi talyaknin dai:
9 Sau daklana akat ma taimni wirihwa kidika amanglanin kat amput yamwi rawaswi yaknin
tni niningkawa.
9 Ma taimni wirihwak ais dutni kalahwa balna kidika, sau daklana akat, Bilwi kau kapahni
kalahna kidika laihwi talna.
9 Ma taimni wirihwa kidika yulni tadi munwi talna. CADPI 2010.
9 Asangpas balna yakat baraknin tingnita yamnin sinsni lani balna RAAN. 2011.
9 Sau daklana pas akat wark kalahnin sip asangnipas balna dawi wark kalahnin sip awas
balna kidika.
9 Sau daklana akat p muihni balna pan dadahwa kidika.
9 BOSAWAS apakna pani yakat amput main talnin kulnin lani balna.
9 Yamnin kulnin lani as. REDD Plus warkni yamnin ridi kalwa kidika (asangpas daukalnin
awas).
9 Nicaragua pas akat di balna awaihdak duda kidika main talnin kulnin lani balna.
9 Nicaragua akat Ma taimni wirihwi kiwa balna dawi muihni balna karak.
17
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
Muih balna yakat Sumalnin balna yamnin kidika tni ninigkawa wauhnitaya rawaswi yaknin,
ma sauki daklana pas akat municipio balna dawi sau daklana binina ais kapahnini duduna
kidika ma taimni wirihwa yakaupak; kaput bik p muihni balna Aslah kalahna yakat dawi
asangpas balna ampus daukalna kidika laihwi talnin; sau daklana muihni balna karak
kalpakwi ma taimni wirihwa kidika dutni mai yamwas atnin yulni ais warkni balna yayamna
kidika laihwi talnin, baisa palni kidika kapahni pas yakat lan kalwi kiunin kulnin lani balna
yayamna kidika, Municipio balna kau sumalnin yamnin sahyakna bang kidika laih sumalnin
lani yamwi uina dais.
Sumalnin satni bas kidika yamna: Pas sumalnin balna yamna yakat laih angdika sahyakna
ma taimni wirihwa kat baisa kapahni balna duwa kidika laihwi talwi yamna dai, kaput bik
angdika pisni yakat wark yamnin kalyulna kidika talwinah dawi ais pitni daukalna balna
kidika laihwi talnin ma sauki daklana pas kau 8 municipios muihni balna wark yamwa bang
balna karak kalpakwi, kidika municipio balna kidika Uduhna 4 balna sahyakna rauki).
Sinsni tuhni kau tingta yamwa muihni balna Uduhna bin riput balna kidika laihwi tatalna dai,
ma taimni wirihwak kapahni balna sahyakna balna kau kalahna kidika watwi laihwi tatalna,
kapahni uk balna talyyakna balna bik dawi amput dawi kapahnini balna kidika dismukwi
kiunin kulnin lani bik walyaknin sau daklana pas akat.
Yulwi dakawinh sumalna yamna yakat laih pas sumalna yakat ais kalahna kidika nin
ingnakana dai, Kaput bik sau daklana akat ma taimni wirihwa dawi ma yaihkit kau di duda
balna kidika main talnin sinsni tuhni kau yamna kidika yamnin talwa kidika, yamnin kulwa
kidika dawi indian sulani balna yalalahwa kulninna lani kat awi kiuna atnin dai, kapahni
balna pas yakat lan kalwi kiunin kat ais yamnin kidika yul yayakna dai dawkat warkni balna
yamnin bik, kabamint tingni rahni balna bitik kidika kawi wark yamninki, sau daklana kau
Aslah kalahna satni bang kidika bik sau daklana binina kau kapahni balna walyakna kidika
barangni yamnin yulni.
Pas riput as raawswi yakna dai sau daklana akat ma taimni wirihwa kidika yulni wark yamna
balna kidika sumalnin yakat aina muihni balna kulninna lani ahana yakau.
Ma taimni wirihwa kidika yulni sinsni tuhni kau tingta yamwa muihni balna kal uduhwi wark
yayamna parayakat laihwi tatalna sinsni tuhni kau ma taimni wirihwa kidika niningyakat
tingta yamnin yulni wauhtaya rawas yayakna kidika. Adika kal uduhna kidika baisa sumalna
wat bas yamwas tanit yakat sinsn duyang balna karaki yayamna dai.
Sins duyang balna karak uduhwi sumalna as yayamna, yakat sins duyang balna kidika kulnin
lani ahana dai wauhnitaya akat ahana dai, kaput dawakat ma sauki daklana pas ma taimni
wirihwa kidika yulni nining yakat sinsni tuhni kau tingta yamnin kulwa wauhnitaya kidika
baisa yamni yamwi dana.
18
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
Ma taimni wirihwa kidika yulni ma sauki daklana akat sinsni nuhni kau tingta yamnin kulwa
wauhnitaya kidika muih uduhwak yamni tatalna dai, Sau daklana tanituna balna, municipio,
sau daklana bin dawi p binina tni tuna, asangpas balna main talnin sumalwa Uduhna bin
(CCF) dawi Aslah kalahna muku untak awa balna kaput bik municipio 8 kau tingta yamwa
muihni balna katak kalpakwi wauhnitaya adika parasni kalalana.
Wauhnitaya las kidika CARENA yakat uiwi dadana CRAAN yaklauwi yamni talna kalanin
yulni.
Sau daklana tingpal sait alas yalahna lani duwa akat l yamwa muihni kal Uduhna kidika
bitik yamni tatalna kal uduhwi yul bauna as kau, wauhnitaya kidika sau daklana tingpal
saitni akat yakat talwi tingta yamnin rawaswi yaknin as kapat duna dai.
Wauhnitaya adika Tuni sat manas kau wirlawi dawi yulwi yakna karangki.
19
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
VI. RAAN SAUNI PISNI TANNIKA BALNA
6.1. Angkat sak kidika
Ma sauki daklana tingpal saitni adika (RAAN)
sau pis nuhni duwi wangki wasni kaupak
tunan bahwi, yamni warkni yamnin yulni
municipio 8 kau sahwi yakna sakki: Puerto
Cabezas (kidika kabamint anipis pani duwi),
Waspam, Bonanza, Rosita, Siuna, Waslala,
Mulukuk, dawi prinzapolka katki municipio
balna kidika.
Sauni yaihnit balna yakat adika pani balna
bangki: tingpal saitni yakat Honduras sauni
watwi, wadah yakat sau daklana wadah sait
kidika watwi (RAAS), m kilwa yakat atlantik kumani watwi m kama yakat Matagalpa dawi
Jinotega sauni pisni balna Watwi.

6.2 Sauni pisni ampat kidika tannika
Asangpas balna amput yusmunnin yulwa wauhnitaya rawasna (2009), yakat yulwi RAAN yakat
sau pisni sat 3 duwi ti:
Atlntik sauni pisni langni balna kidika: tingpal sait sauni daklana nuhni kaupak 73%
pitni kidika langni dawi apis langni malaihni (200msnm) satni kidika duwi, kidika pani yakat
langni wakarhni binina dawi asang malaihni binina 15%. dinit kauh binina duwi
Atlntik sauni asangnipas pisni asangni balna: Asangpas balna dawi asang balna
malaihni 100 kaupak700 msnm duduwa balna kidika. Sau daklana tingpal saitni sauni
nuhni ul kaupak 15% pitni pa nuhni duwi. Sauni pisni daklana kidika asang malaihni 100
dawi 700 msnm pitni duduwi, sauni pisni kidika asang Apis duwi dawi asang mahni duwi
kidika asangni balna kidika 15 dawi 75% (baisa malaihni bik duduwi). Sauni balna kidika
yamni di minik yakwi dawak bik was kirinin tani yamnin yamniki. Kidika sat sauni balna baisa
kidika main bas yakat duwi, kaput bik wahpam dawi Puerto Cabezas sauni pisni yakat Apis
duwi. (sau daklana tingpal saitni alas yalahwa lani duwa akat d yayamni duda balna kidika
laihwi talna 2009 wark kalahnin sip pani balna dawi wark kalahnin awas pani balna).
20
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
Sauni pisni makau balna: kidika sauni satni kidika RAAN sauni makawa sait yakat pakki,
Jinotega dawi Matagalpa sauni pisni balna kung yalat sau daklana tingpal sait sauni nuhyni
kaupak 12% pitni pa nuhni duwi. Sauni pisni kidika laih wakarhni uba wakarhni bikki, asangni
binina kidika satni kau malaihni duwi 5 kaupak 50% malaihni pitni duwi (kauna asang nunuhni
bik duwi) kidika laih 100 dawi 1,000msnm tanit yakauh bik duwi. Sauni minit kidika kipala was
murwi dukiuna balna satni duwi. Sauni balna kidika was kirinin tani yamnin yamniki.
6.3. M taimni balna
Sau daklana tingpal saitni alas yalahnin lani duwa pani kidika ma taimni sat as duwi langni pisni yakat,
municipio Bilwi kaupak, Bonanza dawi Cabo Gracias a Dios kat. Kidika pani balna yakat wasma
kidika 9 awas kat 10 waiku duwi, kurih as pas yakat 2,000 mm. kaupak 4,000 mm pitni auwi. Was
lauwa kidika laihwatwi kama dawi Pisba wainiku karak. Kurih pas yakat 25C dawi 26C pitni daihwi.
(Guerrero F. Was dawi ma daihwi tanka laihwi talna sau daklana tingpal sait akat 2010 kurihni yakat)
Sau daklna RAAN kidika kuma kung wingnuh kalahwa pani yakat pak bahangh, ma taimni balna
wirihwa taimni kat dutni kal yamnaki, baisa palni kidika was yal wainiku 30 kaupak wing wainiku 30
kat kidika kapahni nuhni kal yanmwi.
Sau daklana tingpal saitni RAAN, kidika wingnuh balna dawi was pauwa balna kidika dutni kal yamwi
ma taimni wirihwa taimni kat. Baisa amaglanam kat sau wayani laihna No 2 dawi No 3 yakat talah.
Sau wayani No 2: Wingnuh Tani Balna. INETER 2000 Kaupak Duna Sau wayani No 3: Wingnuh Satni Dutni Mai Yamwa Balna. INETER 2001 Kaupak Duna
P dibinina kidika dawi indian pni binina kidika nina di babahni kidika yulni kapahni sat di
kalahnin duwi,kaput bik di uk balna yaklauwakat dutni di yamwi. 1998 kurihni kaupak, wingnuh
Mitch usnit kauh, wingnuh balna kidika mahni kalahna: wingnuhAlma kalahna (2002) kurihni
21
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
yakat, Isidore kalahna (2002) kurihni yakat, Beta kalahna (2005) kurihni yakat, wingnuh Flix
kalahna (2007) kurihni yakat dawi wingnuh Ida (2009) kidika kalahna. Sauni daklana adika
kapahni nuhni yakat kana sakki ritsni balna dawi di sangnika satni duwa niningna yakat. Sauni
wayani balna 2 dawi 3, yakat talnin sipki adika sauni daklana adi ma dutni kalwa taimni yakat
kapahni nuhni yakat kana sak kidika.
6.4. Sauni balna kidika tannika
Sauni satni balna kidika sau daklana balna duwa yakarak kasak talnin duwi. P langni kau
sauni balna kidika sat aski, Wawa ma kilwa saitni sauni balna kidika, di dahnin sauni yamniki
(nitrgeno, potasio, fsforo y calcio duwi), sauni yakat di uk as bik miksmunwas alas parasni
yamni duwi. Kidika bahangh sauni daklana sauni balna kidi asangni pas balna yakat wark
yamnin yamniki. Wawa ma kawa saitni yakat laih, asangpas sangni nunuhni duwi yakat kidika
tat yaknin panan balna masa palniki dawi di dahnin bik yamniki, tinglau sahnin bik yamniki,
pani akat di minik yaknin dahdahwi, wakisa dawi malai wilis balna bik.
Pis uk yakat laih, was kung kau sauni balna kidika, was pauwi di murwi duina duwa kidika yulni
di dahnin yakat nininglauwi dawakat tinglau sahnin yakat bik, pan minik yakwa balna kidika
yamni minik laihwi. Kidika yyulni sip pa nuhni di dahnin awaski, kurih pas yakatdahnin taimni
bitik yakat.
Sauni daklana pas kau sau pisni satni manas tanka yulwi kaiwada kidika yulni kapahni manas
kal kalahwi yus munnin taimni kat, kat sauni balna kidika buas yusmunnin awas bik bangki kat
dini minik balna bitik kidika yamni kalahwa pani kat kat dahnin kidika yulni ( Ma taimni wirihwa
kidika yulni kapahni manas kalahwa kidika laihwi talna sau daklana tingpal sait akat, puerto
Cabezas kapapahninin yulni laihwi talna kidika. Cruz Roja Nicaraguensealas 2010).
6.5. Asangpas nuhni duwa tannika
Ma sauki daklana tingpal saitni alas yalahnin lani duwa kidika (RAAN) sauni pa nuhni duwi
32,819.68 km2, kidika kaupak 23,430.56 km2 kidika asangpas sangni yamniki, Nicaragua
sauni ul akat kidika manah asangpas dudi, kat Nicaragua asangnipas kaupak41.69% pitni
duwi, awas dawi pan aihwa balna, kauna kidika sauni balna yakaupak 1,192.99 km2.kidika tadi
was pauwa pas yakat pakki.
Adika rabutna No. 1, yakat talnin sipki RAAN asangnipas satni duwa kidika tannika
22
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
Angkaupak yakna kidika: INAFOR POF-RAAN 20100
Asangpas nunuhni balna sau daklana duwa kidika sau pis bas yakat sahyakna bangki: - tingpal
ma kilwa saitni yakat Puerto Cabezas municipio kaupak wahpam municipio kat kidika awas
panan manah duwi, kidika kiwi Honduras sauni karak libitwi, wadah makilwa saitni yakat awas
dawi pan aihwa karak asngnipas duwi Wawa wasni pisni balnadawakat ma kawa saitni yakat
laih pan asangnipas sangni yamni duwi Kukalaya sauni pisni wadah saitni yakat dawakat kuma
kun saitni kidika laih yakat laih wasmak duwi kidika pas yakat pan bikisni manah duwi.
6.6. D wail balna tannika
Di wail laih sat mahni duwi. Sau daklana ma kawa saitni yakat, main balna pisni yakatdawakat
baisa palni kidika tingpal makawa saitni kau pan asangnipas manah duwa pisni balna yakat,
adika dini wail balna duwi: Siwi, nawah pauni, urus, nawah, yap, Au, pilat, pamka, sana, dawi
uk balna, kidika dini wail balna kidika asangnipas pas yakat tadi awawaihwi. Kaput kauna,
adika dini wail balna kidika dis lalawi muih balna yakmaldi mahni lalaihwa kidika yulni, batanh
binina kau laihwi bakakanwi, muihni kau duduwi dawi untak bik duduwi, walan yakat dini wail
balna kidfika laih uba manas diski.
Kuma dini wail balna yakat laih muih balna kasak lalaihwi siksik kidikam wadau, waspa dini, lih,
diman dawi uk balna.
Las yakat, sau daklana RAAN kidika asangpas apakna pani di wail balna yakmaldinin pani
manas duwi, kauna warminitni dutni bangki asangpas balna daukalwi kiiwa kidika yulnil, yamak
mahni babauwa kidika yulni, asangpas main talnin sinsni lani sumalwas kidika yulni dawi main
talnin lani sumalwas kidika yulni, apakna pani balna yakat muih kawi yalalahwa kidika yulni,
pan yaya,mni balna dakwi yakmumukwa kidika yulni, kaput bik di wail balna bik dawi main
warkni yamwak was taski kawi daukalwa yulni bik. (Sau daklana muihni balna amput muku
untak yayakwa tannika balna RAAN. FUNICA 2009).
Asangpas satni P nuhni %
Asangpas pan bikisni 354,864.54 11.04
Asangpas pan nunuh 631,286.28 19.63
Asangpas bauwi pihna balna 563,719.65 17.53
Wasdakni 23,803.20 0.74
basta 256.97 0.01
Suku 99.93 0.00
Bahawi kulna bin 1,574,030.58 48.95
Awas panan bikisni 201,849.09 6.28
Awas panan nunuhni 51,018.21 1.59
Bahawi kulna bin 252867.30 7.86
Bahawi kulna nuhni 1,826,897.88 56.82
23
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
6.7. Apakna pni balna
Sau daklana tingpal saitni alas yalahnin lani duwa (RAAN) kidika sauni pas yakat 12 apakna
pani duwi, apaknin warkni satni kau bangki sangnika mahni kidika apakna pani (1), daklana
dibinina (1), D sang balna apakwa pani (9) dawi sangnika mahni apaknin pani (1) sauni pa
nuhni 868,756 has duwi.
Sau wayani No 4: Apakna pani balna RAAN yakat Angkaupak duna kidika: SINIA MARENA 2009
6.8. Sau daklana wasni balna tannika
Nicaragua wasni balna 21 duwa yakaupak, 13 kidika sau daklana kumani yakat kiu kalahkiwi
dawakat kidika kaupak singka kidika RAAN kumani yakat alah uiwi.
Sau daklana tingpal saitni adika sauni akat was pa nuhni duwi ( wasmak dawi lakun karak)
kidika kurih ul yakat buhlakwaski, kuma kun kau wasni balna kidika dawi asangnipas balna.
Sauni pas yakat was duwa pisni kidi pa nuhni 3,400 km dawi wasmak lakun kidika 34,000
hectreas duwi kuma kung saitni balna yakaten. Las kau yuldada balna kidika laih nuhni kulwi
main talninki kat kidika sanni duwa kidika sau balna yakat baisa parasni kalawi di dahnin lainni
yakat, kaput bik di wail balna kidika kaswi sangka atnin yulni.
24
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
Rabutni 2. RAAN wasni nunuhni balna kidika.
VII. SAU DAKLANA RAAN AKAT TINGTA SATNI YAMWI MUKU
UNTAK YAKWA TANNIKA
7.1. Muih balna
Kurih 2009 yakat laihwi talna kidika ma sauki daklana tingpal saitni akat kidika 394,792 muih duwi
atna (INEC, 2005, INIDE 2008 kaupak walwi yakna). Kidika kaupak 49.6% kidi yayal dawi 51.4%
kidika ahal. Mahni kauh kidika p nunuhni balna yakat yalalahwi (72% pitnibitik dawakat).
Rabutni No 3. Municipios bani muihni balna
Angkaupak duna kidika: INEC 2005, INIDE 2008 kaupak talwi wisamni yamna.
Kurih 2005 muih kulwi talna yakat, sau daklana pani muihni balnyakaupak minit yakat 17.0%
pitni mahni kaldi las kurihni balna yakat. Puerto Cabezas municipio pani muihni balna kidika
baisa mahni kalna dai 29.5% pitni mahna 1995-2005 kurihni pas yakat manah, usnit kidika
Siuna Municipio kidika 14.8% pitni mahna, Rosita kidika 12.5%, Bonanza kidika 11.9%,
Prinzapolka kidika 8.5% dawi wahpam kidika 7.3% pitni muihni balna kidika mahna.
Sa daklana tingpal saitni kidika sulani mahni kau yalalahwi, kidika pas yakat wayah sulani kidika
baisa mahniki (45.0%), usnit yakat tutuk balna kidika 38.0% pitni mahniki, usnit yakat kriul
Wasni balna P nuhni Km Sahyakna bin %
Coco wasni
Prinzapolka wasni
Wawa wasni
Ulang wasni
Kukalaya wasni
24,959
10,548
5,423
3,936
3,752
51
22
11
8
8
Bitik bahawi kulwak 48,618 100
Municipio Municipio pni nuhni INIDE (2009) kurihni
yakat duwa dai
P nuhni (km) Muih mahni ampus
duwa kidi
Puerto Cabezas Bilwi 82,548 5,984.81 13.8
Waspam Waspam 55,586 8,808.81 6.3
Bonanza Bonanza 83,115 1,897.94 43.8
Rosita Rosita 28,324 2,205.42 12.8
Prinzapolka Alamikanba 22,913 6,860.98 3.3
Siuna Siuna 24,784 3,422.00 7.2
Waslala Waslala 59,707 1,329.00 44.9
Mulukuk Mulukuk 37,815 1,618.27 23.4
BITIK DAWAKAT 394,792 32,127.28 12.3
25
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
sasani balna yulnina laih inklis yuyulwi 14.0% pitni mahniki dawakat las yakat, Mayangna balna
Twahka Panamahka tuni yuyulwi, bitik dawakat 3.0% pitni manahki. Wyah balna kidika Bilwi
pani yakat manah bangki 43.0%, Waspam yakat 40.8% pitni.Kidika municipio bu pas yakat
wayah kidika 83.8% pitni yalalahwi dawakat Rosita yakat laih (9.3%) manahki, Siuna yakat
(3.1%), Prinzapolka yakat (2.3%)dawi las yakat Bonanza (1.5%) manah yalalahwi.
7.6. Muih balna RAAN sauni dakalna akat amput muku untak yayakwa kidika
Sau daklana akat muku untak kalahwa kidika wark satni kau yamwi yayakwi, pas yakat bangki
yamak dahwi tinglau sahnin, pan balna kaupak, b yakat laih, main kaupak (kul dawi uk balna)
bas kidika laih, di wauhwi bakannin balna, wilni Arungka kaupak dawi wark uk kaupak).
VIII. RAAN sauni pas akat was lauwa dawi m daihwa balna
laihwi talna. (Guerrero, supa wainiku 2010.)
Sau daklana pas akat ma daihwa kidika dawi was lauwa kidika tanka amanglanin kidika laih
Sau balna tadi munwi talwa kidika asnilah kalahna(INETER) dawi sau ul yakat was lauwa mani
balna dawi ma daihwa tannika balna laihwi talwa asnilah kalahna (OMM) kulnin lani balna
rawasna bang kidika kau talwi yamnaki.
Ma taimni wirihwak was lauwa dawi ma daihwa kidika laihwi talnin kat kurih as pas yakat wat
Arungka mani taimni wirihwa balna yakaupak talwi yul balna kidi rawaswi dulauna. Talah
rabutna 2 yakat. Kidika di Arungka kidika kurih pas yakat tadi bang kidika yulni municipio pas
yakat ma taimni wirihwak was lauwi ma daihwa kidika laihdi taldi. Kidika minit yakat adika ma
taimni wirihwa satni Arungka kidika kau (OMM) sau ul yakat ma taimni wirihwak was dawi ma
daihwa balna laihwi talnin kulnin lani balna rawasna bang kidika yamnin sip kidika yulni taimni
sat Arungka yakau laihwi talwi.
Kurih as pas yakat wat Arungka ma taimni wirihwa kidika dawi ma taimni balna laihwi talnin kulnin
lani balna sat manas rawasna b ang yakau laihwi talna kat, pat amanglanaki wat yapak was lauwarang
kidika kurih as pas yakat dawakat ma daihwarang bik, ma kidika ampus daihwa kidika kulwi talnin
dini ( IPE ) baisa isiki yakau ma taimni balna wirihwak was lauwa dawi ma daihwa balna kidika
amanglanin, kat kidika dini kidi mai yulwarangki was ampus lauwa kidika bik.
Kurih as pas yakat was lauwa dawi ma daihwa balna kidika amanglanin kat yusmunni kapah.ni
dibinan kalahwa balna kidika Aslah bani kulwi talwinah
26
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
Rabutna 4. Kurih as pas yakat ma taimni wirihwa tannika balna
Ma pukni lakwa ayangni Nio kidika kurih bani pas yakat was parasni lauwa sauni daklana
tingpal saitni akat. Nio kurih mahni pas yakat was lauwi kaiwada yakat laihdi taldakat was
lauwa kidi aitani kat lauwa sakki (10%) manah lauwa kidi yulni, kat muhni lau kau lauwa balna
dai kidika laih kurih as pas yakat (2,624 mm) pitni was lauwa dai.
Ma pukni lakwa ayangni nia kalahna kaupak kurih as pas yakat baisa was launa kidika laih
2,657 mmpitni launa . Kidika ma pukni lakna kidika sau daklana tingpal sait kalahwi di daukalna
kidika laih, was kidika uba mahni launa dai kurih as pas yakat 5% kaupak 12% pitni launa,
muhni lau kau lauwa balna kidika laih (2,624 mm).pitni lauwa dai kurih as pas yakat.
Ais pitni was lauwa kidika
Kurih as pas yakat ma taimni wirihwak was dawi ma daihwa balna kidika Puerto Cabezas pani
yakat laihwi talna p nuhni kidika yulni dawi was lauwa kulwi talnin duwa kidika yulni bik. Kurih
balna 1971 kaupak 2000 kat kidika laihwi talna dai. Laihwi talna yakat ais kalahna kidika
wayani No 2 yakat niningkana sakki, yakat niningkawi kurih as pas yakat was kidika baisa
parasni launa ki 25 % pitni launa kurih uk balna karak libitwawrang kat. Kidika was launa
kidika niningh was lauwa balna karak sat ukki kat (10%) manah lauwa dai kidika yulni, kidika
laih sau daklana adika uba parasni daihwa kalwa kidika yulni kaput kalwi. Kidika yulni sipki
wingnuh balna bik manas kalahna atnin, kidika yulni sauni daklana RAAN akat baisa was
parasni laubna atnin.
Kurih taimni wirihwa balna Numniba Kurih bni laihwi
talna
M piriwa saitni p
nuhni. gg-mm-ss.
M kawa saitni naini
tani nuhni.gg-mm-ss.
Malaihni
msnm 47 002 1959 - 2009 14 02 48 83 22 30 20
Bonanza 53 010 1972 - 2007 14 00 54 84 35 36 180
Rosita 53 008 1973 - 2007 13 55 51 84 24 48 96
Siuna 53 003 1972 - 2005 13 44 30 84 46 30 180
27
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
Wayani No. 1: Puerto Cabezas (Bilwi ) yakat kurih bni ampus was lauwa kidika laihwi talna.
Kurih as pas yakat ais pitni m daihwa kidika
Kurih as pas yakat ampus ma daihwa kidika laihwi talnin kat Puerto Cabezas pani kidika laihwi
talna (Bilwi), 1971 kaupak 2000 kurihni yakat kidika laihwi talna dai. Kurih pas yakat Bilwi kau
ma daihwa kidika RAAN pani balna bitik kidika kaput duwa kulwi, kat Bilwi kau ma daihwa
kidika sauni daklana pani uk balna yakat kapapat kidika yulni. Laihwi talna hyakat ais kalahna
kidika wayani No 3 yakat niningkawi, yakat niningkawi sauni daklana akat ma kidika parasni
palni daihwi kurih pas yakat 0.02C/ pitni daihwi. Kidika sau ul yakat ma parasni daihwak
IPCC kau talwi yakna yakarak kapapat duduwa talwi.
