Opscula Article by Ten Rhijn

Opuscula Selecta Neerlandicorum de arte
medica. Jaargang 1937

bron
Opuscula Selecta Neerlandicorum de arte medica. Jaargang 1937. xxx, xxx 19xx
Zie voor verantwoording: http://www.dbnl.org/tekst/_opu001193701_01/colofon.htm
2009 dbnl /erven M.A. van Andel / erven D. Schouten / erven F.M.G. de Feyfer
X
Afbeeldingen - portraits.
recto Pl. I GULIELMUS PISO
(miniature)
1)1)
Pl. I verso Title of De Indiae
utriusque re naturali et
medica (1658)
Pl. II recto et verso Illustrations of De Indiae
utriusque re naturali et
medica (1658)
Pl. III recto Wilhelmus ten Rhyne
Pl. III verso Document, confrming that
ten Rhyne has taken his
degree at Andegavum
(Angers)
Pl. IV recto et verso Cornelis Bontekoe
Pl. V recto Illustration of Tractatus
novi de potu caphe, de
Chinensium the et de
chocolata (1685)
Pl. V verso Illustrations of de Blegny,
Le bon usage du th, du
caff et du chocolat pour
la prservation des
maladies (1687)
1) Van PISO was geen enkel portret bekend, tot voor kort het Nederlandsch Tijdschrift voor
Geneeskunde in het bezit kwam van een ovaal miniatuur (4 bij 4 cM.) op koper, waarvan
de ebbenhouten lijst op den achterkant de vermelding bevat: Portret van G. PISO med.
physician bij JOAN MAURITS. Zonder voor de authenticiteit in te staan, geven wij
curiositeitshalve een vergroote reproductie ervan weder.
1) Not a single portrait of PISO was known, till recently the Nederlandsch Tijdschrift voor
Geneeskunde obtained possession of an oval miniature (4 by 4 cM.) on copper, on the back
of the ebony frame of which there was the following notice: Portret van G. PISO med.
physician bij JOAN MAURITS (Portrait of G. PISO, med. physician to JOAN MAURITS). For
the sake of curiosity and without guaranteeing its authenticity, we give an enlarged
reproduction of it.
Opuscula Selecta Neerlandicorum de arte medica. Jaargang 1937
*1
GULIELMUS PISO.
*2
Title of GULIELMI PISONIS De Indiae utriusque re naturali et medica, 1658.
XI
Gulielmus Piso
Capita nonnulla de ventris fuxibus, de
dysenteria, de lue Indica, de Ipecacunha.
XII
Inleiding.
Met de verovering van Olinda, een versterking op de kust van Brazili, begon in het
jaar 1630 een nieuw tijdperk in het bestaan der West-Indische Compagnie. Tot dat
tijdstip had zij er zich toe bepaald, de vijanden der Republiek te verontrusten en
afbreuk te doen in dat gedeelte van hun overzeesch gebied, van waar hun een
onafgebroken stroom van rijkdommen toevloeide. De aanvallen op de rijke
retourvloten der Spanjaarden en het verontrusten van hun nederzettingen bleken
echter op den duur niet mogelijk, zonder het bezit van versterkingen en havens, welke
als basis van haar ondernemingen konden dienen en haar scheepsmacht een veilig
toevluchtsoord en gelegenheid tot onderhoud en herstel konden verschaffen.
Nadat haar invloedsspheer zich in den loop van enkele jaren na deze vestiging
zoodanig had uitgebreid, dat de kern van een blijvende nederzetting was gevormd
en de betrekkingen met de inboorlingen de kans op vreedzame verhoudingen en een
voor beide partijen bevredigende samenwerking konden doen verwachten, achtte de
Ed. Compagnie den tijd gekomen, haar gezag een vasteren vorm te geven en besloot
de behartiging van haar belangen aan een, met uitgebreide volmacht bekleeden,
vertegenwoordiger op te dragen. Behalve de handhaving van het gezag der Compagnie
en het treffen van de daartoe noodige maatregelen, zou ook een nauwkeurige en
doelmatige verkenning van het onbekende Westelijke vasteland, een degelijke en
loonende ontginning van zijn natuurlijke rijkdommen, het bevorderen der kolonisatie,
het scheppen van ordelijke toestanden en de bescherming en versterking van de
bestaansmiddelen der ingezetenen tot zijn taak behooren. Ingevolge dit besluit werd
JOAN MAURITS VAN NASSAU, veldoverste in Staatschen dienst, een kleinzoon van
JAN VAN NASSAU, den broeder van WILLEM VAN ORANJE, tot gouverneur van Brazili
benoemd; den 25sten October 1636 vertrok hij naar zijn nieuwe bestemming.
De keus, door bewindhebbers gedaan, had moeilijk beter kunnen zijn. Onder de
3000 man, die op 12 schepen den tocht naar het Westen aanvaardden, bevond zich
een kern van geleerden en kunstenaars, geschikt en bereid den gouverneur in zijn
grootsche plannen tot hervorming en ontwikkeling
XIII
Introduction.
With the conquest of Olinda, a fortifcation on the coast of Brazil, in the year 1630,
there began a new era in the existence of the Dutch West-Indian Company. Up to
that time, it had restricted itself to the disturbing and damaging of the enemies of the
Republic in those parts of their oversea territory whence an unbroken streamof riches
fowed to them. The attacks on the rich homeward bound feets of the Spaniards and
the harassing of their settlements, proved impossible in the long run, however, without
the possession of fortifcations and harbours to serve as bases of its enterprises and
as shelters for the repair of its naval force.
When the sphere of its infuence had, in the course of a few years after the
establishment of these, spread to such an extent that the centre of a permanent
settlement had been formed, and when the relations with the natives justifed the
expectation of peace and a satisfactory coperation, the West-Indian company,
considering that the time had come to give more defnitite shape to its authority,
resolved to en trust its interests to the care of a representative endowed with extensive
power. Besides the taking of the necessary measures to maintain the company's
authority he was expected to promote accurate and effcient reconnoitring of the
unknown western continent, adequate and remunerative reclaiming of the treasures
of its soil, to encourage colonisation and create order and protect and enlarge the
means of existence of the inhabitants. In consequence of this resolution JOAN MAURITS
VAN NASSAU, general in the service of the States, grandson to JAN VAN NASSAU,
WILLIAM OF ORANJE's Brother was appointed governor of Brazil and left for his
destination on the 25th of October 1636, reaching it on the 23rd of January 1637.
No better choice could have been made. Among the three thousand men who, in
twelve ships, started on the voyage to the West, there was a nucleus of artists and
scholars ready and ft to assist the governor in the execution of his great plans for
the reform and development of his new territory. Of
XIV
van zijn nieuwe gebied bij te staan. Behalve door kunstenaars, zooals den
bouwmeester PIETER POST en de schilders ELBERT EECHOUT en FRANS POST, werd
hij vergezeld door Dr. WILHELM VAN MILAENEN, aangesteld als lijfarts van den
gouverneur en chef van den geneeskundigen dienst in Brazili, wien tevens het
natuurkundig onderzoek der Amerikaansche kolonie was opgedragen.
Eenige gelegenheid te toonen, dat hij voor zijn veelomvattende taak geschikt was,
heeft dezen echter ontbroken; reeds den 25sten Augustus 1637 schreef MAURITS aan
H. Negentien:
Wy hebben U.Ed. voor dezen geschreven, aangaande het overlijden van den heer
WILHELM VAN MILAENEN, medicinae doctor, soo gelieve U Edele naer een ander
bequaem en ervaren persoon uyt te sien en ons wel spoediglyck te sturen, want hier
niemant is, die men de cure van eenige sware ofte periculeuse siekte soude mogen
vertrouwen, soodat Syne Excellentie by gebreck zich tegenwoordich dient van eenen
portugeschen doctor. Wy hebben wel een goed chirurgyn of twee, maar dienen niet
boven haren muyl te gaan, want sy onderwinden haar lichtelyk meer, als sy connen
uitvoeren.
Aan dit verzoek is met bekwamen spoed gevolg gegeven; nog in het eind van
hetzelfde jaar bereikte Dr. WILLEM PISO, geneesheer te Amsterdam, zijn nieuwe
bestemming. Ondanks zijn jeugdigen leeftijd was het hem blijkbaar reeds gelukt de
aandacht op zich te vestigen en werd hein staende op syn vertrek naer Brezyl door
J. VAN DEN VONDEL een Behouden reis toegezongen, waarvan de eerste regels
luiden:
O PIZO, die tot 's Graven heil
Naar 't suickerlant Brezyl gaat varen,
Gewenschte wint, die vare in t zeil
En zette u vrolick op het strant,
Daar NASSAU nu zijn vaandel plant.
De nieuwe functionaris der West-Indische Compagnie, wien dit hartelijk vaarwel
gold, was in 1611 te Leiden geboren, als zoon van HERMANUS PIES of PISO VAN
CLEEF, die den 6en Mei 1607, op 27-jarigen leeftijd, te Leiden als student in de
medicijnen was ingeschreven. Hij schijnt deze studie niet te hebben voltooid en wordt
in later jaren als luitspeler en organist der Hooglandsche kerk genoemd. Zijn oudste
zoon WILLEM echter, reeds in 1623, op 12-jarigen leeftijd, als student ingeschreven,
deelde blijkbaar de voorliefde van zijn vader voor de studie der geneeskunde en
heeft, na zich op de Latijnsche school voorloopig te hebben bekwaamd, o.a. de lessen
van HEURNIUS en SCREVELIUS aan dezelfde universiteit gevolgd. Deze studie werd
op 4 Juli 1633 met een promotie te Caen besloten.
XV
the former may be mentioned the master-builder PIETER POST and the painters ELBERT
EECHOUT and FRANS POST; among the latter Dr. WILHELM VAN MILAENEN, physician
to the governor and chief of the medical service in Brazil, who was also charged with
physical research in the American colony.
He did not get the chance, however, to prove himself suitable for these manifold
tasks, for, already on the 25th of August 1637, MAURITS wrote to the G. Nineteen:
We wrote to you, Honoured Gentlemen, concerning the death of Mr. WILHELM
VAN MILAENEN; may it please you to fnd some other capable and experienced man
and send him out to us without delay, for there is no one here to whom could be
entrusted the care of any serious or dangerous disease, so that, at present, in cases
of necessity, his Excellence calls in a Portuguese doctor. We have indeed one or two
good surgeons, but ought not to expect too much of them, for they are only too ready
to take more upon themselves than they can achieve.
With due speed this request was complied with; before the end of the same year Dr.
WILLEMPISO, physician in Amsterdam, reached his newdestination. Notwithstanding
his youthful age, he had evidently already succeeded in attracting attention and, on
the point of leaving for Brazil', he was, by J. VAN DEN VONDEL, wished a safe
Journey, the frst lines of which run (translated):
O PISO, who for the Count's weal,
Art sent to Brazil's sugar lands,
May happy breezes fan thy sails,
And waft thee to the favoured strands
Where NASSAU now his standard plants.
The new functionary of the West-Indian Company, to whom this cordial farewell
was addressed, was born in Leyden in 1611, as the son of HERMANUS PIES or PISO
VAN CLEEF who, at the age of twenty-seven, had matriculated on the 6th of May
1607, as a student of medicine. He does not seem to have fnished these studies and
is mentioned, in later years, as lute-player and organist of the Hoogland kerk. His
eldest son WILLEM, however, who matriculated as early as 1623, at the age of twelve,
evidently shared his father's preference for the study of medicine and, after his
preparatory training at the Latin School, attended the lectures of a.o. HEURNIUS and
SCREVELIUS at the same university. On the 4th of July 1633 he graduated at Caen.
XVI
Merkwaardig is het, dat hij voor deze promotie de universiteit heeft gekozen, waar
ook Prof. VAN BAERLE in het jaar 1620, na zijn ontslag als hoogleeraar te Leiden, in
de geneeskunde was gepromoveerd. Daar BARLAEUS in Januari 1632 zijn oratio
inauguralis als professor aan de illustre school te Amsterdam had gehouden, zou dit
er op kunnen wijzen, dat de vriendschappelijke verhouding tusschen hem en PISO,
die in latere jaren bestaan heeft, reeds uit dien tijd dagteekent en dat PISO, zoo hij al
niet te Amsterdam woonde, daar toch vrij goed bekend was, een vermoeden, dat
versterkt wordt door het hiervoor aangehaalde afscheidsvers van VONDEL.
Dat PISO de eigenschappen bezat, die hemgeschikt maakten aan de veelomvattende
en uiteenloopende eischen, die hem werden gesteld, naar behooren te voldoen, mag
uit zijn standaardwerk, een statigen, voortreffelijk uitgevoerden en fraai verluchten
folioband, die in het jaar 1648 bij HACKIUS en ELZEVIER te Amsterdamhet licht zag,
worden besloten.
Behalve over een degelijke kennis van de geneeskunde en de historia naturalis,
beschikte hij over een bewonderenswaardige werkkracht, een scherp vermogen van
waarneming en de gave zijn ervaringen en indrukken bevattelijk en overzichtelijk te
boek te stellen. Wanneer wij bedenken, onder welke omstandigheden de stof voor
zijn werk is verzameld, hoe het ambt van lijfarts van den gouverneur, de zorg voor
den geneeskundigen dienst der kolonie, de behandeling van zieken en gezonden in
en buiten het hospitaal, verzwaard door den invloed van een tropisch klimaat en de
onvermijdelijke tegenspoeden, die hemin een tamelijk primitieve omgeving wachtten,
hun storenden invloed op geregeld wetenschappelijk werk hebben doen gelden, dan
mogen wij dezen pionier der natuurwetenschappen onzen lof en onze bewondering
niet onthouden.
Verplaatst in een wereld, waar levensomstandigheden, bodem, klimaat, inwoners,
dieren- en plantenwereld nagenoeg in ieder opzicht verschilden van de omgeving,
waarin hij was opgevoed en gevormd, was hij vrijwel op zich zelf aangewezen, om
daarin den weg te vinden en zijn landgenooten in te wijden in den overstelpenden
rijkdom, dien de natuur over die overzeesche gewesten had uitgestort. Om met dit
reuzenwerk te durven beginnen, was meer noodig dan de werklust, het
uithoudingsvermogen en de dorst naar kennis, die hem in zijn voornemen hebben
doen slagen. Zijn bewondering en ontzag voor de goddelijke natuur, die zich op zoo
wisselende wijze en in zulk een onuitputtelijken rijkdom van vormen, kleuren en
verschijningen over de geheele aarde openbaart, doet hem van tijd tot tijd zijn
zakelijke en nauwkeurige beschrijvingen afbreken, om uiting te geven aan de
gevoelens, die hem bezield hebben, dit grootsche werk te ondernemen. Vooral in de
voorrede van De Indiae utriusque re naturali et medica treft het ons, hoe hij in
duidelijke termen zijn verbazing en verontwaardiging
XVII
It is note worthy that he chose the university where also professor VAN BAERLE
graduated in medicine, in 1620, after his dismissal as professor of the Leyden
University. It is very likely that the friendly relations that existed between the two
men in later years dated from this time. In January 1632 BARLAEUS held his oratio
inauguralis as professor of the Illustrious School in Amsterdam and though PISO did
perhaps not live in Amsterdamat the time, he must have been very well-known there,
a supposition which is confrmed by VONDEL's farewell poem, quoted above.
That PISO possessed the qualities enabling him to satisfy the manifold and diverse
requirements made of him, may be concluded fromhis standard work, an exceedingly
well-executed, wonderfully illuminated folio volume, which appeared in the year
1648 at HACKIUS and ELZEVIER's in Amsterdam.
Besides a sound knowledge of medicine and historia naturalis, he had marvellous
energy, keen power of observation, and the gift of describing his experiences and
impressions clearly and comprehensibly. If we consider under what circumstances
the subject-matter for his work was collected, how the functions of physician to the
governor and of chief of the medical service of the colony, the treatment of the sick
and the healthy in and outside the hospital, in addition to the strain of the tropical
climate and the inevitable diffculties connected with rather primitive surroundings,
interfered with regular scientifc work, we cannot but admire this pioneer of physical
science.
Transferred to a world in which not only the conditions of life, soil, climate, but even
the inhabitants, animals and plants were in almost every way different from those to
which he had been accustomed, he was almost entirely left to his own devices to fnd
his way in it, and introduce his compatriots to the overwhelming riches lavished by
nature on these oversea regions. To start on this enormous undertaking more was
required than the energy, the power of endurance and the thirst of knowledge which
enabled him to succeed. His awe of and admiration for divine nature revealing itself
in such various ways and with such inexhaustible wealth of forms, colours and
phenomena all over the earth, causes him, from time to time to break off his exact
and businesslike descriptions in order to express the feelings which inspired him to
undertake this great work. Especially in the introduction to De Indiae utriusque re
naturali et medica, he gives expression to his astonishment and indignation at his
contemporaries and at preceding generations, who excited themselves to
XVIII
uitspreekt over zijn tijdgenooten en vorige geslachten, die met groote inspanning en
levensgevaar de onmetelijke zeen hebben doorkruist, om de uiteinden der aarde te
bereiken en te betreden en op het oogenblik Oosten West-Indi aan hun belangen
hebben onderworpen, zonder echter blijk te geven, eenig oog te hebben voor de
wonderwerken van God en de natuur, die daar in zulk een weelderigen overvloed
zijn te aanschouwen.
Het resultaat van deze groots opgezette verkenning van de natuurlijke gesteldheid
der Braziliaansche gewesten, zooals dit in de Historia naturalis Brasiliae is
opgeteekend, danken wij niet aan PISO alleen. Van zijn medewerkers, MARCGRAV
en CRALITZIUS, beiden als student in de geneeskunde te Leiden ingeschreven, heeft
vooral de eerste een belangrijk aandeel in dit onderzoek op zich genomen. Dat de
resultaten van CRALITZIUS' medewerking niet duidelijk zijn te bepalen, mag daaraan
worden toegeschreven, dat deze niet belangrijk kunnen zijn geweest: reeds kort na
zijn aankomst in Brazili is hij gestorven.
De Historia naturalis geeft weinig aanleiding tot verschil van meening over de
vraag, welk aandeel aan PISO en welk aan MARCGRAV moet worden toegeschreven.
In de inhoudsopgaven vindt men, na de vier onder PISO's naam vermelde boeken:
De Medicina Brasiliensi, respectievelijk handelend over het klimaat en de natuurlijke
gesteldheid, de ziekten, de giftige planten en dieren met hun tegengiften en de krachten
der inheemsche geneeskruiden, acht boeken vermeld van de hand van GEORG
MARCGRAV van Liebstadt bij Meissen, onder den titel: Historiae Rerum naturalium
Brasiliae, waarin de planten, dieren en inboorlingen van dat land stelselmatig en
uitvoerig worden behandeld en met eigen teekeningen van den schrijver toegelicht.
In de tweede uitgaaf van PISO's werk: De Indiae utriusque re naturali et medica,
in 1658 verschenen en vermeerderd met de zes boeken van JACOBUS BONTIUS
Historiae naturales et medicae Indiae Orientalis is deze duidelijke scheiding tusschen
het aandeel van PISO en MARCGRAV vervallen.
Reeds bij de eerste uitgaaf van PISO's werken, was ook MARCGRAV niet meer in
het land der levenden, zoodat PISO zelf diens aanteekeningen, door J. DE LAET
bewerkt, bij zijn werk heeft gevoegd, opdat de asch van den overledene de hem
toekomende eer zou ontvangen, daarbij uitdrukkelijk verklarend, dat MARCGRAV
zich van zijn deel van het onderzoek, de aardrijkskunde, de natuurlijke historie en
de sterrenkunde betreffend, steeds met ijver en toewijding heeft gekweten. Deze
duidelijke en waardeerende uitspraken in de eerste uitgave van PISO's werk te vinden,
zouden al voldoende zijn, om hem vrij te pleiten van de beschuldiging met geleende
veeren te pronken. Hoewel PISO in zijn tweede uitgaaf: De Indiae utriusque re naturali
et medica, waarschijnlijk om herhalingen te vermijden en de leesbaarheid en
overzichtelijkheid te bevorderen, de rangschikking der hoofdstukken heeft
XIX
the utmost and risked their lives crossing immeasurable seas to reach and set foot on
the ends of the earth, so that now the East- and West-Indies are submitted to their
interests, and yet never gave any proof of having an open eye to the marvels of God's
creation, which are revealed there in such rich profusion.
It is not to PISO only that we owe the result of this nobly conceived reconnoitring of
the natural dispositions of the Brasilian regions, which has been recorded in the
Historia naturalis Brasiliae. Of his collaborators MARCGRAV and CRALITZIUS, both
matriculated as students of medicine in Leyden, especially the former had a great
share in these investigations; that the results of the latter's contribution cannot clearly
be perceived may be ascribed to the fact that they cannot have been important: he
died shortly after his arrival in Brazil.
In the Historia Naturalis there is little to cause difference of opinion concerning the
question what share should be attributed to PISO or to MARCGRAV. In the table of
contents, after the four books mentioned under PISO's name: De Medicina Brasiliensi,
treating respectively of the climate and the natural condition, of the diseases, the
poisons of plants and animals and their antidotes, and the curative power of native
medicinal herbs, we fnd eight books named, written by GEORG MARCGRAV of
Liebstadt near Meissen, under the title of: Historiae Rerum naturalium Brasiliae in
which plants, animals and natives of the country are methodically and extensively
treated, and illustrated by the writer's own drawings.
In the second edition of PISO's work: De Indiae utriusque re naturali et medica
which appeared in 1658, with the addition of the six books of JACOBUS BONTIUS:
Historiae naturales et medicae Indiae Orientalis, this clear distinction between PISO's
and MARCGRAV's share has disappeared.
Already on the date of the frst edition of PISO's works, MARCGRAV was no longer
in the land of the living, so that PISO himself added MARCGRAV's contribution, edited
by J. DE LAET, to his work: that the ashes of the dead man may receive due honour,
at the same time declaring solemnly that MARCGRAV had always acquitted himself
with diligence and devotion of his part of the investigation concerning the geography,
natural history and astronomy. This distinct and appreciative mention to be found in
the frst edition of PISO's work, would in itself be quite suffcient to acquit him of
the accusation of adorning himself with borrowed plumage. It is true that PISO, in
his second edition: De Indiae utriusque re naturali et medica changed the order of
the chapters and combined his own observations with MARCGRAV's, but he probably
did this to avoid repetition and
XX
gewijzigd en zijn waarnemingen met die van MARCGRAV heeft samengesmolten,
meen ik, dat kwade trouw dient te worden uitgesloten. De eigen woorden van PISO,
die ook in de voorrede van dit boek zijn waardeering en bewondering voor
MARCGRAV, als een kundig en toegewijd medewerker uitspreekt, die bij voorkeur
zich er op heeft toegelegd den vorm en het uiterlijk waar te nemen en te beschrijven
van die natuurproducten, waarvan PISO de daarin besloten krachten ijverig heeft
nagespeurd, wijzen reeds daarop.
Nog duidelijker spreekt hij zich uit in de Praefatio ad Lib. IV. van hetzelfde boek,
waarin hij verklaart:
Eenige afbeeldingen en aanteekeningen, op onze tochten verzameld, heb ik
ontleend aan mijn uitstekenden en ijverigen helper MARCGRAV. Ik wil tevoren hieraan
herinneren, opdat niet de een of andere kwaadwillige zou rondstrooien, dat ik mijn
geschriften met gestolen kleuren versier. Wanneer toch de bezigheden van mijn ambt
mij vrijen tijd ontzegden, heb ik hem als taak opgedragen van die voorwerpen,
waarvan ik den aard en de eigenschappen nauwkeurig naspoorde en onderzocht, in
zijn ledige uren de gedaante te schetsen; meenende, dat het van weinig belang was,
of deze ontdekkingen door hem of door mij gedaan waren, of onder wiens naam zij
het licht zouden zien, wanneer zij slechts twijfel konden oplossen en dwalingen
onthullen, opdat zij zoowel de zieken als de geneesheeren van de oude en de nieuwe
wereld nuttig zijn zouden.
Wanneer deze uitspraken nog twijfel konden achterlaten over het aandeel van
beide geleerden in de door hen verrichte onderzoekingen, dan mag deze zeker
vervallen bij die hoofdstukken, waarin geneeskundige onderwerpen worden behandeld
en mogen wij vertrouwen in de vier eerste boeken van de Historia Naturalis Brasiliae
PISO's eigen werk onder oogen te krijgen.
Hoewel deze niet alle op hetzelfde peil staan, en enkele door hem beschreven
ziektebeelden moeilijk zijn thuis te brengen, leeren we hem daaruit kennen als een
degelijk, opmerkzaam en plichtsgetrouw geneesheer, die, hoewel gevormd in de
school der classieken, in staat was met een onbevangen blik zijn nieuwe omgeving
te bekijken en het goede daarin te waardeeren, ook wanneer het niet met de hem
overgeleverde begrippen overeenstemde.
Evenmin als zijn tijdgenoot BONTIUS, wien te zelfder tijd in het verre Oosten een
even moeilijke en ongewone taak was opgedragen, versmaadde hij het zijn kennis
uit plaatselijke bronnen aan te vullen en hij erkent ruiterlijk, dat hij de goede
eigenschappen van menig geneeskruid van de oorspronkelijke inwoners heeft geleerd.
Het verwijt van lichtgeloovigheid, dat hem van verschillende zijden voor de voeten
is gegooid, mag als onverdiend worden
XXI
render the work clearer and pleasanter to read; hence, in the present writer's opinion,
bad faith ought to be entirely excluded. PISO's own words point that way when, in
the preface to this work, he expresses his appreciation and admiration for MARCGRAV
as a clever and devoted collaborator who, by preference, observed and described the
outward appearance of the natural products of which PISO investigated the inherent
powers.
He is even more explicit in the Praefatio ad Lib. IV of the same work, where he
declares:
Some drawings and notes collected on our excursions I have taken from my
excellent and diligent assistant MARCGRAV. I wish, in the frst place, to drawattention
to this, that not some malignant person or other may rumour it abroad that I decorate
my writings with stolen colours, What happened was that, when my offcial duties
did not allow me any leisure, I charged him, if he could fnd the time, to sketch the
appearance of those objects the nature and qualities of which I was carefully
examining; it seemed to me that it was of little importance whether these discoveries
were done by him or by me or under the name of which of us they were published,
if only they could put an end to doubt and reveal error, so that both the sick, and the
physicians of the old world and the new should be benefted.
If these statements should still leave doubt as to the share of each of the two
scholars in the investigations made, the chapters in which medical subjects are treated
should be excepted and we may feel certain to fnd PISO's own work in the frst four
books of the Historia Naturalis Brasiliae.
Though the same high level is not maintained throughout these books and some of
the cases described are hard to classify, he reveals himself as a thorough, attentive
and dutiful physician, who, though formed in the classic school, could regard his
new surroundings with unprejudiced eyes and appreciate what was good there, also
if it diverged from traditional ideas.
Like his contemporary BONTIUS, upon whose shoulders had, at that time, in the far
East, been laid an equally diffcult and unusual task, he did not disdain to add to his
knowledge material taken from local sources, and openly acknowledged that the
natives had taught him the good qualities of many medicinal herbs. The reproach of
credulity made to him from various sides may be rejected, for he repeatedly warns
those who come into contact
XXII
teruggewezen. Herhaaldelijk toch waarschuwt hij hen, die met de Indianen in
aanraking komen, zich met omzichtigheid en een verstandig oordeel tegen hun
bijgeloovigheid en vooroordeelen te wapenen. Echter vervalt hij niet in het andere
uiterste, eigen kennis en ervaring te overschatten en met minachting en hoovaardigheid
op die van een minder ontwikkeld ras neer te zien.
Zeer duidelijk spreekt hij zijn overtuiging uit, dat het den vreemde niet betaamt,
de geneeskundige kennis van primitieve volken te verachten, in zijn hoofdstuk De
febribus:
Hoewel in een dergelijke barbaarsche omgeving veel gebruiken gevonden worden,
die ruw en verkeerd zijn en de kunst van HIPPOCRATES onwaardig, treft men er toch
niet weinige aan, die zeer doeltreffend zijn en een plaats in de classieke (geneeskunde)
verdienen, zoodat men kan waarnemen, dat ook de meest ervaren geneesheeren, die
zich daar vestigen, deze opvattingen gaan huldigen. Wanneer toch, naar men zegt,
de grondbeginselen van vele kunsten tot ons zijn gekomen door de redelooze dieren
(wien de weldadige moeder natuur vooral de aangeboren kunst, te genezen, niet heeft
willen onthouden), wie zou er dan aan kunnen twijfelen, of niet deze menschen, al
hebben zij niet de. minste aanraking met de schoolsche en wetenschappelijke
geneeskunde, zeer vele edele en geheime, onbekende geneesmiddelen en tegengiften
en aan de classieken onbekende geneeswijzen aan hun nakomelingen hebben
overgeleverd?.
Aan deze toegankelijkheid voor de zelf verworven kennis en ervaring der
inboorlingen, dankte hij o.a. de kennismaking met geneesmidddelen als de folia
Iaborandi, die door hem niet alleen als middel om zweet, speeksel en urine af te
drijven werden gebruikt, maar ook bij chronische oogontstekingen met goeden uitslag
werden toegepast. Ook zijn kennis van de eigenschappen van den Ipecacuanhawortel,
door eigen ondervinding beproefd en bevestigd, erkent hij aan de Indianen te zijn
verschuldigd, die deze plant als een heilige gave der natuur vereerden. Bij de
behandeling der Venussieckte, waarbij hij twee soorten: de Fransche pokken en
bubas, waaronder wij de framboesia tropica zullen moeten verstaan, onderscheidt,
maakt hij bij den tweeden vorm, welken hij als endemisch beschouwt, gaarne gebruik
van de methode der inlandsche deskundigen, die in den regel betere resultaten
bereiken, dan de pas uit het vaderland aangekomen chirurgijns. Evenals zijn
voorganger MONARDES, die onuitputtelijk is in zijn lof over de tabak, of de Herba
Sancta, waarvan hij de wonderbaarlijke krachten als tegengif bij pijlverwondingen
en beten van dieren had leeren kennen, bewondert hij de resultaten, welke hij
inlandsche empirici had zien bereiken niet alleen bij deze verwondingen, maar ook
bij kankerachtige verzweringen, waarbij geschoolde Europeesche chirurgijns
volkomen faalden.
XXIII
with the Indians to arm themselves with prudence and sound judgment against their
superstition and prejudices, yet he does not fall into the other extreme of overrating
his own knowledge and experience and of looking down with pride and contempt
on those of a less cultivated race.
He distinctly expresses his opinion, that it does not become the stranger to scorn the
medical knowledge of primitive people in his chapter De febribus:
Though in such barbaric surroundings many customs are found that are wrong
and rough, and unworthy of the art of HIPPOCRATES, yet there are not a few that are
very effective and deserve a place in classical medicine, so that one fnds the most
experienced physicians that establish themselves there accepting them. If, as it is
said, the principles of many arts came to us from the brute creation, to whom
benefcent mother nature has not denied the curing instinct, who should doubt that
these human beings, though they have never had any contact with scholarly and
scientifc medical art, have handed down to their descendants many noble and secret
medicines and antidotes unknown to the classics?.
To this accessibility to the personally acquired and traditional knowledge of the
natives, he owed the acquaintance with such medicines as the folia Iaborandi which,
among them, were not only successfully used as an aperient for sweat, saliva and
urine, but were also applied in cases of chronic ophthalmia. He also acknowledges
that he owes his knowledge of the properties of the Ipecacuanha root, tested and
confrmed by his own experience, to the Indians who worshipped this plant as a holy
gift of nature. Also for the treatment of venereal disease of which he distinguishes
two kinds: French pox and bubas, probably framboesia tropica, he prefers, for the
second, which he considers endemic, the method of the native experts, who, as a
rule, reach better results than the surgeons newly arrived from the Netherlands. Like
his predecessor of a former century, the Spanish physician MONARDES, who can
never say enough in praise of tobacco, or the Herba Sancta, the miraculous qualities
of which he had got to know as an antidote in cases of wounds caused by poisoned
arrows and of bites of animals, he admires the results which he has found native
empirici to reach in such cases as also in those of cancerous sores, where European
surgeons failed completely.
XXIV
Dat hij tusschen de schoolsche ziekteleer, waarin hij was opgevoed en de
proefondervindelijke kennis van de inlandsche deskundigen zijn eigen weg wist te
vinden, bewijzen tal van uitspraken en mededeelingen in zijn werk. Zoo geeft hij
een levendige beschrijving van de verschijnselen van tetanus of klem, waarbij de
zieke door heftige krampen overvallen, plotseling achterover valt, met krampachtig
gesloten mond, terwijl de spieren van slokdarm en middenrif zich zoodanig
samentrekken, dat het slikken en ademen volkomen wordt belet, een beschrijving,
die nog belangwekkender wordt door de opmerking, dat deze toevallen het gevolg
kunnen zijn van een lichte verwonding, zoodat handwerkslui, visschers, smeden,
timmerlieden en bakkers meer dan anderen daaraan onderhevig zijn.
Even juist zijn zijn opmerkingen over de oorzaken der hemeralopie of
nachtblindheid, die voornamelijk bij arme lieden en gemeene soldaten voorkomt en
door hem wordt toegeschreven aan het veelvuldig gebruik van pekelvleesch en
anderen zouten kost, het drinken van onzuiver water, vermoeienissen en ontberingen
bij expedities en den directen invloed van het zonlicht en de weerkaatsing daarvan
door het heete zand. De door BONTIUS medegedeelde therapie, het inwendig gebruik
van de olie uit de lever van een haai, die in de Molukken gebruikelijk was, schijnt
in de West onbekend te zijn geweest.
Tenslotte treft ons zijn goed inzicht in de oorzaak van de geweldige kindersterfte
bij kolonisten, in tegenstelling met die der inheemsche bevolking, waarbij hij terecht
er op wijst, dat deze minder is toe te schrijven aan het klimaat, dan aan het onverstand
der moeders, die haar zuigelingen op vaderlandsche wijze inbakeren en door
verwaarloozing van de voornaamste regelen der gezondheidsleer in de tropen meestal
niet in staat zijn hen zelf te voeden.
Met nadruk wijst hij erop, dat de invloeden van sterrenhemel, lucht, klimaat,
veranderde voedings- en levenswijze, benevens de sterke rasvermenging, die men
in Brazili aantreft, de oorzaak kunnen zijn van allerlei afwijkende
ziekteverschijnselen, die zelfs den meest ervaren geneesheer doen aarzelen een
diagnose te stellen. Omin dergelijke gevallen den juisten weg in te slaan, zijn wijsheid
en ervaring dringend noodig. Voor PISO's ernst en toewijding pleit het, dat hij zijn
ziektekundige waarnemingen herhaaldelijk door lijkopeningen heeft trachten aan te
vullen.
Als proeven van PISO's werk zijn in dezen bundel zijn hoofdstukken XII (de
Dysenteria) en XVI (de Lue venerea), aangevuld door zijn beschrijving van de
Ipecacuanha en eenige andere Zuid-Amerikaansche geneeskruiden, opgenomen.
Hoewel het eerstgenoemde hoofdstuk zeker achterstaat bij de kernachtige zakelijke
beschrijving door BONTIUS van deze ziekte gegeven, komt PISO de verdienste toe,
het werk van zijn collega te hebben
XXV
That he managed to fnd a way of his own between the scholastic pathology, in which
he had been trained and the empiric knowledge of native experts, is proved by many
statements and communications in his work. He gives, for instance, a lively description
of the symptoms of tetanus, of the patient suddenly falling backward with violent
spasms, his jaws locked, the muscles of the gullet and those of the diaphragm
contracted to such an extent that swallowing and breathing are entirely prevented, a
description which becomes the more interesting by the remark that these fts may be
the consequence of a slight wound, so that chiefy artisans, fshermen, smiths,
carpenters and bakers are subject to them.
Equally correct are his observations on the causes of hemeralopia or night-blindness,
chiefy occurring among poor people and common soldiers, and ascribed by him to
the eating of too much salted meat and other salted food and to the drinking of impure
water, to fatigue and privation on expeditions and the direct infuence of sunlight
and its refection by hot sand. The therapy common in the Moluccas, mentioned by
BONTIUS, the swallowing of oil prepared from the liver of the shark, seems to have
been unknown in the West.
Finally we are struck by his clear insight into the cause of the tremendous infant
mortality among the colonists, if compared with that among the native population;
he rightly points out that, rather than to the climate, this is to be ascribed to the
ignorance of the mothers, who swaddle their babies, as is the custom in their native
country and who, in consequence of neglecting the principal rules of tropical
hygienics, are generally unable to nurse them themselves.
He asserts that infuences of the stars, of air, climate, differences in feeding and
the way of living, besides the strong miscegenation found in Brazil, may bring about
several unexpected symptoms causing the most experienced physician to hesitate
before diagnosing a case; wisdom and experience are indispensable here. It testifes
to PISO's seriousness and devotion to his duties that he frequently tried to supplement
his clinical observation by dissections.
As examples of PISO's work there are, in this collection, his chapters XII (de
Dysenteria) and XVI (de Lue venerea) and in addition, his description of the
Ipecacuanha and of some other South-American medicinal herbs. Though his
description of dysentery lacks the terseness and precision of BONTIUS' account of
this illness, it is PISO's desert to have completed his colleague's work by introducing
into its therapeutics his salutifera radix.
XXVI
aangevuld door de therapie met zijn salutifera radix te hebben verrijkt.
Evenmin als BONTIUS is hij er in geslaagd het volledige beeld van die in zijn tijd
zoo geduchte ziekte te schetsen, in andere hoofdstukken zooals: De fuxu cum febre
et sanguine en de Tenesmo vinden wij verschijnselen beschreven, die zeker onder
het hoofd Dysenterie moeten worden ondergebracht. Dat ook in deze hoofdstukken
de ipecacuanhawortel de plaats inneemt, die hem van rechtswege toekomt, zou er
op kunnen wijzen, dat PISO een vrij sterk vermoeden had, dat tusschen deze, door
hem als afzonderlijke ziekte beschreven ingewandsaandoeningen, en de dysenterie
een oorzakelijk verband bestond. Zijn uitbundige vereering van dit betrouwbare
middel, dat hem tot epitheta ornantia, als eximia Panacea, praestans remedium en
sacra anchora, qua nullum praestantius aut tutius verleidt, doet hem zelfs vreezen,
de maat te overschrijden, zoodat hij zichzelf een rem aanlegt met de woorden:
Pluribus encomiis hanc eximiam Panaceam extollerem, sed vereor ne Satyricus
quispiamid de mea Ipecacuanha, quod. tempore CATONIS de Brassica nimiumlaudata
dixit: Brassica Dia CATONIS. De warme aanbevelingen en de juiste aanwijzingen
voor het gebruik van dit heilzame kruid, in PISO's werk te vinden, hebben voorloopig
blijkbaar niet den uitslag gehad, dien hij er van mocht verwachten.
In een reeks verhandelingen over de geschiedenis der ipecacuanha als middel tegen
dysenterie, wordt, omover onnauwkeurigheden maar te zwijgen, over PISO's aandeel
in de ontdekking en toepassing van dit heilzame middel, dat tot den dag van heden
zich heeft kunnen handhaven, meestal vluchtig heengeloopen.
Als voorbeeld wil ik een artikel van Dr. PFEIFFER noemen, onder den titel Histoire
d'un mdicament, in het jaar 1907 verschenen, waarin wij o.a. lezen:
En 1638, deux voyageurs europens, GUILLAUME PISON et MARCGRAVE, aprs
un voyage en Amrique, crivent une Histoire naturelle du Brsil, dans laquelle on
trouve une description de la plante brsilienne et la mention de ses effets contre
diverses affections et en particulier contre la dysentrie. ....PISON et MARCGRAVE
donnent dans leur ouvrage une fgure assez mauvaise de la plante amricaine et
quelques dtails sur la faon, dont l'ipcacuanha tait administre.... Malgr le livre
des deux voyageurs, d'ailleurs rempli d'inexactitudes et de lgendes, l'ipca demeura
inconnue en Europe pendant plus de 30 ans.
Het wil mij voorkomen, dat de schrijver van dit artikel, toen hij dit laatste
laatdunkende oordeel neerschreef, het werk van PISO nimmer onder oogen heeft
gehad; niet alleen toch in het hoofdstuk De dysenteria, maar ook in een aantal andere
geeft PISO zulke duidelijke en uitvoerige voorschriften voor de toepassing van zijn
eximia Panacea, dat zijn navolgers vrijwel niets eraan konden toevoegen.
XXVII
No more than BONTIUS did he succeed in giving a complete image of the, at his time,
so much dreaded dysentery. We fnd in separate chapters, such as De fuxu cum
febre et sanguine and de Tenesmo the description of symptoms which should
certainly be arranged under the heading Dysentery. That, also in these chapters, the
ipecacuanha takes the place due to it, might indicate that PISO had a fairly strong
suspicion that, between these diseases, described by him separately as affections of
the bowels, and dysentery, there was a causal relation, His exuberant veneration for
this trustworthy medicine, tempting him to epitheta ornantia as eximia Panacea,
praestans remedium and sacra anchora, qua nullum praestantius aut tutius, even
makes him fear to have gone beyond bounds, so that he checks himself with the
words: Pluribus encomiis hanc eximiam Panaceam extollerem, sed vereor ne
Satyricus quispiam id de mea Ipecacuanha, quod tempore CATONIS de Brassica
nimium laudata dixit: Brassica Dia CATONIS. The warm recommendation and the
exact directions for the use of this benefcial herb, to be found in PISO's work, have,
at least for the time. being, not had the results he might expect.
In a series of treatises on the history of ipecacuanha as a remedy for dysentery, little,
as a rule, is said and that little more often inaccurately, of PISO's share in the discovery
and application of this benefcial herb which has succeeded in maintaining its
reputation up to the present day.
As an example I will quote an article by Dr. PFEIFFER which appeared under the title
of Histoire d'un mdicament in 1907, where we read:
En 1638 deux voyageurs europens, GUILLAUME PISON et MARCGRAVE, aprs
un voyage en Amrique, crivent une Histoire naturelle du Brsil, dans laquelle on
trouve une description de la plante brsilienne et la mention de ses effets contre
diverses affections et en particulier contre la dysentrie. ....PISON et MARCGRAVE
donnent dans leur ouvrage une fgure assez mauvaise de la plante amricaine et
quelques dtails sur la faon, dont l'ipcacuanha tait administre.... Malgr le livre
des deux voyageurs, d'ailleurs rempli d'inexactitudes et de lgendes, l'ipca demeura
inconnue en Europe pendant plus de 30 ans.
It seems to me that the author of this article, when writing down this contemptuous
opinion, had never set eyes on PISO's work, for not only in the chapter: De dysenteria,
but also in several others, PISO gives such clear and explicit prescriptions concerning
the application of his eximia Panacea that his successors could add practically nothing
to them.
XXVIII
Hoewel de ipecacuanha of pigaya reeds genoemd schijnt te zijn in een reisbeschrijving
uit het eind der 16e eeuw, naar aanleiding van haar ontdekking door MICHAL
TRISTAM, een in Brazili woonachtig apotheker, mag PISO roem er op dragen, de
eerste te zijn geweest, die duidelijke aanwijzingen voor haar gebruik heeft gegeven
en haar als specifcumvoor een der meest gevreesde ziekten van zijn tijd aanbevolen.
Pas dertig jaar na zijn publicatie gelukte het HELVETIUS, door toevallige
omstandigheden in het bezit gekomen van een kleinen voorraad ipecacuanha, waarvan
hij de doeltreffendheid bij enkele zijner patinten had ondervonden, de aandacht op
dit voortreffelijke middel te vestigen. Een gelukkige kuur bij den Dauphin, den zoon
van LODEWIJK XIV, bezorgde hem een reeks titels, onderscheidingen en stoffelijke
voordeden en zijn middel den roem welke het ten volle verdiende.
Deze koninklijke belangstelling, die de ipecacuanha tot een panacee en
wondermiddel verhief, gaf natuurlijk aanleiding tot de onvermijdelijke misbruiken
en de bovenmatige verwachtingen, waaraan ook het voortreffelijkste geneesmiddel
niet kan voldoen. Gelukkiger dan vele andere wondermiddelen echter, heeft de
ipecacuanha dezen storm doorstaan en dank zij haar wezenlijke en onmiskenbare
verdiensten, de eervolle plaats in onzen artsenijschat behouden, waarop zij recht had.
In den brief van BOERHAAVE aan BASSAND, over de bestrijding van den
besmettelijken buikloop in het Oostenrijksche leger
1)
, waarin deze de ipecacuanha
als het betrouwbaarste middel daartegen aanbeveelt en nauwkeurige en uitvoerige
voorschriften geeft over de wijze, waarop dit specifcum moet worden toegediend,
blijkt, dat in ons land de ontdekking van PISO de waardeering had gevonden, waarop
zij recht had.
Toen de landvoogd van Brazili, teleurgesteld in zijn verwachtingen en ontmoedigd
door de onverschilligheid en het gebrek aan medewerking van bewindhebberen der
Compagnie ondervonden, de grootsche plannen, waarmee hij naar de Nieuwe Wereld
was vertrokken, had moeten opgegeven en in 1644 naar Nederland was teruggekeerd,
heeft PISO zijn voorbeeld gevolgd.
Aanvankelijk heeft hij zich te Leiden gevestigd, waar hij zijn intrek bij zijn vader
nam en den 4en Maart 1645, med. Dr. zijnde, voor de tweede maal als student werd
ingeschreven. Van zijn verderen levensloop zijn slechts enkele bijzonderheden
bekend. Uit een brief, door hem in September 1645 uit het kamp van MAURITS VAN
NASSAU aan zijn vriend CASPAR VAN BAERLE geschreven, blijkt, dat zijn verblijf te
Leiden slechts van korten duur is geweest en dat hij reeds spoedig, op uitdrukkelijk
verzoek van zijn beschermer zijn studie heeft onderbroken.
1) Consultationes Medicae. Opuscula Selecta Neerlandicorum de Arte Medica Fasc. XIII.
Amsterdam 1935. Blz. 215.
XXIX
Although the discovery of the ipecacuanha or pigaya by an apothecary MICHAL
TRISTAM living in Brazil, had already been mentioned in a Book of Travels dating
from the end of the 16th century, yet to PISO the honour is due of having been the
frst to have given clear directions regarding its use as a specifc remedy for one of
the most daunted diseases of his time.
Not till thirty years after PISO's publication did HELVETIUS, who had accidentally
managed to get hold of a small supply of ipecacuanha, the effcacy of which he had
ascertained in the treatment of some of his patients, succeed in drawing attention to
this excellent medicine. Asuccessful cure of the Dauphin, Louis XIV's son, procured
him a series of titles, distinctions and material beneft, and gave to his medicine the
fame it so fully deserved.
The royal interest, which raised ipecacuanha to the rank of a panacea and a remedy
of miraculous power, of course gave rise to the inevitable misuse and to excessive
expectations which even the best of remedies cannot answer. Yet ipecacuanha has
been more fortunate than many other panaceas; it has been able to weather the storm
and, owing to its real and undeniable deserts, has succeeded in maintaining the
honourable position in our pharmacopoeia which is its due.
FromBOERHAAVE's letter to BASSAND on the cure of infectuous fux in the Austrian
army
1)
, in which he recommends ipecacuanha as the most reliable remedy against it
and gives careful and explicit directions regarding its use, it appears that in the
Netherlands, PISO's discovery had found due recognition.
When the governor of Brazil, disappointed in his expectations and disheartened by
the indifference and the lack of cooperation of the high dignitaries of the company,
had had to give up the great plans with which he had come to the New World and
had returned to the Netherlands in 1644, PISO followed his example.
At frst he settled in Leyden, where he lived in his father's house, and on the 4th
of March 1645, though being an M.D., was admitted for the second time to the
privileges of the university. Of his further life few particulars are known. From a
letter written in September 1645 from the camp of MAURITS VAN NASSAU to his
friend CASPAR VAN BAERLE, it appears that his stay in Leyden had only been of short
duration and that, at the express desire of his protector, he soon interrupted his studies.
1) Consultationes Medicae. Opuscula Selecta Neerlandicorum de Arte Medica Fase. XIII.
Amsterdam 1935. p. 215.
XXX
In dezen brief geeft hij BARLAEUS zijn voornemen te kennen, zoo spoedig mogelijk
naar Amsterdam te komen en, nu zijn vader kort geleden is gestorven en zijn werk
over Brazili binnenkort voleindigd zal zijn, zich daar te vestigen en zoo mogelijk
een gezin te stichten.
Wanneer hij Amsterdam defnitief als woonplaats heeft gekozen, is niet bekend:
den 1en September 1648 is in de Oude Kerk zijn huwelijk met CONSTANTIA
SPRANGER bevestigd. Gedurende 30 jaar heeft hij daarna, als gezien en gezeten
geneesheer, de practijk uitgeoefend. De waardeering, die hij van zijn collega's genoot,
blijkt daaruit, dat hij van 1657-1660 het ambt van decanus van het Collegium
Medicum bekleedde en als zoodanig nog eens in 1670 werd gekozen. Dat hij met
hen op goeden voet stond mag worden afgeleid uit het feit, dat hij in de werken van
zijn tijdgenooten als TULP, VAN MEEK'REN en anderen herhaaldelijk als consulent
in moeilijke gevallen wordt genoemd. Een persoonlijk blijk van deze waardeering
is bewaard gebleven in een brief van den geneesheer JOH. HENRICK STERNBERG in
1670 aan PISO geschreven, waarin deze hem advies vraagt over een kwaal, waaraan
hij geruimen tijd heeft geleden en aan zijn vertrouwen in diens kunde en ervaring in
hartelijke woorden uiting geeft.
Na een avontuurlijke en veelbewogen jeugd en een welbesteden en rustigen
ouderdom is PISO in November 1678 gestorven en den 28en van die maand in de
Westerkerk te Amsterdam begraven.
Van het werk van PISO zijn de volgende uitgaven bekend:
Historia Naturalis Brasiliae.
Auspicio et Benefcio
Illustryss. I. MAURITII Com. NASSAO
in qua
Non tantum Plantae et Animalia, sed et Indigenarum morbi, ingenia et mores
describuntur et Iconibus supra quingentas illustrantur.
Lugd. Batav.
apud FRANCISCUM HACKIUM
et
Amstelodanum
Apud LUDOV. ELZEVIRUM.
1648.
XXXI
In this letter he tells BARLAEUS of his intention to come to Amsterdam as soon as
possible and, as his father had died and his book on Brazil would soon be fnished,
to establish himself there and, if possible, found a family.
It is not known when he defnitely chose Amsterdam as his residence, but, on the
1st of September 1648, his marriage with CONSTANTIA SPRANGER was confrmed
in the Oude Kerk. For thirty years he was an honoured and well-to-do medical
practitioner. That his colleagues held him in high esteem is proved by the fact that
from 1657 to 1660 he held the offce of dean of the Collegium Medicum and was
rechosen in 1670. He must have been on good terms with them, for his contemporaries
such as TULP, VAN MEEK'REN and others, repeatedly mention him, in their works,
as a consulting physician in diffcult cases. A personal proof of esteem has been
preserved in a letter of the physician JOH. HENRICK STERNBERG written to PISO in
1670, in which the writer asks PISO's advice on a complaint from which he has long
suffered, at the same time, in cordial terms, expressing his confdence in PISO's
knowledge and experience.
After an eventful and adventurous youth and a quiet and well-spent later life, PISO
died in November 1678 and was buried oh the 28th of this month in the Westerkerk
in Amsterdam.
Of PISO's work the following editions are known:
Historia Naturalis Brasiliae.
Auspicio et Benefcio
Illustryss. I. MAURITII Com. NASSAO
in qua
Non tantum Plantae et Animalia, sed et Indigenarum morbi, ingenia et mores
describuntur et Iconibus supra quingentas illustrantur.
Lugd. Batav.
apud FRANCISCUM HACKIUM
et
Amstelodanum
apud LUDOV. ELZEVIRUM.
1648.
XXXII
Bestaande uit
GULIELMI PISONIS M.D. Lugduno Batavi, de Medicina Brasiliensi Libri quatuor:
I. De Aere, Aquis et Locis,
II. De Morbis Endemiis,
III. De Venenatis et Antidotis,
IV. De Facultatibus Simplicium,
et
GEORGI MARCGRAVI de Liebstadt, Misnici Germani, Historiae Rerumnaturalium
Brasiliae, Libri Octo, quorum:
Tres primores agunt de Plantis,
Quartus de Piscibus,
Quintus de Avibus,
Sextus de Quadrupedibus et Serpentibus,
Septimus de Insectis,
Octavus de ipsa Regione et illius Incolis cum appendice de Tapuyis et
Chilensibus.
JOANNES DE LAET Antwerpianus in ordinemdigessit et Annotationes addidit et varia
ab Auctore omissa supplevit et illustravit.
