ELEKTRK-ELEKTRONK TEKNOLOJS ZOLATRLER 522EE0128 Ankara, 2011 Bu modl, mesleki ve teknik eitim okul/kurumlarnda uygulanan ereve retim Programlarnda yer alan yeterlikleri kazandrmaya ynelik olarak rencilere rehberlik etmek amacyla hazrlanm bireysel renme materyalidir. Mill Eitim Bakanlnca cretsiz olarak verilmitir. PARA LE SATILMAZ. i AIKLAMALAR ....................................................................................................................ii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET-1..................................................................................................... 3 1. ZOLATRLER .................................................................................................................. 3 1.1. zolatrler...................................................................................................................... 3 1.1.1. Tanm ve Grevleri............................................................................................... 3 1.1.2. zolatr eitleri .................................................................................................... 4 1.2. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii......................................................................... 18 1.2.1. Elektriksel Boyutlandrma................................................................................... 18 1.2.2. Mekanik Boyutlandrma ...................................................................................... 18 1.2.3. zolatr Dolgu Gereci ve Balant Paralar........................................................ 19 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 20 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 21 RENME FAALYET-2................................................................................................... 22 2. DREKLERE ZOLATR MONTAJI .............................................................................. 22 2.1. Gerilime Gre Standarda Uygun zolatr Montaj Mesafeleri..................................... 22 2.2. zolatr Balant Paralar .......................................................................................... 24 2.2.1. zolatr Demirleri ................................................................................................ 24 2.3. zolatr Direk zerine Montaj Yapma Teknikleri .................................................... 26 2.4. Direk zerinde Emniyetli alma Kurallar.............................................................. 26 2.5. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii......................................................................... 27 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 30 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 31 RENME FAALYET-3................................................................................................... 32 3. TRAFO BNALARINA ZOLATR MONTAJI.............................................................. 32 3.1. Gerilime Gre Standarda Uygun Montaj Mesafeleri .................................................. 32 3.2. zolatr Kaide zerine ve Duvara Montaj Yapma Teknikleri .................................. 32 3.2.1. Trafo Binalarnda Montaj Yaplan zolatr Tipleri ............................................. 32 3.2.3. zolatr Montaj lem Sras ............................................................................... 34 3.3. zolatr Montajnda Dikkat Edilecek Hususlar........................................................... 34 3.4. zolatr Montajnda Emniyetli alma Kurallar....................................................... 34 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 36 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 37 RENME FAALYET-4................................................................................................... 38 4. ZOLATR KORUMA ELEMANLARI VE MONTAJI.................................................. 38 4.1. zolatrlerin Korunmas .............................................................................................. 38 4.1.1. zolatr Koruma Elemanlar ................................................................................ 38 4.1.2. Montaj ve Balant Teknikleri............................................................................. 42 4.1.3. Koruma Elemanlar Topraklama Balantlar...................................................... 43 4.2. Topraklamalar Ynetmelii ........................................................................................ 45 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 47 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 50 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 51 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 52 KAYNAKA......................................................................................................................... 53 NDEKLER ii AIKLAMALAR KOD 522EE0128 ALAN Elektrik Elektronik Teknolojisi DAL/MESLEK Yksek Gerilim Sistemleri MODLN ADI zolatrler MODLN TANIMI Enerji nakil hatlar ve koruma sistemlerinde kullanlan izolatrler hakknda bilgilerin kazandrld renme materyalidir. SRE 40/32 N KOUL n koulu yoktur. YETERLK zolatr ve balant elemanlarnn montajn yapmak MODLN AMACI Genel Ama Uygun ortam salandnda standartlara, Kuvvetli Akm Topraklamalar Ynetmeliine uygun ve hatasz olarak izolatr ve izolatr koruma elemanlarn seebilecek ve montajn yapabileceksiniz. Amalar 1. zolatrleri seebileceksiniz. 2. Direklere izolatr montajn yapabileceksiniz. 3. Trafo binalarna izolatr montajn yapabileceksiniz. 4. zolatr koruma elemanlarn seebilecek ve montajlarn yapabileceksiniz. ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI Ortam: Elektrik atlyesi, elektrik makineleri laboratuvar, iletme ortam Donanm: Projeksiyon, bilgisayar LME VE DEERLENDRME Modl iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra verilen lme aralar ile kendinizi deerlendireceksiniz. retmen modl sonunda lme arac (oktan semeli test, doru-yanl testi, boluk doldurma, eletirme vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir. AIKLAMALAR 1 GR Sevgili renci, Elektrik enerjisinin retildii santraller, ou zaman tketim blgelerinden uzakta kurulur. Bu bakmdan elektrik enerjisinin retildii yerlerden tketim blgelerine tanmas gerekmektedir. Gnlk hayatta pek ok kullanma alan bulunan elektrik enerjisinin iletim ve datmnn ekonomik bir ekilde yaplabilmesi, enerji alannda en nemli konulardan biridir. nceleri yalnz aydnlatma amal kullanlan elektrik enerjisi, daha sonralar pek ok alanda kullanlmaya balannca iletim ve datm sistemlerinin nemi artmtr. 