Wayani No 2: Kurih as pas yakat sau daklana RAAN yakat ampus daihwa kidika


28
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
RAAN sauni daklana yakat was lauwa munah wing parasni wauhwa kidika
Wing parasni wauhwak was lauwa balna kidika wing daihni balan kaupak kalahnaki, sau daklana
tingpal saitni akat kidika wingni daihni balna kaupak was lauwi di daukalna balna kidika laihwi,
ampus parasni yamwa kidika, yakat talyayakna wingni balna kidi tan ibas duwi kai kawi:
Wing tani 1, Honduras kuma tingpal saini munah kaiwi sauni yakat kawi, Kidika kaikana taimni
was lauwi sak atna mani yakat kidikL 27 mm kaupak 294 mm pitni dutni yamna Puerto Cabezas
pisni balna yakat dawi 144mm pitni daukalna RAAN papus yakat. Wing tani 2 kidika laih wing
nuh balna barangni ma sauki akat kaikawi dutni yamwa kidika balna ki, aut yakat wingnuh
balna kalahwak kulkulwi tatalwkau tatalna kat 2 kidi awas 3 pitni parasni duwa wingni balnaki.
Wasni mahni launa kidika 52 kaupak 130 mm pitni mahni launa Puerto Cabezas pisni balna
yakat, kaput kauna main bas yakat laih 146 mm pitni kidika was launaki. Wing tani 3, kidika
wingni balna laih barangni palni Atlntik Kus akat daukalnaki, wingni balna parasni duwa kidika
1 kidi awas kat 2 aut kaupak wing kulnin dini yakau kulwi tatalna kidika wingni balna laih uba
parasni awas kulnaki pukni manah lakwa k,idi yulni. Was launa kidika 164 mm kaupak 265 m
pitni manah Puerto Cabezas pisni yakat launaki, sauni daklana papus yakat laih was launa
balna kidika 137 mm pitni parasni was launaki.
Wingnuh Felix parasni 5 kau duwi RAAN sauni daklana akat wauhna kidika (3-5 supa wainiku 2007 kurihni yakat).
Sip yuldaski ais wainiku palni kidika kidika sat wingni balna kidika sau daklana akat kaikawi
daukalwarang kidika; kauna kuldi was yal wainiku dawi wing wainiku balna yakat sipki kaikanin
kurih bani, buas kidika sipki baisa adika kaiwas tanit kau was lauwa sak dai kidika pitni kidi
awas kat minit yakat parasni launa atnin, kidika balna kalahwarang yulni wingnuh balna bik
kalahwi mai daukalnin sipki kaput bik sipki sau adika daihni kalwa kidika baha kalahna atnin.
29
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
IX. Sinsni tuhni balna bahanin, Tingta yamnin wauhnitaya
rawasna dawi Tingta tuna wauhwa balna
(Bosawas sauni daklana main talnin wauhnitaya rawasyakna, RAAN asangnipas balna amput yusmunnin sinsni tuhni kau
rawasna kidi wisam yamnin, pan balna amput yusmunnin wauhnitaya dawi asangpas balna kidika daukalwas atnin sinsni
tuhni kau Nicaragua pas yakat yamnin kulwa kidika wauhnitaya rawasn in).
Sauni daklana pas akat tingta yamnin yakat kulnin Aslah duwi wark yamna atnin laih,tingta
yamnin wauhnitaya balna rawaswi yakna bang kidika kalpakwi baisa yamni yamninki, sau
daklana pas akat baraknin lani balna yamwi kiunin kidika ma sauki daklana tingpal saitni akat
ma taimni wirihwa kapahni balna kalahwa kidika ninking kauh yaklaunin sinsni tuhni kau
rawasna kidika kaput bik Bosawas sauni daklana kidika apaknin yulni wauhnitaya rawaswi
yakna kidi, indian sauni daklana balna RAAN pas kau bang kidika, ma sauki daklana pas akat
ma taimni wirihwa kaupak kapahni balna kalahwa kidika laihwatnin yulni sinsni tuhni kau tingta
yamnin wauhnitaya kidika, kaput bik sauni daklana pas akat asangni pas balna amput yusmunnin
kidika yulni sinsni tuhni kau rawasna kidika, sauni daklana panan balna kidika amput yusmunnin
wauhnitaya rawaswi yakna kidika dawi ma sauki nuhni asangnipas balna kidika daukalwas
atnin yulni wauhnitaya rawaswi yakna kidika rabutni dinit kau yakat. Rawaswi niningkana bangki
tingta yamnin wauhnitaya Aslah bani ais tingnita yamnin kulwa kidika dawakat ais kulna tani
laihnin kukulwa kidika bik, kauna bitik kidika kulna tani Aslah duduwi:
30
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
Bosawas sauni daklana
main talnin wauhnitaya
rawas yakna
Asangpas balna kidi
mahwi kiunin sinsni
tuhni kau rawaswi yakna
(EDFOR RAAN)
Sauni daklana akat sinsni
tuhni kau tingta yamnin
balna ma taimni wirihwa
nining yakat
Asangpas balna amput
sahyakwi yusmunnin
wauhnitaya rawasna(POF-
RAAN)
Asangnpas daukalnin
awas yulni kulnin lani
as rawaswi niningkana
(ENDE)
1. Indian pni binina
asnilah kalahna bal-
na parasni yamnin
BOSAWAS sauni
daklana main talnin
yulni.

Bosawas asangni-
pas sangni yamni sak
kidika indian balna
apaknin lani duwi ya-
lalahwa kidika yulniki,
kidika bahangh apak-
na pani kidika main
talnin kat asnilah ka-
lahna balna kidi para-
sni yamninki, tunan-
wauhnin yakat dawi
sulani kapat yalahnin
yakat nininglauninki,
saunina daklna pas
kau ritsni balna kidi
main talnin kaput bik
pni muihni balna
yamni atnin yulni bik.
BOSAWAS sauni dak-
lana main talnin kulna
tani kidika laih.indian
sulani saunina wauh-
nitaya yakwi dianin .
1. Baraknin satni
balna: indian dawi
sulani uk balna
panina yamni tunan
wauhnin parasni
yamnin.
Indian pani balna
yamni tunan wauhnin
kidika, talnin duwa
palniki pani bin, sauni
daklana bin yalahwa
sak pisni kidika, taim
bayakna kaupak ya-
lalahwa lani duduwa
yakarak kalpakwi aiwa
kidika yulni. Indian
sauni wauhnitaya yak-
wi dianin kidika nuhni
palni kulnaki sauni
pas kau ritsni balna ki-
dika yamni main talwi
pitni kat yusmunwi tu-
nanwauhwi kiunin.
1. Sau wauhnitaya
yaknin lani kidika
barangni yamnin.
Sau wauhnitaya yaknin
lani barangni yamnin
tanka laih indian sauni
balna kidika mark awi
wauhnitaya yakwi di-
anin sulani kapat kul-
nin lani balna duwa
kidika laih yaknin dawi
ritsni balna bang ki-
dika main talwi duwi
sauni daklana yamni
tunan wauhnin yulni.
L mahni bang kidika
yamwi kiunin alas
yalahnin lani yamwa
pas yakat Nicaragua
lni uk balna bang ya-
karak bahawi.
1. Ma ritski balna
pitni kat yusmunnin
lani sumalnin.
Ma ritski balna kidi
apaknin lani balna
sumalwi dawi yamwi
kiuninki, asangpas
balna kidika pitnikat
yusmunwi lan klaln-
inki, pan balna kidika
pitnikat kat dakwi yus-
munninki kaput ka-
rangkat muih bitik kau
ilpni lani kidika talna
mawarang.
1. Asangpas daukal-
nin awaski, Asang-
pas kidi uba dau-
kalnin awaskat, tat
sahnin balna kidika
satni uk kau yakwa
atninki.
REDD tingta balna
yamnin palni kulwa
kidika nuhnini kulna
laih niningkanin want-
ki muih balna yakat
ma asangkipas balna
daukalwi kaiwa kidika
ais kaupak kaiwa ki-
dika.
REDD kaupak muku
untak dunin kidika
laih sauni bin daklana
balnakarak kapapat
duduwaski kat sansni
balna kidika sat uk
bahangh.
RAAN sauni daklana akat wauhtaya mahni rawaswi yakna yakat tani niningkawi sinsni tuhni kau tingnita balna amput
yamwarang kidika, kidika yamninkat baisa di nuhni as yamnin sak kidika laih indian sauni balna kidika wauhnitaya
yakwi dianins, kaput bik sau balna kidika amput yusmunnin sahyakwi danin, adika tingta balna kidika yamni yamnin kat,
muih balna kidika kulninna lani kidika Aslah atninki dawi wark dini balna ana atninki.
2. Daukalna balna
watwi yamnin, Bo-
sawas ritsni balna
dawi d sangnika
mahni bang kidika
apakwi main talwi
dunin.
Di daukalna balna
kidika watwi yamni
yamnin dawi apakwi
main talwi dunin dini
balna kidika laih adika
balnbaki:
Pan nunuh asangni-
pas balna.
Pan bikis asang-
nipas balna main
talnin.
Pan binina wara-
kaih varakwi aiwa
kidi
Yamak ba kau pan
binina ukuswi bara-
kwi aiwa kidi main
talnin.
2. Asangpas mahwi
kiunin: P binina
yakat pan main tal-
nin.
Kidika kulna tni laih
asangpas main tal-
nin parasni yanwi
kiunin minikunni
yalahwa disatnin sauni
daklana pas kau su-
lani yalalahwa bang
yakat, ma ritski balna
apakwi yusmunna mu-
nah, baraknin satni
mahni yamnin papatni
muih bitik karak. In-
dian ritsni balna main
talwa sinsni lani lai-
hwi yaknin, ma taimni
wirihwa pas yakat lan
kalwi kiunin dawi in-
dian pani asangnipas
yulni bik.
2. Asangpas niningh
balna amput main
talnin kidika.
Kulna tani laihn
asangpas apakwi
barakwi kiunin satni
silp as rawaswi yaknin,
p muihni balna
dawi kidi pas kau
wark yamwa balna
kidi asangpas main
talnin yulni t wal-
nin lan di yamnin. L
lainni yakat bik para-
sni di yamnin karang,
RAAN asangnipas
main talnin nitni balna
karak talwi yamninki,
apakna pni balna
dawi d wail balna kidi
lakwi talwi l as as ra-
waswi yaknin asang-
pas apaknin warkni
yamwa muihni balna
t walwi warkni yamni
yamnin yulni.
2. Sauni daklana bin
yak yamni yalahnin
dawi p binina
asangnipas yamni
main talnin.
Sauni daklana bin
yamni tunan dunin kidi
asangpas balna main
talnin sinsni tuhni kau
aski, RAAN sauni dak-
lana yakat 80% dawi
asangnipas balna bik
indian sauni balna
manahki.
Kidika bahangh adika
warkni adi yamnin
kulwi p muihni
balna kidika asang-
pas duduwa yakat di
dahwi yakwi kasnin
dini manas duninki
dawakat di sangnika
mahni bang kidika bik
yusmunna atnin, ka-
put bik p balna yakat
pan dahwi kiunin bik
2. Apaknin pani bal-
na yamnin pat wark
yamna pani balna
dawi baisa wark
yamwas pani balna
yakat.
Adika satni pani bal-
na yakat baisa wark
yamninki: Wara laih
asangpas bauwi uiwa
pani balna yakat,
baisa asangpas nuhni
watwa pani yakat,
yakaupak win satni
balna yaknin sipki
RAAN akat.
31
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
Bosawas sauni daklana
main talnin wauhnitaya
rawas yakna
Asangpas balna kidi
mahwi kiunin sinsni
tuhni kau rawaswi yakna
(EDFOR RAAN)
Sauni daklana akat sinsni
tuhni kau tingta yamnin
balna ma taimni wirihwa
nining yakat
Asangpas balna amput
sahyakwi yusmunnin
wauhnitaya rawasna(POF-
RAAN)
Asangnpas daukalnin
awas yulni kulnin lani
as rawaswi niningkana
(ENDE)
Asangpas balna kidika yamni main talwi dunin, kidika laih sauni daklana akat m taimni wirihwa kidi niningkauh
tingta yamwa kidika lni nuhni aski di daukalna balna kidi watwi yamni yamnin warkni yamwa, bosawas pas kau di sang-
nika satni bang kidika dawi ritsni balna kidi main talnin warkni , RAAN sauni daklana yakat asangpas amput yusmunnin
warkni yamwa pas kau p binina yakat pan dahnin warkni yamwa kidika, sau daklana bin yakat yamni bang atnin dawi pa
binina asangnipas yamni main talnin, sauni daklana asangnipas balna amput sahyakwi yusmunnin yulwa pas kau warkni
yamwa kidika dawi asangpas balna pat wark yamna pani dawakat baisa wark yamwas pani balna yakat apakna pani
balna yamnin yulwa kidika, asangpas balna kidika daukalnin awas yulni kulnin lani rawaswi yakna pas kau yulwa kidika
balna karak kulnin lani bahawi baisa parasni yamwi wark yamwi.
3. Di minik tadi
yakwa atnin dawi
di minik satni dahwi
yaknin.
Adika di minik yaknin
prukramni yamnin
kulwa kidika laih, di
minik yaknin satni as
yamwi danin, amin tal-
nin dawi di dahwa pas
yakat pan miks dahnin
satni yamnin dawi di
minik satni dahnin
yaknin warkni yamnin,
pa balna pat di dahwi
bayakna balna bang
bang kidika ais dah-
wak kalahnin sip dini
balna kidika kat dahn-
inki. Kidika satni di
dahnin balna yakat
adika balna bang-
ki, kakau dawi kapi
dahnin, pan dinit yakat
turuh kasnin dahnin
dawi pan dahnin ki-
dika kau muku un-
tak yaknin kulnin lani
karak dahninki, ki-
dika dini minik balna
dahnin pani balna ki-
dika amput ma taimni
wirihwa kidika talwi
yamninki, muku un-
tak lainni yakat bik
talninki dawi apakna
pani BOSAWAS mui-
hni balna yalalahwa
lanina balna bik lakwi
talna atninki.
3. Sau daukalna
balna kidika watwi
parasni kalanin
dawi main talnin.
Sau daukalna balna
kidika watwi para-
sni kalanin dawi
main talnin prukram-
ni as yamwi tingta
yamninki,municipio
pas yakat kidi awas
kat angdika wasni
yakat wark yamwa
kat sangka kasnin dini
balna miks dahwi,
prukram uk balna ma
sauki akauna panan
dahwa warkni yay-
amwa balna dawi pan
dis pani yakat pan
dahwa balna karak
kalpakwi, pan pan
Asangpas balna pan
manah dahnin pani
balna yakat, pan dawi
tinglau sahnin sip pani
balna kidika yakat yus-
munnin, pan dahnin
pani dawi pan dahw
pas yakat di minik bal-
na bik dahwi yaknin
yulni.
3. Minik yakwa
panan balna duda
kidika dahnin.
Minik yakwa
panan balna:
Brikput,mankru, kuku
watak yakat, kidi
awas kat pas as
muihni balna daklawi
dadahwarang pas
yakat sipki wakisa,
wilis dawi malai balna
bahawi dahnin, kidika
minit yakat kakau kapi
balna kidika tangpak-
wi dahna atnin.
Pan minik yakwa balna
kidika kasnin dini bal-
na mayaywi minikna
radakat ukuswak dah-
da munah baisa palni
kidika yayal balna
tingta yamninnaki.
3. Sins lani balna
dunin tni walnin.
RAAN sauni dak-
lana akat muih balna
asangpas main talnin
yulni Uduhna bang
yakat sumalnin lani
dianinki riput balna
kidika yamni yakwi
duwi asangpas balna
main talnin kulnin lani
satni bang kidi aman-
glawi nandakwakat
yakaupak muih balna
ilpni lani balna tal-
nin kidika yulni, riput
yaknin kidika sinsni
lani balna satni bitik
kau di sumalnin ka-
rangki, kat sins lani
barakwi kiwa yakat
di mahni wirihwi kiwa
kidika balna bitik
amanglaninki.
3. Asangpas pat di-
dahna pani balna
kidi yamni kalnin
yulni pan dahnin.
Asangpas pat di-
dahna pani balna
kau pan ukuswi
kilwa kidika main
talnin sumalnin.
Asangpas balna pat
wark yamwak dau-
kalna balna kidika
watwi parasni kalanin
karang kat pani balna
yakat pan minikwa
satni balna dahninki
dawi pan dahninki.
Kaput bik asangpas
pat wark yamna pani
balna kau pan uku-
swi kilwa balna kidika
yamni main talnin bik,
sauni daklana panan
balna dislanin awas
yulni.
Pan minik yakwa balna niningh duda kidika balna dahnin, kidika laih sinsnni tuhni kau tingta yamnin satni aski di
minik balna kidika taim bani yakwi duwa atnin dawi sau daukalna balna kidika watwi yamni yamnin lainni yakat, kidika
minit yakat amput dawi muih balna muku untak yaknin kulnin lani balna dawi asangpas main talnin sinsni lani bik yulwi.
Adika satni tingta yamnin kidika sau balna watwi yamni yamnin, di minik kidika tadi yakwi duwa atnin dawi di kasna balna
kidika aitani kat duwa atnin warkni yamnin wauhnitaya balna karak kulnin lani bahawi tingta yayamwi.
32
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
Bosawas sauni daklana
main talnin wauhnitaya
rawas yakna
Asangpas balna kidi
mahwi kiunin sinsni
tuhni kau rawaswi yakna
(EDFOR RAAN)
Sauni daklana akat sinsni
tuhni kau tingta yamnin
balna ma taimni wirihwa
nining yakat
Asangpas balna amput
sahyakwi yusmunnin
wauhnitaya rawasna(POF-
RAAN)
Asangnpas daukalnin
awas yulni kulnin lani
as rawaswi niningkana
(ENDE)
4. Aslah kalahna
balna parasni
yamnin dawi tunan-
wauhnin bik.
BOSAWAS sauni
daklana pas kau in-
dian sauni pni balna
asangnipas kdi yamni
main talnin. Indian
pni balna asnilah ka-
lahna balna parasni
kalnin, kulnin lani bal-
na dunin yakat parasni
kalnin, tatuna kapat
atnin di balna kidik
yamwi kiunin, dawi
sulani kapat yalahwa
lani balna) balna kidi
parasni nuhni duwi
Bosawas sauni dak-
lana kidi main talnin.
4. asangpas main
talnin asnilah ka-
lahna balna para-
sni yamnin (CCF-A,
SERENA, Municipio
balna Alcaldia pas
yakat ma ritski bal-
na dawi ma yaihkit
kau di awih duda
kidi apaknin wark
yamnin pani balna,
CARENA.
RAAN sauni daklana
Asangnipas balna
main talnin kiunin as-
nilah kalahna balna
tannika kidika yul bau-
na bitik yakat yuyulna-
ki, ma sauki nuhni pas
akat dawi sau daklana
akat kidika satni as-
nilah kalahna yamnin.
Sau daklana pas akat
asangpas main tal-
nin asnilah kalahna
balna kidika Arungka
atninki: Sauni daklana
kaupak wark yamwa
anipis balna kaupak,
ma sauki nuhni yakat
warkni yamwa anipis
balna kaupak, Muni-
cipio asnilah kalahna
balna kaupak dawi
tanituna balna (IN-
AFOR, 2010).
4. Asangpas balna
dawi ma yaihkit kau
dini balna main tal-
nin kidika p bitik
yakat yamnin
Nuhni palniki kulnaki
asangpas balna main
talnin asnilah kalahna
balna yamdakat muih
balna amput muku
untak yaknin dawi ma
yaihkit kau di balna
duda kidika main
talna atnin kaput kau
muih balna asangpas
main talnin warkni
yamwa bang kidika
yamni yalahnin yulni-
kat.
Kabamint warkni yam-
wa anipis balna kidika
banimak sitwi wark
yamwi asangpas main
talnin yakat, kabamint
nuhni , sau daklana
kabamintni, muni-
cipio balna dawi sauni
daklana bin tani-
tuna balna (INAFOR,
MARENA, MAGFOR,
SERENA, CARENA,
UGAM, GOBIERNOS
TERRITORIALES), Ka-
put bik wark pani uk
anipis balna bik pas
yakat atninki asang-
pas yamni yusmunnin
yulni.
4. Asangpas balna
yamni main talnin
satni as.
RAAN sauni daklana
pas akat Asangpas
main talnin warkni
kalahnin anipis balna
yamnin yulni kidika,
RAAN asangnipas
balna amput sahyakwi
yusmunnin warkni
yamwa anipis yakat
bik yulwi danaki, ma
sauki nuhni dawi sau
daklana pni balna
kidika barakwi kiunin
yulni dawi asangpas
main talnin warkni ki-
dika parasni yamnin
yulni.
RAAN yakat asang-
pas balna main talnin
warkni kidika warkni
yamnin anipis 4 pitni
yamninki wark pani
anipis satni kaupak
bahawi yamna karang
asangpas ritsni balna
main talnin warkni
yayamna karangki:
Sau daklana kabam-
intni, Kabamint nuhni
warkni yamwa anipis
balna kaupak, wark
yamwa anipis, Aslah
kalahna balna muni-
cipio balna pas yakat
dawi sauni daklana
bin, p binina kau
wark yamwa anipis
balna kaupak bik
bang atninki.
4. Ma sauki nuhni
asangnipas balna
main talnin prukram-
ni.
Tingta mahni yam-
warang pas yakat
baisa nuhni kidika
laih asangpas main
talnin warkni karangki
wark pani bitik yakat,
baraknin warkni bal-
na yamnin kulna tani
karak, kidika warkni
balna pas yakat sans
sakkarangki baraknin
satni yamna atnin kat
RAAN pas yakat sauni
pis yayamni pak pakki
walyakna: Pan pas
wisam palni bauwa
bang balna pas kau
asanpas yayahni wat-
wa kidika, yakat sirihni
palni talnin sipki wing
dutni balna kalahwa
kidi dibin yamnin
UTCUTS munah.
RAAN asangnipas balna dawi yaihnit kau di duwa balna kidika yamni main talnin, kidika laih wark as baisa yak-
sihniki asangpas balna kidika nandaknin dawi pitni kat yusmunnin, kidika main talnin asnilah kalahna balna yamninki sau
nuhni yakat wark yamwa anipis balna kaupak, sauni daklana akaupak dawi municipio balna kaupak kal uduhwi asangpas
kidika yamni main tatalna karang kaput bik indian pni binina sauni bin daklana satni kau bang yakarak bik kapakwi
yayamna karangki, witingna yalahnin lani duduwa kidika kulna lani kalawinah yamna karang dawi asnilah kalahna satni
kau duduwa kidika bik kulna lani kalana karang.
33
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
X. M SAUI DAKLANA PISNI NUHNI DIKULNA KAPAHNINI BALNA
Sauni daklana kapahnini balna kidika laih muih wark yamwa balna yakaupak kalahwi sauni
pisni balna sat yakat dutni di yamwi, was kira balna yakat dawi asangpas balna yakat, kaput bik
di dahwi tinglau sahnin warkni yamwa balna dawi di pamwa balna yakat. Sauni daklawa pani
adika ma taimni wirihwak kapahni kalahwa balna taimni kat yamadanghniki, ma taimni wirihwa,
wing wauhwa, ma pukni lakwa balna kidika dutni kalyamwi, Baisa palni kidika sauni daklana
pani balna yakat dutni di yamwi, kuma kau wark kalahwa balna kidika dadauwi. Tangpakna 1
yakat talnin sipki sauni daklana yakat kapahni kalahwa balna kidika sauni pisni balna sat kau
kalahna kidika.
XI. KAPAHNI BALNA LAIHWI TALNIN
Warminitni m taimni balna kidi laihwi talnin
Nicaragua, kidika Caribe kumani kung yakat watwa kidika yulni wing satni balna kaina kidika
106 kurih bayakwada pas akat parasni palni kapahni kalyamna. (RAAN sauni daklana yakat
ma taimni wirihwak kapahni kalahna balma kidika laihwi talna, 2010 kurihni yakat),ma sauki
nuhni yakat wingnuh balna kaiwa dutni kal yamwa kidika sirihni bayakkiwi, taim as as kat
laihyakat nai kau bayakwi, wingni balna kidika kurih andat as pas yakat 2 kaupak 4 kat pitni
manah kalahwi.
Kaput bik 30 kurih bayakwada pas yakat wingnuh balna mahwi kiwa kidika tanka walwi
amanglanin sipki, kidika wingni balna bayakna bitik kidika RAAN sauni yakat daukalna dai,
kidika wingni balna kidika ma paki yakat naini watwas dai, buas laihtakat nai wawatna dai,
wingni balna kidika kurih andat as pas yakat kurih 2 kaupak 4 kat pitni manah kalahwi.
Kuma kung pisni balna baisa palni kidika RAAN sauni daklana kidika ma taimni wirihwa taimni
kat kapahni mahni kalahwi kuma wasni banghwi kilwa kidika yulni, wing parasni wauhwa balna
kidika yulni, wingnuh kalahwa kidika dawi ma taimni yamni sakbik kasnin dini yamni dis kidika
yulni bik.
Sauni daklana akat ma taimni wirihwa kidika laih ma pukni balna nio dawi nia karak kalalahwa
taimni kat kalwi, kidika kalahwa taimni kat ma daihni dawi wasnuhni awa balna bik kalahwi;
kapahni nunuhni balna kalahwa kidika ma pukni lakwa dawi wing balna balna karak kal bahana
sakki; kidika bahangh RAAN sauni yakat kapahni nuhni kalahwi kidika taimni balna yakat, kat
kurih pas yakat was kidika parasni lauwa kidika 25 %. Pitni lauwi, kat was kidika adika pisni
balna akat(10%) pitni manah lauwa bahangh,kidika laih sauni daklana adi uba daihni kalwa
kidika yulni kalahwi, kidikayulni wingnuh manas kalahwi. Kaput bik RAAN sauni daklana akat
34
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
pas akat ma taimni wirihwi kidika sat sat kalahwi kidika bahangh sauni pisni adika baisa parasni
kalwi kurih as pas yakat 0.02 pitni kilwi kurih bani. (Guerrero 2010).
Kaput bik was lauwa kidika baisa parasni lauwi, kidika yulni p muihni balna di kasna yayakwa
pni balna kidika daukalna karangki muih balna kidika yuh dadauwarangki kaput bik yamah
balna manas kalahwarangki ma yaihkit balna klin dudas karang kidika yulni, wingnuh kalahwa
taimni kat kapahni dutni kalahwa balna kidika adika yulni klakahwi:
Wing parasni wauhwak di balna wauhwi duiwa kidika yulni di manas yakat daukalwi.
Wingnuh kalahwa taimni kat was lauwa balna kidika parasniki kauna sip yul yakdaski
kalahwas tanit yakat. Wing parasni wauhwa yakaupak di daukalwa satni bu duwi: pas
kidika laih was lauwak upas yakat kawi di manas daukalwi dawak uk kidika laih was nuhni
pauwak di yamna bang balna kidika manas daukalwi kaput bik wilni Arungka kirinin tni
balna bik daukalwi, wilni Arungka kira tani, briks balna, yul baunin dini balna kaput bik di
sangnika mahni balna dawi kakawa pani balna bik daukalwi.
Wing wauhwak kuma wasni lalamwa kidika, kidika laih kuma wasni kidika banghwi sirihni
kakiwi was lauwi sau yakat mahwada kidi yulni, kidika kalahwi wingnuh wauhwi kuma saitni
yakat dukiwa kidika yulnia, wasni tuhni kidika dibin kalwi was lauwa kidika dawi kumani
yaihnit kau bik lakkiwi. Kuma wasni banghwa kidika yamadanghni nuhni ki p binina muihni
balna dawi waspa dini balna panina niningyakat.