Behalve met een groot aantal illustraties, waarvan, op PISO's mededeelingen afgaande,
tenminste een deel van de hand van MARCGRAV zelf moet zijn, is deze uitgave
versierd met een fraaie titelprent, waarop, behalve een paar Indianen, de meest
kenmerkende vertegenwoordigers van de planten- en dierenwereld van Brazili staan
afgebeeld.
Een tweede uitgaaf, waarin, behalve het werk van PISO en MARCGRAV, ook het
volledige werk van BONTIUS, voorzoover de Historia naturalis van Indi betreft,
door PISO uit diens aanteekeningen bewerkt, gerangschikt en van noten en
aanvullingen voorzien, is opgenomen, verscheen in 1658 onder den titel (Zie plaat
I.):
Gulielmi Pisonis
Medici Amstelodamensis
de
Indiae utriusque Re Naturali et Medica
Libri Quatuordecim.
Amstelaedami
Apud LUDOVICUM et DANIELEM
ELZEVIRIOS.
A
o
CIICLVIII.
XXXIII
Consisting of
GULIELMI PISONIS M.D. Lugduno Batavi, de Medicina Brasiliensi Libri quatuor:
I. De Aere, Aquis et Locis,
II. De Morbis Endemiis,
III. De Venenatis et Antidotis,
IV. De Facultatibus Simplicium,
et
GEORGI MARCGRAVI de Liebstadt, Misnici Germani, Historiae Rerumnaturalium
Brasiliae, Libri Octo, quorum:
Tres primores agunt de Plantis,
Quartus de Piscibus,
Quintus de Avibus,
Sextus de Quadrupedibus et Serpentibus,
Septimus de Insectis,
Octavus de ipsa Regione et illius Incolis cum appendice de Tapuyis et
Chilensibus.
JOANNES DE LAET Antwerpianus in ordinemdigessit et Annotationes addidit et varia
ab Auctore omissa supplevit et illustravit.
This edition is adorned, not only with a great many illustrations, a part of which, at
least according to PISO's communications, must be by MARCGRAV himself, but also
with a beautiful title-page on which, besides of a couple of Indians, there are images
of the most characteristic representatives of the plants and animals of Brazil.
A second editon appeared in 1658 under the following title (See plate I):
GULIELMI PISONIS
Medici Amstelodamensis
de
Indiae utriusque Re Naturali et Medica
Libri Quatuordecim.
Amstelaedami
Apud LUDOVICUM et DANIELEM
ELZEVIRIOS.
A
o
CIICLVIII.
XXXIV
Behalve deze twee kostbare en welverzorgde folio-uitgaven, bestaat er nog een
Nederlandsche uitgave, waarvoor de tekst van PISO's werk als bron heeft gediend.
Van een vertaling mag niet gesproken worden. Klaarblijkelijk bedoeld als handleiding
voor scheepsheelmeesters en in de kolonin werkzame chirurgijns, heeft de schrijver
aan de werken van PISO en BONTIUS ontleend, wat hem daartoe dienstig leek en zich
in de indeeling en bewerking van zijn stof zulke vrijheden veroorloofd, dat iedere
aanspraak op vergelijking met zijn voorbeelden mag vervallen. Zij is verschenen
onder den titel:
Oost- en West-Indische warande. Vervattende aldaar de leef- en
geneeskonst. Met een verhaal van de specerijen, boomen aardgewassen,
dieren etc.. Door JAC. BONTIUS, GUL. PISO en GEO. MARKGRAEF. Hier is
bijgev. De nieuw verbeterde chirurgijns scheepskist door J. VERBRUGGE.
Amsterdam 1694. 8
o
.
Als laatste uitgave van PISO's werk, verscheen in 1817 te Weenen:

GULIELMI PISONIS
Historia medica Brasiliae.
Novam editionem curavit et praefatus
est
JOSEPHUS EQUES DE VERING,
Medicinae Doctor,
Indigena Hungariae, Regiae Gallicae Honorum, Legionis Eques et
Facultatis Medicae Vindobonensis Sodalis 8
o
.
In dit bescheiden werkje is de oorspronkelijke tekst van de twee eerste boeken der
Historia naturalis Brasiliae: De aere, aquis et locis en De morbis endemiis, die beide
zonder eenig voorbehoud aan PISO mogen worden toegeschreven, zoo getrouwelijk
mogelijk opgenomen.
In zijn inleiding prijst de schrijver hem als een pionier der tropische geneeskunde,
wiens baanbrekend werk op het oogenblik nog ten volle de kennismaking waard is.
XXXV
It contained, besides PISO's and MARCGRAV's work, also the complete work of
BONTIUS, whose Historia naturalis of India, is arranged and edited by PISO from
BONTIUS' notes, and provided with comments and complementary remarks.
Besides these two valuable and carefully edited folio publications, there is still a
Dutch edition for which the text of PISO's work has served as the source. It can hardly
be called a translation. Evidently meant to be a manual for naval and colonial
surgeons, its writer has taken what seemed ft to him from the works of PISO and
BONTIUS, and has divided and adapted the material with so much liberty that a
comparison with his examples is out of the question. It appeared under the following
title:
Oost- en West-Indische warande. Vervattende aldaar de leef- en
geneeskunst. Met een verhaal van de specerijen, boomen aardgewassen,
dieren etc.. Door JAC. BONTIUS, GUL. PISO en GEO. MARKGRAEF. Hier is
bijgev. De nieuw verbeterde chirurgijns scheepskist door J. VERBRUGGE
Amsterdam 1694 8
o
, which translated runs:
East- and West-Indian bower. Containing the way of living and healing
there. With an account of the spices, trees, plants and animals of the earth,
etc. By JAC. BONTIUS, GUL. PISO and GEO. MARKGRAEF. With The new
improved surgeon's box by J. VERBRUGGE, Amsterdam, 1694 8
o
.
The last edition of PISO's work appeared in Vienna in 1817:

GULIELMI PISONIS
Historia medica Brasiliae.
Novam editionem curavit et praefatus
est
JOSEPHUS EQUES DE VERING,
Medicinae Doctor,
Indigena Hungariae, Regiae Gallicae Honorum, Legionis Eques et
Facultatis Medicae Vindobonensis Sodalis 8
o
.
In this modest little book the original text of the frst two books of the Historia
naturalis Brasiliae: De aere, aquis et locis and De morbis endemiis, which may both,
without any reserve, be ascribed to PISO, has been faithfully reproduced.
In his introduction the writer praises him as a pioneer of tropical medicine, whose
work is still quite worth reading.
XXXVI
Het voorbeeld van PISO, die onder tallooze gevaren en ontberingen, al zijn krachten
van geest en lichaam aan dit onderzoek heeft gegeven, kan dienen om ook bij zijn
navolgers de geestdrift en de geestkracht op te wekken, die voor de practijk in de
tropen noodzakelijk zijn.
Een opname in dit deel der Opuscula van eenige hoofdstukken uit het werk van dezen
pionier der vaderlandsche wetenschap in een gebied, waar de invloed van Nederland
slechts vluchtig is geweest en op het oogenblik vrijwel uitgewischt, leek der redactie
niet ongewenscht. Zonder PISO te overschatten en het oog te sluiten voor fouten en
onnauwkeurigheden in zijn werk, welke zij, die na hemkwamen, gemakkelijk kunnen
aantoonen, verdient hij, als een der eersten onzer gemeenschap, die het heeft
ondernomen door te dringen in de natuurgeheimen der tropen, onze hulde en
waardeering.
De omstandigheden zijn zijn nagedachtenis minder gunstig geweest, dan die van
zijn tijdgenoot en evenbeeld BONTIUS, die een grondslag heeft gelegd, waarop
geslachten van artsen tot op onzen tijd konden voortbouwen. Wij mogen echter zijn
werk niet alleen naar een uitslag beoordeelen, die af-hankelijk is van oorzaken buiten
zijn macht. Het doel, dat hij zich voor oogen stelde, zijn landgenooten, die geroepen
konden worden een taak in onze Amerikaansche kolonin te vervullen, zoo goed
mogelijk voor te bereiden en hun een leidraad aan de hand te doen, waarop zij konden
vertrouwen, heeft hij naar behooren volbracht.
Zijn Historia naturalis Brasiliae, de vrucht van ijverig en zelfstandig onderzoek
en een scherpzinnig en weloverwogen oordeel, mag als een standaardwerk der
tropische geneeskunde worden beschouwd.
De hier opgenomen fragmenten geven een indruk van den aantrekkelijken en
trouwhartigen stijl, waarin de schrijver zijn ervaringen in het verre land, ten gerieve
van tijdgenoot en nakomeling, heeft opgeteekend.
M.A. VAN ANDEL.
XXXVII
The example of PISO who, under numberless dangers and privations, gave all his
strength of mind and body to this investigation, may serve as a stimulus to rouse in
his successors the enthusiasm and the energy necessary for practice in the tropics.
The insertion into this part of the Opuscula of some chapters from the work of this
pioneer of national science in regions where the infuence of the Netherlands was
but short and has, at present, practically vanished, did not seem undesirable to the
editorial staff. Without overrating PISO or shutting our eyes to errors and inexactitudes
in his work, which those who came after him could easily point out, he deserves, as
one of the frst in our community who undertook to penetrate into the secrets of
nature in the tropics, our esteem and homage.
Circumstances have not favoured his memory so much as that of his contemporary
BONTIUS, who, working in a similar way in our East-Indian colonies, laid a foundation
on which generations of physicians, up to our own times, have been able to build.
We should, however not judge his work only from the results, which depended on
circumstances outside his power. He fulflled satisfactorily the task he had set himself
of preparing, to the best of his ability, his compatriots who might be called to duties
in our American colonies, and to supply them with a guide which they could trust.
His Historia naturalis Brasiliae, the fruit of diligent and independent investigation
and of keen and well-considered judgement, may be considered as a Standard work
on tropical medicine.
The fragments reproduced here are a sample of the attractive and straight-forward
manner in which the author wrote down his experiences in a faraway country in order
to serve his contemporaries and future generations.
M.A. VAN ANDEL.
XXXVIII
Literatuur (bibliography).
M.A. VAN ANDEL. Dutch naturalists of the 17th century and the materies medica
of tropical America. Janus. Arch. int. pour l'histoire de la mdecine. 1914.
M.A. VAN ANDEL. WILLEM PISO, een baanbreker der tropische geneeskunde.
Bijdragen tot de Geschiedenis der Geneeskunde. IV, 1924.
M.A. VAN ANDEL. BONTIUS en PISO over de dysenterie in beide Indin. Bijdr.
tot de Geschiedenis der Geneeskunde. XI, 1931.
J. BANGA. Geschiedenis van de geneeskunde en van haar beoefenaren in
Nederland. Leeuwarden, 1868.
U.G. BIJLSMA, W.A. KUENEN, R. MAGNUS, P. VAN DER WIELEN Ipecacuanha.
Publicatie Rijksinstituut voor pharmaco-therapeutisch onderzoek.
BONTIUS, Tropische Geneeskunde. Opuscula Selecta Neerl. de Arte Med. Fasc.
X. Amstelodamum, MCMXXXI.
CABANS. Remdes d'autrefois. Tome II. Paris, 1905.
JOANNES DE LAET. Nieuwe Wereldt ofte Beschrijvinghe van West-Indin. Leyden.
IS. ELZEVIER, 1625.
JAN HUYGHEN VAN LINSCHOTEN. Historie Naturael ende Morael van de
Westersche Indin. Enchuyzen, 1598.
NIC. MONARDES. Simpliciummedicamentorumex Novo Orbe delatorum, quorum
in medicina usus est.
Dr. PFEIFFER. l'Histoire d'un mdicament. Bulletin mensuel de la socit des
sciences naturelles de Sane et Loire (Chalon). 33e Anne, T. XIII (1907) N:
1-2
G.F. POP. De geneeskunde bij het Nederlandsch Zeewezen. Herdruk door
L.S.A.M. VON RMER. Batavia, 1922.
K. SPRENGEL. Versuch einer pragmatischen Geschichte der Arzneykunde. Halle,
1821.
P.J. STOKVIS. La mdecine coloniale et les mdecins hollandais du 17e sicle.
Discours d'ouverture du congrs international de mdecins des Colonies.
Amsterdam, 1883.
4
[Historiae naturalis et medicae Indiae
Occidentalis]
Liber secundus
De natura et cura morborum in India Occidentali, imprimis vero in
Brasilia familiarium.
Introductio.
Sed caeteris facile palmampraeripiunt celebres illae radices Ipecacuanhae,
in tractatu simplicium delineatae.
Ad has primum refugium capiunt omnes pariter Incolae, utpote tutissimas
ad exturbandum sive assumtum venenum, sive cacochymicam saburram
circa praecordia haerentem.
Prae caeteris autem revulsionis gratia exhibentur contra fuxus ventris,
nimium in Indiis familiares.
Pluribus encomiis hanc eximiam Panaceam extollerem; sed vereor ne
Satyricus quispiam id de mea Ipecacuanha, quod tempore CATONIS de
Brassica nimium laudata dixit: Brassica Dia CATONIS.
5
Second book.
on the nature and treatment of the diseases which occur most frequently
in the West Indies, and especially in Brazil.
Introduction.
But all other remedies are surpassed by the renowned roots of the
Ipecacuanha, described in my treatise on offcinal herbs.
The natives resort frst of all to these roots as to the most reliable remedy,
not only suitable to expel swallowed poisons, but also tainted matter that
has accumulated in the gastric region.
Principally they use these roots as a derivative remedy against diarrhoea,
which is only too frequent in the Indies.
I might go on commending this excellent panacea, but I fear that a satirist
would be tempted to make a similar remark about my Ipecacuanha as in
the days of CATO was directed at the cabbage, too much praised by him:
Cabbage is CATO's goddess.
6
Caput IX. De Ventris fuxibus.
Viscera naturalia oppilata, ac toties ab humoribus qualitate et quantitate peccantibus
lacessita, tandemexonerationemmoliuntur. Et tunc quidemfuxus varii, pro diversitate
partis affectae et naturae humoris vel bene vel male morati, sequuntur. Unde vel
critici, vel symptomatici judicantur. Sicut enim ex cruditate ventriculi, et
chylifcationis frustratione, symptoma Lienteriae se prodit, et fuxum hepaticum
laesa hepatis substantia et venarum mesaraicarum regurgitatio profert.
Praeterea sicut intestinorum eorumque venarum erosio, ulcus dysentericum, ita ani
exesio infammationem et putredinem causatur, quae Bicho Lusitanis dicitur.
Adhaec orgasmus acerrimi humoris ex are et fructibus calidis et humidis prognatus,
choleram, multasque colicas passiones producit.
Horum omnium proximae et immediatae causae impeditae transpirationes vel
obstructiones non sunt; sed illorumpotissimumqui diarrhoeae et fuxus alvi vocantur.
Sin vero ab aliqua acrimonia et malignitate materiae morbifcae, vel atonia partium,
incidant tales, qui Dysenteriae, Fluxus hepatici vel Cholerae appellantur, symptomatici
et saepe lethales habentur.
Diarrhoea simplex, vel ex arte, vel per se facile et cito curationem recipit; sin
minus, in pejores fuxus degenerat, qui vel ex calida aut frigida materia oriuntur.
Qui ex frigida, album alvi profuvium sine febre vocatur, (excipitur autem ille quem
GALENUS ab adipe, a calore igneo liquefacto, profcisci testatur) quando nimirum
crudus ac pituitosus humor
7
Chapter IX. On Diarrhoea.
When the intestines are constipated and have been irritated many times by fuids,
which are abnormal both as to quantity and composition, this fnally leads to a bowel
movement. Various kinds of diarrhoea may follow, either benignant or malignant,
depending on the part of the intestine affected and the composition of the morbifc
humour. Hence it is, that the diarrhoea is considered critical or symptomatical. So,
for instance, an overloaded stomach or the insuffcient production of chyle, may
cause lientery, whereas an impaired function of the liver and stasis in the mesenterical
veins is followed by a liver fux.
Moreover, as the erosion of the intestine and its veins causes a dysenteric ulcer,
so the destruction of the anus results in infammation and putrefaction, which is
called Bicho by the Portuguese.
Besides, if the intestines are flled with that very acrid fuid, that proceeds from
the air and from juicy fruits, this may result in the vomiting of bile and colic.
The immediate cause of all this, is not insuffcient perspiration or obstructions but
chiefy diarrhoea. But if through the acridity and the malignancy of the pathogenic
material or through relaxation of the affected parts such illnesses occur, which are
called dysentery, liver fux or cholera, they are considered to be symptomatical and
often letal.
Simple diarrhoea is cured easyly and quickly, either spontaneously or by means
of a remedy: if on the other hand it fails to respond to treatment, it changes into a
more malignant diarrhoea, arising from warm or cold obstructing matter.
Diarrhoea resulting from the cold, is called white diarrhoea, without fever (except
the one, which GALENUS ascribes to a melting of the fat through feverheat); indeed,
in this case, the raw and mucous
8
perpetuo delabitur, aegramque magno dolore paulatim languescere facit.
Atque hic quidemfuxus omnempromiscue aetatem, hyberno potius quamaestivo
tempore infestans, ad multos saepe menses, nonnunquam ad annos durat. Tametsi
sine febre minusque lethalis sit quamcaeteri, non inter eos censeri debet tamen, quem
HIPP. in Praedict. 1. 2. f. 2. mitem et parum durabilem esse tradit;
quod hic diuturnus et diffcilis admodum deprehendatur; cum huius mali causa sit
cruditas pituitosa redundans ex frigore, quae transpirationem et circulationem
impediat, collecta, et a praecipuis corporis partibus ad intestina abeat.
Curatio primo a clysteribus abstergentibus qui mel silvestre imprimis recipiant,
incipit. Interim corpus syrupis aliquandiu similibus praeparatur. Dehinc ad radicem
Ipecacunha, tanquamad sacramanchoram, confugiendum, qua nullumpraestantius
aut tutius, cum in hoc, tum in plerisque aliis, cum, vel sine sanguine, fuxibus
compescendis, natura excogitavit remedium. Quippe praeterquam quod tuto et
effcaciter tenacissimos quosque humores per ipsam alvum, saepissime autem per
vomitum ejiciat, et a parte affecta derivet, vim quoque astrictivam post se relinquit.
Non enim vomitus solum sponte superveniens, ut ait HIPP. Aph. 15. 1. 6. sed et arte
concitatus, sub eodem Aphorismo comprehendi potest.
Illud vero modo perfcitur.
Drachmae duae radicis Ipecacunha in iiij liquoris appropriati coctae, vel per
noctem maceratae, cujus infusum cum vel sine oxymelis j exhibetur.
Postridie semel atque iterumpro re nata, secunda imo tertia ejus decoctio repetenda;
tam quod aegri debiliores eam facilius ferant; quam quod astrictoria ejus vis tunc
magis effcax appareat.
Caeterum nuces Munduy-gua sive vomicae (quibus vulgus imperitum non tam
utitur quam abutitur, cum vehementer per vomitum et secessum exturbent) si ex
praescripto exhibeantur, haud exiguum commodum praestant.
9
fuids (humours) are voided continuously and the patients waste away gradually,
suffering great pain.
This diarrhoea indiscriminately affecting persons of every age, preferably during
winter, often persists for many months, even years sometimes. Although not
accompanied by fever and less perilous than the other forms, still one is not allowed,
it seems to me, to class it among those of which HIPPOCRATES in Praedict. 1. 2. f. 2
informs us, that they are benignant and of short duration.
On the contrary we observe, that this illness has a protracted course and is rather
serious, as it results from an agglomerating abundance of raw, mucous humours,
caused by the cold, impeding the perspiration and the circulation of the blood and,
originating from the principal parts of the body, assembles in the intestine.
The cure must be started by purgative enemas to which wild honey is preferably
added. In the meantime the body should be prepared with syrups of similar
composition. After that, Ipecacuanha should be resorted to, as a last anchorage of
hope, a sovereign and safe remedy to control this and most of the other forms of
diarrhoea, with or without the loss of blood, which no other remedy provided by
nature can excel. Not only it drives out safely all the obstinately clogging humours
with the feces and sometimes ejects them by stimulating to vomit, thereby diverting
them from the affected part, but after that it also has astringent properties.
For not solely the spontaneous vomiting, but also, as HIPPOCRATES observes, that
which is provoked artifcially can be included in the same aphorism.
It should be prepared in the following way.
Two drams of the root of Ipecacuanha, boiled in 4 ounces of appropriate fuid or
soaked during one night, from this an infusion is made, with or without the addition
of one ounce of oxymel.
The next day the boiling has to be repeated once or twice, according to
circumstances, so that it has to be done two or three times in all. Weak patients take
this more easily and also this way of preparation heightens the astringent activity of
the remedy.
Besides, the Munday-gua or emetic nuts (which ignorant people not so much
use as abuse, because by vomiting and bowel movements, they purge violently) are
of no small use, if applied according to the following prescription.
10
Rec. nucleos sex vel septem; ablata tam interiori quam exteriori tunica, conterantur
amygdalarum instar pro emulsione, addito momento sacchari et fol. sen. 3j vel 3j
seminis anisi in pulverem trita misceantur, fatque pastillus in furno siccandus. Sic
nuces And, quarum nuclei, etiam citra ullam praeparationem, dignitate illis non
cedunt.
Syrupus itidemTabaci optime conducit, iis imprimis quibus humores tenaces absque
multo calore peccant. Dein ol. de Copaiba guttae aliquot saccharo dissolutae, ori ex
ovo sorbili, sive ano per clysterem immittuntur.
Quod si remedia haec enarrata, forte non in promptu sint, eorum locum
Mechoacanna, vel pugillus seminis Ricini Americani in spiritu vini macerati, supplere
solent; hoc siquidemhumoremvitiosumac redundantemfortius, illud vero benignius
educit.
Non parum quoque hoc morbo exhaustos refcit decoctum ligni Iacarand, et
Sassafras indigena, quod evacuata materia morbifca tonum restituat visceribus
languentibus;
comitante diaeta facilis digestionis et paulo astringentis.
Emplastrumsuper ventriculo imponatur ex Gummi Iicariba, balsamo de Cabureiba
et Copaiba, vel ex pasta de Tipioca, vino de Acaju, pulpa prunorum Araa fore
Nhambu, atque ovorum vitellis.
Adhaec tosta potius quam liquida aut frixa alimenta eligantur, idque saepe et
parum.
Vino indantur guttulae aliquot olei cort. arant. praecipue tum, cumventris cruciatus
instar colici adsit, quem vesparum quoque Brasiliensium nidus ex vino potus, vel
ventri impositus, clementer mitigat.
Idem feliciter praestant herbae castae in aceto frixae.
Quando necessitas ad magis corroborantia et astringentia compellit, his et similibus
remediis nativis, utendum. Summitates fructuum Bacba aut Banna semitosta aut
arefacta ex vino de Acaju et immaturo pomo Ianipba.
Testae testudinis fuviatilis tostae rasuram, in hoc fuxus genere, Barbari propinant,
quod valida astringant.
Sicut et jecur capreae tostum, et castanea arboris Cedri Brasiliensis.
11
Rec. 6 or 7 nuts, without inner and outer rind. They are ground, precisely as for
almondmilk, a little sugar is added and this is mixed with 1 dram of senna leaves or
1 drams of aniseed (powdered). A pill is made of this and must be dried in an oven.
Also And nuts should be mentioned, of which the kernels, even without any
preparation, are no less active.
Syrup of tobacco is exceptionally useful, especially in those cases where the viscous
humours are at fault, without there being a high fever. Then, a few drops of Copaiba
oil, in which a little sugar is dissolved are consumed with an egg or administered as
a clyster.
But if the above mentioned remedies are perhaps not on hand, the Mechoacanna
or a handful of seed of the American Ricinus, soaked in wine a most of the times,
give satisfactory results; the latter one drives out the bad and abundant humours more
forcibly, the frst one on the contrary unfolds a mild purging activity.
A decoction of Iacarand wood, and the native Sassafras, has a wholesome effect
on those who are exhausted by the illness; as it restores the tonicity of the relaxed
intestine, after it has driven out the morbifc matter.
These remedies should be accompanied by a light, easily digestible diet that restores
the tonicity of the intestine.
On the stomach a poultice should be applied of Gummi Iicariba, of Bals.
Cabureiba and Copaiba or of Tapioca-paste, Acaju-wine, pulp of Araa-prunes,
Nhambu-fowers and eggyolk.
Moreover dried foods are to be preferred above fuid or baked food, meals should
be frequent and small.
A few drops of oil from orange peel are mixed with some wine, especially when
there is some colic, which is agreeably relieved by a nets of Brazilian wasps in wine,
taken as a potion or applied as a poultice.
Fresh herbs ground in vinegar are also excellent.
If it is necessary to use restoratives and astringent remedies these and similar native
remedies should be used. The tops of Bacba or Banna fruits half roasted or dried,
in Acaju wine and with unripe Ianipba apple.
The natives give the shavings of the roasted shell of a tortoise as a potion to patients
with this kind of diarrhoea, because of its strong astringent properties.
Also roasted goats-liver and chestnut of the Brasil cedar.
12
Caput XII. De Dysenteria.
Sequuntur fuxus cum febre et sanguine, ut sunt dysenteria, fuxus hepaticus et
infammatio ani. Affectus dysentericus nimium his terris est familiaris. Oritur
potissimum ex sudoribus, vi frigoris nocturni ac venti mediterranei subito admissi
retroactis; tum fructuum fugacium et faeculenti potus immoderato usu, accedente
are calido et humido. Haec excretio sanguinolenta licet pari vehementia per omnes
Indias saeviat, numquamtamen in Brasilia morbi epidemici instar grassatam, alioque
per contagium migrasse, constat.
Ita ut perpetuo nobis sporadica et popularis, nunquam vero epidemia existat: cum
alias pertinacissima aliquando malignitas, si in alio quopiam, in hoc morbo imprimis
apparet. Quibus excretio biliosa, adusta et spumosa, ut in iuvenibus saepe videre est,
merito ab HIPPOCRATE habetur calamitosa atque funesta; quippe quae nullis remediis
cedat, licet haec tellus, contra malum tam familiare nobilissima minimeque vulgaria
auxilia medica producat, et praestantiora industria ac solertia hominum in dies
suscitentur. Verum missis iis, quae satis superque iam ante ab aliis de natura et
curatione dysenteriae dicta sunt, ea tantum prosequar, quibus potissimum differant
ab Europa. Affectui huic (praesertim si multa cacochymia adsit) tot simul solent
supervenire symptomata, tamque horridi cruciatus, ut saepissime angustia rei et
temporis legitimam methodum remorentur. Hac itaque necessitate exigente, venam
tundere, haud consultum habent; (nisi ipso quidem principio, aut febre atque hepate
affecto id maxime postulantibus) quoniam, etiamsi revellendi indicationi forte satis-
13
Chapter XII. Dysentery.
Then follows the diarrhoea accompanied by fever and passage of blood, to which
the dysentery, the fuxus hepaticus and the infammation of the anus belong. Especially
dysentery occurs very frequently in these parts. It develops especially when the sweat
is driven back by the night cold, or by the sudden effect of the South wind, as also
by the immoderate consumption of spoilt fruit and impure drinks, especially during
warm and damp weather. Although this bloody fux is prevelant with equal severity
in the whole of the Indies, it is cer-tain that it has never occurred epidemically in
Brazil, but has only been transplanted there by contagion from other countries.
Hence, although it is one of the vulgar diseases, and scattered cases continually
occur with us in this country, it never assumes the character of an epidemic here,
although it does from time to time take on a more obstinately malignant character
than any other disease. The bilious, burning and foaming stools which one often sees
in young people have been rightly considered by HIPPOCRATES as a suspicious and
unfavourable symptom. Although this symptom cannot be wholly overcome by any
medicament, there are excellent, although not at all well known medicines, produced
by this country, the benefcial action of which on this so well known disease, is being
daily enhaneed by the experience and ingenuity of the inhabitants of this country.
Leaving out the ample communications in literature about the nature and treatment
of dysentery, I shall here limit myself to the particularities in which they chiefy
differ from what we are accustomed to in Europe. This illness gives rise (especially
when accompanied by a great corruption of humours) to so many simultaneous
symptoms
14
factum eatur; male moratae tamen materiae morbifcae et virium inopiae male ft,
quia raro occasio deperditum resarciendi adsit.
Porro vel solo Rheo, vel laxativo quovis benignissimo mordacem humorem
provocasse, partisque affectae cruciatus ingeminasse, suspicione plenum habetur. Si
quando tamen evacuationi locus, radicem vomitivam ipecacuanha, exquisitissimum
naturae munus, caeteris remediis praeferre conducit: quamvis ingenue fatear, plurimos
medicastros incolas ad sudorifera et cordialia, quam ad evacuantia per alvum,
benigniora licet, inclinare, etiam tunc cum maior cacochymiae quam ulcerationis
signa appareant. Morbo durante praeter consolidantes, abstergentes et refrigerantes
clysteres, nutrimentis et anodynis ex iusculo gallinarum hordeaceo aut furfuraceo,
lacte caprino chalybeato et similibus insistendum.
Prae caeteris pulmento ex Tapioca et emulsionibus inde factis, quod multis
indicationibus satisfaciant, utendumper inferiora aeque ac superiora: quippe mirifce
consolidante et refrigerante qualitate partes affictas demulcent, fuxiones quoque
ruentes compescunt atque coagulunt, et orifcia venarum claudunt.
Quodsi necessitas ulterius insurgat, viribus corroborandis et sistendis fuxibus
invigilandum, scilicet opiatis: tum medicamentis quoque et alimentis astringentibus,
consolidantibus, imprimis quae lumborum, ventris et jecinoris refrigerio et robori
sunt.
Praeterea singulis vicibus quibus alvus dejicitur, fomenta ex iisdemparata immittantur,
unde putredines et calores, vel praesentes, vel futuri avertantur. De quibus latius
dicetur in capite de infammatione ani.
Potus quo aeger utatur, ptisana sit, ex decocto de Carim. Ovum quoque sorbile
cum tribus quatuorve guttulis oleo Copaiba conducit, quod leniendo simul partes
laesas consolidet, ac proinde totidem guttulae cum albumine ovi ex bombace ano
inditae vel per Clysterem iniectae solamen adferunt. Assata elixatis praeferantur.
Pacba et
15
and such dreadful pains, that the pressing danger leaves no time for a treatment,
guided by the methodic rules of science. Nor do the native doctors hesitate for a
moment, in such a case of emergency, to open a vein (though this is not according
to the rule that either fever or an affection of the liver in the frst place require such
treatment) since, even if the indications to remove the disease products were followed
suffciently, yet the malignant nature of these products.
Therefore it must be remembered that in trying to remove the sharp humours with
rhubarb or some other mild laxative, the suffering of the diseased parts is augmented.
Hence when there is indication for a drastic removal of the morbifc matter it is better
to choose the emetic, ipecacuanha root, that excellent present of Nature; although I
must honestly confess that very many native specialists, even when the symptoms
point to a cacochymia rather than to an ulceration, are more inclined to give sweat
promoting and heart strengthening medicines than even the mild laxatives. In a later
stage of the disease one must give astringent, cleansing, and cooling enemas, and
also restoratives which relieve the pains, such as chicken broth with barley and oats,
goat's milk in which red hot iron has been cooled, and such things.
Tapioca as food, especially tapioca milk pudding, can be strongly recommended
for these cases, administered by the mouth and also as an enema, because of its
strengthening and cooling qualities, exercising a softening infuence on the infamed
parts, stopping the diarrhoea and closing the opened bloodvessels.
When it is very urgent to ensure the recovery of strength and the stoppage of the
diarrhoea, opium containing medicines are of course necessary, but also along with
them nutrition and remedies that contract and keep the parts together cool and
strengthen the loins, the abdomen and the liver.
Besides this, one must take care when stools have been passed to put poultices on
those parts, in order to counteract the threatening rotting and infammation. I shall
treat of this more in detail in the chapter on the infammation of the anus.
The patient can take as drink a slimy decoction of Carim. Also a soft boiled egg
with three or four drops of Copaiba oil has a favourable infuence, as it works as a
sedative, at the same time strengthening the diseased parts. The same number of
drops added to the white of an egg, administered as an enema, give relief. Roast meat
is
16
Banna semitostae, saepe pro alimento medicamentoso accipiantur. Iidem quoque
fructus dissecantur et in sole siccantur, atque in massam, addendo aceti momento,
coquuntur loco panis. His accedunt plurima alia remedia nativa, astringendi simul
et refrigerandi qualitate pollentia, quae primi incolae partim ut arcana celant,
secumque interire cupiunt, partim innotuere et in tractatu de simplicibus tradita sunt.
Horum quidem primum locum obtinent, Conservae et Rob fructuum Myrti
Granatorum, utriusque Araa, Guajba, Mure, Murucuj, Ianippa, Acaj.
17
better than boiled meat. Lightly roasted Pacba and Banna must be mentioned as
foodstuffs, possessing healing properties. One can cut up these fruits into small pieces
and dry them in the sun, after which one can add a little vinegar to the dried mass
and then bake bread of it. We can add to this a list of native medicines which are
supposed to contract and cool the parts. The original inhabitants keep some of these
medicines to themselves, evidently wishing that their secret should go with them to
the grave, but we have been able to make notes of others, so that we could discuss
them in our treatise on the simple remedies. The chief of these are the preserved or
jellied fruits granata, araa, guajba, murei, murucuj, janippa and acaj.
18
Caput XVI. De Lue Indica.
Lues quaedam ex coitu non tantum per contagium, vel parentum haereditario malo
in liberos, sed ex leviori attactu atque per se contrahitur, orta potissimumex alimento
foetido et salso, potu rancido et corrupto. Inter Afros non solum atque Americanos,
sed Lusitanos et Belgas quoque saevit, tumoribusque scirrhosis et virulentis ulceribus,
totum corpus infestat. Quae quidem lues huic regioni est Endemia, et Bubas ab
Hispanis, atque Mi a Brasilianis appellatur. Et sicuti citius sanatur a solis remediis
indigenis, ita citius contaminat, quamilla quae lues gallica vulgo vocatur et ad Incolas
huc defertur. De qua dicere non est propositi mei, sed de praesenti, quae licet in
quibusdam conveniat cum illa; accidentibus et curatione tamen maxima ex parte
differt. Empirici initio data opera eam negligunt, humorisque tenacitatem, in quo
mali fomes maxime inhaeret, aliquot septimanarum intervallum requirere ad
praeparationem, credunt. Vitam interim intemperatam vivere interdicunt, aquae
calidae lavacra instituunt, frigus nocturnum, ne perspiratio cohibeatur, maximopere
arcent, carnes recentes, imprimis ferinas, tostas, praecipiunt. Vinumpermittunt, quod
sudores et fuligines, non sine aegrotantis levamine, per poros expellere comperiantur.
Qui ab hoc medendi modo recedunt, symptomatum quidem pro tempore levamen
allaturos, sed postea recidivamartuumque dolores successuros, ratumhabent. Tandem
praeparato hoc modo corpore, evacuationes instituunt: mox eos, qui praesertim
tenuioris sortis sunt, ad molendinas sacchareas ignesque luculentissimos ablegant;
et solo decocto, cuius basis Caarba et Saraparilla, curationemfelicissime absolvunt.
Ulcera quoque solo attritu aut lotione Caarba, aliarumque herbarum exsiccantium
et abstergentium succo, tollunt. foliis au tem Caarba
19
Chapter XVI. Indian Lues.
It is possible to be infected here by a kind of lues not only by direct infection, or as
is the case with children, in the formof an inherited affection, but also by the slightest
touch, or even without there being any such a cause, the origin of it being attributed
to the eating of spoiled and salted food, and stale and impure drink. It is not only
prevalent among the negroes and Indians but also among the Portuguese and Dutch,
the whole body being covered with hard swellings and malignant ulcers. This affection
is an endemic disease in these parts, and is called Bubas by the Spanjards and Mi
by the natives. And although it is more quickly healed by the native medicines than
the disease called French pox, which has been brought here, infecting the natives, it
is more infectious than the last mentioned. I do not intend to speak about the latter
disease but about the former, which, it is true, is like the latter in some respects, in
its symptoms and in the way it has to be treated, yet in reality differs very much from
it. In the beginning the native doctors pay very little attention to it since they believe
that the tough, tenacious fuids which are the chief cause of the affection, take about
seven months to develop. They prescribe during this time a regular life, and warm
ablutions, and try to avoid the night cold so as not to interfere with perspiration. They
prescribe the eating of fresh meat, especially game, and toast, and allow the drinking
of wine, since they are convinced, that this drives the sweat and the bad vapours out
through the pores, to the great relief of the patient. They are convinced, that they,
who neglect this treatment, may have a period during which the symptoms of the
disease may be temporarily alleviated, but that it will be followed by a new attack
accompanied by pains in the joints. After having prepared the body
20
nunc coctis pro balneo, nunc ore jejuno masticatis, ulcera, quae per se non evanescunt,
exsiccant, et malignitatem extrahunt. Quod ipsum aliquoties per chirurgos in
nosocomio imitari iussi, et voti nos compotes reddidit.
Nequis autem fallatur, haec lues sive ex Hispanica mixta, ut saepe sit, sive simplex
Endemia, Europaeis praesertim, non adeo parvi facienda sive in principio sive in
progressu. Neque enim ut quidam existimarunt, intra Tropicos levior ob halituum a
sole perpetuam extractionem; gravior tantum in septentrionalibus regionibus datur.
Ac si nocturnumfrigus modo leviter admissum, apertos diurno calore poros non cum
summo detrimento aegri altius occluderet, discussionemtetrorumvaporumimpediret,
versusque periostium, in quo dolor, repelleret. Sicut quotidie ft, vel aegrorum vel
medicorum incuria, qui differentias diei et noctis contemnunt.
Et tune quidem male morata ulcera, quibus hoe malo infestati turpiter scatere solent,
praeter alia symptomata, cariem in ossibus causari videas. Sicut in reiteratis
dissectionibus corporum autopsia nos docuit.
Atque tune simul anatomiae, in AEthiopibus exercitii gratia institutae, certos nos
fecere, nigredinem illam cutaneam ultra epidermidem non penetrare, eaque ablata
mox ipsam cutem albam Europaeorum plane more se offerre. Si vero contigerit
aliquos epidermide alba nasci (sicut in puella et iuvene pilis crispis et oculis caesiis
ex Nigritis natis videre licuit) inter naturae monstra recensentur, adeoque ob albedinem
conterraneis suis contemtui existunt, quam si nigra cute aliqui Europaei nascerentur.
Sed missa hac digressione ad institutum redeo, pauca additurus quae de Gonorrhoea
notatu digna existimavi. Gonorrhoea simplex, sicut haud diffcilis habetur curationis,
ita facile acquiritur, modo a
21
in this way, they then proceed with the cleansing process, in the case of poor people,
by sending themto the overheated sugar mills, and then, with a decoction of Caarba
and Saraparilla, they are able to effect a successful cure. They heal the sores by
bathing them with the juice of the Caarba or by washing them with the same, or
with that of other desiccative and cleansing herbs. They treat the sores, which persist,
with a bath made of a decoction of the leaves of Caarba, or by putting the chewed
leaves on the sores, which draw out the poison from them. I have repeatedly had this
done by the doctors in our hospital when the results came up to our expectations.
Let no one think that this infection, whether mixed with the Spanish pox, or
endemic of an exclusively native character, especially in Europeans, at the beginning,
and also in its further course needs little care; nor that, as some people think, it is
less serious in the tropics, because of the continual perspiration due to the heat,
whereas it would be more serious in Northern regions. If the night cold gets in, it
can, to the great detriment of the patient, absolutely close the pores, which have been
opened by the heat of the day, so preventing the passage of bad vapours, pressing
them back to the periosteum, which is then painfully affected, a circumstance which
occurs daily through the carelessness of patients and doctors, who pay no attention
to the difference between day and night.
Then one sees, besides other symptoms, that the slowly healing sores which cover
the body of those affected by this plague, are the cause of bone caries as we have
repeatedly found at postmortems.
These autopsies which we did on niggers, in order to increase our knowledge, have
also convinced us that the black colour of their skin is limited to the upper layer of
the skin, and that when we had removed that, there was a white skin layer visible,
exactly like that of Europeans. When, however children are born with a white skin
(as I once saw a girl and a boy with curly hair and bluish eyes, of black parents) then
they must be looked upon as mnstrosities, and they are despised on account of their
light colour, just as much as a European would be despised who was born with a
black skin.
After this little interruption I shall return to my subject and shall add some remarks
about the gonorrhoea, which I think worth mentioning. This disease is easily cured,
and just as easily contracted
22
diuturna equitatione sub aestu meridiano. A purgantibus initio sibi cavent in omni
Gonorrhoea, sive virulenta sive non virulenta. Tam salutaria contra hunc affectum
domi nanciscuntur remedia Incolae, ut raro in exotica, quae in offcinis prostant,
inquirere illis necessum sit. Praeferunt, Guabipocaiba, Lusitanis Pao Podre, quam
ego arborem siliquosam, in tractatu de Simplicibus, appellavi.
Eius radix in taleolas dissecta et in aqua ex canna saccharea destillata, macerata,
arique exposita, eam abstersoria et diuretica qualitate imbuit, quae mane et vesperi
pota, parastatas et renes insigniter mundifcat. Cavendum tamen ne immodice hoe
medicamento valido utare, quod sanguinem ducat. His accedit Iuripba, Canna
silvestris Iacuacnga dicta, radix Iaborandi, quae noctu sub dio macerata in aqua
fontana diluitur, eiusque diluti quatuor plus minus unciae per quindecim circiter dies
bibuntur, unde renes et vesica repurgantur. Post haec pro potu quotidiano, eiusdem
cannae silvestris decocto utuntur. Atque alternatim ob calores suscitatos, mane
ptisanam seu liquorem ex Tipica exhibent. Dilutum radicis de Aguaxma,
Iacuacanga, Pagimiriba, Caapomnga, emulsiones ex Tipica, nuce Coco recenti,
et seminibus frigidis, cannaeque sacchareae aqua praeparatae, familiaria illis sunt
remedia, Contra infammationes lotii, post frigidam dorsi et perinaei inunctionem,
grenitalia emollientibus fomentant, nempe decocto summitatum Imbaba, et
Tupeiva, foribusque malvae Americanae et Fabarum vulgarium, atque id genus
aliis. Calorifca vero, tama medicamento quamcibis procul esse iubent, ne virulentia
et incendiuminvalescant. Ego tamen nimiumrefrigerantiumusum aliquando noxam
intulisse expertus sum, quod tonus genitalium inde debilitetur. Semper enim
condonandumest Empiricis, utpote diligentioribus in exhibendis medicamentis quam
in distinguendis morborum causis. Quippe sicut ex his medendi formulis apparet,
Profuvia geniturae cum Gonorrhoeis videntur confundere. Quod qui evitare velit,
adeat PLATER Obs. pag. 729. LANG. Epist. 2.1.5. SOLENAND. pag. 199. V. 45. HOFM.
pag. 540.
23
here, even by riding on horseback in the daytine in the tropical heat. In the frst stage
they avoid purgatives, strong ones as well as weak ones. The natives possess such
effective remedies against this complaint, that they do not need the foreign remedies
in our dispensary. They choose the Guabipocaiba, called by the Portuguese the Pao
Podre, which in my treatise about the simple medical remedies, I have called the
pop bearing tree.
When the root of it is cut into thin pieces, and then extracted in the juice of cane
sugar, and exposed to the air, this juice is endowed with cleansing and diuretic
qualities, so that, if it is drunk in the evenings and in the mornings, it washes out the
testes and the kidneys. One has to take care that this strong medicine is used in
moderation, since it may cause bleedings. Other medicines belonging to this class
are Iuripba, the sugar cane growing in woods called Iacuacnga, and also the
Iaborandi root which is extracted in spring water during one night, after which during
a fortnight, about four Dutch ounces of it are drunk daily, to cleanse the kidneys and
bladder (four Dutch ounces = 13-14 English ounces). After that they take a decoction
of the wild sugar cane as a daily drink. To counteract the heat engendered by this,
they alternate it with a thin gruel or a drink, made of Tipica, which is taken in the
morning. Adecoction of the root Aguaxma, Iacuacanga, Pagimiriba, Caapomnga,
or a drink made of Tipica, fresh cocoa nut, cold seeds and water prepared from
manna, are their usual remedies. To alleviate the soreness of micturition, they rub
the back and perinaeum with cooling remedies, and treat the sexual organs with
softening poultices, made of the leaf buds of Imbaba and Tupeiva. the fowers of
the American mallow and of the ordinary beans and other such like herbs. In
medicines and foods they avoid anything with stimulating and heat producing
properties, which would increase the malignancy and infammation. I have, however,
noticed that too much use of cooling remedies were sometimes harmful, as these
diminished the normal tension of the sexual parts. One ought not to judge the native
doctors too severely for applying themselves rather to the administration of healing
remedies, than to the diagnosis of the cause of the disease. As will be seen fromthese
prescriptions they seem to confuse a genital secretion with gonorrhoea. Those who
wish to avoid this mistake can get light on the subject from PLATER. Obs. pag. 729,
24
Quocirca in Gonorrhoea virulenta malignitate exturbata subsistunt peritiores, quando
indicatio astringendi, consolidandi, et siccandi est. Quod quidem optime sit balsamo
Copaiba, saccharo vel oleo olivarum dissoluto atque per os et penem injecto.
25
LANG. Epist. 2.1.5, SOLENAND. pag. 199. V. 45. HOFM. pag. 540.
As to the malignant gonorrhoea all who have some experience are unanimous in
thinking that when the acute symptoms have been subdued, the time has come for
the administration of contracting, strengthening and desiccative remedies, and the
best materia to use for these purposes are Copaiba balsam, which dissolved in sugar,
or olive oil must be taken internally as well as injected into the penis.
26
Liber Quartus
De arboribus, fructibus et herbis medicinalibus, ac alimentosis, in Brasilia
et circumiacentibus Indiae Occidentalis regionibus nascentibus.
Caput LIII. Caa-atja, Ipecacunha, et Caa-api.
In pratis uliginosis et apricis campis elegans planta Caa-atja reperitur: Lusitanis
Erva de purga de Joan Pays dicta. Unico tenuissimo quadrangulari caule, vix palmae
altitudine assurgit, semper laete virescens, partim terrae incumbens, ad genicula
iterumin terramradices agens parvulas, partimerecta stans. Ad quodlibet geniculum,
duo foliola sibi opponuntur, Nummulariae fgura et magnitudine seu rectius Veronicae
aut Chamaedryos, in ambitu serrata, et pallide viridia. Ad quodlibet par foliorum
fosculus minimus provenit, quasi galeatus, albus. Post hunc sequitur siliquula grani
avenae magnitudine et fgura, quae sponte se aperiens, semen effundit minimum,
rotundum, obscure favum, minus semine papaveris minimi. Nullius odoris est planta,
sed saporis amari.
Radice est fbrosa, tenui, parva, subamari saporis.
Inter nobilissimas et vere medicinales purgantes et aperientes haec herba merito
censetur a peritioribus Incolis: a vulgo profano vix cognita, et nondum in usus
applicata: utpote cuius manibus vix tuto permittitur tam effcax medicamentum.
Quippe illius decoctum vel succus, tum quoque pulvis, si exsiccetur, pauca
quantitate exhibitus, tam valide menses movet, ut non impune ab omnibus capiatur.
Ego succum recenter expressum ad 3 j. circiter, ex convenienti liquore propinatum,
menstrua et urinas, tum quoque excrementa per alvum satis vehementer aliquando
exturbasse observavi.
Ipecacunha. Tandemad decantatas has salutiferas radices ordo nos deducit, quae
praeter facultatem purgatricem per superiora et inferiora,
*3
Caa-atja.
Ipecacunha.
Illustrations of De Indiae utriusque re naturali et medica.
PL. II.
*4
Caa-api.
Illustration of De Indiae utriusque re naturali et medica.
27
Fourth Book
Dealing with the trees, fruits and herbs, used for medicinal purposes and
for food, which grow in Brazil and the adjoining countries of the West
Indias.
Chapter LIII. Caa-atja, Ipecacunha and Caa-api.
In damp meadows and sunny felds one can fnd the beautiful plant Caa-atja, called
by the Portuguese: Erva de purga de Joan Pays. It grows with a single very thin and
square stalk and gets scarcely as high as a palmof the hand; it has a clear green colour
and lies partly on the ground, while the rest of the stalk bends upwards and in the
place where it does so, sends out little roots into the ground. At every bend there are
two little leaves, opposite to each other, on the stalk. They are as large and have the
same form as money wort or rather as veronica or speedwell, have a sawed edge and
are light green in colour. In the same place as every pair of leaves, there is a white
helmet shaped little fower. The little, pod-like fruits growing out of it are like grains
of oats in form and size, and when they open little round seeds appear, dark yellow
in colour and smaller than the seeds of the smallest poppy. This plant has no smell
but a bitter taste.
The root is fbrous, thin and somewhat bitter to the taste. Although the more
experienced natives rightly consider this plant as one of the most effective and
trustworthy laxative herbs, it is hardly known by the lower classes, and is not used
by them: such an effective remedy would indeed not be safe in their hands.
A decoction of this plant as well as the juice or the dried powder administered in
a small quantity, brings on the menstruation so acutely, that it cannot be used by
everyone with impunity. I have seen that the fresh pressed out juice given in the dose
of about 3 j. in a suitable fuid, sometimes not only excited the passage of menses
and urine but also a violent passage of the stools.
Ipecacunha. Lastly I must praise the curative roots which together with the power
to cleanse the body by vomiting and purging, also
28
omni veneno eximie adversantur. Nec credo, praestantius remediumadversus plurimos
morbos ex longa obstructione ortos, imprimis in ventris fuxibus medendis, in hisce
terris reperiri facile.
Duae existunt species, neutra a nemine, quod sciam, descripta, earumve qualitates,
eximiae in lucem protractae. Utraque eidem usui dicata, sed gradibus facultatum,
tum et facie, et natali solo, differunt. Una enim earum humi depressa, exiguior in
pratis crescit, Pugelio non admodumdissimilis, namcaulis foliis lanuginosis exsurgit
multis, albisque fosculis cingitur: radix illius est crassa, flosa, albicans, a Lusitanis
ad differentiam, Ipecacunha Blanca dicta, quae quod minus turbet corpus, et venenis
validissime resistat, aeque pueris ac gravidis exhibetur.
Altera, cuius Iconemhie damus, est longitudinis semicubitalis, trinis vel quinis tantum
foliis ornata. Gaudet locis opacis, et tantum in densioribus reperitur nemoribus. In
summitate caulis baccas producit nigras, sed paucas. Radice est tenui, tortuosa,
nodosa, fusci colons, saporis ingrati, amari, calidi et acris. Exsiccata in multos annos
reservatur, nec facile vires deponit antidotales, sudoriferas, sed quidem vomitivas.
Eius in pulverem redactae dosis est drachma; in infuso, drachmae, plus, minus duae.
Facultatem habet abstergendi, meatus reserandi, ac infarctus exsolvendi.
Utriusque quotidianus est usus, malunt tamen dilutum, quod vel unius noctis sub dio
maceratione aut coctione in aqua, medicam suam virtutem abunde liquoribus
communicet. Postea caput mortuumreservatum, denuoque eodemmodo praeparatum,
in eundemusumexhibetur; minus quidemeffcax ad purgandumvel vomendum, sed
magis adstringens. Ita ut radix haec non solum materiam morbifcam, licet
tenacissimam, a parte affecta revellat, eamque per superiora expellat, sed et
astringendo viscerum tonum restituat. Praeterquam enim quod fuxibus ventris,
aliisque morbis medeatur, venenis adversatur, virusque, tum occulta qualitate, tum
manifesta, per vomitum statim expellit. Quamobrem religiose a Brasiliensibus
reservatur, qui illius virtutes primi nobis revelarunt.
Caa-api. Secretum huius herbae Lusitanis debemus, qui nobis
29
possess the property of a valuable, antidote. I really do not believe that it would be
easy to fnd a more excellent remedy in these parts for most of the illnesses arising
from a long continued obstruction, still less for the purpose of curing the diarrhoea.
There are two kinds, neither of which, as far as I know has, ever been described
by anyone. Still less has attention ever been paid to their excellent properties.
Although both are suitable for the same purpose, they differ in the strength of their
curing properties, as also in the places in which they occur and in their appearance.
The frst kind is the smaller, it grows lying along the ground and occurs in meadows.
It is like fea bane having on its stalks many hairy leaves, and bearing fowers placed
in the formof a wreath, the root is thick, fbrous and whitish, so that it is distinctively
called by the Portuguese Ipecacunha Blanca. Since it is an excellent anti-poison,
and yet does not violently, upset the body it is administered to children and pregnant
women.
The other plant of which we have given an illustration here, is rather more than a
foot long and bears only from three to fve leaves. It chooses shady places and is
only found in dense woods. At the top of the stalk it has a few black berries. The
root is thin, twisted, knotted, yellow in colour and has a disgusting, bitter, hot and
sharp taste. When dried, it can be preserved for many years, not easily losing its
properties, as an antidote and an antidiaphoretic although it does lose its emetic
properties. When rubbed to a powder the dose is about one drachm, in an infusion
about two. It has the power to cleanse, to relax the openings of the body and to resolve
obstructions.