19. yzyln sonlarna doru Avrupa ve Amerikada elektrik enerjisinin tanmasna balanm ancak gerilimin dk olmas nedeni ile iletim ksa mesafelere yaplabilmitir. Yurdumuzda ilk enerjinin tanmas 1902 ylnda Tarsusta yaplm, bir deirmenden elde edilen 2 kWlk bir g ehre tanmtr. Daha sonralar stanbul Silahtaraa Santrali iletmeye alm, onu byk ehirlerde kurulan santraller ve datm ebekeleri izlemitir. Bugn yurdumuzda pek ok hidroelektrik, termik, gaz trbinli ve dizel santraller elektrik enerjisi retmekte retilen bu enerji de en yksei 380 kV olan gerilimlerle ve enterkonnekte bir sistemle yurdun drt kesine tanmaktadr. Yukarda ksaca zetlediimiz elektrik enerjisi iletim ve datm sisteminin en nemli unsurlarndan biri de izolatrlerdir. Bu modl sonucunda izolatrleri ve izolatr koruma elemanlarn tanyacak, direklere ve trafo binalarna montajlarn yapabilecek bilgi ve yetenee sahip olabileceksiniz. GR 2 3 RENME FAALYET-1 Atlye ortamnda, verilen izolatrleri tanyacak ve hatasz olarak seebileceksiniz. Bulunduunuz yerleim birimindeki direk ve trafo binalarnn izolatrlerini inceleyiniz. Yksek gerilim tayan direkler ve alt sahalarnda kullanlan izolatrleri inceleyiniz. Dier izolatrlerle karlatrnz. zolatrlerin yapm malzemelerini aratrnz. zellikle porselen izolatrlerin tercih edilme sebeplerini aratrnz. 1. ZOLATRLER 1.1. zolatrler 1.1.1. Tanm ve Grevleri Enerji nakil hava hatlarnda kullanlan iletkenlerin direklere tespitine yarayan, iletkenleri hem tamaya hem de toprak ile dier iletkenlere kar izole etmeye yarayan ebeke malzemelerine izolatr denir. Enerji iletim ve datm ebekelerinde kullanlan izolatrlerin iki ana grevi vardr: Elektriksel bakmdan iletkenleri topraktan ayrmak letken arln ve iletkenlere gelen ek ykleri karlamak zolatrler, elektrik akmna kar byk diren gsteren, scak ve souk hava artlarna dayankl malzemeler olan porselen ve camdan imal edilir. Bunlara ilaveten, silikon ve epoksi reineli izolatrler de yaplmakta ancak maliyeti yksek olduundan pek kullanlmamaktadr. zolatrlerin iletkenlere gelebilecek ykleri emniyetli bir ekilde tayabilmeleri iin mekaniki dayanmlarnn da iyi olmas gerekir. RENME FAALYET1 AMA ARATIRMA 4 zolatr balca be ksmdan oluur: (ekil 1.1de izolatr ksmlar gsterilmitir.) Gvde: letkenin ve mesnet demirinin tutturulduu ksmdr. Tutturma yuvas: zolatr demirinin izolatre tespit edilebilmesi iin alan dz veya vidal ksmdr. Siper veya etek (damlalk): zolatrn elektriksel direncini artrmak iin gvdeye yaplm bir veya birden fazla kanatlardr. letken yuvas: zolatre balanacak olan iletkenlerin yerletirilmesi iin yaplm yuvalardr. Tutturma demiri (izolatr demiri): zolatr direk veya konsol (travers) zerine tespit etmeye yarayan demir aksamdr. ekil 1.1: zolatr ksmlar 1.1.2. zolatr eitleri zolatrler elektrik akmna kar direnci ok byk ve yksek derecedeki scakla dayankl porselen, cam, epoksi reine ve silikondan yaplr. 1.1.2.1. Yapld Malzemenin Cinsine Gre zolatr eitleri Porselen, cam, epoksi reineli ve silikon izolatrler olmak zere drt tanedir. Porselen izolatrler Isl ve mekaniki dayanmlarnn yksek olmasndan dolay ok eskiden beri kullanlan izolatrlerdir. 5 Resim 1.1: Porselen izolatrler Sert porselenden yaplan izolatrlerin yap maddeleri % 50 kaolin, % 25 feldspat ve % 25 kuvarstr. zolatrn dielektrik dayanmn artrmak iin ince bir sr (porselen) tabakasyla kaplanarak yzeyinin przsz (deliksiz) olmas salanr. Yzeyin przsz olmas, kirlenen izolatrlerin yamur sularyla kolayca temizlenmesine yardmc olur. Porselenin dielektrik dayanm 60-70 kV/cmdir ve cama gre daha azdr. Cam izolatrler Yapm malzemesi kalsiyum silikat ile sodyum silikat ergitilerek karm hline gelirse adi cam elde edilir. Adi cama baka maddeler de katlarak izolatrlerde kullanlan dayankl cam elde edilir. Dielektrik dayanmlar 140 kV/cmdir ve porselene gre daha fazladr. Maliyetleri ucuzdur. Saydam olduklarndan krk ve atlaklar kolayca grlebilir. Cam izolatrlerin termik genlemeleri, porselen izolatrlere gre daha kk olduundan ortam ssnn deimelerinde fiziki zarar grme olasl azdr. Nem, cam izolatr zerinde porselene gre daha abuk younlar, bu da cam izolatr zerinde pisliklerin toplanmasna ve kaak akmlara neden olur. Cam geiren bir madde olduundan gne nda daha az snr, porselen izolatr daha ok snr. Cam izolatrlerin mazisi porselen izolatrler kadar eski olmamakla birlikte, son zamanlarda yaplan enerji nakil hatlarnda cam izolatrler de kullanlmaktadr. l, buzullu blge veya ar k olan blgelerde, sisli-tozlu blgelerde cam tipi olanlar tercih edilir. Resim 1.2: Cam izolatr 6 Epoksi reineli izolatrler Dier izolatrlere nazaran pahal olduu iin lkemizde enerji nakil hatlarnda epoksi reineden yaplan izolatrler henz kullanlmaya balanmamtr. Ancak dhil sistemlerde bara ve ayrc mesnet izolatr olarak kullanlmaktadr. Silikon izolatrler Silikon izolatrlerin dier adyla kompozit izolatrlerin cam ve porselen izolatrlere kar birok stnlkleri olmakla beraber pahal olmalar dolaysyla kullanm alanlar azdr. Ancak gelimi gvenlik ortam salamas sebebiyle yakn gelecekte daha geni bir kullanm alan bulaca kesindir. Silikon izolatrlerin stnlklerini u ekilde sralayabiliriz: Darbelere kar dayankldr. Hafif olduundan tesise ek bir yk getirmez. Gerilme vb. kuvvetlere kar dayanm ok yksektir. zerinde yamur suyu, kar suyu tutunamadndan ark gibi nemli bir elektriksel olumsuzluk olmaz. atlama ve krlma riski ok azdr. ok souk ve ok scak havalarda bile zelliini kaybetmez. Gnein ultraviyole nlarndan etkilenmez. Kurulumu kolaydr. Resim 1.3: Epoksi reine ve silikon izolatrler 1.1.2.2. Porselen zolatrlerle Cam zolatrlerin Karlatrlmas Cam izolatrler, effaf olduundan atlama ve krlmalarn tespiti daha kolaydr, porselen izolatrlerde daha zordur. Cam izolatrlerin termik genlemeleri, porselen izolatrlere gre daha kk olduundan ortam ssnn deimesinde fiziki zarar grme olasl azdr. Cam, geiren bir madde olduundan gne nda daha az snr, porselen izolatr daha ok snr. Cam izolatrler, porselen izolatrlere gre hem daha ucuz hem de dielektrik dayanm daha yksektir. Nem, cam izolatr zerinde porselene gre daha abuk younlar. Bu da cam izolatr zerinde pisliklerin toplanmasna ve kaak akmlara neden olur. 7 1.1.2.3. Tad letkenin Gerilimine Gre zolatr eitleri Alak gerilim izolatrleri: Anma gerilimi 1000 Va kadar olan ve TS 76 kapsamna giren izolatrlerdir. Bunlar: Tayc (E), durdurucu (ED), mesnet (ED), gergi (ED), mekanik (EM) ve makara (EM) tipi izolatrlerdir. Kk boyutlu olanlar alak gerilimde kullanlr ve bunlara fincan tipi izolatrler de denilmektedir. 