Was balna niningyakat kapahni kalahwa kidika laihwi talnin
Was balna lainni yakat laih kapahni mahni diski, kauna p binina buas kuma kung kau watwa
balna kidika laih takat kapahni di kalahwi, kuma waasni wilamni kidika was damni karak kal
bahawa taimni kat dinin sip awaski.
Baisa kapahni di kalahwa kidika laih p binina kuma kung kau yalalahwa balna kidika wasnina
damni yakat kuma wasni wilamni kidika kal bahawa taimni kat sip didiwaski. Kidika bahangh
nuhni kulnaki was damni kidika main talnin kidika taimni dutni balna kalahwa yakat kat kidika
taimni parahni yakat sau daklana pa balna manas dutni yamna karang kidika yulni.
Lakwi talna as kurih 2000 yamna yakat, amangladi was balna diswi kiwa kidika pas yakat, was
lauwa bik uya lauwas karangki muhni lau lauwa dai yakaupak 40% pitni dibin kalna, kauna
muih balna laih tadi mahni kalwi kiwi, was damni balna kuma wasni kawak wilam lalana, kidika
pas munah was aitani dudarangki ma sauki akat muihni balna laih mahni kalna mayang bik.
Kaput kauna yamadanhni as sakki ma waski balna kidika tuna yakat puisin dutni kawi daukalnin,
kaput bik was kung balna yakat yamak warkni yayamwa kidika yulni. RAAN sauni daklana pas
35
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
kau p binina muihni balna yuyulwi was balna kidika buhlakwi kiwi, sauni daklana bin dawi
pni balna yakat was dsis kalwi, waspa dini balna dis lalawi, was pauwak di bubuh dui ilwa kidi
yulni sip mutur kiraski. Was kung kau pan pihwa balna kidika yulni bik kaput kalwi kaput bik was
tuna balna yakat asangpas dis kidika yulni bik awi.
Kaput bik RAAN muihni balna kidika, dinin wasni lainni yakat kapahni duduwi municipio balna
yakat yamni was kidika sahyayakwas kidika yulni, p dibina yakat bik was dinin dini kidika diski,
muih balna kidika was tuna kaupak duwi didiwi kidika kaupak sipki yamah dutni di laihnin, baisa
palni kidika walabis dawi muih bararak balna yakat.
Yamak d dahnin lainni yakat dawi di pamnin lainni yakat kapahnini
Was lauwas dawakat daihni kauh parasni kalwa kidika yulni, sau kidika satni uk kalwi kiunin was
suihni disdawakat di minik balna as as yakat laih yamni karangki dahnin am kapat, sinak dawi
tilus uknin, kat dahnin pani balna buas kidika kapahni manas kalahwas kidika yulni, kauna was
nuhni awa balna dawi ma parasni daihwa taimni laih takat kapahni di yamwi, kat kidika kalahwa
taimni kat di minik kidika buas daukakalwa bahangh.
P binina muihni balna dahwi minik yakwi duduwa balna kidika kapahni nuhni di kalahwi ma
taimni wirihwak di minik yakwas dadawa taimni kat.
Sau kidika di kasuk yusmunwas dawakat parasni dis kalwa taimni kat, di minik balna dahwa
kidika yamni ukuswaski, dahwi minik yakwa pani yayamni balna kidika di minik dahwi sip yakwas
dawi, kaput dawakat di minik balna kidika bakan yakbnin minit kalwi, kauna nai dudas kat witwi,
kidika kaupak adika kapahni balna kaiwi, muih balna kasnin dini kidika dis kakalwi, sau daklana
ma taimni wirihwi kapahni kalyamwa minit yakat, yamak bani bil balna kidika manas kalahnin
sipki, di minik balna yakat daukakalwi was lauwi ma daihwa kidika yulni.
Waspa dini pamnin lainni yakat laih, kapahni as taldi kuring kau kalahwi uba mahni lalaihwi
bakakanwa kidika yulni kat kidika muihni balna kidika waspa dini balna laihnin lainni yakat
sinsni lani amanglalawaskdiski, kidi bahangh wadau satni balna bakannin dini awas bik laihwi
dauh rurumghwi, kidika yulni kat yamadanghni as sakki waspa dini balna kidika dis lana atnin.
Kuma kung balna yakat wingnuh kasak kalahwa kidika yulni, ma kidika uba daihni kalwi dawi
kuma wasni kidika uba banghwi kilkaiwi, p dibinina kuma kung kau wawatwa balna waspa
dini kaupak yalalahwa balna kidika, kapapahni nuhni di yamwarangki, pa dutni kau wawatna
kidika yulni dawi muku untak yaknin lainni yakat bik.
Sau daklana nunuhni balna yakat dawakat kuma wasni mahni kauh yakat lakwi tatalna kat, ma
taimni wirihwa kidika, ma daihwa kidika niningh di yamna balna mahni yakat daukalnaki.
36
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
Kuma wasni tuhni kalwa kidika dawi muih mahni kalwi kiwa kidika yaklauwi sanni balna kidika
diswi kiwi kaput bik lakun balna kuma kaugn kau balna kidi, kaput bik kuma wasni banghwi di
daukalna balna kidika bik yaklauwi yayamwi.
Ma taimni wirihwa kidika di sangnika balna manas panina daukalwi, kidi yulni pa uki yakat uiwi,
was parasni lauwa kidika yulni waspa dini laihnin kidika niningh lalaihwa satni yakau lalaihwi
waralaih, was kidika buhutni kalwi, was damni balna yakat susum, mulalah dawi pahwa ilnin
kidika dadasniki.
Was buhutni kalwa kidika bakatwi bik sip lalaihwaski, kaput bik wasma taimni kat waspa dini
laihnin dini balna kidika diski, lakun wasnipa dini balna kidika panina daukalwi was pauwak di
murwi duiwa kidika yulni.
Asangpas balna kapahnini kidika laihwi talnin
Sau daklana RAAN asangnipas sangni balna kidika kapahni nuhni di kalahwi, was kidika lauwas
dawa yulni daihni kauh parasni kalwi, kidi bahangh asangnipas kau pan satni bang kidika dau
lalawarangki pan buas tunanina dadasni kimanah bang atnin sipki. Asangnipas balna yakat
kapahni uk kidika laih pan pipihwa kidika dawi muih balna yamak yamwi aiwa kidika, kidika dini
balna yaklauwi di dahnin balna kidika sat uk kalna karangki, kidi awas kat sip yamak kau di
dahwas atnin bahangh.
Kapahni uk kiudika laih wingnuh asangpas daukalna balna kidika, sipki asangpas balna busna
atnin dawi di dahnin lainni yakat st uk dahna atnin. Asangnipas balna kidika ma sauki daklana
akat was balna tadi lauwi kauna kidika dis karangkat was damni balna kung wail balna panina
kidika daukalna karangki.
Asangpas balna was parahkau kidika dawi lakun balna kidika balna yakat sat uk kalna karangki
yaihnit ballna kau di duwa dai yakat, wasni tuhni dai kidika buhlawa kidika yulni, wing bauwa
balna taimni kat wasnuhni pauwaarng kidika yulni bik.
2004 kurihni yakat sauni daklana asangnipas balna main talnin yulni sinsni tuhni kau wauhnitaya
rawaswi yakna kaupak, asangnipas balna yakat adika dini balna kalahwi: asanpas balna ampat
bangpa laihwi talnin, sau daklana bin kidika sahyakwi tingta yamnin, apakna pani balna main
talnin, asangpas balna nandaknin, asangpas main talnin yamnin sumalnin. Kauna pni bin
asangnipas main talnin tni walnin yakat kapahni sakki, wark dini yamni duiwi wark yamnin
yakat parasni yamnin, muku untak yaknin tani balna yaknin dawi ma ritski balna yakaupak ilp
lani dunin yakat. Angdika pani balna baraknin tingnita yamwa bang yakat baisa parasni yamnin
dawi angdika asangnipas yakat baraknin lani disyakat bik nininglauwarangki p muihni balna
kidika dahwi di minik yaknin sip warlni balna yamwi, kaput kau pa muihni balna baraknin warkni
37
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
balna yayamwa kidika baisa parasni yamna karang, di balna yakwi bakannin, kaput bik ma
ritski balna kidika yakaupak yakwi ilpni lani dunin). Pis uk yakat laih nit talwi dini kidika wisamni
yamwi adika kapapahnini balna warminitni duda kidika yulni kidika awi wark yamnin: ma tai
mni wirihwa dawi aut kaupak muku untak walwi duwi baraknin warkni yamnin kidika.
Sulani mahni yalahwa pas yakat kapahnini balna kidika laihwi talnin
Kuma yaihnit kau p bibnina yalalahwa kidika kapahni mahni palni duduwi, didahwi minik
yaknin lainni yakat, was dinin wasni kidika diski, dipamwi ihilwaski dawi muih balna kidika
yamah satni dilaihwi RAAN kuma kung muihni balna yakat dawi kidika pisni yakat kidika sirihni
muih balna kidika mahwi kaiwi kauna kapahni duduwi ma taimni wirihwa taimni kat, kat kidika
pisni kidika uba waslauwakat was nuhni awa kidika yulni, ma daihwakat yaihnit kau di balna
bang kidika dutni yayamwi pa muihni balna yakat yamah satni mahni dilaihwi, ma pukni lakwa
taimni kat, was parasni lauwi dawi wingbik parasni wauhwi kaput bik wingnuh bauwa taimni kat
di yamna bang bang balna kidika daukalwi, kaput bik di dahna balna bik daukalwi, kuma
kidika banghwa taimni kat kaput bik was kung sauni balna bik daukalmukwi.
Ma ritski balna kidika pitni kat yusmundas kidika yulni kapahni balna manas kalahwi ma taimni
wirihwa taimni kat, sau kidika sat uk yusmunda taimni kat, ma yaihkit kau di duda balna kidika
dawi muihni balna bik daukalwa taimni kat, sinsni lani yamni dismayang kidika yulni, riput
balna manas dudas kidika yulni, yamnin dini dis mayang kidika yulni dawi ma taimni wirihwa
yakat amput dawi nining yaklaunin lan awas mayang kidika yulni kidika yulni kat sauni daklana
muihni balna pas yakat kapahni mahni kalahnaki.
Kaput bik sau daklana binina yakat tadi saunina daukalwi kiwa kidika dawi ritsnina balna bik
kalahwi kiwa kidika laih asangpas balna uba pa nuhni babauwa kidika dawi sau kidika di kasuk
yusmumunwas kidikan yulni kalahwi, kidika yulni, yalahnin lani balna duduwa kidika dawi pirit
lani balna duduwa kidi diswi kiwi, wing minit yakat di balna manas dutni yayamwa kidika yulni
bik, Pa binina muihni balna kidika kapahni yakat wawatwi, kat muhni lau kau lanina dai kidika
diswi uinaki saunina daklana dawi ritsnina balna apakwi nandaknin sinsni lani balna, kaput bik
muih balna kidika yamah di laihwa taimni kat panan bas balna duduwa dai kidika bik diswi uiwi.
Kaput bik sauni daklana uk muihni balna kidika adik pisni balna ai wawatwi, indian dawi sulani
uk balna saunina yakat ai kawi yalalahwi. Kaput yalahnin dawi baraknin lani balna kidika indian
balna lanina awaski, sauni yusmunnin lainni yakat, kat muih uk balna aikakawa taimni kat
saunina kidika saunina kidika daukalpapamwi.
38
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
XII. KAPAHNI BALNA ANGDIKA PAS BARANGNI YAMNIN
KIDIKAKULNIN LANI WALNIN.
Sauni daklana pas yakat kapahni balna kalahna kat walyayakna kidika riput balna munah dawi
sumalwi yulwi dakana balna yamna munah, ma taimni wirihwa kidika kaupak kapahni mahni
kalahwa balna kidika angdika pas barangni yamnin kidika yamna dai, sau daklana pisni balna
kau laihwi talna yakat, kaput bik muih wark yamwa munah sauni bin daklana yakat kapahni
balna kalahwa kidika tanit yakat nuhni kalwi kiwa kidika.
Sumalwi yulwi dakana yamna yakat, yakat adika warkni yamwa muihni balna sinsni lani duduwa
kidika amanglalana, kapahni balna barangni yamnin kulnin lani balna kidika Uduhna binina
yakat uduhwi yul bauwi walyayakna dai, kidika balna kidika sipkj kapahni balna kalahwa pas
yakat lan kalwi kiunin yakat nininglaunin, kaput bik sauni daklana akat ma taimni wirihwi kiwa
kidika. Baisa yul balna talnam sipki rawaswi tangpakna 2 yakat rawasna bangni sahyak pisni
abni yakat kapahnini balna dawi barangni yamnin kulnin lani balna bik.
XIII. SAU DAKLANA AKAT M TAIMNI WIRIHWA KIDIKA YULNI
SINSNI TUHNI KAU TINGTA YAMNIN BALNA
SINSNI TUHNI KAU KULNIN LANI BALNA
Ma taimni wirihwa kidika niningkauh tingta yamnin wauhnitaya as rawaswi yakna sau daklana
tingpal saitni akat, MARENA tingta tadi munwi talwi rawaswi yakna yakat talwi dawi, di muinik
dahwi yakwa riputni balna yakat talwi, tingta yamnin dini balna duda kidika yakat talwi, kapahni
balna, was lauwa balna tannika dawi ma daihwa balna tannika INETER rawaswi yakna yakat
talwi, muih balna yakat yulwi dakanin warkni yamna kidika munah dawi RANN muihni balna
kidika warkni balna yakat bang kidika bitik kalpakwi tingta yamnin yulni balna kaupak talwi
kidika wauhnitaya rawasnaki.
Adika sinsni tuhni kau tingta yamnin warkni yamwi kiunin kat, warkni yamnin asnilah kalahna
k,idika yamwi sau daklana akat sinsni tuhni kau baraknin warkni yamwa kidika karak kalpakwi
wark yamninki kaput bik municipio sauni daklana pas yakat baraknin warkni yamwa yakarak
bik. Kaput bik nuhni kulnaki sauni daklana pas kau Uduhna bin bang bang kidika parasni
yamwi kiunin, kidika balna kidik nandaknin, dismuknin dawi kapahni kalahwak dutni di yamna
muihni balna yakat niningna launin kidika balna kidika ma taimni wirihwa nining kauh tingta
yamwa balna pas yakat anin, Asangpas main talnin lani balna rawasna bang kidika laihwi talnin
aitani kat yayamwapa kidika awas kat tari tlwi yulwa yakat yamnin .
39
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
Adika sinsni tuhni kau yamnin warkni balna pas yakat lani yamnin palni kidika, nining lauwarangki
municipio balna pas kau wark manas yamwi kiwa pulinitik yakat, municipio balna bani pas
yakat yamninki ewarkni yamnin balna niningkawa wauhnitaya, kidika kau talwi warkni balna
kidika ais dini balna yusmunwarang kidika, ais yamnin kulwa kidika rawaswi yaknin dawi laihwi
yamnin, kaput kau municipio balna pas yakat baraknin warkni balna kidika yamni yamnin
karangki baraknin warkni yulni sinsni tuhni kau rawasna bang kidika yamwi muku untak yaknin
dawi asangnipas balna main talnin, kaput bik kulnin lani balna dunin dawi kapahni balna
kalahwa kidika barangni yamwi kiunin ma taimni wirhwi kaiwa pas yakat.
SINSNI TUHNI KAU YAMNIN KULWA KIDIKA
Ma taimni wirihwak kapahni balna kalahwa kidika dibin yamwi kiunin, Sau nuhni pas yakat, sau
daklana pas yakat , municipio sauni pas yakat, sauni daklana bin pas yakat dwi p dibinina sauni bin
pas yakat ritsni balna kidika nandakwi, apakwi dawi main talwi kiunin, iraknin lani dukiunin yulni sulani
uk balna kidika bitik kalpakwi dinina balna main talnin satni as yamnin witingna kulnin lani balna
duduwa yakarak, sau daklana pani balna yakat baraknin lani ban duwa atnin yulni.
SINSNI TUHNI KAU YAMNIN TALWA KIDIKA
Sauni daklana tingpal sait alas yalahnin lani duwa kidika pani balna yakat ma taimni wirihwak kapahni
kalahwa balna dai kidika dibin kalna, kapahnini balna kidika dibin yamwinah dawi kapahni pas yakat
lan kalwi kiunin warkni balna kidika muih bitik kulnin lani awi wark yamwinah, indian dawi sulaani uk
pani muihni balna yakat parasni di yamnin, di yamna bang kidika yakat, yalahwa lani duduwa
yakatdawi asangninapas kidika bik, witingna yalalahwa lani kat, baraknin lani as yamnin kiunin.
AIS YAMKUH TA KIDIKA
Nicaragua sauni pisni daklana tingpal saitni alas yalahnin lani duwa kidika, ma taimni wirihwak
kapahni kalahwa kidika nining yakat, prukram balna buas yamwi lni balna awi tingta yamwi kiwi
kapahni balna pas yakat lan kalwi kiunin dibin yamwi kiunin yulni, kapahni yamnin sip dini balna kidika
dismuknin muih balna yakat sinsni tuhni kau sumalwi kiwi, sins lani barakwi kiwa pas yakat, wark pani
anipis balna lainni yakat, Aslah klahna balna lainni yakat dawi muihni balna yakat, di minik yaknin
lainni yakat bik, yalahnin lani balna yakat, kaput bik sauni daklana innidian dawi sulani uk balna
asangninpas kidika main talnin yulni bik yamnin sinsni lani sumalnin.
M TAIMNI WIRIHWA NINIKNGYAKAT SINSNI TUHNI KAU TINGTA YAMNIN KULNIN
LANI BALNA.
Sauni daklana akat ma taimni wirihwa nining yakat sinsni tuhni kau tingta yamnin niningkawa
balna kidika: Ma taimni wirihwa yulni indian dawi sulani uk balna silp ritsnina balna kidika main
talnin dawi apaknin tingnita yamnin tni walnin ki, kidika yamnin kat muihni balna ais planikin
dinit yakat uiwa kidi talnin awaski, angdika sutsni yakat kiwa yakbik, lakat, bitik karak papatni,
40
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
sulani yalahwa satni bang kidika kulna lani kalawinah, yal, al kidika pas yakat kanin ki, la
rawaswi yakna bang kidika dawi indian sulani kapat laninna balna kidika bik kulna lani kalaninki,
alas yalahnin lani, sauni pas yakat ais yamnin kidika p muihni balna yakat yulwi dakawi
yamninki sulani sat uk yalahwa balna karak yamni yalahnin dawi sulani kapat yalahnin.
RAAN SAUNI DAKLANA YAKAT SINSNI TUHNI KAU TINGTA YAMNIN LANI BALNA.
Sauni daklana pas akat ma taimni wirihwak kapahni balna kalahwa niningyakat sinsni tuhni kau
tingta yamnin kidika asangnipas balna kidika daukalwas atnin warkni balna kat yamna atninki,
kidika laih kul lani balna sumalnin dawi sinsni tuhni kau wark yamnin dini balna kau tingta
yamnin sinsni lnai sumalnin, kidika sumalna balna kidika adika pisni balna yakat yamna karangki:
was balna yakat, asangpas balna yakat, tinglau sahwi di minik dahwa balna yakat, waspa dini
pamnin dawi saulani balna dawi yalahnin satni kau duduwa kidika yakat.
Kabamint nuhni dawi sauni daklana kabamintni balna kidika sauni daklana bin dawi municipio
tanituna balna karak kapakwi warknina satni as kau yamwi ma taimni wirihwa kidika pas yakat
baraknin warkni balna kidika dawi prukram balna yakat sinsni tuhni kau warkni balna kidika
yamwi uina karang, kabamint nuhni warkni yamwa balna yakat, saunidaklana kau yamwa yakat,
municipio balna kau yayamwa yakat, sauni bin daklana kau yamwa yakat, pa muihni balna
aslah kalahna yakat, muih witingna silp warknina yayamwa pas yakat, empresa balna yakat,
universidad balna yakat dawi sau daklana pas akat muih balna di tanka turwi talwa balna kidika
bitik pas yakat kaput wark yamninki.
SULANI SATNI YALAHWA BALNA DAWI SINS LANI DUDUWA KIDIKA KAU M TAIMNI
WIRIHWAK KAPAHNI KALAHWA KIDIKA PAS YAKAT LAN KALWI KIUNIN DAWI
DISMUKNIN TNI WALNIN
Kapahni balna kidika sauni bin pisni uk balna yakat manas kalahwa kidika yulni, sulani balna
yalahwa pisni akat ma taimni wirihwak kapahni balna kidika parasni palni kalahwi kiwi, kidika
bahangh nit talwi wark kalahwa anipis balna babang yakat sumalwi lan yamnin, kapahni
kalahwa taimni kat amput muih balna yakat niningna launin, kidika warkni yakat sauni bin
daklana muihni balna bitik kawi tingta yamninki.
Kidika bahangh kapahni kalahwa pani balna kau di yamna bang bang kidika laihwi
talninkiAsimismo se recomienda re-evaluar las infraestructuras en zonas de alta vulnerabilidad,
wark kalahwa pani balna kau di yamwi dawa balna kidika yamni yamninki ma taimni wirihwak
kapahni balna kalahwa kidika daukalnin awas yulni, kuma kau wark kalahwa dini balna yakat
bik yamni yamwi daninki ma taimni wirihwak kapahni balna klahwa kidika daukalnin awas yulni,
kaput bik la uk uk as rawsnin kulnin lani balna yamninki kapahni kalahwi daukalnin awas yulni
yamadanghni pani balna yakat.
41
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
Sinsni lani balna baisa duwi kiuninki, ridi kalnin kapahni satni balna kalahnin awas nandaknin.
Ma taimni wirihwak kapahni kalahwa kidika yulni sumalna atnin, amput niningyakat yaklaunin
sinsni lani b alna.
Muih balna bitik yakat sumalna atnin ma taimni wirihwa kidika yulni, ma yaihkit kau di duda
balna kidika yamni main talnin kulnin lani balna kidika laihwi yaknin indian balna ritsnina main
tatalwa kidika dawi ritsnina kaupak pitni kat yakwi ilpni lani duduwa kulnin lani balna kaupak.
Sauni daklana pas akat nit taldi wing kau yulwi yakwi niningna kana atnin tuni sat mahni indian
pani muihni balna apaknin sinsnina lani duduwa kidika, kaput bik sumalna atnin upas muihni
balna yakat adika sinsni tuhni kau wark yamnin kulnin lani uk balna karak kapakwi yamnin
kidika.
Pa muihni balna dawi sauni bin daklana muihni balna kidika asangninapas amput yusmunnin
lani balna rawaswi yayakna kidika kulna lani kalawi kidika kau duwi tingta yamninki, as kaput
bik pirit lainni kau ritsnina main talnin lani balna duduwa kidika bik, saunina kidika tingta
yamnin pani balna sahyakna duwa kidika kau, di minik yaknin pani, di pamnin pani, panbas
balna yaknin pani, kuahmak yaringni yakninpani dawi uk balna. Pan yaknin kidika laih unina
yamnin yulni manah yayaknaki kaput bik sau kidika dahwi yakwi upas yakat kasninna dini
manah.
Indian balna asangpas karak yamni yalalahwa dai kidika sinsni lani balna laihwi yaknin, kidika
tingta yamnin pas yakat yayakl balna kidika bik kakana karang kat witingna kidika ki sinsni lani
balna adika sulani uk balna aiwa yakat tilahwi aiwa kidika.
Indian pani muihni balna kidika asangpas kau di sangnika satni bang kidika main talwi aiwa
kidika yulni, adika lani balna yaklauwi nuhni dim kulnaki, yulni rawaswi sahyakna 8J dawi 10C
sangnika duwa balna main talnin lani kaupak.
RAAN sauni daklana muihni balna barakwi kiunin yulni kat nitki tingta sat as yamna atnin,
kidika pas yakat baraknin warkni satni kau yamnin rawasna bang karanag dawi sauni dakalan
muihni balna baraknin kulnin lani karak wark yamna karang, yalahnin lani balna satni kau
yamnin bang karang sauni daklana barakni yulniwark yamwa sak kidika kulnin lani pas yakat
kaput bik di mini yaknin warkni balna bik sat uk lan kalwi kiuninki ma sauki daklana pas akat
sulani satni yalahwa kidika amput muku untak yaknin kidika kulnin lani karak.
Ma sauki nuhni daukawas baraknin warkni balna kidika talyakninki, tani walninki dawi municipio
dawi sauni daklana baraknin yulni wark yamwa anipis balna uiwi aninki.
Kidika baraknin warkni balna yamnin yulda yakat nuhni kulna kidika laih kidika pas yakat wark
pani anipis balna kidika kaninki, muih balna sumalnin muihni balna kidika ma sauki daklana
42
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
akat adika balna dudi: MARENA, INAFOR, GVC, Cruz Roja, CADPI, Universidad balna,
Alcalda balna. Baisa amanglanam karang kat dinit kau rabutna pak yakat talah:
Sisni tuhni kau yamnin balna Tingta yamnin balna Tingta yamwa anipis balna
Tunanwauhnin dawi yay-
al balna yulnina
Sauni daklana nuhni, municipio dawi sau
daklana bin pas kau wark anipis balna bang
kidika parasni yamnin ma taimni wirihw lainni
yakat, kapahni kalahwak ta walnin, asangpas
balna kidika sahyakwi wark yamnin yalahna
sat bu karak, indian pani muihni balna karak
kalpakwi yamni yalahnin dawi pirit lainni
yakat ampat bang kidika laihwi talnin, muku
untak lainni yakat, dawi muihni kidika asang-
pas balna karak ampat kalpakwi nagyah, pa
muihni balna kidika yamni yalahninki, kapat-
ni kaiwak manglalawa dai kidika sinsni lani
laihwi yaknin, indian lani balna bang kidika
yulwi yakninki, kidika lani balna kidika la la
yaklauwi kulna lani kalaninki.
Ma taimni wirihwak kapahni balna kalahwa
pas yakat lan kalwi kiunin dawi kapahnini
kidi dismuknin warkni yamnin pas yakat yay-
al balna kidika kaninki, kat witingna kidika
adika sinsni lani balna main talwi pa muihni
muihni balna yakat tilalahwa kidika yulni.
P dibinina kabamintni balnaLos GCI (wisy-
dawi muih bararak balna), GTI (Sauni dak-
lana bin tani tuna balna-), Alcalda balna,
GRAAN dawi CRAAN., ONGs balna, uni-
versidades balna, el SINAPRED, INPESCA,
MAGFOR, INTA, MARENA, SERENA, aut
kaupak asnilah kalahna nininglauwa balna.
Sau daklana akat yayal Aslah kalahna balna.