It is given regularly in both forms; as a rule the fuid formis chosen, since a watery
extract of this root (after standing a night in water or when boiled in water) contains
a rich amount of its medicinal properties. After this the remaining caput mortuum
can be again prepared and administered in the same way, this being less active as a
purgative and an emetic than as an astringent; so that this root does not only detract
the noxious matter, even the most obdurate from the affected places and gets rid of
them by causing vomiting, but also renews the healthy tension of the fbres of the
intestines. Besides being able to cure diarrhoea and other diseases, it acts as an
antidote and can, by reason of its hidden, and also by its natural properties immediately
effect the elimination of ale poisons trough vomiting.
Caa-api. We owe our knowledge of this herb to the Portuguese
30
eam suppeditarunt. Pusilla est planta et depressa, sed quae humilitatem praeclaris
dotibus abunde compenset. Ex radice enim pennam olorinam crassa, verrucosa,
flamentis ad latera, et inferius tenuibus praedita, exterius e griseo favescente, interius
alba, tres vel quatuor pullulant pediculi, teretes, qui quilibet unicumfoliumsustinent,
obrotundum vel oblongum, tenerrimum, superius splendide viride inferius paulum
albicans, habens nervum et inferius venas transversum conspicuas.
Florem fert in proprio pediculo rotundum, umbilici fgura, foris Bellidis aemulum,
multis staminulis constantem, ex quo semen provenit minus Sinapi. Radix eiusdem
fere cum Ipecacunha praestantitae et effcaciae, unde et Ipecacunha abusive a
quibusdamappellatur. Cuius vicemin vomitu ciendo, et alvi profuvio compescendo
egregie supplet. Eo tamen discrimine observato, quod primam suam dignitatem a
virtute antidotali sortiatur, quam an aliunde mereatur, nisi quod viscera terris
fuliginibus liberet, mihi nondumexperiri licuit. Radix primumhaud manifesto sapore
est praedita, sed mansa, quodammodo acris est, et relinquit in lingua vellicantem
humorem.
Differt porro ab Ipecacunha, quod ad vomitum proritandum minus sit valida, nec
pari effcacia humores peccantes per superiora exturbet: quo sit, ut radix, quae odore
et sapore alteri cedit, maiori quantitate exhibeatur.
Indigenae integram plantam contundunt, et succo praelibato virus a ventre
excludunt: a colubris laesi, aut sagittis venenatis percussi, eundem, antidoti loco,
vulneri instillant non sine successu.
Datur hic et alia Caa-apiae species, priori per omnia similis, exceptis foliis; quae
quidemeiusdemsunt fgurae, sed in ambitu serrata et hirsuta: pediculumhorumraris
vestiuntur pilis. Florem fert in proprio pediculo rotundum cum umbilico in medio,
instar foris Chamomeli.
31
who told us about it. It is very small, grows low down near the ground, but makes
up for its lowly appearance by its excellent qualities. The root is as thick as the quill
of a swan's feather, knotted, covered with thick fbres at the sides and with thin ones
underneath, grey yellow in colour on the outside, and white inside. Three or four
thin stalks spring from it, each of which bears a delicate small roundish or more
oblong leaf, bright green on the top, and underneath whitish in colour, provided with
a middle vein, while underneath veins, running cross- wise, can be seen.
It bears white fowers, each on its own stalk, in the form of a umbilicus like the
daisy, consisting of many small little pistils from which seeds are separated even
smaller than mustard seeds. Its root is as effective and benefcial as that of
Ipecacunha so that it is sometimes falsely called by that name. It can take the place
of the latter to obtain vomiting and the passage of stools, but there is this difference,
that its antidotal properties must be considered its chief value. Whether it has other
powers than that of freeing the intestines from rotting offal, I have not had the
opportunity of fnding out. This root has at frst no defnite taste; when it is chewed
it is a bit sharp and gives off a juice that irritates the tongue.
The root also differs fromthe Ipecacunha in that it less violently evokes vomiting
and so is not so effective in getting rid of the noxious matter in this way, so that,
having less smell and taste, it has to be aken in larger quantities than its competitor.
The natives crush the whole plant and take the liberated juice thus obtained as a
remedy for poison which has penetrated the body; if they have been bitten by an
adder, or, wounded by poisonous arrows, they wet these wounds with this juice and
on the whole with good results.
There is another sort of Caa-apia altogether like the former, with the exception
of the leaves, which indeed have the same form, but have sawed and hairy edges.
The stalk is covered with scattered hairs. It bears a single fower on its own stalk,
sunk in the centre, like the camomile.
*5
WILHELMUS TEN RHYNE.
Copperplate by STURT.
*6
Document, confrming that TEN RHYNE has taken his degree at Andegavum (Angers).
XXXIX
Wilhem ten Rhyne
De Lepra Asiatica
XL
Inleiding.
Op 14 Januari 1649 werd in het doopboek der Hervormden te Deventer ingeschreven
de doop van WILLEM TEN RYNE, zoon van ISRAL TEN RYNE, weduwnaar van
WILHELMINA JANSEN, en ANNEKEN PETERS, wier huwelijk in December 1647 was
gesloten
1)
. Daar het de gewoonte was de kinderen kort na de geboorte te doen doopen,
moest worden aangenomen, dat de zoon WILLEM in Januari 1649 geboren werd.
Hiermede was echter in tegenspraak de mededeeling van Dr. J.M.H. VAN DORSSEN,
dat TEN RHYNE in 1647 was geboren, hetgeen hij had afgeleid uit een aangifte van
TEN RHYNE zelf, die bij zijn inschrijving als student te Leiden, op 3 Maart 1668, zou
hebben opgegeven 21 jaar oud te zijn
2)
.
Bij onderzoek bleek echter, dat de gedrukte uitgave van het Leidsche Album
Studiosorum inderdaad deze mededeeling bevat, maar dat bij een vergelijking van
dat boek met het origineel voor den dag kwam, dat bij het overnemen een fout was
gemaakt. TEN RHYNE had wel degelijk opgegeven toen 19 jaar oud te zijn, maar de
toevoeging der cijfers 2.1 had den copist verleid het getal 21 over te nemen. WILHEM
TEN RHYNE werd dus te Deventer geboren op 2 Januari 1649, en werd 12 dagen later
aldaar gedoopt.
Hoewel het doopboek de namen vermeldt WILLEM TEN RYNE, heeft de latere
geneesheer al heel spoedig, reeds bij zijn inschrijving als student te Franeker in 1666,
geteekend WILHEM TEN RHYNE, en is dat blijven doen.
Omtrent de afstamming en de jeugd van TEN RHYNE is maar weinig
1) Mededeeling van den Heer B. VAN 'T HOFF, gemeente-archivaris te Deventer.
2) J.M.H. VAN DORSSEN. WILHEM TEN RHYNE, Geneeskundig Tijdschrift voor
Nederlandsch-Indi, Deel LI, 1911.
B. FARRINGTON, hoogleeraar in het Latijn te Kaapstad, vertaler van TEN RHYNE's Schediasma
de Promontorio Bonae Spei, zeide in de inleiding tot deze vertaling dat TEN RHYNE was
geboren about 1640; hier werd de geleerde vertaler misleid door een opgave in het
Biographisch Woordenboek van VAN DER AA; het nieuwe woordenboek van MOLHUYSEN
en KOSMANN nam de, onjuiste, opgaven van Dr. VAN DORSSEN over.
XLI
Introduction.
In the baptismbook of the reformed church at Deventer, we fnd recorded on January
14, 1649 the baptism of WILLEM TEN RYNE, son of ISRAL TEN RYNE, widower of
WILHELMINA JANSEN, and ANNEKEN PETERS, who were married in December 1647
1)
.
Since it was the custom to baptise children shortly after birth, we surmise that the
son WILLEM was born in January 1649. The report of Dr. J.M. VAN DORSSEN that
TEN RHYNE was born in 1647 is in contradiction to this. This he had gathered from
an entry of TEN RHYNE himself, who at his registration as student at the Leiden
university on March 3, 1668 reported himself to be 21 years of age
2)
.
A further examination showed that the printed edition of the Leyden Album
Studiosorum did indeed contain this communication, but that in comparing the book
with the original, it appeared that in the copy a mistake had been made, TEN RHYNE
had in reality reported himself to be 19 years of age but the ciphers 2.1 had led the
copyist to write down the number 21 as his age. Hence WILHEM TEN RHYNE was
born in Deventer on January 2, 1649 and was baptised there 12 days later.
Although the baptism book reports the name of WILLEM TEN RYNE, the doctor of
later years very soon, even as early as his registration as medical student at Franeker
in 1666, signed his name WILHEM TEN RHYNE and continued doing so.
Little is known about the ancestry or youth of TEN RHYNE. Father
1) Communication from Mr. B. VAN 'T HOFF, municipal archivist at Deventer.
2) J.M.H. VAN DORSSEN. WILHEM TEN RHYNE, Geneeskundig Tijdschrift voor
Nderlandsch-Indie, Part LI, 1911.
B. FARRINGTON, professor of Latin at Cape Town, translator of TEN RHYNE's Schediasmade
Promontorio Bonae Spei, in his introduction to this translation says that TEN RHYNE was
born about 1640; here the learned translator was misled by a note in VAN DER AA's
Biographical Dictionary. MOLHUYSEN and KOSMANN's newdictionary took the wrong notes
from Dr. VAN DORSSEN.
XLII
bekend. Vader ISRAL TEN RYNE woonde te Deventer in de Assenstraat en was
glazenmaker van beroep; in 1644 was hij uit Goor naar Deventer gekomen, waar hij
op 16 Mei van dat jaar in het burgerboek werd ingeschreven als kleinburger, d.w.z.
als burger zonder weide-rechten
1)
.
Waarschijnlijk ging het ISRAL TEN RYNE te Deventer goed in zijn ambacht, en
bezat hij, behalve de geldmiddelen, genoeg inzicht en burgertrots om zijn zoon
WILLEMden weg naar de geneeskunde te kunnen vergunnen. Dat het gezin TEN RYNE
heeft behoord tot de rechtzinnige Deventer kringen, wordt door het huwelijk van de
dochter BERENDJE met den diaken der Gereformeerde Kerk, AREND KETJES,
waarschijnlijk gemaakt.
Van WILHEM TEN RHYNE's leerjaren te Deventer is alleen met zekerheid bekend,
dat hij op 14 Augustus 1665 als WILHELMUS TEN RYNE werd ingeschreven in het
Album Studiosorum van het Athenaeum aldaar; aangezien de hoogleeraar die aan
deze inrichting de geneeskunde onderwees, E. TESSCHENMAKER, in 1649 was
overleden en het tot 1788 heeft geduurd vr een opvolger werd benoemd, kan TEN
RHYNE aan dat Athenaeum geen onderwijs in de geneeskunde hebben ontvangen
2)
.
Het onderwijs aan het Athenaeumheeft voor TEN RHYNE maar kort geduurd, want
reeds het volgende jaar, 1666, meldde de toen 17-jarige knaap zich te Franeker aan
als student in de geneeskunde; de Matricula dier hoogeschool vermeldt, dat op 18
Augustus 1666 WILHELMUS TEN RHYNE, Daventriensis, werd ingeschreven als
medicinae studiosus.
Bijna twee jaren is TEN RHYNE te Franeker gebleven, tot hij zich, in Maart 1668,
naar Leiden begaf, waar hij zich opnieuwliet inschrijven als student in de geneeskunde
en, volgens de gangbare meening, nog dat zelfde jaar promoveerde. Hiermede was
in tegenspraak een mededeeling in het Stedelijk Archief van Amsterdam (Alg.
Nederlandsch Familieblad, D. I, 1883/84, blz. 543), waarin wordt gezegd, dat
WILHELMUS TEN RHYNE op 14 Juli 1670 promoveerde te Andegavum(Angers). Een
nader onderzoek daar ter stede uitgevoerd, bevestigde deze mededeeling.
3)4)
Het onderwijs in de geneeskunde was in die jaren toevertrouwd aan twee
hoogleeraren, JOACHIM FRENCELIUS en PHILIPPUS MATHAEUS,
1) Volgens inlichtingen, te danken aan het onderzoek van den Heer B. VAN 'T HOFF,
gemeente-archivaris te Deventer.
2) J.C. VAN SLEE. De illustre School te Deventer, den Haag, 1916.
3) Dank zij de hulp van een geleerd inwoner van Angers, Monsieur l'Abb E. PASQUIER, die
een photographische reproductie zond van het door hem ontdekte document, de promotie
van TEN RHYNE te Angers bevestigende, werd alle twijfel opgeheven.
4) In zijn reeds eerder genoemd artikel zeide Dr. VAN DORSSEN dat TEN RHYNE vermoedelijk
gedurende 1664 en 1665 te Franeker verbleef, en verlegde daarbij tevens het zwaartepunt
van diens studie naar Leiden. De opgaven uit de Franeker Matrikel weerspreken deze
onderstelling met haar gevolgtrekking.
XLIII
ISRAL TEN RYNE lived at Deventer in the Assen street and was glazier by trade; in
1644 he removed from Goor to Deventer where on May, 16 of that year he was
entered in the civic registry as small citizen i.e. citizen Without pasture rights
1)
.
Probably ISRAL TEN RYNE at Deventer was successful in his trade, and possessed
both the monetary means and enough insight and citizen's pride to allow his son to
study medicine. The family belonged to the orthodox circles of Deventer, as is shown
by the marriage of the daughter BERENDJE to the deacon of the reformed church,
AREND KETJES.
With regard to WILHEM TEN RHYNE's college years at Deventer we only know with
certainty that he was registered in the Album Studiosorum of the Athenaeum there
on August 14, 1665; since the professor of medicine at that institution died in 1649,
and a successor was not nominated until 1788, TEN RHYNE cannot have attended any
lectures on medicine at that Athenaeum
2)
.
TEN RHYNE's study at the Athenaeum only lasted a short time, for in the following
year 1666 the 17 year old boy was entered as student of medicine at the university
of Franeker; the Matricula of that university reports that on the 18th of August 1666
WILHELMUS TEN RHYNE, Daventriensis, was entered as a student of medicine.
TEN RHYNE stayed for nearly two years at Franeker. Then, in March 1668, he went
to Leyden where he was registered as a student of medicine and, as was generally
thought, took his doctor's degree in the same year. In contradiction with this there is
a notice in the municipal archives of Amsterdam(Algemeen Nederlandsch Familieblad
D. I, 1883/84 p. 543) saying that WILHELMUS TEN RHYNE took his degree on July
14th 1670 at Andegavum (Angers). An investigation made on the spot confrmed
this communication
3)
.
4)
At Franeker the medical education was at the time entrusted to two professors
JOACHIM FRENCELIUS and PHILIPPUS MATHAEUS, both of
1) According to information obtained from the investigation by Mr. B. VAN 'T HOFF, municipal
archivist at Deventer.
2) J.C. VAN SLEE. De illustre School te Deventer. (The illustrious school at Deventer). the
Hague, 1916.
3) Owing to the assistance of a learned inhabitant of Angers, Monsieur l'Abb E. PASQUIER,
who sent a photographical reproduction of the document he had discovered, confrming that
TEN RHYNE had taken his degree at Angers, there was no room left for doubt.
4) Dr. VAN DORSSEN in his article mentioned above, says that TEN RHYNE probably stayed at
Franeker during 1664 and 1665, thus implying that he spent the most important part of his
college time at Leyden. The reports in the Franeker Matrikel contradict this supposition and
its conclusion.
XLIV
beiden van Duitsche afkomst, beiden in de kracht hunner jaren en in staat van heinde
en verre studenten naar Franeker te trekken. Uit de levensbeschrijvingen dier mannen
blijkt, dat FRENCELIUS, een man van classieke eruditie en van hoffelijke
omgangsvormen, de anatomie onderwees en bovendien een uitgebreide practijk aan
het ziekbed uitoefende, ook onder den Frieschen adel, terwijl MATHAEUS, beroemd
om zijn geleerdheid, zich in hoofdzaak met de botanie bezig hield en zich wat het
onderwijs in de geneeskunde betrof bepaalde tot wat HIPPOCRATES en GALENUS
hadden geleerd
1)
.
Te Leiden maakte TEN RHYNE kennis met DE LE BO SYLVIUS en diens
chemiatrische leer, welke kennismaking is terug te vinden in TEN RHYNE's latere
werk. Daarnaast ging echter de Franeker invloed niet teloor; steeds toonde TEN RHYNE
een groote belangstelling voor de kennis van kruiden en planten
2)
, en bleef hij een
bewonderaar van de Hippocratische geschriften
3)
. Het Latijn, dat de jonge student te
Deventer en te Franeker blijkbaar uitstekend had geleerd, was hem ook in Indi tot
groot voordeel. Een oordeel van volkomen bevoegde zijde over het Latijn dat TEN
RHYNE schreef, gaf Prof. B. FARRINGTON, hoogleeraar in die taal te Kaapstad, die
zeide dat het Latijn van TEN RHYNE wel wat gekunsteld was en dikwijls eenvoudige
zaken op gewichtige wijze onder woorden bracht, maar dat de stijl sierlijk was en
gevoelig, zoodat van den vertaler mocht worden verlangd, dat hij niet alleen den
inhoud van het werk zou weergeven maar ook den vorm
4)
.
Hoewel het schip, waarop TEN RHYNE in 1673 naar Indi voer, de Ternate, niet
langer dan van half October tot 10 November aan de Kaap bleef ter verversching
van levensmiddelen en vervanging der zieke manschappen
5)
, was deze korte tijd voor
TEN RHYNE voldoende om al wat hij maar te weten kon komen omtrent deze
nederzetting en haar oorspronkelijke bewoners, de Hottentotten, op te teekenen en
te verwerken tot een geschrift, het Schediasma, welks Latijnsche aankleeding door
Prof. FARRINGTON
1) W.B.S. BOELES. Frieslands Hoogeschool en het Rijks Athenaeumte Franeker. Leeuwarden,
2 dln., 1878-1889.
2) W. TEN RHYNE. Excerpta ex observationibus Japonicis de fructice thee, cum fasciculo
rariorum plantarum ab ipso in Promontorio Bonae Spei et Sardanha sinu anno 1677
collectarum, atque de mum ex India anno 1677 in Europeam ad JACOBUM BREYNIUM
transmissarum. Dantzig, 1678.
3) WILH. TEN RHYNE. Meditationes in Magni HIPPOCRATIS textum XXIV. De Veteri Medicina.
Lugd. Batavorum, 1672.
4) Zie: Schediasma de Promontorio Bonae Spei; ejusve tractus incolis Hotten-tottis. Publications
of the VAN RIEBEECK Society, No. 14, 1933.
5) G.F. POP. De geneeskunde bij het Nederlandsche Zeewezen. Geneeskundig Tijdschrift voor
de Zeemagt, 1866-1868.
XLV
German origin and both in the prime of live and able to attract students from far and
wide to Franeker. From the biographies of these men we learn that FRENCELIUS was
a man of classical erudition and courtly manners, that he taught anatomy, and at the
same time had an extensive general practice, which included the Frisian aristocracy,
whereas MATHAEUS, who was also renowned for his erudition, devoted his energy
chiefy to the study of botany, and as regarded his teaching of medicine confned
himself to what HIPPOCRATES and GALENUS had taught
1)
.
At Leyden TEN RHYNE made the acquaintance of DE LE BO SYLVIUS and his
chemiatrical doctrine, the infuence of which may be found in TEN RHYNE's later
work. But the Franeker infuence was not lost; TEN RHYNE always showed a great
interest in the knowledge of herbs and plants
2)
, and remained an admirer of the
Hippocratic writings
3)
. The Latin which the young student had evidently learned very
well at Deventer and Franeker was of great advantage to him in the Indies. Professor
B. FARRINGTON, professor of Latin at Cape Town, a man thoroughly able to give a
judgement about TEN RHYNE's Latin, says that the latter is indeed somewhat artifcial,
often describing simple things in a weighty manner, but that the style is elegant, and
full of fne feeling, so that a translator should strive not only to render the contents,
but also do justice to the form
4)
.
Although the ship in which TEN RHYNE sailed to the Indies in 1673, the Ternate, did
not stay longer at the Cape than from the middle of October to the 10th of November
in order to get fresh supplies of food, and to replace the sick members of the crew
5)
,
this short time was enough for TEN RHYNE to note down all that he could get to know
about the settlement and its original inhabitants, the Hottentots, and to work this into
an essay, the Schediasma, the Latin of which has been so favourably criticised by
1) W.B.S. BOELES. Friesland's University and the government Athenaeum at Franeker.
Leeuwarden, 2 vols., 1878-1889.
2) W. TEN RHYNE. Excerpta ex observationibus Japonicis de fructice thee, cum fasciculo
rariorum plantarum ab ipso in Promontorio Bonae Spei et Sardanha sinu anno 1673
collectarum, atque demum ex India anno 1677 in Europeam ad JACOBUM BREYNIUM
transmissarum. Dantzig, 1678.
3) WILH. TEN RHYNE. Meditationes in Magni HIPPOCRATIS textum XXIV. De Veteri Medicina.
Lugd. Batavorum, 1672.
4) See: Schediasma de Promontorio Bonae Spei; ejusve tractus incolis Hotten-totis. Publications
of the VAN RIEBEECK Society, No. 14. 1933.
5) G.F. POP. Medicine among the Netherland Seafarers. Medical Magazine for the Seafaring,
1866-1868.
XLVI
werd beoordeeld. Volgens hedendaagsche opvattingen zou men TEN RHYNE ten laste
kunnen leggen, dat hij zich wel wat heel spoedig bevoegd placht te rekenen tot het
schrijven over onderwerpen die zijn belangstelling hadden; het geschrift over de
Kaap de Goede Hoop zou daarbij tot voorbeeld kunnen dienen. Maar men vergete
niet dat TEN RHYNE leefde in een tijd, waarin beschrijvingen, ja heele boeken, omtrent
landen en volken die door den schrijver nimmer waren bezocht, volstrekt niet zoo
ongewoon waren. Men vergenoegde zich meermalen met het verzamelen en ineen
voegen van wat reizigers hadden verhaald of beschreven. Verschillende werken van
den Nederlandschen geneesheer en tijdgenoot van TEN RHYNE, OLFERT DAPPER,
den beschrijver van Azi en Afrika die zelf rustig thuis bleef zitten in zijn werkkamer
te Amsterdam, zijn daarvan bekende, en destijds heel goed opgenomen, voorbeelden.
Tegenover een schrijver als DAPPER moge TEN RHYNE, die er zelf op uittrok, zijn
leven waagde en zelfstandig waarnam, in onze oogen aan beteekenis winnen, ook al
kon zijn oordeel niet altijd z bezonken zijn als dat tegenwoordig wordt verlangd.
Over de reis van TEN RHYNE in den dienst der Compagnie naar Indi, en over
diens verdere lotgevallen daar, moge hier worden verwezen naar de reeds eerder
opgegeven geschriften van Dr. POP en Dr. VAN DORSSEN; wat den laatstgenoemden
schrijver aangaat echter niet zonder het voorbehoud, dat deze de verleiding niet heeft
kunnen weerstaan, alles wat TEN RHYNE deed in een goed, alles wat de tegenstanders
deden in een slecht licht te plaatsen. Later onderzoek deed gerechten twijfel rijzen
aan de zuiverneid van het aldus ontworpen beeld
1)
.
De waarde van TEN RHYNE's Verhandelinge van de Asiatise Melaatsheid, uit
welk boekje hier een herdruk en vertaling der voorrede en der eerste hoofdstukken
wordt ingeleid, wordt voor een deel bepaald door de plaats en den tijd der bewerking.
Het werd geschreven te Batavia tusschen 1682 en 1686, en wel ten tijde eener te
Batavia staag groeiende angst voor de meer en meer om zich heen grijpende lepra;
in 1687 werd het boekje te Amsterdam gedrukt.
Reeds in 1666 had de Raad van Indi het besluit genomen in de nabijheid van de
hoofdstad een afzonderingshuis voor melaatschen te doen bouwen, welk besluit in
het daarop gevolgde jaar werd uitgevoerd. Tien jaar later werd Dr. WILHEM TEN
RHYNE genoemd als buiten regent, als toeziend geneesheer dus, over dat ziekenhuisje
der leprozen.
Het aantal lepra-lijders was in die jaren nog steeds toenemende, in het
1) D. SCHOUTE. De geneeskunde in den dienst der Oost-Indische Compagnie in Nederlandsch
Indi. Amsterdam, 1929.
XLVII
Professor FARRINGTON. According to our present day ideas we should say of TEN
RHYNE that he very soon considered himself capable of writing about subjects which
interested him; his essay about the Cape of Good Hope would be a good example of
this. It should not be forgotten though that TEN RHYNE lived at a time when
descriptions, even whole books about countries and people which had never been
visited by the writer, were not at all so uncommon. A writer was often content to
compile and edit what travellers had told or described. A well-known example of
this are the various works of TEN RHYNE's contemporary, the Netherland doctor
OLFERT DAPPER, the describer of Asia and Africa, who himself remained quietly at
home working in his study at Amsterdam, and whose works were much appreciated
in his own time.
In comparison with a writer such as DAPPER we should all the more appreciate TEN
RHYNE, since he went travelling, risking his life to make independent observations,
even though his judgement could not be as ripe as a present day writer's is expected
to be.
As regards TEN RHYNE's journey made to the East Indies in the service of the
Company and about his adventures there, we refer to the above mentioned writings
by Dr. POP and Dr. VAN DORSSEN; as regards to the latter, however, not without the
reservation that he could not withstand the temptation to put everything that TEN
RHYNE did in a good light, and everything his enemies did in a bad light. Later
investigations have justifed doubt as to the accuracy of his description
l)
.
The value of TEN RHYNE's Treatise on the Asiatic leprosy, a reprint and a translation
of the introduction and frst chapters of which book are given here, is relative to the
place and time at which it was written. It was written at Batavia between 1682 and
1686, at a time when there was a growing fear there of the increasing spread of
leprosy; the book was printed in Amsterdam in 1687.
As early as 1666 the Council of the East Indies had decided to build a separate house
for lepers in the vicinity of the capital, which decision was carried out in the following
year. Ten years later Dr. WILHEM TEN RHYNE Was nominated for external regent,
that is for controlling doctor, of this leprosy hospital.
The number of leprosy patients went on increasing in those days, especial-
l) D. SCHOUTE. Therapeutics in the service of the East India Company in Netherland India.
Amsterdam, 1929.
XLVIII
bijzonder ook onder de Europeanen te Batavia, en het verzet tegen een gedwongen
afzondering der zieken werd in de zelfde mate ernstiger. Herhaaldelijk rees er twijfel
aan de juistheid der gestelde diagnose, waarvan geruchtmakende en onaangename
twistzaken het gevolg waren. Maar het algemeen heerschende geloof aan de
verschrikkelijke besmettelijkheid der lepra, waardoor, ook volgens een eigen
mededeeling van TEN RHYNE, het uitvoeren van lijkopeningen zelfs te gewaagd werd
geacht, blies de angst voor de ziekte aan, en daarmede de begeerte alle verdachten
uit te stooten uit de samenleving.
De groote verdienste van TEN RHYNE bij zijn strijd tegen de lepra, mogen wij zien
in zijn doelbewuste poging het gevreesde ziektebeeld in zijn veelvormigheid te
begrenzen en daarna te beschrijven in zijn verschijnselen, daarbij op de
begin-verschijnselen nadruk leggende. Duidelijk sprak TEN RHYNE, ook al in de
voorrede, de hoop uit, de wetenschap dienende, tegelijk het gevaar voor het
lichtvaardig of onjuist stellen der diagnose te verkleinen, en daarmede de kans op
de voor de betrokkenen zoo wreede gevolgen. De opvatting van TEN RHYNE, ook in
de voorrede uitgesproken, dat het hem niet vrij stond zijn werkje te verlevendigen
met ziekte-geschiedenissen, uit vrees daarmede de lijders en hun gezinnen te schaden,
is merkwaardig voor een tijd waarin het bijna gewoonte was zieken in dergelijke
beschrijvingen met naam, woonplaats en beroep aan te duiden, TEN RHYNE zal hierbij
hebben gedacht aan de verhoudingen in de zoo kleine Europeesche gemeenschap te
Batavia, waarin ieder ieder kende, ook zonder nadere aanduiding.
In zijn studie over TEN RHYNE deelde Dr. VAN DORSSEN mede, dat gedeelten van
diens geschriften werden vertaald in Engelsche journalen en memorialen. Wat het
boekje over de Asiatise Melaatsheid aangaat, werd deze mededeeling van Dr. VAN
DORSSEN niet bevestigd, alhoewel een vertaling in het Engelsch juist voor de hand
zou hebben gelegen, daar de Engelschen in het Verre Oosten in niet mindere mate
dan wij met de bestrijding der lepra in moeilijkheden verkeerden. Maar noch bij de
Redactie van The Lancet, noch bij de Royal Society of Physicians te Londen, evenmin
als bij het British Museum of de Royal Society, was van een dergelijke vertaling iets
bekend, of werd er bij een ingesteld onderzoek, waarvoor de inleider zijn oprechten
dank betuigt, iets van dien aard gevonden. Veel minder waarde voor een herdruk
dan het gedeelte over de diagnostiek der lepra, had het deel van TEN RHYNE's werk
over de behandeling dier ziekte. Op dit laatste gebied bracht de schrijver uit alle
hoeken der wereld-literatuur namen van planten en dieren bijeen, wier producten als
heilzaam tegen de ziekte waren of werden aangeprezen (zonder dat de schrijver ons
den indruk geeft uit eigen ervaringen te spreken over de waarde van al die opgesomde
XLIX
ly among the Europeans at Batavia, and the opposition to a forced seclusion of the
diseased became more and more serious. Doubt repeatedly arose as to the correctness
of the diagnosis, which resulted in sensational and disagreeable disputes. But the
general belief in the awful infectiousness of leprosy, which according to TEN RHYNE
even made the performance of post mortem examinations too risky, increased the
fear of the disease, and with it the desire to extrude all suspicious cases from society.
TEN RHYNE's great merit in his fght against leprosy is his defnite attempt to mark
out the lines of distinction between the many forms of the dreaded disease, and then
to describe them with their symptoms, very specially emphasizing the initial stadia.
In his introduction TEN RHYNE clearly expressed the hope that he had thus rendered
a service to science, at the same time lessening the danger of a too lighthearted or
incorrect diagnosis, which would lead to such cruel consequences for those concerned.
TEN RHYNE's opinion expressed in the introduction, that he was not free to enliven
his description with nosographies for fear of, by doing so, harming the patients and
their families, is remarkable at a time in which it was always the custom in such
descriptions to mention the name, place of abode and profession of the persons
concerned, TEN RHYNE probably thought of the social relations in the very small
European community at Batavia, where everyone knew everyone else without any
further indication.
In his biography of TEN RHYNE, Dr. VAN DORSSEN says that some of his writings
were translated into English and appeared in English journals and memorials. This
communication of Dr. VAN DORSSEN's cannot be confrmed with regard to TEN
RHYNE's book about Asiatic Leprosy, although a translation into English might
naturally have been expected since the English in the far East having no less diffculty
in combating leprosy than we had. But nothing was known about such a translation
to the editorial staff of the Lancet, nor to the Royal Society of Physicians in London,
nor to the British Museum, nor to the Royal Society, nor was anything of the kind
found during an enquiry, for the making of which the present writer offers his heartfelt
thanks The part of TEN RHYNE's work dealing with the treatment of leprosy is less
worthy of reprint than the part dealing with the diagnosis. In the part about treatment
he has collected from literature from all the corners of the world, the names of plants
and animals, the products of which were praised as possessing healing qualities
against the disease, without giving us the impression that he is speaking from his
own experience, about the value of all the methods
L
wijzen van behandeling of toepassing der aangeprezen middelen). Geen wonder.
Niet alleen dat de jaren van TEN RHYNE's bemoeiingen met de lepra daarvoor veel
te kort zijn geweest, maar zelfs heden ten dage heerscht op dat gebied nog de grootste
onzekerheid en oneenigheid der meeningen. Daarom werd de herdruk beperkt tot de
voorrede en de eerste twee hoofdstukken.
D. SCHOUTE.
LI
of treatment or about the application of the medicines advocated. Not only were the
years during which TEN RHYNE concerned himself with leprosy too short, but also
there is even nowstill great uncertainty and great difference of opinion on that subject.
This is the reason why the re-edition has been limited to the introduction and the frst
two chapters.
D. SCHOUTE.
36
[Verhandelinge van de Asiatise Melaatsheid]
Voor-reden.
So daar in dese gewesten, en bysonderlijk te dese plaatse oyt een siekte geweest is,
die, wegens haare afzienelijkheyt, swaarheyt, veelheyt, besmettinge en voortsettinge,
een naarstig ondersoek, naukeurige opmerkinge, grondige ervarenheyt en omsigtige
handelinge, verdiende, ja ten hoogsten vereyschte so is dese Hierlantse Melaatsheyt,
die haar zaat allenthalven verspreyt, geheele huysgesinnen aangestoken en in een
kleyne reex van jaren sulk een groote uytbreydinge gekregen heeft, dat het metter
tijt te bedugten soude zijn geweest, of niet dit quaat, door zijn voortgang feller
wordende, een voornaam gedeelte deser ingesetene bevangen en als levende doot
mogt hebben doen zijn, ten waare de verre siende voorsorge van onse loffelijke hooge
Overheyt door haren yver en bevel de besmette op een afgesonderde plaatse, eerst
buyten dese stad, en, by verderen aanwasch van dese afschouwelijke plage, selfs
buyten dese Reede, verre uyt het gesigt der reyne, hadde doen versenden, om de
overige gesonde, soo veel mogelijk, te beschermen en te behouden; daar dan een
ieder onderdaan soo veel behoorde toe te brengen, als hy na de mate van zijn kennis,
bequaam is, zijns evennaastens en sijn eygen gesontheyt te besorgen; 't welk die
geene, welker beroep en ampt sulks mede brengt, met een dubbele neerstigheyt
verpligt zijn te bewerken; daar het dan niet genoeg is, dat men uyt weynige Stellingen,
meer by gissinge, als ondervindinge (en die nog veel van andere ontleent) opgestelt,
een beschrijvinge van een siekte iemant toeschikt, die de selve noyt gesien heeft en
daaromna de hedendaagse swier met waarschijnelijke redekavelingen gaat optoyen;
dat dan in veele deelen soo wel na de waare gestalte en toevallen van de quaal selfs
gelijkt als de afbeeldsels, die men daar van, meer by inbeeldinge, als na het voor
werpsel selfs, laat afmalen. Evenwel is sodanige poginge niet geheel misprijselijk,
want alle beginselen kunnen ten eersten haar vollen omtrek niet krijgen, laat daar
elk een linie by voegen, so sal het contrefaitsel allenkskens zijn doot-
37
Introduction.
If ever there has been a disease in these provinces and especially in this town, which
because of its hideousness and serious nature, its frequency and its continual spread,
deserved diligent investigation, careful observation, profound knowledge and careful
treatment, then it is the leprosy of this country. This disease spreads its seed
everywhere, infecting whole families, having in a few years time, spread to such a
degree that one would fear that this evil growing ever more and more serious because
of its continual spread, would attack a large proportion of the inhabitants, making
them while living as dead, had not the far-seeing precautions of our praiseworthy
authorities, who have shown the greatest possible determination in the matter, decreed
that the infected should be secluded in a separate place, frst outside the town, and
then, after a still further spread of this horrible disease should be sent even beyond
the harbour, far out of sight of the uninfected. This was done in order to protect and
as far as possible to save the healthy and it is the duty of every subject to co-operate
as far as he possibly can, according to the measure of his knowledge, in the care of
his own health and that of his neighbour, whilst those whose calling and offce it is
to do so have a very special call in this respect, to do this with doubled diligence. It
is not enough for one who has never seen the disease, to send a description of it,
consisting of a few hypotheses formed from guesswork rather than from experience,
(and then even, often copied from others), embellished, according to present day
dash custom, with much true-seeming chop-logic; making the nature and particularities
of the disease like the paintings which have been made of it more from imagination
than from real life. Such attempts are not altogether without merit, since every
beginning cannot at once obtain its complete outlines, and if everyone adds a line
then the picture will gradually become like nature, and after thorough observation,
be at last completed; one
38
verwe krijgen, en na een beproefder bespiegelinge ten laatsten geheel voltrokken
worden; edog men moet hier niet alleen op de lee-man staroogen en dezelve een
party lappen omhangen, maar altijd een levent voorbeelt hebben, welkers geheele
wesen, aart en werkinge men wel moet beschouwen, en het somtijds stellen voor de
spiegel van anderen haar arbeyd, latende den regten oordeeler aan de ervarentheyt
en de prijs aan de uytkomste over.
En wie heeft hier dog in dese landen iets naamwaardig in 't ligt gebragt als J.
BONTIUS. Sommige hebben gewilt, maar hebben na haar sin niet wel gekunnen, &c.
En die buyten de konst zijn behoorden met een gewillige gehoorsaamheyt de ordre
van onse Heeren Opper-gebieders na te komen; de besmette namentlijk van de
zuyvere, ende de reyne, door een omsigtige afschouwinge van de besoedelde af te
sonderen; opdat also allenkskens dese stad en haar geheele omtrek van sulk een
sorgelijken elende ontlast en bevrijt mogte worden.
Dit zijn de beweegredenen, waaromik de pen heb opgevat, ommijne betragtingen
en aanmerkingen op 't papier te stellen, om daar door andere mede gaande te maken,
dat zy haare gedagten en bevindingen by dese beknopte en ruwe schets willen voegen,
daar zy het gemeene beste bysonder door sullen verpligten; op dat wy eyndelijk eens
tot de ware kennis van dese ziekte mogten geraken, daar ik zedert dat haar Hoog
E.E. my tot Buyten-Regent van 't Lazarushuys, voor weynige jaaren hebben believen
te verkiesen, en tegenwoordig noch de inspectie deser ellendige toe te vertrouwen,
my bysonderlijk hebbe aan gelegen gelaten, want ik my dese saak so ligt niet
verbeelde, dat men in korten tijd door sagte en sekere middelen dese swaare quaal
soude kunnen overwinnen, gelijk hier eenige wel hebben voorgegeven; daar ('t zy
onder verbeteringe, en met eerbiedigheyt, gesegt) onse Hooge Overheyt een prijs
sou kunnen op stellen, gelijk voor desen, op mijn voorslag, onder de hand eens gedaan
is; te weten, soo wanneer iemant een onfeylbaar hulp-middel ('t welk zijn beloners
buyten die prijs hier rijkelijk vinden sou) tegen dit gebrek wiste uyt te vinden, en
met een gewenscht gevolg aan vele, met verscheyde soorten van dese siekte behipt,
ter preuve te stellen, sekerlijk uyt te werken, en sodanige, tot haar vorige gesontheyt
te herstellen; 't welk als dan vele grote lasten van dat beswaarde huys sou wegnemen
en dese schrikkelijke plage voorkomen of stuyten. Maar alle 't geene
39
must not stare at the manikin, however, trying to drape it with a few rags, but always
keep the living object in view, observing its whole being, nature and behaviour,
controlling it from time to time by the work of others, leaving the fnal judgement
to experience, the results showing what has been true.
In this country, no one has done anything more worthy of mention in this respect but
J. BONTIUS. Some have wanted to do something, but have not been able to do so etc.
And those outside the profession ought willingly to obey the decree of the
authorities: to separate the infected from the uninfected, and, after careful
examinations the clean from the unclean; so that this town and all its surroundings
may be gradually disburdened and freed from such a serious evil.
These are the reasons which have led me to take up my pen and put down my thoughts
and observations on paper, hoping thereby to stimulate others to add their thoughts
and experience to this short rough sketch, since they will render special service
thereby to the general weal; so that we may at last reach the true knowledge of this
disease. Since the authorities were pleased to appoint me regent of the leprosy house
a few years ago, and now to entrust me with the inspection of these unfortunates, I
have been specially interested in the matter. I do not consider it possible to overcome
this serious disease in a short time by mild and yet infallible means, as some here
have pretended. I should propose (in all due reverenec and open to correction) that
our authorities should offer a prize, as has been done once before at my suggestion,
viz. to anyone fnding a sure cure of this disease, (which would soon bring in far
more reward than the prize), so that after trying it with the desired results on many
of those inficted with various forms of the disease he would be enabled to carry on
his experiments and restore such persons to their former health. This would remove
many great burdens from this encumbered house and prevent or stop this awful
plague. But all that has been done, as far as I know, up till now, has consisted without
exception in causing severe purgation, sweating, abundant salivation, allowing only
a meagre diet, so that the patients became emaciated.
40
daar, mijns wetens, tot nog toe in is te wege gebragt, heeft hierin bestaan, dat men
de lichamen, by na sonder onderscheyd, sterk heeft doen purgeren, sweeten, quylen,
sober eten en uyt mergelen, daar de lijders dan voor die tijt door schenen gebetert te
zijn: maar soo haast de selve wederom wel gevoed wierden, was het quaat, door
verlies van geesten en kragten ('t welk de vogtigheden scherper en quaataardiger
maakt) gemeenlijk erger geworden; gelijk wij daar van verscheyde voorbeelden hier
ter plaatse ervaren hebben; niet dat ik die maniere van genesen (immers soo lange
daar nog geen beter of korter bekent is) so verwerpe, door dien sy dikwils of voor
een gedeelte of wel in het geheel, dog met onderscheid van personen, tijden en
plaatsen, selfs nodig is: maar om dat daar nog iets anders vereyscht word, als die
gemeene trant, dat is, een bysonder magtig middel, daar het Hoofdpoint van de
genesinge in bestaat?
De schiftinge van dit geschrift is meest na de gemeene Hooft-deelinge der
genees-kundige Practisijns geschikt, hoe wel ik die keurige Schoolordre in alles so
stip niet heb opgevolgt, nog mijne gedagten op een Philosophise leest geschoeyt,
oordelende dat het in de genees kunst wel so nut is, sijne stellingen en preuven vast
te maken, voornamentlijk daar men buyten het gesigt van Hoge-scholen, alleen ten
dienste van een byzondere plaats iets schrijft. Daarom heb ik voor als noch mijne
aanmerkingen op seker Briefswijs Vertoog, onlangs in 't licht gekomen, uytgestelt;
maar niet vergeten, 't geen eerlang wel eens mogt blijken.
Dat ik hier in verscheyde Autheuren, ja somtijds haar eygene woorden, juyst niet
in die selfde taal, hebbe bygebragt, is niet geschiet, om dat men de ware eygenschap
van dese elende (die zij in alle haare omstandigheden en toevallen noyt hebben of
kunnen hebben gesien) uyt haar kan en moet leeren: in tegendeel zijn daar vele
dolingen, omtrent dese ziekte in 't algemeen, bij veele ingeslopen, die sig na het
voorschrift van beroemde Practijk-beschrijvers, uit de vergelijkinge met de Arabise
Melaatsheyt, en byzonder met het Oliphantseuvel, hebben ingebeeld dese bysondere
quaal te verstaan, om datter tusschen sommige, ja in eenige lijders, tusschen vele
toevallen, een juyste overeen-komst is: maar aangesien de eene toevallen heeft, die
of selden of noyt bij de andere te vinden zijn, so tasten zy menigmaal in die spiegel
mis, meynende, dat zy het ware lichaam voor hebben; daarom moet men de
ondervindinge te rade gaan, en tusschen elk een
41
By which means the condition of the patients seemed to improve during the time of
such treatment, but as soon as they took enough food again, the evil was usually
worse since the psychic and bodily strength had decreased (the humours becoming
sharper and more malignant), as we have experienced various cases in this place;
not that I reject this method of treatment (as long as there is no better and shorter
way) for it is often necessary to apply it, either altogether or to a certain degree,
taking into account the difference of persons, times and places; but something more
is necessary than this usual method of treatment, some strongly effcacious remedy,
which shall be the chief support of the healing process.
The various paragraphs of this article are arranged according to the general head-lines
of medical art, although I have not kept to the worthless school order very strictly in
every respect; nor have I written down my opinions in a philosophical way, as in my
judgement it is of more use to the medical profession, to give one's theses and
arguments in a practical way, especially as outside the university one writes for the
beneft of a particular place. Therefore I have postponed my criticisms on a certain
Briefsgewijs Vertoog (treatise in letter writing style), published a short time ago,
but have not forgotten them as will appear before long.
The reason why I have quoted various authors, sometimes in their own words, but
not in the same language, is not because one can learn from them the true character
of this trouble (which they have never been able to see in all its circumstances and
particularities): on the contrary many wrong ideas about this disease have crept in,
for in following the example of noted medical practice writers, imagined that they
understood this particular disease, by comparing it with the Arabian leprosy, and
especially with elephantiasis, there sometimes being a similarity between many of
the symptoms, but seeing that the one has many symptoms which are seldomor never
seen in the other form of the disease, they often hit wide off the mark in making their
diagnosis. Therefore one must consult one's own experience, and make a defnite
distinction between cases, always keeping in view the patients themselves. And if
in some
42
kennelijk onderscheyt maken, blijvende altijt by zijn eygentlijke voorwerpselen. En
so men in sommige voorvallen al met eenige Autheuren wil raad plegen, moet men
die gene, de welke de selve of buyten of uyt een schaarse Practijk, schoon anders
geleerde verstanden, na haar ingebeelde waarschijnelijkheyt beschreven hebben, van
de andere, die uyt een waare bevindinge (hoewel niet seer opgetoyt) hebben opgestelt,
wel onderscheyden; daar men dan altijt zijn eigen bevindinge dient by te voegen, of
men ontleent de stoffe en hangt het selfde lichaam een ander kleed om, als of het een
nieuwe meester had gekregen: niet dat ik daar om haare gedagten voor verwerd en
enkele tegensprekingen wil uyt maken; neen, maar liever mijne stellingen door de
haare versterken, en dat uyt die delen en aanwijsingen van haare beschrijvingen, der
Europise (so dese slegts een byzondere zoort mag uitmaaken) Arabise en Griekse
Lazarie, die daar in met deze Hierlantse over-een-komen: want het is een merkelijk
misverstand spruytende uyt een verkeerde onderrichgtinge, datter in Europa geen
exempelen van dese quaal souden gevonden worden; egter is het voor so verre wel
waar, so men den geheelen omslag van toevallen in een onderwerp vereyscht; want
daar zijn toevallen die dese met de Arabise Melaatsheyt gemeen heeft (en die zijn
veele) andere weer die daar van verschillen, sommige zijn wederom dese, andere
wederomin geene lijders te vinden, gelijk nu sulks op eenige plaatsen en in 't vervolg
des tijds misschien breder sal blijken; want de verhaastinge van dit mijn voornemen,
door verscheyde vermaningen van welmenende voortgestuwt, geen nette beschavinge
heeft willen lijden, daar toe my by trappen en op verscheyde wegen zal tragten te
bevlijtigen, veele dingen naukeuriger ondersoeken en aantekenen, of dit Vertoogjen
ligtelijk metter tijd wat rijker en meer gepolijst mogt aan 't ligt komen, daar ik de
hulpe van dese inlanders in vele gelegentheyt toe nut agte, ny niet schamende selfs
van de geringste te leeren, en bereid zijnde, van een ieder in mijn dwalingen en
gebreken onderrigt en verlicht te willen worden.
Het waar hier wel te wenschen, dat dese Siekte door hare besmettinge so sorgelijk
niet was, so soud men na het voorbeeld van THEOPH. BONETUS, in Anatom. Pract.
(die vele van zig selfs, meer van andere, tot zeer groot ligt in de kennissen der
oorsaken van siektens heeft ontdekt) sonder dat hy onder sulken grooten menigte
van aanmerkingen over allerley slag van qualen, een eenig, dat ik weet, van de
43
cases one wishes to seek advice from some of the authors on the subject, then one
should distinguish between those who though being learned, have from their own
small practice or without any practice, made descriptions according to what they
imagined probable, and those who have written about their own experience (although
not always in beautiful style. And then one should always add one's own experience,
for else it would seem as if one borrowed the stuff with which to drape the body of
the manikin, and the manikin, had thus obtained a new master. Not that I wish to
make out that such descriptions are confused, or wish to bring forward contradictions,
no, I rather wish to strengthen my own hypotheses by theirs, so as to fnd out from
the parts of their descriptions dealing with European (if there is such a special form),
Arabic and Greek leprosy, where these forms are similar to leprosy cases in this
country; for there is a remarkable misunderstanding arising from wrong teaching,
that in Europe no examples of this disease occur; this is only true if one insists on
the whole complex of symptoms in one case: since there are symptoms a good many
even which European leprosy has in common with the Arabic leprosy and others
which differ from it, some symptoms being found in these patients, others in those,
as will appear possibly here, or later perhaps more extensively: since the haste with
which I have carried out my intention, urged as I have been by several warnings of
well meaning people, has not allowed me to put my material into proper form. This
I shall strive to do by degrees and in various ways; I shall try to examine and note
down many things more accurately, so that this exposition may in time appear enriched
and more fnished, especially as I consider the help of the natives of use in many
respects, not being ashamed to learn from the humblest, and ready to be taught by
everyone, and have light thrown on my mistakes and shortcomings.
One could wish that this disease were not so dangerously infectious, because if it
were not in his, one could follow the example of THEOPH. BONETUS (Practical
Anatomy) who often drawing from his own work but still oftener from that of others,
threwmuch light on the knowledge oft he causes of disease; one could then by means
of the dissecting knife obtain more knowledge about the real character of the diseaese.
BONETUS
44
Melaatsheyd heeft) door het Snymes, wegens het ware wesen dese quale kundiger
kunnen worden.
Ik had hier ook wel een goed teykenaar by gewenscht, die alle soorten deser siekte,
so als die haar uytterlijk vertonen, na het leven hadde afgebeeld; want 't geen wy
daar onlangs hier van gesien hebben, kan den beschouwer geen ware verbeeldinge
verschaffen.
Ook zoude ik dit werkjen met bysondere aanmerkingen, van vrij vele patinten,
in 't onderscheiden van ieder soort en desselfs toevallen, kunnen opschikken en
bevestigen; maar de hatelijkheid en afschrik van dese bedroefde besoekinge en wel
bysonderlijk de tederheyd ontrent vele lijders, willen niet sonder groote redenen,
datmen sulks voorby stappe, en egter de sake selfs in haar vollen aard en omtrek,
juyst niet by bysondere aanmerkinge (die anders in de Genees- en Heel-konst van
de grootste nuttigheyd zijn) afmalen; want de welvaard van eenige Familien hangd
daar vrij voor een gedeelte van af; daarmen dan evenwel verpligt zoude zijn, niet
alleen onse E.E. Heeren Oppergebieders kennis dier wegen te geven, maar ook haar
Hoog E.E. toestemminge te versoeken. Edog van wat vrugt sou dit zijn? om gehele
huysgezinnen verdagt en afschoubaar te maken? neen; alleen om mijn gevoelen en
stellingen door bysondere exempelen te bekragtigen, 't welk de beste
Practijk-beschrijvers gemeenlijk voor een gewoonte hebben, om daar door te groter
geloof te erlangen.
Daarom is mijn voornemen alhier een kleyn voorlopertjen voor af te senden, om
anders (en wel in 't bysonder die nevens my tot het besichtigen van dese ongelukkige
door onse E.E. Heeren Opperbestierders gesteld zijn) mede op te wekken en gaande
te maken, dat zy hare gedachten, opmerkingen en hulp-middelen mede mogten te
voorschijn brengen, om also door een algemene arbeyd en sorge dese grouwelijke
plage tegen te gaan; niet met beknibbelinge of wanyver, maar met so veel
oprechtigheyd en mededelingen, als wy aan het gemene beste en aan ons selven
schuldig zijn, daar onse eygene gewissens ons van moeten overtuygen.
Dit zo eens begonnen zynde ('t welk al over lang hoog tijd is geweest) sal ik gaarne
myne aanmerkingen (by een uytgerekte en meervoudige ondervindinge nog te
vergaderen) of in 't openbaar of in 't bysonder gemeen maken; evenwel so, dat men
den Stier mensch juyst geen Slange staf in de klauw duwe, die vele by een enkel
uytreysjen meenen verkregen te hebben.
45
never, as far as I know, amongst the great number of observations he has made on
all sorts of diseases made any obrsevations on leprosy.
I have also wished I had had a good draughtsman who could have made drawings
from life, of all the outward manifestations of the different forms of this disease,
since those we have seen here lately do not give a true picture to the student.
I might also have added to this work many special accounts of a fair number of
patients, comparing the different forms of the illness, with their manifestations: but
the hatefulness and horror of this sad affiction, and especially the compassion with
many patients forbid our doing so. For the same reason we have abstained from
giving any complete and detailed report of the character and form of cases (which
are otherwise of the greatest importance both in medical and surgical respect), since
such might be detrimental to many families. If one did wish to describe special cases,
one would be obliged not only to inform the high magistrate about it, but also to ask
his permission to do so. And what result could we expect from it? Simply that whole
families would be suspected and shunned. And that just to strengthen the force of
my opinions by the giving of special instances! No! Yet the best describers of medical
practice have adopted this method in order to win more faith in their views.