1 kVn zerindeki gerilimlerde VDH tipi izolatrler kullanlr. Pin tipi izolatrler ara izolatr ( N 80- E 80, N 95- E 95 sembolleri ile anlr), hat sonu veya balangc izolatr diye iki snfa ayrlr. ekilecek hava hatt iletkeni izolatr fincannda bulunan oyua oturtulur ve bir ba teli ile ya da zel bir kelepe ile skca tespit edilir. Resim 1.4: Pin tipi ve makara tipi AG izolatr Resim 1.5: Fincan tipi ( N60- 80- 95 ) mesnet izolatrler ve montaj demirleri Orta gerilim izolatrleri: Anma gerilimi 35 KVa kadar olan izolatrlerdir. Bunlar: Pn tipi izolatrler (VHD 10- 15- 20- 35) Hava Hatt mesnet izolatrleri ( VKS 35) Zincir izolatrler (U 40- 60- 70- 100) (K1) ubuk izolatrler ( L 40- 70- 100) Demir yolu izolatrleri Dolu tip mesnet izolatrleri (MD) Ayrc mesnet izolatrler (C 4 -170) Ayrc itici mesnet izolatrler (SCD 30) Geit izolatrleri (DAF 30 / 400) Bara mesnet izolatrleridir (SAR 30 ) Trafo buing izolatrleri 8 Resim 1.6: OG porselen PN tipi- ubuk- zincir izolatrler Yksek ve ok yksek gerilim izolatrleri: Anma gerilimi 35 KVtan byk olan izolatrlerdir. Burada porselen ve kompozit ( silikon) izolatrler yksek gerilim enerji iletim hatlarnda 170 kV ve 420 kV gerilim kademelerinde kullanlmaktadr. l, deniz ve endstriyel kirliliin yksek olduu blgelerde hidrofobik zelliinin yksek olmas sayesinde daha iyi yaltm salamas, kompozit izolatrn delinmez tip olmas, montaj kolayl, porselen izolatre ve cam izolatre oranla daha hafif olmas gibi avantajlarndan dolay tercih edilmektedir. Resim 1.7: YG porselen ve cam zincir izolatr 9 Resim 1.8: YG Silikon izolatr 1.1.2.4. Kullanma Yerlerine Gre zolatr eitleri zolatrler kullanm yerlerine gre iki eittir. Bunlar, dhil ve haric tip izolatrlerdir. Dhili tip izolatrler Trafo bina ii izolatrler Mesnet izolatrler, kapal tesislerin baralarn tamak ve yaltmak amacyla kullanlr. Tek veya ok paral olarak imal edilir. Duvar veya kaide zerine monte edilir. Resim 1.9: Mesnet tipi epoksi izolatr Geit izolatrler, bina iinden darya veya baralara, ayn zamanda bina dndan da ieriye enerji geilerinde kullanlan izolatrlerdir. 10 Resim 1.10: Hariten dhile geit izolatrleri Panolarda kullanlan izolatrler Mesnet izolatrler kullanlr. Kaide zerine montaj yaplrlar. Baralar tamak ve yaltmak amacyla kullanlr. Resim 1.11: Pano tipi mesnet izolatr Haric tip izolatrler Direklerde kullanlan izolatrler Mesnet izolatrler, 35 kVa kadar olan havai hatlarda tek veya ok paral olarak kullanlr. letkenleri tamak ve direklerden yaltmak zere travers zerine veya aa direklerde dorudan direin zerine montaj yaplr. 11 Resim 1.12 : Haric OG izolatrleri Resim 1.13: Haric AG izolatrleri Resim 1.14 : Zincir tipi izolatrler 12 Zincir izolatrlerin darbe, kopma ve krlma mukavemetleri, mesnet izolatrden fazla olduundan yksek ve ok yksek gerilimlerin tanmasnda tercih edilir. letkenleri tamak ve direklerden yaltmak zere travers zerine monte edilir. Trafo binas dnda kullanlan izolatrler Mesnet izolatrler Zincir izolatrler Geit izolatrler Resim 1.15 : Transformatr buing izolatr alt sahalarnda kullanlan izolatrler Mesnet izolatrler Zincir izolatrler 13 Resim 1.16: Yksek gerilim alt sahas 14 1.1.2.5. Yapl Tiplerine Gre zolatr eitleri ve Yaplar Mesnet izolatrler Enerji nakil hatlarn ve baralar tayan, bunlarn monte edilecekleri yerlere dememelerini salayan (izole eden) izolatrlerdir. Tek veya ok paral olarak cam veya porselenden imal edilir. Resim 1.17: AG ve OG izolatrler zolatrler, konsollara izolatr demirleri yardmyla tutturulur. zolatr demiri, vidal veya vidasz olarak izolatrle irtibatlandrlr. Vidasz olanlarnda dolgu maddesi olarak imento veya kurun kullanlr. Mesnet izolatrler hem alak gerilimde hem de 35 kVa kadar olan yksek gerilimlerde kullanlr. Mesnet izolatrlerinin ok paral olanlar 220 kV gerilimlere kadar kullanlabilmektedir. 15 ekil 1.2: Mesnet izolatr eitleri Zincir tipi izolatrler Ayn cins izolatrlerin uygun gerelerle birbirlerine eklenmesiyle elde edilen izolatrlerdir. Genellikle yksek gerilimli hava hatlarnn tanmasnda kullanlr. Resim 1.18: Zincir tipi OG porselen izolatrler Her izolatr elemannn alt ksmnda yuvarlak ekilde yaplm pim, st ksmnda ise bu pimin geebilecei yuva bulunur. Bu aparatlar yardmyla izolatr zincirini oluturan elemanlar birbirine eklenir. Elde edilen izolatr grubunun zincire benzemesinden dolay bu ismi almtr. Mekaniki dayanmlar ok yksektir. Kullanlaca blgenin iklim durumuna gre deiik tiplerde, cam veya porselenden yaplr. Resim 1.19: Zincir tipi izolatrn bir eleman Dhil Tip Haric Tip Havai Hat Mesnet zolatrleri 16 ekil 1.3: Zincir tipi izolatr grubu ve eitleri Zamanla enerji nakil hattnn geriliminde deiiklik yaplabilir. Gerilimin ykselmesi durumunda birka eleman eklenir, gerilimin dmesinde birka eleman karlr. Bylece hattn izolasyon deerini deitirme imkn olur. Mesnet tipi izolatrlerle zincir tipi izolatrlerin karlatrmasn yaplacak olunursa Zincir izolatrde, elemanlardan biri krlrsa sadece o eleman deitirilebilir. Mesnet izolatr krldnda ise tamam yenilenmelidir. Zincir izolatre eleman (damlalk) eklenerek farkl gerilimlerde kullanlabilir. Mesnet izolatr, sadece imal edildii gerilimde kullanlr. Mesnet izolatrler, yksek gerilim iin imal edildiinde ar ve kullansz olmaktadr. Zincir izolatr daha kullanldr. Zincir izolatrlerin kullanld hatlarn esneklii daha fazladr. Mesnet izolatrl hatlarda byle bir durum olmadndan kopma ihtimali daha fazladr. Geit izolatrleri Bina iinden darya veya baralara, ayn zamanda bina dndan da ieriye enerji geilerinde kullanlan izolatrlerdir. Yap olarak mesnet izolatrle ayn zellii tar. Cam veya porselenden yaplr. 17 Resim 1.20: Geit izolatrler ekil 1.4: Geit tipi izolatr eitleri Dhil Tip Haric Tip 18 1.2. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii zolatrler hava etkilerine ve iletme srasnda oluacak elektrik, mekanik ve elektrodinamik zorlanmalara dayanacak nitelikte olmal ve aadaki biimde boyutlandrlmaldr. 1.2.1. Elektriksel Boyutlandrma zolatrler, ilgili Trk standartlarna uygun olmaldr. Buna gre anma gerilimi 1000Va kadar olan ve TS 76 kapsamna giren izolatrler: Tayc izolatrleri (E) Durdurucu izolatrleri (ED) Mesnet izolatrleri (ED) Gergi izolatrleri (ED) Mekanik izolatrleri (EM) Makara izolatrleri (EM) Anma gerilimi 1000 Vtan yksek olan izolatrler: Mesnet izolatrleri (MN) Dolu tip mesnet izolatrleri (MD) Zincir izolatrler (Z.40.U) (K1) ubuk izolatrler (D) Ayrc mesnet izolatrler (C 4 - 170) Ayrc itici (SCD 30) Geit izolatrleri (DAF 30 / 400) Bara mesnet izolatrleri (SAR 30) 1.2.2. Mekanik Boyutlandrma Mesnet izolatrleri Mesnet izolatrlerinin kopma kuvveti, izolatrlere etki eden kuvvetlerin en az 2,5 kat ile iletkenin kopma kuvvetinin % 90'ndan en by olacak biimde seilir. Zincir izolatrler Zincir izolatrler, bu izolatrn kopma kuvveti ile izolatre etki eden kuvvetlerin en az 2,5 kat ile iletken kopma kuvvetinin % 90'ndan en by oluacak biimde seilir. Birden fazla paralel sral zincir izolatrlerde (n) paralel sral zincirin izin verilen yk, bir sral zincirin izin verilen yknn (n) katna eit olmaldr. Dier eit izolatrler Bunlar yukarda sz edilenlerin dnda kalan ubuk izolatrler, dolu ekirdekli mesnet izolatrleri ve iki balkl (motor) izolatrler olup bunlarda da en az yukarda sz edilen izolatrlerdeki gvenlik koullar aranr. 