Turwi talnin dawi muih
karak yulbaunin
Muhni lau kaupak malaki nininhn duda bal-
na dai kidika laihwi yaknin, di minik balna
ninngh duda kidika walyakwi apakwi main
talnina mayang malaki kat, di yamnin balna
kidika sinsn lani karuk yamninki, saumuk
balna apaknin, prukram balna indian sauni
yakat aiwa kidi asnilah kalahna balna kidika
kulna lani kalaninki, indian di minik dahwi
yakda dai kidika lani balna laihwi yakninki,
yul balna wing minigt yak yulwi yaknin dawi
sumalnin balna yamnin, yamadanghni balna
kaiwa taimni kat muih balna yamadunin
awas di sumamalwa dai kidika lani balna lai-
hwi yakwi parasni yamnin.
P dibinina kabamintni balnaLos GCI (wisy-
dawi muih bararak balna), GTI (Sauni dak-
lana bin tani tuna balna-), Alcalda balna,
GRAAN dawi CRAAN., ONGs balna, uni-
versidades balna, el SINAPRED, INPESCA,
MAGFOR, INTA, MARENA, SERENA, aut
kaupak asnilah kalahna nininglauwa balna.
Sau daklana akat yayal Aslah kalahna balna.
Sins lani satni kidika
main talwi yusmunnin.
Pan bas balna kidika uduhwi tadi munwi tal-
nin, indian kapat kasnin dini balna duda kidi-
ka manas duwa atnin, kapahni balna kaiwa
taimni kat muih balna yakat nininglauna lani
balna duda kidika parasni yamnin, yalahda
lani balna kidika walyakwi mani balna anin
mampat yamnin kidika, amput di yamdi kas-
da balna dai kidika laihwi yaknin dawi sau-
muk balna laihwi yaknin mayanmh ma laki
yakat, (pan minik. Kasnin dini dawi suamuk).
P dibinina kabamintni balnaLos GCI (wisy-
dawi muih bararak balna), GTI (Sauni dak-
lana bin tani tuna balna-), Alcalda balna,
GRAAN dawi CRAAN., ONGs balna, uni-
versidades balna, el SINAPRED, INPESCA,
MAGFOR, INTA, MARENA, SERENA, aut
kaupak asnilah kalahna nininglauwa balna.
Sau daklana akat yayal Aslah kalahna balna.
Sins tuhni kau dawi in-
dian sinsni lani balna.
Kulnin lani balna walwi yaknin di kasna bal-
na kidika pawa kau lahnin dawi di uk yamnin
balna bik, asangpas yusmunnin sinsni lani
balna kidika laihwi yaknin, Ma laki kat di
pamda balna kidika laihwi yaknin, di inin,
pan minik balna yaknin dawi di dahnin balna
bik, apaknin kulnin lan i balna karak. di
balna kidika pitni kat yusmunnin sumalnin
dawi pan bas balna kidika yusmunwi kiunin.
P dibinina kabamintni balnaLos GCI (wisy-
dawi muih bararak balna), GTI (Sauni dak-
lana bin tani tuna balna-), Alcalda balna,
GRAAN dawi CRAAN., ONGs balna, uni-
versidades balna, el SINAPRED, INPESCA,
MAGFOR, INTA, MARENA, SERENA, aut
kaupak asnilah kalahna nininglauwa balna.
Sau daklana akat yayal Aslah kalahna balna.
Muku untak lainni
yakat.
-GTI balna yakat muku untak dianin ki, as-
nilah kalahna kidika parasni kalawi baraknin
warkni balna yamnin yulni, muku untak balna
kidika ramh baraknin warkni balna yamnin
dini kat kalana atnin yulni lani as rawaswi
yaknin (tunan wauhnin satni as). GTI balna
kidika muku untak nininglauna satni as dian-
inki asangninapas yamni main talnin yulni.
Indian yayal balna yakat bik muku untak di-
aninki Tingta yamwi bitarh yalahnin kidika
yulni.
P dibinina kabamintni balnaLos GCI (wisy-
dawi muih bararak balna), GTI (Sauni dak-
lana bin tani tuna balna-), Alcalda balna,
GRAAN dawi CRAAN., ONGs balna, uni-
versidades balna, el SINAPRED, INPESCA,
MAGFOR, INTA, MARENA, SERENA, aut
kaupak asnilah kalahna nininglauwa balna.
Sau daklana akat yayal Aslah kalahna balna
43
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
KAPAHNI BALNA DISMUKNIN
Yulni nunuhni balna
Kidika laih wing dudutni balna mukusyak kilwi dutni mai yamwa kidika dismuknin (GEI) asangpas
dawi sau kaupak wing sanni yamni kalahwa kidika mukus yakat wing dutni kilwi kapahni yamwa
kidika nining lauwi nandakwi. Kidika wingni dudutni sau akaupak mukus yakat kilwi dutni mai
yamwa balna kidika dismuknin karang kat muih bitik ma bakimak sitna atninki dismuknin warkni
balna yamwa pas yakat.
America papus sauni balna kidika kulninna bukna bangki wing dutni balna sau akaupak kalahwi
mukus yakat kilwi dutni mai yamwa kidika laih watnin warkni sau ul kingni balna yayamwa pas
yakat kanin yulni dawi muku untak yakwi baraknin warkni yamnin sansni balna yulni bik, aut
yakat wing bakannin warkni pas yakat kanin yuyulwi, pawa kau yaringni duni kidika baisa yamni
yamnin sansni dunin yulni, warminitni kapahni balna kalahwa kidika dismuknin yulni wark
yamwa prukramni balna kapahni duduwa kidika dawi wing dutni balna kidika dismuknin
wauhnitaya bakannin y de programas orientados a sulainni yakat bik (CERs).
Wing bakannin yulni kidika Nicaragua pas akat asangpas main talwa muihni balna kidika
warkni yamnin want kukulwi sirihni muku untak yakwa kidika yuklni baisa palni kidika muih
balna witingna silp warknina yamwa muihni balna yakat. kidika kulna tani duwa laih Nicaragua
lalahni balna kidika kuhusmak bakanwa muihni balna yakat dianin wantki, MARENA kidika
kidika baraknin warkni munah: Ma taimni wirihwak kapahni di yamwa pani balna walyakna
muihni balna yakat sumalwi ridi yamna PNUD muku untak adika wauhnitaya rawaswi yakna
Sau akaupak wing dutni balna kalahwi mukus yakat kilwi dutni mai yamwa kidika dismuknin
warkni balna yamnin kidika rawaswi yaknin, minit talnin tani niningkawa kidika wauhnitaya
kidika rawaswi yakna Kulna tani duwa laih adika sat warkni balan yamwi muku untak mahni
yaknin sat warkni balna kidika muku untak mahni kau duwi Tingta yamninki, mayang kidika sat
pas yakat sipa awas . adika wauhnitaya warkni amput yamwi kiiwarang kidika rawasna bangki
wing dutni kidika dismuknin yulni, baisa palni kidika yaringni dunin warkni balna dawi asangpas
main talnin warkni yakat.
Nicaragua akat yaringni duwa pani balna bitikk yakat wing dutni kalahwa kidika dismuknin
warkni balna kidika yamnin nitki, kat Nicaragua akat 92% pitnikau manah dalhwa kidika yulni,
kaput bik yaringni kidika apakwi yusmunnin sumalnin, kat muih bitik yakat yaringni dianin kidika
pramis duwa kidika yulni.
Nicaragua akat yaringni dunin bitik kidika pawa saran nuhni as kaupak tangpakna sakki dawi
sait uk kaupak duduwa balna bik. Pawa saran as kaupak tangpakwi yaringni diawa kidika pawa
saran 14 kaupak diawi, sau dinit daihni kaupak yaringni duwa balna kaupak dawi was munah
44
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
yaringni duwa balna bi. Pawa yaringni sait uk kaupak duduwa kidika pani balna 30 bangki sau
daklana tingpal saitni akat bitik kidika diesil kau manahki kidika laih pa dibinina kau yalahwa
balna yakat dawi ometepe lakunni yakat diana sakki. Yaringni dunin pawani saran balna
kaupak yaringni ma sauki nuhni ul akat diawa kidika laih waskaupak yaringni yakwi 5.7%, pitni,
sau kaupak kidika 10.3%, Fuel kaupak 82.5%, dawi Diesel kaupak 1.5%.pitni.
Nicaragua sauni adika wara laih takat baraknin yakat kiwa sak kidika yulni wing dutni dismuknin
warkni yakat kawaski(GEI), kauna yaringni dunin kidika kaupak wing dutni kalahnin awas yulni
wark yamnin duwa sakki nai kau, papus dawi sirihni pas yakat yamnin balna, Asangpas balna
kidika yamni main talninki kidika kaupak wing laihwi baras ya,mnin yulni., Kaput bik kapahni
balna dismuknin warkni uk kidika dahwi minik yaknin pisni kaupak kidika laih, sau kidika satni
uk yusmunnin dawi pan pihwas di dahnin karangk.
Nicaragua asangnipas dawi yaihnit kau di duwa balna kapahnini
Sau sanni asangnipas kidika Nicaragua sauni nuhni kaupak 60% pitni nuhni duwi sauni balna
kidika yamni main talwasyusmumunwa kidika yulni daukalwi kiwi. Nicaragua sauni buhni
kidikasauni nuhniu ul kaupak 14% pitni duwi, kidika sauni balna kidika kasak palni daukalnaki.
Wing dutni balna laihwi talna kat, wing dutni balna kalahwa bitik dawakat 101,182 Gg CO2pitni
yakwi dawakat wingni yakwa bitik dawakat 68,493 Gg CO2 pitni yakwi.kidika laih sau kidika
yamni main talwi yusmumunwas kidika yulni kalahwi, sau daukalwa kidika dawi pan pipihwa
kidika yulni: kurih as pas yakat asangpas daukalwi 70 kaupak 100 mil haz pitni dawakat kurih
as pas yakat wing dutni GEI kidika 33 kaupak 45 millones de t de CO2 pini kalahwi.
Nicaragua muku untak yaknin sansni duwa kidika dawi wing dutni disnin yulni Tingta yamwa kidika
REDD laih sau ul yakat muku untak diawa pani aski sau daukalwa dawi asangpas pipihwa
kaupak wing dutni balna kalahwa kidika dismuknin yulni wark yamnin diawi. REDD kidika
asangpas dawi sau daukalwi kiwa kamanah nuhni talwaski kauna, apaknin, di sangnika satni
balna kidika, pani muihni balna ramhnina, rits balna balna baraknin nininglauwa kidika dawi
pitni kat yusmunnin bik dawi asangnipas balna yakaupak winh balna kidika baisa yaknin yuli.
Kidika mukuni untak yaknin sansni diawa pani balna kidika: wisam palni asangpas babuna
kidika kauna uba nuhni baabuwas pani yakat baisa asangpas mahni watwa balna yakat dawi
wing dutni bal na kidika sirihni dismuknin pani balna ykat diayawi.
Warminitni RAAN akat, wauhnitaya rawaswa bangki asangpas balna kidika daukalnin awas
Tingta yamnin (ENDE), kidika kau sans dunin sipki kidika mukuni untak yakna atnin adika satni
warkni balna yamnin yakat: Asangpas balna baunin awas kulnin lani balna(REDD), asangpas
kidika daukalnin awaski (REDD), tat yakwa balna kidika satni uk kau nuhni daukalwas yakna
atnin(REDD+), apakna pani yamnin asangpas pat bauna balna watwi yamnin kulwa pani balna
yakat (REDD+), asangpas balna baisa yusmunwas balna kidika yakat apaknin pani
45
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
yamnin(REDD+), asangpas apakna pani balna yaihnit kidika baisa pa nuhni daklana atnin
(REDD+), asangpas pat yusmunna pani balna watwi yamni yamnin parasni kalanin (REDD+),
asangpas pat yusmunna pas kau pan ukuswi kilwa balna kidika main talnin sumalnin(REDD+).
Kidika warkni balna yamnin yulwa kidika yamdarang kat baisa wing yamni mahni kalahwarangki,
yaringni kidika taim bani duwa atnin, sauni daklana bin pas yakat dawakat di dahwa pani balna
yakaupak ilp lani balna tadi duwa atnin pani balna yamwi daninki asangnipas balna bik witwas kidika
karang kat ma takit yakat minikunni lani diskarangki. Kaput bik nuhni kulwi kidika warkni balna ma
sauki daklana yakat yamnin kat wark satni yamnin wauhnitaya rawasna kidika balna karak duwi wark
yamna atnin, asangpas main talnin dawi prukram uk balna karak bik, (Hambre Cero kapat, pan
dahnin warkni ma sauki akat yamwa sak pas yakat, .), kaput bik wark yamwa anipis uk balna karak
kalpakwi wark yamnin kidika baisa parsni yamninki kapahni balna kidika dismuknin yulni kat.
KAPAHNI BALNA PAS YAKAT LAN KALWI KIUNIN
Asangpas balna yakat sinsni tuhni kau Tingta yamnin dawi kapahni balna pas yakat lan
kalwi kiunin.
Asangpas pisni yakat Tingta yamnin kidik sinsni tuhni kau di nunuhni sat bas yamna karangki, ais
tingnita balna yamwi kapahni kalahwak pas yakat lan kalwi kiunin lani balna bik rawasna bangki,
kidika warkni balna kidi asangpas main talnin warkni sinsni tuhni kau rawasna bang kidika karak
papatni warkni yamna karangki (EDFOR) sauni daklana pas akat, kaput bik ma sauki nuhni pas
yakat asangpas main talnin tingnita yamnin balna karak kalpakwi yamna karangki kat kidika
wauhtaya kau talwi wark balna kidika yamnin bahangh, asangpas balna yakat wark yamnin lani
balna kidika yulni. Adika sinsni tuhni kau yamnin balna kidika laih: Asangpas balna main talnin
satni bitik yakat taim bani yamnin, Sau kidika sahyakwi yusmunninwarkni balna yamnin Dawi
asangpas balna kidika yamni main talnin pa pisni bitik yakat.
Aslah bani kau Tingta yamwarang kidika akat rawaswi:
9 Asangpas taim bani main talwi yamni duwa atnin
Sau daklana tingpal saitni sauni asangnipas balna kidika ma taimni wirihwa taimni kat
yamadanghni manas di kalahwi dawakat muih wark yamwa yulni bik,kat ma ritski balna
yakat dutni di yamda bahangh. Adika baisa tanka yamni yulwarangki asangpas balna
yamadanghni duduwa kidika yulni yulwarang taimni yak.
Asangpas balna yamni main talnin dawi yaihnit kau di balna daukalwa kidika laihwatnin
kat tadi munna as yamninki as yamwi amanglaninki, Asangpas balna dawi pan yayamni
ampus dudih dawi kidika asangnipas ritsni balna kidika ais pitni ilpni lani mayayawih.
46
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
Kaput bik sau daklana asangnipas balna main talnin wauhnitaya kau rawasna bang
kidika warkni balna yamnin dawi asangnipas balna amput sahyakwi yusmunnin warkni
balna rawasna bang kidika bik dawakat municipio asangnipas balna amput Aslah
yamnin wauhnitaya bik rawaswi yaknin dawakat rawasnin ais warkni balna yamwarang
bikisni kaupak.
Asangpas balna dawi ma yaihkit kau di balna kidika pas yakat duduwi ritsni balna satni
kaupak ilpni lani mahni duna atnin dini balna, kauna kidika baisa laihdi taldaski nitki
kidika dini balna laihwi talwi sau daklana pas kau municipio bani yakat uiwi danin kidika
kau amanglanin ki ais pitni parasni duwa kidika muku untak lainni yakat, kidika balna
amangla dawi muih pipihni balna awaihwi talnin pani balna yamnin dawi muku untak
yaknin warkni uk balna bik.
Kaput bik asangpas main talnin yulni sinsni sumalwa muihni balna karak bik wark yamnin
satni balna rawaswi wark yamnin sipki, sinsni tuhni kau nininglauna atnin yulni, sumalnin
lainni yakat, warkni balna kidika yamwi dukiwak minikdanin kidika kaupak asangpas
balna main talwi baraknin satni as rawaswi yaknin yulni, kaput bik pa muihni balna
asangpas main talnin yulni ta walnin Aslah kalahna uk balna yakat, ah kalahna balna
aut kaupak rawasna bang bang kidika yakat yamnin yulna balna kidika yamnin yulni,
bakannin pani balna mahni kalwi kiwa kidika yulni kaput yamnin mai bukwi.
Kidika minit yakat nitki adika warkni yamda kidika la lainni yakat baisa parasni yamnin,
sau daklana akt asangnipas balna nitni yakat talwi yamna atninki, apakna pani balna
dawi di wail balna sangninaka kidika lakwi taldawi lani balna rawaswi yakna atninki
asangpas yamni main talnin yuln dawakat pa binina muihni balna karangki kidika warkni
yamwarang balna kidika dawi sau daklana kau asang pas yulni wark yamwa muihni
balna karak kalpakwi yaaymna karangki.
9 Sau daklana balna kidika sahyakwi dunin tingnita yamninki
Indian sauni balna wauhnitaya kalanin dawi pas kau muih bang kidi yakmuknin kidika
laih wauhtaya as nuhniki asangpas balna dawi ritsni balna kidika pitni kat yusmunwi
yamni tunan dunin. La 28 kidika yamni yusmunwi kidika wauhnitaya yakna atninki (Alas
yalahnin lani dawi amput lani kidika yamnin wauhnitaya, la 40261 ( Municipios lani
watwi lihwi yamna kidika), la 445 (indian dawi sulani uk balna Costa Atlntica pas klaiu
dawi ro Coco Bocay, Indio dawi Maz kau yalalahwa kidikasaunina wauhnitaya yakwi
dianin lani rawasna)
Baisa la uk balna alas yalahnin lani kau bahana sak kidika balna bitik kidika bahawi
talna atninki kidika warkni pas yakat, pas yakat asangpas balna yulnina yulswa lani 462,
47
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
kabamint warkni kalahwa balna Aslah yamwi warknina warknina diawa lani 290, ma
yaihkit kau di duda balna kidika main talnin yulwa lani 217, sau balna kidika dakwi
wauhnitaya dianin lani dis dai kidika yulni empresa balna manas rits balna kidika adar
dis daukalwi aina dai, pa binina saunina balna kidika asangnipas balna nuhni palni
daukalwi aina dai, kasput bik pa binina muihni balna kidika yalahwa lani ramhnina
kidika diswi aina dai, baisa palni kidika saunina dawi ritsnina balna lainni yakat.
9 Asangpas yamni main talnin tingnita kidika p bitik yakat yamwa sakki
Sau daklana asangnipas balna kidika yamni main talnin kat asangpas muihni balna
kidika Aslah yamninki kidika warkni yamnin yakat muih balna pas yakat wark manas
yamnin balna kidikas talna atnin muku untak lainni yakat, yaihnit kau di duwa kidika
lainni yakat kalpakwu talna atninki.
Asangpas balna yamni main talnin lainni yakat wark yamnin kat wauhnitaya Tingta satni
yamnin mahni rawasna bang kidika libitwi talnint nit palniki dawi sinsni tuhni kau Tingta
balna yamnin yulwa kidika balna bik municipio asangnsauni daklana asangnipas, sauni
daklana dawi ma sauki nuhni pas yakat bik, kidika tanka lain kabamint nuhni warkni
muihni balna Aslah yamwi ais warkni yamnin kidika di yulna atninki, kabamint nuhni
warkni yamwa muihni balna, sau daklana tingpal saitni dawi municipio balna pas kau
aslh klahna bang balna karak bik, sauni daklana akat asangpas yamni main talnin
kidika yulni. Kidika yuldada kidika pat bitik Aslah yamwi dana karang yakat, kidika
asnilah kalahna balna kidika parasni diana atnin karangki asangpas balna yamni main
talnin yulni ritsni balna bang kidika nandaknin yulni baisa palni kidika RAAN asangnipas
balna amin talnin. Kaput bik minik yaknin warkni yamwa muihni balna karak bik banimak
sitwi kulnin lani balna awi wark yamna atninki, kaput bik sauni daklana pas kau Aslah
kalahna bang balna karak bik.
Wark pani anipis balna karak kalpakwi yul bauwi talwi wark yamna atninki dawi kabamint
warkni yamwa balna karak Aslah kalahwi asangpas balna kidika main talna atnin kidika
nuhni kulnaki, wark pani anipis balna sauni daklana niuhnin pas kau bang kidika,
municipio kau bang dawi saiuni bin sahyakna kau asangpas main talnin warkni yamwa
bang balna kidika (INAFOR, MARENA, MAGFOR, GRAAN, SERENA, CRAAN,
CARENA, Alcalda balna,sau daklana bin kabamintni balna dawi Universidad balna),
empresa balna karak kalpakwi asangpas kidikan yamni main talninki. Rabutna No 1
pas kau rawasna bang yakat talah, Yakat laih yaldi sinsni tuhni kau Tingta balnan yamnin
kidi Aslah bani amput yamwi kiwarang kidika rawasna sakki usnit yakat laihwi taknin
yulni kat dawakat asandpas main talnin warkni pas yakat kabamint warkni yamwa anipis
balna lawi wark yayamwarang bik rawasna sakki.
.
48
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
RABUTNA N 1: Asangpasp sni yakat: RAAN sauni daklana akat kapahni balna kalahwa pas
yakat lan kalwi kiunin sinsni tuhni kau Tingta yamnin balna.
Sinsni tuhni kau
tingta yamnin
balna
Niningkawa balna Kapahni pas yakat lan kalwi
kiunin lani balna
Niningkawa balna Kabamint tingni rahni anipis
balna dawi pa binina kaupak
tingta yamwa balna
Asangpas taim
bani main talwi
yamni duwa
atnin
Asangpas yamni
main talwi taim
bani duwa atnin
sunsni tuhni kau
Tingta yamwa
sakki.
Asangpas yamni balna
manas kalwi yamni
main talnin warkni
munah dawi asangpas
daukalna disna balna
watwi yamni yamwa
munah (Di dahwa pas
yakat pan dahnin , ma
ritski balna kaupak ilni
lani balna dunin dawi
wing bakannin warkni
balna yamnin).
% asangpas balna
mahwi kiwa kidika.
Baraknin warkni balna
yapak wark kalahwa
sak kidika.
Asangpas pisni yapak
yamni yamwi sauni
kidi main talwi duwa
sa kidika, didahwa pas
yakat pan dahwi dawi
sauni kidika dahwi
yaknin sip pani ampus
duwa kidika.-
Kapahni balna pas
yakat lan kalwi kiunin
warkni pas yakat yayal
balna ampus wark
yamwa bang kidika.
KABAMINT NUHNI,
GRAAN CRAAN, IN-
AFOR, , Municipio balna,
Municipio kabamintni
balna, SERENA, ONGs,
GTI, P binina kabam-
intni balna,, Sau daklana
bin kabamintni balna,
MARENA, INTUR, IN-
AFOR, MAGFOR.
Sau daklana pas akat
yayal Aslah kalahna bang
balna kidika
Asangpas kau di balna
bang kidika main tal-
nin sinsni lani balna
parasni yamnin ma
taimni wirihwak asang-
pas buswak pinin sin-
sni lani balna.
Sumalnin satni balna
yamnin ma taimni
wirihwa kidika yulni
dawakat asangpas
nuhnini kulna kidika
ma taimni wirihwa pas
yakat.
Ma yaihkit balna kidi-
ka klin dunin di dalhwi
asangpas busnin awas
yulni.
Yayal balna sinsnina
lani baraknin yulni
sumalna balna tamnin
asangpas balna karak
yamni yalahnin yulni.
P binina pas yakat
prukram balna dawi Ting-
ta yamnin balna kidika
yamna (Yayal, wawahma
dawi muih binina karak
kalpakwi) ma taimni wiri-
hwa kat asangpas balna
busnin awas yulni main
talnin .
KABAMINT NUHNI,
GRAAN CRAAN,
INAFOR,Municipio bal-
na, Municipio kabamintni
balna, SERENA, Universi-
dad balna, ONGs, OG,
P binina kabamintni
balna, sauni daklana
bin kulni kana balna,
Sau daklana bin kabam-
intni balna , MARENA,
INTUR, INAFOR, MAG-
FOR, GTI.
Sau daklana pas akat
yayal Aslah kalahna bang
balna kidika
Tat sahnin kidika pan
kasakni babang kidika
dutni di yamwas atnin
satni kau sahninki.
Tat balna kaupak di
sat uk yamnin warkni
sinsni lani balna kidika
wisamni yamna ma
yaihkit kau di balna
kidika dutni yamwas
wark yamnin dawi
bakannin sip dini
balna kidika yamwi
yaknaki.
KABAMINT NUHNI,
GRAAN CRAAN, IN-
AFOR, Municipio balna,
Municipio kabamintni
balna, SERENA, ONGs,
P binina kabamintni bal-
na, MARENA, INTUR,
INAFOR, MAGFOR,
GTI.
Sau daklana pas akat
yayal Aslah kalahna bang
balna kidika.
49
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
Sinsni tuhni kau
tingta yamnin
balna
Niningkawa balna Kapahni pas yakat lan kalwi
kiunin lani balna
Niningkawa balna Kabamint tingni rahni anipis
balna dawi pa binina kaupak
tingta yamwa balna
Asangpas kidika ampat
sakpa talwi amanglanin
yulni rawasna as yamn-
inki, kaput bik ma taimni
wirihwak daukalna kidi
bik talnin, dawi riputni
balna internet yakat awi
daninki muih balna talwi
main talnin warkni yakat
nininglaunin yulni.
Asangpas balna yakat
tadi munna as yamna
asangpas kau di balna
bang yakau di satni
kau yusmunnin sippa
kidika talnin yulni.
Kulwi talna as yamna
municipio balna yakat
sauni daklana asang-
nipas yakat ais satni
panan balna duwa
kidika, pan satni bani
ampus duwa kidika
dawi warminit ampat
bang kidika bik.
Asangpas yulni kidika
internet balna yakat
rawaswi dana muih
balna yakwi yulwi tal-
nin yulni kat.
KABAMINT NUHNI ,
GRAAN CRAAN, IN-
AFOR, Municipio balna,
Municipio kabamintni
balna, SERENA, Uni-
versidad balna, ONGs,
MARENA, INTUR, IN-
AFOR, MAGFOR, GTI.
dawi Aslah kalahna ma
nikinglauwa aut kaupak
dawi ma paki akaupak
balna.
Sau daklana pas akat
yayal Aslah kalahna bang
balna kidika.
Ma taimni wirihwa pas
yakat asangpas balna
main talnin yulni Tingta
yamnin muihni balna
uduhna sau daklana
yakat, municipio balna
yakat, sau daklana dibin
dawi pa binina pas kau
yamna bang balna kidika
parasni yamnin ki.
Ma taimni wirihwa
pas yakat asangpas
balna main talnin yulni
kabamint nuhni mui-
hni balna kaupak, sau
daklana kabamintni
kaupak, municipio bal-
na kaupak, sau daklana
dibin kaupak dawi pa
dibinina muihbni balna
kaupak Uduhna bang
balna kidika warknina
yamni yamnin yakat
parasni di yamnaki.
KABAMINT NUHNI , sau
daklana kabamintni dawi
municipio kabamintni,
GTI, SERENA, MARENA,
INAFOR, MAGFOR,
dawi wark pani uk anipis
balna municipio yakat
dawi sau daklana pas
kau bang balna kidika.