And therefore I have written this little preliminary discourse, so as to stimulate others
(especially those who like myself have been appointed by our high magistrates to
the inspection of these unfortunates) to start publishing their observations, opinions
and ways of investigation in order to fght this terrible disease by combined efforts
and devotion; not by criticisms and jealousy, but with as much uprightness and
communicativeness as we owe to the public well-being, and to ourselves, our own
consciences pointin.
Having thus taken an initiative which ought to have been taken long since, I will
gladly publish my observations - (and such as shall result from further experience)
or communicate themas special occasions - But not by presenting the centaur Chiron
with the snake staff of ASKLEPIOS - which many people think can be done on a single
journey.
46
Laat ons derhalven tot de verhandelinge selve overgaan, en de woorde siftinge (die
hier weynig te pas komt en by verscheyde wytlopig genoeg is uytgebreyd) over
slaande voor af het onderscheyd van dese ziekte besien, en vervolgens de tekenen
en toevallen (die de gemene Schrijvers achter de oorsaken in ordre stellen) de voor
en meegaande, benevens de houdende of hooft-oorsaken, mitsgaders de voorsegginge,
voorsorgen en maniere van leven, en eyndelijk de genesinge desselfs, kortelijk
overwegen.
47
Let us therefore nowcontinue with the treatise itself, and leaving out quibbling (which
is not in its place here and which has been suffciently indulged in by several writers),
let us consider the character of this illness, and further its indications and symptoms
(which most writers deal with after the description of its cause or origin), both the
preceding and accompanying causes as also the chief cause, and then shortly consider
the prognosis, precautions to be taken, the prescription for the daily manner of living,
and lastly the therapy.
48
Eerste Hoofdstuk. Van het onderscheyd en de soorten deser Siekte.
De grootste konst en kennis van dese Siekte is in het maken van desselfs onderscheyd
gelegen, niet alleen omdat de selve in trappen en toevallen verschild, maar ook,
omdat de eene met dese, de andere met geene, toevallen verselt gaat; daar dan de
verscheydentheyd van personen in 't bysonder hare complexie, maniere van leven,
geboorte en andere omstandigheden nau in agt moeten genomen worden; te meer,
om datter soorten van dit gebrek zijn, die niet alleen in trappen van besmettinge
onderscheyden zijn, maar selfs sommige die nauwlijks, andere wederom so seer,
besmettelijk gevonden worden, dat het speeksel by enkele aanrakinge, nog meer het
sweet of ook wel een ongevoelige uytwaasseminge en selfs den adem iemandt kan
vergiftigen.
En geen wonder so men in andere onderwerpzels, so van dieren, kruyden, en
mineralen het onderscheyd der venynen ('t welk misschien niet minder als dat van
de medicinen is) wel overweegt; daar een schrander en ervaren breyn voor al zijn
leven, al waar het vry lang, werks genoeg aan sou vinden, so hy het niet bij
herssen-kittelende bespiegelingen, gelijk de meeste natuurkundige, en seer vele
geneesschrijvers (hoewel de hedendaagsche keuriger werelt op sommige plaatsen
van Europa natuurs verborgendheden vry nauwer doorsnuffeld) maar by ware
bevindingen uitwrocht.
Gelijk so wanneer de vreese voor dese vervaarlijke besmettelijkheyd de naarstige
nieuwsgierigheyd van weynige niet weder hield, men sou verscheyde lijken het
snymes onderwerpen, om te zien, hoedanig de vogtigheden, ingewanden en alle
binnen-deelen gesteld waaren; daar men lichtelijk zo veelderley hoedanigheden en
gestalten in sou vinden als men nu verscheydene gedaanten deser besmette
aanschouwt; 't welk
49
Chapter I.
On the kinds of this disease and the differences between them.
Great art and much knowledge are required to diagnose this disease, not only because
there are various degrees of it with different symptoms, but also because one case is
accompanied by these symptoms another by those, while personal differences of
constitution, way of living, descent and other circumstances have to be carefully
considered, all the more so as there are forms of this disease that differ not only in
degrees of infectiousness, but in being either scarcely infectious at all, or so much
so that contact with saliva or, even more with sweat, imperceptible evaporation and
even exhalation may poison a person.
This is not astonishing if one considers the differences between poisons in the realms
of animals, plants and minerals which are perhaps no smaller than those in medicine.
A keen and practised brain might devote a lifetime to the differentiation of all those
poisons, unless it restricted itself to brain-stirring contemplations, as most naturalists
and a good many medical writers do, not working from real observation; though it
must be acknowledged that at present there are more exact people here and there in
Europe studying the secrets of nature far more accurately.
So also corpses of lepers might frequently be dissected to investigate the condition
of the secretion in the bowels and all inward parts, if the fear of the enormous
infectiousness did not check the zeal of some investigators. Quite possibly as many
conditions and forms might be found there as there are different forms of infection,
which would be of the greatest value for the true knowledge of this disease.
50
in de ware kennis deser ziekte van de grootste nuttigheyd zoude zijn.
Het eerste 't welk hier in opmerkinge komt, is, dat men de soorten van de
Melaatsheyd, die veele en verscheyden zijn, wel wete te schiften, om also tot nader
ennisse van dese Hierlantse of Asiatise te komen, om datse vele toevallen met de
andere gemeen, hoewel sommige wederom eygen, heeft, 't welk mijns wetens nog
noyt een Europis genees- of heel-kundige, door eygen ervarentheyd te regt ontdekt
of aangewesen heeft, daar eenige Inlanders, schoon door een nieuwe ondervindinge
en maar stukswyse, sonder door de reden de oorsaken op te lossen, misschien wat
meer als wy, van weten.
Van de Arabise heeft CELSUS, lib. 3, cap. 25 De Elephantiasi, een beknopte
beschrijvinge; namentlijk, dat deze Siekte vele vlakken en geswellen by haar heeft,
die van een roodagtige in een swartagtige verwe verbasteren, waar van de bovenhuyd
hardagtig, dun, en met een oneffene sagtigheyd vermengt, en als met eenige schobben,
ruw is, daar het lichaam van uytteert, het aangesigt, de dyen en benen swellen; en
als dit gebrek veroudert is, worden de vingers en tonen met geswellen overdekt, ja
het gehele lichaam door de besmetheyd wel so aangetast, dat de beenderen selfs
geschonden worden.
En wat de Asiatise Melaatsheyd belangd ('t welk ons eygentlijke voorwerpzel is)
die moet noodsakelijk verscheyde soorten hebben, omdat (gelijk even is aangeroerd)
sommige niet alleen meer, andere minder maar ook eenige seer, andere (hoe wel
wynige) by na niet, al waar daar selfs vleeschelijke gemeenschap geweest, besmettelijk
zijn; daarom evenwel moet niemand sorgeloos zijn; want dit vergift kan sich lang in
sijn schuil-hoeken verborgen houden, en selfs na een reeks van jaren, en dan veeltijds
te sterker, komen uit te bersten: so datmen wel dient te weten, waar in die besmettinge
bestaat, en door wat gedeelten of uitvaagselen, op wat wijse en by wat gelegentheid,
de selve word overgeset; het welk een naarstig en omsichtig ondersoek van wel
afgeregt Practisijn groteliks verdient.
Het naaste onderscheid nemen sommige, gelijk SAUH. quaest. med. legal. lib. 8,
tit. 1, quaest. 21, 4, uyt de mismaaktheid van de huit; dog so lang die noch sonder
sweren blijft word die een vliegende Melaatsheid, van de Sinesen Bahou pei Zoa
genaamt, dat is, Lazarie (niet van de quaadaardigste) 't welk een soort van Melaatsheid
by dat volk uitmaakt die als een Slang springt. Maar wanneer daar oude
51
The frst thing to be considered is that the kinds of leprosy, which are many and of
great variety, are well differentiated so as to gain a better knowledge of the Asiatic
leprosy prevalent in this country; this is necessary because it has some symptoms in
common with the other kinds and some peculiar only to itself, which, as far as I
know, has never yet, by any European medical man or surgeon, been discovered or
pointed out as a result of personal observation. Possibly some natives, perhaps taught
by new experience, know a little more about these things than we do, but they only
know in part, without being able to explain the causes intelligently.
CELSUS (lib. 3, cap. 25, de Elephantiasi) wrote a short description of Arabian
leprosy. He said that this disease is accompanied by many spots and swellings passing
from a reddish into a blackish colour with the epidermis above them somewhat hard,
thin and in parts uneven and soft, more or less rough with scales; the body wastes
away, the face, the thighs and legs become swollen and when the disease has continued
for some time, the fngers and toes are covered with swellings, while the whole body
is infested to such a degree that even the bones are corroded.
To come to our subject, Asiatic leprosy, there must be several forms of it, one
formbeing more infectious than another, some exceedingly infectious, others scarcely
so, not even after sexual communication; yet these latter forms are few. Yet great
carefulness should always be observed, for the evil may remain hidden away for a
long time, even for many years and yet suddenly burst forth with all the greater fury.
So it ought to be known exactly how the infection takes place, by what parts or
secretions, in what way and under what circumstances. It requires an experienced
physician to make a diligent and careful investigation into these things.
Some seek the most striking difference in the changes of the skin (so SAUH. quaest.
med. legal. lib. 8 tit. 1 quaest. 21 4), but while no sores appear the Chinese speak
of fying leprosy, Bahou pei Zoa, a kind of leprosy, not very serious, jumping,
according to this people, like a snake; if, however, rebellious sores occur and purple
glandular nodules such as accompany the disease in this Country, it is considered to
be real leprosy.
52
sweren, en by dese inlandse daar-en-boven paarsche klierknobbels komen, word die
voor een waarachtige Lazarie genomen.
Dese soort word wederom in een Leeuwe-siekte, Oliphants-euvel en diergelijke
onderscheiden; dese wegens de wan-gestalte en dikte der beenen, of, dat hier eigener
is, wegens de huit-rimpels; de andere wegens de mismaaktheid des aangesichts, die
haar ook de naam van Satyr-siekte, Bokkequaal en andere bynamen heeft bygeset;
hoewel sommige menen dat dit meer op de geilheid en wulpsheid van dese lijdelingen
siet; doch sodanige benamingen, die haar aansien en voorrecht van het gebruik
hebben, konnen anders na een ieders inbeeldinge versonnen worden, daar veele
Schrijvers haar wonder aan gelegen laten, die wy al willens en wetens voorby stappen.
So men op de herkomste en oorspronglijke plaats van de Melaatsheid siet, word
die voornamentlik in een Griekse en in een Arrabise verdeelt; SENNERT. prax. lib.
5. p.l.c. 29. de eerste word voor de hoogste trap van een Plora, droge en quaadaardige
schurftheid genomen; daar de H. Bladeren, Deut. 28:27 mede van gewach maken,
bestaande in een ruwigheid des huits, die met lichte sweren en jeukte verzelt is; dese
heeft verscheide onderdeelingen en soorten, daar een Heelmeester bysonder in ervaren
dient te wesen, om door de kennisse van ieders aard sekerder tot de genesinge te
geraken, gelijk daar zijn Plora, Lentigo, Vitiligo, Mentraga, en veel meer andere,
daar de Autheuren overvloedig van zijn. De twede word onder de Oliphantssiekte
(of anders dese onder die) begrepen, of ook wel voor de selfde gehouden.
Dusdanigen quaal zijn de Aegyptenaren mede onderworpen geweest, PROSP.
ALPIN. lib. 1. Cap. 14. zijnde niet onwaarschijnelijk de selfde, daar het volk Israels
m besmet wierd Lev. cap. 13. daarmen op geen losse grond van zouwmogen geloven,
of dat die aldaar haar eerste oorsprong gehad heeft, gelijk PLINIUS, Lib. 26. cap. 1.
getuigt, dat het Oliphants-euvel Aegypten eertijds eigen, en voor de tijd van POMPEJUS
de Grote in Italien onbekent zy geweest, en dat dese ook haastig verdreven is; 't welk
God gave! dat hier mede geschiede: Of dat de kinderen Israels de selve in het land
Canaan hebben gevonden.
Hier van hebben eenige Heidenen MOSES valschelik nagegeven, dat hy om de
Melaatsheid te ontvlieden na het land Canaan geweken was, daar nochtans het
tegendeel uit die strenge wetten tegen die plage tot overtuigens toe blijkt: andere
hebben dien grooten Propheet willen optigten, dat hy met de kinderen Israels om de
Melaatsheid in
53
This form of leprosy is again divided into leontiasis, elephantiasis and so on; the
former is so called on account of the deformities of the face which have also procured
it the name of satyr's disease or goat's evil etc., the latter because of the misshapen
thick legs and, more to the point here, the folds in the skin; the names given to the
former are supposed, bij some, to refer to the sensuality of these sufferers, but though
some writers think this very important, we pass it by, as such names derive their
meaning from usage, and fancy may give them any interpretation it likes.
As regards the countries of its origin the disease is distinguished into Greek and
Arabic leprosy (SENNERT. prax. lib. 5 p.l.c. 29). the former is the most serious degree
of Plora, a dry and malignant itch also mentioned in the Holy Writ (Deut. 28:27). It
consists in roughness of the skin combined with itching and superfcial sores. This
Greek formhas several kinds and subdivisions which a physician ought to knowwell
to be able to effect a cure by means of his knowledge of the particularities of each;
besides Plora there are Lentigo, Vitiligo, Mentraga and many more, all to be found
in works of various writers. Elephantiasis is considered to belong to the second kind,
or perhaps the reverse, Arabic to elephantiasis, while these two are also taken to be
the same.
The Egyptians were also subject to this disease (PROSP. ALPIN. lib. 1 cap. 14)
which was perhaps identical with that with which the Israelites were infected (Lev.
cap. 13). There is some reason to think that this disease originated in Egypt, as PLINY
reports, who says that formerly elephantiasis was endemic in Egypt, that before the
time of POMPEY the Great it was unknown in Italy and was soon dispelled from it
(PLINIUS, Lib. 26 cap. 1); would to God this happened here too. It is also possible
that the Israelites found this disease to be prevalent in Canaan.
The heathens falsely accused MOSES of fying to Canaan to escape from leprosy,
though the contrary is clearly proved by the strict laws against this plague; others,
like MANETHON and LYSIMACHUS, who had a rich imagination, tried to imply that
the great prophet was driven from Egypt with the Israelites on account of the
elephantiasis
54
Aegypten, daar het Oliphants-euvel eertijds eigen aan was, PLIN. lib. 26. cap. 1.
zoude verdreven zijn, gelijk MANETHON en LYSIMACHUS verdigt hebben; die van
JOSEPHUS Antiq. Judaic. lib. 3. cap. 10. etc. contra Appion. lib. 1. krachtig wederlegd
zijn, niet denkende aan het seggen van sommige Joden, dat de Melaatsheid een
bysondere straffe tegen de achterklap en laster zy; daar sy MIRJAM Num. 12 tot een
voorbeeld toe nemen.
Maar dit was eigentlik van de saak, gelijk te sien is by TACIT. Hist. lib. 5 et JOSEPH.
contra Appion. de Egyptenaars drongen daar sterk op, datmen de Hebreen zou weg
jagen, omdat zy met haar groote sterfte verlegen waren; en daar zijn die laster-fabulen
der Heidenen van voortgekomen, als of zy om de Melaatsheid en andere vuile
huitqualen van daar verdreven waren.
Daar de Egyptenaars haar selfs van diets maakten, dat zy door een Gods-sprake
vermaand waren, dat zy MOSES met zijn sieken, om de Schurftheid en Melaatsheid,
buiten hare landpalen zouden verjagen; en dat zou quansuis den uitgang der kinderen
Israls uit Egypten zijn. Sie JUSTIN. lib. 36. Cap. die hier (anders een naukeurig
geschikt Schrijver) so fx in dese Historien is, dat hij MOSES een sone JOSEPHS noemt.
Behalven dese heeft PROSPER ALPINUS lib. 1. cap. 14. noch een andere soort van
Oliphants-euvel in Egypten gevonden, waar in de beenen met vele, groote en harde
geswellen uitgeset stonden, meer na die van een Oliphant, als van een mensch
gelijkende, daar by afschouwelik, met geswollene dyen, daar seer weinig gevoel in
was, die haar tot het gaan onbequaam maakten.
De H. Schriftuur, Lev. 14. welk Capittel over dese materie wel mag herkaud
worden, maakt hier de meeste Soort-schiftinge; te weten van een een Melaatsheid
des geswels (gelijk dese hierlandse in bobbels afschuwelik is), der versweringe (daar
hier gemeenlik een verdorringe, verteringe en verdovinge der spieren voorgaat, waar
na de gewrichten selfs door sweren aangetast worden, datter geheele leetjens van
afvallen), des vierigen brands (gelijk hier sommige, doch wel minst, gevonden
worden, welker lichamen van wegen de hitte en jeukte weynig ruste vinden), der
schurftheyd (de welke onder dese niet van de quaadaardigste is), der blaren (die hier
selden voorkomen) en eyndelijk der Kaalheyd en blesheyt, die in dese Melaatsheyt
gansch geen plaats vind.
Maar de tekenen van de melaatsheyt der kinderen Israels (dewyl
55
it being endemic in this country at the time (PLINIUS lib. 26 cap. 1); this was strongly
contradicted by JOSEPHUS Antiq. Iudaic. (Lib. 3 cap. 10, contra Appion. lib. 1),
without considering the opinion of some Jews, based on MIRJAM (Num. 12) that
leprosy was a special punishment for evil speaking and slander.
But the fact was really, as may be read in TACITUS' Historiae, (Lib. 5 and JOSEPH
contra Appion.) that the Egyptians insisted on the Hebrews being driven away because
they were dismayed at their high mortality; hence arose the slanderous tales of their
being driven away on account of leprosy and other foul cutaneous diseases.
The Egyptians themselves made believe that they had been admonished by a word
of God to drive MOSES and his sick people outside their boundaries on account of
their scabies and leprosy; this was then supposed to be the cause of the exodus of
the children of Israel out of Egypt, see JUSTIN. (Lib. 36 cap.), who, though otherwise
an accurate writer, is so well up in this history that he calls MOSES a son of JOSEPH.
Besides the kind mentioned above, PROSPER ALPINUS (lib. 1 cap. 14) found still
another form of elephantiasis in Egypt in which the legs of the sufferers had many
large and hard swellings, more like those of an elephant than of a man, very loathsome
with swollen and almost numb thighs rendering walking impossible.
The Holy Writ, Lev. 14, which chapter on this subject should be read and committed
to memory, makes the greatest differentiation in forms of the disease, viz. leprosy
attended with swellings, (like the loathsome nodular form in this country); with
ulceration, (in this country usually preceded by withering and paralysis of the muscles
and followed by corrosion of the very joints by ulcers causing entire nodes to fall
away); further with violent infammation, (early found in this country), allowing the
sufferers little rest through the burning and itching; then leprosy with scabies, which
is not the most malignant; with blisters (rarely found here); and lastly a kind of leprosy
which causes the hair to turn white and come off, not found in our country.
Intending as we do to speak of the symptoms of leprosy of the
56
wy dog hier met enig opset daar van spreken) met welke de Europise meest, immers
in vele delen, over een komt, geven het onderscheyd tusschen dese genoegsaam te
kennen; want die wiert van den Priester Leviticus. Cap. 13. vers 3. welk hier met zijn
vervolg bysonder te pas komt, (wanneer het hayr in die plage in wit verandert was)
onderscheyden daar men in dese hierlandse selden veranderinge of verlies van het
hooft-hayr bespeurt; daar-en-boven wijkt het vel in de eerste dieper in, in 't tegendeel
puylt het selve in dese hier bekende hooger uyt.
Anders verstaat MOSES ook wel door melaatsheyt allerley besmettingen, puysten,
bleynen, sweren, en schurftheden, de welken in die landen seer gemeen waaren; daar
dan egter een veel slimmer soort van dese plage als de Europise gevonden wierd,
die seer besmettelijk en meest ongeneselijk was.
Schoon nu dese inlandse van de Europise in veele toevallen mede verschild, so
komen zij egter daar in over een (immers de meeste soorten van dese Asiatise Lazarie)
dat zij beyde seer besmettelijk zijn.
Ondertusschen dient in dit werkjen doorgaans aangemerkt, dat de Asiatise
Melaatsheyt de grootste gelijkheyt met de Arabise en onder die met de
Oliphants-ziekte, in toevallen heeft. Dit Oliphants-euvel volgens FERNEL., lib. 6.
Pathol. cap. 19. is of erfelijk (en dat is het sorgeiijkste) of door besmettinge
overgaande, of van selfs en uyt een eygen en inwendig gebrek voortkomende.
Hier sou men nog een vierde bij kunnen voegen, namentlijk, die van God
onmiddelijk iemant word opgeleyt; waar van verscheyde voorbeelden in de H.
Schrifture te vinden zijn: dog dit is eer een voorwerpzel van boven-natuurlijke
werkingen, als een bespiegelinge van een feylbaar verstand; anders heeft dit
onderscheyd in dese inlandse melaatsheyt bysonderlijk plaats.
Dit erfquaat, 't welk door de geboorte van de Ouders tot de kinderen overgaat,
komt somtijds ten eersten te voorschijn, somtijds houd het zijn zaad lange verborgen,
gelijk sulx in de Venus-siekte menigmaal gebeurt, en my in verscheyde gebleken is,
't welk dien grooten FERNELIUS in de boven aangetogene plaats nogtans durft
lochenen; die daar in nog grooter misslag begaan heeft, daar hy staande hout, dat
dese siekte nog kinderen nog jongelingen treft; daar ik geheel het tegendeel van
bevonden hebbe: want dat doordringende venijn
57
Israelites, we will now state that they are in many ways like those of the European
kinds, but that there are also many differences. The priest describes this (Leviticus,
Cap. 13 v. 3), which is quite to the point here; he says that it makes the hair turn
white, whereas in this country there is rarely loss or change of colour of hair; also,
with the Israelites, the skin is shrivelled up, while here, on the contrary, it is swollen.
MOSES understands under leprosy all kinds of other infections, such as boils, blisters,
sores and itch, which were very common in that country; on the other hand a far
more dangerous form of this disease was found there, which was very infectious and
usually incurable.
Though the leprosy among the natives here differs in many ways fromthe European
form, it is similar in also being very infectious, as most Asiatic leprosies are.
Meanwhile one fact will again and again be referred to in this work, namely that
Asiatic leprosy as regards symptoms shows the greatest resemblance with Arabic
and with elephantiasis. According to FERNELIUS (lib. 6 Pathol. cap. 19) elephantiasis
is either hereditary and then it is most serious, or it spreads by infection, or occurs
spontaneously, as the results of some internal complaint.
Afourth possibility might be added viz. that of the disease being laid upon a person
directly by God, of which several cases may be found in the Holy Scriptures; but
this belongs rather to supernatural infuences than to the subjects to be speculated
on by the fallible human mind. The different forms of leprosy in this country will be
treated elsewhere.
Hereditary leprosy passing from the parents to the children at birth, is sometimes
evident at once, sometimes the seeds remain hidden for a long time, as is often the
case with syphilis, as I myself have frequently observed, though the great FERNELIUS
dares to deny it in the above mentioned passage. With regard to this he made a still
worse mistake by maintaining that this disease neither affects children nor young
people; I have seen the opposite, which stands to reason, as this penetrating poison
can much more easily settle in
58
zig veel ligter in dat sagt poeselige vleesch, als in vaster en geslotener deelen,
inwikkelt. En dat hier sommige in Europa dese gewesten so verdagt meenen te maken,
als of de Venus-ziekte hier so algemeen, als de dagelijkse Koortsen ware, spruyt uyt
onkunde, of, so ik meen, uyt een verkeert berigt, 't welk veeltijds door haastigheyt
(op het beste genomen) niet wel overwogen word, daar het eenige genoeg schijnt,
als zij maar wat nieuws na verre lantstreken mogen overstuuren, dat daar altijdt zijn
verwonderaars, maar selden zijn tegensprekers, vind: daar zijn misschien wel plaatsen
in Europa, daar dit quaad gemeener, als in Asia is; waarom het selve ook de bynaam
van Europiaanse landschappen onder verscheyde hierlantse Natien draagt; men moet
dit juyst niet van een party los en onvoorsigtig volk verstaan, die bij het vuyl gespuys
lopen? anders zijn dese inlanders door het veel reynigen van haare lichamen en een
gematigder maniere van leeven ligt vrijer als andere daar van, zijnde andersints door
den band wellustiger.
Maar of dit quaad van selfs, uyt een ongematigheyt van vogtigheden, gelijk de
genees-kundige in 't gemeen willen, veroorsaakt kan worden, FERNEL. ibid. heeft
vry wat bedenken in; voor my ik oordeele, dat dese ziekte altijd met eenig vergift
verzelt gaat, het sy dat selve van buy ten aankomt, als door het aanraaken of handelen
van besoedelde lichamen, of door de lugt of eenige andere uytterlijke dingen, die
men in de scholen niet natuurlijke noemt; het zij dat het van een andere venijnige en
besmettelijke ziekte wort voortgeset, gelijk daar my verscheyde voorbeelden van
bekent zijn, daar niet alleen de Spaanse en Amboinse, maar selfs de kinderpokken
in dese melaatsheyt zijn verbastert geworden, en niet alleen verbastert, maar ook
veeltijts met malkanderen verselt gaan; soo seyt G. PISO van die Brasiliaanse
besmettinge, (waarvan hieronder breder) dat die met de Spaanse pokken dikwils
vermengt, anders aan dat land eygen, gelijk dit quaad, ten aansien van vele desselfs
toevallen, mede is: waarom den toegank van Leprosen voor die gene, de welke met
dese qualen behept zijn, veel sorgelijker is, als voor andere.
Dese besmettinge gaat, of door het byslapen, het zy door enkele aanraakinge, het
zy, en wel voornamentlijk, door vleesschelijke vermengingen of door gedurigen
ommegang, ja selfs, gelijk vooren gesegt is, door den adem, quyl, uytwaseminge,
vogtigheden en uytwerpselen, van den eenen tot den anderen over.
59
soft and tender fesh than in frmer and compacter parts. That some people in Europe
cast suspicion on these countries as if syphilis were as common here as fever, is due
to ignorance or to false reports, which reports, to say the least, were not well
considered, perhaps owing to being too hastily made. Some people seem to fnd
satisfaction in sending home fromfar off countries no matter what news, for it always
fnds admiration, but seldomcontradiction. In Europe there are probably places where
this evil is more widely spread than in Asia; it is even known here among many
people by the byname of the European disease. It is wrong to go by the sayings of a
group of careless and imprudent people, who mix with the riff-raff. On the contrary
the natives, though on the whole more sensual by nature, are freer from syphilis than
others, because they clean their bodies frequently and live in a soberer fashion.
That leprosy can arise spontaneously from vitiated secretions, as medical men are
wont to say (FERNEL. ibid.) is very doubtful. I for one believe that this disease is
always caused by some poison, either entering the body from outside by touching
or handling infected bodies, or from the air or from other causes in the outer world
called in medical schools res non naturales; it is also possible that the disease is
caused by some other poisonous and infectious disease, as I know from cases in
which not only the Spanish and Amboina pox, but even small-pox passed into leprosy;
not only can the one pass into the other, it can also accompany it. Thus G. PISO says
about Brazil leprosy (on which more later) that it often mixes with Spanish pox
(syphilis), which disease is as common in that country as leprosy and its symptoms.
Hence it is much more dangerous for people suffering from those diseases to come
into contact with lepers than for others.
The infection is caused by cohabitation, either by contact only, or (and especially)
by coition, or by intercourse, nay, as has already been stated, by the breath, saliva,
secretions and excrements, and thus passes from one person to another.
60
Daar zijnder die de Amboinse pokken van dese (sie JAC. BONT.), onder dese Asiatise
Melaatsheyt willen rekent hebben, en meenen, dat dese een soort van die zy; maar
schoon dese twee in weynige en geen voorname tekenen en toevallen overeen-komen,
soo verschillen zy dog in hare wesentlijke oorsaken, gelijk zulks, wanneer dese
Lazarie in hare waare eygentschappen en toevallen sal beschreven zijn, genoegsaam
sal blijken.
Nog is hier een huytquaal, die de Portugesen Gasa of Gasem, maar gemeenlijk
Caseado of Caseda, wegens de vel verbytinge, noemen, die ik wel niet vry van
agterdogt van besmettinge houde, maar agte deselve egter eerder een soort van een
quaad-aardige en drooge hayrworm, als van Melaatsheyd, te wesen, daar de
Portugesen, als mede de Maleyers (die deselve voor een soort van een quaadaardige
Koerap, of inlandse hayrworm houden) die willen onder gerekent hebben: van dese
hebben wy onder vele een merkwaardig exempel in dese Stad, daar het by de huyt
niet enkelijk gebleven is, maar den lijder ook van een oog heeft berooft, en
daar-en-boven een lammigheyt nagelaten, daar hy nu onlangs van genesen is.
Dese Koerap (opdat ik dit met een woord aanhale) wort by dese inlanders verdeelt
1. in een drooge, 2. in een witte, die als schilfers en schobben van zig geeft, 3. in een
voortloopende, die by na geen deel des lichaams vry laat. En soo willen sommige
de Koerap onder de Kosta gerekent hebben; daar zy voor een soort van hairworm of
een andere Indise huytquaal of een soort van impetigo of vuurige schurft by
uytnementheyt gehouden word; so telt C. CELSUS, lib. 5, cap. 28. vier soorten van
de Impetigo op, die de handen en voeten voornamentlijk ja selfs de nagels aantasten,
want anders betekent Koerap allerley Schurft; daar dese welk de moeyelijkste van
is, die gemeenlijk de oxels, borst, liesschen en aangezigt aantast en somtijts over 't
geheele lichaamvoortloopt met een on ver dragelijke jeukte, die een smertelijke pijn
of van selfs gespletene huyt nalaat, en dan nog een scherpe vogt uytsypert, die de
na-by gelegene deelen mede wel aansteekt; daar sommige inlanders (die men om
haar onkunde omtrent de oorsaken of vremdigheyt van gedagten in tegenstellinge
met de onse, so ten eersten niet moet verwerpen) willen, datter kleyne wormtjes
insitten, door welker dood de geheele genesinge te wege gebragt word; welk ik met
een vergroot-glas wat nauwer meene na te vorsschen.
61
There are some, so JAC. BONTIUS, who classify Amboina pox under the Asiatic
leprosy, believing it to be a form of the latter. But though these two agree in many,
though unimportant, symptoms, they differ in their real origin, as will clearly appear
in the description of the true qualities and manifestations of leprosy.
There is another skin disease, here called Gasa or Gasemby the Portuguese, generally
going by the name of Caseado or Caseda on account of the erosion of the skin; I
have a suspicion that it is connected with leprosy, but still consider it more probable
that it is a kind of malignant dry hairworm. The Portuguese and the Malays, who
consider this disease to be a sort of malignant Koerap or native hairworm, take it to
be a form of leprosy. Among several cases there has been a remarkable one in this
town; here the disease was not confned to the skin only, but it robbed the sufferer
of one eye and caused paralysis, of which he is now cured.
This koerap (to indicate the disease by one name) is divided by the natives into: 1 a
dry, 2 white with scales, 3 progressive, affecting almost the whole body. Some classify
the koerap under the kosta, this being considered either as a kind of hairworm or
other Indian skin-disease, or as a sort of impetigo or scabious infammation of the
skin. C. CELSUS (lib. 5 cap. 28) mentions four kinds of this impetigo which affects
especially the hands and feet, even the nails. But in general koerap means scabies or
itch, this form of it being the most serious one; it affects the armpits, the breast, the
groins and the face and sometimes spreads over the whole body, causing unbearable
itch, which leaves terrible pain or even cracks in the skin. A sharp fuid exudes from
the affected skin infecting the surrounding parts. Some natives - whose opinions
ought not to be unreservedly rejected on account of their ignorance of the causes and
of their, to us, strange way of thinking - believe that the fuid contains small worms
and that by killing them a cure can be effected; I intend to make investigations with
a magnifying glass.
62
Men siet ook somtijds dat die vel-vlakken (die in blanke menschen haar blaau of
donker-bruyn, by de Portugeesen Pano Preto, en in bruyne Misticen, dog meest in
swarten, haar wit, opdoen, en daar door by de Portugesen de naam van Pano Branco
gekregen hebben) in dese Asiatise Lazarie veranderen, daar anders een groot
onderscheyd in is, schoon ARNOBIUS de naam van Lepra (want Lepra wil seggen
soo wit als sneeu), de Grieken van , en de Geneeskundige van vitiligo, geven)
sie hier na Exod. 4. 6. Numer. 12. 20) die zy na haare verwen weer in Alphus, Melas
en eygentlijk soo genoemde Leuce verdelen, sie CELS. P.m. 341. daar de
School-schrijvers wijtloopig genoeg van handelen. Want dese plakken hebben een
effene en gladde huyd, daar die van de Melaatse verheven zijn, en in verwe (die in
dese paars bruyn is) verschillen; daaren boven zijn zy in haar selven, gelijk wel de
Leprose niet besmettelijk, maar, na het gemeen gevoelen, eenelijk door een scherpe
en verbrandende gal veroorsaakt, die uyt de montjes der aderen, haar van de
bloet-klomp gescheyden hebbende tusschen vel en vleesch gaat insitten, hebbende
een moeyelijke jeukte by sig, dese wort by de Europers, na de gemeene sleur, voor
een soort van leversiekte gehouden.
Nog heeft men onder de vel-smetten in de Oosterse Eylanden voornamentlijk,
eene die de menschen aangeboren word, en tot het eynde hares levens by blijft, hier
in bestaande, dat de kinderen, schoon van swarte ouders afkomstig, so blank, ja
blanker als eenig Europiaan, ter werelt gebragt worden, met den naam van
Kakkerlakken onder ons bekent. Dese worden (soo ik onderrigt ben) Balar genaamt,
gelijk die Oosterse menschen die selfde naam ook hebben, en in 't selve seggen zy
ook van een witte of grijse buffel, die zy Karbou balar noemen, gelijk die tor versch
vervelt zijnde zijn Castanie bruyne huyt in een geheel witte verwisselt, die egter
allenskens zijn oude verwe weder krijgt; want als dan de opperste huyt (even als een
slang sijn vel) over het gansche lighaam, het minste buytendeeltjen niet uytgesondert,
afgetogen word, gelijk dien scherpsienden SWAMMERDAM ons aan het Haft getoont
heeft.
Maar 't is merkwaardig, dat dese menschen overdag, als de son sterk schijnt, qualijk
sien kunnen, en daar by van een teerder gevoel, als andere, zijn, so dat het schijnt
als of de bovenhuyd niet alleen van de uytterste ledematen en den romp des lichaams,
maar selfs van de oogen, in 's moeders lichaam als afgetogen waar.
63
It is sometimes seen that the affected parts of the skin, which are blue or darkbrown
in white people (called Pano Preto by the Portuguese) and white in brown or black
mestizos - more so in the latter - (hence called Pano Branco by the Portuguese), turn
into Asiatic leprosy, though otherwise there is a great difference between them. Yet
ARNOBIUS calls leprosy (which means as white as snow) what medical men call
vitiligo, and the Greeks (see Exod. 4, 6. Numbers 12, 20), which they further
divide according to the colours in Alphus, Melas and Leuce proper (CELSUS P.m.
341), treated of at great length by the scholastic writers. These parts of the skin are
even and smooth, whereas, in leprosy, they are swollen and are of a different colour,
namely purple-brown; besides they are not infectious as in leprosy; according to
general opinion they are simply caused by a sharp and burning gall, which, having
separated from the blood, issues from the small openings in the blood-vessels and
gets between the skin and the muscles, causing a disagreeable itching; Europeans
generally consider it to be a kind of liver complaint.
There is also a skin disease, especially found in the Eastern islands, usually congenital,
which lasts throughout life. In cases of this children born of black parents are white,
whiter even than European children; we call them cockroaches. I am told they are
called Balar, which word is also used by the natives, for instance for the white or
grey buffalo, which they call Karbou balar, thinking of the cockroach, which changes
its auburn skin for an entirely white one, afterwards gradually recovering its former
colour; for, while peeling, the whole body casts its upper skin, as happens with the
snakes when they cast their slough and with the green drake, as was shown by the
keen-sighted SWAMMERDAM.
It is remarkable that these people cannot see very well in the daytime, when the sun
shines brightly, and are, besides, more sensitive than others so that it seems as if, not
only from the trunk and members, but even from the eyes, the upper layer of the skin
had been taken off in the body of the mother.
64
In het onderscheiden van dese huit-quaal schijnen de Maleyers (omdat zy misschien
daar meer voorwerpsels van hebben) wel so naukeurig, als andere, te wesen, nemende
haar voornaamste onderschied van de werkinge der voortbrengende oorsaken en het
lijdende deel selfs, daar zy haare benamingen dan van ontlenen: hier van hebben zy
twee Hoofd-verdelingen, te weten, Pano of Panau, of Panoe en Kosta; die in haare
beginselen den aanschouwer, schoon redelijk wel afgerecht, licht konnen mis-leiden;
de eerste schijnt een Vitiligo te zijn, die men de naam van Leversiekte of Galvlakken
by uitmuntentheid wel geeft, en bestaat maar in enkele vlakken, die de huit sonder
gevaar besetten, hoewel de selve somtijds wel quaadaardig worden wanneer zy ook
van naam en toevallen verwisselen; dese treft alleen de huit, veranderd van plaats,
en is veeltijds sonder jeukte; de andere tast de huit en 't vleesch aan, eet in, veranderd
van plaats, met uitbreidinge, en is selden sonder jeukte; hier in is het hoofdonderscheid
van dese twee gelegen, die anders de selfde bynamen dragen van Boenga bessi en
Bing-karong.
Wij zullen ons hier met de herkomste van dit woord Pano niet veel bekommeren,
of de Portugeesse dan of de Maleitse taal de eigenschap en oudheid daar van toekomt;
by de eerste word daar so wel laken, als dit vel gebrek, mede beduit, by de andere
alleen dese quaal; 't welk in sich selven niet quaadaardig is, maar wel worden kan,
gelijk daar meer gebreken zijn, die behalven de voorheen aangeroerde besmettelike,
wel in een Melaatsheid verbasteren of daar toe aanleidinge geven, ja so wanneer daar
maar een sprankeitje van dit Leprose-venijn by komt, dat selfs een enkele verstoppinge
(die dan onder de naam van mgaande oorsaken moet gerekent worden, schoon
sommige inlanders die onder de werkende stellen) de Lazarie kan verwekken; daar
de vrouwspersonen omtrent de tijd van haar veranderinge maandeliks wel op mogen
letten, voornamentlik die de witte vloed onderworpen zijn.
Hier menen sommige het niet waarschijnelik te wesen, dat de Portugeesen dit van
de Maleyers zouden ontleent hebben, de welke het selve verdeelen in Pano Poetih,
van wegen desselfs witte plekken, by de Portugeesen Pano branco geheten, 't welk
by beide in de betekenisse over een komt; andere noemen dit in 't Maleits, Pano
boenga, dat is bloemvlakken, in 't Javaans, Panau Cumbang dat is moye vlakken of
in 't Maleits Pano Poutih, dat is witte plekken, wegens haar
65
In making distinctions between these affections of spotted skin, the Malays seem to
be more accurate than others, perhaps because they see more cases of them; the effect
of the co-operative causes and the case itself chiefy sustaining the distinctions, in
accordance with which they choose the names. They distinguish two principal classes
viz. Pano, Panau or Panoe and Costa, which the observer, even the well-grounded
one, may easily mistake the one for the other. The frst form seems to be a vitiligo,
also more particularly called liver disease or gall spots, and consists in only a few
spots appearing on the skin, which are not dangerous but yet sometimes become
malignant, in which case they change their name and symptoms. This form only
affects the skin, changes from place to place and is, as a rule, not accompanied by
itching; the other formaffects both the skin and the muscular tissue, corrodes, changes
its place while at the same time spreading, and is mostly attended by itching. These
are the chief differences between the two, which yet bear the same names of Boenga
bessi (iron fower) and Bing-karong (lizard).
We shall not trouble here about the derivation of the word Pano, as to whether it
comes from the Portuguese or from the Malay language; in the former it means,
besides this skin disease, also sheet, in the later only this disease. It is not malignant
in itself, but may become so, as there are more diseases, besides the infectious ones
mentioned before, which may pass into leprosy or cause it. Even a simple constipation
may lead to leprosy by a very little of its poison; the constipation should then be put
among the attending causes, though some natives reckon it among the principal
causes. Women should pay special attention to this during menstruation in particular
those who suffer from leucorrhea.
In this country there are some people who think it improbable that the Portuguese
should have taken this name from the Malay, as the natives speak of Pano Poetih on
account of the whiteness of the spots, the Portuguese using the term Pano branco,
which has the same meaning; Malay also has the names Pano boenga or fower spots,
in Javanese Panau Cumbang or beautiful spots or in Malay Pano Poutih or white
spots on account of their colour. This may be
66
witte verwe, en kan wel voor de Alphus genomen worden; die in dese gevallen de
swarten en bruine Mistien by na alleen eigen is.
De andere soort wordt Pano hitam, dat is swarte, en ook Pano Bessi, dat is Iser
vlakken, of ook wel Balang geheten, van wegen haare koleur, die by de Grieken
Melas genoemd word: dese zijn de blanke luiden onderhavig.
Dan is daar noch een soort die zy Pano Binkarong, Bekaron, en ook Bakarong,
dat is Chamelons vlakken, van wegen de gelijkheid des huits in verwe of gedaante,
of anders Bersisik noemen; dese dunkt my de Leuce te zijn: maar 't heeft zijn
bedenken, of men de selve niet eer onder de droge schurft, die noch schobben noch
schilfers heeft, dient te rekenen; want dat beduit het woord Bersisik (want sisik segt
eigentlik schobben van een visch) 't welk de Javanen Balas Bourn noemen.
Noch hebben de Javanen een soort, die zy den naam van Panou reoelan geven,
om dat zy met de maan toe en afneemd: behalven dat zy dese vlakken naar haar
groote of kleinheid onderscheiden.
Andere wederom verdelen de huit-qualen in drie soorten, te weten in de Pano
eigentlijk so genaamt, en niet verder als de huit doordringende, en niet in-etende, ten
tweede in Kosta, die mede vlakken heeft, met jeukte en veeltijds met pijn in 't gebeente
verzelt, gelijk de Venus zieke gemeenlijk gevoelen, en dat het voornaamste
onderscheid maakt, zij vreet in de huit en 't vleesch, 't welk in de Pano niet bespeurt
word: ten derden in Zopak waar in de handen en voeten, juist niet het geheele lichaam,
wit worden; doch dese verschillen van de so genaamde Kakkerlakken, dat dese over
het gansche lichaamvan de geboorte, die over de uiterste ledematen by verwisselinge,
wit gevlakt zijn; dit word mede Allang en Zopak Poetih, dat is Witte, genaamt, die
dan ook gemeenlik droog is. Dese alle zijn sonder besmettinge, maar een veranderinge
van huitverwe onderworpen.
De Kosta (eene der swaarste soorten van Melaatsheid) by de Maleyers, en by de
Baljers (die veel op geneeskundige preuven af gerecht zijn, schoon zy haare
redekavelingen meest op eene leest schoeyen) Kadas geheten; staande met plakken
uit en in-etende, daar dan somtijds ook wel jeukte bij komt, met pijn in de beenen,
die selfs wel ingevreten worden, daar dan veeltijds een Koorts mede verzelt gaat;
dese heeft wederom haar onderdelen, die van beesten, bloemen en metalen, ontleent
zijn; gelijk wij mede de namen van
67
put on a line with the Alphus which may be found in these parts in all the black and
brown mestizos.
Another kind is called Pano hitam or black spots or Pano Bessi or iron-mould,
sometimes also Balang on account of the black colour called Melas by the Greeks;
white people are subject to these spots.
There is still another kind which they call Parro Binkarong, Bekaron or Bakarong
or chamelion's spots because of the similarity of the spots and the appearance of the
skin, sometimes also called Bersisik. It seems to me that the latter form is similar to
Leuce, but it remains to be considered if Leuce ought not rather to be reckoned under
dry scabies, which has neither scales nor fakes, the word Bersisik meaning scaled
(sisik = scales of fsh) called Balar Bourn in Javanese.
The Javanese know still another kind which they call Panou reoelan because of its
increasing and decreasing with the moon; besides they distinguish these spots
according to their size.
Others again divide skin-disease into three classes, viz. Panon, which goes no
deeper than the skin and is not corrosive; secondly Kosta, which also causes spots
and is attended by itching and, as a rule, by pains in the bones, as sufferers from
syphilis usually also have, and, which is its chief characteristic, eats into the skin
and the muscular tissue, which Pano does not, and thirdly Zopak, which causes hands
and feet, though not the whole body, to turn white. This latter form differs in so far
from the so-called cockroaches that the latter are white all over the body from birth,
and those suffering from the Zopak have only the extremities covered with irregular
white spots. The latter form is also called Allang and Zopak Poetih, which means
the white; it is also generally dry. These forms are not infectious, but are due to a
change in the colour of the skin.
The Kosta as it is called by the Malays, one of the most serious forms of leprosy,
is called Kadas by the Balinese, who take great pains over medical investigation, but
are as a rule one-sided in their arguments. In this formof the disease there are swollen
spots with corrosion, sometimes accompanied by itching and pains in the bones,
which are occasionally even affected; it usually causes fever. This Kosta has
subdivisions again, the names of which are taken fromthe realms of animals, fowers
and metals, in the same way as we
68
Leeuwen, Oliphanten, Satyrs, Bokken en andere tot de Melaatsheid overbrengen;
die dese inlanders na de gestalte of verwe (en wel hier na meest) vergelijken; so
hebben zy een soort, die zy, gelijk als van de Panau, na de Chameleon, of liever na
een Gras-hagedis, een naamvan Kosta bingkarong hebben bygeset; dese is aschverwig
en schobagtig, en komt met de Europise en Arabise Melaatsheid meest over een: een
andere van Kosta Pane, na de Roch; dese heeft swartachtige en oneffene plakken,
daar zy die bynaminge by gelijkenisse van daan krijgt, om dat de huit als die van een
roch, ruw en scherp is, zijnde met jeukte verselt. Daar-en-boven is daar een Kosta
Lomba of Liembour, dat is, van een Tonijn, die de Chineesen Ftai toeiya, dat is, Ze
of Mair Sweyn, gelijk wij mede doen, noemen: dese soort heeft lange bruine vlakken,
die zy by die van een Tonijn vergelijken, zijnde met jeukte en pijn vergeselschapt:
Noch is daar een Kosta Dongkang, dat is van een Padde, omdat die lijders als padden
opswellen, bysonderlijk in 't aangesicht, benevens aan handen en voeten, gelijk men
veel hier te lande siet; dese heef veeltijds rootachtige vlakken by sich: ten vijfden is
daar een Kosta Boenga, dat is Bloem-euvel, om dat, so sommige seggen willen, een
witte bloem-verwe, als die van Mogory, by gelijkenis, haar van de andere onderscheid,
gelijk zy sodanig als wolkjes op de huit afsteekt; andere willen wederom, dat dese
naam haar oorsprong van de bloemtijd heeft, om dat zy met de bloemen, na haar
voorgeven, sou opkomen en met de selve weder verdwijnen; 't welk weinig
waarschijnelijkheid heeft; want welke maand des jaars sou men hier te lande daar
voor nemen, daar de velden nooit van bloemen geheel ontbloot zijn, hoewel de eene
tijd merkelijk meer, als de andere, bezaeit? of zy mosten een sekere soort van bloemen
daar toe aanwijsen, daar men my noch niet in voldaan heeft. Dese soort is sacht en
bol in 't aantasten, en heeft witte plekken als wolkjes. Eindelijk hebben zy de Kosta
Bessi, dat is Yserquaal, van wegen de couleur, die na yser-vlakken gelijkt.
Sommige onder de Maleyers willen hier noch Broen bygevoegt hebben; doch
dese schijnd my eer een quaadaardige, droge en schilferachtige hairworm te wesen,
die men gemenelijk Caseado noemt, en onder de soorten van Koerap kan rekenen.
Behalven dese alle is de waare Asiatise Melaatsheid, daar wy hier so veel droevige
voorwerpsels van hebben; deze komt met het Oliphants-euvel in zijn kentekenen
naast over een, zijnde van de snoodste
69
connect the names of lion, elephant, satyr, goat and others with leprosy. The natives
generally give the names according to form or colour; so they know a kind to which,
as of the Panau, they have given the name of Kosta bingkarong, from the chameleon
or rather from the grass lizard; it is ashcoloured and scaled and bears the greatest
likeness to the European or Arabic leprosy; another kind they call Kosta Pane from
the ray, which causes blackish, itching rugged spots; so that it got this name owing
to the resemblance to the skin of the ray. There is also the Kosta Lomba or Liembour,
which means, as of a tunny, indicated by the Chinese by Ftai toeiya, sea- or lake-hog,
they using the same name as we do. This form is characterised by long-drawn brown
spots, which are compared with those of the tunny; it is attended by itching and pain.
Then there is the Kosta Dongkang from the toads; the sufferers from this kind of
leprosy having especially their faces and also their hands and feet swollen, the same
as we also often fnd in this country; the spots are mostly of a red colour. In the ffth
place there is the Kosta Boenga, which means fower-disease because, according to
some, it resembles in colour a white fower like the Mogory; the spots stand out from
the skin like clouds. Others are of opinion, however, that this name is derived from
the fowering season, as its spots are supposed to come and go with the fowers,
which is not very probable, for what months would have to be indicated for this in
this country, where the felds are never entirely devoid of fowers, though at one time
there are more than at another. A defnite kind of fower would have to be pointed
out then, but I have never heard of this being suffciently done. In this kind of leprosy
the skin is soft to the touch and swollen and has white spots like clouds. Finally they
know the Kosta Bessi, the iron disease, because of the colour which reminds of
iron-mould.
Some Malays wish to add a form called the Broen, but this seems to me to be a sort
of malignant scaly hairworm, generally called Caseado, and is to be considered a
form of Koerap.
Asiatic leprosy, of which we have so many sad cases here, stands apart fromall these
forms. It agrees most in its symptoms with elephantiasis, is one of the most treacherous
and malignant forms of
70
en quaadaardigste soorten van Lazarie, in toevallen en trappen merkelijk verschillende,
de gemeene, die wij hier hebben, word van de Maleyers Kadl of Kadl (hoewel
sommige dit noch voor Maleits noch voor Javaans aannemen) van de Baljers
Goedoegam, van de Javanen Koekoenin, Tiekadirsa, Goedk en Oed, van de
Chineesen Tay-k, dat is eigentlijk Melaatsheid of ook wel Hong'tai, geheten, dat
is, Lazarie uit binnedampen of quaadaardige winden (voor algemene oorsaken van
siekten by haar bekend) verwekt, want K betekent in 't Chinees siekte, en by
uitnementheid groote siekte, daar zy de Melaatsheid door verstaan, gelijk de Maleyers
Sakt Basaar of Besaar seggen en Hong of Phong (gelijk de Japanders meest spelden)
beduid een quaadaardige damp: Dese is mede een van de quaadaardigste soorten
daar de nagels selfs van afvallen, het lichaam met wratten beset word, en het
aangesicht van swelt.
Dese Melaatsheid heeft wederomhaar soorten, te weten eerstelijk Zopak of Zoepak
(hier voren aangehaald) die de handen en voeten alleen, doch t'eenemaal en overal,
wit, en hier en daar roodachtig, dat is, Belang of bont doet worden, 't welk daar na
weder in wit veranderd (waarom het ook by uitmuntinge Soepak pouteh genaamt
word) en op sommige plaatsen met bruine strepen doorzaait is; maar so het lichaam
daar van aangetast word, en met zeeren en vlakken uitslaat, geven het de Maleyers
de naam van Alang; daar in zy geen grote swarigheid, noch gevaar van besmettinge,
stellen, quansuis om datter eenige mede geboren worden, hoe wel sommige onder
haar die onder de ware Lazarie willen gebracht hebben.
De twede soort is de Kadl eigentlijk so genaamt; en dat is die hier so seer in
swang gaat; by de Tunquiners Hoeyi geheten; want de hare met dese hierlandse
geheel over een komt: dese (Elephantiasis) seggen dese inlanders, dat een soort van
kanker is, die de Maleyers Restong noemen; so heeft PAULUS van Aegina lib. 4. cap.
1. dese voor een algemene kanker des gehelen lichaams gehouden.