19 1.2.3. zolatr Dolgu Gereci ve Balant Paralar zolatr dolgu gereci zolatrleri demirlerine tespit etmek ve eitli izolatr blmlerini birletirmek iin kullanlacak dolgu gereleri ve balant paralar, herhangi bir genleme ya da benzeri olaylar nedeniyle bu izolatrlerde ar zorlanmalar oluturmamaldr. Bunlar, olas ksa devre zorlanmalarna kar dayankl olmaldr. zolatr balant paralar zolatr balant elemanlar, izolatrleri mesnet noktalarna ve iletken donanmlarna, izolatr elemanlarn birbirine balamaya yarayan paralardr. Mesnet izolatrlerinin tespit edilmesi iin kullanlan balant paralar, izolatre etki eden kuvvetlerin en az 2,5 kat ile iletkenin kopma kuvvetinin % 90'ndan byn karlamaldr. Zincir izolatrlerin balant paralar ise yapld malzemeye gre en az aada belirtilen emniyet kat saylar ile d ykleri karlamaldr: elik balant paralar iin 2,5 Kark alaml paralar iin 2,5 Temper dkm ve elik dkm paralar iin 3 Dkm alaml paralar iin 4 Birden fazla paralel sral zincir izolatrlerin zincirlerinden birinin kopmas durumunda geriye kalan ve ekmeye zorlanan balant paralar, gerecin kopma kuvvetinin % 50'sinden fazlasna zorlanmamaldr. Resim 1.21: zolatr balant paralar 20 UYGULAMA FAALYET lem Basamaklar neriler Yapm gerelerine gre izolatr eitlerinin yapm malzemelerini ve zelliklerini analiz ediniz. Yapm gerelerine gre izolatr eitlerini bulunuz, inceleyiniz ve lleri hakknda bilgi edininiz Kullanm yerlerine gre izolatr eitlerinin kullanm nedenleri ve zelliklerini analiz ediniz. Kullanm yerlerine gre izolatr eitlerinin kullanm nedenleri ve zelliklerini analiz ediniz. Yapl tiplerine gre izolatr eitlerinin kullanm nedenleri ve zelliklerini analiz ediniz. Yapl tiplerine gre izolatr eitlerinin kullanm nedenleri ve zelliklerini analiz ediniz. KONTROL LSTES Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadklarnz iin Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz. Deerlendirme ltleri Evet Hayr 1. Yapm gerelerine gre izolatrlerin seimini yapabildiniz mi? 2. Kullanm yerlerine gre izolatrlerin seimini yapabildiniz mi? 3. Yapl tiplerine gre izolatrlerin seimini yapabildiniz mi? DEERLENDRME Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz. UYGULAMA FAALYET 21 LME VE DEERLENDRME Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. ( ) Enerji nakil hatlarn, alt sahalar ve datm merkezlerinde baralar tespit edildikleri yerden yaltan ve tayan elemanlara izolatr denir. 2. ( ) Yapld malzemenin cinsine gre izolatrler porselen izolatrler, cam izolatrler ve epoksi reineli izolatrler olmak zere gruba ayrlr. 3. ( ) zolatr demiri, izolatr direk veya konsol (travers) zerine tespit etmeye yarayan demir aksamdr. 4. ( ) Porselen izolatrler, cam izolatrlere gre hem daha ucuz hem de dielektrik dayanm daha yksektir. 5. ( ) Nem, cam izolatr zerinde porselene gre daha abuk younlar. Bu da cam izolatr zerinde pisliklerin toplanmasna ve kaak akmlara neden olur. 6. ( ) Zincir izolatre eleman (damlalk) eklenerek farkl gerilimlerde kullanlabilir. Mesnet izolatr sadece imal edildii gerilimde kullanlr. 7. ( ) Zincir izolatrlerin kullanld hatlarn esneklii daha fazladr. Mesnet izolatrl hatlarda byle bir durum olmadndan kopma ihtimali daha fazladr. 8. ( ) Geit izolatrleri bina iinden darya veya baralara, ayn zamanda bina dndan da ieriye enerji geilerinde kullanlan izolatrlerdir. 9. ( ) Kopilya, mesnet izolatrlerin birbirine eklenmesini salayan bir elemandr. 10. ( ) zolatrler, konsollara izolatr demirleri yardmyla tutturulur. zolatr demiri, vidal veya vidasz olarak izolatrle irtibatlandrlr. DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz. LME VE DEERLENDRME 22 RENME FAALYET-2 Uygun ortam ve ara gere salandnda her yerde, standartlara ve Kuvvetli Akm, Topraklamalar Ynetmeliine uygun olarak direklere izolatr montajn hatasz yapabileceksiniz. Bulunduunuz yerleim birimindeki direk eitlerini (aa, beton ve demir) inceleyiniz. Bu direklerde kullanlan izolatr tiplerini aratrnz. Yksek gerilim tayan direklerde kullanlan izolatrleri inceleyiniz. Dier izolatrlerle karlatrnz. Bu incelemelerinizde grdnz izolatr tiplerini iziniz. 2. DREKLERE ZOLATR MONTAJI 2.1. Gerilime Gre Standarda Uygun zolatr Montaj Mesafeleri Enerji nakil hatlar, eitli nedenlerle titreim ve salnm yapar. Bunlara, kularn konmas ve havalanmas, kar ve buzlarn krlarak dklmesi ile rzgrlarn neden olduu titreim ve salnmlar rnek verilebilir. Bu olumsuzluklara direkler arasndaki mesafeler ile iletkenlerin cinsi, arl ve sehmi de etki eder. Gerek yukarda anlatlan sebepler gerekse yksek gerilimlerin emniyetli tanmalar gz nnde bulundurulduunda izolatrler arasndaki montaj mesafeleri byk nem tamaktadr. Bu mesafeler: Hava hatlarnda malzeme, kesit, salg ve anma gerilimleri ayn olan, ayn ya da farkl yatay yzeylerde bulunan iletkenler arasndaki en kk (D) uzakl aadaki formle gre hesaplanr: D= k. (Fmak + L) 1/2 + (U/150) Bu formlde, D: Direk zerinde iletkenler arasndaki uzaklk (m) k: Bir kat say olup bu kat say alak gerilimde 0,35, yksek gerilimde 0,50 alnacaktr. Fmak: Hesaplanan direin en byk aklna ilikin en byk salg (sehim) (m) L: Tayc zincir izolatrn uzunluu (m) (Mesnet izolatrnde L=0 alnacaktr.) U: Hattn fazlar aras anma gerilimi (kV) RENME FAALYET2 AMA ARATIRMA 23 Bir direk zerinde birden fazla sistem bulunursa ve bunlarda malzeme, kesit, salg ve anma gerilimleri farkl ise bu iletkenler arasnda alnacak en kk D uzakl, her devrenin kendi salg ve gerilimlerinin yukarda verilen formlde yerine konmas ile bulunacak deerlerden en byne eit olacaktr. Resim 2.1: Zincir tipi YG cam izolatrler Forml ile ilgili olarak aadaki uyarlarn dikkate almas gerekir: Konsol ve travers boylar ile bunlar arasndaki uzaklklar yukardaki gibi hesaplanmakla birlikte gerilim altndaki iletkenler arasndaki uzakln (U/150) mden daha az olmad dorulanacaktr. Bu uzaklk 0,20 mden az olamaz. Yukarda hesaplanan konsol ve travers boylar ile bunlar arasndaki uzaklklar, ayrca kamlanma kontrol yaplarak dorulanacaktr. Bir direkte birbirinin stnde bulunan iletkenlerden, alttaki iletkenin zerindeki buz yknn birdenbire dmesinden sonra alttaki iletkenin dey dzlemde bir srama yapaca varsaylarak sramadan sonra stteki buzlu iletkene uzakl (U/150) mden az olmayacaktr. Bu uzaklk 0,20 mden az olamaz (Bu madde yalnzca yksek gerilimli byk aralkl hatlara uygulanr.). Ayn direk zerinde bulunan yksek ve alak gerilimli iletkenlerin balant noktalar arasndaki dey uzaklk en az 1,5 m olacaktr. Alak gerilimli kk aralkl hatlarda iletkenler arasndaki uzaklk 0,40 mden az olmayacaktr. Bu uzaklklar aadaki durumlarda kltlebilir: Gerilimleri birbirine eit olan ayn faz iletkenlerinde letkenlerin birbirine dememesi iin gerekli gvenlik nlemleri alnm olan hatlarda Hat iletkenleriyle topraklanm metal blmler arasndaki uzaklk en az; (U/150 + 0,05) m olacaktr. 24 Bu uzaklk yksek gerilimli hava hatlarnda 0,20 mden, alak gerilimli hava hatlarnda da 0,05 mden az olamaz (U: Fazlar aras anma gerilimidir (kV)). 2.2. zolatr Balant Paralar 2.2.1. zolatr Demirleri zolatr demirleri, plak iletkenli havai hatlarda izolatrlerin mesnetlerine balantsn salayan bir balant elemandr. zolatr demirleri, izolatre ya uygun bir malzeme ile dondurularak ya da yerine vidalanarak tespit edilir. 2.2.1.1. Mesnet Tipi zolatr Demirleri Enerji nakil hatlarnda kullanlan mesnet tipi izolatrlerin konsola balantsn salayan gerelerdir. Resim 2.2: zolatr demirleri 25 2.2.1.2. Zincir Tipi zolatr Demirleri Enerji nakil hatlarnda kullanlan zincir tipi izolatrlerin konsola balantsn salayan gerelerdir. Bu gereler, hat hrdavat malzemeleri olarak adlandrlmtr. Kullanldklar yerlere gre aadaki gibi snflandrlrlar: Tek ask takm ift ask takm Tek gergi takm ift gergi takm Resim 2.3: Zincir tipi izolatr montaj elemanlar ekil 2.1: YG tesislerinde izolatr montaj elemanlar ve ekilleri 26 Tm izolatr demirleri imalatlarndan sonra hava artlarndan etkilenmemeleri iin galvanizle kaplanmtr. 