Sau daklana pas akat
yayal Aslah kalahna bang
balna kidika.
Asangpas balna yul-
nina kulnin lani balna
dunin kidika sau da-
klana yakat manah
watwi
Wark yamwa anipis
balna mahni kidika
baninamak sitwi kul-
nin lani balna bahawi
Tingta yamninki.
% Sinsni tuhni kau
Tingta yamnin wauhni-
taya kau yamnin yulna
bang kidika yamna:
sau daklana asang-
nipas nandakwi main
talnin warkni balna
yamna sau daklana
asangnipas barakwi
kiunin sinsni tuhni
kau yamnin yulna sak
kapat.
Asangpas main tal-
nin warkni kidika wark
yamwa anipis balna
karak banimak sitwi
kulnin lani balna ba-
hawi yayamna.
KABAMINT NUHNI,
GRAAN CRAAN, IN-
AFOR, , Municipio
balna, Municipio
kabamintni balna,, sau
daklana kabamintni,
SERENA, Universidad
balna, ONGs, OG, P
binina kabamintni balna,
sau daklana kulni kana
balna,sau daklana bin
kabamintni balna, MARE-
NA, INTUR, INAFOR,
MAGFOR, GTI.
Sau daklana pas akat
yayal Aslah kalahna bang
balna kidika.
Asangpas kau di balna
bang yakaupak ais pitni
ilpni lani dunin kidi laihwi
talnin, asangpas nuhni
daukalwas barakni wark-
ni balna yamnin dawi
ritsni balna daukalna
balna kidika watwi yamni
yamnin warkni balna bik,
baisa palni kidika asang-
pas balna.
Asangpas balna main
talna dawi daukalna
balna watwi yamni
yamna kidika 30%.
Pitni pa nuhni ki, p
binina bitik kidika
asangninapas main
talnin yamnin wauhni-
taya rawaswi duduwi.
Municipio kabamintni
balna,, sau daklana
kabamintni balna, SER-
ENA, P binina kabam-
intni balna, sauni bin
pas kau kul kana mui-
hni balna, sau daklana
bin kabamintni balna,
MARENA, INAFOR,
MAGFOR.
Sau daklana pas akat
yayal Aslah kalahna bang
balna kidika.
50
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
Sinsni tuhni kau
tingta yamnin
balna
Niningkawa balna Kapahni pas yakat lan kalwi
kiunin lani balna
Niningkawa balna Kabamint tingni rahni anipis
balna dawi pa binina kaupak
tingta yamwa balna
Sau daklana
balna kidika
sahyakwi dunin
tingnita yamn-
inki
Sau daklana
tingpal saitni pas
kau indian sauni
daklana binina
kidika wauhnita-
ya yakwi duduwi,
pas kau muih
bang daika yak-
mumukna dawi
Tingta yamnin
pni balna sa-
hyakna bangki.
P binina pas kau Aslah
kalahna balna kidika
parasni yamnin sauni
daklana bin kidika yamni
yusmunnin yulni.
P binina kau di kalahwa
balna kidika muih balna
bitik amanglalawi. Wai-
ku bas bani laihwi talna
satni as yamwi asangpas
main talnin warkni amput
yamwada kidika amang-
lanin yulni.
Sau daklana kabam-
intnil, municipio
kabamintni, sau dak-
lana bin kabamintni.
wark pani anipis
kabamint tingni rahni bal-
na dawi Aslah kalahna
balna manikinglauwa
balna, CONADETI,
GRAAN, CRAAN, GTI,
GOB COMUNAL, IP,
PGR, Nicaragua sukuni
turuk yang balna.
Asangpas dini balna
yusmumunwa kaupak
minit minit launinki pa
daukalna balna kidika
watwi yamnin, apaknin
warkni yamnin dawi
asangpas balna kidika
main talwi taim bani
dunin warkni balna
yamnin yulni.
Pan sulani balna kilwa
asangnipas balna ki-
dika apakwi main taln-
inkiApakna pani balna
apakwi main talninki.
Asangpas daukalna
kaupak yamna kidi,
apakwi duwa sak ki-
dika dawi main talwi
duwa sak kidika man-
zana ampus duwa ki-
dika.
P binina bitik yakat,
witingna lanina kat
asangpas balna kidika
yusmumunnaki.
Municipio kabamintni
balna, sau daklana
kabamintni, P binina
kabamintni balna, sauni
daklana pas kau kul
kana balna, sau daklana
bin kabamintni balna,
prukram mahni tanituna
balna, alcalde balna,
poltik muihni balna,
CONADETI, GRAAN,
CRAAN, GTI, IP, PGR,
Nicaragua sukuni turuk
yang balna.
Sau daklana pas akat
yayal Aslah kalahna bang
balna kidika.
Sau wauhnitaya yakwi
pas kau muih balna bang
kidika yakmuknin tingnita
balna yamnin.
RAAN akat indian sauni
daklana binina kidika
mar yamwi wauhnitaya
yakwi diana dawi pas kau
muih balna bang kidika
yakmuknaki.
CONADETI, GRAAN,
CRAAN, GTI, P binina
kabamintni balna, IP,
PGR, Nicaragua sukuni
turuk yang balna.
Sauni daklana bin
kabamintni balna dawi
sauni pas kau wisam
muih kana balna karak
yul bauwi talnin kidika
parasni yamwi nininglau-
na atnin.
Sauni bin daklana kidi-
ka Aslah yamwi para-
sni yamna sakki sauni
pisni kidi yamni main
talnin yulni, ritsni balna
kidika nandaknin ya-
mak yamwi kaiwa pisni
balna yakat.
Banimak sitwi Tingta
yamnin kidika dawi
yaihnit kau pa binina
bnag yakarak yul-
bauwi talnin yamnin
kidika sinsni tuhni kau
rawasna sakki, sauni
daklana dawi ritsni
balna yamni main tal-
nin yulni.
Sau daklana kabam-
intni,, municipio kabam-
intni balna, sau daklana
bin kabamintni balna,
kabamint tingni rah ani-
pis balna warkni akat tal-
nin duduwa kidika dawi
maniking lauwa asnilah
kalahna balna.
Sau daklana pas akat
yayal Aslah kalahna bang
balna kidika.
51
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
RAAN Kau Aslah kalahna bang kidika baraknin warkni yamnin kat adika wauhnitaya sinsni tuhni kau m taimni wirihwa yulni nining
kauh Tingta yamnin rawasna bang akat talwi yayamna karangki, kat adika wauhnitaya laih sau daklana pas akat Tingta balna yapak
yamnin kat akat talwi yamnin wauhnitaya sinsni tuhni kau niningkawa kidika yulni kat, kidi bahangh sau daklana kabamintni dawi sau
daklana l yamwa muihni balna kal Uduhna karak kalpakwi wark yamna karangki kaput bik Sau daklana municipioni balna karak bik..
Kapahni balna pas yakat lan kalwi kiunin kidika warkni balna yamnin kidika muih bitik karak kalpakwi kulnin lni awi yayamna karang,
taim parahni kat kidi laih (5 kurih) karangki, apis nai kau kidi laih (kurih10 ) dawakat nai kau kidi laih (kurih20 ) kat Tingta yamwa
karangki, kauna talninki sauni bin daklana bani kaupak ais warkni yamnin yulna balna kidika yakat yamninki.
Sinsni tuhni kau
tingta yamnin
balna
Niningkawa balna Kapahni pas yakat lan kalwi
kiunin lani balna
Niningkawa balna Kabamint tingni rahni anipis
balna dawi pa binina kaupak
tingta yamwa balna
Sau balna kidika sa-
hyakwi duninki dahnin
pani, pan dahnin pani,
apaknin pani, muih balna
wark satni yamnin pani,
pan sangni yamni niningh
pak kidika pani dawi pa
daukalna balna watwi
yamnin pani balna ya-
mak yamwa yaihnit balna
yakat.
Dahwi minik yaknin
pani, pan dahnin
pani, apaknin pani,
muih wark satni balna
yamnin pani dawi pa
daukalna balna watwi
yamni kalwa balna
yamak yamwa yaihnit
kau balna kidika sa-
hyakna bangki.
RAAN sauni daklana
kidika yamni sakyakwi
papatwi dana sakki
INAFOR municipio
kabamintni balna, sau
daklana kabamintni
balna, SERENA, p
binina kabamintni balna,
sau daklana pas kau
muih kulkana balna ki-
dika, sauni daklana bin
kabamintn, MARENA,
INAFOR, MAGFOR.
Sau daklana pas akat
yayal Aslah kalahna bang
balna kidika.
Sau daklana dawi p
binina kabamintni balna
ritsnina balna main tal-
nin yulni t walnin yakat
parasni yamnaki.
P binina bitik kidika
sip bangki pani tunan
wauhnin nitni duduwa
yakarak talwi sau kidi-
ka sahyakwi yusmunwa
bangki.
Rrits balna main talnin
nu muihni balna pa
binina yakat nining la-
lauwi ritsni balna main
talnin yulni.
Municipio kabamintni
balna, sau daklana
kabamintni balna, p
binina kabamintni balna,
sau daklana pas kau
muih kulkana balna ki-
dika, sau daklana bin
kabamintni balna, ONG,
OG, MARENA, INTUR,
INAFOR, MAGFOR.
Sau daklana pas akat
yayal Aslah kalahna bang
balna kidika
Asangpas yam-
ni main talnin
tingnita kidika
pa bitik yakat
yamwasakki
Parsni yamnin pa binina
kau, sau daklana bin pas
kau dawi municipio bal-
na pas kau yamni tunan
wauhnin tingnita yamwa
bang balna yakat.
Parasni yamnin kalpakwi
ma sauki asangnipas
nuhni kidika main talnin,
sau daklana asngnipas,
municipio asangnipas,
sau daklana bin asang-
nipas dawi p binina
asangnipas balna main
talnin yulni kulnin lani
balna dunin yakat.
Asangpas balna yulni
wark yamwarang mui-
hni balna kidika Aslah
yamwi parasni kalana
sakki, asangpas balna
yamni main talnin ki-
dika yulni, sauni binina
daklana bani yakat
dawi main talnin wark-
ni yamwarang kidika
bik yamna dana sakki.
CCF, GRAAN, CRAAN,
GTI.
RAAN sauni daklana pas
akat banimak sitwi wark
yamnin, kulnin lani bal-
na bahawi wark yamnin
dawi asnilah kalahna
balna yamwi asangpas
main talnin warkni kidika
pa bitik yakat yamnin kul-
nin lani balna anin.
Banimak sitwi wark
yamnin, kulnin lani balna
bahawi wark yamnin dawi
asnilah kalahna balna
yamwi wark yamnin kidi-
ka asangpas main talnin
muihni balna satni bitik
yakat yamnaki, asangpas
balna kidika yamni main
talnin yulni kat.
KABAMINT NUHNIl,
GRAAN, CRAAN, muni-
cipio kabamintni balna,
P binina kabamintni bal-
na, Kabamint tingni rahni
anipis balna asangpas
main talnin yulni warkni
yamwa balna (MARENA;
INAFOR).
Sau daklana pas akat
yayal Aslah kalahna bang
balna kidika.
52
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
Yulni nunuhni balnaWas yulni sinsni tuhni kau Tingta yamnin dawi kapahni pasyakat lan
kalwi kiunin lani balna.
Was lainni yakat wark yamnin kidika sinsni tuhni kau di nunuhni 3 yamnin walyakna, kidika dini
bas warkni yamnin kidika wark yamwarang pani balna yakat kapahni babang karang kidika pas
yakat lan kalwi yamwi kiunin lani balna bik rawasna duwi. Kidika warkni balna sinsni tuhni kau
yamnin kidika balna laih: Was sau minit kau kira kidi yamni main talnin, was sau dinit kmuih
balna yakat aitani kat papatni sahyakwi dianini. Aslah bani tannika balna rawasdarangki:
9 Was sau minit kau kira kidi yamni main talnin
P binina kuma kung kau yalalahwa balna yakat kidika was lainni yakat kapahni nuhni
duduwi kuma wasni wilamni kidika was damni yakat kawi dutni yamna bahangh, kidika
bahangh was damni kidika nuhni kulwi main talninki talninki ma taimni daukalqwa taimni
kat, kidika awas karangkat taim parahni yakat sauni daklana wasni balna kau waspa dini
balna panina kidika daukalmukna karang kidika yuln.
Sau daklana wsni sau minit kau kira balna kidika main talnin kat, nitki talna atnin wasni balna
kidika yapakyah dawi yayamni yah kidi awas kat daukalna bangyah,kau muih balna yalalahwa
balna kidika wasni kau didiwi, kidi bahangh sirihni palni nitki tadi munwi talna as yamnin was
balna kidika angkaupak kaiwa kidika amanglanin, kidika warkni yakat was warkni yamwa
asnilah kalahna balna dawi sau daklana kabamintni tingpal sait adika karak yayamna
karangki, kat kidika tadi munna wauhnitaya yakau sau daklana wasni balna kidika main talnin
wauhnitaya kidika rawaswi yakna atnin. Kaput bik was kung kau asangpas balna kidi baisa
mahni duninki dawi main talninki kat kidika balna was yakat nandakwi sanni duduwa kidika
yulni, kat wasni balna kidika warmnitni kat kasak buhlakna palniki.
Sauni daklana pas akat sau minit kau was kira balna kidika taski kalna, was yakat di rumh
ahawa kidika yulni, pan pipihwa kidika yulni, tinglau sahwa kidika yulni, di dadahwa kidika
yulni ( was tang balna yakat), kul suhwa munah puisin balna kidi was yak kawi daukalwi,
waspa dini kidi sika dutni awin ihiwa munah( puisin satni DDT). Sau daklana muihni balna
bitik kidika was main talnin yamni dunin warkni yakat kanin karang kat. was balna kidika
dawi asangpas balna daukalwa kidika yamni yamnin warkni yakat kulninki.
9 Was sau dinit kau kira kidika nandaknin dawi yamni main talnin
Sauni daklana akat was parasni lauwa bik, sau dinit kau was murwa balna kidika diski
kat sauni kidika yamni was balna kidi sau pas yakat kakiwas kidika yulni. Kidika bahangh
sau kurhna kau was yamni awaski, wasni kidika dibin kalahwai; wasni balna kidika
sapahniki dawakat sangni yamni awaski, kidika wasni balna kidika kapahnini barangni
53
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
yamnin laih kal kau ( Bilwi yakat), kaput bik sauni daklana muncipio balna kau was
didiwa kidika taskiki yamni main tatalwaski, kidika laih sau dinit kau was kaiwa kidika
taski kidika yulni, kidika kaupak muih balna banina yakat babil duwi dadauw.
Sau daklana akat was En la regin el agua subterrnea tambin se ve impactada
negativamente sau dinit kira wasni balna taski kalna kidika laih muih balna bik yaklauwi
yayamwi, kidika yulni kat was balna kidi nandakwi duninki kidi awas kat was damni
balna kidika kuma wasni ulis kaupak duiwi dunin awaski kat sau dinit munah wasni
kidika wilamni bayakwi, was dinin pani kurhna balna kidika nandakninki was pauwa
taimni kat taski kalnin awas yulni, yaihnit kau klasit balna yakaupak. Dinin wasni balna
kidika was yulni wark yamwa muihni balna yaklauwi yamni lakwi tatalwaski. Baisa kau
sau dinit kau was kira balna kidika main talnin warkni yamninkiwasni yamni karang kat
sauni daklana muihni balna kidika yakaupak didiwarangki.
9 Dinin wasni kidika muih bitik yakat papatni dianin
Sau daklana dinin wasni balna duwa kidika dudutniki, dawakat tubu kau wasni balna
kidika upas muihni balna buas manah duduwi, kidika yulni kat muih mahni kauh balna
kidika sau kurhna kaupak wasni kat didiwi, was ting kaupak duwi didiwi pa dibinina
miuihni balna.
RAAN municipio balna bitik kau kapahni duduwi was yamni duwi dinin lainni yakat, was
yamni dunin yulni kasak kal bauwi aiwa bik sip kapahnini kidika barangni yayamwaski,
adika kapahnini balna yulda kidika laih pa balna tawan ulis kau yalahwa balna kidika
manah yulni yuldi, Puerto Cabezas 49% manah muih was duduwi, Waspam 3%,
Prinzapolka laih was tubu kau diski, Bonanza kidika 31%, Rosita kidika 2.4% dawi Siuna
20.7% manah, Sauni daklana akat was kapahnini kidika barangni yamnin karangkat,
kapahni balna kalahwa pas yakat lan kalwi kiunin lani balna adi yamninki: sinsni tuhni
kau yulwi daninki amput dawi was klin dinin kidika, nandaknin, dinin wasni kidika main
talnin, sau daklana municipio balna yakat was yamni kidika dianin yulni muih buas
yakna bang atninki, was kidika klin yamwi dunin warkni balna yamnin ais sip dini balna
duduwa yakau dawi klin main talwi dunin, P dibinina muihni balna yakat was dinin dini
klin dunin kidika di sumalnin.
Nuhni kulnaki adika warkni balna munah sinsni tuhni kau was balna main talwi klin
dunin sau daklana akat yamwa sak kidika kulna tani balna laihnin kaput bik municipio
bani kau kidika warkni yamwa bang balna yakat bik.
54
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
RABUTNA N 2: Was pisni balna yakat: RAAN sauni daklana akat kapahni balna kalahwa pas yakat lan
kalwi kiunin sinsni tuhni kau tingta yamnin balna.
Sinsni tuhni kau
tingta yamnin
balna
Niningkawa balna Kapahni pas yakat lan kalwi
kiunin lani balna
Niningkawa balna Kabamint tingni rahni anipis
balna dawi pa binina kaupak
tingta yamwa balna
Sau minit kau
was kira balna
yamni main tal-
nin.
Sau minit kau
was kira balna
sinsni tuhni kau
main talnin
tingnita balna
yamwa sakki.
Sau daklana wasni yus-
munwa balna kidi tadi
munna as yamwi mu-
nicipio yakat, sauni bin
daklana dawi p dibinina
pas yakat, wasni balna ki-
dika angkaupak kalahwa
kidika amanglanin yulni.
Was sau minit kau kira
balna kidika wayani as
yamna atnin.
Was sau minit kira balna
tuhnini kidi kulwi talna,
wasni balna yamnipa dut-
nipa kidi laihwi talna, was
yusmunnin satni kau nitni
nuhni kidika dawi wasni
balna angkaupak kalah-
wa kidi amanghlana.
INETER, ENACAL, mu-
nicipio alnikaldia balna
MARENA, MINSA, p
binina, Empresa balna,
-muku untak ayang
balna, ANA, dawi GTI
balna.
Was sau minit kau kira
balna kidi 2050 kurihni
kat kiunin kat amput yus-
munin dawi wasni balna
kidi ampat karangpa kidi
yulwi talnin.
Was balna amput yus-
munnin kidika dawi
ais sat wasni balna
karang pa kidi yulwi
talna warminitni, Apis
nai yakat dawi nai kau
2050 kurihni kat.
INETER, ENACAL, mu-
nicipio alnikaldia balna
MARENA, MINSA, p
binina, Empresa balna,
-muku untak ayang
balna, ANA, dawi GTI
balna.
Was kira balna kidika
nandakninki asangpas
niningh balna kidika
yamni main main tal-
winahwi.
Was tuna balna yakat
pan dahnin.
Was tuhni pani balna
yakat asangpas ki-
dika pa nuhni kalna
30% dawi 40% pitni
dawakat GTI balna
dawi p binina kidika
yamni sumalna bangki
ritsnina balna nan-
daknin witingni am-
put nandadakwa lani
yakat.
Municipio kabam-
intni balna, Sau dak-
lana kabamintni balna,
SERENA, P dibinian
kabamintni balna, sau
daklana bin kabamintni
balna, MARENA, IN-
AFOR, ANA dawi Aslah
klahna aut kaupak nin-
inglauwa balna.
Was balna kidika satni
bitik yakat yamni main
talnin.
Yamnin Di dahwa pas
yakat pan satni bik
dahnin warkni pani bal-
na, pan minik yakwa sat-
ni bahawi dahnin pani,
sau irhnin awas yulni
dawi was pauwi di murwi
duinin awas yulni nanda-
knin dini balna yamni kat
dahnin.
Was klin tubo kau
dinin warkni yamwa
dawi klin lani sumalwa
Uduhna bin (CAPS)
kidika sau daklanaa
yakat mahni bangki.
Was main talnin wark-
ni yamwa muihni balna
baisa amhni bangki,
wark kalahwa pani bi-
tik yakat.
pas muihni balna ki-
dika di dadahwa pas
yakat pan satni bik
dadahwi, el 45% pitni
sau daukalna kidika
watwi yamna di dahwa
pas yakat pan bahawi
dahwa warkni yamwa
munah.
GTI, GRAAN-SERENA,
FISE WISAMNI, P binina
INAFOR, MARENA , Al-
calda balna, GRAAN-
SERENA, MAGFOR, IN-
AFOR, MARENA, GTI.
Municpio Alcaldia bal-
na, p dibinina balna.
Yamnin was sau minit
kau murwa kidi taski kal-
nin awas yulni minit tal-
nin satni as, muih balna
warknina munah taski
yamwa balna kidika bal-
na yakat. (T`was dada-
swa balna, main warkni
yamwa balna, Kias disil
kau wark yamwa balna
yakat).
Was kidika taski yamwi
daukalnin awas yulni
Tingta yaymwa yakat
minit talnin warkni
yamwa sakki. Kaput
bik was main talwa
warkni yamwak minit
talnin kidi l lainni
yakat bik yamwa sakki.
GTI, GCI ( Pni bin
RRNN balna nandakwi
main talwi, INAFOR, Mu-
nicipio Alcalda balna,
GRAAN, SERENA.
55
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
Sinsni tuhni kau
tingta yamnin
balna
Niningkawa balna Kapahni pas yakat lan kalwi
kiunin lani balna
Niningkawa balna Kabamint tingni rahni anipis
balna dawi pa binina kaupak
tingta yamwa balna
Sau dinit kau
was kira balna
kidi nandakwi
yamni main tal-
nin.
Sau dinit kau was
kira balna kidi
sinsni tuhni kau
nandakwi yam-
ni main talnin
tingnita yamwa
sakki.
Sau daklana akat was
sau dinit kau kira balna
yusmunwa kidika yapak-
pa dawi yayamnipa tadi
munwi talw.
Was sau dinit kau kira
balna kidi 2050 kurih-
ni kat kiunin kat amput
yusmunin dawi wasni
balna kidi ampat ka-
rangpa kidi yulwi tal-
nin.
Was sau dinit yak kira
balna tuhnini kidi kul-
wi talna, wasni balna
yamnipa dutnipa kidi
laihwi talwi amang-
lana.
Was balna amput yus-
munnin kidika dawi
ais sat wasni balna
karang pa kidi yulwi
talna warminitni, Apis
nai yakat dawi nai kau
2050 kurihni kat.
INETER, ENACAL, Mu-
nicipio Alcalda balna,
MARENA, MINSA, p
binina, GTI, CRAAN,
GRAAN, FISE wisamni.
Ma yaihkit kau di duda
balna kidika main talnin
sinsni lani sumalnin em-
presa balna yakat dawi
p muihni balna bitik
yakat.
-Sau daklana bin dawi
p binina tanituna
balna kidika Aslah ka-
lahna sakki was balna
kidika yamni main tal-
nin yulni, RAAN sauni
daklana muihni bitik
kaupak 10% pitni ki-
dika lan kalna bangki
dawi sau daklana mui-
hni balna bitik kaupak
30% pitni kidika sum-
alwi dana bangki dawi
wing kau yul baunin
bik yamwa sakki.
Municipio Alcalda bal-
na, Universidad balna,
GRAAN, SERENA, IN-
AFOR, MARENA, GTI,
GCI (Pni bin RRNN bal-
na nandakwi main talw),
Empresa balna.
EYamwi danin prukram
as sau daklana akat
was balna kidika nanda-
kwi apakwi dunin kidika
pas yakat ma diki balna
yus mumunwa kidi minit
lauwi mayanin dawi was
balna main talnin tingni-
ta yamnin bik rawaswi
danin.
Was tuhni pani balna
yakat asangpas kidika
pa nuhni kalna kalna
30% dawi 40% pitni.
CRAAN, GRAAN, Go-
biernos locales, Region-
ales, SERENA, gobiernos
comunales, gobiernos
territoriales, MARENA,
INAFOR.
Klasit balna yamnin
NTON 09-002-99 kau
yamnin kulna kidika ka-
put.
Kasit balna kidik yamna,
buas kidika pani uk lawi
yamna, pa muihni balna
kilin lani yakat yalahnin
yulni yamni yamwi dana,
pa binina yakat muih
100% bawas yamahni
laihna kidika kiu talna,
kidika kaupak 20% kidika
sau yak bukna.
MINSA, MARENA. Al-
calda balna, ma yaihkit
kau di balna amin talwa
asnilah kalahna PGR,
GTI, Polica Nacional,
FISE wisamni dawi pa
binina.
Dinin wasni ki-
dika muih bitik
yakat papatni
dianin
Sau daklana mu-
nicipioni balna
kidika was yamni
kidika taim bani
duduwi.
Nininglaunin ma sauki
daklana pas akat watwi
was klin dinin dawi klin
yalahnin yulni sinsni tuhni
kau wark yamwarang
yakat.
Was klin dinin dawi klin
yalahnin sinsni tuhni kau
wark kidika pat yamna.
ENACAL, municipio Al-
calda balna, p binina,
Polica Nacional, suku
turukyang, CRAAN ,
GRAAN dawi ENACAL
Was pitni kat yusmunnin
kidika, nandaknin dawi
sauni daklana wasni
apakwi yusmunnin ki-
dika pulinitik sinsni tuhni
kau yamninki, kidika pas
yakat muku untak as
duwa atninki ma taimni
wirihwa kidika nining
yakat wark yamnin yulni,
empresa balna sau di-
nit kau ma waski murwa
balna yusmumunwa ki-
dika minit launa atninki.
Was pitni kat yusmun-
nin kidika, nandaknin
dawi sauni daklana wasni
apakwi yusmunnin ki-
dika pulinitik sinsni tuhni
kau yamwa sakki, Sau
daklana dawi pa binina
kabamintni balna kidika
wasnina balna kidika
yamni main talwa bangki.
MINSA MARENA, mu-
nicipio Alcalda balna,,
PGR- AMBIENTAL, ma
yaihkit kau di balna
main talwa asnilah ka-
lahna, Polica Nacional.
GTI, FISE WISAMNI., P
binina, Nicaragua sukuni
turukyang balna, CRAAN
, GRAAN dawi ENA-
CAL.
56
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
RAAN Kau Aslah kalahna bang kidika baraknin warkni yamnin kat adika wauhnitaya sinsni tuhni kau m taimni wirihwa yulni nining
kauh Tingta yamnin rawasna bang akat talwi yayamna karangki, kat adika wauhnitaya laih sau daklana pas akat Tingta balna yapak
yamnin kat akat talwi yamnin wauhnitaya sinsni tuhni kau niningkawa kidika yulni kat, kidi bahangh sau daklana kabamintni dawi sau
daklana l yamwa muihni balna kal Uduhna karak kalpakwi wark yamna karangki kaput bik Sau daklana municipioni balna karak bik..