Dese word in haar begin ontdekt, wanneer men siet, dat de hairtjens van de huit
hier en daar uytvallen, en dat de sweet-gaatjes, bysonderlijk in 't aangesigt, niet wel
te onderkennen zijn, daar het vel van begint te glinsteren; 't welk de klieragtige en
vosere plaatsen wel meest onderworpen zijn, ligt om dat de Limpha de voornaamste
venijn-voerder is, waar van de kentekenen haar veeltijds in 't aangesigt, ja selfs aan
de ooren, op doen: Dese is t'eenemaal besmettelijk,
71
leprosy and occurs in various degrees and with various symptoms. The usual form
that we know here is called by the Malays Kadl or Kadl, though some people do
not consider this either a Malay or a Javanese word; the Balinese call it Goedoegam,
the Javanese Koekoenin, Tiekadirsa, Goedk and Oed, the Chinese Tay-k meaning
real leprosy, also called by them Hong'tai, which means inner or malignant vapours,
for these they consider the real originators of the disease. K means disease in Chinese,
more in particular serious disease, by which they indicate leprosy, in the same way
as the Malay speak of Sakt Basaar or Besaar or Hong, generally spelt Phong by the
Japanese. This word also means malignant vapour and is one of the most serious
kinds causing the nails to drop off, the body to be covered with warts and the face
to be swollen.
This kind of leprosy has various forms, frst the Zopak or Zoepak mentioned above,
which causes the hands and feet to turn completely white, here and there reddish,
wherefore it is then called Belang or pied, these afterwards turning white again
(wherefore it is also called Soepak pouteh) veined here and there with brown stripes.
If the body is affected by these spots and also by sores the Malay calls it Alang, not
considering it either serious or infectious, so called because children are sometimes
born with it; but others classify this form under real leprosy.
The second kind is Kadl in the proper sense. This form is widely spread here and
is called Hoeyi by the Tonkinese, the disease, among them, completely resembling
Kadl. The natives consider this elephantiasis a kind of cancer which they call
Restong. PAUL of Aegina (lib. 4 cap. 1) took this form to be cancer of the whole
body.
This form can be recognised in its beginning by the little hairs of the skin coming
off here and there and by the sweat-pores, especially those in the face, not being
clearly discernible any longer because the skin begins to shine; parts of the skin that
are tender and in the neighbourhood of glands, are sooner affected than others,
probably because lymph is the chief carrier of the poison; the symptoms, as a rule,
appear frst in the face, sometimes even on the ears. This form is very infectious
72
en in sijn voortgang door de paarze klier-knobbels afschouwelijk. Die bobbels,
wanneer zy haar over het lighaam uytbreyden, noemen de Javanen en Baljers
Pomomok, anders noemen zy de plakken, bobbels en zeeren, na de letter Belang of
Balang, 't welk eygentlijk bont betekent, daar witte en swarte, groote en kleyne
plekken, als die van een bok, door een gemengt zijn, welk woord zy tot dese soort
van Melaatsheyd hebben overgebragt.
Dese houden de School-schrijvers als voor een alderhoogste schurftheyd (want
Lepra betekent in 't Arabis eygentlijk schurft of ook wel andere huytqualen, maar
door het gebruyk heeft men Lepra zedert voor Melaatsheyd genomen) ontstaande
uyt swart bloed met uytvallinge van schobben des huyts, ('t welk de Arabise eer
eygen is) en wort meest voor een ongeneselijke ziekte gehouden, die AVICENNA een
generale ziekte noemt, die de gematigheyd, gestalte en het maaksel der leden en
ingewanden bederft. Dese (segt PLINIUS) begint gemeenelijk van het aangezigt (daar
wel een puystjen in de neus by komt) en breyt zig wel het geheele lichaam over met
een oneffene verhardinge, uytdyinge en misverwe des huyts, swellinge der vingers
en tonen en so voorts: toevallen en eygenschappen, die met die van dese inlandse
Melaatsheit seer over een komen.
De Kadl word wederomonderdeelt in Kadl Andzieng'an, dat is eygentlijk Honts
Lazarie, en is de selfde ziekte, die wij met de Ouden Elephantiasis of Oliphants-euvel
noemen; om dat, gelijk sommige dit uytleggen, die menschen bijna niet meer als
honden gagt worden; waarom zy dit ook voor een snood scheld-woord gebruyken;
want in 't Maleyts is Andzien een Hond te seggen, en Kadal een Gras-hagedis, zijnde
een beesjen 't welk een Hagedis naast gelijkt; anders betekent Anessin by de Chinesen,
die dit woord mee ontrent de Melaatsheyt hebben, een quaataardige damp, die zy
mede tot een hooft-oorsaake van dat swaare quaat stellen! Ik meende het ook
waarschijnelijker te zijn, dat dese ziekte by haar also genaamt word, om dat haar
honden daar veel mede besmet zijn, gelijk men hier sodanige verscheyde, wel meest
by de Chinesen, siet; 't welk by faute van reyninge en quaat voetsel, insonderheyt
van stinkende visch, den afval van verkens en andere vuyligheden, toekomt; gelijk
ik voor desen eens een voorstel dierwegen gedaan hebbe, daar de uytvoeringe, om
de selve uyt te roeyen, allenskens verslapte en eyndelijk agter gebleven is. De luyden
die hier mede behipt zijn, zijn in den beginne vreesagtig
73
and hideous as it proceeds, on account of the purple glandular swellings. When these
swellings spread over the body the Javanese and Balinese call them Pomomok; they
also indicate the spots nodes and open sores by Belang or Balang, which really means
pied or particoloured, the skin being covered by a mixture of white and black large
and small spots, like the skin of the goat; hence they use this word to express this
form of leprosy.
The writers belonging to the medical schools, consider this form Kadl to be the
most serious form of scabies (in Arabic leprosy really means scabies and also other
skin-diseases are called by this name, but later the name leprosy came into use for
this particular form); it arises from black blood and is accompanied with peeling of
the skin, which yet more frequently characterises Arabic leprosy; this formis generally
considered incurable. AVICENNA calls it a disease of the whole body destroying the
functions; form and tissues of the limbs and intestines. This disease, says PLINY, as
a rule starts in the face (while there is also often a sore in the nose) and spreads over
the whole body with bumpy hardening, swelling and discoloration of the skin, swelling
of the toes a.s.o., which symptoms and characteristics are very much like those of
our leprosy here.
Kadl is again subdivided into Kadl Andzieng'an, literally dog leprosy, the same
disease that we, like the ancients, call elephantiasis; some explain the name thus that
these sufferers count little more than dogs so that this word is used as a common
termof abuse, for in Malay Andzien means dog. Kadal means grass lizard, an animal
very much like a lizard; then Anessin is Chinese for malignant vapour, which name
they also give to leprosy believing this vapour to be one of the chief causes of this
great evil. To me it seems probable that the name dog leprosy was used because dogs
are often infected by this disease, as is often seen here, especially dogs of Chinese
people. This is a consequence of insuffcient cleaning and bad food, especially rotten
fsh, pigs'offall and other flth. At one time I made a proposal to change all this in
order to exterminate this dog leprosy, but the measures taken slackened gradually
and were stopped in the end. At frst those affected with Kadl fear the heat of the
fre, but when the disease has taken frmer root or is inveterate, they do not mind it,
though they are not attracted by it either, unless during a ft of ague, as
74
voor het vuur, maar wanneer de selve ingewortelt en veroudert is, hebben zy daar
weynig gevoel van of trek toe, ten zy een koude koortse haar treffen, gelijk my
verscheyde Exempelen daar van voorgekomen zijn. De toevallen van dese Kadl of
hierlantse Melaatsheyt zijn verscheyde, want in sommige drogen de spieren der
handen (voornamentlijk aan de muysen) en voeten uyt, waar aan men, in veele de
eerste beginselen kan kennen; daar dan veeltijds een inkrimpinge der zenuwen op
volgt, sonder datter juyst bobbels te voorschijn komen; andere zijn in 't aangesigt en
aan handen en voeten seer geswollen; 't welk hier de gemeenste zoort is; hoe wel
sommige maar eenige gedeelten geswollen hebben.
De Chinesen (onder welke dese Melaatsheyt seer bekent is) verdeelen deselve in
Tayko, dat is de hierlantse Kadl, die by haar voor de hoogste trap van Lazarie geschat
word; welk woord de Tunquiners (by welke dese siekte mede seer gemeen is) ook
in 't gebruyk hebben. 2. Hong tay, die het aangezigt alleen beset. 3. Hong tok, waar
in de nagels van de vingers en tonen afvallen; wanneer daar dan nog wratten en
knobbels by komen, met een geswollen aangesigt, begrijpen het dese inlanders onder
de Oedok, 't welk andersins ook voor de Kadel genomen word. Maar nog erger is
het als de Ledematen, na dat de banden en pesen van dit venijn geheel doorknaagt
zijn, van selfs afvallen; hoedanige droeve Spectaculen my meermaals zijn
voorgekomen.
ORIGENES over het 12. Cap. Levitic. telt ses soorten van Melaatsheyt op, die hij
tegen soo veel slag van sonden overstelt, alle in hare omschrijvingen met de
Oliphants-siekte niet ongelijk; daar GREGORIUS NAZIANZENUS, wanneer hij CHRISTI
wonderdaden in het Euangeliumvan MATHAEUS by-eensamelt, de Bittere Melaatsheyt
byvoegt; oordeelende, dat de wonder werken onses Saligmakers te kort soude
geschieden, so men dese siekte ligt geneesbaar achtede; daar het wel met regt van
een seker schrijver een groot quaat genaamt word, dat met venijn vermengt de leden
en schoonheyt des ganschen lichaams bederft.
Den Arabise AVICENNA heeft mede een drie-tal van Melaatsheyt, te weten Albras
daar de Portugesen misschien haar Albrao van ontleent hebben; dese word voor de
Witte Lazarie gehouden, dewelke in dese gewesten seer selden genesen word. Van
dit Albras is het geslagt-woort Baras; so staat 'er Levit. 13.2. in 't Arabisch bela bras,
75
I have often seen. The symptoms of Kadl or endemic leprosy vary, for with some
patients the muscles of the hands (especially those of the base of the thumb) and the
feet dry up, which is often one of the frst symptoms by which the disease is to be
recognised, as a rule followed by shrivelling up of the tendons, not necessarily
attended with nodules; other patients get swellings in the face and on the hands and
feet, which is most usual here, though in some cases there are few swellings.
The Chinese, who are very familiar with leprosy, divide it into Tayko, known here
as Kadl, which they take to be the most serious form of leprosy, (a name also used
by the Tonkinese among whom this disease is also widely spread), secondly into
Hong tay, in which form only the face is affected, thirdly into Hong tok, in which
the nails of the fngers and of the toes drop off. If in cases of Kadl not only the face
is swollen but there are also warts and nodules; the natives call it Oedok, which word
is often interchanged with Kadl. The worst form is that in which, after ligaments
and tendons are entirely corroded by the poison, the limbs drop off of their own
accord; such sad cases I have often seen myself.
ORIGINES, speaking of Leviticus cap. 12, counts six forms of leprosy against each of
which he puts a sin; all these forms more or less agree with elephantiasis; GREGORIUS
NAZIANZENUS, enumerating the miracles of CHRIST described in the gospel according
to St. MATTHEW, adds bitter leprosy, being of opinion that the miracles of our Saviour
would be underestimated if this disease should be considered easy to cure, seeing
that it was by a certain author rightly called a great evil which, through the infuence
of poison, destroys the parts and the beauty of the whole body.
The Arab AVICENNA is also familiar with three kinds of leprosy, frst Albras, from
which the Portuguese perhaps took their Albrao. This form is considered to be the
white leprosy which, in these parts, is very hard to cure. The word Baras indicates
the meaning of this word Albras; in Leviticus 13, 2 there is the Arabic word bela
bras
76
't welk de plage der Melaatsheyt betekent, en vers 12. wort gewaagt van een Lazarie
die bloeyt, die men wel by de Kosta boenga of Kosta berborga, of anders by de Pano
boenga mag setten. Hier van komt nog Sammabras, dat eygentlijk een soort van een
slang met een kleyn hooft en een langen staart beduyt. 2. Dal Fiel, 't welk ook na
de letter de eygentlijke Oliphants-ziekte is, en 3. Dawaly, 't welk so veel als een
Naburige Siekte, dat is Melaatsheyt, te seggen is, die sommige toevallen met andere
siekten gemeen heeft.
En na de oude School trant soumen de soorten der Melaatsheyt na de gematigheyt
des lijders moeten schiften, en noemen de eerste soort een warme en drooge, die zy
voor de volgende soorten de voorrang geven: de tweede een koude en drooge, dese
meenen zy de naaste aan een volkomen Lazarie te zijn; de derde stellen zij in een
gebrek van maaksel, gedaante of gestalte, waar door de ledematen geschonden en
bedorven worden, en voegen daar eyndelijk nog een scheydinge des geheels by, die
een gemeene toeval van een ingewortelde Melaatsheyt is, Pare Chin. lib. 20. Cap.
10. De meeste hebben de Melaatsheyt na haar uytterlijke verwe gedoopt, die zy van
de gewaande hooftdeelen des bloets ontleenen, en onderscheyden deselve in een
Roode, die zy met Swartagtige vermengen, schrijvende de eene het eygentlijke bloet
(dog vergiftigt) de andere de Melancholie, toe; omdat sy altijd een verbrantheyt voor
een der hooftoorsaken van de Lazarie willen erkent hebben; de twede noemen zy
een Geelagtige, daar de eygentlijke gal quansuys de werkmeester van sou zijn; en
de derde willen zy Wit geheten hebben, om dat de slijm, na haar inbeeldinge, daar
toe de hooft-stoffe verschaft; maar zy bedingen, gelijk gesegt is, daar altijd een
verbrandheyd by. Dog dit kan ons niet veel ligt in de ware kennisse deser siekte
geven, welkers onderscheyd en soorten hier maar stukswijse staan aangehaald, die
by nader ervaringe ligt wel wat meer mogt beschaaft worden. Laat ons dan nu tot de
tekenen en toevallen overgaan, of daar misschien nog iets, 't geen hier mogt voorby
gegaan zijn, voor quam.
77
which means plague of leprosy, and in verse 12 it is said of leprosy that it breaks out
(buds), which may be compared with Kosta boenga or Kosta berborga or Pano
boenga. Connected with this is the word Sammabras, which means a kind of snake
with a small head and a long tail. The second form is called Dal Fiel, literally also
elephantiasis, and the third Dawaly, which means a related disease, by which they
mean a form of leprosy very much like the two other forms.
According to the method of the old school the kinds of leprosy would have to be
distinguished, according to the condition of the patient: 1. into a warm and dry kind
less serious than the others. 2. a cold and dry form most closely related to leprosy
proper, 3. a kind in which the limbs become deformed and destroyed in consequence
of the structure, form and appearance being affected; to which may fnally be added
a separation of the parts from the whole which is a usual symptom in cases of
advanced leprosy (Pare Chin. lib. 20 cap. 10). Most frequent is the distinction of the
forms of leprosy according the colours of the skin, which are connected with the
supposed principal elements of the blood; hence there is a red formmixed with black,
the former being ascribed to the blood but mixed with poison, the latter to the colour
of melancholy or black bile, for dyscrasie is always supposed to be one of the chief
causes of leprosy; the second form is called the yellowish one, the bile being
considered the real originator of this; and the third they wish to call the white one,
because the chief substance of it is imagined to be the phlegm, but it is always
believed, as has been mentioned above, that there is a dyscrasie.
78
Tweede Hoofdstuk. Van de tekenen en toevallen.
Daar is seer veel aangelegen, dat men in de kennisse der tekenen en toevallen van
dese siekte seker ga; want daar hangt niet alleen het tijdelijk welvaren van ons
evenmensch in 't bysonder, maar ook dat van 't gemeen en de gerustheyt van een
ieders gewisse aan.
Om dan tot de waare kennisse van dese Hierlantse Melaatsheyd door Tekenen en
toevallen, dat is, van agteren, gelijk de schoolwijse spreken, te geraken, dient men
de selve, ten minsten in haar voornaamste deelen, op te tellen, om also desselfs
Oorsaken (die weynige van voren kunnen sien) te beter uyt te vinden, daar ons de
Geneesschrijvers vrij kleyn ligt in te geven; want of men al met FERNELIUS, Pathol.
lib. 6.c. 19 segt, dat het een venijnige siekte is, bestaande in een aardagtige
selfstandigheyt, die de geheelen aart des lichaams omset; of gelijk hy Lib. De
Elephantiasi spreekt, dat het een siekte van de geheele substantie des lichaams zy.
En of men den Arabisen AVICENNA al na stamelt met te seggen: Dat het een overloop
van swarte galle door het geheele lichaam is, waar door de gematigheyt, gedaante
en t'samenstel der leden geschonden werd; daar dan een ontbindinge van het geheel,
en verval der delen, en eyndelijk vuyle sweeren, op volgen, dan of men met
verscheyde Autheuren deselve een algemeene kanker noemt; sulks kan weynig tot
de ware kennis van dit groot quaat baten.
't Is wel waar, dat zy niet alleen de huyt en opperste deelen des lichaams, maar
ook de binnenste en selfs niet alleen vleesch en ingewanden, maar ook (gelijk CELSUS,
lib. 3. cap. 25 De Elephantiasi, daar van schrijft, dat het Oliphants-euvel het geheele
lichaam sodanig besmet, dat selfs de beenderen daar van geschonden worden) de
beenderen, en voornamelijk hare gewrigten en der selver pesen en banden,
79
Chapter II. On signs and symptoms.
It is very important that there should be certainty about the knowledge of the signs
and symptoms of this disease, for on this depends not only the temporary welfare of
our fellow beings, but also that of the community and the good conscience of every
one of us.
To reach true knowledge then concerning the leprosy prevalent in this country,
from its characteristics and symptoms, so a posteriori as the scholars say, these
symptoms, at least the principal among them, ought to be enumerated, thus the better
to discover the causes, which few can see a priori; on this subject the medical writers
do not throw much light; for the knowledge of this great evil will not be much
furthered by saying with FERNELIUS (Pathol. 1. 6, 19) that it is a poisonous disease
caused by earthy matter, which changes the whole body, or by calling it a disease of
all the component parts of the body, as he says in his chapter De Elephantiasi. It will
be of as little use to us if, repeating the words of the Arab AVICENNA, we say that
this disease is caused by an inundation of black bile in the body, which has disturbed
the form of and cohesion among the parts with, in consequence, the disintegration
of the whole, the decay of the parts and, in the end, foul sores; all this will be of as
little avail to us as if like various writers, we take the disease to be a cancer of the
whole body.
It is true that the disease not only affects the skin and the outward parts of the
body, but also the internal parts, and of these not only the muscular tissue and the
intestines, but also the bones, especially the joints with their tendons and ligaments,
as CELSUS has described in his De Elephantiasi (lib. 3, cap. 25), saying that
elephantiasis infects the whole body to such a degree that even the osseous system
80
aangrijpt, in vreet en verteert, en dan nog door aangestokene en vergiftige vogtigheden
weynig (en dat nog quaataardig) voetsel verschaft; hoewel dat selve met de te voedene
delen in aart over een moet komen; want anders sou het geen voetsel kunnen wesen;
daar dan nog gemeenlijk een afschrikkelijk aangezigt met bobbels, en andere
mismaaktheden, mitsgaders verteerde, ingekrompene, tijferende ledematen en andere
afkeerige toevallen meer, by komen, gelijk hier in 't vervolg sal gesegt worden.
Soo dat dit met regt volgens P. SACCH. quest. Medic. legal. lib. 2. t. 3. q. 6. 16
een sware, ja gelijk EMYL. MACR. lib. 1, cap. 15 schrijft, de swaarste van alle ziekten,
mag genaamt worden; welkers toevallen wy in het bysonder eens kort sullen
overwegen: doch om met ordre te gaan, salmen voor af dit quaad in sijn aanvang,
voortgang en volkomentheid of vastgesetheid dienen te aanschouwen, te weten
sodanig, datmen sich niet en verbeelde, als of alle in alle patienten te vinden waren,
waarom men dan een onderscheid niet alleen in de tekenen en toevallen, maar ook
in de trappen deser siekte selfs moet maken.
In desselfs aanvang zijn sommige tekenen van weinig belang, die daarom ook een
twijffelachtig of onseker oordeel verschaffen, om dat zy die met veel andere siekten
gemeen heeft, als daar zijn, volgens FERNEL. cit. loc. een faluwe Couleur in 't
aangesicht; daar dan sommige de huit met geele, in andere met purpure, en in eenige
inlanders met witte vlakken uitslaat, en dat meest en gemeenlijk in 't aangesicht, aan
handen en aan voeten, die in 't uitterlijk aansien weinig van de Alphus, Melas en
Leuce, (soorten van de Vitiligo) als door meerder quaadaardigheid, verschillen, noch
minder van de soorten van dit inlandse gebrek Panau, waar van hieronder gewaagt
word. De uiterste ledematen, en bysonderlijk de Voeten, zijn meest kout en loom,
het ademhalen beswaart, het lichaamverstopt, en andere ongemakken meer, die men
in veele andere qualen mede wel bespeurt; daar by komen noch veeltijds binne
koortsen schoon die maar toevallig zijn en juist niet door of uit haar selfs dese siekte
seker aanwijsen, echter den meesten tijd daar mede verselt gaan. C. CELSUS, lib. 3.
c. 25 De Elephant. Die dan sulk een mensch, met so veel qualen beset, licht verteeren;
andersints zijn de levende werkingen in den beginne redelijk wel gesteld, maar
verargeren en slijten allenskens. 't Is hier merkwaardig, dat dese lijders, buiten koortse,
buikloop bloedgang,
81
is affected. Leprosy affects the bones and joints, the bad fuids supplying but little
food for them, that little being, moreover, of bad quality, though originally it had
been suitable enough as food for these tissues. In addition to all these symptoms of
the disease there are usually hideous changes in the face, owing to lumps and
deformities also corroded, shrivelled up and suppurating limbs and other loathsome
changes, as will be told later.
Hence this disease may with P. SACCH. (Quest. Medic. legal. lib 2 t. 3. q. 6 16)
rightly be called a most serious disease, nay with EMYL. MACR. (in his lib. 1, cap.
15) the most serious of all diseases. We shall give a short survey of the symptoms
of this disease, but in good order, starting with the frst symptoms, proceeding with
the development and then discussing the fully developed forms. It should be
remembered, however, that all the symptoms are not to be found in every patient, so
that a distinction should be made, not only between the symptoms that appear, but
also between the degrees in which the disease reveals itself.
Some symptoms attending incipient leprosy are of little importance as they are
common to other diseases, so for instance a sallow complexion (see FERNEL. cit.
loc). Some patients get yellowothers purple spots on the skin, the natives sometimes
white ones; they are mostly in the face and the hands and feet and differ little in
appearance from the spots called Alphus, Melas and Leuce (forms of Vitiligo), but
are more malignant; they are even more like the spots attending the disease Panau
of the natives, about which more will be said later. The extremities, especially the
feet, are usually cold and heavy, breathing is diffcult, the body is constipated and
there are other troubles, also found with other diseases; besides there are often occult
fevers too, though these are only accidental and in themselves do not prove the disease
(leprosy). yet they often accompany it (C. CELSUS De Elephant 1. 3. c. 25). These
fevers greatly tell upon the sufferers already burdened with so many complaints. For
the rest the functions of the body are fairly normal at frst, but gradually they become
less so and weaken. It is remarkable that these patients, when they are not subject to
fever, diarrhoea, haemorrhage from the intestines or any other important internal
infrmities, have excellent appetite and are very sensual, of which we have seen
deplorable and offensive examples.
82
of eenige andere inwendige gebreken van gewicht, graag in 't eten en bysonder
wellustig zijn; gelijk wy daar aanstotelijke en sorgelijke exempelen van vernomen
hebben.
De tekenen die in den aanvang van dese quaal van meerder nadruk zijn, blijken
voornamentlijk in 't aangesicht, aan de neus, en ooren, en bestaan eerst in een glansige
blinkentheid en opkomende swellinge, en vorders in een mis-verwige, hardachtigheid,
dorheid en droogte des huits, by gebrek van voedsel, 't welk door de fjnste
bloedvaatjes om de dikte van die vocht niet wel kan overgaan; het aangesicht is in
de meeste geswollen; door dien het van veele quaadaardige vochtigheden doordronken
is; daar dan noch een traagheid in de beweginge (hoewel dese beweginge der leden
wel traag en belemmert, echter niet benomen is, daar SCHENKIUS vrij wat speculatie
over heeft) en een dovigheid in 't gevoel, voornamentlijk aan handen en voeten,
bysonderlijk aan de hiel by komt; alle uit die quaadaardige damp of wasem verwekt,
gelijk dese inlanders na HYPOCRATIS stellinge, voorwenden: daar dan in sommige
een langsame verteringe der spieren (waaromTACITUS, Histor. 3, die ook een teringe
noemt, die de lichamen mismaakt) insonderheid van de muisen der handen, met een
inkrimpinge der vingeren, mede verselt gaat, alhoewel dese verteringe der spieren
aan handen en voeten, juist niet altijd (maar wel somtijds) een teken en toeval van
dese Melaatsheid is, die dan wel voor onfeilbaar mach gehouden worden, wanneer
daar paarse bobbels bykomen, en so het wat verder komt begint het aangesicht meer
te swellen en door een glinsterende en roodachtige velheffnge met een
ondergemengde witheid op de wangen af te steken ('t geen de Maleyers Kilat noemen,
't welk eigentlijk een licht of blixem-straal betekent, hoewel zij het ook wel
oneigentlijk gebruiken, als Kilat Pedang, den blixem van den degen, en Kilat Bareo,
een reuk die voorbij gaat etc. 't welk van de Kosta Boenga niet veel schijnt te
verschillen, voomamentlijk onder de oogen, boven op de uitpuilinge van het opperste
kakebeen, daar het wange vleesch dikst en klierachtigst is, van waar haar dese
knobbel-geswellen verder over het voorhooft mede onder de eerste verspreiden, en
allenskens uitdyende verheffen.
Sommige hebben wederom wel paarse vlakken, sonder swellinge of hardigheid,
waar van de oorsaak tusschen vel en vleesch schuilt, die de ingewanden noch niet
aangestoken heeft, evenwel valt het hair (selden van het hooft) wel uit de baart en
winkbrauwen, sonder
83
The more important symptoms attending the initial stages of the disease are chiefy
found in the face, in particular on the nose and ears; they, at frst, consist in pale,
shiny somewhat swollen spots followed by discoloration, hard dryness and
witheredness of the skin due to insuffcient nourishment, the fnest bloodvessels
being too narrowto allowthe thickened fuids to pass through. In most cases the face
is swollen owing to the tissues being permeated with the great quantity of malignant
fuids; besides there is a slowness in the movements of the limbs (the movements
are slow and hampered, it is true, but they have not stopped as SCHENKIUS says, who
theorises a good deal about this), and sensibility has diminished, especially in the
hands and feet, and more in particular in the heels. All this is caused, as the natives
believe with HIPPOCRATES, by this malignant vapour causing in some patients a slow
consumption of the muscular tissue, especially of the ball of the hand (hence TACITUS
in his Hist. 3 calls leprosy a consumption deforming the body) and the shrivelling
up of the fngers. This loss of muscular tissue in hands and feet can sometimes, but
not always, be considered a sure sign of the disease; all doubt vanishes, however,
when also purple nodules appear and, in the further process, the face begins to swell,
shining reddish nodules veined with white arising on the cheeks. The Malays call
this Kilat, which really means fash of light or fash of lightning, also extending this
more fguratively to Kilat Pedang or fash of a sword, Kilat Bareo, whiff of odour
etc. all of which does not seem very different from what they indicate by Kosta
Boenga, in which the affection has its seat on the jaw-bones under the eyes, where
the cheeks are thickest and richest in glandular tissue; thence those swellings then
spread, frst all over the forehead and then farther.
Other patients too have indeed purple spots, but unattended by swelling or hardness,
the cause lying between tissues and skin, the deeper parts not being affected; in these
cases the hair of beard and eye-brows comes off (rarely that of the head) without its
roots being
84
dat de wortel daar juist van navolgt. Indien dese een bequaam gevoel over haare
lichamen hebben, en wat na goede raad willen luisteren, zijn so beswaarlijk niet om
te genesen.
De delen dan die van dese siekte eerst en meest aangetast worden, zijn het
aangesicht, handen en voeten, voornamentlijk in der selver gewrichten, en so het een
weinig verder gaat, beginnen de lellen der ooren te swellen, harder en met paarse
bobbels beset te worden: de neus word allenskens mede aangestoken, niet alleen met
een uitwendige, maar ook met een inwendige verteringe, waar door dese besmette,
gelijk de vuil-pokkige, veel door de neus spreken; 't welk SCHENKIUS, lib. 6. Observat.
de Elephant. in 't net en kort heeft aangetekent, daar hy segt, dat de Oliphants-siekte
gemeenlijk van het aangesicht begint, en sich als kleine swerende bleintjes in de neus
set, de welke allenskens voortkruipende het geheele lichaam besoedelen, daar sich
de huit dan veelverwig en oneffen vertoont, zynde hier dik, daar wederom dunner,
elders hard en als met een ruwe schurftheid beset, die op 't laatst na den swarten trekt,
en door het vleesch selfs de beenderen aantast, daar dan de vinders en tonen van
opswellen; welke toevallen met dese hierlandse Melaatsheid vrijwel over een komen.
De tekenen van een ingewortelde hierlandse Melaatsheid komen in het aangesicht
niet alleen met een glimmende swellinge (hoewel de Sinesen de tekenen deser Lazarie
in 't aangesicht en aan handen en voeten zullen onder kennen, so houden sy echter
het steken met een naald of ander scherptuig in de hak-zenuwe (daar andere het
onfeilbaarste bewijs in stellen) so seker niet. Daar J. HOLLERIUS noch grover mistast,
wanneer hij die preuve door de naaldesteek op de wervelbeenderen van den hals, tot
een bewijs van dese siekte, wil gedaan hebben; 't geen PALMARIUS (De Elephant.)
met siedend heet water wil hebben besocht, maar ook met bobbels te voorschijn, die
wederompokkeltjes als zeegrein-leer hebben, en hoe langer hoe ongevoeliger worden,
de welke de Maleyers Kosta pare, dat is, rogswijse Melaatsheid, wegens de verwe
en gestalte des huits, noemen; en so het wat verder gaat, word dat vel als schobachtig,
doch sonder schilfers, bijkans gelijk een Rhinoceros of Eliphants huit, echter met dit
onderscheid, dat de pokkeltjes wel recht boven de sweetgaatjens staan, welke topjens
over het midden van de openinge der Pori uitpuilen, daar dat swart-gallig en venijnig
bloet uitzijpert en de huit
85
destroyed though. If such sufferers will pay attention to their body and listen to good
advice, they are not hard to cure.
The parts frst and most seriously affected are the face, the hands and feet, of the
latter especially the joints; if the disease proceeds the lobes of the ears become
swollen, harden and show purple lumps; then the nose is gradually affected, not only
by decay of the exterior part, but also by inner ulceration, in the same way as in the
syphilitici, who, as a rule, speak through the nose. SCHENKIUS has also described
this shortly and accurately in his Observat. de Elephant. lib. 6., saying that
elephantiasis usually starts in the face with small sores in the nose which, proceeding,
gradually infect the whole body, causing the skin to become many-coloured and
uneven, here thick there thin, sometimes also hard and as if covered with scales; at
last the skin becoming very dark, the tissues of muscles and bones being affected,
in consequence of which the fngers and toes become swollen. All these symptoms
described by him pretty well agree with the leprosy we know here.
The symptoms of leprosy proper such as we knowit here, are not only shiny swellings
in the face, but also nodules granulated like shagreen, which gradually become
insensitive; on account of the appearance of the skin the Malays call this form Kosta
Pare or leprosy suggestive of a ray. The Chinese also recognize leprosy by these
symptoms in the face, hands and feet; they do not, as others are known to do, consider
pricking with a needle or other sharp object in the Achilles tendon a sure test. J.
HOLLERIUS is even wider of the mark in wanting this pricking-test, as a proof of the
disease, to be made in the skin above the cervical vertibrae, while PALMARIUS (De
Elephant.) would have it made with the aid of boiling water. When this raylike form
of leprosy proceeds, the skin becomes scaly though there are no fakes; it reminds
of the skin of a rhinoceros or an elephant with this difference, however, that the
risings are straight above the sweat pores, so that their tops bulge above the centre
of these pores, out of which oozes the black-gallish blood causing the surrounding
skin to swell, thus gradually forming a smooth surface which, as a rule, is limited to
the skin above the glands. At the
86
doet uitdyen, dat de tussen en plaatsjens, die tussen de pokkeltjens gelegen zijn,
metter tijd een effen boven-vlak maken, en dat gemeenlijk in klierachtige deelen,
die dan wederomhaar besteck hebben, en by een grote t'samen-loop van veele kleine,
eindelijk die grote bobbels en knobbels op de huit (hoewel sy vry dieper ingaan en
haar by na alle in het klier-vleesch anker vast maken) doen uitpuilen, die door haar
paarse purpurachtige of bruine verheffnge afsiendlijk zijn, te meer, om dat andere
na-by-gelegene deelen daar door getrokken en in haar gestalte bedorven worden.
Dese bobbels zijn eerst roodachtig, daar na wat rosser, allenskens paars en bruin
purpurig (daar AVICENNA wel opgelet heeft) hoe langer hoe harder, en haar meer en
meer verspreidende, sodat niet alleen de vlakte van de tronie door een knobbelige
swellinge afschouwlijk is, maar de neusgaten worden daar door ook wijder opgespalkt,
en te gelijk door die uitsettinge verstopt, sulks dat dese besmette (evenals veele
Venus-sieke) gemeenlijk wat door de neus en wat belemmert spreken, gelijk voorheen
is aangehaalt; alles vervaarlijk om te sien en te hooren, daar sy in hare tronien meer
na Satyrs, als na menschen gelijken; want in alle vint men die rossche en harde
knobbels in 't aangesicht niet; behalven datter sodanige wel gevonden worden die
niet besmettelijk zijn, maar daar zijnder onder dese Melaatse, welker spieren in haar
aangesichten verteert en de huit als uitgerekt en gespannen staat, daar die bysondere
benamingen meest haar oorspronk van hebben, als Leeuwe-siekte, Bokken-euvel,
Oliphants-quaal (hoewel andere dit op de geswollene benen willen schuiven) en
diergelijke, welke verdorringe men niet alleen in hare aangesichten, maar selfs in
haar uitterste ledematen siet, die dan veeltijds in hare gewrichten en daar omtrend
(doch selden elders, of het most in de alderarchste soort en na-byheid des doods zijn)
van etter-stoffe tijfferen, en in stinkende en quaadaardige sweeren verbasteren, daar
de beenderen dikwils onder vermolmt zijn.
Sodanige heeft men hier wel meer als een in het Leprosen-huis gesien, die het
gansche lichaam over vol harde en paarse geswellen hadden, daar het aangesicht, de
neus en de lobben der ooren van gespannen stonden, waar van sommige wel wat van
het hooft-hair, maar de meeste de baard en winkbrauwen met wortel en al uit vielen,
die van een beswarelijke genesinge zijn; want als dit quaad so verre is ingewortelt
verspreit het sich selfs als het door sterke hulp-middelen
87
confuence of many small raised spots, lumps and nodules are formed on the skin
(which also continue into the deeper tissues and penetrate even into the glands); they
are hideous owing to their violet, purple or brown colour, the more so as the
surrounding parts are also disfgured and deformed by these nodules.
They are at frst reddish, then red and gradually violet and brownish purple (as
AVICENNA rightly observed); they get harder and harder and spread more and more,
so that not only the form of the face becomes ugly through the lumpy swelling, but
also the nostrils are more and more distended, at the same time getting stopped up
by the swelling, so that these patients (like many syphilitici) often speak through the
nose and are hampered in their speech, as was mentioned before. All this is frightful
to see and hear, these sufferers looking more like satyrs than like human beings. Yet
these hard red lumps are not always found in the faces of people suffering from the
disease; there are cases when the muscular tissue of the face is wasted away and the
skin is tight and stretched; in these cases originate the special names such as Lion's
disease, Goat's evil, Elephantiasis, the last mentioned name being by others connected
with the swelling of the legs. Such wasting of the muscular tissue is not only seen
in the faces of these patients, but also in the ends of their extremities which are then,
as a rule, affected by suppurating infammations of the joints and the parts immediately
around them, so that malignant and ill-smelling sores arise, under which the bone
tissue is often dead. Similar ulceration is seldom found in other parts of the body,
except in the very worst cases, shortly before death.
In the leper hospital here there have often been patients whose entire bodies, also
their faces, noses and the lobes of the ears, were covered with hard purple swellings,
the hair of whose beards and eye-brows had come off, roots and all, sometimes even
part of the hair on their heads; such cases are hard to cure. If the evil is so deeply
rooted it will spread, notwithstanding the strongest medicine; it goes from bad to
worse, till the nodules degenerate
88
word aangetast, en word dagelijks arger tot dat die bobbels in stinkende sweren
verbasteren, die men seer selden tot een grondige suiveringe kan brengen.
In sommige is de neus geheel weg gegeten, in eenige ingevallen, in andere spits
geworden, en so voorts, na de verscheidentheid der deelen, die verteert zijn.
De lippen kronkelen om, SCHENK. p.m. 779, met een uitgesette dikte, SENNERT,
prax. l. 5. p.1. cap. 40, welk voornamentlijk in de Kadel te sien is, waar in de
uitgedijde lippen van een scherpe vocht doorvreten, leelijk stinken; daar het bolle
tant-vleesch niet geheel vrij van is, maar doet de tanden tot aan haar kassen in veele
bloot staan: der lippen binnen sijden zijn veel met eenige kliertjes, byna (sonder
gelijkenis) als gortige verkens, met purpure adertjes door-weven.
De ooren setten haar met harde en paarse geswellen uit; 't welk aan de lellen eerst
gesien, en by veele, niet sonder reden, voor een van de ontwijffelbaarste kentekenen
deser siekte gehouden word, zijnde dan of niet of swaarlijk omte genesen, andersints
vintmen sodanige geswellen wel achter de ooren, 't welk PLATERUS een van de
sekerste tekenen van dese siekte acht te zijn; maar ik oordeele het van vrij meerder
sekerheid, wanneer de ooren selfs met een duisterachtige doorluchtigheid opgeswollen
zijn, als of daar een lijmig sap, met swarte gal vermengd, ingepakt sat, 't welk den
geneesmeester, ten laste des lijders vry swaarhoofdig maakt, so dat het een misslag
is, te seggen, dat de ooren in den beginne van dese siekte bovenmaten swellen; edoch
gebeurt dit sommige eerder, andere later na de verscheidentheid der soorten deser
siekte, na de quaadardigheid en loop der sondigende stoffe, en na de krachten der
lijdende partyen; want daar zijnder onder dese, aan welker ooren geen swellinge
altoos bespeurt word, andere die de oor-lellen alleen, sommige die der selver
buiten-soom te gelijk, met sodanige geswellen beset hebben, die dan in de eene
knobbels, in een andere een glinsterende uitsettinge vertoonen; 't welk by dese
inlanders altijd voor een quaad voorteken gehouden word. So dat PAR, Lib. 20, Cap.
9, daar in mis-tast, dat hy de vleesachtige deelen en lobben der ooren hier segt verteert
te worden; welke saal, mijns dunkens, daar uit voorkomt, dat dien Schrijver (die in
de toevallen der Melaatsheid vry net gaat, maar in de redekavelingen over deselve
sich al wat vergrypt) met vele andere, hier de schuld alleen op de dikheid der
vochtigheden leggen, denkende niet eens, dat een quaad-
89
into ill-smelling ulcers which can seldom be thoroughly cleaned.
Sometimes the nose is completely eaten away, or it has become very pointed and so
on; this depending on the decay of the various parts of it.
The lips are curled up (SCHENK. p.m. 779) and at the same time much swollen
(SENNERT. prax. 1.5. p.l. cap. 40) which is especially seen in the form called Kadel;
the swollen lips are then corroded by a sharp fuid and have a bad smell; the swollen
gums are not quite free from this either, so that the teeth are bare to the roots. On the
inside of the lips the small glands are, as it were, covered with purple veins, which
reminds, though the disease could not be compared with it, of the swine-fever.
The ears are swollen and covered with hard purple nodules, which show frst on
the lobes; this many regard rightly as one of the surest symptoms of the disease and
of a form of it that is hard to cure or incurable. Such swellings are also found behind
the ears, which PLATERUS considers as one of the surest signs for diagnosing the
disease, but I am of opinion that it is a surer symptom still when the ears themselves
are of a dark colour and swollen, so as to seem transparent, as if they were flled up
with a viscid fuid mixed with black bile, symptoms which make the doctor take a
serious view of the case. It is not correct to say that the ears swell excessively in the
beginning of the disease, for this does not happen till later, in some cases sooner than
in others according to the nature of the case, to the malignity and extent of the
infective matter and to the resistance of the affected parts; there are sufferers from
leprosy whose ears never show swellings, others the lobes of whose ears only, or the
lobes and the outer edge of the ears become covered with swellings, either lumps or
shiny swellings, which the natives here always take to be a bad sign. Hence PAR
makes a mistake when he says (Lib. 20, cap. 9) that the feshy parts of the ears are
worn away, which error has its origin, I think, in the writer, who describes the
symptoms of leprosy fairly well, but is mistaken in his speculations on the disease,
(as many others are) imagining that only the thickness of the fuids is to blame,
forgetting that their malignant sharpness eats through the tissue of the blood-vessels
so that blood and lymph fow out, thicken and coagulate, causing the affected parts
to swell and after a time even to fester.
90
aardige scherpigheid hier voornamentlik de montjens der bloetvaatjens verbijt en
doorknaagt, dat het bloed en Lympha buiten hare buisjens vloeyen, verdikken,
verharden en die deelen doen swellen, en so het te lang duurt selfs wel van etter doen
tijfferen.
De handen, doch wel meest de voeten, zijn in sommige geswollen, en laten gelijk
de slijm-geswellen veeltijds een kuiltjen na, wanneer sy met een vinger gedrukt
worden. De vingers en tonen hebben hier wel 't meest in de gewrichten, het grootste
gevoelen, (hoewel bykans gevoelloos) van; en dat zijn opmerkingen verdient, dese
geswellen nu in sweren veranderd ('t welk doch niet in alle, noch altijd gebeurt) setten
haar gemeenlijk in de meeste soorten deser Melaatsheid eerst onder die dikke en
hard-eeltige huit van het eerste lit der groote toon of bal van de voet, de hiel, benevens
de vingers voornamentlijk in der selver gewrichten, en het spits van de Elleboog:
welke sweren niet alleen de huit, maar ok de spieren, tot het gebeente toe, doorknagen;
en haar, hoe langer hoe meer, uitbreiden, gemeenlijk met eeltachtige en geswollene
kanten omset, die, bykans gelijk de kankergeswellen, weinig gevoel hebben, wanneer
sy gesloten, gedrukt of gequetst worden; gelijk ik meenigmaal heb ondervonden, dat
de selve met diepe en lange insnijdingen geopent wierden, selfs met wegneminge
van merkelijke stukken vleesch, sonder dat de lijder daar een naamwaardige pijn aan
hadden; als mede, dat sy dicht by 't vuir sittende haar verbranden, sonder 't selve
byna te gevoelen, doch wel eenigsints, so zy heet water op haar lijf kregen; en dan
mach men dese siekte als in syn hoogsten graad wel stellen te zijn; daar dat gemeenlijk
sware fstuleuse en in-etende sweren op volgden, die seer moeyelijk om te genesen
waren; doch dit is echter in alle plaatsen des lichaams, niet altijd en niet evenveel
waar; gelijk een seker jong, doch geleerd en naarstig Schrijver, ontwijffelijk uit een
verkeert bericht, ons wil diets maken, dat sulks selfs in den beginne deser siekte zou
plaats hebben.
Het is echter een van de gemeenste toevallen in dese quaal, dat de uiterste ledematen
van vingers en tonen met tijferende sweertjes beset zijn, die meesten tijd een
vermolmtheid der beendertjes by haar hebben, die dan wel tot genesen komen, so
wanneer de doorknaagde beenschilfer wel gescheiden en de sweertjes na een grondige
suiveringe gecicatriseert zijn, die dan selden weer openbreken, ('t geen daar anders
veeltijds op volgt) maar gemeenlijk een inkrimpinge dier deelen nalaten.
91
The hands, but especially the feet, are sometimes swollen and the pressure of a fnger
leaves a small hollow, as with oedema; the fngers and toes are most painful in the
joints, the other parts of them being almost insensible. Later, and this is important,
these swellings, change into ulcers, though not in all cases; in most forms of leprosy
these sores occur frst under the callous layer of the skin, under the phalange at the
base of the great toe, under the ball of the foot or under the heel; in the fngers the
sores occur chiefy in the joints, also on the point of the elbow. These ulcers do not
only eat into the skin but also into the muscular tissue, even into the bones; they
constantly grow in size, have generally hard callous borders which, almost like
cancerous tumours, are not very painful when knocked, pressed or injured. I have
often seen these sores being treated by deep and extensive incisions and even by
great parts of the tissue being taken away, without the patients suffering much pain.
I have also seen the patients sit close to the fre and getting burnt without noticing
it, though they did feel it when they got hot water on their bodies. With these
symptoms it may be assumed that this form is the most serious one. Then usually
deep fstulous corroding sores follow, which are very hard to cure, though not equally
hard in all parts of the body. A certain young but diligent and learned writer,
undoubtedly led astray by wrong information mistakes and incorrect theses of others,
is certainly mistaken when he tries to make us believe that such sores occur even in
the initial stages of the disease.
One of the most common symptoms of the disease is that the extremities of the fngers
and toes are covered with ulcers under which the bone-tissue is usually dead. These
ulcers can be cured if the affected pieces of bone lie separate, the sores healing after
thorough cleaning, after which they rarely break open again (as mostly happens if
not well cleaned), but the affected parts shrivel up.
92
In andere siet men dat de vingers en tonen wel paars-verwig opswellen, sonder dat
die aan 't sweren geraken, daar evenwel gemenelijk een vermolmtheid onder schuilt,
gelijk men door het openen sulker geswellen ontdekt, zijnde het hier van een nutte
hardigheid, zodanige leedjens, somtijds wel meer als een, na de uitstrekkinge van de
Caries, af te setten, door dien men anders seer selden wegens de quaadaardige
scherpigheid van die etter-stoffe tot een grondige genesinge kan komen, schoon men
al een goede maniere van leven en medicineren, (die beide ten hoogsten vereischt
worden) in 't werk doet stellen.
En wat de bal van de voet aangaat, die is in vele van binnen met kankerachtige
holligheden doorgraven, en van buiten met eeltachtige kanten beset, die weg moeten
gesneden worden, zal men tot de genesinge van het binnen-sweer selfs geraken; 't
welk dan noch beswaarlijk tot een goede suiveringe kan gebracht worden, om dat
de vermolmtheid, selfs tot de voorvoet in veelen overgaat, ja ook wel de beenpijpen
selfs aantast, daar den lijder zijn troost al meest by een fatterende cure moet soeken,
't en waare het bedorvene der beenderen sich van selfs scheide, 't welk dan noch al
vrij wat hacchelijkheid onderworpen is.
In andere zijn de spiertjes der handen, en bysonderlijk der selver muisen, verteert,
gelijk men in de Beriberi veeltijds siet; en als 't wat verder komt, so worden de
gewrichten der vingers en tonen met tijferende sweertjes beset; daarom is een
Heelmeester seer veel aan de kennis van het onderscheid der sweeren gelegen; daar
vele, omdat die quansuis dagelijks voorkomen, wat te los over heen stappen, tot haar
en der lijders nadeel.
Dese sweeren verspreiden haar niet alleen, maar op de eene plaatse genesen zijnde
breken zij op de andere ten eersten weder op, want die scherpe vocht en dampen
willen een uittocht hebben, bysonderlijk so de natuur daar eenigen tijd een ontlastinge
gewoon is te hebben, gelijk ik in vele hebben ervaren.
De stoffe, die uit dese sweren tijfert, verschilt veeltijds in gesetheid en verwe,
echter meest dun na een geelachtig water, 't welk sommige paars verdichten,
gelijkende somtijds weder gekookter en dichter, doch altijd scherp en stinkende, daar
wy hier onwedersprekelijke preuven van ondervonden hebben: ja so scherp en
verbijtende kan dese etter-stoffe zijn (gelijk seker hedendaags Schrijver uit een
verkeerde onderrechtinge vast stelt) dat indien dese bobbels van selfs niet doorbreken,
die stoffe op de beenderen selfs woedet, 't welk wel
93
In other cases one sees fngers and toes swell and turn purple but no sores formed,
though, as a rule, there is erosion of the bones, which appears when such swellings
are opened so that, in such cases, it is advisable to take hard measures and amputate
such fnger-joints (there may be more than one when there is advanced corrosion),
as otherwise there is little chance of a cure on account of the malignant sharpness of
the purulent matter, even if the patient is made to live in the right way and is treated
well, both of which conditions being essential.
As regards the ball of the foot, in a great number of cases it has, deep down,
cancerous sores, while the surface is covered with layers of callous skin, which have
to be cut away to make it possible to treat the sores so that they can heal; even then
this may be diffcult as the caries may have spread to the forefoot and may even have
attacked the cannon-bones, in which cases the sufferers will, as a rule, have to be
satisfed with an incomplete cure, unless the decayed bones separate of their own
accord, which is not without a good, deal of danger, though.
In other cases the muscles of the hands, especially those of the ball of the thumb,
wear away, as is often seen in Beriberi; as the disease proceeds the joints of the
fngers and toes are covered with festering sores; hence it is very important for a
surgeon to know the various kinds of ulcers so as to be able to distinguish them; they
are many doctors who, probably because such sores occur daily, pay too little attention
to them, to their own and their patients' detriment.
Not only do those sores spread, but when they have healed in one place they break
out again in another, the sharp evil fuids and vapours seeking an outlet, especially,
as I have often observed, when nature has had a way out somewhere for some time.
The matter that comes out of these festering sores often varies in colour or thickness,
but most resembles thin yellowish water, the colour of which some people wrongly
call purple; occasionally the fuid is somewhat thicker and less transparent, but it is
always sharp and ill-smelling of which I have seen the irrefutable proofs; this matter
is sometimes so sharp and caustic (as a certain present-day writer observes, though
on incorrect foundations) that if these nodules do not burst open of themselves, the
matter corrodes the bone tissue
94
ten deele en veel malen, maar niet altijd en gewis gebeurt. Hoewel dat wy hier in 't
Lazarushuis, volgens het rapport van den Binneregent en Chirurgyn een wonderlijk
geval gehad hebben, in Endvogels, die binnen de plaats, daar dese ellendige opgesloten
waren, gehouden wierden, alwaar eenige van dese gebrekkelijke, die tijferende sweren
aan de beenen hadden, verbonden wierden, daar de etter over de aarde liep, hier op
volgde een regen, die die stoffe in oneffenen holligheden met zig sleepte daar de
natgierige endvogels ten eersten in gingen slobberen en baden; maar, dat te
verwonderen is, sy wierden korts daar aan van haar hart-eeltige huyt harer poten, tot
het gebeente toe berooft, en veele storven daar op van de selve: waar uyt de
scherpigheyt van dese etter-stoffe en doordringentheyt van dit vergift genoegsaam
blijkt; maar dit verschilt ten opzigt der soorten, langduurigheyt en andere toevallen
van dese siekte, gelijk my in verscheyde gebleken is, die schoon in den hoogsten
graad besmet, nogtans gaaf van beenderen waaren.
De Maleyers weten de sweren mede wel te onderscheyden, die sy Poeroe of Parang
(welk anders schurft over het geheele lijf beteekend), dat is, in 't algemeen een zweer
of ook wel geswel of lemte sonder etter, hoewel het zijn oorspronk van een sweer
heeft, en in 't bysonder dat van Venus-ziekte, noemen, en verdeelen de selve in Paroe
Api, dat is Vuur-sweer, also geheten, niet so seer wegens een brandend gevoel, maar
om dat des selfs onderste vlakte rood ende vogt geel is: Poeroe Bessi of Hitam (dat
is Yser- of Swart-sweer) heeft mede wel een geelagtig water, maar trekt wat na den
swarten: Poeroe Kajap draagt sijn naam van de jeukte, en gelijkt eer een
voortloopende hayrworm te wesen daar men de Koerap, mede moet onderrekenen,
hoewel die so vergiftig niet is: Anders is Poeroe eygentlijk een wrat dragende sweer,
daar de Limao Poerut, wegens haare knobbels, even als die van Melaatse, haar
benaminge schijnt van gekregen te hebben, 't welk opbreekt en jeukt, welk laatste,
en niet het eerste van de Koerap kan gesegt worden; daar sommige inlanders willen,
datter wormtjes in gevonden worden, de welke gedood zijnde, den lijder gansch
genesen souden doen zijn: nog hebben zy een soort die zy by uytstekentheyd
Poeroetsjabac, dat is, groote schurft heten: maar eygentlijk geven zy de Spaanse
pokken de naam van Poeroekootsje, dat is, van de stad Couchin, of misschien de
Portugesen die vuyligheyt daar te lande overgebragt hebben.