2.3. zolatr Direk zerine Montaj Yapma Teknikleri zolatr montajnn yaplaca direk tipine gre (aa, beton ve demir) kullanlacak izolatr demirleri seilir. Mesnet izolatrn izolatr demirlerine, artname ve tekniine gre tespiti yaplr. Zincir izolatrlerin ask ve gergi tertibatlar, tekniine gre birletirilerek takm hline getirilir. Diree uygun ara ve gereler yardmyla klr (ayakalk, asansr, merdiven vb.). Direin cinsine gre setiimiz izolatrn montaj, direk veya travers zerine ara ve gereler yardmyla yaplr (somun, cvata, anahtar takm vb. yardmyla). Resim 2.4: Havai hatlarda izolatr montaj 2.4. Direk zerinde Emniyetli alma Kurallar OG (orta gerilim) ve YG (yksek gerilim) tesislerinde her trl almalar aadaki ilemlerden sonra yaplmaldr: zerinde allacak tehizat gerilimsiz brakmak iin nce kesiciler, sonra ayrclar almaldr. Tesisin gvenlik altna alnmas amacyla kesme cihazlar ile kumanda tertibat zerine gvenlik kartlar, ikaz ve ihbar levhalar konmaldr. alma yerinde gerilim yokluunun kontrol, iletkenlerin her biri zerinde neon lambal gerilim kontrol stankas (gerilim dedektr), hat tfei ve benzeri zel aletler yardm ile yaplmaldr. Gerilim yokluu tespit edilince mahalli topraklama ve ksa devre etme ilemleri, alma yerinin mmkn olduu kadar yaknnda ve alma yerini besleyebilecek btn kollar zerinde yaplmaldr. Yukarda anlatlan ilem, enerji kaynaklarndan ayrlm olan hat paralar zerinde de yaplmaldr. nk bu paralar, atmosferik ar gerilimler veya endksiyon tesirinde kalm olabilir. 27 Topraklama ve ksa devre yapma ilerinde izole eldivenler, baret, izole ayakkab, izole hal veya izole tabure ile stankalar kullanlmaldr. Topraklama ayrcs baklarnn hepsinin kapal olmas arttr. alma yeri levhalar, bayraklar, flamalar, kordonlar, bariyerler vb. iaretlerle snrlanmaldr. Tesislerin msait olduu hllerde, gerilim altnda kalm bulunan ksmlarna yaklalmasn yasaklayc levhalar konulmaldr. emniyeti salandktan sonra ayakalk, emniyet kemeri, baret, i ayakkabs, i eldiveni vb. koruyucu ara gereler giyilir. Diree, uygun ara ve gereler yardmyla klr. Direk tipine gre (aa, beton ve demir) setiimiz ve hazrladmz izolatrlerin, ilem basamaklarna uygun olarak montaj yaplr. 2.5. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii zolatr dolgu gereci zolatrleri demirlerine tespit etmek ve eitli izolatr blmlerini birletirmek iin kullanlacak dolgu gereleri ve balant paralar, herhangi bir genleme ya da benzeri olaylar nedeniyle bu izolatrlerde ar zorlanmalar oluturmamaldr. Bunlar, olas ksa devre zorlanmalarna kar dayankl olmaldr. Resim 2.5: zolatr dolgu gereci zolatr balant paralar zolatr demirleri zolatr demirleri, plak iletkenli havai hatlarda izolatrlerin mesnetlerine balantsn salayan bir balant elemandr. zolatr demirleri, izolatre ya uygun bir malzeme ile dondurularak ya da yerine vidalanarak tespit edilir. zolatr demirlerini iki gurupta inceleyebiliriz: 28 o Mesnet tipi izolatr demirleri N-80 tipi deveboynu izolatr demirleri, aa direklerde kullanlr. Resim 2.6: Deve boynu izolatr demirleri N-80A tipi izolatr demirleri, alak gerilim traversli direklerde kullanlr. N-80B tipi izolatr demirleri, alak gerilim traversli tesislerde durdurucu izolatrlerde kullanlr. DT.C-15 tipi izolatr demirleri, 15 kVluk OGENH (Orta gerilim enerji nakil hatlar) tayc olarak VHD-15 izolatr ile kullanlr. DT.B-15 tipi izolatr demirleri, 15 kVluk OGENH durdurucu olarak VHD-15 izolatr ile kullanlr. DT.C-35 izolatr demiri, 35 kVluk OGENH tayc olarak VHD-35 izolatr ile kullanlr. DT.B-35 izolatr demiri, 35 kVluk OGENH durdurucu olarak VHD-35 izolatr ile kullanlr. DMN.30-T izolatr demiri, 15 KVluk OGENH tayc olarak mesnet dolu tip izolatrlerle birlikte kullanlr. Tm izolatr demirleri, imalatlarndan sonra hava artlarndan etkilenmemeleri iin galvanizle kaplanmtr. o Zincir tipi izolatr demirleri Enerji nakil hatlarnda kullanlan zincir tipi izolatrlerin konsola balantsn salayan gerelerdir. Bu gereler, hat hrdavat malzemeleri olarak adlandrlmtr. 29 30 UYGULAMA FAALYET Semi olduunuz uygun yere ( travers- konsol- trafo binasna vb.) ynetmelie gre mesnet ve zincir tipi izolatr montajn yapnz. lem Basamaklar neriler Kullanlan diree ve alma ortamna uygun izolatr seiniz. alma sresince i gvenlii kurallarna uyunuz ve i gvenlii ekipmanlarn kullannz Kullanlan gerilime uygun izolatr seiniz. zolatr eitlerini gzden geiriniz zolatr montaj aparatlarn seiniz zolatr gerilim dayanmlarn gz nnde bulundurunuz. zolatrleri montaj aparatlar ile tutturunuz Zincir tipi izolatrleri birbirine tuttururken kopilyalarn iyice yerine oturduuna dikkat KONTROL LSTES Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadklarnz iin Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz. Deerlendirme ltleri Evet Hayr 1. Mesnet tipi izolatre montaj aparatn tutturabildiniz mi? 2. Zincir tipi izolatre montaj aparatn tutturabildiniz mi? DEERLENDRME Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz. UYGULAMA FAALYET 31 LME VE DEERLENDRME Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. ( ) Kularn konmas ve havalanmas, kar ve buzlarn krlarak dklmesi ile rzgrlar, enerji nakil hatlarnda titreim ve salnmlara neden olur. Bu olumsuz duruma direkler arasndaki mesafeler ile iletkenlerin cinsi, arl ve sehmi de etki eder. 2. ( ) Gerilim altndaki iletkenler arasndaki uzaklk U/250 mden az olmamaldr (U: Hattn KV cinsinden gerilimi.). 3. ( ) Mesnet tipi izolatr demirleri, mesnet tipi izolatrlerin konsola veya direklere balantsn salayan gerelerdir. 4. ( ) OG ( orta gerilim ) ve YG ( yksek gerilim ) tesislerinde zerinde allacak tehizat gerilimsiz brakmak iin nce kesiciler, sonra ayrclar almaldr. 5. ( ) OG (orta gerilim) ve YG (yksek gerilim) tesislerinde, tesisin gvenlik altna alnmas amacyla kesme cihazlar ile kumanda tertibat zerine gvenlik kartlar, ikaz ve ihbar levhalar konmaldr. 6. ( ) OG ve YG tesislerinde alma yerinde gerilim yokluunun kontrol, iletkenlerin her biri zerinde kontrol kalemi vb. aletler yardm ile yaplmaldr. DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz. LME VE DEERLENDRME 32 RENME FAALYET-3 Uygun ortam ve ara gere salandnda her trl yerde, standartlara ve Kuvvetli Akm, Topraklamalar Ynetmeliine uygun olarak trafo binalarna izolatr montajlarn hatasz yapabileceksiniz. Bulunduunuz yerleim birimindeki trafo binalarndaki izolatr tiplerini aratrnz. Bu izolatrlerle direklerde kullanlan izolatr tiplerini karlatrnz. 3. TRAFO BNALARINA ZOLATR MONTAJI 3.1. Gerilime Gre Standarda Uygun Montaj Mesafeleri Trafo binalarnda ak alanlardaki direklerin maruz kald rzgr, kar, buz, kular, sehim vb. etkilerin hibiri olumaz. Bu sebeple iki izolatr aras mesafenin tespiti iin gerilimlerin uygun tanma mesafelerinin gz nnde bulundurulmas yeterlidir. Buna gre iki izolatr arasndaki mesafe, D=U/150 orantsyla bulunur. D: letkenler arasndaki uzaklk (m) U: Fazlar aras anma gerilimi (kV) Yukardaki ilem sonucunda bulunan deer ne olursa olsun, iki izolatr arasndaki mesafe 20 cmden aa olamaz. 