Kapahni balna pas yakat lan kalwi kiunin kidika warkni balna yamnin kidika muih bitik karak kalpakwi kulnin lni awi yayamna karang,
taim parahni kat kidi laih (5 kurih) karangki, apis nai kau kidi laih (kurih10 ) dawakat nai kau kidi laih (kurih20 ) kat Tingta yamwa
karangki, kauna talninki sauni bin daklana bani kaupak ais warkni yamnin yulna balna kidika yakat yamninki.
Waspa dini pamnin lainni yakat sinsni tuhni kau Tingta yamnin balna.
Waspa dini pamnin lainni yakat laih sinsni tuhni kau Tingta yamnin nuhni 1 duwi, kidika warkni
yamnin kidika wark yamwarang pani balna yakat kapahni babang karang kidika pas yakat lan
kalwi yamwi kiunin lani balna bik rawasna duwi. Kidika warkni sinsni tuhni yamnin kid laih
waspa dini pamnin warkni yakat baisa yamniki. Wara laih aslah bani tannika balna rawasdarangki:
9 Waspa dini pamnin pni balna kidika yamni main talnin
Sau daklana pas akat waspa dini pamnin pani balna kidika, kaput bik ma taimni
wirihwa taimni kat parasni di baunaki, baisa palni kidika kuma kau pamnin kidika, kaput
bik waspa dini pamnin sat uk balna, was nunuhni, was binin kau dawi was ting balna
kau, kitang, parasni murwa balna,lakun dawi pamnin pani uk balna kidika was nuhni
pauwa awas pani balnaki. Kidika waspa dini pani balna kidika was nuhni awa taimni bik
duduwi, kauna kidika pani yakat waspa dini sat mahni bangki buas kidika nunuhni dawi
dibin bikki, lanina sat sat duwi yalalahwi.

Muih balna was kung yakat uiwi kuh dakwi pan pipihwa kidika kapahni nuhni kalahwi
was pauwa taimni kat panan sutni balna kidika murwi dukiwi was tani kidi puwi daukalwi,
Sinsni tuhni kau
tingta yamnin
balna
Niningkawa balna Kapahni pas yakat lan kalwi
kiunin lani balna
Niningkawa balna Kabamint tingni rahni anipis
balna dawi pa binina kaupak
tingta yamwa balna
Was laihnin pas mui-
hni balna yusmunnin
yulni, p muihni balna
was lalaihw akidika laih
di dahna balna yakat
utuhnin, kaput bik was
lauwa wasni balna kidika
was pani kurhna yakat
dawakat kanin, sau ki-
dika yamni kalwa munah.
Yamnin RAAN akat
prukram aswas klin
dinin balna kidika p
muihni balna ais sip
yakau yamwi dunin.
Municipio balna pas
yakat was laihnin pani
balna yamna sak num-
niba dawi yamadanhni
pisni balna yakat sau
apaknnin pani dawi
pan pas ampus duwa
kidika numniba.
GTI dawi p binina kidika
sumalna bangki was klin
dinin lani balna kidika,
witingna amput tatalwa
yakat yamwa bangki.
MARENA, INAFOR, Al-
calda balna, MAGFOR ,
IDR, GTI, p binina, FISE
wisamni.
Sau daklana kabamintni
dawi sau daklana la
yamwa muihni kal Uduh-
na, wark muihni duwa
munah, FISE wisamni,
MINSA, MARENA, Muni-
cipio Alcalda balna, FISE
wisamni, GTI.
Yamnin prukanma satni
as was kidika klin yus-
munnin dawi ma yaihkit
kau di balna yakarak
kalpakwi klin yalahnin
lani balna yamnin RAAN
sauni daklana akat.
Parasni yamnin pa
binina yakat, was klin
dinin dawi klin yalahnin
lani balna lainni yakat.
MINSA, MARENA, ENA-
CAL, Municipio alanical-
dia balna, GTI, p binina.
57
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
kidika kaupak wasnipa dini balna kidika panina daukalwak kiri yayamwi. Was damni
balna yakat buhutni dawi parasni murwa taimni kat sip di pamwi ihilwaski. Kaput bik
kuma yakat bik sip waspa dini lalaihwaski wasni kidika buhutni kalwa taimni kat,
kidilaminit yakat waspa dini balna kidi pa uk yakat uiyayamwi, kaput dawakat di pamyang
balna kidi pani Aslah di papamwaski. kidika yulni kat sip waspa dini mahni ihilwaski
Kaput bik wasnipa dini balna kidika nuhnini lainni yaka, tikini lainni yakat dawakat
muihni palni ykat bik sat uk kalna, kaput ltaim as kau, kat taim as sakki waspa dini balna
kidika pani kidika daihni yamni yakat wawalwi ban atnin yulni. Kidika minit yakat 2waspa
dini balna pamnin satni dutni dini balna kau papmwa taimni kat pamnin pani yakat
waspa dini dis kalwi, kaput dawakat adika dini kalahwi: Pamnin pani yayamni dai kidika
waralaih sip pamwi ihilwas, kurih as yakat pamwi ilna pitni kidika watwi kapat ilnin kat
taim nai kau dawakat ilwi dawakat siksik laihnin pani balna dai kidika buas tuhni kalna
dawi buas baini kalna.
Kidika bitik talda taimni kat nitki kulnin lani balna walwi waspa dini pamwi ilnin kidikia
kapahnini barangni yamnin, baisa palni kidika ma taimni wirihwa taimni yakat, kidika
yulni kata dika sat tingnita balna waspa dini main talnin sinsni tuhni kau yamnin adika
parasni yamnaki kapahni pas yakat lan kalwi kiunin lani balna yaklauwi: dinit kau
rabutna yakat rawasna bangki:
RABUTNAN 3: Waspa dini pamnin pisni yakat: RAAN sauni daklana akat kapahni balna
kalahwa pas yakat lan kalwi kiunin sinsni tuhni kau Tingta yamnin balna.
Sinsni tuhni kau
tingta yamnin
balna
Niningkawa balna Kapahni pas yakat lan kalwi
kiunin lani balna
Niningkawa balna Kabamint tingni rahni anipis
balna dawi pa binina kaupak
tingta yamwa balna
Waspa dini
pamnin pani
balna yamni
main talnin
Sinsni tuhni
kau waspa dini
pamnin pani
balna main tal-
nin tingnita bal-
na kidi yamwa
sakki.
Waspa dini pamnin satni
balna ma taimni wirihwa
pas yakat lan kalwi uiwi.
Pesquera adaptndose a
los cambios por variabili-
dad climtica.
GRAAN, CRRAN, muni-
cipio kabamintni balna,
INPESCA, Universidad
balna, empresa balna
dawi di pamyang Kalu-
duhna binina.
Kuma kung balna kidika
apakninki, pan dahn-
inki dawi pani daukalna
balna kidi watwi yamn-
inki, lakun yaihnit balna,
was kira tani balna bitik
kau dawi was dakni bal-
na bik, kuma kau dawi
was damni kau waspa
dini balna panina ampat
bang kidika yamni lakwi
tal dawi.
Kuma kau dawi was dam-
ni kau waspa dini balna
panina ampat bang ki-
dika yamni lakwi talna.
Kuma kung balna kidika
apaknin, pan dahnin
dawi pani daukalna
balna kidi watwi yamnin,
lakun yaihnit balna, was
kira tani balna bitik kau
dawi was dakni balna bik
nandaknin tingnita balna
yamna
GRAAN, CRRAN, muni-
cipio kabamintni balna,
INPESCA, Universidad
balna, empresa balna
dawi di pamyang Kalu-
duhna binina.
58
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
Sinsni tuhni kau
tingta yamnin
balna
Niningkawa balna Kapahni pas yakat lan kalwi
kiunin lani balna
Niningkawa balna Kabamint tingni rahni anipis
balna dawi pa binina kaupak
tingta yamwa balna
Parasni yamnin indian pani
muihni balna waspa dini
pamwi ihilwa lani balna
kidika, pamnin pani balna
yapak kidi amanglaninki,
ais kau pamnin kidika,
pamnin taimni balna dawi
bakannin dini balna kidika
ilwi bakanninki muih bara-
rak balna amput yayamwa
dai kaput.
Aslah kalahna balna di
pamnin kaupak muku un-
tak yakwa balna kidika sins
lani kau parasni yamninki
ma taimni wirihwa taimni
kat dawi di pamnin pani
balna kuma kau, lakun kau
dawi was damni kau bang
bang kidika nandakninki
Indian balna lanina kat
waspa dini pamwi ilnin
kidika parasni yamna,
bakannin wasnipa dini
manah ilwi bakanwi
muku untak yayaknin ki-
dika parasni yamnaki, in-
dian pamwi ilwa lani kat-
lakwi talna wauhnitaya,
pamnin pani balna dawi
ais kau pamnin kidka
pamnin taimni kat..
Empresa balna, di pamy-
ang balna kal Uduhna
bin dawi di pamyang
balna parasni yamna
bangki pamnin dini yay-
amni duduwi pamnin
pani balna kidi daukalnin
awas yulni.
GRAAN, CRRAN, muni-
cipio kabamintni balna,
INPESCA, Universidad
balna, empresa balna
dawi di pamyang Kalu-
duhna binina.
INPESCA, Universidad
balna, GRAAN, CRAAN,
pamnin Emnipresa balna,
di pamyang balna kal
Uduhna bin.
Yayal Aslah kalahna bal-
na waspa dini pamwi ilwi
bakannin warkni yamwa
balna.
Waspa dini ilnin wark-
ni kidika sinsni tuhni
kau yamninki wasnipa
dini yakau di sat yamwi
minit yamni bakanninki.
(pamnin, wasnipa dini
kau di sat uk yamnin
dawi bakannin) kidika pas
yakat yayal bik kaninki.
Waspa dini ilwi bakannin
kidika tanka amanglala-
na, pamyang balna kidi
pamnin dini yamni kau
papamwi, pamnin lani
balna awi minit tatalwak
papamwi was balna dau-
kalnin awas yulni.
GRAAN, CRRAN, muni-
cipio kabamintni balna,
INPESCA, Universidad
balna, empresa balna
dawi di pamyang Kalu-
duhna binina.
Waspa dini pamnin lani
balna awi minit talwak
pamnin, nunuhni ma-
nah dawi mahni ilnin
awas yulni.
Niningh pamwa lani
balna dawi satni uk kau
pamwa balna kidika
minitna talnin yulni laisin
dianinki.
Kias disil dawi pawa
yaringni dunin warkni
yamnin anidar diayana
balna kidi warknina
yamnin lani awi dianinki
Waspa dini pamnin pani
bal main talnin yulni lani
balna awi minit talwak
wark yamwa bangki.
GRAAN, CRRAN, muni-
cipio kabamintni balna,
INPESCA, Universidad
balna, empresa balna
dawi di pamyang Kalu-
duhna binina.
Yayal Aslah kalahna bal-
na waspa dini pamwi ilwi
bakannin warkni yamwa
balna.
Tingta sat manas yamwi
minik yakninki waspa
dini pamnin pani balna
daukalnin awas yulni
dawi was balna yamni
yusmunnin yulni, sangka
atnin kulnin lani karak.
Waspa dini pamyang bal-
na kidika Tingta sat ma-
nas yayamna was balna
yamni dunin yulni kuma
kau di sangnika balna
mahnin yulni.
GRAAN, CRRAN, muni-
cipio kabamintni balna,
INPESCA, Universidad
balna, empresa balna
dawi di pamyang Kalu-
duhna binina.
Yayal Aslah kalahna bal-
na waspa dini pamwi ilwi
bakannin warkni yamwa
balna.
Empresa balna yakat,
pamyang balna uduhni
binina yakat dawi di
pamyang balna yakat
sumalna bangki pamnin
pani balna yamni main
talnin yulni.
Empresa balna yakat,
pamyang balna uduhna
binina yakat dawi di
pamyang balna yakat
sumalnin satni as yamna.
Yamwi niningkawinah
dawi kalpakwi biri biri yul
bauwi talnin warkni balna
yamna munah.
GRAAN, CRRAN, muni-
cipio kabamintni balna,
INPESCA, Universidad
balna, empresa balna
dawi di pamyang Kalu-
duhna binina dawi pa
muihni balna bitik.
Yayal Aslah kalahna bal-
na waspa dini pamwi ilwi
bakannin warkni yamwa
balna.
59
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
RAAN Kau Aslah kalahna bang kidika baraknin warkni yamnin kat adika wauhnitaya sinsni tuhni kau m taimni wirihwa yulni nining
kauh Tingta yamnin rawasna bang akat talwi yayamna karangki, kat adika wauhnitaya laih sau daklana pas akat Tingta balna yapak
yamnin kat akat talwi yamnin wauhnitaya sinsni tuhni kau niningkawa kidika yulni kat, kidi bahangh sau daklana kabamintni dawi sau
daklana l yamwa muihni balna kal Uduhna karak kalpakwi wark yamna karangki kaput bik Sau daklana municipioni balna karak bik..

Kapahni balna pas yakat lan kalwi kiunin kidika warkni balna yamnin kidika muih bitik karak kalpakwi kulnin lni awi yayamna
karang,karangki, kauna talninki sauni bin daklana bani kaupak ais warkni yamnin yulna balna kidika yakat yamninki.
Dahwi minik yaknin, tinglau sahnin dawi kapahni balna kalahwa pas yakat lan kalwi kiunin
sinsni tuhni kau Tingta yamnin balna
Dahwi minik yaknin, tinglau sahnin pisni yakat sinsni tuhni kau di nunuhni 4 yamwarangki, kidika
tingnita yamnin balna kidika kapahni balna kalahwakat pas yakat lan kalwi kiunin warkni amput
yamwarang kidika bik rawaswi yakna duwi. Kidika sinsni tuhni kau yamnin dini balna kidika laih:
9 D minik satni dahwi yaknin kidika baisa yamni yamninki.
9 Pan minik yakwa niningh duda balna kidika, uk balna bik dahwi minik yaknin dawi
watak yakat dahwi minik yaknin balna yamninki.
9 D minik yakdak sutni watwa balna kidika main talnin satni as yamninki dawi pnin ni
yamninki
9 Tinglau nunuhni dawi dibinina kidika yamni main talwi lan atninki.
Dini balna kidika Aslah bani tannika rawasdarangki:
9 D minik satni dahwi yaknin kidika baisa yamni yamninki
RAAN sauni daklana akat asangpas yayamni balna yakat di dahwi minik yayakwi dawi
tinglau balna bik sasahwi, kidika yulni kat waralaih sauni balna kidika di minik dahdi sip
yakdaski, tinglau mahni sasahwa kidika yulni asangpas balna daukalwi dawi sauni balna
kidika dadasni kalwi, kaput bik pan pipihwa kidika yulni dahnin pani balna kidika baisa
pa nuhni kalwi kiwi, katwawalwi dawi tinglau sahnin bik.
Nitki sau balna kidika yamni di minik yaknin lani balna yamnin, wark dini balna yayamni
dawi di bulah dahnin kauna di minik satni kau dahnin, sau yamni atnin sinika balna
yusmunnin sumalnin (birauh bani yamak yakat uhnin.) di dahna balna kidika yamni
minik yaknin yulni. RAAN sauni daklana kau indian pani balna kidika yamak di dahna
yakat babil balna kalahwa kidika inin sinika kidika kuma, kiarlik dawi angmak ahawi,
kaput bik kidika sinsni lani balna umani kaupak niningh duduwa kidika dawi satni uk
karak bahawi di dahna balna kidika main talninki (dahwi yaknin satni as)
Dahwi minik yaknin warkni balna baisa yamni yamninki, di dahyang yakay tadi dahnin
sinsni lani kalawa atninki, di minik banibil laihwak dauwas kat kalawak dahninki, kaput
bik kapahni satni kalahwak dauwas atnin din i minik balna kalaninki (was nuhni awa-
60
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
ma daihwa), dahna pani balna yakat watwi lamwi dahnin dawi di minik satni balna
dahnin kidika wayah, mayangna balna dadahwa satni aski, sau balna kidika taim bani
bauwi buswak sau daukalnin awas yulni kput yayamwi.
Kapahni kalahwa pas yakat lan kalwi kiunin yulni sinsni tuhni kau Tingta yamwa sak pas
adika balna bangki: Sau yakat di dahwi yaknin kidika baisa yamni yamninki, Dahwi
yaknin balna kidika baisa yamni lan kalnin, Di dahyang yakat sinsni lani tadi kalawa
atnin dawi dahnin sinsni balna duduwa kidika di yulwak yamnin, Di dahwa sauni kidika
sinika anin dawi di yamahni laihwa kidika inin, diminik dudka kaput bik kapahni nunuhni
manas kalahwa kidika yulni ( was nuhni awa-ma parasni daihwa) Di manas duwi kaswi
muihni yamni atnin di warkni balna yamnin.
RAAN pani muihni balna dikasna manas duwi kaswi muihni yamni atnin kidika, kidika
laih sipki yamna atnin taim balna bitik yakat kasnin dini kidika duwa karangkat kauna
kidika kasnin dini bik yayamni karangkat, di kasnin dini balna kidika pa muihni balna
yalani kat yamwi kasna atnin. Di kasna manas duwa atn in kidika laih pa muihni balna
yalahnin lani duduwa yakarak talninki, indian pani muihni balna dawi sulani uk balna
sani dawi asangpas warkni yamwa balna.
9 Pan minik yakwa niningh duda balna kidika, uk balna bik dahwi minik yaknin dawi
watak yakat dahwi minik yaknin balna yamninki.
RAAN sauni daklana yakat indian pani muihni kidi pat di kasna yaknin dini satni kau
dadahna, pan minikwa dadahna munah: brikput, mankru dawi kuku u watak balna
yakat, kaput bik u pas muihni bani wataknina yakat wakisa dawi malai, wilis balna
dahnin, kaput bik pan binina kidikatangpakwi dadahwi, baisa palni kidika kakau dawi
uk balna kidika, di minik dawi di sulani balna kidika witingna silp duwa kauna dahnin
warkni duduwi.
Nitniki sumalna satni as yamna atnin pan taim bani minikwa balna dahwas dadana kidi
watwi dahnin dawi nuhni kulna lani duwa yaka bik sumalnin (kasauh,brikput, mankru,
limus, kuku, saring, (te de Jamaica), (jengibre), sakara angmak, was anipil dawi uk
balna.), kaput bik di minik rawi dahnin pa binina yakat ranin yayal baln a yakaluwi.
9 D minik yakdak sutni watwa balna kidika main talnin satni as yamninki dawi pnin ni
yamninki.
Sau daklana pas akat di dahnin lainni yakat kapahni as kidika laih di minik balna yakwi
punin dawi uduhnin pani diski, kidika dis kidika yulni di minik yak yang kidika dini minik
sipar bakanwi, dawakatpa lin munna pani yakat muku untak nuhni kauh kidi laupamwi,
61
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
kidika kapahninin barangni yamnin yulni kat di minik balna punin dawi uduhnin pani
yamninki, kaput bik di minik yakyang balna asnilah kalahna bininakidika kalpakwi di
minik balna kidika barangni municipio yakat duiwi minit yamni bakannin karangki. Di
minik yang balna yakatniningna kawi parasni di yamnin, di minik balna kidika di sat uk
yamwi duinin baisa bakannin pani yakat dukiwas tanit kau, di minik yakyang balna yakat
muku untak lin munnin minit yakat dibin launin karak, Di minik yakyang b alna yakat
niningna launin di minik yayakwa taimni yakat. Kapahni balna kalahwa taimni lan kalwi
kiunin warkni balna yamnin yakat bangki: Di minik yakwi punin pani yamnin, ta balna
kidika yamni yamnin di minik balna punin pani yak dukiunin yulni, pa muihni balna
kidika ta balna kidika yamni yamnin di dahna bang pani yakat kiunin yulni, tanka
yuldangh atda laih di dahwa muihni balna yakat parasni di balna yayakwa kidika baisa
bakannin pani hyakat duwi uiwas tanit kau muku untak yamni dunin yulni sauni daklana
akat.
9 Tinglau nunuhni dawi dibinina kidika yamni main talwi lan atninki.
RAAN pani binina yakat, nitki tinglau kasnin balna kidika pis pis kau dahnin, turuh
kasnin pani balna kidkika sahyakna atnin, kaput bik pis uk balna kidika turuh kasnin
yayamni balna kidika dahnin, tinglau sahnin dibinina yamna atnin, kaput bik pa muihni
balna kidika tinglau kasnin pani balna pis kau sahyaknin warkni yakat yamna atnin.
Laihwi Sau daklana bin balna pas yakat di dahnin pani balna kidika lani balna anin, pa
binina sauni balna kidika watwi laihwi sahyaknin Tingta yamnin baln a pani kat kat,
apakna pani balna yakat pan dahnin, turuh kasnin yayamni balna kidika dahnin tinglau
mahni dawi bubin sahwa pani balan daukalna kidika yamni kalnin yulni kat dawi pa
muihni balna yakat di yulnin tingni lau pani balna kidika daklawi duna atnin, kidika
warkni kidika niningna launa as karang muih tinglau sahwa balna yakat sau daklana
pas akat.
RAAN Kau Aslah kalahna bang kidika baraknin warkni balna yamwarang kidika adika
wauhnitaya kau sinsni tuhni kau ma taimni wirihwa yulni nining kauh Tingta yamnin
rawasna bang yakat talwi yayamna karangki, kat adika wauhnitaya laih sau daklana pas
akat Tingta balna yapak yamnin kat akat talwi yamnin wauhnitaya sinsni tuhni kau
niningkawa kidikan yulni, kidi bahangh sau daklana kabamintni sau daklana la yamwa
muihni balna kal Uduhna karak kalpakwi wark yamna karangki.

62
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
RABUTNA N 4: Yamak yamnin dawi tinglau sahnin pisni yakat: RAAN sauni daklana akat
kapahni balna kalahwa pas yakat lan kalwi kiunin sinsni tuhni kau Tingta yamnin balna.
Sinsni tuhni kau
tingta yamnin
balna
Niningkawa balna Kapahni pas yakat lan kalwi
kiunin lani balna
Niningkawa balna Kabamint tingni rahni anipis
balna dawi pa binina kaupak
tingta yamwa balna
Di minik satni
dahwi yaknin
kidika baisa
yamni yamn-
inki.
Di minik satni
dahwi yakna-
ki.
% mini kunni
yalahwa lani
ampus buk ki-
una kidika,
RAAN akat ma taimni
wirihwa satni balna ki-
dika talyakwi di dahnin
warkni balna yamnin
dawi warkni balna kidi
minit talnin.
Ma taimni wirihwa balna
dawi kidika pas yakat
warkni satni yamnin bal-
na yamwi dana sakki.
Kabamint nuhni, GRAAN,
CRAAN, INETER dawi ,
Alcalda balans.
Sau satni balna kidika
tadi munwi talnin dawi
ais pitni minik yakwa bal-
na amanglanin RAAN
sauni balna pas yakatm
sauni kidika yamni di
minik yakwa atnin yulni,
dahnin pani baln kidika
pani kat kat dahnin yulni.
Di minik balna ki-
dika 30% pitni yamni
minik yakwi satni bi-
tik kaupak dawi sauni
pani nuhni bik kaput
pitni di minik satni kau
dahna bangki.
FAO dawi PNUD (bara-
knin satni lainni yakat
nininglauwi). SEPROD
(di minik yakwi bakannin
yakat nininglauwi). MAG-
FOR (saumuk kau kau
nininglauwi dawi minik
yaknin yakat nininglauwi)
INTA (di minik yakwa bal-
na kidi wauhnitaya daiwi)
MARENA (yamak yam-
wak asangpas daukalwa
kidi mint talwi, dawi ban-
ibil inin sinika kalawi) IDR
(baraknin warkni satni
manas yakat nin inglau-
wi), Alcalda balna, SER-
ENA.
Sau balna kidika nanda-
knin dawi apaknin lani
balna yamwi (dahna pani
yakat watwi dahnin, sau
sinika kalanin, yamahni
laihnin awas main talnin,
di dahna balna yaihnit
yak di dahnin, dahna kidi
tubakni pitni kat dahnin,
mayang kaupak sau-
muk tunan dadsni balna
dahnin).

Di minik yaknin balna
kidika muhni lau yak-
wa dai yakaupak 50%
pitni kidika minit yakat
yakwa atninki.
Saumuk punin uni
balna kidika pa binina
bitik yakat yamna duwi
di minik satni punin
dini, pa muihni balna
dawi di minik yakyang
balna yayamna.
IDR (baraknin warkni
balna yaakt nininglauwi),
FAO ( baraknin warkni
balna yaakt nininglau-
wi), MAGFOR (di kasnin
dianin prukramni kau),
AMICA (saumuk kau,
saumuk punin uni yakat
puwi main talnin sum-
alwi), Alcalda balna,
SERENA dawi pa dibinina
kabamintni tanituna bal-
na munah di minik dahwi
yakyaang balna Aslah
yamwi kabamint nuhni
tatuna balna sau daklana
kabamintni, municipio
dawi sau daklana bin
karak kalpakwi dahnin
warkni balna ya,mnin
wilin kalalahwa kidika
yamna atnin.
Dahnin warkni balna ki-
dika baisa yamni yamnin,
pa balna yakat dahnin
lainni sinsni lani yayamni
duduwa kidika buas lai-
hyakwi parasni kalawi
duwi di dahnin di minik
yamni yaknin yulni kat.
Di minik satni sau yak
dahwi yakwi kasnin kidika
satni balna.
Muih barark taimni
kau dahnin lani balna
duduwa kidika buas
walwi yakna dawi
dahnin sat uk wisamni
balna karak libitwi
dahnin wauhnitaya.
Kidika baln bitik kidika
MAG-FOR yamnin duwi
di dahnin lainni yakat
baraknin yulni. P INTA
kidika MAGFOR karak
warkyayamwa bahangh
dahnin warkni balna ki-
dika tanka turwi talwi,
di minik yayakwa kidika
wauhnitaya diawi dahnin
balna kidi sat uk yamwi.
63
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
Sinsni tuhni kau
tingta yamnin
balna
Niningkawa balna Kapahni pas yakat lan kalwi
kiunin lani balna
Niningkawa balna Kabamint tingni rahni anipis
balna dawi pa binina kaupak
tingta yamwa balna
Di minik yakyang yakat
dahnin sinsni lani sum-
alnin dawi sau yakat di
dahwi yamni minik yaknin
yulni kat sinsni lani dudu-
wa kidika yamwi kiunin di
yulnin muih balna yakat.
Sau yakat dahwi yam-
ni minik yaknin yulni
indian sauni daklan
binina pas yakat Sau
pisni binina 2 kaupak
3 kat pitni dahnin sin-
sni lani duduwa kidika
kau yamwi niningkana.
P binina kabamintni bal-
na kidika tanituna balna
munah di dahwi minik
yakyang balna kidika
Aslah yamninki kabamint
sat tanituna balna karak
kalpakwi Tingta yamnin
karangki, sau daklana
bin kabamintni, muni-
cipio kabamintni, sau
daklana kabamintni dawi
kabamint nuhni muihni
balna karak bik.