95
underneath, which indeed often happens, though not always. According to the report
of the resident governor and surgeon of the Leper Hospital in Batavia something
very strange happened there a little while ago. Ducks which were kept in the place
where, secluded, lived the unfortunate sufferers - some of whom had ulcers on the
legs so that, when the bandages were changed, the pus ran out on the ground - had
bathed in the puddles formed in the holes where rain-water had mixed with the pus,
and had also drank of this mixture; strange to say these birds shortly, after lost their
hard callous skin on the legs, which skin came off to the very bone, so that many
died. This shows convincingly howsharp and pungent this poison is. However, there
are in this respect, always great differences in various patients, which depend both
on the symptoms and on the duration of the disease, as I have frequently found, some
patients, though infected in the most serious degree, still keeping their bones intact.
The Malays also very carefully distinguish the sores; they call themPoeroe or Parang
(which also signifes scabies all over the body) which means in general, sore or
swelling or wound without suppuration, though the original meaning is ulcer,
especially ulcer in cases of syphilis. They divide the sores into Paroe Api or Fire
sore, called thus, not so much on account of a feeling of burning it is supposed to
give, as because the sore is red at the bottom and the fuid oozing out yellow; they
also distingunish Poeroe Bessi or Hitam(the Iron or Black sore); this has a yellowish
secretion too, but somewhat darker yellow; then Poeroe Kajap, so called after the
itching; this is more like a progessive hairworm, like the Koerap, but less malignant.
Then Poeroe is really the name of a sore with a wart on the top, whence the Limao
Poerut seems to have derived its name, on account of its nodules, such as the sufferers
of leprosy have; Limao Poerut bursts open and itches while Koerap itches without
bursting open. Some natives say that in the nodules of Limao Poerut little worms
are found, after the death of which the sufferers would be quite well again. They
know another kind called Poeroetsjabac, the genuine scabies. Spanish pox they call
Poeroekootsje which means coming from the town of Couchin, perhaps because the
Portuguese brought that flthy disease to this country.
96
De littekenen deser sweren zijn als die van verbrande plaatsen, daar de doordringende
en verteerende kragt des vuurs een diepen indruk door het vel selfs in het vleesch,
geeft, aldus werkt dat scherpknagend vergift, 't welk de vogtigheden ontsteekt, de
weeke deelen verteert en selfs de beenderen aantast en ongevoelig doorknaagt.
Het wit van de oogen trekt na den geelen; het oogeront is traag in zijn beweginge,
so dat de lome oogspieren, die een soberen invloet van geesten krijgen, een half
verstijft gesigt verbeelden, het welk in dese menschen daarenboven swak en als met
een vlies overtogen is; 't geen dien gelukkigen FELIX PLATER. prax. 1.3.m. 348 etc.
observat. p.m. 665. voor een der voornaamste merktekenen van dese ziekte houd;
daar hy anders Prax. 1.3.p.m. 346. c. 4. voor vast stelt, dat wanneer de knobbels haar
over 't aangezigt en ledematen verspreyden, het voorhooft en wangen voornamentlijk
besetten, en daardoor een vervaarlijk gezigt vertoonen, dat dan dese siekte eerst
ontdekt word; daar hy nog by voegt, dat dese knobbels eerst de toppen der vingers,
elleboog en knyen bysonderlijk aantasten, dat zy beweegbaar zyn, ongevoelig, van
een roode en paarsagtige verwe, bysonderlijk in 't aangezigt, gelijk in de kanker;
waarom dese siekte by sommige een algemeene kanker sou genaamt worden, daar
dese teekenen dan zijn, wil hy, dat men het wel voor gewis mag houden, dat daar
dese ziekte ook zy, en so daar die blyken niet by zijn, datter dan meer tekenen moeten
t'zamen komen, eer men daar iets sekers van seggen kan: maar men moet hier weten,
dat desen grooten Practizijn van de Arabise Lazarie spreekt, waarvan sommige der
voornaamste, dog niet alle, toevallen met dese hierlantse over een komen; 't geene
veele hier in misleyt, die meer op het geloof en agtinge der schrijvers, als op een
ware bevindinge, starogen; want die knobbels besetten juyst altijt, en voornamentlijk
de elleboog en knyen, niet, maar eer de vingers en tonen; zijn ook niet beweegbaar,
gelijk de gemeene kliergeswellen en gansch ongevoelig, maar wel van een doof
gevoel, insonderheyt aan de voeten en hiel.
Sommige van dese lijdelingen hebben roodtagtige (so sy bloetrijk zijn) en een
weynig blinkende buyten-vliesen der oogen, als de katten; gladde en hardtagtige
oogleden, die in eenige met wat puystjes gevult zijn.
Het hayr van de winkbrauwen valt veeltijds uyt; daar de afgeregte vry naukeurig
op letten, en voor een van de sekerste merktekenen van dese quaal houden.
97
The scars of these sores (Poeroe) look like those of burns in which the penetrating
and consuming power of the fre has made a hollowing in the skin and the fesh; the
same effect has this sharp corroding poison causing infammation of the humours,
consuming the tender parts and even affecting the bones, which it corrodes without
the sufferer noticing it.
The white of the eyes gets yellowish, the apple of the eye is slowin its movements
causing the muscles of eyes, which are but little infuenced by the mind, to give to
the face a fxed and stony look; besides, the visual powers of these people are
weakened and the eyes are, as it were, covered with a flm, which the fortunate FELIX
PLATER. (prax. 1. 3. p.m. 348 et observat. p.m. 665) considers one of the chief
symptoms of the disease, though he says elsewhere (Prax. 1. 3. p.m. 346. c. 4.) that
the disease can only be identifed when the nodules spread over the face and the
limbs, especially over the forehead and the cheeks, the patient assuming a terrifying
appearance. He adds that the nodules frst appear especially on the fnger-tips, the
elbows and the knees, that they can be moved, are not painful and of a red and purple
colour, especially in the face, as with cancer. Hence, some people call leprosy general
cancer and, says the author, when the above-mentioned symptoms appear, it may be
taken for certain that it is a case of cancer, but when some of these signs are lacking,
one ought to wait till they appear, before speaking with certainty. It should be
remembered, however, that this great surgeon here speaks of Arabic leprosy, some
but not all of the principal symptoms of which agree with the disease in this country;
many readers are misled by this when they pay more attention to the confdence and
esteem the author enjoys than to their own actual experience. For these nodules do
decidedly not always and principally arise on the elbows and knees, but rather on
the fngers and toes; neither are they movable like ordinary glandulous swellings nor
entirely painless, though there is diminished sensitiveness, especially in the feet and
heels.
Some of these unfortunates, if they are plethoric, have a more or less red and shiny
conjunctiva, like cats; their eye-lids are smooth and somewhat hard, occasionally
covered with pustules.
The hair of the eye-brows has mostly come off, to which an experienced observer
pays special attention, taking it for one of the surest signs of this disease.
98
Maar 't geen hier iets bysonders is, het hoofthayr en de baart (dese egter wat meer
als dat) wort seer selden door dese siekte verloren (het tegendeel houd seker braaf
Schrijver staande, en noemt het iets seldsaams, wanneer een Melaatse (sprekende
van die van Asia) met Hooft-hayr wel voorsien is; daar wy de ondervindinge tot een
scheydsman in sullen nemen; want het sou hier belacchelijk zijn, sulks voor te geven;
't geen men in een man, deser landen onkundig, en ongetwijffelt qualijk onderrigt,
ligt kan te goede in hem seer prijsen), ja qualijk vermindert, maar eerder vaster,
sonder verwisselinge van verwe, 't welk verscheyde heeft doen dolen, (en seker
hedendaags Schrijver van dit quaad, omtrent het uytvallen en verw- verwisselen van
het Hooft-hayr, baart etc. sig vry heeft doen vergissen. Hoe wel dat in de Arabise
Melaatsheyt, die met dese in alle deelen en toevallen niet moet geconfundeert worden
meesten tijd gebeurt: gelijk onder andere F. PLATERUS, tom. 3. cap. 4. p.m. 381, uyt
ware bevindinge aanwijst), die na het voorschrift der Autheuren, van dese Asiatise
Melaatsheyd onkundig en niet na bevindinge, selfs een lijst van toevallen hebben ter
neder gestelt: want de andere soorten van Melaatsheyd, gelijk mede de Venus-siekte,
doen het hayr meest uyt het Hooft vallen; en als het daar uyt getrokken word, so
datter een velletjen aan de wortel blijft hangen, nemen zy dat mede voor een teken
van dese besmetheyt, menende, dat dit een verrottinge der voedende vogten aanwijst:
so dat het een dubbele misslag is geweest, dat men weynig tijds voor mijn opsigt
over dat ellendige huys, twee sterke Karels op twee verscheyde reysen derwaarts
gesonden heeft, omdat sy door een drooge Hayr-worm(die egter met de Melaatsheyd
wel kan verzelt gaan) gansch kaal van Hooft waaren; want het Hoofthayr-euvel, 't
welk zijn naam van de kleer-motte draagt, vreet allenskens by gedeelten in en doet
het selve niet te gelijk uytvallen, daar het dan zijn opmerkinge verdient, dat
voornamentlijk de vrouwen, met geen geel Hayr geboren, van de Arabise besmetheyt
geholpen zijnde, een geel Hooft-deksel meeren-deels krijgen.
Maar of dat al waar sy, 't geen GALENUS zegt, dat de Oliphantssieke stoffe tot den
voorteelt der luysen onbequaam sy, en dat andere dieren van die etter-stoffe (die het
aartrijk selfs sou aan 't gisten helpen) so afkerig van zijn, dat de muysen en vliegen
(die anders geen verrotten nog stinkende dingen schuwen) deselve niet willen naderen.
't Welk LAURENS JOUBERT so verre trekt, dat hy het ontberen van luysen
99
It may be specially observed here that the hair of the head and that of the beard rarely
come off in this disease, the former more rarely still than the latter. A certain
respectable writer maintains the reverse when speaking of Asiatic leprosy, saying
that it is exceptional for a sufferer from leprosy to have a fair amount of hair. Here
experience should be the judge, for here in this country it would be considered
ridiculous to say such a thing. We can forgive a man for this who is ignorant about
this country and is undoubtedly badly informed, at the same time praising what is
good in his work. Not only that the hair of the head does not diminish, but it becomes
more frmly implanted without changing its colour, concerning which many people
have made erroneous statements; so also a present-day writer on this disease, who
is entirely, mistaken on the point of the coming off and discoloration of the hair of
head and beard. It is true that in Arabic leprosy, which must not be put entirely on a
par with the leprosy in this country, the hair usually does come off, as a.o. F.
PLATERUS has shown (tom. 3 cap. 4 p.m. 381), his statements being based on reliable
observation. Several people, being ignorant of Asiatic leprosy, and going by the
descriptions of writers and not by their own experience, have themselves made a list
of symptoms; and, as in other forms of leprosy and in syphilis the hair of the head,
as a rule, comes off, they think that in the Asiatic kind this is also a sign of infection;
they also believe that, when a piece of skin remains attached to the root of a hair that
has been pulled out, this is a sign of the infection of the nutritive fuids. Hence a
double mistake was made when, shortly before I became inspector of the Leperhouse,
two strong men were repeatedly sent up there because, owing to a dry hairworm
(which may accompany leprosy) they had become completely bald, for this hairworm,
which takes its name fromthe clothes-moth, eats away the hair bit by bit, not making
the whole of it come off at once; it may be observed here that people, especially
women, whose hair is not yellow by nature, after being cured of Arabic infection,
usually get a yellow head of hair.
Whether it is true that, as GALENUS says, the infectious matter of Elephantiasis
prevents the breeding of lice and that other animals are so averse to this pus (which
might even do harm to the soil itself) that mice and fies, which otherwise do not
shun rotting or evil-smelling things, avoid it, I leave to be decided by the followers
of GALENUS, myself adhering to experience which has taught me the
100
mede onder een van de tekenen der Melaatsheyt stelt. Dit laat ik GALENI opvolgers
beslegten, my houdende aan de ervarentheyt, die ons hier het tegendeel leert.
Daar en boven sal men in dese Lazarie gemeenlijk zien, dat het Hayr op de meeste
andere deelen des ligaams wat van verwe verwisselt, en eenigsints na den witten
trekt (om dat de wortel van haar beste voetsel berooft zijnde haar aangeboren verwe
verliest) daar het Hayr van 't Hooft en de baart in de Arabise Melaatsheyt gemeenlijk
geelagtig en dunner word, bysonderlijk in die soort, die het Hooft boven andere
deelen treft; daar in de Asiatise Lazarie, het Hooft-hayr zijn verwe behoud, en
gemeenlijk dikker, digter en weelderiger wort, daar dat van de andere deelen des
lichaams eerst over eynd staat, allenskens verdort, roschverwig word en veeltijds
uytvalt, bysonderlijk op klieragtige plaatsen, so dat die geene, mijns dunkens, geen
verkeert voorwerpsel souden hebben, dewelke de Lympha het voornaamste
onderwerpsel van dit vergift stelden.
Het gebeurt egter wel dat het Hooft-hayr in sommige uytvalt en het bekkeneel met
een vuyle swerende korst overdekt word, die door een nauw bepaald dieet ende
gewoone Dure tot haar gesontheyt met hergroeyinge van het hayr herstelt zijn.
Maar in de dagen des Ouden Verbonts waaren daar sekerder tekenen, die den
oppersten wetgever door MOSES selfs aanwees, hier in voornamentlijk bestaande: 1.
wanneer het Hayr in die plage was wit geworden: Levit. 13.3.10.2., so de geraakte
plaats dieper als het onbesmette vel was: Ibid. 3.20.25.30.3., so de sweren in de huyt
haar hadden uytgebreyt: Ibid. 10.14.15.4., bij aldien in het vel gesont vleesch was:
5. wanneer het Hayr van het hooft of baard geelagtig of dun was Vers. 30. dan wiert
het voor een Melaatsheyt van die delen gehouden; alwaar dan verscheydentheyt van
Coleur was, van levendig en ongesont vleesch, daar was dese siekte, en alwaar
wederom eenderley verwe was, sonder datter een plaatse vry van waar, dat wiert
voor gesontheyt gehouden.
De gewrigten, voornamentlijk der uyterste ledematen, worden van vuyle en diep
inetende sweeren aangetast; daar de banden en pesen meest door verteert worden,
en van een stinkende en scherpe etterstoffe vloeyen, so datter veeltijds geheele leetjens
van vingers en tonen afvallen, die ik, in sommige door spalken en wintsels nog wel
behouden hebbe, maar met een overblijvende
101
opposite. LAURENS JOUBERT goes so far as to consider the absence of lice as one of
the symptoms of leprosy.
Further il will be seen that in cases of our leprosy the hair in most other places of the
body generally changes its colour, turning more or less white, the root of the hair,
when deprived of its best food, losing its congenital colouring; in Arabic leprosy the
hair of head and beard usually becomes yellowish and thinner, especially in the form
of leprosy that affects the head most; but in Asiatic leprosy the hair of the head retains
its colour and generally gets thicker and more luxuriant whereas in other parts of the
body it frst stands up straight, gradually dries up, turns reddish and as a rule comes
off, especially in places where there are glands; hence those who consider lymph to
be the carrier of this poison are not wrong in my opinion.
It happens sometimes that the hair comes off and the scalp is covered by a dirty
ulcerating scab; a careful diet and the usual treatment can restore the former health
and the hair of the patient.
But in the days of Old Testament surer signs were known which the highest law-giver
MOSES himself indicated and the principal of which are: frst, when the hair in the
plague is turned white (Levitic, 13. 3. 10) 2
o
and the plague in sight be deeper than
the skin of his fesh etc. (Ibid. 3.20. 25. 30) 3
o
when the scab spreadeth in the skin
(Ibid. 10.14. 15.), 4
o
when raw fesh appeareth in him 5
o
when the hair of the head
and the beard had become yellowish or thin and there be in it a yellow thin hair
(verse 30.); in these cases the disease was considered to be a leprosy in those parts;
where there were differences in colour between the living and the unhealthy fesh
there leprosy was present; if there was uniformity of colour on the other hand, and
no places of a different colour, the skin was considered healthy.
The joints, especially the extremities of the limbs, are affected with foul deep
sores, usually consuming ligaments and tendons and from which ill-smelling sharp
pus fows out, as a rule whole phalanges dropping from fngers and toes. Sometimes
I have succeeded in saving themby means of splints, but then shrivelling up attended
by stiffness remained; but in such cases the disease is in an advanced stage.
102
inkrimpinge en stijfheyt van die delen: dog dan is dese siekte reets veroudert.
So verhaalt seker geleert Modern Autheur als iets wonders uyt FRANCISCUS
VALLERIOLA medic. lib. 6. enar. 5, dat die by Arles een Melaatse sou gesien hebben,
die de uyterste deelen versworen en afgevallen waren, 't geen ons hier (Godt betere
het!) niet dan te dikwils voorkomt; waaromde Burgemeesters en Raad dese loffelijke
gewoonte hebben, dat haar, na het voorlesen van de plichten eenes
Magistraats-Persoon, vooral word aanbevolen, dat de nieuw-verkorene Stee-voogden
sorge zullen dragen voor het genesen der Melaatse, daar sy hare byzondere tijden
toe stellen).
Veele die de Dy-zenuwen, banden en pesen verdrogen, verstijven en opkrimpen,
so dat zy niet als op 't achterste van haar lichaam kruipende voort konnen en
genoegsaam lam zijn, voornamentlijk in de knyen; schoon dat ik sulks wel in
onbesmette aangemerkt hebbe: Van dit alles schrijven dese inlanders dien schadelijken
en quaad-aardigen damp of wind de oorsake toe.
Een ingewortelde, en niet altijd een aanvangende (gelijk seker jong Schrijver wil)
hierlandse Melaatsheyd word door een vermeerderde dovigheid des gevoels (die hier
gedurig mede verselt) of wel ('t geen SCHENKIUS mede staande houd) door een geheele
berovinge desselfs ontdekt; so dat men met een naald vry diep in de huit en spieren
('t welk de meeste Autheuren voor een onfeilbaar kenteken van dese siekte houd) sie
FRANCISC. DU PONT, de sign. morb. 1. 4. c. 45. 30. DUNAEUS 1. 19, c. 7. etc. ofwel
selfs in vry gevoelige deelen, gelijk in de hak-zenuwe, steekt; doch men moet hier
altijd en in alle so vast niet opgaan; want my verscheide voorgekomen zijn, die uit
of nevens andere qualen sodanigen dovigheid des gevoels in die deelen overhielden:
Hier meent HELMONT, libro de Lithias. c. 9. par. 18 etc. de gemeene stellinge, die
het onderwerpsel van 't gevoel in de zenuwen soekt, mede omverre te stooten; dewijl
in de Melaatsheid niet de beweginge, maar het gevoel, weggenomen of ten minsten
vermindert word, 't welk in de beroertheid geheel anders toegaat, daar nochtans de
Zenuwen, na haar gevoelen, de werktuigen van beide mosten zijn; waaruit hy dan
besluit, dat de dovigheid en gevoelloosheid onderwerpelijk in het vleesch en zenuwen,
maar werkelijk in seker venijn bestaat. Dese verminderinge des gevoels bespeurt
men ook, so men heet water op de besmette leden giet, of den lijder voor een al te
heet vuur set,
103
A certain learned modern author relates, as if it were something remarkable, that
FRANCISCUS VALLERIOLA (medic. lib. 6. enar. 5) is said to have seen, in the
neighbourhood of Aries, a sufferer fromleprosy the extremities of whose limbs were
ulcerated and had fallen off which, God save the mark, we have seen often enough
here. Therefore the burgomasters and town-council here have the laudable custom
to impress it on the magistrates, after their duties have been read out to them, that
the newly chosen guardians of the town shall promote the curing of leprosy, setting
a special time apart for this.
In a great number of patients the sinews, ligaments and tendons of the thighs dry
up, stiffen and shrivel up, so that they can only proceed on their seats by shuffing,
and are pretty well lamed, especially in the knees. But I have seen the same in people
who were not infected. The natives ascribe all this to obnoxious, malignant vapours
or wind.
Advanced leprosy such as prevails here (not the beginning of leprosy, as a certain
young author says) may be stated, when there is a certain numbness that usually
accompanies it, or, complete insensitiveness, as has also been said by Schenkius;
one can then prick fairly deep into the skin and muscles, even in the otherwise
sensitive parts of the Achilles tendon, which most writers consider an infallible sign
of this disease (FRANC. DU PONT de sign. morb. 1. 4. c. 45 30. DUNAEUS I. 19. c.
7.). Yet one ought not to rely too much on this, for I have often come across cases
when after, or simultaneously with, other diseases such numbness occurred. HELMONT
thinks (libro de Lithias. c. 9. 18) that this authorises himto subvert the thesis which
localizes feeling in the nerves, that in leprosy not movement but feeling is lamed or
at least weakened, - in which it differs completely from apoplexy, - whereas, at least
according to general opinion, the nerves ought to be the conductors of both movement
and feeling. Thus he comes to the conclusion that numbness and insensitivenes do
indeed utter themselves in fesh and nerves, but are in point of fact caused by a certain
poison. This diminished sensitiveness appears when hot water is poured on the
affected parts or the patient is put in front of a hot fre, of which he can only become
aware by his eyesight as I have repeatedly found; this often went so far that, in
consequence
104
't welk hy qualijk anders, als door het gesicht gewaar word, gelijk my in verscheide
gebleken is; selfs so dat de opperhuyt door een ongevoelde hitte, de binnenste deelen
der ledematen met seer diepe, fstuleuse en stinkende ulceratien, die van een seer
moeyelijke genesinge waren, ingevreten en sodanig verteert waren datter een weinig
meer als vel over de beenen bleef.
Doch 't gaat hier niet altijd vast, 't geen FERNELIUS Pathol. l. 7. par. 4 meend, dat
al het gene van de Melaatsheid geraakt en besmet word, allenskens uit teert en
verdwijnt; want daar so wel vollijvige (schoon van dit quaad seer aangestoken) als
uitgemergelde (hoewel wel 't meest) sterven. Echter siet men daar wel eenige, welker
spieren aan handen en voeten alle verteert zijn, eer dat zy aan 't sweren geraken;
hoedanige my meer als een zijn voorgekomen.
Zy spreken gemeenlijk wat door de neus, even gelijk de vuilpokkige daar dan een
heessere stem by komt, omdat de long als dan daar mee van schijnt geraakt te zijn,
gelijk AVICENNA wel aanmerkt; doch 't geen ik waarschijnlijk oordeele, stelt hy voor
vast; behalven dat men hier doorgaans, gelijk meermaals is aangeroert, in 't aanhalen
van Autheuren en haar gevoelens, onderscheid dient te maken tusschen dese Asiatise
en Arabise Melaatsheid, in alle deelen malkanderen niet gelijk, als wel dat de
neusgaten veeltijds inwendig open gespalkt en met een paarse knobbelkorst omset
zijn, die veeltijds een etterstoffe of ook wel swart bloed uit dauwt, daar dan de neus
van binnen veelmalen eng en als verstopt is, en selfs het kraakbenige middelschot
desselfs doorknaagt en verteert word, so dat de neus in sommige invalt, gelijk men
in verscheide Venus-sieke siet.
Het is iets zeldzaams in dese hierlandse Melaatsheid, datter gevonden worden,
dewelke op het tipjen van de neus of aan desselfs zijden een sweertjen hebben, 't
welk van die quaadaardigheid wel geweest is, volgens de aanmerkinge van een
ervarene, dat het niet alleen de neus, maar selfs de beenderen des aangesichts en
voorhoofts tot aan de hersenen toe doorgevreten heeft, sonder dat zulks kon gestuit
of de genesinge bereikt worden, daar dan een haastig en ellendig levenseinde op
volgde. Daarvan heeft PLINIUS, lib. 26. cap. 1. dit mede aangetekend, dat het
Oliphants-euvel gemeenlijk in 't aangesicht zijn aanvang neemt, en de neus als met
een klein plakjen beset. Men heeft daar ook verscheide, welker neusen met zulke
dikke, oneffenen en uitgesette, paarse knobbels afsteken, dat het gelijkt als of die
met de
105
of the lack of sensitiveness of the cuticle, deep, almost incurable, ill-smelling fstulous
sores had penetrated into the limbs, which had been corroded and destroyed to such
an extent that little more remained than skin over bone.
But we must not with FERNELIUS (Pathol. L. 7. 4), consider it a law that all that
is affected by leprosy gradually wears away and disappears, for there are both stout
and emaciated patients dying of leprosy, though the latter kind is more common.
There are also some among such patients the muscles of whose hands and feet have
completely disappeared before ulcers appear; this I have seen more than once.
As a rule these sufferers speak somewhat through the nose like the syphilitici and
with a hoarse voice; the lung seems to be affected in such cases, as AVICENNA rightly
observes; but he takes for certain what I consider to be probable. Besides, as has
repeatedly been said, when quoting authors one should always make a difference
between Asiatic and Arabic leprosy as these do not agree in all their symptoms, so,
for instance, in this that the nostrils of patients here are mostly wider open and set
with purple nodules usually exuding pus or sometimes black blood, the inside of the
nose often being narrowed and as if clogged, and even the septum gnawed through
and wasted away, so that in many cases, the nose falls in, in the same way as often
happens in cases of syphilis.
It is rare in this country to fnd a sufferer of the leprosy prevalent here with, on the
tip of his nose or on the sides of it a little ulcer, which, according to what a man of
experience says, has in some cases been so malignant that not only the nose, but the
bones of face and forehead, even right down to the brains were corroded; such patients
died a miserable death, it being impossible to check or cure the disease. PLINY has
said concerning this (Lib. 26. cap. 1) that elephantiasis usually starts in the face,
affecting a small spot on the nose, though there are also patients whose noses are
overspread with such thick knobby purple lumps that it looks as if it were covered
with the peel of the Limano Poerut. These are cases of the most serious form of the
disease.
106
schil van de Limano Poerut overtogen waren. Doch in sulke gevallen moet men dese
siekte in haar hoogste trap aanmerken.
Het gebeurt ook wel, datter achter de tonge aan 't verhemelte en in de keel
knobbelachtige geswelletjes sijn, die somtijd uit den gelen, en wat paars-achtig,
hervoortkomen, die dit mede veroorsaken en by PLATERUS Prax. l. 3. c. 4. p.m. 346.
voor ontwijffelbaare tekenen deser siekte gehouden worden; hoewel dit in alle
patinten, die met dit inlands quaad bevangen zijn, geen plaats heeft, want als daar
niet anders byquam, soumen hierin door verscheide slach van mondgeswellen kunnen
misleid worden; door dien men daar sommige vind, in welke de kanker in de keel
sulks te wege brengt; echter ontstaat het gemeenlijk uit die knobbelachtige
geswelletjes in de keel, die als een medegaand toeval uit de maag door dampen
voortkomen, en gelijk als een quaadaardige sprouwverwekken; hier sou een geoeffent
Practisijn meer werk vinden, wanneer hy dit van dese inlandse sprouw wilde
onderscheiden, die niet alleen de deelen des monds, maar ook den slokdarm en selfs
de ingewanden en darmen beset, sijnde in veele van desselfs toevallen de Scorbut
of Blaauschuit niet ongelijk; hier van dient men by ondervindinge na nauwer kennis
te trachten, die wy, hier eigentlijk niet te pas komende, niet zullen uitbreiden. Hier
kan een opmerkend Geneeskundige in 't voorby gaan in bedenken nemen, of het
braken, daar men in dit gebrek so licht mede speelt, in dese quaal van sulk een
voordeligen werkinge kan zijn, als sommige daar daarvan inbeelden? Daar men
immers altijd op de gesteldheit en krachten des lijders dient te letten en so los daar
mede niet te werk gaan.
Den ademstinkt, de ademhalinge is beswaart, ook so dat men door de verstoptheid
van de neus en de besettinge der keele, menigmaal voor een verstikkinge beducht is.
De nagels van vingers en tonen worden harder en verschieten van haar natuurelijke
verwe en in sommige van haar maaksel of gedaante, ja vallen wel geheel af; het welk
de afgerechtste genees-verstandige van Asia al mede een inwendige quaadaardige
damp toe schrijven, die het hert met grote kracht na de uiterste ledematen toesend.
Maar het is in alle, ja in de meeste, niet waar (gelijk C. CELSUS voorwend) dat, waar
een waarachtige Oliphants-siekte is, de vingers en tonen met knobbels beset sijn.
Noch ook niet 't geen seker Modern Schrijver, door een verkeerde onderrichtinge,
van dese Asiatise Melaatsheid
107
Occasionally there are also small knotty swellings on the palate behind the tongue
and in the throat, which are sometimes more or less yellow and purple and also a
consequence of leprosy. PLATERUS (Prax. L. 3. c. 4. p.m. 346) takes them to be an
unmistakable sign of leprosy, though they are not formed in all the patients suffering
from this endemic disease, and if there were no other symptoms one might mistake
them for any other kind of swelling in the mouth, such swellings also occurring in
cases of cancer in the throat. As a rule the affection consists in small nodular swellings
in the throat which, being caused by vapours from the stomach, may be considered
to be an attendent circumstance resembling a malignant formof sprue; an experienced
practitioner might fnd a task to his liking here if he would try to distinguish between
this affection and the sprue prevalent here, which not only affects parts of the mouth,
but also the esophagus and even the intestines, and resembles scurvy or Blaauschuit.
Endeavours should be made to get a better knowledge of this disease through
experience, but we shall not say any more about this, as it has nothing to do with our
subject; yet a thoughtful physician may ask himself, in passing, if the method of
causing vomiting, so often applied to these patients, is really as much to be
recommended as some people think, seeing that it is always necessary to pay attention
to the constitution and the strength of the sufferer, which ought not to be thought
lightly of.
In leprosy the breath stinks, breathing becomes diffcult, so much so that the stopping
up of the nose and the swelling in the throat cause fear of suffocation.
The nails of fngers and toes become more brittle, lose their natural colour and, in
some cases, also their form or shape or even come off completely. The most
experienced native doctors in Asia also ascribe this to internal malignant vapours
forced by the heart to the extremities of the members. Yet CELSUS is not right when
he teaches that in cases of real elephantiasis the fngers and toes are covered with
nodules; this does not happen in all cases, not even in the majority of cases. Nor is
it true what a modern writer, evidently badly informed, says about the fngers and
toes dripping with foul, ill-smelling, brown
108
handelende, wil, dat de vingers en tonen van een vuile, stinkende en bruine etterstoffe
juist tijferen, 't welk in sommige, en algemeenlijk in derselver gewrichten, wel gebeurt.
Het sweet en andere uitvaagselen stinken seer, daar dan noch iets bysonders by
is, 't welk die gene, die veel met dese menschen omgaan, wel gewaar worden, die
misschien door de reuk dese siekte konnen onderscheiden en aanwijsen, immers
beelde ik my in, dat ik in die byna driejarige opsicht als Buiten-regent van dat ellendig
volk hetselve met den eersten ingank ontwijffelijk heb konnen vernemen; daar men
juist geen seker gevolg omtrent een in 't bysonder uit moet nemen.
Maar 't is beswaarlijk of ondoenlijk dese stank een bepaalde benaminge te geven
of met andere te vergelijken; so dat ik met SCHENKIUS moet seggen, dat het een stank
op sich selfs is, die van de ervarene alleen onderkent word; de naaste omschrijvinge
die ik de selve by gelijkenis sou konnen geven, sou zijn by een verrotte zurigheid
met een verbrand Sal volatile vermengt.
De pols, anders sekerste aanwijster der sieken en der selver toevallen, verschaft
ons in dese weinig sekerheid, immers voor so veel my tot noch toe bekent is, hoewel
ik met een ernstig opset, na het voorbeelt der Chinesen, dat voorwerpsel lange
doorsocht hebbe; want is zy traag en slap (daar AVICENNA dese quaal wil by
onderkennen) zy zal haast rasser en verhevener worden, als daar maar een koorts
bykomt, die wederom sommige van deze lijdelingen met een bevende en lang
aanklevende koude, andere met een doorgaande hitte, treft; behalven dat de Pols na
ieders aart en gesteltheid en wel bysonderlijk na het onderscheid der toevallen,
verscheiden is: echter moet ik bekennen, dat het van nadruk is, dat het bloed in dese
besmette gemeenlijk dik is, daar MARCELLUS DONATUS lib. 1, cap. 4 een merkwaardig
exempel van opgeeft, welk PLATERUS, locis dictis (die omtrent de Melaatsheid door
een langjarige ervarentheid een uitnemende kennis hadde) daar-en-tegen z'eenemaal
verwerpt, te weten de preuven op het bloed, van de pols en pis genomen.
Want het is veel hacchelijker uit de pis van dese siekte iets sekers te beramen,
schoon dat LEMNIUS de occult. nat. mirac. L. 2. c. 52. daar vry wat geloof aan wil
toegeschreven hebben, namentlijk so men de assche van verbrant loot in de pis van
een verdachte stroyt, en de selve tot op den bodem nedersinkt, datter alsdan geen
besmettelijk-
109
matter, though this does occur in some cases, especially when the joints are affected.
The sweat and other secretions have a very foul smell, in connection with which it
may be noted, (what those who are much together with these patients know very
well), that this disease betrays itself by the smell. I imagine I have, in my very nearly
three years' supervision of these unfortunates, always immediately noticed their
presence through the smell. But this should not be depended on in every special case.
It is diffcult or impossible to give a defnite name to this smell or to compare it with
any other; with SCHENKIUS I must say that it is a peculiar smell only recognised by
the expert; the most likely comparison would be, in my opinion, that with the smell
of a fermenting sour liquid mixed with that of sal volatile gone bad.
The pulse, otherwise the best guide for maladies and their complications, is of little
use to us in this disease, at least as far as I have been able to ascertain, while I studied
this subject carefully and of set purpose in imitation of the Chinese. The pulse is
slow and weak (AVICENNA even pretends he can recognise the disease by this),
becoming quicker and stronger when fever comes on; in some cases this fever is
attended with long fts of shivering, in others with a constant feeling of heat. The
pulse differs according to the constitution and condition of the patient and, in
particular, to the symptoms. Yet it may be emphatically stated here that the blood of
these patients is mostly thick, of which MARCELLUS DONATUS (Lib. 1. cap. 4) quotes
a remarkable example. PLATERUS, who fromlong experience had special knowledge
of leprosy, summarily dismisses as useless the examination of the blood by means
of tests of the pulse and of the urine (locis dictis).
It is very risky to draw any defnite conclusions from the urine of these patients,
though LEMNIUS (de occult. nat. mirac. L. 2. c. 52) attaches much importance to this;
he thinks that if ashes from burnt lead are strewn in the urine that is to be tested and
these ashes sink to the bottom there is no infection of leprosy, but if the ashes foat
110
heid van dese siekte in sulk een lichaamis, maar indien dat lootstof op het bovenvlak
van 't water drijvende blijft hangen, dat men dan sodanigen wel mach oordelen besmet
te zijn, want dit betekent, segt hij, een dikkigheid der vochtigheden, nevens een
verbrande en bedorvene swarte galle, door het geheele lichaam verspreit. Evenwel
bevind men de pis gemeenlijk eerst geheel root, wegens de hitte van die quaadaardige
damp, na de Asiatise taal, dan wel weder wit, wegens desselfs koude, om dat die
twee strijdige hoedanigheden, selfs tot het uitterste toe, sondigen, en, so de Chineesen
spreken, de aangeborene warmte en ingewortelde vocht (daar zy haare geheele
geneeskunst op bouwen) ontsteken en besoedelen; in andere word de selve weder
middelbaar van verwe en gesetheid bevonden; also onseker, meen ik, dat het met
PARACELSI stellinge gaat, die ons wil diets maken dat de pis van dese lijders geen
zee sout in sich laat smelten, en dat de uitvaagselen der darmen van de Melaatse vol
greintjes sout zijn.
Het waar anders te wenschen, dat men de ware kentekenen van de quaal door die
middelen op sulk een gemakkelijken wijse kon ontdekken, daar men nu in 't tegendeel,
omseker te gaan, ('t welk altijd noch niet onfeilbaar geschiet) alle tekenen en toevallen
moet ondersoeken, t'samen brengen en tegen malkanderen, als elk in 't bysonder,
met goede opmerkinge overwegen, te weten, wanneer dese siekte tot die uitterste
trap van overtuigende en allenthalven bekende tekenen noch niet gekomen is.
Onder de toevallen van een verouderde Melaatsheid is mede de Buikloop, waardoor
ongemeen stinkende excrementen gelost worden, welker stank de gesonde selfs sou
kunnen besmetten) die wel van sulk een groot belang niet is, te meer, omdat zy
dikwils door veel Purgatien met voordacht verwekt word, dat men die scherpe en
verbrande gal so ten eersten niet aan 't bedaren kan krijgen, maar boven al is de
bloedgang sorgelijk, bysonder so daar etter-stoffe onder gemengt is, de welke dan
in quantiteyt so toeneemt, datter in 't laast niet als etter gelost word, 't welk dan een
seker teken van een haast nakende dood is; waar uit men sou mogen oordeelen, dat
niet alleen het bloed en vleesch, maar selfs de ingewanden van dit groote quaad
aangetast en verteert moeten worden. So vint men sommige (waar van hier droevige
exempelen genoeg bekent zijn) daar dese bloedloop of van selfs of met opset ('t welk
een groote misslag is) in opgestopt word; die daar so schrikkelijk en pijnelijk van
opgeswollen zijn geworden, datter de dood in 't
111
on the surface there is, for this proves, he says, a thickening of the fuids, together
with fermentation and bad black bile spread through the whole body. But the fact is
that the urine is usually quite red at frst, according to the Asiatic opinion in
consequence of the heat of the malignant vapour; though sometimes white, in
consequence of the coldness of that vapour, because these two completely opposite
qualities are both evildoers and, according to the Chinese, the natural heat of the
body and the internal fuids are infamed and infected by them; which doctrine forms
the foundation of their therapeutics. In other cases the urine has the usual colour and
thickness; equally unreliable, in my opinion, is the thesis of PARACELSUS that the
urine of sufferers from leprosy cannot solve sea-salt and that the excretions from
their intestines are full of grains of salt.
It would certainly be a step forward if a good diagnosis of this disease could be
secured in such a simple way by tests like these, seeing that, at present, all the signs
and symptoms have to be examined, combined and carefully compared, to make sure
(which is not even possible always), at least in cases when the disease does not show
the convincing, generally known symptoms.
Among the attendant circumstances of an inveterate leprosy is a diarrhoea with
excrements of such a loathsome smell that a healthy person might be infected by it.
In itself such a diarrhoea is not of great importance, especially as it has frequently
been purposely caused by all sorts of purgatives administered, thus more quickly to
get rid of the sharp fermenting bile; it becomes more alarming, however, when there
is blood in the excrements and is even more precarious when there is also pus in
them, the quantity of which may increase so much that, at last, only pus is excreted,
which is a sure sign of approaching death. In such cases it may be taken for certain
that not only the blood and the muscular tissues, but even the intestines are affected
and are being consumed by this terrible evil. Several sad examples of cases are known
here in which this blood diarrhoea either stopped or, (and this is a serious mistake)
was stopped, the patients getting a terribly painful swelling and dying very soon
after;
112
korte na volgde; daar het veel beter waare geweest, dat men de natuur dat werk had
overgelaten, als aan sodanige sulk een ellendig einde met groote quellingen en
benautheden te verhaasten, hoewel zy dies niet tegenstaande wel langsamer, maar
echter al quijnende, de sekere dood naderen, die haar dan eerst overquam, wanneer
sy by na geen bloed meer in 't lijf hadden; geen wonder, daar de aderen in haar
binnenrokken en mondjes door de quaadaardige scherpigheid des bloeds selfs
aangetast, ingeknaacht en doorvreten waren.
So dat het niet genoeg is, dat men de proef van FRANCISCUS VALLESIUS toestemt,
die wil dat het in alle huit-qualen, die onder de naam van Melaatsheid doorgaan, min
swaar en gevaarlijk zy, dat de verwe van de huit, en niet tegelijk van het hayr,
verandert word; swaarder echter, wanneer die van beide verschiet, maar dan het
swaarste, wanneer de huidt doorstoken zijnde geen bloed lost, en gevreven zijnde
niet rood word, 't welk in dese soort van Melaatsheid alles so seker niet gaat, maar
daar is wat meer aan vast, gelijk hier is aangewezen.
113
it would have been much better to let nature do its work than to bring such a hasty
and terrible end, with great torture and suffocation, on these poor patients, though
they would have died anyway, but then more slowly in a gradual decline. Then they
would have died with hardly any blood left in their bodies, and no wonder, as the
tissue and the pores of the bloodvessels are affected, worn away and corroded by the
malignant sharpness of the blood itself.
From this it is evident that it does not suffce to adhere to the ideas of FRANCISCUS
VALLESIUS, who thinks that in all skin-diseases which pass for leprosy, it is not so
serious and dangerous when the colour of the skin changes, but not that of the hair;
that it becomes more serious when both skin and hair change their colour, but that,
in the most serious form of the disease, the skin, when perforated, does not bleed
and when rubbed, does not become red. All this does not hold good for the leprosy
that prevails here; there is a good deal more to this, as has been shown here.
*7
CORNELIS BONTEKOE.
Copperplate by ADRIAEN HAELWEG.
PL. IV.
*8
CORNELIS BONTEKOE.
Copperplate by G.P. BUSCH.
*9
Illustration of Tractatus novi de potu Caphe, de Chinensium The et de Chocolata. Apud PETRUM
MUGUET, 1685.
PL. V.
*10
Illustrations of DE BLEGNY, Le bon usage du th, du caff et du chocolat pour la prservation et pour
la gurison des maladies. 1687. (A Paris chez ESTIENNE MICHALLET.)
115
Cornelis Bontekoe
Tractatus de herba Thee
LII
Dr. Cornelis Bontekoe 1647-1685.
Rare sans tache.
C. BONTEKOE.
Het duurde betrekkelijk langen tijd na de oprichting der Oost-Indische Compagnie,
dat de thee hier te lande werd ingevoerd. Pas toen haar handelsreizen zich uitstrekten
tot China en Japan, kreeg men oog en smaak voor dit artikel, dat in later eeuwen de
geheele wereld zou veroveren. NICOLAAS TULP (1593-1674)
1)
, een critische
theeliefhebber, schreef: In Ost-Indin is niet gemeender als een drank gecoockt van
een kruid, 't welk de Chinesen thee, en die van Japan tchia noemen, wiens kennis
gelijk wij van de hoge magten van 't land deselve ontvangen hebben, wij garing den
nacomelingen zullen overlaten. Also men hier deurgaens gelooft, niet beters als dit
kruid te zijn: so om 't lichaem tot hogen ouderdom te brengen; als om te beletten wat
de gesondheit zoude mogen hinderlijk wesen enz..
Hoewel de thee hier te lande niet onbekend was, men kende haar uit de literatuur
door de mededeelingen van de Katholieke zendelingen, van den beroemden reiziger
JAN HUYGEN VAN LINSCHOTEN(1563-1611) en van JACOBUS DE BONDT (1592-1631),
zoo werd zij pas algemeener gebruikt in de tweede helft der 17e eeuw, toen CORNELIS
BONTEKOE in zijn Tractaat van het excellenste Kruyd Thee (1678) de loftrompet
stak en haar als een panacee aanbeval. BONTEKOE werd al ras een slachtoffer van
zijn reputatie als theedokter, want zijn tegenstanders, en hij had er vele, vonden zijn
loftuitingen verdacht, schreven zijn geestdrift toe aan eigen belang en verdachten
hemeen thee-propagandist van de V.O.C. te zijn, die zich goed liet betalen. Met deze
reputatie is hij de wereld der historie binnen gewandeld en nog steeds rust op
1) Observationes medicae. 1716 (eerste uitgave is getiteld Observationum medicarum libri
tres).
LIII
Dr. Cornelis Bontekoe 1647-1685.
Rare sans tache.
C. BONTEKOE.
It was a fairly long time after the foundation of the East India Company that tea was
introduced in this country. Not until its commercial travels extended to China and
Japan, the eye and taste were attracted by this article which in later centuries was to
conquer the whole world. NICOLAAS TULP (1593-1674)
1)
, a connoisseur of tea, wrote:
In the East Indies nothing is more common than a beverage boiled froma herb which
the Chinese call tea and those of Japan tchia, the knowledge of which, received by
us from the high powers of the country, we shall gladly leave to our descendants. It
is generally believed here that there is nothing better than this herb: to bring the body
to old age as well as to prevent what might be injurious to health, etc.
Although tea was not unknown in this country - it was known from literature by the
communications of the Roman Catholic missionaries, of the famous traveller JAN
HUYGEN VAN LINSCHOTEN (1563-1611) and of JACOBUS DE BONDT (1592-1631) -
it was not in common use until the second half of the seventeenth century, when
CORNELIS BONTEKOE in his Tractaat van het excellenste Kruyd Thee (1678) sang
its praise and recommended it as a panacea. BONTEKOE soon fell a victim to his
reputation as a tea-doctor, for his opponents, and he had many of them, considered
his praises suspicious, ascribed his enthusiasm to personal interest and suspected
him of being a tea-propagandist of the East India Company who was well paid. With
this reputation he entered the world of history and still
1) Observationes medicae. 1716 (the frst edition is titled Observationum medicarum libri
tres).
LIV
hem de smet, zijn kunst in dienst van den geneesmiddelhandel te hebben gesteld. De
zoogenaamde theestrijd vormt een der interessantste tijdperken der vaderlandsche
geneeskunde, omdat de voornaamste karaktereigenschappen van de artsen een
weerspiegeling er in vonden.
Aan de verbreiding van het theegebruik zaten groote handelsbelangen vast. Vr
den invoer der thee waren wijn en bier de dagelijksche dranken van het groote publiek.
Niet ten onrechte zagen zoowel bierbrouwers als wijnhandelaren in het toenemend
theegebruik een gevaar voor hun nering en men mag eerder verwachten, dat een
gesalarieerde bestrijding door de tegenstanders georganiseerd werd. Niettemin schrijft
SPRENGEL
1)
, dat tijdens BONTEKOE's leven de tijd gekomen was, dat de winzucht der
Hollandsche kooplieden en de theorien der mode-artsen elkander wederkeerig de
hand reikten, om de thee als panacee en als het beste middel voor het behoud der
gezondheid aan te bevelen. Daar de Hollanders sedert kort de thee uit China invoerden,
kon hun niets welkomer zijn dan een theorie, welke een verdunning van het bloed
door deze drank als noodzakelijk voor de gezondheid beschouwde.
Laat SPRENGEL hier de conclusie van het samengaan van handel en wetenschap
aan den lezer over, SURINGAR
2)
, de beschrijver van het geneeskundig onderwijs aan
de Leidsche Hoogeschool, spreekt zich duidelijker uit, wanneer hij zegt: Met die
theoretische zienswijze strookten daarom BONTEKOE's alleszins overdrevene
lofredenen op het ruime gebruik van thee en andere verdunnende dranken, waardoor
het hem vergund werd de handelsbelangen onzer landgenooten, die op het eind der
zeventiende eeuw talrijke scheepsladingen uit China ontvingen, met zijn
wetenschappelijke overtuiging - wellicht ook met de belangen zijner beurs - overeen
te brengen.
Voeg hieraan toe, dat A.H. ISRALS (1822-1883), de eerste hoogleeraar in de
historia medica hier te lande, de vertaler van HAESER's Geschichte der Medizin,
hem een waanwijs Sylviaan noemde, dan is het niet te veel gezegd, dat de slechte
reputatie, die BONTEKOE als mensch en als geleerde genoot, zeker afbreuk gedaan
heeft aan den lust, nader met zijn werken kennis te maken.
Het was niet alleen deze omkoopbaarheid, die hem werd verweten ook op ander
gebied trachtte men hem afbreuk te doen door hem van
1) Versuch einer pragmatischen Geschichte der Arzneikunde. IV. blz. 470.
2) G.C.B. SURINGAR. Ned. Tijdschrift v. Geneeskunde 1863. blz. 497; 1864. blz. 153.
LV
the blemish rests on him of having made his art subservient to the medicine trade.
The so-called tea-contest forms one of the most interesting periods of national medical
science, since the principal qualities of character of the physicians were refected in
it.
Great commercial interests were at stake with the spreading of the use of tea.
Before the importation of tea, wine and beer were the daily drinks of the general
public. Not injustly both the beer-brewers and the wine-merchants regarded the
increasing use of tea as a danger to their trade and it is sooner to be expected that a
paid opposition was organized by the adversaries. Nevertheless, SPRENGEL
1)
writes
that during BONTEKOE's life the time had come when the eagerness for gain of the
Dutch merchants and the theories of the fashionable physicians mutually lent each
other a helping hand to recommend tea as a panacea and as the best means for the
preservation of health. As the Dutch since a short time imported tea from China,
nothing could be more welcome to them than a theory which considered dilution of
the blood by means of this beverage necessary to health.
Whereas SPRENGEL here leaves the conclusion of the cooperation of business and
science to the reader, SURINGAR
2)
, the describer of the medical instruction at the
University of Leyden, expresses himself more clearly when he says: This theoretical
point of view, therefore, agreed with BONTEKOE's highly exaggerated panegyrics on
the ample use of tea and other diluting beverages, which enabled him to conciliate
the commercial interests of our countrymen, who at the end of the seventeenth century
received numerous ship-loads from China, with his scientifc conviction - probably
also with the interests of his purse.
If we add to this that A.H. ISRALS (1822-1883), the frst professor of historia
medica in this country, the translator of HAESER's Geschichte der Medizin, called
hima presumptuous Sylvian, it is not saying too much that BONTEKOE's bad reputation
both as a man and as a scholar has certainly been detrimental to the wish to get better
acquainted with his works.
It was not only this corruptibility that he was blamed for, but also in another way
it was tried to do him harm by accusing him of unbelief.
1) Versuch einer pragmatischen Geschichte der Arzneikunde IV, p. 470.
2) G.C.B. SURINGAR. Ned. Tijdschrift v. Geneeskunde 1863. p. 497, 1864. p. 153.
LVI
ongeloof te beschuldigen. Het behoorde toen, zoowel als nu, tot de gewoonten van
tegenstanders om het geloof in het geding te brengen, omdat men hiermede iemand
in zijn bestaan kon treffen. BOERHAAVE wist er van mee te praten en ook BONTEKOE
ontging dit lot niet. Dit gebruik paste trouwens geheel in het kader van de toenmalige
schijnheiligheid.
In zijn Apologie van den Autheur tegen zijne lasteraars, die omstreeks 1679
verscheen, rekende hij af met zijn tegenstanders, welke hem van athesme hadden
beschuldigd. Daarbij was hij een nieuwlichter, die trachtte te breken met
geneeskundige sleur, en nieuwe begrippen op het gebied van woning- en
voedselhygine wilde invoeren. Als indirecte volgeling van PARACELSUS en VAN
HELMONT en als leerling van DE LE BO SYLVIUS, was hij een voorstander van de
chemiatrie, die een directe bestrijding was van het aloude galenisme, dat in de onderste
lagen der geneeskundigen nog algemeenen aanhang vond. Al deze omstandigheden
leidden tot een oordeel, dat door HAESER
1)
als te hard werd beschouwd.
Aan den anderen kant heeft hij ook zijn bewonderaars gehad, die hem met
uitbundigen lof hebben bezongen. Dit is trouwens geen wonder, want zijn lofzang
op de thee was velen uit het hart gegrepen. Zijn romantisch zwerversleven, zijn
vroegtijdig sterven op het toppunt van zijn roem, deden velen zoowel hier als in zijn
nieuwe vaderland naar de pen grijpen om hem in dicht en ondicht te herdenken. Ja,
men ging zelfs zoo ver, lofdichten te wijden aan een zijner voornaamste bewonderaars,
toen deze hierover werd aangevallen. Het gedicht is teekenend voor dezen
klein-burgerlijken tijd en daarom de moeite waard het hier weer te geven.
Aen de Heer
Heidentrijk Overkamp
M.D.
Over de beschrijvinge van het Leven van de Heer
Cornelis Bontekoe.
Uit zoveel duizenden van wyzen, en van vrinden,
Van kenners, oordelaars, die BONTEKOE beminden,
En d'artzeny, in hem, verstrekt Gy OVERKAMP
Den nig nigen, die 's helds geluk en ramp,
1) Lehrbuch der Geschichte der Medizin und der epidemischen Krankheiten. Dritte Bearbeitung,
II. blz. 376.
LVII
At that time, as well as nowadays, it was usual among opponents to introduce religion
into the discussion, since in that way a person might be thwarted in his career.
BOERHAAVE learnt it to his cost and BONTEKOE did not escape this fate either. This
practice indeed is in perfect agreement with the hypocrisy of that period.
In his Apologie van den Autheur tegen zijne lasteraars, published about 1679,
BONTEKOE settled accounts with his adversaries who had accused him of atheism.