3.2. zolatr Kaide zerine ve Duvara Montaj Yapma Teknikleri 3.2.1. Trafo Binalarnda Montaj Yaplan zolatr Tipleri Trafo binalarnda montaj yaplan izolatr tipleri: Dhil ve haric bara mesnet izolatr, dhilden dhile ( Bina ii) geit izolatrleri, dhilden harice geit izolatrleridir. RENME FAALYET3 AMA ARATIRMA 33 3.2.1.1. Dhil ve Haric Bara Mesnet zolatr artnamesine ve standardna uygun evsafta, proje ve artnamesine uygun akm deerlerinde ve sistem gerilimlerinde dhil tip mesnet izolatr ve artnamesinde belirtilen yzeysel kaak mesafeli, eilme ve krlma yklerine dayankl hric tip mesnet izolatr kullanlr. Resim 3.1: Mesnet tipi izolatrler ve baralar 3.2.1.2. Dhilden Dhile (Bina i ) Geit zolatrleri artnamesine ve standardna uygun olarak projesine uygun akm ve gerilim deerlerinde, metal ksmlar korozyona dayankl malzemeden balant terminalleri monte edilmi olarak tespit flan zerinde galvanizli topraklama cvatas ile komple porselen veya basnl dkme epoksi reineden mamul geit izolatr kullanlr. 3.2.1.3. Dhilden Hrice (Bina i-Bina D) Geit zolatrleri artnamesine ve standardna uygun olarak projesine uygun akm ve gerilim deerlerinde, metal ksmlar korozyona dayankl malzemeden tijleri ve balant terminalleri monte edilmi olarak tespit flan zerinde galvanizli topraklama cvatas ile komple porselen veya basnl dkme epoksi reineden mamul geit izolatr kullanlr. Resim 3.2: Trafo binas ve geit izolatrleri 34 3.2.3. zolatr Montaj lem Sras Yksek gerilimde alma kurallar ile ilgili gvenlik tedbirleri alnr. Gerilime gre uygun izolatr seilir. zolatr kaidesi trafo binasna ara ve gereler yardmyla monte edilir. zolatr kaidesi zerine, yukarda hesaplanan mesafelere gre izolatrlerin montaj yaplr. Bina iine geit izolatrleri kullanlarak enerji girii yaplr. 3.3. zolatr Montajnda Dikkat Edilecek Hususlar zolatrlerin trafo binalarna montajlar yaplrken aadaki hususlara dikkat edilmelidir: Yksek gerilimle ilgili gvenlik tedbirleri tamamyla alnm olmaldr. zolatr kaidesini yerletirmek iin salam bir zemin seilmelidir. zolatr kaidesi, uygun tarzda zemine yerletirilir. Salam olmas iin kaynak ve cvatalama yaplr. Cvata balarnn ezilmemesine, somunlarn di syrmamasna dikkat edilir. Yaltm malzemelerinin yaltmlarnn bozulmamasna dikkat edilmelidir. Montaj yaplrken ara ve gereler usulne uygun olarak kullanlmaldr. 3.4. zolatr Montajnda Emniyetli alma Kurallar OG ve YG tesislerinde her trl almalar aadaki ilemlerden sonra yaplacaktr: Tesislerin msait olduu hllerde, gerilim altnda kalm bulunan ksmlarna yaklalmasn yasaklayc levhalar konulmaldr. zerinde allacak tehizat gerilimsiz brakmak iin nce kesiciler, sonra ayrclar almaldr. Tesisin gvenlik altna alnmas amacyla kesme cihazlar ile kumanda tertibat zerine gvenlik kartlar, ikaz ve ihbar levhalar konmaldr. Resim 3.3: Trafo binas gvenlik ve uyar levhalar 35 alma yerinde gerilim yokluunun kontrol, iletkenlerin her biri zerinde neon lambal gerilim kontrol stankas, yksek gerilim dedektr ve benzeri zel aletler yardm ile yaplmaldr. Topraklama ve ksa devre yapma ilerinde izole eldivenler, baret, izole ayakkab, izole hal veya izole tabure ile stankalar kullanlmaldr. Resim 3.4: Kiisel gvenlik ara gereleri Topraklama ayrc baklarnn hepsinin kapal olmas arttr. Resim 3.5: Ayrclarda kullanlan mesnet izolatrleri alma yeri levhalar, bayraklar, flamalar, kordonlar, bariyerler vb. iaretlerle snrlanmaldr. emniyeti asndan emniyet kemeri, baret, i ayakkabs, i eldiveni vb. koruyucu ara gereler giyilmelidir. Ayrca alma alan izole hal, tabure vb. ara gerelerle yaltlm olmaldr. 36 UYGULAMA FAALYET Ynetmelie gre geit izolatr montajn yapnz. lem Basamaklar neriler Kullanlan gerilime uygun izolatr seiniz. zolatr eitlerini gzden geiriniz Kullanlaca yere uygun izolatr seiniz zolatr gerilim dayanmlarn gz nnde bulundurunuz. Gerilime uygun mesafeleri tespit ediniz. ki izolatr arasndaki mesafe 20 cmden aa olamaz kuraln unutmaynz.. zolatrn duvara montajn yapnz Formlden faydalannz. D= U/150 zolatrn kaideye montajn yapnz. YG alma kurallarna dikkat ediniz. KONTROL LSTES Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadklarnz iin Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz. Deerlendirme ltleri Evet Hayr 1. Kullanm yerine ve gerilim deerine gre uygun izolatr seebildiniz mi? 2. zolatrler iin standartlara uygun montaj mesafesini tespit edebildiniz mi? 3. zolatrlerin standartlara uygun olarak montajn yapabildiniz mi? DEERLENDRME Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz. UYGULAMA FAALYET 37 LME VE DEERLENDRME Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. (.......) Trafo binalarnda iki izolatr arasndaki mesafe D=U/150 orantsyla bulunur. 2. (.......) Yksek gerilimlerin kontrol, yksek gerilim dedektr ile yaplr. 3. (.......) Trafo binalarnda yaplacak her trl ilerde izole eldivenler, baret, izole ayakkab, izole hal, izole tabure vb. kullanlmaldr. 4. (.......) Trafo binalarnda dhil ve haric bara mesnet izolatrleri ile geit izolatrleri kullanlr. 5. (.......) Cvata balar ve somunlar almayacak ekilde ezilerek monte edilir. 6. (.......) Geit izolatrleri, bina iinden darya veya baralara, ayn zamanda bina dndan da ieriye enerji geilerinde kullanlan izolatrlerdir. DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine geiniz. LME VE DEERLENDRME 38 RENME FAALYET-4 Uygun ortam ve ara gere salandnda her trl yerde, standartlara ve Kuvvetli Akm, Topraklamalar Ynetmeliine uygun olarak izolatr koruma elemanlarn seebilecek ve montajlarn yapabileceksiniz. Elektrikte arkn ne anlama geldiini aratrnz. Yksek gerilimli nakil hatlarnda ark olumasnn sebeplerini aratrnz. Yksek gerilimli nakil hatlarnda ark olumasn nlemek ve arkn zararl etkilerini azaltmak amacyla alnan tedbirleri aratrnz. 4. ZOLATR KORUMA ELEMANLARI VE MONTAJI 4.1. zolatrlerin Korunmas 4.1.1. zolatr Koruma Elemanlar letim ve datm hatlarnda, eitli sebeplerle ( atmosferik olaylar, iletkenlerin kopup birbirinin zerine dmesi vb.) ar gerilimden dolay (ark) atlama meydana geldiinde izolatrleri korumak iin baz koruyucular kullanlr. Bunlar, ark koruma halkalar, ark boynuzlar, ark emberleri, kukonmazlardr. 4.1.1.1. Ark Koruma Halkalar Resim 4.1de grld gibi izolatr zincirinin iletkenle temasl tarafna izolatr saracak ekilde iletken bir koruma halkas konur ve iletken balama aparatna balanr. Resim 4.1: Ark koruma halkas RENME FAALYET4 AMA ARATIRMA 39 Ark koruma halkalar, ark boynuzu ile birlikte kullanlr. zolatr zerinde meydana gelen arkn, ark boynuzu ile halka arasnda akn salayarak topraa gemesini salar. 