Di minik mahni yakwi
duwi kaswi muihni yamni
atnin tingnita balna ki-
dika yamninki, p binina
kau di minik yakyang
balna kidika dawi asang-
pas muihni balna kidika
parasni yamninki dahnin
satni RAAN sauni dakla-
na akat yayamwa kidika.
Di minik yakyang buas
kapakwi Tingta yayam-
wi muku untak yamni
yaknin yulni.
SEPROD (di minik yakwi
bakannin yakat nin-
inglauwi).
MAGFOR (Saumuk yakat
dawi di minik balna
dahnin yakat minit talwi
nining lauwi).
INTA (Di minik yakwa
balnam kidika wauhni-
taya diawi nininglauwi).
MARENA (sau ampus
daukalwa kidika dawi :
yamak sinika kau nin-
inglauwi .
IDR (Baraknin warkni
balna kau nininglauwi
Alcaldia balna, SERENA,
p bin kabamintni.
Pan minikwa
niningh duda
balna kidika, uk
wisamni balna
dawi watak
yakat di dahnin
pani balna
yamnin.
Pan minikwa
niningh duda
balna kidika,
uk wisamni
balna dawi
watak yakat
di dahnin pani
balna yamnin
% p nuhni
duda kidika.
Pan minikwa niningh
duda balna kidika, uk
wisamni balna kidika
dahnin sumalnin (brikput,
mankru, limus, kuku, sar-
ing, aransa) minikwisam-
ni balna (kakau, vainilla,
pan minikwa satni buas)
dawi watak yakat di dah-
wi muku untak yaknin.
Manzanas p nuhni
ampus pan minik
niningh duda kidika
dahna mayangpa,
manzana p uhni am-
pus di minik wisamni
balna kidika dahna
mayangpa, watak
yakat di ampus dahdi
yakda kidika.
Pan minik rawak uksunin,
daklawi di dahnin pani
yamnin dawi sau sinika
balna dahwi dunin pani
balna bik yayal balna t
walwi yakwi tunan dudu-
wi.
Muihnina kat di minik
rawak ukuswa pani as
duduwi (P muihni balna
kal uduhwi tingta yay-
amwa kaupak biri biri
Tingta yayamwa kaupak
bik).
MAGFOR, INTA, SE-
PROD- GRAAN. P
binina kabamintni balna
kidika tanituna balna
munah di dahwi minik
yakyang balna kidika
Aslah yamninki kabamint
sat tanituna balna karak
kalpakwi Tingta yamnin
karangki, sau daklana
bin kabamintni, muni-
cipio kabamintni, sau
daklana kabamintni dawi
kabamint nuhni muihni
balna karak bik.
Dahdi minik
yakda sutni
balna watwa ki-
dika main talnin
satni as yamn-
inki dawi punin
uni yamninki.
Di dahnin sinsni
tuhni kau Tingta
yamnin kidi sau
daklana akt
yamwa sakki.
Didahwak sutni balna ka-
lahwa kidika main talnin
dawi kidika kaupak di uk
yamnin sinsni lani sum-
alnin.
Ahwak sutni kalahwa
kidika main tatalwi
yakaupak di sat uk yam-
wi minit yamni bakanwa
bangki dawakat di minik
yayakwa kidika punin ni
bik duduwi.
P binina kabamintni bal-
na kidika tanituna balna
munah di dahwi minik
yakyang balna kidika
Aslah yamninki kabamint
sat tanituna balna karak
kalpakwi Tingta yamnin
karangki, sau daklana
bin kabamintni, muni-
cipio kabamintni, sau
daklana kabamintni dawi
kabamint nuhni muihni
balna karak bik.
64
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
RAAN Kau Aslah kalahna bang kidika baraknin warkni yamnin kat adika wauhnitaya sinsni tuhni kau m taimni wirihwa yulni nining
kauh Tingta yamnin rawasna bang akat talwi yayamna karangki, kat adika wauhnitaya laih sau daklana pas akat Tingta balna yapak
yamnin kat akat talwi yamnin wauhnitaya sinsni tuhni kau niningkawa kidika yulni kat, kidi bahangh sau daklana kabamintni dawi sau
daklana l yamwa muihni balna kal Uduhna karak kalpakwi wark yamna karangki kaput bik Sau daklana municipioni balna karak bik..

Kapahni balna pas yakat lan kalwi kiunin kidika warkni balna yamnin kidika muih bitik karak kalpakwi kulnin lni awi yayamna karang,
taim parahni kat kidi laih (5 kurih) karangki, apis nai kau kidi laih (kurih10 ) dawakat nai kau kidi laih (kurih20 ) kat Tingta yamwa
karangki, kauna talninki sauni bin daklana bani kaupak ais warkni yamnin yulna balna kidika yakat yamninki.

XIV. SAU DAKLANARAAN SAUNI DAKLANA PAS AKAT M TAIMNI
WIRIHWAK KAPAHNI KALAHWA PAS YAKAT LAN KALWI
KIUNIN TINGNITA YAMWA KIDIKA MINIT TALWI TANIT YAK
DUKIUNIN.
Kulna tni
Minit talwi tanit yakat dukiunin kidika laih lakwi talnin as yamwi ais pitni kat kapahni balna
kidika dismunknin dawi kapahni balna pas yakat lan kalwi kiunin sinsni tuhni kau yamnin yulna
bang kidika yamwi kiwa kidika, kaput bik baraknin warkni balna yamwi kiwa kidika, wauhnitaya
Sinsni tuhni kau
tingta yamnin
balna
Niningkawa balna Kapahni pas yakat lan kalwi
kiunin lani balna
Niningkawa balna Kabamint tingni rahni anipis
balna dawi pa binina kaupak
tingta yamwa balna
T balna dawi minit mu-
nah bayaknin tani balna
yamnin p binina yakat
kakiunin yulni, kauna
RAANsauni daklana kau
ma dutni kalwa taimni
balna karak talwi yamn-
inki.
Ban yamwa bangki
di minik balna kidika
p binina kaupak p
nuhni yakat dui yakwi
bakakanwi, di minik
balna kidika t balna
yayamna munah yak-
wa bangki.
Bilwi Alnicaldia kidika
(Aslah yamwi, rawaswi
yakwi, baraknin warkni
balna tni walwi).GRAAN-
CRAAN (Wilni Arungka
yakat Tingta yamwi), MTI
(Kidika laih minit munah
daknin tani balna kidika
main talwi), PAST DANIDA
(Minit muanh daknin tni
balna yamwi).
Tinglau nunuh-
ni balna dawi
dibinina kidika
yamni main tal-
wi lan atninki.
Tinglau balna
bulah sahwa
kaupak % am-
pus kilna kidika
dawi tinglau
mahni sahwa
kaupak % am-
pus bukna kidika
numniba balna.
Tinglau sahnin balna am-
put yamna bang kidika
(daklana kau, bulah dawi
p binina yakat), Tinglau
nunuhni dawi dibinina
pani yamwi punin pani
balna.
Tinglau dibinina balna
kidika (Watak yakat D
lawani kau balna, kusih,
sip binina).
P muihni balna kidi
Tingta yamnin pni balna
yakwi duduwi dawi yus-
munnin lni balna bik awi
duduwi.
P nuhni ampus yusmun-
nin kalana numniba sauni
pa nuhni kaupak, tinglau
nunuhni sahnin kidika
50% pitni sau yakauh
bukna, 20 di minik yaky-
ang balna kidika saunina
yamni awas kidika yulni
muku untak duwi Tingta
yamwa bangki.
Indian sauni daklana bin
kabamintni (Tingta balna
yamnin kidika kalpakwi
yamninki), SERENA- SE-
PROD , CONADETTI
(Balna kidika indian sau-
ni kulwi talwi wauhnitaya
yakwi dianinki
MAGFOR.
Asangpas dini balna
kaupak mahni yusmunwa
kidi laihwi talwi. D dah-
wa pas yakat yakat turuh
kasnin balna kidika da-
dahwi.
Asangpas nuhni ampus
pitni di dahwa pas yakat
turuh kasnin dahwa ki-
dika numniba.
SEPROD , CONADETTI
(Balna kidika indian sau-
ni kulwi talwi wauhnitaya
yakwi dianinki.
MAGFOR. (Di dahwa
dawi tinglau yayamwa
tingnita balna kidika minit
talwi).
65
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
balna dawi warkni pulinitik kidika laihwi talnin, kat kidika bitik kidika baraknin taim bani dunin
yulni Tingta yayamwi, adika wauhnitaya sinsni tuhni kau yamnin yulwa kaput.
MINIT TALWI TANIT YAKAT DUKIUNIN TINGNITA YAMNIN KULNIN LANI BALNA.
9 Kapahni kalahwa kidika dismuknin dawi lan kalwi kiunin yulni tingnita yamwarang yakat nininglaunin.
9 Sisni tuhni kau Tingta yamwarang yakat nuhni kulna dini balna kidika.
9 Kapahni kalahwa pas yakat lan kalwi kiunin yulni Tingta yamwak ais kalahwa balna kidika niningkanin
9 Minit talwi tanit yakat dukiunin tingnita yamwarang aslniah kalahna balna.
9 Minit talwi tanit yakat dukiunin tingnita yamnin taimni balna.
9 Sinsni tuhni kau tingnita yamwarang kidika minit talwi tanit yakat dukiunin kidika uduhna bin as kalahwi
tunan wauhna karangki.
Minit talwi tanit yakat dukiunin
9 Minit talwi tanit yakat dukiunin tingnita yamna wayani as:
D sat manas yamwa kat riput balna kidika kiu kana atnin tingnita adika tunan wauhwa
bang muihni balna yakat, Aslah kalahna balna dawi mint talwi tanit yakat dukiunin
tingnita yanmwa uduhna bin yakat bik.
Kaput bahangh minit talwi tanit yakat dukiunin kidika adika dini balna talwa karangki:
Kapahni balna pas yakat lan kalwi kiunin tingnita yamnin yulni rawasna sak yakat
yamwapa talna karangki.
P muihni balna ais pitni kat lan kakalna kidika talna karangki.
Kapahni balna kalahwa kidika pas yakat lan kalwi kiunin tingnita yamnin kidika
dapamwi sat uk yamna kat ais yulni kaput yamnayah dawakat ais dutni kalahnayah.
Tingnita yamwa adika m init talwi tanit yakat dukiunin uduhna bin kidika kal uduhwi
ais yul babauwa kidika dawi tingta yamwak ramh ais kalahwa balna kidika muih
balna yakat wi yakwi niningna kawa atninki.
9 Ais dini palni yakat talwi yulwi niningkawarang balna
Ma yaihkit di duda balna yakat di kalahwa balna kidika minit talwi tanit yakat dukiunin
kidika laih muih balna kidika sinsni lani duduwa balna kidika yaklauwi di kalahwa balna
66
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
Kapahni pas
yakat lan
kalwi kiunin
lani balna
Kapahni pas yakat lan kalwi
kiunin tingta yamnin balna
Minit talwi tanit
yakat dukiunin
taimni balna
Ais
kalahna
balna
kidika
Kapahni
balna
Amput dawi
barangni yamna
kidika
Niningkawa
balna kaupak
laihwi talna
kidika
Ampus
yamnin
rawasna dai
kidika
Yapak
yamna
kidika
kidi yulyakwa atninki kat kidika tingnita yamnin yakat di bas yamnin yulwi: Angdika pani
pisni balna yakat muih mahni Tingta yayamwak ma yaihkit kau di balna kidika daukalwa
kidika, kidika laih rits balna ais pitni daukalna kidika dawakat ais yamwa kat yamni
kalnin kulnin lani balna yulwi niningkaninki, kat yakat kulnin lani balna kidika laihwi
talwarangki kapahnini balna pas yakat lan kalwi kiunin yamna kidika daukalna yakaupak
yamni kalnin yulni, kaput bik kapahni kalahnin awas yulni nanit daknin dismuknin ma
sauki daklana pas akat ma taimni wirihwa munah kapahni mai kalahnin awas yulni.
9 Minit talwi tanit yakat dukiunin tingnita yamnin tunan wauhnin dawi mampat yamnin
kidika yulni pramis as yamninki.
Minit talwi tanit yakat dukiunin yamnin kidika wat yapak yamnin kidika laih tingnita balna
adika ymnin wauhnitaya rawawaswakau yulnin ki, sau daklana municipio bani yakat
minit talnin tingnita yayamwarang kidika pat rawasna bang atninki Tingta yamnin
wauhnitaya yakat, minit talnin yamwarang taimni balna adikaki:
Municipio mukuni untak balna kidika ais yakat yusmunwarang kidika wauhnitaya
rawaswa yakat.
Kurih as Tingta yamwarang wauhnitaya rawaswi yakwarang taimni yakat.
yakTunan duduwarang balna: Asangpas main talnin tni walwa anipis dawi asangpas
main talnin tni walwa uduhna bin karak.
Minit talwi tanit yakat dukiunin tingnita yamnin satni as niningkana
Kapahni pas yakat lan kalwi kiunin lani balna
67
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
XV. TALWI RAWASNA WAUHNITAYA BALNA
(2008) Climate Change Screening of Danish Development Cooperation with Nicaragua &
Central America Final Report (in Spanish). Pgina 13.Wauhnitaya kaupak talwi yamna.
CRAAN y GRAAN- Sinsni tuhni kau asangpas balna main talwi barakwa wauhnitaya RAAN
2011 yakat talwi yamna.
Cruz Roja Nicaragense- Cruz Roja Holandesa (2010) Ma taimni wirihwak sauni daklana
tingpal sait RAAN akat kapahni kalahwa kidika, Bilwi kapahnini laihwi talna wauhnitaya
kaupak talwi yamna
Cunninghan, M. Mairena, D., Pacheco, M. (2010) Ma taimni wirihwa, Nicaragua sauni
daklana tingpal sait pani binina muihni balna kapahni balna pas yakat lan kalwi kiunin. P.1.
Nitlapan, Managua.wauhnitaya kaupak talwi yamna.
Flavin, Christopher ( ). Sau ul yakat ampat sak kidika yulni rawasna. Yalahnin lani balna
sat uk kalwi kiwa kidika: yusmunwa yakaupak taim bani duwa atnin yakat. Instituto
Worldwatch.wauhnitaya kaupak talwi yamna.
FUNICA (2009). Sau daklana tingpal saitni asangnipas yayamni dawi kawi Tingta yamnin
awas pani balna. Wauhnitaya rawasna kaupak talwi yamna..
FUNICA (2010). Sau daklana tingpal saitni RAAN warminit ais kapahni balna duwa sak
kidika, kau talwi p binina yakat baraknin warkni balna yamnin kulnin lani balna yaknin.
Managua. Wauhnitaya kaupak talwi yamna.
Guerrero Francisco INETER (2010). Sau daklana tingpal saitni RAAN yakat ma taimni
balna wirihwa kidika tadi munna wauhnitaya kaupak talwi yamna.
INAFOR (2010)- sau daklana RAAN asangnipas balna amput sahyaknin wauhnitaya
kaupak talwi yamna.
Prez Soto E. Sau daklana RAAN pani binina pan dadahwa wauhnitaya kaupak talwi
yamna.
MARENA. (2011). BOSAWAS asangnipas main talnin wauhnitaya kaupak talwi yamna.
Schlnvoigt, M. (2010). Ma taimni wirihwa kidika tannika dawi yulni kalahwa balna kidika.
Pas sumalwi yulwi dakanin yamna yakat niningkana kidika. Ma kidika kurih as pas yakat
ampus daihni kalwapa muhni lau laihwi talna dai yakarak CR-INETER yamna wauhnitaya
yakat talwi yamna.
SDCC (2009). Costa Caribe baraknin wauhnitaya rawasna kaupak talwi yamna.
68
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
TANGPAKNA NO.1
M sauki daklana pisni nuhni di kulna kapahnini balna.
WAS PISNI YAKAT
Was tuhnini kidi buhlakwi kiwi (P
binina yakat dawi sauni bin daklana
yakat was diski)
Was kung dawi tuna balna yakat pan pipihwi..
Was kung balna yakat muih yalalahwi (rits balna kidika yusmunwi dauka-
kalwi).
Ma daihnin taimni balna (naiwi kiwi)
was lauwas kidika yulni.
Was dunin dini diski.
Wasnuh balna kidi buhlakwi, (Prinzapolka).
Was laihwa pani balna buhlakwi (sau kurhna kau was balna buhlakna), wa
murwa balna buhlakna(Bambana, Prinzapolka, Kukalaya, Okonwas) Rosita
dawi Prinzapolka.
Was kidika uba parasni lauwa kidi
yulni.
Sau kurhna kau was dinin balna kidika taski kalwi dawi irhwi.
Was kidika taski kalwak sip yusmumunwaski (Yayl balna sip wasni yakau di
susuhwaski).
Was murwa pni balna taski kakal-
na.
Pan dadkwa yulni, tinglau sahwa yulni, di dahwa yulni dawi kauhmak bani
suhwa yulni (puisin dutni kawak daukalwi).
Was kira tani balna di bubuh mahni puna.
Di dahwa pas yakat tanka dis sika wauhwa munah.
Tawas dadasnin pani yayamwa munah (tawas dadaswa yamnin pani) dawi
kapi dahwa pani balna.
Wilni Arungka suhwa munah, kauhmak bani suhwa munah.
Sau kurhna kau was diwa pani balna
taski kalwi.
Klasit kidika pani yamni kalawas yakaupak.
Minit tatalwas tanit yak du uiwaskat muih balna was taski didiwi
Kuma was kidika baisa tuhni kalwi. Sau kurhna kau was damni didiwa kidika wilam lawi.
Ma kidika daihni kalwi (wing daihni
balna).
Sau kau was murwa balna yakat daihni kalwakat waspa dini balna dawi pan-
an balna dutni di yamwi.
Was kidika wat yapak pauwa kidika Mahni dawi pitni kat pauwi, was dinin sau kau kurhna balna dawi was murwa
balna daukalwak sip muih didiwaski.
Was dinin sau kau kurhna kidika taski kalwi dawi taski uba nandakna.
Asangpas balna uba pipihna Was murwa balna kidika buhlakwi.
Was kidika launin taimni kat lauwaski Was dawi klin lani karak: Was dinin balna kidika daukakalwi sip muih didi-
waski.
Di dahna balna kidika dau yayamwi.
Wingnuh balna. Was balna taski yamwi daukalwi.
ASANGPAS PISNI YAKAT
Asangpas sangni yamni daika dau-
kalwi kiwi(asangpas babauwa mu-
nah).
Yamak pa nunuhni babauwa kidika yulni, ma taimni wirihwa yulni, muih ai-
kawi mahwa kidika yulni, pan lakat dadakwas kidi yulni, D sangnika satni
balna dislalawi (pan dawi di wail balna)
Asangpas dini balna kaupak di ma-
nas ilpni lani dudaski.
Muih balbna muku untak yaknin sansni kidika diswi kiwi.
Pan balna pini pipihwi main talwi
yusmunnin lani dis.
Pan satni balna dfislalawi, pan kaupak muku untak yakwa muihni balna kidi
dibin yayakwi.
Sangnika mahni balna dis lalawi Pan kidi mahni pini yakwi bakakanwa kidi yulni kat, asangpas balna kidika
daukakalna.
Asangpas buswa balna(niningyak
yaklaunin sinni lani diski).
Asangpas diswi kiwi. Di sangnika satni balna dislalawi, yalalahwa sangninaka
kidi daukalwa yulni.
Tinglau mahni sahnin. Asangpas nuhni babauwi turuh kasnin pani yamnin yulni , kidi yulni asangpas
yamni daukalwi, turuh kidi sau atakwi dadasni yamwi, tipisnimak yakau (di
dahnin sip sauni balna bitik yakat)
69
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
Asangpas yamni main taldas kidika
yulni.
Pan yayamni balna dislalawi, baisa pani kidika dalhwa panan balna kidika.
Was kung balna yakat sip di minik rawi yakwaski.
Was lauwa kidika baisa parasni kalwi Asangpas pisni balna yakat was kidika taski kalwi dawi di taski manas kawi
daukalwi dawi wayani dutni yakwi, kidika yulni di sangnika duwa balna ma-
nas daulalana.
L amanglalawas yulni. Tingta yamwa anipis balna kaupak sinsni tuhni kau nininglalauwas yulni.
Waspa munah pan balna kidika
yaknin tni diski.
Kidika pisni yakat muku untak ahawas kidika yulni.
DAHWI YAKNIN DAWI TINGLAU SAHNIN PISNI YAKAT
Sau yamni kidi daukalwi (di minik sip
yakwas dawi kidi yulni di minik balna
minit kalwi dawi di kasna kidi aitani
diski).
Dutni di dadahwa kidika dawi tinglau sahwa yulni, sinsni tuhni kau yusmun-
was Tingta yamwa kidika yulni.
Was kung yak irhwa kidika yulni sau yayamni kidika parasni diswi kiwi.
Asangpas buswa kidika yulni.
Sau kidi asangpas disdawa kidi yulni.
Pan minikwa yakwa balna duda kidika dislalawi (Kasauh, Brikput, mankru,
limus, kuku, saring, te de Jamaica, jengibre, sakara angnimak, was anipil)
Kuma kung kau p binina saunina
kidika wilamni kalwi (sau yamni kidi
daukalwi, di wail dawi pan balna
dislalawi, sangnika satni duwa balna
dislalawi dawi was damni yamni ki-
dika daukalwi).
Sau irhwa kidika yulni was wilamni kidika sau yakat kawi daukalwi.
Kuma wasni lalamwa kidika dawi wasni banghwi kil kaiwa kidika ais balna
kidika arwa taimni kat kalwi.
Di dahwi yaknin dawi tinglau sahnin
balna sat uk yusmunna kidika yulni,
sau kidika parasni disna sip di minik
yakwaski.
Di dahwi minik yakninn dawi tinglau sahnin tingnita balna, asangpas yamni
sauni balna yakat, uba pa nuhni yamna kidika yulni sau balna kidika daukalwi
kiwi.
Wing dutni balna kidika baisa mahni kalwi ( wing wayani ) turuh sahwa
yakaupak wingni dutni kidi yakwi.
Babil dawi yamah balna kidikan manas palni kalahwi(yamak kau d dahna
balna yakat) ma taimni balna sat wirihwa kidika kaupak.
Wingnuh balna kidika manas kalah-
wi dawi was kidika parasni lauwi
Di minik dahna balna kidika daukakalwi, rikni kau laihwa balna bik, pan
minikwa balna, sangka kasnin balna, wakisa balna dawi turuh kasnin balna
dislalawi dawi dahwi minik yaknin lainni yakat di yamna bang bang balna
kidika daukakalwi kiwi.
Di dahwi minik yakwa kidika sau kaum kalna. Dawi yamahni, banibil manas
kalahwi.
Di minik balna kidika bakannin pani yakat sip dukiwaski t balna daukalna
kidika yulni ( Kipala kau t yamna- mamunah daknin- t balna) kapahni
nunuhni kalahwi daukalyamna.
Daihni kidika baisa parasni kalwi
(Wing daihni wauhwi).
Turuh taniwas kidika sip mahnin yakwas dawi.
Tinglau nunuhni dawi dibinina kidika arakni kakalwi.
Was kidika taim bani pauwi. Di dahna balna dauyayamwi dawi di dahnin pisni yakat di yamna balna ki-
dika daukal yamwi.
P binina muihni balnam kidika sau-
muk apaknin pani diski
Kidika yulni di kasna balna aitani duwi kasnin diskia.
Di minik wisasamni balna dadahwi. Niningh di minik duda daika damuk dawi. Di minik wisamni balna dadahwi
kidika karak baisa kapahni kalpakwarangki, dinit lanin dawi di muih wisa-
samni kalhwarangki.
Municipio akat tinglau sahnin pani
balna kidika yamni sahyakwi du-
waski.
Kidika bahangh turuh kidika mahni sasahwi kaput kaupak asangpas kiika
nuhni babauwi dawi asangpas balna daukakalwi.
WASPA DINI PAMNIN PISNI YAKAT
Uba mahni lalaihwin. Waspa dini satni balna dislalawi, yamadanghniki aitani duwi kasnin lainni
yakat dawi muih balna bik muku untak yaknin dadasni karangki.
Wingnuh balna. Waspa dini balna panina daukalwi, kidi yulni pa uk yakat kikiri, pamwi ihilwa
dai kaput sip pamwi ihilwaski.
Lakun balna daukalwi. Waspa dini satni dislalawi .
Was lalamwa kidika parasni kalwi,
kuma kung yakat irhwi, di kauk di
papamwas yulni bik.
Kuma dini balna kidika pa uk yakat uiyayamwi dawakat minit kalwi bakannin
kat.
70
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
Was kidika baisa parasni lauwi. Was pauwak parasni dawi buhutni kalwa kidika yulni sip adika sat wasnipa
dini ilwas dadawi: Pahwa, mulalah, susum dawi was damni wasnipa dini satni
kau.
Was buhutni kalwa kidika yulni waspa dini bakatwi lalaihwa kidika sip awas
dadawi, was lauwa taimni kat waspa dini laihnin dini yayamni dis kidi yulni.
Lakun balna kidika was pauwak di murwi nandakwi daukalwi.
Daihni kidika baisa parasni kalwi. Waspa dini balna kidika p sanni balna yakat walwi uiyamwi, kidi yulni
pamyang balna kidika p uk yakat walwi uiwi. Waspa muihnina nuhni yakat
dawakat dini muihni parasni bik sat uk kalwi. (sangnika sat uk kalwi)
Ma pukni balna manas kalahwi. Was kidika buhutni kalwi, wing yamni disdawak waspa dini balna dadauwi.
Was balna kidi tadi pauwi. Was damni wasnipa dini balna buas kidika di banghwi kaput dawak sip kas-
daski.
Waspa dini balna bikpamwi ihilwaski.
Waspa dini mahni daika dislalawi
Kuma wasni kidika tuhni kalwi. Was balna dawi lakun balna kidika wasni wilamni kalwi ( Wspa dini daula-
lawi).
Was bakatwi waspa dini lalaihwa
balna di kasuk yayamwas kidi yulni
kuma wasnipa dini balna pni dau-
kakalwi.
Waspa dini satni balna laihnin sinsni lani aitani dis kidika yulni.
Muih mahni kalwa kidika yulni, waspa dini pamnin manas kalwi.
Tingta yamnin pni balna dis kidi yulni waspa dini pamnin dini yamni disbik
ban papamwi.
SULANI BALNA SAT MAHNI YALAHWA PISNI YAKAT
Was kidika baisa parasni lauwi. Di yamna balna kidika daukalwi (kul uni, muihni nuhni yamni dunin lainni
yakat, balna, pirias ni balna).
Yamah balna manas kalahwi was balna taski kalwa kidika yulni (sau kurhna
kau was diwa dawi was aihwa kaupak).
balna kidika di babahniki, pni bik yamni kalawas yamna, (asangkau
yamna, was kung yakat), kidi yulni irhwi muknin sipki.
Muih balna kidika arakni kakalwi di kasna yamni dis yulni.
Yamah satni balna kidi manas kalahwi.
Kasnin dini dis kidi yulni, pas muihni balna muku untak dis kakalwi, d kasna
yamni diski dawakat muihni nuhni yakat arakni kalnaki.