He was besides a prophet of the new light who tried to break with medical routine
and wanted to introduce new ideas with respect to housing and food hygiene. As a
direct follower of PARACELSUS and VAN HELMONT and as a pupil of DE LE BO
SYLVIUS he was an advocate of chemiatry which was in direct opposition to the
ancient galenism that was still generally supported by the lower orders of medical
men. All these circumstances led to a judgment which by HAESER
1)
was considered
too hard.
On the other hand he also had his admirers who loudly sang his praises. Indeed this
is not surprising, for his panegyric on tea was after the heart of many people. His
romantic, wandering life and his early death at the height of his fame made many
here as well as in his new country take up the pen and commemorate him in poetry
and in prose. They even went so far as to devote panegyrics to one of his principal
admirers, when the latter was attacked. The poem is characteristic of this narrow
middle-class period and therefore worth quoting here.
To Mr. Heidentrijk Overkamp
M.D.
On the Biography of Mr.
Cornelis Bontekoe.
Of so many thousands of scholars and friends,
Connoisseurs and judges who loved BONTEKOE,
And medicine in him, you are, OVERKAMP,
The only one of them in short to describe
1) Lehrbuch der Geschichte der Medizin und der epidemischen Krankheiten. Dritte Bearbeitung,
II. p. 376.
LVIII
's Mans ligt beknopt beschrijft, van daar 't eerst komt te stralen!
Tot daar het deerlijk zinkt, en jammerlijk gaat dalen,
Na vooren tegen-spoed, in Duitschlands droeven schoot,
En heel Europe doet gewagen van haar dood.
Hoewel de Fenix had zig zelven, by zyn leven,
Onsterfelyke naam en glorie al gegeven.
Maar wat baat dog ACHIL zyne oorlogsdapperheid,
Zo niet MEONIDES die lofijk had verbreid,
En opgezongen, dat thans schrijvers en poten,
't Aal oud naamhaftige nog wisten uit te meten!
Waar was nu ESCULAAP, APOLS vergoden zoon!
Zo niet een schrijver, of een Digter had een toon
Op zulk een Vorst gezet, en boven lugt en wolken,
In top geheven, voor het oog van alle volken.
Schoon of een vuile spin, gezwollen van den haat,
Den naam en faam en lof van BONTEKOE, bestaat
Met heiloos lasteren te schenden, en schofferen,
Die vloek zal naar sijn hoek op eigen schedel keren.
Gij OVERKAMP, kampt dus 't al over, als 't behoort,
En brengt de waarheid naakt op 't levendigste voort,
En hebt met rekels, bits van tanden, niet te schaffen,
Die vol en dol van nijd, als tegen 't maanligt blaffen,
Maar helpt de wijsheid op 't altaar met majesteit,
Dies komt U 't wierook toe van onze dankbaarheid.
De aanleiding tot deze rijmelarij was de uitgave door Dr. HEIDENRICUS OVERKAMP
van een boekje, getiteld Reden van het leven en de doot van CORNELIS BONTEKOE.
Amst. 1685. Dit was enkelen niet naar den zin, zoodat een anonieme dichter in een
steekvers zijn verontwaardigd gemoed uiting gaf en BONTEKOE ongemeen trotsch
en prachtlievend noemde en zijn dood aan onmatigheid toeschreef. Daarop volgde
dan bovenstaand gedicht. Dit alles wijst er wel op, dat BONTEKOE in zijn tijd in het
middelpunt der belangstelling stond.
Vraagt men zich ten slotte af, wat er van al die vermeende zonden als
omkoopbaarheid, athesme enz. waar was, dan is het antwoord gemakkelijk te vinden
in zijn werken.
Wat zijn omkoopbaarheid betreft, zoo bewijzen zijn beschouwingen over de
handelwijze der V.O.C., dat hij het hiermede geheel niet eens is. Hij schrijft o.a.
Maar omdat sommige van koud en smakeloos-water afkeerig zijn, andere geen thee
kunnen bekostigen, dewijl een
LIX
This hero's misfortune, his luck and his light,
From where frst it rises, then sadly goes down,
With good and ill fortune, in Germany's soil
And causes all Europe to mention its death.
However, the Fenix had during his life
Procured for himself an immortal great fame.
But what is the use of ACHILLES' war feats,
If not MEONIDES had praised them and spread,
So that even now many authors and poets
Are able to picture the old famous strife!
Where would be APOLLO's great son, AESCULAP,
If not any author or poet had sung
The praise of this Prince and had raised him so high
Above sky and clouds to the face of all men!
Although a foul spider, all swollen with spite,
Endeavours to harm both the name and the fame
Of BONTEKOE, slandering him without use,
This curse will return to the author's own skull.
You, OVERKAMP, thus get ahead of it all
And vividly show us the actual truth,
Have nothing to do with the villains who, tart,
Enraged, full of spite, seem to bark at the moon,
But help to place wisdom in majesty robed.
Therefore the reward of our thanks is your due.
The cause of this doggerel was the publication by Dr. HEIDENRICUS OVERKAMP of
a little book, titled Reden van het leven en de doot van CORNELIS BONTEKOE. Amst.
1685. This was not to the liking of some people, so that an anonymous poet gave
expression to his indignation in a satire and called BONTEKOE exceedingly proud
and fond of splendour, imputing his death to intemperance. This was followed by
the poemquoted above. All this shows that in his time BONTEKOE stood in the centre
of general interest.
If fnally we ask what is true of all these supposed sins, such as corruptibility,
atheism, etc., the answer may easily be found in his works.
As to his corruptibility, his views on the behaviour of the East India Company
prove that he does not agree with it at all. He writes e.g.: But because some dislike
cold and tasteless water, other cannot afford tea, since a magnifcent East India
Company does not scruple,
LX
prachtige Oost-Indische Compagnie sich niet ontsiet tegens Gods bevel en
goedertierentheid onse land-aard en gantsch Europa twee soo nutbare dingen, de thee
en de caneel, en boven al d'olie van caneel bij na 't onthouden, of niet dan op een
hooge markt te stellen, enz..
Welke broodschrijver zal zich op zoodanige wijze over zijn werkgever uitlaten?
En wat zijn ongodisme betreft, zijn geschriften vloeien over van getuigenissen,
die het tegendeel bewijzen en meermalen wijst hij er op hoe hij uit de werken van
CALVIJN troost en leering putte. Toch vond zijn lijken lofredenaar JOHAN BODIKER
1)
,
rector der Latijnsche school te Berlijn het noodig er nog eens op te wijzen, dat hij
evenals de Engelsche geneesheer THOMAS BROWNE een lidmaat der Gereformeerde
kerk was en van een gloriewaardigen christelijken naam.
Tenslotte deelt BONTEKOE zelf mede, hoe hij tot het gebruik der thee kwam. Meer
dan vier jaren na diverse tormenten van steentjes en graveel leidde God, die de
zijnen nooit verlaat, zijn gedachten op de thee en volgde genezing.
Het is opmerkenswaardig, hoe hij op dit gebied zijn geloof in de chemische
geneesmiddelen verloren had en terug ging tot de aloude kruidentherapie.
Het komt mij voor, dat al het geharrewar tijdens zijn leven en zelfs na zijn dood
eerder het werk was van benijders en van vijanden, die hij zich gemaakt had bij zijn
pogingen nieuwere denkbeelden in de geneeskunst in te leiden.
CORNELIS BONTEKOE werd in 1647 te Alkmaar uit eenvoudige ouders geboren.
Zijn vader GERRIT JANSEN DEKKER had een grutterswinkel, waar als uithangbord
de afbeelding van een bonte koe uithing. Dit was aanleiding tot een naamsverandering,
welke zeker door BONTEKOE goed gevonden werd. Op vijfjarigen leeftijd verloor
hij zijn moeder NEELTJE MAERTENS. Op school was hij een voorspoedige leerling,
die zijn medescholieren overtrof. Daar hij geneesheer wilde worden, bewandelde hij
den gebruikelijken weg dier dagen en werd geplaatst in een chirurgijnswinkel. Zijn
gezond verstand deed hem spoedig inzien, dat de geneeskunst iets anders was dan
scheeren, aderlaten en koppen zetten. Niet zonder tegenstand zijner voogden liet hij
zich in 1665 te Leiden inschrijven als student. Hij had dus al
1) JOH. BODIKERUS. Treurklacht en eergalm van C. BONTEKOE. 's-Gravenhage 1685.
LXI
against God's command and mercy, almost to withhold two such useful things as tea
and cinnamon and above all the oil of cinnamon from our country and the whole of
Europe, or to put them on the market at a high price, etc..
What hack-writer will express himself in such a way about his employer?
And as to his atheism, his writings are full of evidence proving the contrary and
several times he points out that he has drawn consolation and instruction from
CALVIN's works. Nevertheless, his funeral orator and panegyrist JOHAN BODIKER
1)
,
head-master of the grammar school at Berlin, considered it necessary once more to
point out that he, like the English physician THOMAS BROWNE, was a member of the
Reformed Church and had a Christian name worthy of glory.
Finally BONTEKOE himself communicates how he came to use tea. More than
four years after various torments of stones and gravel God, who never forsakes his
people, led his thoughts to tea, and recovery followed.
It is remarkable that in this case he had lost his belief in the chemical medicines
and returned to the old herb therapeutics.
I aminclined to think that the squabbles during his life and even after his death rather
were the work of jealous persons and of enemies whom he had made by his attempts
to introduce new views into the medical art.
CORNELIS BONTEKOE was born at Alkmaar in 1647 of simple parents. His father
GERRIT JANSEN DEKKER had a corn-chandler's shop on whose sign-board a spotted
cow (Dutch: bonte koe) was reproduced. This gave occasion to a change of name,
which must have been approved by BONTEKOE. When fve years old, he lost his
mother NEELTJE MAERTENS. At school he was a precocious pupil who surpassed his
fellow scholars. As he wanted to become a physician, he took the usual way of those
days and was placed in a surgeon's shop. His common sense soon made him see that
the medical art was something different from shaving, bleeding and cupping. Not
without opposition from his guardians he placed his name on the books at Leyden
in 1665. At that time he had already had some years of practice. In those days the
University of
1) JOH. BODIKERUS. Treurklacht en eergalm van C. BONTEKOE. 's-Gravenhage 1685.
LXII
eenige jaren practijk achter den rug. De Leidsche Universiteit beleefde in die dagen
een van haar bloeitijdperken, wat de geneeskunst betrof. Twee groote geneeskundige
stroomingen kwamen toen bijeen en maakten somtijds de gehoorzalen tot een slagveld,
want vaak werden de argumenten meer bestreden met de vuist dan met den mond.
Het geneeskundig onderwijs werd o.a. gegeven door FRANCISCUS DE LE BO SYLVIUS
en FLORENTIUS SCHUYL, beiden volgelingen van VAN HELMONT. De eerste, in de
geschiedenis der geneeskunde bekend als de stichter der chemiatrische school, behoort
met BOERHAAVE tot de coryphaen der Leidsche hoogeschool. Hun gedachten zijn
mijlpalen, die het oude afsluiten en tegelijkertijd een nieuwen horizon te zien geven.
De beteekenis van SYLVIUS ligt niet zoozeer in groote ontdekkingen, al danken wij
hem ook de beschrijving der Fossa SYLVII en der tuberkels, dan wel in den opbouw
van een nieuw geneeskundig systeem, waarin de chemische begrippen groote
beteekenis hebben.
Zuur en alcali vormen de nieuwe elementen van een evenwichts-systeem, dat
vroeger beheerscht werd door de harmonische samenstelling van bloed, slijm, zwarte
en gele gal.
BOERHAAVE
1)
geeft ons in zijn inaugurale rede op plastische wijze een uitvoerige
beschrijving van de geneeskundige ideen van dien tijd: Scherpe, alcalische, vaste,
vurige zouten heerschten krachtig in het lichaam van dier en plant; vluchtige, zeer
scherpe, alcalische zouten maakten zich meester van de zachtste vochten en van de
stevigste deelen van het menschelijk lichaam, zoodat ze zoowel in de tanden huisden
als in de melk; ook de zuren kregen een wijde beroemdheid, daar zij immers niet
slechts aan mineraal en plant, maar ook aan den mensch zelven z eigen waren, dat
zij door hunne menigte met knagende scherpte alles geheel bezetten. Op die manier
is het menschelijk lichaam een chemisch laboratorium geworden, een schouwplaats
waar chemische spelen worden opgevoerd en heeft men strijd, gloed, vrede, wisseling,
oorsprong, ondergang, werking van tegenstrijdige zouten, als ware het met het volste
recht, ingevoerd.
FRANCISCUS DE LE BO werd als zoon van Hugenoten in 1614 te Hanau geboren.
Hij studeerde aan Fransche, Duitsche en Hollandsche universiteiten en promoveerde
in 1637 te Bazel. Na eenige omzwer-
1) E. COHEN. HERMAN BOERHAAVE en zijn Beteekenis voor de Chemie. (1918). blz. 93.
LXIII
Leyden went through one of its fourishing periods, as far as medicine was concerned.
Two great medical movements then came together and sometimes turned the
lecture-rooms into a battle-feld, for frequently the arguments were opposed with the
fst more than with the tongue. The medical instruction was given among others by
FRANCISCUS DE LE BO SYLVIUS and FLORENTIUS SCHUYL, both followers of VAN
HELMONT. The former, known in medical history as the founder of the chemiatric
school, together with BOERHAAVE belongs to the coryphaei of Leyden University.
Their views are landmarks closing the older period and at the same time revealing a
new horizon. SYLVIUS' importance lies not so much in great discoveries, although
we owe to him the description of the Fossa SYLVII and of the tubercles, as in the
building up of a new medical system, in which the chemical ideas are highly
signifcant.
Acid and alkali form the new elements of an equilibrious system which previously
was dominated by the harmonious composition of blood, phlegm, black and yellow
bile.
In his inaugural address BOERHAAVE
1)
gives a plastic and elaborate description of
the medical ideas of that time: Sharp, alkaline, solid, fery salts strongly prevailed
in the body of animal and plant; volatile, very sharp, alkaline salts made themselves
master of the softest fuids and the most solid parts of the human body, so that they
were found in the teeth as well as in the milk; the acids also obtained a wide fame
because they were so inherent not only in mineral and plant but also in man himself
that by their multitude they flled everything completely with biting sharpness. In
this way the human body has become a chemical laboratory, a stage where chemical
plays are performed, and there has been introduced struggle, glow, peace, change,
origin, decline, action of opposed salts, as if it were done with a perfect right.
FRANCISCUS DE LE BO was born at Hanau in 1614 as the son of Huguenots. He
studied at French, German and Dutch universities and took his degree at Basle in
1637. After some wandering he entered
1) E. COHEN. HERMAN BOERHAAVE en zijn Beteekenis voor de Chemie. (1918). p. 93.
LXIV
vingen liet hij zich in November 1638 in het Albumstudiosorumte Leiden inschrijven,
waar hij eenige jaren bleef en voorlezingen over anatomie hield, waarna hij zich te
Amsterdam vestigde, waar hij een groote practijk kreeg en o.a. met DESCARTES
kennis maakte. In 1658 werd hij benoemd tot hoogleeraar in de geneeskunde te
Leiden en weldra zag hij zijn gehoorzaal gevuld met studenten van allerlei
nationaliteit. In 1672 stierf hij.
Tot zijn geliefde leerlingen behoorde o.a. CORNELIS BONTEKOE, die in het
wetenschappelijke vereenigingsleven te Leiden weldra groote beteekenis kreeg.
Het kost moeite hier niet meer dan oppervlakkig op den strijd tusschen oud en
nieuw, die toen aan de Hollandsche hoogescholen gevoerd werd, in te gaan. Welke
kostelijke tafereelen, een JAN STEEN waardig, ontrollen zich voor ons oog.
Theologische, philosophische en geneeskundige faculteiten, die elkander in de haren
vliegen, angstige curatoren, die de wijzers van den tijd trachten achteruit te zetten.
En achter dit kleine gedoe de gestalte van REN DESCARTES!
De tweede wetenschappelijke strooming, die in de Leidsche hoogeschool haar
intrede doet, danken we aan hem. De jatrophysica, door hem vertegenwoordigd,
vond weldra warme aanhangers bij de medische jeugd en in de conficten die zij te
voorschijn riep, is BONTEKOE van veel beteekenis geweest, waarop wij nog terug
komen.
Bij zijn eerste verblijf te Leiden was hem er alles aan gelegen spoedig zijn studin
te voleinden. Met geleend geld en geleende boeken slaagde hij er in den 6den Mei
1667 met de kap te promoveeren op een Disputatio chirurgico-medica inauguralis
de Gangraena et Sphacelo, waarbij o.a. FR. DE LE BO SYLVIUS promotor was. Het
proefschrift was opgedragen aan zijn vriend FRANCISCUS DE MORAEZ, predikant te
Langerak. Hij vestigde zich in zijn geboorteplaats en trad spoedig in het huwelijk
met zijn nicht ANNA DE MORAEZ. Langdurig huwelijksgeluk mocht hij niet smaken,
want reeds in Juli 1668 verloor hij zijn vrouw.
Zooals het meer gaat met nieuwlichters mocht hij zich aanvankelijk in een goede
practijk verheugen, wat natuurlijk zijn collega's niet aanstond. Zijn vijanden vond
hij evenwel niet alleen bij de artsen, ook de apothekers schaarden zich aan hun zijde
en terecht!
Hij ging er namelijk toe over zijn eigen geneesmiddelen te bereiden,
LXV
his name in the Albumstudiosorumat Leyden in November 1638, where he remained
for some years and lectured on anatomy, after which time he settled at Amsterdam,
where he obtained a large practice and among others became acquainted with
DESCARTES. In 1658 he was appointed as medical professor at Leyden and soon he
saw his lecture-room packed with scholars of all sorts of nationalities. He died in
1672.
To his favourite pupils belonged among others CORNELIS BONTEKOE, who soon
began to play an important part in the scientifc societies at Leyden.
It is diffcult to discuss only superfcially the struggle between old and new which
then was fought at the Dutch universities. What delightful scenes, worthy of a JAN
STEEN, unfold before our eyes. Theological, philosophical and medical faculties
coming to loggerheads, fearful curators trying to put the clock back, and behind all
this fuss the fgure of REN DESCARTES!
The second medical movement introduced at Leyden University we owe to him.
Iatrophysics, represented by him, soon found devoted adherents among the medical
students and in the conficts thus occasioned BONTEKOE has been of great importance,
to which we shall refer again later.
During his frst stay at Leyden it was of the greatest importance to him to fnish
his studies quickly. With borrowed money and borrowed books he succeeded on
May 6, 1667 in taking the doctor's degree on a Disputatio chirurgico-medica
inauguralis de Gangraena et Sphacelo, FR. DE LE BO SYLVIUS presenting him.
The dissertation was dedicated to his friend FRANCISCUS DE MORAEZ, minister at
Langerak. He settled in his birth-place and soon was married to his cousin ANNA DE
MORAEZ. He was not allowed to enjoy a long conjugal happiness, for already in July
1668 he lost his wife.
As is often the case with those who proclaim new theories, he originally obtained a
large practice, which, of course, was not to the liking of his colleagues. His enemies,
however, were not only found among the physicians, but the chemists also took their
side, and with justice!
BONTEKOE, namely, began to prepare his own medicines, for which
LXVI
waarvoor hij zelfs meer dan n bediende noodig had. Hiervoor bestonden weliswaar
enkele redenen, omdat een recept in die dagen, zoodra het den apotheker overgeleverd
was, spoedig gemeengoed werd en ook omdat BONTEKOE gemeend zal hebben, dat
de recepten voorgeschreven volgens het chemiatrische systeem, niet veilig waren
wat de bereiding aanging, in de handen van een ouderwetschen niet wetenschappelijk
onderlegden apotheker.
't Was in Alkmaar, dat men mij op 't allerhevigste met laster en andere bose
middelen vervolgde en tegenging, schrijft hij later. Dit ging zoover, dat men zelfs
de overheid dwong, toen hij een ernstige operatie wilde verrichten, professor SYLVIUS
uit te noodigen om assistentie te verleenen. Het antwoord van SYLVIUS was
beschamend voor de tegenstanders, daar hij antwoordde, dat BONTEKOE zijn hulp
niet noodig had.
In 1669 hertrouwde hij met JANNETJE REINIERSDOCHTER POST te Hoorn. Dit
huwelijk was verre van gelukkig en eindigde met echtscheiding. Al deze
omstandigheden dreven hem uit Alkmaar weg en hij vestigde zich te de Rijp.
Hier schijnt hij volop gelegenheid te hebben gehad om zich te wijden aan de
beoefening der classieken op geneeskundig en wijsgeerig gebied. Maar ook de
moderne wijsgeerige stroomingen hier te lande trokken zijn aandacht en weldra
verdiepte hij zich in de werken van REN DESCARTES. 27 April 1674 liet hij zich
opnieuw te Leiden als student inschrijven om de verschillende colleges op
geneeskundig, wijsgeerig en theologisch gebied te volgen. THEODORUS CRAANEN,
de ambtgenoot van DE LE BO SYLVIUS, een vereerder van DESCARTES, had zijn
onderwijs in diens geest gewijzigd.
Hoewel het nagenoeg een kwart eeuw geleden was, dat DESCARTES te Stockholm
was gestorven, leefde zijn geest nog voort in de Hollandsche hoogescholen en gaf
aanleiding tot tallooze vermaningen der curatoren om zich te houden aan de
peripatetische wijsbegeerte. DESCARTES' leer was een aantasting van het geopenbaarde
Woord en daarom den theologen een groote steen des aanstoots. De strijd met
VOETIUS te Utrecht en SCHOOCK te Groningen, die eindigde met een eerherstelling
van den Franschen wijsgeer mag als bekend worden verondersteld
1)
.
1) C. SERRURIER. DESCARTES, Leer en leven. 1930.
LXVII
purpose he even needed more than one assistant. It is true, there were some reasons
for this, since in those days a prescription, as soon as it was handed to the chemist,
rapidly became common property, and also because BONTEKOE will probably have
thought that the prescriptions made according to the chemiatric systemwere not safe
with regard to the preparation in the hands of an old-fashioned, not scientifcally
trained chemist.
It was at Alkmaar that I was most violently persecuted and opposed with calumny
and other wicked means, he writes later. This even went so far that the authorities
were forced, when he wanted to perform a serious operation, to invoke the help of
professor SYLVIUS. SYLVIUS's answer was mortifying to the adversaries, since he
replied that BONTEKOE had no need of his assistance.
In 1669 he was remarried to JANNETJE REINIERSdaughter POST at Hoorn. This
marriage was far from happy and ended in a divorce. All these circumstances drove
him away from Alkmaar and he took up his residence at de Rijp.
Here he seems to have had plenty of opportunity to devote himself to the study of
the classics in the domain of medicine and philosophy. But also the modern
philosophical theories in this country had his attention and soon he began to read the
works of REN DESCARTES. On April 27, 1674 he once more entered his name on
the books at Leyden, in order to attend the various lectures on medicine, philosophy
and theology. THEODORUS CRAANEN, the colleague of DE LE BO SYLVIUS, an
admirer of DESCARTES, had altered his teaching according to the latter's theories.
Although it was almost a quarter of a century ago that DESCARTES had died at
Stockholm, his spirit still lived on in the Dutch universities and gave rise to
numberless exhortations from the curators to adhere to the peripatetic philosophy.
DESCARTES's doctrine was an attack on the revealed word and therefore a large stone
of offence to the theologians. The contest with VOETIUS at Utrecht and SCHOOCK at
Groningen, ending in a rehabilitation of the French philosopher, may be supposed
to be known
1)
.
1) C. SERRURIER. DESCARTES, Leer en leven. 1930.
LXVIII
Toen CRAANEN als opvolger van DE LE BO SYLVIUS benoemd werd, deden curatoren
hem zijn aanstelling geworden onder de opmerking dat hij zich in zijn institutio
medicinae buyten alle diversie zal houden, wel een bewijs, dat hij zich in zijn
voordrachten niet onthield van prikkelende opmerkingen. Nauwelijks was BONTEKOE
te Leiden gevestigd of hij wierp zich vol moed in den strijd. In de Acta van 9 Juli
1674 toch vindt men aangeteekend, dat aan zekeren doctor BONTEKOE, wegens zijn
herhaaldelijk onbescheiden opponeeren en verwekken van onrust reeds somwijlen
door den rector magnifcus vermaand zonder zijn manieren te veranderen, eindelijk,
dewijl hij tegen het beding van den rector opnieuw op dezelfde wijze geopponeerd
had, door den pedel, onder bedreiging van de zwaarste straf, het recht tot opponeeren
ontzegd, maar dit hem, op zijn nederig verzoek, tegen den heer SWARTENHENGST
toegestaan was; en dat hij zich in dit geval behoorlijk had gedragen
1)
. BONTEKOE kon
evenwel niet lang zijn mond houden, want op 16 Januari 1675 bij een academisch
dispuut, waar D. FREDERICUS SPANHEMIUS S.S. theol. professor presideerde, viel
hij den spreker lastig met continuele instigatien en aenhitsingen, zoodat de disputatie
sonder eenige vrught voor toehoorders is afgeloopen. Na nauwkeurig onderzoek
werd gelast, dat BONTEKOE zich had te onthouden van alle oppositien ende
academische exercitien. Dit alles hielp niet en men kan zich niet onthouden van de
gedachte, dat men aanvankelijk in den boezem van het curatorium het gedrag van
BONTEKOE oogluikend toeliet. Hij toch stoorde zich aan geen enkel verbod en ging
rustig door sigh als een instrument tot suppressie van de peripatetische philosophie
te laten gebruiken. Curatoren en burgemeesteren waren vooralsnog niet bereid
strengere maatregelen te nemen, wat er op wijst, dat er toenmaals een liberale
opvatting zoowel bij het universitair als bij het stadsbestuur zich begon baan te breken.
Daar hij in geenen deele aan de bevelen van curatoren het oor leende en hij
herhaaldelijk disputen in de war stuurde, namen 18 December van hetzelfde jaar
curatoren en burgemeesteren het besluit hem den toegang tot de gehoorzalen te
verbieden en wanneer hij hieraan niet wenschte te voldoen hem zoo noodig te
verwijderen. Vermoedelijk werd hem de toegang tot de universiteit niet ont-
1) C.W. BRUINVIS. CORNELIS BONTEKOE, de theedoctor; in Tijdspiegel.
LXIX
When CRAANEN was appointed as the successor of DE LE BO SYLVIUS, the curators
sent him his appointment with the observation that in his institutio medicinae he
shall keep out of all dispute, a proof that in his lectures he did not refrain from
irritating remarks. Hardly had BONTEKOE settled at Leyden when he bravely threw
himself into the battle. In the Acta of July 9, 1674 it is noted down that a certain
doctor BONTEKOE, who because of repeated and indiscreet opposition and causing
of trouble had already sometimes been warned by the rector magnifcus, without
changing his manners, at last, since he had once more opposed in the same way
against the stipulation of the rector, had been denied the right to oppose by the beadle
under threatening with the severest punishment, but that at his humble request this
had been permitted against Mr. SWARTENHENGST and that in that case he had behaved
properly
1)
. BONTEKOE, however, could not hold his tongue long, for on January 16,
1675 at an academic dispute, D. FREDERICUS SPANHEMIUS S.S. professor of theology
being in the chair, he annoyed the speaker with continual instigations and
incitements, so that the disputation ended without any beneft to the audience.
After an accurate investigation it was ordered that BONTEKOE had to refrain from
all oppositions and academic exercises. All this was of no avail and one cannot
help thinking that originally in the curatorium BONTEKOE's behaviour was tacitly
permitted, for he was regardless of all prohibitions and quietly continued to be used
as a tool for the suppression of the peripatetic philosophy. Curators and burgomasters
were not yet inclined to take stronger measures, which shows that at that time a liberal
view began to make its way both at the university and in the town council. Since he
completely disregarded the orders of the curators and repeatedly upset disputes, on
December 18 of the same year curators and burgomasters decided to deny him
admittance to the lecture-rooms and, if need be, to turn himout when he did not obey
this order. In all probability he was not denied admittance to the university, for on
Febr. 24, 1676 he entered his name for the third time.
1) C.W. BRUINVIS. CORNELIS BONTEKOE, de theedoctor; in Tijdspiegel.
LXX
zegd, want op 24 Februari 1676 liet hij zich voor de derde maal als student inschrijven.
BONTEKOE heeft in zijn reeds genoemde Apologie van den Autheur tegen zijne
Lasteraars, die in 1679 verscheen, een uitvoerig relaas gegeven van het voorgevallene
te Leiden. Hoofdzakelijk verdedigt hij zich tegen een vermeend athesme. Maar ook
het Cartesianisme en de leer van COCCEJUS zijn in den Leidschen strijd van veel
beteekenis geweest. Het blijkt wel, dat het auditorium van den kant der studenten
vaak beschouwd werd als een oord des vermaaks en dat vele disputen niet tot leering
dienden, maar gebruikt werden om elkaar eens duchtig de ooren te wasschen.
Volgens deze apologie is BONTEKOE een Cartesiaan geweest in hart en nieren;
misschien rekende hij door zijn vriendschap met CRAANEN en andere mannen van
zijn richting op een aanstelling als lector of hoogleeraar. Zijn gedragingen in den
Haag wijzen daarop.
KRUL is de meening toegedaan, dat BONTEKOE van 1672 tot 1679 in den Haag
was gevestigd
1)
. Hij werd daar evenwel nog in 1680 gesignaleerd. In deze stad verging
het hem niet veel beter dan te Alkmaar.
Hij meende er de lieden van zijn professie redelijker te vinden maar indien hij
hen te Alkmaar tegens hem gekant had gevonden, hier scheenen de Raazernijen
ontketend te zijn en vielen hem van alle zijden op 't lijf; ja zelfs d'onkundigen in 't
stuk der Medicyne lieten hem niet roet vrede, zoekende zijn eer en faam met zeer
bittere pasquillen en lasterschriften te bezwalken, vertelt ons zijn biograaf.
In den Haag weet hij de groote trom te roeren. Hij richt ten behoeve van zijn
chemische onderzoekingen een laboratorium in, voorzien van ovens en retorten; hij
sticht een auditorium, in het welk hij openbare lessen en ontleedkundige oefeningen
houdt, maar dit alles kan hem niet baten en na een verblijf van 5 jaren verlaat hij de
hofstad, zeker niet van weelde, om zich naar Amsterdam te begeven. Mocht hij in
den Haag veel vijanden gemaakt hebben, het pleit voor hem dat de beroemde
heelkundige VAN SOLINGEN in hem een bewonderaar vond. Hij roemt hem als een
goed chirurgijn, die de Latijnsche taal machtig is en dus niet aangewezen is op de
slecht vertaalde boeken, vertaald door luyden die sich dat niet verstonden. Ook
1) R. KRUL. Haagsche doctoren, chirurgen en apothekers in den ouden tijd. 1891. Ned. Tijdschrift
v. Geneeskunde 1882. blz. 617.
LXXI
In his above-mentioned Apologie van den Autheur tegen zijne Lasteraars, published
in 1679, BONTEKOE gave an elaborate account of the events at Leyden. He mainly
defended himself against a supposed atheism, but also Cartesianismand the doctrine
of COCCEJUS were of great importance in the Leyden contest. It becomes apparent
that the auditory was often regarded by the undergraduates as a place of amusement
and that many disputes were not held for the sake of instruction but were used to
wash each other's heads soundly.
According to his apology BONTEKOE has been a Cartesian to the core. It is possible
that, on account of his friendship with CRAANEN and others of his school, he hoped
to get an appointment as a lecturer or professor. His behaviour at the Hague points
in that direction.
According to KRUL
1)
, BONTEKOE lived at the Hague from 1672 to 1679. However,
in 1680 he was still traced there. In this town he did not fare much better than at
Alkmaar.
He hoped to fnd the men of his profession more reasonable there but, as his
biographer tells us, if at Alkmaar he had found them hostile to him, here the Furies
seemed to be unchained and fell upon him from all sides, and even those who were
ignorant in the medical art did not leave him alone, trying to sully his honour and
fame with very bitter lampoons and calumnious writings.
At the Hague he knew how to beat the big drum. For his chemical researches he
set up a laboratory, provided with ovens and retorts; he founded an auditory where
he gave public lectures and anatomical exercises, but all this was of no use and after
fve years he left the royal residence, certainly not because of gathered wealth, to go
to Amsterdam. Although he had made many enemies at the Hague, it pleads in his
favour that the celebrated surgeon VAN SOLINGEN was admired by him. He praised
him as a good surgeon who had mastered Latin and consequently was not dependent
on the badly translated books, translated by people who did not understand it. VAN
SOLINGEN also was a kindred spirit, a prophet of the new light.
1) R. KRUL. Haagsche doctoren, chirurgen en apothekers in den ouden tijd. 1891. Ned. Tijdschrift
v. Geneeskunde. 1882. p. 617.
LXXII
VAN SOLINGEN was een gelijk gestemde geest, een nieuwlichter.
In Amsterdam gaat hij inwonen bij PIETER SCHAAP, oud-schepen en raad van
Amsterdam. Maar ook hier herhaalt zich het oude lied. Groote toeloop van patinten,
veel critiek, veel vijanden: weshalven ziende dat zijn leven in zijn vaderland in een
geduurig krakeel zou moeten doorbrengen, en weinige vindende die hemde helpende
hand booden, besloot hij na Hamburg te gaan, in gezelschap van den Heer Kapitein
KIKOL, bij wien hij op 't laatst van zijn verblijf tot Amsterdam logeerde. Het wordt
haast te eentonig te vermelden, dat ook hier groote roemhemwachtte en dat Prinsen
en Graaven hun lichamen aan hem toevertrouwden. In Hamburg liet hij zich van
een diplomatieke natuur kennen, want hij wist zich in te dringen in de aandacht van
zijn keurvorstelijke doorluchtigheid van Brandenburg, die toen juist 63 jaren moest
worden. BONTEKOE haastte zich een pamfet de wereld in te sturen, getiteld
Demonstratio, quod non detur annus climactericus, seu 63 et 81, nec alius fatalis
(1682), dat het volgend jaar in het Hollandsch werd uitgegeven onder den titel: Kort
en vast bewijs dat er geen annus climactericus of Moort-jaar is. En 't selve in het 63
of 81 of enig ander jaar van 's Menschen Leven niet te vresen staat.
Het bijgeloof was toen evenals heden, een der pilaren van de geneeskunst en het
geloof in de waarde van bepaalde getallen in verband met allerlei gebeurtenissen in
het leven, zeer groot.
Dit bijgeloof was algemeen en men trof het aan in alle rangen en standen, zoodat
ook de groote keurvorst FRIEDRICH WILHELM (geb. 1620, keurvorst 1640-1688),
ondanks het feit dat vele verlichte mannen tot zijn kring behoorden, er niet aan
ontkwam.
De invoering van het getal in de geneeskunst danken wij aan PYTHAGORAS
(584-504). De door hem opgerichte school hield zich vooral bezig met de wiskunde
en zoo kwamen zij er toe de wet van het getal als een heerschende wet in de natuur
aan te nemen. Door latere scholen o.a. van HIPPOCRATES werd dit overgenomen.
Vooral het getal 7 en zijn veelvouden waren belangrijk. De schrijver van het boek
over den leeftijd zegt: de leeftijd hangt aan het getal 7, de groote periodieke
veranderingen in het leven richten zich naar dit getal.
Zelfs in lateren tijd nog stelde GOETHE
1)
belang in dit vraagstuk.
1) R. VIRCHOW. GOETHE als Naturforscher. 1861. blz. 88.
LXXIII
At Amsterdam BONTEKOE went to lodge with PIETER SCHAAP, ex-alderman and
councillor of Amsterdam. But here also it was again the old song. Astreamof patients,
much censure, many enemies, for which reason, seeing that in his native country
he would have to pass his life in a continuous wrangling and fnding few who would
hold out a hand to him, he decided to go to Hamburg in company of Captain KIKOL,
with whom he stayed during the last part of his residence at Amsterdam. It is almost
monotonous to mention that here also great fame was in store for himand that Princes
and Earls entrusted their bodies to him. At Hamburg he showed himself of a
diplomatic nature, for he managed to attract the attention of His Serene Highness the
Elector of Brandenburg who at that time would soon be 63 years of age. BONTEKOE
hastened to publish a pamphlet, titled Demonstratio, quod non detur annus
climactericus, seu 63 et 81, nec alius fatalis (1682), which the following year was
published in Dutch under the title: Kort en vast bewijs dat er geen annus climactericus
of Moort-jaar is. En 't selve in het 63 of 81 of enig ander jaar van 's Menschen Leven
niet te vresen staat.
In those times, as is the case nowadays, superstition was one of the pillars of the
medical art and the value attached to certain numbers, with respect to all sorts of
events in life, was very large.
This superstition was very common and was found among all sorts and conditions
of men, so that the great elector FRIEDRICH WILHELM (b. 1620, elector 1640-1688)
did not escape it either, in spite of the fact that many enlightened men belonged to
his circle.
For the introduction of the number in the medical art we are indebted to
PYTHAGORAS (584-504). The school founded by him mainly occupied itself with
mathematics and thus was led to regard the law of the number as a prevailing law in
nature. This was copied by later schools, e.g. that of HIPPOCRATES. Particularly the
number 7 and its multiples were important. The author of the book about age says:
the age is dependent on the number 7, the great periodical changes in life are directed
by this number.
Even much later GOETHE
1)
still took an interest in this problem.
1) R. VIRCHOW. GOETHE als Naturforscher. 1861 p. 88.
LXXIV
In zijn door SCHLL uitgegeven dagen notitieboek, blijkt hoe hij tijdens zijn verblijf
te Straatsburg (1770) belang stelde in de alchemie en mystiek en hoe hij citaten uit
oude boeken, die betrekking hadden op het getal zeven, verzamelde.
Nu bereikte de keurvorst in 1683 den 63-jarigen leeftijd en was het dus niet te
verwonderen, dat het hem angstig te moede werd. Dit was voor BONTEKOE een
aanleiding genoemd pamfet samen te stellen om den keurvorst een hart onder den
riem te steken. Men wil, dat dit geschrift zijn benoeming tot lijfarts tengevolge had,
waarbij hij tevens werd aangesteld tot ordinarius aan de universiteit te Frankfort aan
den Oder.
De brochure over den Annus climactericus heeft weinig om het lijf. Zij bevat
natuurlijk een ontkenning van het bestaan ervan en wordt door den schrijver gerekend
tot de sotternin en dwalingen. Allereerst beroept hij zich op een soort van ruwe
statistiek, ontleend aan waarnemingen in zijn omgeving. Hij gaat inplaats van het
getal 7 uit van het getal 9 en zegt: Men kan niet lochenen, dat een kind na de
conceptie op de negende maand gemenelijk geboren wort, maar daaruyt volgd
geenszins dat zijn leven groot gevaar loopt, na het 7 maal 9 jaren oud is geworden:
ik seg het volgd niet; ja 't is even zoo goed van besluyt gemaakt, als of men seyde
een Horologie is in een Maand gemaakt, ergo 't kan maar eenmaal 9 Jaar duuren, of
een huys of een schip kan maar eenmaal 9 Jaren in stand blijven, omdat het in een
Jaar opgebout is. Hij noemt dan nog de ook thans heerschende meening, dat het
lichaamalle 7 jaren een merkwaardige verandering ondergaat en wanneer dat 9 maal
gebeurd is, het levensglas ten einde moet loopen. Ten slotte brengt de schrijver er
nog de leer der praedestinatie aan te pas, opmerkend dat er geen reden is, dat God
zijn besluit in het getal 63 of 81 bepaald zou hebben. Hij eindigt zijn betoog met den
raad frissche lucht in te ademen, goed voedsel en goeden drank tot zich te nemen,
veel te slapen, nooit lang te waken, zich te hoeden voor groote warmte en groote
koude en ten slotte vrolijk en verheugd te zijn. Wie zich aan dit voorschrift houdt,
heeft van den ouderdom niets te vreezen.
De keurvorst bracht zijn moordjaar tot een goed einde, maar zeven jaar later moest
ook hij de tol der natuur betalen. Weinig kon BONTEKOE vermoeden, dat zijn eigen
annus climactericus zoo spoedig sou volgen.
LXXV
In his diary and note-book, published by SCHLL, it appears that during his residence
at Strasburg (1770) he was interested in alchemy and mysticismand that he collected
quotations from old books referring to the number seven.
Now the elector reached the age of 63 and consequently it was not surprising that
he was in lowspirits. This induced BONTEKOE to write the above-mentioned pamphlet
in order to cheer the elector. It is said that this writing gave rise to his appointment
as court-physician, while at the same time he was appointed ordinary in the University
of Frankfurt on the Oder.
The pamphlet on the Annus climactericus is of little importance. Naturally it contains
a denial of the existence of such a year, which is regarded by the author as a folly
and error. In the frst place he refers to a kind of rough statistics, derived from
observations in his surroundings. Instead of the number 7 he takes the number 9 as
a starting-point and says: It cannot be denied that a child is generally born in the
ninth month after conception, but from this it follows by no means that his life will
be in danger when he has become 7 times 9 years old: I say it does not follow; well,
we might just as well say that a watch is made in a month, consequently it can only
last once 9 years, or a house or a ship can last only once 9 years because it has been
built in a year. He also mentions the opinion, which nowadays exists as well, that
every 7 years the body is remarkably changed and that, when this has occurred 9
times, the glass of life must run to its end. Finally the author also works in the doctrine
of predestination, remarking that there is no reason why God should have fxed his
decision in the number 63 or 81. In conclusion he advises to breathe fresh air, to take
good food and good drink, to sleep much, never to wake long, to avoid great heat
and great cold, and fnally to be cheerful and happy. Whoever adheres to this
prescription has no reason to be afraid of old age.
The elector brought the year of his death to a good end, but after six years he also
had to pay his debt to nature. BONTEKOE could hardly foresee that his own annus
climactericus would follow soon.
LXXVI
Vraagt men zich af of dit de eenige reden was die tot de benoeming van BONTEKOE
leidde, dan mag niet vergeten worden, dat FRIEDRICH WILHELM, die gedurende drie
jaren in Holland had vertoefd en ook Leiden had bezocht, veel voelde voor dit land,
dat toen het hoogtepunt van cultureelen bloei bereikt had. Hollandsche kunst en
wetenschap stonden aan de spits.
In Duitschland stond toenmaals de geneeskunde, wetenschappelijk zoowel als
sociaal, op een laag peil.
Vooral in Pruisen ontbrak iedere reglementeering. De medicus zoowel als de
apotheker leefden er in een vrijgevochten land en hoewel herhaaldelijk werd
aangedrongen op de instelling van een Medizinaledikt van de zijde der universiteiten,
zoo was men hiertoe nog niet gekomen, misschien wel door den lagen stand der
geneeskunde zelf.
Het mag zeker meer dan een toeval genoemd worden, dat 12 November 1685 een
edict afgekondigd werd, eenige maanden na den dood van BONTEKOE.
Weliswaar hadden in April 1661 de vier Pruisische hofartsen WEISE, MENZELIG,
PANESVIUS en ELSHOLZ een verzoek gericht tot den grooten keurvorst om een
collegium medicum in de residenties Berlijn en Keulen op te richten, maar in het
bijgevoegde ontwerp werd op bevel van den keurvorst wel omgewerkt, maar niet tot
wet verheven.
Toen 12 November 1685 het verzoek opnieuw werd ingediend, werd de Kgl.
Preussiche und churfrstlich Brandenburgische Medicinal-Edikt und Ordnung
spoedig gepubliceerd, zoowel in de Duitsche als in de Fransche taal
1)
. Vooral de
medisch-ethische bepalingen waren van belang. De artsen moeten vrede met elkander
hebben, de zieken geregeld bezoeken, voorzichtig geneesmiddelen geven,
geheimhouding betrachten en een bescheiden honorarium vragen. Het is verboden
een patint weg te lokken. Iedere arts moet bereid zijn te consulteeren. Het is hem
verboden met een apotheker een vennootschap te sluiten. Kwakzalvers mogen niet
geduld worden. In het collegium medicale electorale, dat een soort van tuchtraad
vormt, hadden ook de twee hoogleeraren van Frankfort a.d. O. Zitting. BONTEKOE
was, toen het edict werd uitgevaardigd, reeds overleden, maar wie kennis neemt van
zijn ethiek, zooals hij die geeft in de voorrede tot zijn philoso-
1) A. FISCHER. Geschichte des deutschen Gesundheitswesens. Bnd I. blz. 340.
LXXVII
When asking whether this was the sole reason for the appointment of BONTEKOE,
we should not forget that FRIEDRICH WILHELM, who had lived in Holland for three
years and had visited Leyden, sympathized with this country which then had reached
the greatest height of cultural development. Dutch art and science were at the top.
In Germany the medical art of that time was in a bad state, both scientifcally and
socially.
Particularly in Prussia every regulation was wanting. The physician as well as the
chemist lived in a Liberty Hall and, although from the side of the universities the
institution of a Medizinaledikt had been repeatedly insisted on, this had not yet
been done, probably owing to the low standard of medical science itself.
It may certainly be called more than a mere chance that an edict was proclaimed on
Nov. 12, 1685, some months after the death of BONTEKOE.
It is true that in April 1661 the four Prussian court-physicians WEISE, MENZELIG,
PANESVIUS and ELSHOLZ had sent a request to the great elector to found a collegium
medicum in the royal residences Berlin and Cologne, but the enclosed draft bill,
recast by order of the elector, was not passed into a law.
When Nov. 12, 1685 the request was made once more, the Kgl. Preussische und
churfrstliche Brandenburgische Medizinal-Edikt und Ordnung was soon published
both in German and in French
1)
. Particularly the medical-ethical regulations were
important. The physicians should live in peace, visit the sick regularly, administer
medicine with care, practise secrecy, and charge modest fees. It is prohibited to take
away a patient from a colleague. Every physician must be willing to consult. He is
not allowed to enter into a partnership with a chemist. Quacks should not be tolerated.
In the collegium medicale electorale, forming a kind of disciplinary court, also the
two professors from Frankfurt on the Oder were appointed. BONTEKOE had already
died when the edict was proclaimed, but whoever studies his ethical doctrine, as
given in the preface to his philisophical, medicinal and chymical works, will have
to admit that edict and intro-
1) A. FISCHER. Geschichte des deutschen Gesundheitswesens. Bnd. I. p. 340.
LXXVIII
phische, medicinale en chymische werken, zal moeten bekennen, dat edict en
inleiding, wanneer men deze ontdoet van de noodige ballast, elkander dekken.
Hij heeft niet lang genoten van de hooge positie, die hij in zijn nieuw vaderland
innam.
Op Zaterdag 13 Januari 1685 was hij te Berlijn aangekomen omoverste WRANGEL,
commandant van Berlijn, die ernstig ziek was, te bezoeken in gezelschap van zijn
vriend doctor JACOB HIBELET. Na behandeling bezocht hij den heer VON
DANCKELMANN, geheimraad van den keurvorst, waar hij eenige kopjes thee dronk.
Vervolgens ging hij naar RUTGER VAN LANGEVELT
1)
, hofschilder, architect en
mathematicus, bestuurder der schilderacademie, bouwmeester van het vorstelijk
lusthuis Kpenick. Ook deze was ernstig ziek. Daarna vervoegde hij zich bij den
kunstschilder VAILLANT
2)
, die naast VAN LANGEVELT woonde. Bij VAILLANT trof
hij kapitein KIKOL, Dr. HIBELET en Mr. BORGESIUS. Tijdens den maaltijd, die hij bij
VAILLANT gebruikte, werd hij geroepen bij VAN LANGEVELT, die door een fauwte
was overvallen. Korten tijd na zijn terugkomst verwijderde hij zich even, gevolgd
door zijn dienaar. Hij viel van de trap en kreeg een schedelbreuk, die den dood
veroorzaakte. Kwade tongen beweerden, dat hij beschonken geweest was, maar
ooggetuigen deelden mede, dat hij slechts n kopje Spaansche wijn had gedronken.
Aanvankelijk was hij nog bij bewustzijn en wist een aderlating te voorkomen door
zijn armen onder de dekens te trekken. Daarna werd hij bewusteloos en gaf na korten
tijd den geest.
Op 16 Januari deed men sectie en pas in den avond van 27 Januari vond de plechtige
begrafenis plaats, waarbij meer dan 100 fambouwen dienst deden. JOHAN BODEKER,
rector der Latijnsche school te Berlijn, sprak de lijkrede uit. Lijkdichten van de
voornaamste Berlijnsche geneesheeren werden voorgelezen.
Hij werd te Frankfort a.d. O. opgevolgd door den Leidschen hoog-
1) RUTGER VAN LANGEVELT (1635-1695) was te Nijmegen geboren. Hij was ook
krijgsbouwkundige en leeraar der kinderen van den grooten keurvorst.
2) Hoewel te Rijssel geboren, was JACOB VAILLANT (1628-1670) door zijn opvoeding een
Nederlander. Hij bezocht Itali en was een bekwaam historieschilder. Hij was een broeder
van den hofschilder WALLERANT VAILLANT (1623-1677), een der eersten die den mezzo-tinto
beoefende. Deze woonde te Amsterdam en was een zeer gezocht portretschilder.
LXXIX
duction, when much that is superfuous has been removed, come to the same thing.
He did not enjoy long the high position occupied by him in his new country.
On Saturday January 13, 1685 he arrived at Berlin in order to visit
lieutenant-colonel WRANGEL, commander of Berlin, who was seriously ill, in company
of his friend doctor JACOB HIBELET. After treatment he called on VONDANCKELMANN,
privy councillor to the elector, where he drank a few cups of tea. Subsequently he
went to see RUTGER VAN LANGEVELT
1)
, court-painter, architect and mathematician,
governor of the academy of painters, builder of the princely country-seat Kpenick.
He also was seriously ill. After that he called on the painter VAILLANT
2)
who lived
next-door to VAN LANGEVELT. There he met captain KIKOL, Dr. HIBELET and Mr.
BORGESIUS. During dinner, which he took with VAILLANT, he was called to VAN
LANGEVELT who had fainted. Shortly after his return he left the room for a moment,
followed by his servant. He fell downstairs and got a fracture of the skull which
caused his death. Evil tongues declared that he had been drunk, but eyewitnesses
said that he had only drunk one small cup of Spanish wine.
At frst he was still in a state of consciousness and managed to prevent a bleeding
by drawing his arms under the blankets. Then he became unconscious and after a
short while he gave up the ghost.
On January 16th postmortem examination was performed and not until the evening
of January 27 funeral ceremony took place, more than a hundred torches being carried.
JOHAN BODIKER, headmaster of the grammar school at Berlin, pronounced the funeral
oration and elegies by the principal Berlin physicians were read.
He was succeeded by THEODORUS CRAANEN, professor at Leyden,
1) RUTGER VAN LANGEVELT (1635-1695) was born at Nijmegen. He was also a military enginer
and teacher to the children of the great elector.
2) A member of the family VAILLANT, probably a son of JACOB VAILLANT (1628-1670).
Although born at Lille, he was Dutch by education. He visited Italy and was an able historical
painter. He was a brother of the court-painter WALLERANT VAILLANT (1623-1677), who was
one of the frst in Holland to practise mezzotint. The latter lived at Amsterdam and was a
very popular portrait-painter.
LXXX
leeraar THEODORUS CRAANEN, tijdgenoot en opvolger van DE LE BO SYLVIUS, In
1686 daarheen vertrokken, overleed hij reeds in 1690.
Wie den levensloop van BONTEKOE overziet, moet wel tot het besluit komen met
een typischen asthenicus te doen te hebben. Zijn lichaamsbouw wijst hier op. Een
beoordeelaar van het theetractaat in den Haagsche Mercurius zei, dat hij door het
menigvuldig theedrinken zijn balsamieke sappen zoo zeer verdroogd had, dat zijn
gewrichten schenen te rinkelen als castagnetten, wanneer hij voor den wind naar
iemand toekwam.
Hij was problematisch en idealistisch; een lastig metgezel, een spelbreker; zijn
leven was voortdurend een bron van conficten, kortom hij was van het schizothyme
type.
Zijn bewondering voor CALVIJN, den hervormer, die eveneens tot dit type behoorde,
was dus begrijpelijk.
Wat zijn rusteloos leven aangaat, doet hij verder denken aan dien anderen grooten
zwerver PARACELSUS met wien hij, wat zijn karaktereigenschappen betreft veel
overeenkomst heeft. Hij was even negativistisch, egocentrisch en querulant. Primair
aangelegd, overschrijdt hij de norm en neigt naar hypomanie. Het beste beeld krijgt
men van hem, wanneer men de voorrede leest van Alle de philosophische medicinale
en chymische Werken van den Heer CORN. BONTEKOE, die in 1689 bij JAN TEN
HOORN te Amsterdam verschenen.