4.1.1.2. Ark Boynuzlar Ark atlamasnda koruma yaplmaz ise izolatr porseleni genellikle krlr ve dklr. Arkn izolatr zerinden atlamasn nlemek iin zincir tipi izolatrlerde ark boynuzlar kullanlr. Resim 4.2: Trafo buing ark boynuzu ve zincir tipi izolatr ve ark boynuzlar ekil 4.1de grld gibi boynuzlardan biri izolatrn st ksmnda olacak ekilde konsolda veya traverste bulunur ve toprakla irtibatlanr. Boynuzun dieri ise izolatrn alt ksmnda bulunur ve iletkeni izolatre balama aparatna balanr. Bu ekilde ark, izolatrden belirli bir uzaklkta tutularak izolatrn zarar grmesi nlenmi olur. ekil 4.1: Ark boynuzu prensip emas 40 Ark boynuzu aral, hava artlar arlatnda ve deniz seviyesinden ok ykseldiinde yeniden ayarlanmaldr (Boynuz aral arttrlmaldr.). Deniz seviyesinden 1.000 metre ykseklikten sonraki her 100 metrede boynuz aral %1,5 artrlmaldr. Tablo 4.1de VDE (Alman) standartlarna gre kV cinsinden iletme gerilimi ve buna karlk gelen elektrot boynuz aklklar verilmitir. letme Gerilimi (kV) Boynuzlar Aras Mesafe (cm) 6 6 10 8,6 15 11,5 30 22 60 40 150 83 380 230 Tablo 4.1: VDE (Alman) standartlarna gre elektrot boynuz aklklar 4.1.1.3. Ark Koruma emberleri zolatr zerinde yzeysel atlama (ark) meydana geldii anda rzgr eserse ark, izolatrn altna girebilir ve zarar verebilir. Bu durumu nlemek iin izolatrn alt ve st ksmna iletken emberler konur. Ark atlamas, emberler arasnda gerekleir. ekil 4.2: Ark koruma emberi prensip emas 41 Resim 4.3: Ark koruma emberi 4.1.1.4. Kukonmazlar Kukonmazlarn grevi, adndan da anlald gibi kularn izolatrler zerine konmasn nlemektir (ekil 4.3) . Havai hat direkleri, kularn en ok konduklar yerlerden biridir. Byk yapl kularn direk balarna konarken ya da havalanrken kanatlar yksek gerilim hatlarna temas edebilmektedir. Bu temas, hatlar aras ksa devrelere sebep olmakta ve hat gvenliini tehlikeye sokmaktadr. ekil 4.3: Kukonmaz 42 Resim 4.4: Kukonmazlar Tm bu sakncalar olabildiince azaltmak iin kularn direk tepesine konacaklar anda ayaklarna veya gvdelerine batarak konmalarn nler. 4.1.2. Montaj ve Balant Teknikleri 4.1.2.1.Montaj lem Sras Enerji nakil hattnn gerilimine gre uygun bir izolatr koruma eleman seilir. Emniyet kurallarna uygun olarak montaj iin diree klr. Montaj yaplacak malzemeler, montaj srasna gre diree kartlr. Travers zerine malzemeler srasna gre montaja balanr. Montaj biten elemanlar zerine iletkenler, tekniklerine uygun ekilde balants yaplr. Yaplan uygulama kontrol edilir. Malzemelerle birlikte aa inilir. 4.1.2.2. Montajda Dikkat Edilecek Hususlar Emniyet kurallarna uygun ekilde diree klmaldr. Kesinlikle malzemelerin yaltkanlklarnn bozulmamasna dikkat edilir. Somun ve cvatalarn montajlar yaplrken uygun alet ve avadanlklar kullanlr. Kesinlikle somun ve cvatalarn di syrmamasna dikkat edilir. Montaj yaplan koruma elemanlarnn gerilim aralklarna dikkat edilir. 43 4.1.3. Koruma Elemanlar Topraklama Balantlar 4.1.3.1. Topraklama ve nemi Elektrik tesislerinde aktif olmayan blmler ile sfr iletkenleri ve bunlara bal blmlerin bir elektrot yardm ile toprakla iletken bir ekilde birletirilmesine topraklama denilmektedir. Elektrik sistemlerinin devamlln salamak ve insan hayatn gvenceye almak iin elektrik sistemlerinde, gerilim altndaki ksmlar yaltlr. Topraa kar yaltmda, eitli sebeplerle her zaman bozulma ve delinme eklinde hata meydana gelmesi kanlmazdr. Topraklama, meydana gelebilecek bu eit bir hata durumunda insan hayatn gvenceye almak maksadyla uygulanacak ilemlerden biridir. Dier taraftan ebekelerin dzgn almasn salamak maksad ile topraklama ilemine gerek duyulur. Topraklama, balca maksatla yaplmaktadr: Koruma topraklamas: nsanlar tehlikeli dokunma gerilimlerine kar korumak iin iletme aralarnn aktif olmayan ksmlarnn topraklanmasdr. letme topraklamas: letme akm devresinin, tesisin normal iletilmesi iin topraklanmasdr. Fonksiyon topraklamas: Bir iletiim tesisinin veya bir iletme elemannn istenen fonksiyonu yerine getirmesi iin yaplan topraklamadr. Yldrm etkilerine kar koruma, rayl sistem topraklamas, zayf akm cihazlarnn topraklanmasdr (ekil 4.4). 7 TOPRAKLAMALAR Koruma topraklamas letme topraklamas Fonksiyon topraklamas Koruma topraklamas L1 L2 L3 PEN R B R A R A ekil 4.4: Topraklama eitleri Koruma topraklamas, alak gerilim tesislerinde temas gerilimine kar koruma yntemlerinden biridir. 44 Yksek gerilim tesislerinde ise temas gerilimine kar korumada kullanlacak tek yntemdir. Bata da belirtildii gibi iletme aralarnn aktif olmayan blmleri, uygun ekilde toprak iine tesis edilmi olan bir topraklama dzenine iletken bir ekilde balanarak koruma topraklamas elde edilir. Burada uygulanan yntem ile hata hlinde, insan vcudu zerinden geecek akm olduka az tutmak ve bu arada devredeki koruma cihazlarnn almasn salayarak arzal ksmn hzla devre d olmasn salamaktr. letme topraklamas, alak gerilim ebekelerinde transformatrlerin sfr noktalarnn doru akm tesislerinde bir kutbun veya orta iletkenin topraklanmas ile yaplr. Bylece sistemde, topraa kar oluacak gerilimin belirli deerleri amamasna allr. Orta ve yksek gerilim ebekelerinde iletme topraklamas, lkelerin ynetmeliklerine gre deimektedir. lkemizde orta gerilim ebekeleri, diren zerinden topraklanmaktadr. Yksek gerilim ebekelerinin ise direkt olarak topraklanmas yoluna gidilmektedir. 4.1.4.2. Topraklamann Yapl Aadaki ekil 4.5te alak ve yksek gerilim hava hatlarnda yaplan topraklamalara ait emalar verilmitir. Alak gerilim ebekelerinde direklerin metal ksmlar, A.gerilim ebekesi ntr hattna balanmal ve direk alt ucundan uygun bir toprak elektroduna irtibatlanmaldr. Yksek gerilim hatt tayan mterek direklerde ve trafo direklerinde de ayn ilem uygulanr. Buna gre topraklamann yapl iin gerekli ilem basamaklar aada sralanmtr: Topraklama levhasnn cinsine gre (bakr, galvanizli elik sac, galvanizli erit veya topraklama elektrodu) ukur alr. Topraklama ukuru, 50-100 cm kadar derinlikte olmaldr. Topraklama ukurunun tabanna nemli olmas iin bir miktar kum serilir. Bu kumun zerine bir miktar tuz serilir (Kmr tozu da olabilir.). Topraklama levhasnn etkili alan (toprak temas yzeyi), en az 0,5 m 2 olmaldr (70*70 veya 100*50 cmlik). Topraklama levhalarnn kalnl, bakr levhalar iin en az 2 mm, galvanizli elik saclar iin en az 3 mm olmaldr. Topraklama iletkeninin kesiti, faz iletkeninin kesitinin yarsndan az olmamaldr (Bakr iletkenler iin en kk kesit toprak stnde 16 mm 2 , toprak altnda ise 50 mm 2 olmaldr.). Topraklama levhas zerine topraklama iletkeni, somunlu cvata ile salam bir ekilde tutturulur. Topraklama ukuruna topraklama levhas indirilir. Topraklama ukuru toprakla doldurulur (Levhalarn etrafna kesinlikle ta ve kum konulmaz.). Topraklama levhasna balanm olan topraklama iletkeni tesise irtibatlandrlr. Topraklama hem tesisin korunmas hem de insan hayat bakmndan son derece nemlidir. Bu yzden topraklama sistemlerinin zaman zaman kontrol edilmesi gerekir. 45 80 L1 L2 L3 PEN R E Alak gerilim hava hatlar iin topraklamalar U F I E ekil 4.5: Alak ve orta gerilim tesislerinde topraklamalar 4.2. Topraklamalar Ynetmelii Topraklama tesislerinin kurulmas iin temel koullar: Mekanik dayanm ve korozyona kar dayanklln salanmas gerekir. Isl bakmdan en yksek hata akmna (hesap yolu ile bulunan) dayankl olmas gerekir. letme aralar ve nesnelerin zarar grmesinin nlenmesi gerekir. En yksek toprak hata akm esnasnda, topraklama tesislerinde ortaya kabilecek gerilimlere kar insanlarn gvenliinin salanmasdr. Btn topraklamalar, Topraklama Ynetmeliine, Elektrik Datm Tesisleri Genel Teknik artnamesine, Tip Projelerine, TEDA artname ve uygulama esaslarna uygun olarak yaplacaktr. Topraklama iletkeni olarak iletme topraklamalarnda 50 mm 2 kesitinde bakr iletkenli NYY kablo, koruma topraklamalarnda 95 mm 2 galvanizli rgl elik iletken veya muadili en az 100 mm 2 kesitinde 3 mm kalnlnda scak daldrma galvanizli erit kullanlacaktr. Aydnlatma direklerinin veya AG saha datm kutularnn topraklama elektrodu yerine gerektiinde topraklama sistemi olarak 35, 50 veya 95 mm 2 rgl bakr iletken kullanlacaktr. Aada belirtilen topraklama malzeme ve montajlar, AG - YG ebekeleri, bina ve direk trafo postalarnn koruma ve iletme topraklamalar ile parafudr topraklamalar iin geerlidir. Santral, datm merkezleri ve indirici trafo merkezleri topraklamalar iin gerekli malzemeler, keif listelerinde gsterilir ve Topraklama Ynetmeliine ve Tip Projelerine gre yaplr. 