Uhdana yamahni kidika, bawas dawi sasah kaupak yamahni manas di laihwi.
Daihni kidika baisa parasni kalwi
(Wing daihni wauhwi).
Muih sangnika yakat dutni yamwi: daihni parasni kalwi, bani pas yakat yamah
satni duwi dawak sangnika yakat dutni kalyamwi.
Wing sanni kidi dis kalwi, di dahwa balna kidika minik yamni yakwas dawi.
Muih muihni daihwa balna manas kalahwi. (dadauwi).
Insninin dawi muihni lakaswa yamahni balna manas kalahwi.
P kurhna kau was didiwa pani balna yakat was dis kalwi, was balna taski
kalwi dislawi, kidika yaklauwi muih muihni salaini atnin yakat dutni yamwi.
Untak mini yakat yamahni balna kalhwi di muih manas kalahwa kidika yulni.
Ma pukni balna manas kalahwi =
was, wing dawi wingnuh.
P balna yakat was banghwi,muih balna yakat bayakdi yul baunin sip awas
kaldi.
D daukalwa balna kidika, Muih dadauwi dawi yamah manas kalahwi.
Di kasna balna bik dis dawi, t balna kidika daukalyamwi dawi balna bik.
Was lauwa taimni balna wirihwi. Di kasna balna dis kalwi, di yamni kaswi muihni yamni atnin yakat dutni yam-
wi. pas muihni balna bik mukunina untak yakat dutni yamnaki.
Was pauwa balna manas kalahwi. T balna dawi minit munah daknin dini balna daukalwi, d yamna balna
yakat daukalwi, kuringkau was daknin minit nuhni laudi.
Yuh lakwi, di dahna balna daulalana kidi yulni, d kasna yamni duwi kaswi
muihni yamni atnin yakat dutni yamwi.
Babil manas kalahwa kidika yulni yamah balna bik manas kalahwi.
Pa kurhna kau was diwa balna dawi klasit balna was bangh ilwi, kidika
kaupak p muihni balna muihnina nuhni yakat dutni yamwi.
Sip ma alahwas dawi, kul kayang balna dawi di bakanyang balna sip kalah-
was dadawi, P muihni balna yakat kapahni manas kalahwi, muih yamah
duwa taimni kat sip sirihni nininglalauwaski.
Kuma wasni tuhni kalwi. Sau dadasni kidi dawi kauhmak balna kidi amukwi, Bilwi kumani muhnit kau
kidika irhwi kana.
P binina asnilah kalahna balna ki-
dika l yamnin sisni aitani diski.
Plakin pluinitik yakat manh tatalwi (Ttuna balna manas), taim bani tatuna
wiririhwi
Sinsni tuhni kau baraknin warkni bal-
na wauhnitaya rawaswi yayakwaski.
Sau dakalana bin asnilah kalahna balna pas yakat yudutni manaski, asnilah
kalahna balna pas yakutlah, sauni daklana pas yakat dawi municipio balna
yakat bik
71
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
Di yakwi bakannin pani yakat kiunin
kapahni sakki (Pan, waspa dini dawi
di minik dahwi yakna balna).
D balna kidka minitna ampat anin kidika rawaswi yakna diski di minik yakwa
pani kaupak dawakat punin pani yakat dukiwarangkat.
Muku untak yaknin prukramni yakat
kanin sip awaski
Kidika prukramni balna kidika sip muku untak diayawaski di minik yakyang
dibinina yakat kat launin sip awas karang kukulwi.
P binina nai kau kapahni duduwa
balna yakat Tingta yamwa anipis
balna uiwi tatlwaski.
P binina yakat Tingta yamwa anipis muihni balna uiwi tatalwaski, Aslah ka-
lahna uk balna manah bangki.
Tingta satni yamwa anipis balna
yakat muku untak dawi muih diski.
Asangpas main talnin yakat muih diski dawakat p binina yakat kiwi niningna
launin bik muih diski.
Indian sauni daklana balna yakat
yamak pa nuhni yayamwi asangpas
yayamni duduwa pas yakat.
RAAN dawi Costa Caribe sauni ul yakat muih balna yamak yamwi pan pipi-
hwi asangpas yayamni daukakalwi di dahyang balna yakaluwi.
Indian balna witingna lanina kat
baraknin satni yamni as yamnin sin-
sni lani laih as diski.
Tingta yamwa anipis tunan duduwa balna dawi Aslah kalahna uk balna
kaupak, baraknin tingnita yayamwa taimni kat, tingnita yamnin kidi sinsni
tuhni kau diski, prukram as diski dawakat muku untak bik sau daklana tani-
tuna balna yakat diayawaski.
Politik, yalahnin lani balna dawi ma
diki balna karak kalpakwi yamni at-
nin kidi diswi kiwi. Kidi yulni yamah
manas kalahwi, muih dadauwi dawi
sulani kapat yalahnin pani balna bik
manas diswi kiwi.
Ma ritski balna disda kaupak di nuhni as amanglada kidika laih di minik
yaknin lainni yakat disdi mawi kat yakaupak p muihni balna di yakwi ka-
kaswa bahangh; asangpas as baupapamwa taimni kat, was as buhlakwa
taimni kat, yakat di sangnika as diswi, kidika bahagnh muih wisamni aiwa
kidika malaki amput kat kaput uiwi dutni kaaklwarangki.
P muihni balna karak yamni
yalahnin lani balna diswi kiwi p
balna pas yakat,
Warminitni kid di manas yakat, muih Tingta yamwa kidi minit launaki, di mui-
hni ina kiunin kidi muih mahnin uiwaski, muhni lau yayamwa dai kaput, kidika
bahangh di muihni kidika muih bitik kapapat duduwaski muhnilau dai kapat.
D balna kidi sat uk kalna, mayang Malawi wirihna mayang, ma kulnik lani
balna kidika muih mahni yamni atnin kuldaski, alas yamni atnin kuldi. Wara
laih sat uk tingta yamdi. Ma wirahki balna dawi ma yaihkit kau muihni balna
karak parasni kaldakadi.
P binina pas yakat kapahni balna
barangni yamnin sip awas dana ma-
yang dawi barangni yamnin anipis
balna bik diski.
Sau daklana RAAN muih balna kidika kaldadawi kat yal, al karak kal blahnin
kidika sip barangni yayamwas kidika yulni, taim parahni kaldanin sip awaski,
yayal balna bik yayal Aslah nininglaunin sip awas kidika yulni. Ahal balna bik
parnina uk yakat kapahni duduwa kidi di yuyulwas ki ta yakat uiwa taimni
kat, muih barak Aslah kalahna balna, pa muihni Aslah kalahna nuhni dawi
wisyang sau tatuna balna kidika disyamnin manahki.
Muhni lau kaupak sauni ramhni
duwa kidika diswi kaiwi.
Empresa balna p binina yakat pan dakna uiwa kidika asangpas balna yakat
nuhni palni daukakalwi, kidika yaklauwi p muihni balna dinina kidika dau-
kalwi, baisa palni kidika sauni yakat, sauni daklana dawi ritsni balna bitik
yakat.
Yamak yamyang pa uk kaupak aiwi sauni yaihnit yakat wawatwi, yakaupak
mahka indian sulani dawi sulani uk balna saunina yakat kawi dutni yayamwi.
Asangpas babauwa, sau kidika sat
uk di dahnin lani balna kidika balna
palni yaklauwi ma taimni wirihwi.
Yamak yamnin yulni asangpas nuhni baunin lani balna kidika, sau nuhni yus-
mumunwi turuh kasnin dahnin yulni, tinglau sahwi bakannin, muihni dawi
taniwas bakannin. Kidika balna di manas duwi kaswi muihni yamni atnin
yakat dutni yamwi, kat asangpas balna dawi sau daukalwa kidika yulni, usnit
yakat di dahna balna minik yakwas dawi, tilus uknin, waki, wakisa dawi uk
dahdi yakda balna.
Sinsni lani niningh duda daika disdi
dismukna mayang ma taimni dawi
taim kidika karak, waralaih ma taim-
ni wirihwi atdi
Ma taimni wirihwa kidika yulni di wail balna bik pini ta didiswa bangki. Wayah
pni balna pas yakat taim balna as as kidika di wail kau awi amanglawa dai
kauna adika awarni kat kaput kalahwaski ma taimni wirihwa kidika yulni.
72
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
TANGPAKNA NO.2
Kapahnini balna kidika angdika pas barangni yamnin kulnin lani walnin
WAS PISNI YAKAT
KAPAHNINI BALNA BARANGNI YAMNIN KULNIN LANI BALNA
Was tuhni kidi buhlakwi kiwi: sau
daklana pas yakat dawi p binina
yakat was diski, kuma wasnipa
dini dislalawi, was munah pa uk
yakat kiunin dini diski.
Was kira balna kidika nandakwi duninki, kung kau asangpas balna kidi nanda-
kwi maintalwi duninki. Asangpas niningh balna kidika main talninki. Was tuna
balna yakat pan dahninki. Was main talnin kulnin lani sumalninki
Was launin taimni sat uk kalwi: ma
daihni dawi was parasni lauwi.
Was kidika satni bitik yakat yamni main talninki (yamni main talnin)
Was tani balna di bubuh puna sau
irhwi puwa kidika yulni.
Di dahwa pas yakat pan satni bik dahnin, pan minikwa balna satni kau bahawi
dahnin pani yamninki.
Was kira balna taski kakalna Was amput yusmunnin kidika niningkanin ki. P muihni balna bitik yakat sumalwi
lan yamninki, di main talnin sinsni lani sumalninki. Asangpas dini balna main tal-
nin lani wauhnitaya kau yulwa kidika yamninki di balna taski yamnin awas yulni.
P kurhna kau was didiwa balna
taski kalwi yaihnit yakat klasit sak
kidika yulni
Ma yaihkit klin dunin yulni sumalna as yamninki pa muihni balna bitik yakat, kla-
sit balna kidika yamninkiNTON 09-002-99 kau yamnin yulwa kaput p binina
kidika silp dinina kau awi dinin wasni salaini yamwi duninki.
Asangpas uba pipihwa kidika yul-
ni was balna buhlakwi.
Was kidika satni bitik yakat yamni main talninki (yamni main talnin)
Sau daklana kau municipio balna
yakat was dinin dini kidika yamni
sahyakwaski.
P binina yakat was salaini dinin
dini diski, p muihni balna kidika
was tuna balna kaupak didiwi
kauna wasni kidi yamni salaini
awaski.
Kal yulninki ENACALyakat sau daklana akat was kidika yamni sahyaknin muihni
bang atnin. Wasni kidika muih dinin bahangh yamni salaini kau puwi dunin. P
muihni balna yakat di yulwi sumalninki, was kidika dinin sip saliani kidika manah
dinin dawi mayan gais kau pudakat was kidika klin kat dinin dini balna yakat
puninki.
ASANGPAS PISNI YAKAT
KAPAHNINI BALNA BARANGNI YAMNIN KULNIN LANI BALNA
Sau kidika sat uk yusmunwi
(Asangpas nuhyni babauwi di
dahnin yulni)
Asangpas amput yusmunnin yulni rawasna kidika kaput yamnin
L balna 445, 28 dawi yamnin wauhnitaya kau yulwa kidik yamninki l 40 dawi
261bik.
Asangpas main talnin uduhna binina yamwi tingninata yamninki.
Sau daklana bin asnilah kalahna balna karak kapakwi Tingta yamninki, muni-
cipio dawi sau daklana nuhni, suku turukyang dawi polis balna karak bik. Tingta
yamnin balna kidika sahyakwi yamninki sau daklana yakat, municipio balna
yakat dawi sau daklana bien yakat. Sau daklana bin dawi p binina asnilah
kalahna balna yakat parasni kalanin.
Asangpas pipihna Pan dahnin. Asangpas main talnin. Was kung balna yakat pan dahnin. Pan
kau tat yakwi ilp dunin prukramni yamnin. Kurih ul pas yakat di dahwi minik
yaknin pani balna yamnin.
Di minik balna yakwa kidika minit bakannin dini yamwi bakannin.
Pan balna kidika l munah yus-
munwaski.
P binina pananina kau tat yakwi
dutni yusmumunwi
Pan dakwi bakannin lni rawasna bang kidika minit talwi yamni duninki. L ais
yulwa yakat yamnin. Sumalnin lani balna yamnin p muihni balna yakat. Pan
yakwi bakannin pani balna walninki
Apis balna yakat muih diski Tingta
yamnin
Asangpas main talnin tingnita yamwa anipis balna yakat muih kidika mahni
kalaninkiento forestal.
73
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
Asangpas buswi(niningyak yak-
launin sinsni lani diski)
Nandaknin, main talnin dawi muih balna lnin a kidika wirihnin.
Asangpas main talnin muihni balna dawi di bakanwi dianin yulni muku untak
wantki). Nandaknin yulni sumalnin yamnin.
Kapahni balna manas kalahwa
kidi yulni asangpas yayamni dis-
wlalana
Asnagpas pan dis daukalna balna kidika watwi yamnin (pan dis pani balna
yakat pan dahnin). Asangpas yamlanin yulni. Sau balna kidika sahyaknin sau
daklana bin pas yakat municipio yakat indian balna lanina kat. Rits balna dau-
kakalwa kidika main talwi yamwi dunin prukramni
Pan yaknin kidika, pan yaknin
wauhnitaya kau rawasna sak ka-
put yayakwaski
Pan yaknin yakat L yulna tus kidi yakat yamninki. P muihni balna yakat di
kalahwa kidika di yulninki. Main talnin yakat Tingta yamwa anipis balna karak
Tingta yamninki, Aslah kalahna as yamwakat main talnin warkni kidika tunan
duwi, minit talwi tanit yakat dukiunin yulni.
Asangpas barakwi kiunin tingnita balna yamnin
Asangpas yamni main talnin sinsni lani balna.
L yulni kalbilnin sakki, kulnin lani
balna duwi ah kalahnin kidi laih
awaski.
Kabamint balna pas yakat tahawi talnin muihi balna aninki, kidika balna
kabamint sau daklana karak kalpakwi wark yayamna atninki, Asangpas amin
talnin pulinitik laih as rawaswi yakninki, indian kulnin lani balna karak yamna
karang.
Asangpas yamni main talnin.
P balna yakat baraknin tni walwi lan atnin
DAHWI YAKNIN DAWI TINGLAU SAHNIN PISNI YAKAT
KAPAHNINI BALNA BARANGNI YAMNIN KULNIN LANI BALNA
Sau yamni kidika daukalwi (Di minik yakwaski,
di minit kilwi dawakat di kasna yamni kaswi mui-
hni yamni atnin sip awaski)
Di minik satni dahninki ma daihni dakawakat was lauwa yakat
baraknin sip balna kat- dahwi yaknin satni lan kalninki. Di minik
yakyang yakat sisni lani tadi kalawa atninki. Muih balna yakat
yulwa kat ais di sumalna kidika yamninki. Kapahni balna kalahwa
pas yakat saumuk yamahni laihwak dauwas balna kidika kalaninki
(wasnuhni awa dawi ma daihwa). P muihni balna pan dadahwa
munah din uk balna bik yakwi bakannin.
Di dahnin dawi tinglau sahnin yulni sau kidika
sat uk yusmunwi, sau kidika daukalwi sip di
minik yakwas dawi.
Sau daklana balna kidika sahyakninki yusmunnin sip Pani kat kat.
Saumuk wisamni kalahwi saumuk umani disy-
amwakat. Kidika saumuk wisam karak kapahni
uk kalahwarangki dahwi yakwa lainni yakat, dini
lanin dawi di muih wisamni aiwarangki.
P binina pas yakat prukram as yamninki saumuk umani balna
kidika duiwi dahwi yaknin yulni.
Pan minikwa balna niningh duda dai dis-
lalana (kasauh, brikput, mankru, limus, kuku,
saring,jengibre, sakara angnimak dawi was
anipil)
Pan minikwa niningh duda balna kidika laihwi yaknin.
Sau yakat di minik rawak ukusnin pani pis manas kau yamnin
(yayal karak)
Sumalna satni as yamnin pan minikwa duwa balna dahnin nuhnini
kulna kidika di yulnin yulni.
P binina pas yakat saumuk balna kidika punin
pani diski.
Saumuk puwa uni balna kidika yusmunnin minit talnin.
Saumuk punin amput yusmunnin sumalna kidika yamnin.
Saumuk punin uni balna satni yamnin.
Kapahni kalahwi t balna daukalna kidika yulni
di minik bakannin pani yakat sip kiwaski ( wilni
Arungka kira tani- minit munh daknin- t balna).
D yamna balna kidika dawi t balna kidika watwi yamni yamnin
Minit munah daknin kidika simint kau yamninki.
Municipio pas yakat tinglau balna sahnin pani
kidika yamni sahyakwaski.
Tinglau nunuhni dawi dibinina kidika sahnin pani yamninki. Di
dahnin pani dawin tinglau sahnin pani balna kidi sait sait atninki.
Tinglau kasnin pani sahyaknin, kasnin dinidahnin. Tinglau sahnin
pani kidika pa muihni balna karak kalpakwi sahyaknin. Asangpas
bauwi dahnin lni balna kidika aninki municipio balna yakat.
Turuh kasnin dahnin pani Muku untak kalahwa pani balna dawi asangpas yamni pani
sahyakninki sau daklana bin pas yakat. Sau daklana bin pni
sauni balna kidika watwi sahyakninki. Pan dis pani balna yakat
pan dahnin. Tinglau kasnin dini yayamni balna kidika dahwi p
daukalna kidika yamninki .turuh bulah sahwi lan kalnin. Muih sau
duduwa bana yakat muku untak dianin. Pni yakauna watwi tin-
glau kasnin dahnin.- P muihni balna yakat di yulnin turuh kasnin
kidika lainni kat yamwi dunin.
74
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
SULANI BALNA SAT MAHNI YALAHWA PISNI YAKAT
KAPAHNINI BALNA BARANGNI YAMNIN KULNIN LANI BALNA
Kuma wasni tuhni kalwa dawi was
parasni lauwa kidika yulni di yam-
na balna kidi daukalwi, t balna,
minit munah daknin dini balna
dawi balna daukalwi.
Kapahni balna kalahwa taimni kat nininglaunin asnilah kalahna yamninki, kidika
pas yakat sau daklana bin muihni baln a bitik kaninki yamadanghni kalahwa
niningyakat yaklaunin yulni.
Kuma kung balna kau t balna daukalna kidika watwin yamni yamnin.
Kapahni nunuhni kalahwa pani balna kau di yamna bang kidika watwi laihwi
talninki.
Kuma kung balna yakat di balna kidika satni uk yamni yamwi danin karangki ma
taimni wirihwak kapahni manas kalahwa kidi yulni,
Kuma kau muih Tingta yamwa balna yakat ma taimni wirihwa kidi tanka di yuln-
inki, ais yamnin kidika, ais sat dini balna yusmunnin kidika kat kidika pani kidika
kapahni mahni kalahwa kidika yulni.
Sinsni lani balna baisa yamni yamnin, ridi kalnin dawi di balna kalahwarang
kidika nanitb daknin. Ma taimni wirihwa kidika yulni sumalnin, amput dawi n
iningkauh yaklaunin kidika kapahni kalahwa taimni kat.
Di kasna minit bukwi sipar kalwi
kapahni balna kalahwa kidika
yulni ( wasnuhni awa dawi wing-
bauwa)
Sinsni lani balna yamni yamnin, ridi kalnin dawi di balna kalahwarang kidika
nanitb daknin. Ma taimni wirihwa kidika yulni sumalnin, kapahni kalahwa taimni
kat ais yamnin kidika minit bayaknin yamadanghni balna.
Sau daklana akat di kasna balna duwa atninki kapahni kalahwa taimni kat nin-
ingyakat yaklaunin yulni.
Di dahwi di minik manas duwa atninki kapahni kalahwa taimni kat muih balna
yuh daunin awas yulni.
Kapahni nunuhni kalahwa ki-
dika yulni yamah balna manads
kalahwi(wasnuhni awas, wingnuh
dawi daihni)
Kapahni kalahwak muih balna aspital yakat dukiunin wauhnitaya rawasnin, muih
yakat isningna paknin dawi muihni balna kidika sumalna muihni balna atninki.
Kapahni kalahwarang kidika tanit kau dawi usnit kat yamah balna kalahwarang
kidika laihwi talnin muihni balna Aslah yamnin, ais akalahwarang kidika muih
balna yakat yulwi niningna kanin yulni.
Sinsni lani balna yamni yamnin, ridi kalnin dawi di balna kalahwarang kidika
nanitb daknin. Ma taimni wirihwa kidika yulni sumalnin, kapahni kalahwa taimni
kat ais yamnin kidika minit bayaknin yamadanghni balna.
P muihni balna yakat sumalnin klin lani nunuhni balna kidika.
Muku untak yaknin prukramni
diski
Tingta satni yamwa bang muihnii balna kidika muku untak dunin tani walnin
dawin taras yaknin tani walninki.
Di minik satni balna dahwi yak-
waski dawi uk balna.
Di minik satni dahwi yaknin dawi di minik uk balna bik yaknin sinsni lani sum-
alninki.
Waspa dini ilnin, asangpas dini balna yakwi bakannin, tinglau dawi dahwi yakna
kaupak minik balna yaknin satni kau yakninki.
Tingta yamwa anipis balna kidika
p binina kapahni duduwa yakat
uiwi tatalwaski
Tingta anipis balna kidika muku untak aitani duninki sau daklana balna yakat
kapahni duduwak uiwi talnin yulni.
Indian balna witingna lanina kat
baraknin satni yamni as yamnin
sinsni lani laih diski.
Kabamint balna baraknin lani tatalwa yakat pitni wauhnitaya as rawaswi yaknin
karangki. RAAN sauni muihni balna baraknin lani dunin yulni kat, baraknin sat
manas balna yaman atninki
Sisni tuhni kau diski, prukram,
baraknin warkni dawi muku untak
kidika diski sau daklana costa Ca-
ribe yakat.
Ma yaihkit kau di duda balna yakark kalpakwi baraknin lani yamnin sip balna
kidika walyakwi, mukuni untak walwi wark yamninki.
Pulitik, yalahwa lani balna dawi
niningh di yamna balna karak kal-
pakwi yamni yalahnin lani disna
mayang.kidika yulni yamah manas
kalhwi, daunin dawi ma yalahdinik
lani disdi mawi.
Indian sauni daklan bin yakat l as rawaswi yakninki muihni balna kidika kal-
pakwi yamni yalahnin lani duwi sauni daklana kau muih bang kidika yakmuknin
yulni.
Sau daklana kabamintni balna kidika Aslah yamwi parasnina dianinki muih
karak yul bauwi kapahni balna barangni yamnin yulni; kaput bik sauni bin dak-
lana dini balna kidika yamni main talnin yulni.
Kalpakwi Tingta yamnin, yulbauwi talnin ma yaihkit kau p binina karak sau
daklana kidika nandaknin yulni dawi pas kau dini bang kidika main talni yulni
bik, kaput bik muih kawa kidika laihwatnin yulni, kaput bik sauni daklana muihni
balna muku untak yaknin yulni kat.
P binina pas yakat muih balna ki-
dika yamni yalalahwaski dawakat
kal nakanglalauwaski,
P muihni balna biri biri kal nakanglaunin lani disna kidika wisam yamnin, bara-
knin taim bani yamnin kidika laih (di minik satni dahwi yaknin kidika ki), kal-
nakanglaunin tanka laih biri biri Tingta balna yamwi nininglaunin tanka kidikaki,
ais bin duduwa kidika kal yuwi kakaswi.
75
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
P binina pas yakat kapahni balna
barangni yamnin sip awas dana
mayang dawi barangni yamnin
anipis balna bik diski
P binina pas yakat Aslah kalahnan balan kidika parasni kalanin ki p balna
kidika main talnin yulni.
Asanglawana balna ymawi muih balna yakat ais kalahwa kidika di yulnin,
dawakat kulninna lani balna kidika duwi Tingta uk yamnin tani balna walninki.
Muhni lau kaupak sauni ramhni
duwa kidika diswi kiwi
Niningh sauni ramnhni duwa kidika yulni sauni daklana wauhnitaya kalanin.
Sauni daklana bin kabamintnim kidika muih balna karak yul bauwi talwi sauni
nanit daknin dawi pas kau di banlna bang kidika bik
Kalpakwi Tingta yamnin, yulbauwi talnin ma yaihkit kau p binina karak sau
daklana kidika nandaknin yulni dawi pas kau dini bang kidika main talni yulni
bik, kaput bik muih kawa kidika laihwatnin yulni, kaput bik sauni daklana muihni
balna muku untak yaknin yulni kat..
Asangpas main talnin muihni balna anin, indian sauni daklana bin yakat sulani
uk balna kanin awas yulni
Asangpas babauwa, sau kidika
sat uk di dahnin lani balna kidika
balna palni yaklauwi ma taimni
wirihwi .
Di minik satni dahwi yaknin pani dawi rits balna apaknin pani balna yamnin, di
wail satni kau, sana kapat, wami balna bik, pas muihni balna kasnin dini.
Asangpas ritsni balnam main talnin pani yamnin, was kidika pa binina yakat
taim bani duwa atnin yulni.
Sinsni lani niningh duda daika
disdi dismukna mayang ma taimni
dawi taim kidika karak, waralaih
ma taimni wirihwi atdi.
P binina muihni balna asangninapas risni main talnin lani rawasna duduwa
kidika nuhni kulninki dawi pirit lainni yakat lnina balna kidika bik.
P binina muihni balna asangninapas risni main talnin lani rawasna duduwa
kidika nuhni kulninki, asangpas sahyayakna kidi yulni, pan satni yaknin pani,di
pamnin pani, pan bas yaknin pani, kauhmak bani yaknin pani dawi di uk yamnin
pani balna. Pan yaknin kidika laih yamnin yulni manah yakninki, sau yakat di
dahnin kidika laih dahwi minik yakwi kasnin manah yulni dadahwi.
76
Sau dakalana tingpal saitni RAAN m taimni wirihwa kidika niningyakat sinsni tuhni kau tingta
yamnin balna.
77
KURIH 10
Ma sauki daklana RAAN ristni balna dawi
yaihnit kau dini balna yamni main talwi
yusmunnin pranimis balna
SERENA-GRAAN
M taimni wirihwa dawi asangpas main
talnin yulni sumalwi kiunin kidi GTI tanituna
balna dawi sau daklana kabamintni balna
karak kalpakwi yamninki
S
A
U
D
A
K
LA
N
A
TIN
G
P
A
L S
A
ITN
I A
LA
S YA
LA
H
N
IN
LA
N
I D
U
W
A
LYA
M
YA
N
G
U
D
U
H
N
A

S
A
U
D
A
K
LA
N
A
TIN
G
P
A
L S
A
ITN
I A
LA
S YA
LA
H
N
IN
LA
N
I D
U
W
A
P
A
N
D
A
W
I M
A
YA
IH
K
IT K
A
U
D
N
I B
A
LN
A
A
P
A
K
W
I Y
U
S
M
U
N
N
IN
SU
M
A
LW
A
U
D
U
H
N
A
B
IN
.

You might also like