46 50 mm NYY kablo (iletme topraklamas iin) o Montaj: zoleli topraklama kablosunun artnamesine, projesine ve uygulama esaslarna uygun olarak kanala, diree, duvara vb. montaj, montaj iin gerekli tespit kroeleri, cvata, somun vs. gerekli her trl malzemedir. Galvanizli erit o Malzeme: En az 100 mm 2 kesitinde en az 3 mm kalnlnda scak daldrma galvanizli erittir. o Montaj: Galvanizli eridin artnamesine, projesine ve uygulama esaslarna uygun olarak kanala, diree, duvara vb. montaj, montaj iin gerekli tespit kroeleri, cvata, somun vs. gerekli her trl malzemedir. rgl bakr iletken o Malzeme: 35, 50 veya 95 mm 2 rgl bakr iletkendir. o Montaj: Gerektiinde rgl bakr iletkenin artnamesine, projesine ve uygulama esaslarna uygun olarak kanala, diree, duvara vb. montaj, montaj iin gerekli tespit kroeleri, cvata, somun vs. gerekli her trl malzemedir. Topraklama elektrodu (topraklama kaz) o Malzeme: Topraklama elektrodu olarak 65x65x7mm kebentten 2 m boyunda scak daldrma galvanizli topraklama kaz veya muadili galvanizli borudur. o Montaj: Elektrodun artnamesine, projesine ve uygulama esaslarna gre st ucu toprak yzeyinden en az 50 cm derinde olacak ekilde gmlmesidir. 47 UYGULAMA FAALYET 1) Gerekli i gvenlii tedbirlerine uyarak uygun ara gere ile izolatr koruma elemanlarnn montajn yapnz. lem Basamaklar neriler Montaj yaplm izolatre uygun ark koruma halkasn seiniz. Emniyet nlemlerini almay unutmaynz. Gerekli i gvenlii kurallarna uyarak uygun ara gere ile ark koruma halkas montajn yapnz. Cvata ve somunlarn di syrmamasna dikkat ediniz Ark koruma halkasna topraklama hattnn balantsn yapnz Topraklamann standartlara uygun olmasna dikkat ediniz. 2) Ark boynuzu montaj lem Basamaklar neriler Montaj yaplm izolatre uygun ark boynuzunu seiniz. zolatr koruma seimi yaparken kullanlacak yerin gerilimini ve tehlikeyi gz nnde bulundurunuz. Gerekli i gvenlii kurallarna uyarak uygun ara gere ile ark boynuzu montajn yapnz. Emniyet nlemlerini almay unutmaynz Ark boynuzuna topraklama hattnn balantsn yapnz. Cvata ve somunlarn di syrmamasna dikkat ediniz. UYGULAMA FAALYET 48 3) Ark koruma emberi montaj lem Basamaklar neriler Montaj yaplm izolatre uygun ark koruma emberini seiniz. zolatr koruma seimi yaparken kullanlacak yerin gerilimini ve tehlikeyi gz nnde bulundurunuz. Gerekli i gvenlii kurallarna uyarak uygun ara gere ile ark koruma emberinin montajn yapnz. Emniyet nlemlerini almay unutmaynz Ark koruma emberine topraklama hattnn balantsn yapnz. Cvata ve somunlarn di syrmamasna dikkat ediniz. 49 4) Kukonmazlarn montaj lem Basamaklar neriler Montaj yaplm izolatre uygun kukonmaz seiniz. zolatr koruma seimi yaparken kullanlacak yerin gerilimini ve tehlikeyi gz nnde bulundurunuz. Gerekli i gvenlii kurallarna uyarak uygun ara gere ile kukonmaz montajn yapnz. Emniyet nlemlerini almay unutmaynz Cvata ve somunlarn di syrmamasna dikkat ediniz. KONTROL LSTES Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadklarnz iin Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz. Deerlendirme ltleri Evet Hayr 1. zolatrlere uygun koruma elemanlarnn seimini yapabildiniz mi? 2. zolatrlere koruma elemanlarnn montajn standartlara uygun yapabildiniz mi? DEERLENDRME Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz. 50 LME VE DEERLENDRME Aadaki cmlelerin banda bo braklan parantezlere, cmlelerde verilen bilgiler doru ise D, yanl ise Y yaznz. 1. ( ) Enerji nakil hatlarn, yksek gerilimin zararl etkilerinden korumak iin kullanlan koruma elemanlar ark koruma halkalar, ark boynuzlar ve ark emberleridir. 2. ( ) Ark koruma halkas, izolatr zerinde meydana gelen arkn ark boynuzu ile halka arasnda akn salayarak topraa gemesini salar. 3. ( ) Arkn izolatr zerinden atlamasn nlemek iin zincir tipi izolatrlerde ark boynuzlar kullanlr. 4. ( ) Kukonmazlarn grevi, adndan da anlald gibi kularn izolatrler zerine konmasn nlemektir. 5. ( ) Topraklama levhalarnn kalnl bakr levhalar iin en az 3 mm, galvanizli elik saclar iin en az 2 mm olmaldr. 6. ( ) Topraklama levhasnn etkili alan, en az 0,05 m 2 olmaldr. 7. ( ) Topraklama iletkeninin kesiti, faz iletkeninin kesitinin yarsndan az olmamaldr (Bakr iletkenler iin en kk kesit toprak stnde 16 mm 2 , toprak altnda ise 50 mm 2 olmaldr.). 8. ( ) Ark boynuzu aral, hava artlar arlatnda ve deniz seviyesinden ok ykseldiinde yeniden ayarlanmaldr (Boynuz aral arttrlmaldr.). 9. ( ) Topraklama ukuru en az 50 cm derinliinde olmaldr. DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise Modl Deerlendirmeye geiniz. LME VE DEERLENDRME 51 MODL DEERLENDRME KONTROL LSTES Bu modl kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz beceriler iin Evet, kazanamadklarnz iin Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz. Deerlendirme ltleri Evet Hayr zolatrler 1. zolatrlerin eitlerini seebildiniz mi? 2. zolatrlerin yapldklar malzemeye, kullanlma yerlerine ve yapl tiplerine gre eitlerini seebildiniz mi? Direklere izolatr montaj 3. zolatr tipini ve gerekli ara gereleri seebildiniz mi? 4. Diree izolatrn montajn gvenlik kurallarna uygun olarak yapabildiniz mi ? Trafo binalarna izolatr montaj 5. Duvara veya kaide zerine montaj yaplacak izolatr ve gerekli ara gereleri seebildiniz mi? 6. zolatrn montajn gvenlik kurallarna uygun olarak yapabildiniz mi ? zolatr koruma elemanlar ve montaj 7. zolatr koruma elemanlarnn eitlerini seebildiniz mi? 8. Montaj ve topraklamalar ynetmeliklere uygun olarak yapabildiniz mi? DEERLENDRME Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetlerini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise bir sonraki modle gemek iin retmeninize bavurunuz. MODL DEERLENDRME 52 CEVAP ANAHTARLARI RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI 1 Doru 2 Yanl 3 Doru 4 Yanl 5 Doru 6 Doru 7 Doru 8 Doru 9 Yanl 10- Doru RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI 1 Doru 2 Yanl 3 Doru 4 Doru 5 Doru 6 Yanl RENME FAALYET-3N CEVAP ANAHTARI 1 Doru 2 Doru 3 Doru 4 Doru 5 Yanl 6 Doru RENME FAALYET-4N CEVAP ANAHTARI 1 Doru 2 Doru 3 Doru 4 Doru 5 Yanl 6 Yanl 7 Doru 8 Doru 9 Doru CEVAP ANAHTARLARI 53 NERLEN KAYNAKLAR KAYNAKA KILIN Eyp, Endstriyel Elektrik Ders Kitab, Kahramanmara, 2000. YAVA Hakan, Bina Enerji Giri Sistemleri, Ankara, 2009. Topraklamalar Ynetmelii, Ankara, 2001. Kuvvetli Akm Tesisleri Ynetmelii, Ankara, 2003. TEDA, TEA yaynlar, brorleri KAYNAKA