Door zijn negativisme neemt hij het beeld van den hervormer aan, want ten slotte
is de geschiedenis der wetenschappen een geschiedenis der dwalingen en wie de
dwaling bestrijdt, stempelt zich tot hervormer. Hij onderging in hooge mate den
invloed van den Engelschen wijsgeer BACO VAN VERULAM (1560-1626). De zelfde
grieven, die JUSTUS VON LIEBIG tegen dezen had n.l. afbreken, maar niet opbouwen,
zijn ook in te brengen tegen BONTEKOE. In de algemeene beschouwingen, waarmede
het genoemde werk aanvangt, blijft er maar weinig over van collega's en hoogleeraren.
Zelfs wanneer DESCARTES, wiens getrouwe volgeling hij eenmaal was, in het geding
komt, zegt hij dat hij weinig vruchten uit zijn ware philosophie tot in de Geneesen
Heelkonst heeft voortgebragt.
Naast ARISTOTELES zijn het PARACELSUS en VAN HELMONT die hij aan de
verachting prijsgeeft. Wat heeft men aan die drie principia van sal, sulphur en
mercurius, den archeus, de quinta essentia en duizend termen, bij de chemisten
gebruikelijk? Wat heeft men aan
LXXXI
contemporary and successor of DE LE BO SYLVIUS. Departed to Frankfurt on the
Oder in 1686, he died already in 1690.
Whoever considers BONTEKOE's career must come to the conclusion that he has
to deal with a typical asthenic. His stature also points to that. Acritic of the tea-treatise
in the Haagsche Mercurius said that, owing to excessive tea-drinking, he had dried
up his balsamic fuids to such a degree that his joints seemed to rattle like castanets
when he came towards a person before the wind.
He was an idealist, a problematic and troublesome companion, a spoil-sport, his life
was continually a source of conficts, in short he belonged to the schizothymic type.
His admiration for CALVIN, the reformer, who likewise belonged to that type,
consequently may be easily understood.
With regard to his restless life, he reminds us of that other great wanderer,
PARACELSUS, whom he greatly resembles as far as his qualities of character are
concerned. He was just as negativistic, egocentric and querulous. Being of a primary
nature, he surpasses the norm and tends to hypomania. The best picture of him may
be obtained by reading the preface to Alle de philosophische, medicinale en
chymische Werken van den Heer CORN. BONTEKOE, published in 1689 by JAN TEN
HOORN at Amsterdam.
By his negativism he takes the shape of the reformer, for after all the history of
science is a history of errors and who opposes the error stamps himself as a reformer.
He was greatly infuenced by the English philosopher BACO OF VERULAM
(1560-1626). The same objections which JUSTUS VON LIEBIG had against him, viz.
running down but not building up, might also be raised against BONTEKOE. In the
general considerations at the beginning of the above-mentioned work, very little is
left of colleagues and professors. Even when discussing DESCARTES, whose faithful
follower he had once been, he says that he has brought forth little fruit from his
actual philosophy to the medical and healing art.
Besides ARISTOTLE he speaks with contempt of PARACELSUS and VAN HELMONT.
What is the use of those three principia of sal, sulphur and mercury, the archeus,
the quinta essentia and thousands of terms in common use among chemists? What
is the use of the theories of
LXXXII
de theorien van SYLVIUS en WILLIS? Zij geven wel verhaaltjes, maar tot het wezen
der zaak trachten zij niet door te dringen. Hiervoor is naast de rede het experiment
noodig. Maar wat komt er van de ondervinding terecht, indien men uitgaat van de
overgeleverde wetenschap, wanneer men voor bevinding aanneemt hetgeen men ziet
gebeuren zonder zeker te weten, dat er een oorzakelijk verband is. Voor de
medicamenten geldt het post hoc, ergo propter hoc; maar deze regel is onwaar.
Nooit mag men op grond van n goeden uitslag een algemeene theorie opbouwen.
De deductieve redeneering heeft voor de geneeskunde geen waarde! Het
autoriteitsgeloof en de slechte opleiding der toekomstige artsen zijn mede oorzaak
van het verval der geneeskunst. Niet minder schuld hebben de Autheuren die zooveel
boeken schrijven, dat ze niet door te lezen zijn. Hij verzucht: Maer behalven het
grouwsaemgetal van Autheuren, waartoe de groote Pieters-kerk van Leiden gehuurd
moet worden, soo men se alle in een Bibliotheek wilde bijeen setten, en waar toe een
METHUSALEM's leven met een Heremitise retraitte van noden was, en dan nog een
eeuwigheit omer een oordeel over te vellen, zijn alle boeken vol van woorden, maar
ledig van zaken. Deze boeken worden niet geschreven om der wetenschaps wille om
een schoone stuyver te verdienen. Bovendien is het geen verdienste zulke boeken
te schrijven, daar het slechts compilatie-werk is. In tegenstelling met deze philippica
tegen de Autheuren staan zijn eigen pennevruchten. Zijn eigen geschriften beslaan
ongeveer 1800 bladzijden in 4
o
en lijden in alle opzichten aan herhaling. Ook dit is
typisch voor zijn geestesgesteldheid. Hij ziet den balk in eigen oog niet.
Verder wordt er te weinig geanatomiseerd en verheugt men zich te veel over een
adertje of fbertje, dat een ander niet gezien heeft quantum est quod nescimus.
Nog een oorzaak vindt hij in de apothekers. Deze moesten niet door de doctoren
geduld worden, daar deze best hun eigen medicijnen bereiden kunnen. De
intercollegiale verhoudingen, de onderlinge haat en nijd, de kwake handel, dragen
mede bij tot den ondergang der geneeskunst. 't Zijn me mooie con-fraters, die elkaar
beliegen, bedriegen en vliegen trachten af te vangen. Er zijn doctoren, die hun zieken
genezen met drie recepten: 1e de visite; 2e het soete discours; 3e de tijd; waaraan
sommigen nog een vierde remedie toevoegen n.l. een gebed, maar hij acht dit laatste
een beleediging den Schepper
LXXXIII
SYLVIUS and WILLIS? They give stories but they do not try to penetrate into the nature
of things. Next to understanding the experiment is wanted. But what does experience
come to if we start fromthe knowledge handed down to us, if we regard as experience
what we observe, without knowing for certain that there is a causal nexus. To the
medicines is applied the post hoc, ergo propter hoc, but this rule is not correct. It
is never permitted to build up a general theory on the ground of one single good
result. Deductive reasoning is of no importance in medical science! The belief in
authority and the bad training of the future physicians are among the causes of the
decline of the medical art. Not less guilty are the Autheuren who write so many
books that they cannot be read through. He complains: But besides the dreadful
number of authors, so that the large Peter Church at Leyden would have to be hired,
if they had all to be put together in a library, and a METHUSELAH's life would be
wanted with a hermit's seclusion and moreover an eternity to pronounce a judgment
on them, all books are full of words but void of matter. These books are not written
for the sake of science, but to earn a pretty penny. Besides, there is no merit in
writing such books, as it is mere compilation work. However, the fruits of his own
pen are in direct opposition to this philippic against the Autheuren. His own works
cover c. 1800 pages in 4
o
and in all respects suffer from repetition. This also is
characteristic of his state of mind. He does not notice the beam in his own eye.
There is not enough anatomizing and too much rejoicing about a small vein or fbre
which had not been noticed by others. quantum est quod nescimus.
Another cause is found in the chemists. These should not be tolerated by the
physicians who can easily prepare their own medicines.
The relations between colleagues, the mutual hatred and envy, the quackery, also
contribute to the decline of the medical art. They are fne colleagues who belie and
cheat one another and try to take the wind out of each other's sails! There are doctors
who cure their patients with three prescriptions: 1. the visit; 2. the sweet discourse;
3. time; to which some add a fourth remedy, viz. the prayer, but he considers this an
insult to the Creator. The physicians do not
LXXXIV
aangedaan. De doctoren dulden geen eenheid van behandeling. De een wil purgeeren,
een ander aderlaten, een derde zweeten. Het overgaan naar een nieuw geneeskundig
systeem is niets anders dan vervallen in een nieuwe dwaling.
Van belang acht BONTEKOE het, dat de geneesheeren van het begin der ziekte af
aanteekeningen maken en aldus ziektebeschrijvingen geven. Het komt aan op
waarneming der fjnste afwijkingen.
Mede een reden van het verval der geneeskunst is de kwakzalverij van sommige
doctoren, chirurgijns en apothekers en ook van leeken. Het is een kleine kunst hieraan
een einde te maken door de macht der gilden, maar men schijnt het niet te willen.
Ten slotte wordt met de promotie de hand gelicht. Accipiamus pecuniam, atq.
mittamus asinum in patriam. Daardoor komen jonge doctoren, niet voor hun taak
berekend, in de practijk en bederven den goeden naam der geneeskunst.
De geneesmethodes, welke hij voor al deze euvelen aangeeft zijn: betere theorie
van de physiologie, experimenten, verbeterde onderwijsmethodes, goede boeken,
anatomie en chemie, uitroeien van de apothekers, collegialiteit, weren van
kwakzalvers, onomkoopbaarheid der leermeesters. Ten slotte maakt hij de opmerking,
dat HIPPOCRATES in twee spreuken alles gezegd heeft betreffende den welstand der
geneeskunst t.w. in d' sect in de 1e spreuk (Ars longa, vita brevis etc.) en in zijn boek
van de wet).
In het algemeen kan niet worden ontkend, dat BONTEKOE de leer van den twijfel,
door DESCARTES voorgedragen, niet heeft ter harte genomen. In de verhandeling
Omwerp van 't Oud-Gestel der Medicijne begint hij met de afbraak der geheele
antieke geneeskunde. De natuur (physis) bestaat niet, het boek der Nature is het
boek van Turelure. Er is geen ingeboren warmte (calidum nativum), elementen
bestaan niet. De geheele geniale intutie van GALENUS wordt verworpen, trouwens
dit is niet te beschouwen als een vinding van hem zelf. Moge men bij mannen als
VESALIUS, PARACELSUS, HARVEY en SYLVIUS, om de voornaamsten te noemen, nog
herinneringen aan de oudheid aantreffen, bij hem heeft dit alles afgedaan.
LXXXV
allow unity of treatment. One prefers purging, another bleeding, a third sweating.
The adoption of a new medical system is nothing but falling into a new error.
BONTEKOE considers it important that the physicians should make notes from the
beginning of the illness onwards and thus give descriptions of the diseases.
Observation of the slightest deviations is needed.
One of the causes of the decline of the medical art is the quackery of some
physicians, surgeons and chemists and also of laymen. It would be very easy to put
a stop to it by the power of the guilds, but apparently they do not wish to do this.
Finally they make light of the degree. Accipiamus pecuniam, atque mittamus
asinum in patriam. Consequently young doctors, not equal to their task, begin to
practise and do harm to the reputation of the medical profession.
The cures for all these evils recommended by himare: better theory of physiology,
experiments, improved methods of instruction, good books, anatomy and chemistry,
exstirpation of the chemist, a brotherly spirit among colleagues, repression of quacks,
incorruptibility of the masters. Finally he observes that HIPPOCRATES in two maxims
has said everything concerning the well-being of the medical art, viz. in the frst
maxim (Ars longa, vita brevis, etc.) and in his book on the law.
On the whole it cannot be denied that BONTEKOE has not taken to heart the doctrine
of doubt, proposed by DESCARTES. In the essay Omwerp van 't Oud-Gestel der
Medicijne
1)
he begins with running down the whole antique medical art. Nature
(physis) does not exist, the book of Nature is the book of nonsense. There is no
innate heat (calidum nativum), elements do not exist. The whole ingenious intuition
of GALEN is rejected; however, that should not be regarded as a fnding of himself.
Whereas in men like VESALIUS, PARACELSUS, HARVEY and SYLVIUS, to mention
the most important, we still meet with reminiscences of antiquity, in BONTEKOE all
this is done away with.
1) Subversion of the old medical systems.
LXXXVI
Hij haalt een fnale streep door de geheele antieke geneeskunde, met uitzondering
van de Hippocratische, die hij waardeert, voor zoover ze teruggaat tot het ziekbed.
Alle metaphysica, de alchemie, de piskijkerij, de polypragmasie, de
sterrenwichelarij, het bijgeloof op allerlei gebied, hij bant ze uit den kring van het
medische weten. Zijn wetenschap begint bij WILLIAM HARVEY, den ontdekker van
den bloedsomloop en bij den zooeven genoemden BACO VAN VERULAM.
Er is veel kaf onder het koren in de geschriften van BONTEKOE. Ik wil hemhier alleen
beschouwen, voor zoover hij afwijkt van zijn tijdgenooten. Allereerst is hij een groote
vijand van het aderlaten, de bloedzuigers en het koppen zetten. Wanneer het waar
is, dat het bloed gelijk als de olie van de vlamme des levens is en dat bij gebrek aan
olie een lamp uitgaat, zoo is het gevaarlijk wanneer zulke kostbare levensbalsem
verspild wordt door aderlating. De ouden pasten haar toe in de crisis en bij plethora,
maar in werkelijkheid bestaan geen van beide. Hij roept alle classieken, de gansche
nasleep van GALENUS, de bloeddorstige en bloedvergietende benden van Spanjaarden,
Italianen en Franschen bijeen om hem te bewijzen, dat het bloed uittreedt door
plethora, bijvoorbeeld bij neusbloeding. Altijd is er in zoo'n geval een adertje in de
neus dat gebarsten is door de scherpte van het bloed zelf. Dan nog zou de aderlating
dienen om haemorrhagin te stuiten, hitte of drift van bloed te verkoelen, fuxie te
revelleeren en het ingevloeide te deriveeren. Minor sanguinis copia facilius regitur
(Minder bloed is ligter te regeeren) is een axioma van een ongenoemd groot man
uit BONTEKOE's tijd, maar hij is het er niet mee eens. De geneesmiddelen zouden
gemakkelijker inwerken na aderlaten. Dit nu is in strijd met de ervaring, want hoe
meer bloed, hoe beter het stroomt, hoe meer warmte er is, hoe eerder de koorts
geneest. Om ader te laten na schrik, bij woede-aanvallen is evenmin aangewezen,
hier doet een groote dosis opium wonderen.
Ook de plaats van aderlating is van geen beteekenis. Een fontein-maker, die door
een naam-doctor gelaten was in de zoogenaamde salvatella, vroeg eens aan
BONTEKOE, waarom juist daar de aderlating moest plaats vinden. BONTEKOE legde
hem uit hoe de bloedsomloop werkte en toen maakte de eenvoudige man de
opmerking, dat het dan onverschillig was op welke plaats men ader liet.
LXXXVII
He runs a fnal line through the whole of the antique medical art, with the exception
of Hippocratic art which he values when it returns to the sick-bed.
All metaphysics, alchemy, uroscopy, polypragmasia, astrology, superstition of all
kinds, they are banished from the circle of medical knowledge. His science begins
at WILLIAM HARVEY, the discoverer of the blood circulation and at the
above-mentioned BACO OF VERULAM.
There is a great deal of chaff among the wheat in BONTEKOE's writings. I shall only
discuss him here when deviating from his contemporaries. In the frst place he is a
great enemy of bleeding, bloodsuckers and cupping. If it is true that the blood is like
the oil to the fame of life and that a lamp goes out for want of oil, it will be dangerous
to spill such precious life-balm by bleeding. The ancients applied it in the crisis and
in case of plethora, but in reality neither of these exist. He calls together all the
classics, the whole train of followers of GALEN, the bloodthirsty and blood-spilling
crowd of Spaniards, Italians and French, to prove to them that the blood passes out
by plethora, e.g. in case of nose-bleeding. In such a case there is always a little vein
in the nose which has burst by the pressure of the blood itself. Bleeding is also said
to check hemorrhages, to cool the heat or affux of blood, to effect revulsion of fux
and derivation of what has fown in. Minor sanguinis copia facilius regitur (less
blood is easier to manage) is a maxim of an unnamed great man of BONTEKOE's
time, but he does not agree with it. It has been said that the medicines work more
readily after bleeding. This is at variance with the experience, for the more blood
present, the better it fows; the more heat present, the sooner the fever is cured.
Neither should it be recommended to bleed after fright or fts of anger. In these cases
a large dose of opium may work wonders.
The place of bleeding is of no importance either. A fountainmaker, who had been
bled by a quack in the so-called salvatella, once asked BONTEKOE why the bleeding
should take place there. BONTEKOE explained how the circulation worked and then
the simple man remarked that it did not matter in what place the bleeding was
performed.
LXXXVIII
Schaam U dan alle gij verblinde bloedvergieters, dewijl selfs 't ambachtsvolk U in
begrip passerende, die dingen verstaan die gij behoort te weten omdat sy niet haar,
maar u aangaan.
Evenmin kan het overmatige purgeeren, vroeger een veel geliefd therapeuticum
in BONTEKOE's oogen genade vinden.
De ouden kenden natuurlijk allerlei purgantia, waaraan zij een occulta qualitas en
een attractieve faculteit toeschreven, zoodat er middelen waren die afzonderhjk gal,
water en slijm en andere die uitsluitend de melancholie purgeerden.
De thans nog bij het volk zoo geliefde slijm- en galpillen zijn overblijfselen uit
dien tijd.
Wat heb ik, lieve God, al menschen gekend en gesien, die lang en dikwijls zijnde
gepurgeert, nog egter' er of stierven of siek bleven! Maar wat heb ik andere met
purgeren sien martelen, pijnigen, en uitmergelen, die ik met weinige kleine remedien
soude in weinig dagen hebben konnen helpen sonder ns te purgeren! Gave dan
God, dat eenmaal die beulen, die de menschen met al dat purgeren, pijnigen sn
bederven, uyt de Practijk gebannen waren!
In tegenstelling met purgeeren en aderlaten vindt hij in het braken een der
voornaamste remedin der ware practijk, die hij gaarne toepast, al zegt hij ook niet
in welke gevallen.
Beter leesbaar en begrijpelijk is hij in zijn verhandeling Over de middelen om het
leven en de gezondheid lang te bewaren.
Is hij anders wars van metaphysica en occulte beschouwingen, hier op dit terrein
is hij geheel een berustend Christen, al lust het hem niet over de praedestinatie te
schrijven.
De dood is niet een gevolg van de natuur, maar van de sonde. Ons lichaam is
eigenlijk gemaakt om eeuwig te leven, wat hieruit blijkt, dat ADAM 930 jaren en
METHUSALEM nog wat langer geleefd heeft; maar dat de menschen naar mate zij
meer zondigden met een korter leven genoegen moesten nemen, zoodat ten tijde van
MOZES de leeftijd tot ongeveer 60 tot 80 jaren gedaald was. Later in den nieuweren
tijd schreef een Engelsche auteur de verkorting van het leven toe aan het gebruik van
bier.
Het allereerste middel omhet leven te verlengen is de matigheid in eten en drinken
en in werken. Teveel werken is niet goed. Werken
LXXXIX
Be ashamed then, you blinded blood-spillers, since even the working people,
surpassing you in apprehension, understand those things which you ought to know,
because they concern you, not them.
Excessive purging, formerly a common therapeutic, cannot fnd favour in
BONTEKOE's eyes either.
The ancients, of course, were acquainted with all sorts of purgatives to which they
attributed a qualitas occulta an attractive faculty, so that there were physics purging
bile, water and phlegm, and others exclusively purging melancholia.
The phlegmand bile pills, still great favourites with the people, are remnants from
that time.
Good Heavens, how many people I have known who, being purged long and
frequently, yet either died or remained ill! But howmany others I have seen tortured,
tormented and exhausted with purging, whom I might have helped in a few days
with some slight medicines and without any purging at all! Might God grant that
those tyrants, who with all this purging torment and ruin the people, will once be
banished from the profession!
In contrast with purging and bleeding, BONTEKOE considers vomiting one of the
most important remedies, which he frequently applies, although he does not say in
what cases.
More readable and comprehensible is his treatise Over de middelen om het leven
en de gezondheid lang te bewaren.
1)
Whereas elsewhere he is averse to metaphysics and occult considerations, here on
this subject he is althogether a resigned Christian, although he does not care to write
on predestination.
Death is not a consequence of nature: but of sin. Our body is really made to live
for ever, which is apparent from the fact that ADAM lived for 930 years and
METHUSELAH even longer, but according as men began to sin more, they had to be
satisfed with a shorter hfe, so that at the time of MOSES the human age had decreased
from 60-80 years. Later, in modern times, an english author attributed the shortening
of life to the use of beer.
The principal means to lengthen life is temperance in food, drink and work. Too
much work is bad. Work often undermines health, the
1) On the means for a lone preservation of life and health.
XC
is vaak sloopend, omdat de sappen dik en traag worden, omdat de fjnste deelen der
sappen opgebruikt en niet aangevuld worden.
Boeren, schippers en arbeidsvolk hebben vaak ziekten, die men bij anderen niet
aantreft. De menschen zijn aan luyheid vast en genegen tot ledigheit en
divertisement, alleen de nood dwingt hen tot werken. Ook geregeld rust nemen en
slapen is een eisch voor een gezond leven.
De beschouwingen over spijs en drank, de leer van het diet van BONTEKOE komen
veel overeen met die van den Dortschen geneesheer VAN BEVERWYCK.
Hij is een voorstander van het gebruik van zetmeel in allerlei vorm, maar bovenal
voelt hij voor rauwe kost. De dieren leven en varen er wel bij, ofschoon deze geen
kok, keuken, bakker, brader of brouwer tot hun beschikking hebben. Vooral bij
scheurbuik is rauw voedsel nuttig en men moet de menschheid van jongsaf er aan
wennen rauwe kost te gebruiken. Hij is een groot vriend van Indische en inlandsche
specerijen. Onder de laatste rekent hij kalmoes, peperwortel, pieterselie, venkel,
anijs, ajuin, look, bieslook, prei, chalotten, cellery, suikery, kervel, tuinkers en
mosterdzaad.
Het overmatige gebruik van zout acht hij nadeelig. In zijn voorschrift tegen
scheurbuik vermeldt hij wel is waar versche citroenen oranjeappelschillen, doch hij
laat ze trekken op brandewijn.
Hij behoort tot de allereersten, die ronduit geheelonthouding preeken. Veel drinken
(hij zegt: sich alle dagen lustig vol suypen) is uitstekend, maar wijn, brandewijn
en sterke bieren bevatten te veel zuur en olie. Drinkers, water is Uw drank, suypt
en swelgt het in met gantsche glasen, roept hij uit. Hierna gaat hij over tot een lofzang
op de thee en koffe, waarin wij hem niet zullen volgen.
Er zijn geen onderwerpen op geneeskundig gebied, welke aan de aandacht van
BONTEKOE ontsnapten. Zijn verzamelde werken vormen een encyclopaedie, waarin
zelfs onderwerpen als de opvoeding der kinderen worden besproken. Hier maakt hij
o.a. zeer rake opmerkingen over het straffen van kinderen, die pas nu op volle waarde
kunnen worden geschat, omdat ze modern zijn. Kijven, roepen, slaan, geeselen helpen
niets; zij dwingen een kind door vrees voor straf maar niet om iets te doen uit liefde
tot het goede.
Het kind wordt verhinderd zijn eigen gedachten te volgen, omdat het gedwongen
wordt de wegen der ouders te gaan en deze niet
XCI
fuids becoming thick and slow since their fnest parts are used and not replenished.
Peasants, fshermen and labourers often have diseases which are not met with in
other people. Man tends to laziness and is inclined to idleness and diversion, only
necessity compels him to work. Regular rest and sleep are required for a healthy life.
BONTEKOE's views on food and drink, his doctrine on diet, show great resemblance
to those of VAN BEVERWYCK, physician at Dordt.
He is an advocate of the use of starch in all forms, but he particularly recommends
raw food. The animals live and thrive, though they have no cook, kitchen, baker,
roaster or brewer at their disposal. Particularly in case of scurvy raw food is
wholesome and people should get used to it from childhood to take raw food. He is
a great friend of Indian and native spices. Among the latter he includes calamus,
horse-radish, parsley, fennel, aniseed, onion, garlic, chive, leek, shallots, celery,
chicory, chervil, garden-cress and mustard seed.
Excessive use of salt is harmful in his opinion. In his prescription against scurvy he
mentions fresh lemon- and orangepeels, but he has them drawn on brandy.
He is among the very frst to preach total abstinence openly. Much drinking (he
says: every day drink one's fll merrily) is excellent, but wine, brandy and strong
beers contain too much acid and oil. Drinkers, water is your drink, quaff and swallow
it by full glasses, he exclaims. Then he proceeds to a eulogy on tea and coffee, where
we shall not follow him.
There are no subjects in medical science which escaped BONTEKOE's attention.
His collected works form a cyclopaedia, in which even such subjects as the bringing
up of children are discussed. Here, for example, he makes very clever remarks on
the punishing of children, which not until now could be fully appreciated, since they
are modern. Scolding, shouting, beating, fogging, are of no use; they force a child
for fear of punishment but do not make it do something for love of what is right.
The children are not allowed to follow their own train of thoughts, because they
are forced to follow the path of their parents and not to
XCII
tegen te spreken. Zij worden aldus tot Historici of Papegayen, die vertellen en
napraten, 't geen sij onthouden hebben. Spelen op straat maakt het kind vaak tot een
straatschender. Van jongs af aan moet het leeren werken, omdat de meesten van
nature lui zijn. Wat de scholen aangaat, ook hierin dient verbetering te komen.
Latijnsche schoolmeesters zijn vaak verlope studenten, halve Proponenten. Daarbij
komt dat de meeste boeken heidensch zijn, want TERENTIUS, PLAUTUS, CICERO,
SALUSTIUS e.a. waren heidenen, zoodat de kinderen de Heidense sentimenten
insuygende Heidenen worden.
Maar de academie is pas recht een plaats des verderfs. In het gilde en in de
universiteit is alles voor geld, het alles buigende metaal, te koop; een klacht die in
den loop der eeuwen vaak werd herhaald.
Hier volgen nog eenige opmerkingen.
Zuiver water, door de helm gehaald (gedestilleerd), waarbij geen vuil gekomen
is, blijft, mits goed afgesloten van de lucht, zonder gisting en corruptie. De volheid
van een vat en de uitsluiting van lucht beletten gisting (LOUIS PASTEUR, 1859).
Gedurende den oorlog van 1672 en volgende jaren is de gezondheidstoestand der
bevolking veel verbeterd, omdat den oorlog van duysenden van menschen belet
heeft sig uit te gieten in de debauches van de vorige tijden. Deze opmerking werd
ook gemaakt tijdens den wereldoorlog van 1914.
Onse Medicijns hebben een grote fout begaan, dat sij meer gesogt hebben de
manier, om siekten te genesen, als om te verhinderen, dat men niet siek en word.
Er bestaat maar n koorts. De verdeeling in ephemera, putrida, hectica en maligna
is valsch.
De zoogenaamde sympathie bestaat niet.
Opium is een souverein geneesmiddel. Het kwaad, dat men er van spreekt, is
ongegrond.
In den strijd tusschen animalculisten en ovulisten schaart hij zich aan de zijde der
laatsten. Hij zegt o.a. d'Ondervinding van den naaukeurigen LEEUWENHOEK omtrent
de levende dieren van het mannelijk zaad is zeer curieus, maar ik en sie nog niet,
hoe 't blijkt, dat die levende diertjens kleyne kindertjens zijn: te meer, omdat na de
observatien van HARVEUS 't zaad aanstonds na de bijslaping 't eenemaal uitlopende,
't niet geloovlijk is, dat God soude gewild
XCIII
contradict them. Thus they are made into Historians or parrots who tell and imitate
what they remember. Playing in the street often turns a child into a hooligan. From
childhood onwards it must learn to work, since most of them are lazy by nature. As
to the schools, they also want improvement. Masters of the grammar schools are
often rusticated undergraduates, half postulants. Moreover, most books are pagan,
for TERENCE, PLAUTUS, CICERO, SALUSTIUS, and others were pagan, so that the
children imbibing the pagan sentiments, become pagan.
But it is the university that is really a place of perdition. In the guild and at the
university anything may be bought for money, the metal that bends all; a complaint
which was frequently repeated in the course of ages.
Some more of his observations follow below.
Pure water, driven through the retort (distilled) and free fromdirt, remains without
fermentation and corruption, provided it is well shut off from the air. The fullness
of a vessel and shutting off fromthe air prevent fermentation (LOUIS PASTEUR, 1859).
During the war of 1672 and following years the state of public health has greatly
improved because the war prevented thousands of people from indulging in the
debauches of former times. This remark was also made during the world-war of
1914.
Our medical men have made a great mistake by trying to fnd out how to cure
diseases more than to prevent that people should fall ill.
There is only one fever. The division into ephemera, putrida, hectica and maligna
is incorrect.
The so-called sympathy does not exist.
Opium is a sovereign remedy. The evil people speak of it is unfounded.
In the contest between the animalculists and the ovulists he stands on the side of the
latter. He says among other things The experience of the accurate LEEUWENHOEK
concerning the live animals of the masculine seed is very curious, but I do not see
howit is apparent that those live animals are little children; the more so as, according
to HARVEUS's observations, the seed shoots directly after coition and it is hardly
likely that God should have wished that, even if one of
XCIV
hebben, dat in dien 'er al een van die diertjens van 't mannelijk zaad in de baarmoeder
bleef hangen d'andere verloren souden gaan. Dit is zonde en men bedenke hoe God
weleer den man strafte die syn zaad op d'aarde smeet.
Generatio spontanea bestaat niet; de zon doet de kruiden opschieten, als er wortel
of zaad is; de putrefactie zal nooit een enkel wormpje voortbrengen, zoo er onder de
rottende stoffen niet kleine diertjes zijn, door de grootere warmte uitgebroed; wormen
ontstaan uit eieren met de spijzen of op andere wijze in het lichaam gebracht.
Gaven we hier een kleine bloemlezing van enkele van BONTEKOE's opvattingen,
over zijn lofredenen op thee, koffe, cacao en tabak kunnen we kort zijn. De lezer
zal bij zijn bespreking en verdediging van het theegebruik met het pro en contra
voldoende kennis maken. Alleen zij hier nog even vermeld, dat BONTEKOE's tijdgenoot
HENDRIK VAN DEVENTER (1651-1724) in zijn Manuele operatin, zynde een nieuw
Ligt voor vroedmeesters en vroedvrouwen ('s-Gravenhage 1701) de meening
verkondigt, dat het theegebruik invloed zou hebben op het ontstaan van rhachitis,
de beenderen worden week en voos, waardoor zij uitzetten en opzwellen, terwijl de
rechte voeding vermindert of geheel ophoudt. Dus is een al te groot gebruik van
water of waterachtige deelen schadelijk, waartoe ook behoort het veel drinken van
thee of koffe, hetwelk de Hollanders van de Engelschen overgenomen hebben.
De vraag, welke beteekenis BONTEKOE gehad heeft voor de ontwikkeling der
geneeskunde is gemakkelijk te beantwoorden, indien men zijn bibliographie doorziet.
Men treft hierin Duitsche zoowel als Fransche vertalingen aan. Wanneer men voor
de 18de eeuw de invloeds-spheer van een boek op een kwart eeuw stelt, dan komt
men voor hem tot het jaar 1746, want zijn werk over alcali en zuur verscheen in het
Duitsch in 1721.
Hoewel hij slechts kort in Duitschland woonde, schijnt men daar toch veel
belangstelling voor zijn wetenschappelijk werk te hebben gehad, getuige de vele
vertalingen, die daar verschenen. Dat hij als medicus zekeren roem genoot daarvan
getuigt zijn benoeming tot lijfarts van den keurvorst en tot hoogleeraar te Frankfort
aan den Oder. Wanneer men bedenkt, dat de betrekking van lijfarts later bekleed
werd door den beroemden GEORG ERNST STAHL, een der beroemdste
XCV
those small animals were to remain in the womb, the others should be lost. This is
sin and it should be remembered howGod at one time punished the man who spilled
his seed on the ground.
Generatio spontanea does not exist; the sun makes the plants grow, if there is a root
or seed; putrefaction will never produce a single worm, if among the putrefed
substances there are not small animals, hatched by the greater heat; worms originate
from eggs which are introduced into the body with the food or in another way.
Whereas we have given a small selection of some of BONTEKOE's views, we may
be brief about his panegyrics on tea, coffee, cocoa and tobacco. In his discussions
and defences of the use of tea the reader will become suffciently acquainted with
the pro and contra. It may only be mentioned here that BONTEKOE's contemporary
HENDRIK VAN DEVENTER (1651-1724) in his Manuele operatin, zijnde een nieuw
Ligt voor vroedmeesters en vroedvouwen ('s-Gravenhage 1701), suggests that the
use of tea should have effect on the origin of rachitis, the bones growsoft and spongy,
which makes them expand and swell, while the right nutrition decreases or stops
altogether. Consequently an excessive use of water or watery parts is injurious, to
which must be reckoned also the regular drinking of tea or coffee, a habit adopted
by the Dutch from the English.
The question what has been BONTEKOE's signifcance for the development of medical
science may be easily answered on studying his bibliography. Both German and
French translations are found there. If for the 18th century we fx the infuence of a
book at a quarter of a century, we come for him to the year 1746, for his work on
alkali and acid was published in German in 1721.
Although he lived in Germany for a short time only, yet one seems to have taken a
keen interest in his scientifc work, witness the numerous translations published
there. That he enjoyed a certain fame as a physician is proved by his appointment as
court-physician to the elector and professor at Frankfurt on the Oder. If we bear in
mind that the post of court-physician afterwards was occupied by the celebrated
GEORG ERNST STAHL, one of the most famous German
XCVI
Duitsche artsen, dan blijkt het wel dat voor deze betrekking de besten aangezocht
werden.
Aan BONTEKOE komt de eer toe de chemiatrie in Duitschland te hebben ingeleid.
Wel is waar waren er genoeg Duitsche leerlingen van DE LE BO SYLVIUS, die dit
hadden kunnen doen, maar zij schenen hiervoor niet in aanmerking te komen. HAESER
zegt dienaangaande dat zij van minder gewicht waren.
Behalve als voorstander der chemiatrie mogen wij in hembegroeten den promotor
van een gezondere levenswijze en verbeterde hygine. Geheelonthouding en rauwkost
werden door hem gepropageerd.
Opmerkelijk is, niettegenstaande de vele fouten en gebreken, welke zijn vijanden
hem aanwreven, dat hij evenals DE LE BO SYLVIUS de matigheid betrachtte en dat
men hemevenals zijn leermeester nooit beschonken heeft gezien, feiten die zelfs een
gedachtenisredenaar meende naar voren te moeten brengen in een tijd toen de
drankgewoonten het noodig maakten, dat de curatoren tegen dronkenschap van
professoren en studenten moesten waarschuwen.
Tenslotte dient er nog op te worden gewezen, dat hij zijn vrienden, voor zoover
hij ze had, zocht in de betere kringen en dat hoogleeraren als DE LE BO SYLVIUS en
CRAANEN in hem een gewaardeerden collega zagen.
Zijn voornaamste verdienste ligt evenwel hierin, dat hij het algemeen gebruik van
thee, koffe en cacao hier te lande, zoowel als in Duitschland ingevoerd heeft.
De beteekenis, welke thee heden ten dage als genotmiddel heeft is niet te schatten.
Nog steeds neemt het gebruik toe. Wij willen eindigen met de lofzang van een
zeventiende eeuwschen PISUISSE, den Amsterdamschen rijmelaar J. JONKER, die in
zijn De vrolijke Bruiloftsgast, 1697, de thee als volgt bezong:
XCVII
physicians, it becomes apparent that this position was offered to the greatest scholars.
To BONTEKOE the honour is due of having introduced chemiatry in Germany. It
is true, there were several German pupils of DE LE BO SYLVIUS who might have
done this, but apparently they did not count. HAESER says about this that they were
of minor importance.
Besides as an advocate of chemiatry, we may also hail himas the promotor of a more
healthy mode of life and improved hygiene. Total abstinence and raw food were
propagated by him.
It is striking that, in spite of the many faults and imperfections which his enemies
imputed to him, like DE LE BO SYLVIUS he was sober and that, like his master, he
was never seen drunk, facts which even a funeral orator thought ft to mention in a
time when the drink habits made it necessary that the curators should warn against
drunkenness of professors and undergraduates.
Finally it should be pointed out that BONTEKOE chose his friends, as far as he had
them, among the better circles and that professors, such as DE LE BO SYLVIUS and
CRAANEN, regarded him as a valued colleague.
His chief merit, however, lies in the fact that he has introduced the general use of
tea, coffee and cocoa in our country as well as in Germany.
The signifcance of tea as a general luxury in our days is not to be estimated and
it is still increasingly used. We will end with the panegyric of a seventeenth century
PISUISSE
1)
, the Amsterdam poetaster J. JONKER, who in De vrolijke Bruiloftsgast,
1697, sang of tea as follows:
1) A Dutch cabaret-artist, celebrated by his Hymne on tea.
XCVIII
Thee, ja thee, dat moet men roemen,
Ligchaams beste dokter noemen,
Want die medicyne thee
Komt ons alle daag ter snee.
Thee maakt ons heel graag in 't eeten,
Thee verkoelt en thee doet zweeten,
Thee dat zuivert hals en mont,
Thee lest ook den dorst terstont.
Thee verdrijft de kwaade maagen
Thee kan ook kolijk verjaagen,
Thee herstelt hoest, roos en gal,
Thee staat voor de klieren pal;
Thee kan ook graveel afdrijven,
Thee is goet voor die veel schrijven,
Thee verheldert ons gezigt,
Daer 't verstant en al verlicht.
Komt dan, o! gij drooge zielen
Komt rondom de theepot knielen.
Zwelgt er ongeregelt graag
Jaagt er thee door strot en maag.
XCIX
Tea, yes tea, that should be praised,
Called the best physic of all,
For this medicine, our tea,
Comes in useful every day.
Tea gives eagerness to eat,
Tea cools down and causes sweat,
Tea can clean our mouth and throat,
Tea will also quench our thirst.
Tea can cure an indigestion,
Tea can also drive out gripings,
Tea cures coughing, scurf and gall,
Tea will never fail with glands.
Tea can drive off gravel too,
Tea is good for those who write,
Tea can clarify our sight,
Since it lightens mind and all.
Come then, oh! you thirsty souls,
Kneel around a pot of tea,
Drink irregular amounts,
Pour the tea through mouth and throat.
C
Geschriften van C. Bontekoe (Printed works of C. Bontekoe).
Disputatio chirurgico-medica inaug. de
Gangraena et Sphacelo. Lugd. Bat. 4
o
.
1667
Tractaat van het excellenste kruyd thee:
't welk vertoond het regte gebruyk en de
1678
groote kragten van 't selv in gesondheid
en siekten, benevens een kort discours op
het leven, de siekte, en de dood,
mitsgaders op de medicijne en de
medicijns van dese tijd enz.
's-Gravenhage. kl. 8
o
.
Tractaat van het excellenste kruyd thee.
Den tweeden druk Vermeerdert, en
vergroot met bijvoeginge van noch twee
1679
korte Verhandelingen. I. Van de Coff;
II. Van de Chocolate. Mitsgaders van een
Apologie van den Autheur tegens syne
Lasteraars. 's-Grav. 1679. kl. 8
o
.
Tractaat van het excellenste kruyd thee.
Met verbeterd titelblad (BONTEKOE in
plaats van BONREKOE).
1679
Reden over de koortzen; door welke
aangewesen word, dat de gemene theorie
?
en praktijk valsch, schadelijk en
moordadig is.
Deze uitgave, evenals de 2e en 3e druk
is mij onbekend.
De 4e druk verm. kl. 8
o
. verscheen te
's-Gravenhage in 1682.
Een brief aan JAN FREDERIK SWETSERTJE
d.d. 22 Juli 1680 (achter den derden druk
van het Thee-tractaat).
1680
Niew gebouw van de chirurgie of
heelkonst stuksgewijze opgetimmert. 1e
1680-81
deel. - Vervolg van het 1e deel. Alwaar
de gemene praktijk der chirurgijns van
een menigte van abuisen en
verkeertheden, mitsgaders van wreedheid
en moordadigheid overtuigd word.
's-Gravenhage 8
o
.
Laatste reden van afscheid over de
koortsen, uytgesproken den 15 Juli 1681,
1681
in 's-Gravenhage. Tot waerschouwing
van alle die hun lijv en leven te lief
hebben, om sig na de mode.... te laten
pijnigen.... met aderlaten enz.
's-Gravenhage. 8
o
.
Notae provocatoriae in corollaria, quae
disputationi suae de ictero opposuerat D.
1682
GER. BLASIUS, etc. Amstelodami typ.
JOH. TEN HOORN et JOH. BOUMAN. 8
o
.
CI
Demonstratio, quod non detur annus
Climactericus seu 63 et 81, nec alius
fatalis.
1682
Kort en vast bewijs, dat er geen Annus
Climactericus of Moort-Jaar is. En 't selve
1683
in het 63. of 81. of enig ander Jaar van 's
Menschen Leven niet te vresen staat.
's-Gravenhage P. HAGEN.
Diatriba de febribus, in qua auctor
complures medicorum antiquorum juxta
1683
ac recentiorum detegit errores, cum
ratione eorundem theoriae, tum praxeos.
Belgice conscripta, Lat. donata a JANO
ABR. GEHEMA. Hagae-Com. kl. 8
o
.
Vervolg van de Reden over de koortzen:
dienende tot een voorlooper van een
1683
uytvoerige verhandeling van twee groote
werkingen, de fermentatie en
d'efferuescentie, als insonderheit tot een
kort antwoord op de beuselagtige
tegenwerpingen.... onlangs in seker brief,
onder de naamvan PIETER BERNAGIE DZ.
voortgebragt. Amsterdam by JAN
BOUMAN. 8
o
.
Fragmenta, dienende tot een onderwijs
van de beweginge, en vyandschap, of
1683
liever vriendschap, van het acidum met
het alcali. Mitsgaders phlegma, spiritus,
oleum, sulphus, terra, en caput mortuum.
Alsmede de grondt-slagh, tot opbouwder
medicyne en chirurgie. 's-Graven-Hage.
8
o
.
Korte verhandeling van 's menschen
leven, gesondheid, siekte, en dood.
o
.
1684
Korte verhandeling van 's menschen
leven, gesondheid, siekte en dood,
1685
begrepen in een drie ledige reden. Als
mede drie verhandelingen. I. Over de
natuur. II. Over de bevinding. III. Over
de sekerheit in de geneesen heel-kunde.
's-Gravenhage. 8
o
.
Een nieuw bewijs van d'onvermijdelijke
noodsakelijkheid en grootste nuttigheid
1685
van een algemene twijfeling nevens De
reden, tegens alle redelose... al
redenerende betwistredent, enz. Nevens
een brief aan JAN FRED. SWETSERTJE.
Amsterdam, bij JAN TEN HOORN. 8
o
.
Tractaat van het excellenste kruyd thee
enz. 3e druk. 8
o
.
1685
CII
Gebruik en mis-bruik van de thee,
mitsgaders een verhandelinge wegens de
1686
deugden en kragten van de tabak.
Hier-nevens een verhandelinge van de
coffee, door STEPH. BLANKAART.
's-Gravenhage, Amsterdam by JAN TEN
HOORN. 8
o
.
Newes Gebw der Chirurgie u.s.w. Aus
demNiederlandischen in die hochteutsche
1687
Sprache bergesetzt yqn JOH. PETRO
ALBRECHT. Hannover u.s.w. 8
o
.
Verscheyde tractaetjes, handelende van
de voornaemste grondstukken omtot een
1687
waere kennisse der philosophie en
medicyne te geraeken. Nevens een
verhandeling van de geswellen.
o
.
Metaphysica, et liber singularis. De motu,
nee non ejusd. Oeconomia animalis,
1688
opera posthurna: Quibus acc. ARN.
GEULINCX, Physica vera, opus
posthumum. Lugd. Bat. 8
o
.
Fundamenta medica, sive de alcali et
acidi effectibus per modum fermentionis
1688
et effervescentiae. Acc. Anonymi
cujusdam authoris Pharmacopaea ad
mentem neotericorum adornata.
Amstelodami CORN. BLANCARDI. 8
o
.
Alle de philosophische, medicinale en
chymische werken. 2 dl. Amsterdam by
JAN TEN HOORN. 4
o
.
1689
Newes Gebw der Chirurgie. Aus dem
Niederlndischen in die hochteutsche
1691
Sprache bergesetzt von JOH. PETRO
ALBRECHT. Franckfrth.
Grund-Stze der Medicin, oder die Lehre
vom Alcali und Acido durch Wrckung
1691
der Fermentation und Effervescentz. Ins
Hochteutsche bergesetzt durch H.H..
Franckfurt. 8
o
.
Opus posthumum sive oeconomia
animalis, das ist: Kurze und ausfhrliche
1692
Beschreibung des gantzen menschlichen
Leibes und desselben Wrckungen. Aus
demLat. und Hollnd., ins Hochteutsche
bergesetzt von H.H. Bremen. 8
o
.
CORNELII BONTEKOE eruditissimus et
utilissimus libellus de passionibus
1696
animae. (Achter de Ethica van ARN.
GEULINCX. Amst.).
CIII
Nouveaux lments de Mdicine,
touchant les maladies du corps humain,
1698
et les moyens de se conserver la sant.
Trad. par DEVAUX. Paris. 2 dl. in 12
o
.
Kurtze Abhandlung von dem
menschlichen Leben, Gesundheit,
1701
Kranckheit und Tod. Wobey noch
angehnget drey kleine Tracttlein. In die
Hochteutsche Sprache versetzt. Budissin.
8
o
.
Grund-Stze der Medicin und Chirurgie,
oder die Lehre vom Alcali und Acido
1721
durch Wrckung der Fermentation und
Effervescenz. Verteutscht durch JOH.
CASP. REISS. Augspurg. 8
o
.
Toegeschreven aan BONTEKOE.
Verhael van een wonderlijk gesighte van
een kleyn man, op den bergh Parnassis,
over dese hedendaegse soo oude als
nieuwe philosophen en medecyns. 12
o
.
zonder jaartal.
118
[Tractaat van de excellentste kruyd thee]
Een waarschouwinge voor alle die dit boekje sullen lesen, en daar
van oordeelen.
Nog de reputatie, nog 't interest, waarom men Boeken maakt, heeft my geanimeert,
om te schrijven dit Tractaat van de Thee, en 't door den druk gemeen te maken.
De lof der menschen, soo mense kan verkrijgen, is niet waardich de moeite van
een dach schryvens, en een Christelijke ziel en een Man van studie, en affaires heeft
occupatien veel importanter, als te soeken d'approbatien van een kleyn getal van
menschen die sich verwaardigen een Boek sonder prejudicie te lesen. Daar is een
ander ressort, 't welk een vroom Man doet ageren. Al de boeken die men schrijft syn
so veel te meer met dwalingen, en fouten vervuld, als de Autheuren meer ydelheit
hebben, om boeken te maken.
De wereld sedert soo weinig Jaren dat de Drukkonst bekend is geweest, sugt onder
't groot getal van Boeken, waar onder na alle apparentie de meeste quaad, of onnut
of superfuuw zyn. Hy moet dan weinig compassie hebben, die geen swarigheit
maakt, om de wereld nog meerder te vervullen met Boeken van die soort. Maar soo
'er quaade boeken te veel syn, soo syn 'er goede te weinig: 't heyl nogtans van de
wereld dependeert van de Boeken, omdat de mondelinge instruetien niet genoeg syn
om te remedieren aan de grote onkunde, waar in de meeste menschen leven, selfs
van die dingen, die haar met grote schade onbekend zyn. Dat obligeert een yegelijk,
die yets ontdekt 't welk onbekend is, en egter behoord geweten te worden, om
aanstonds 't selve te beschrijven.
Daer syn 'er die hare Inventien veel eer supprimeren, of se alleen doen dienen tot
haar interest: 't syn menschen, die niets beminnen als haar eigen selfs, en die daarom
soo ellendig voor haar selven syn, als onnut voor den dienst van anderen. Daar syn
veel inventien die openbaar worden, en die beter behoorden begraven te zyn: maar
in de Medicyne, die nutte, en nodige Konst, en Wetenschap kan niets
119
A warning to all who will read this book and judge of it.
Neither reputation nor the love of gain, for which books have been written, have
inspired me to write this treatise on tea, and make it public by putting it into print.
Even if one can procure it, the praise of man is not worth the trouble of a day's
writing, and a Christian soul and a man of business have much more important work,
than seeking the approbation of a small number of people who take the trouble to
read a book without prejudice. There is another reason which leads a pious man to
act. All the books written by men, are the more flled with mistakes and errors, the
more vanity the authors have in writing them.
During the few years that have passed since the art of printing was invented, the
world has been burdened with a large number of books, most of which would seem
to be bad, useless, or superfuous. He who feels no compunction in flling up the
world still more with books of this kind must have little compassion on mankind.
But if there are too many bad books there are too few good ones: the welfare of the
world depends on books, because oral instruction is not suffcient to remedy the great
ignorance in which most people live even of those things ignorance of which brings
them harm. This obliges everyone who discovers anything which is unknown, and
which ought to be made known, to at once publish a description of it.
There are those, who are more inclined to keep their discoveries secret, or use
them only for their own interests: persons who only love themselves, and who are
consequently as miserable themselves as they are useless in the service of others,
Discoveries have been made which might better have been kept secret, but in the
useful and necessary art and science of medicine, nothing can be discovered
120
gevonden worden, 't welk niet aanstonds verdient, dat men 't publicere, om dat het
dienen kan tot het leven en de gesondheyt, boven de welke dat niets is in de
lichamelijke wereld, meer onse estime en sorge waardich. Hy moet dan een
Goddeloose wezen, die in dese wetenschap yets verbergt, 't welk hy alleen heeft
uytgevonden. Ik wil niet seggen, dat men alle remedien aan allen, en in alle Talen
moet bekend maken. De menschen hebben grote miserien geleden, en lydense nog,
omdat veele Personen de Tractaten van Medicyne in een Taal, en Boeken beschreven
hebben, die yeder kan lesen. 't Was wat anders in d'eerste wereld en soo lang de
Aarde nog Barbarischer is geweest als nu. 't Was wat anders, doen de Medicine nog
niet was een particuliere Professie, of in een tijd, dat haar limiten sich soo verre niet
uytstrekten, en dat haar principaalste deel in de Chirurgie bestond, dat men schreef
in syn moedertaal. Maar na dat een Medicyn is een publik Minister, dat hy een
Caracter heeft, soo is 't een crimen yets van de Medicynen te openbaren aan personen
die buyten die rang syn, of die sich daar toe niet prepareren, 't Is een faut groter, en
gevaarlijker, als men denkt, Tractaten van Medicynen of te schrijven, of over te setten
in een ander taal, als die van de Latynen, die is, blyven moet de gemeene Taal van
alle Geleerden, om dat se is het Thresoir van alle oude ende nieuwe geleertheit.
Men moet verfoeyen en sugten over dese quade gewoonte in Duytsland, Vrankrijk,
Engeland, Holland en elders. Men behoord uyt consideratie van de schade, die hier
de menschen door lyden, met een speciaal Edict te verbieden alle het maken van
Boeken die niet nut zyn, als voor Geleerden. Voor wie doch zyn de Boeken van
Medicyne, van Chemie, van Anatomie etc. enigsints nut in ons Land, als voor Personen
die uyt een ydele curieusheit willen ondersoeken, 't geen sy nog konnen, nog
behoorden te weten? Wat maken die Boeken in 't Duyts overgeset anders, als
waanwyse menschen, als Quaksalvers, als Apotekers die den Doctor agerende veel
eer Moordenaars worden, wat makense als onvolmaakte Chirurgyns, als menschen
die met het leven, en de gesondheit spelen?
Want noyt kan yemand uyt al de duytsche boeken, geschreven in de Medicyne, in
de Chemie, Pharmacie, Chirurgie, Anatomie etc. sich selven bequaam maken, om
een enige sieke wel te handelen. Laaten sy lesen, en herlesen, en roemen op haar
wetenschap, haar kennisse is defectueus, en sy temerair, dat sy dorven ondernemen
een medi-
121
that does not deserve being published, because it may be of service to the maintenance
of life and health; which is more worthy of our estimination and care than anything
else in the material world. He who keeps secret what he alone has discovered in this
science must be a Godless creature. I do not affrmthat one should make all remedies
known to everybody in all languages. People have suffered much and still suffer
because of many persons having written treatises and books on medicine in a language
which everyone can read. It was different in primitive times when the world was
more barbarous than it is now. It was different when medicine was not a private
profession, in a time when it did not cover so wide a range and was chiefy concerned
with surgery; then one could write in one's own language. But now that the art of
medicine has become a public service with a character of its own, it is a crime to
reveal things relating to medicine to persons outside its rank and fle, or to those who
do not prepare themselves for it. It is a greater and more dangerous fault than one
would think to write treatises on medicine, or to translate theminto any other language
than Latin, which is and must remain the common language of all learned people,
because it is the treasure-house of all old and new learning.
One must condemn and regret this bad customin Germany, France, England, Holland
and elsewhere. In consideration of the harm which people may thereby suffer, a
special edict should be made forbidding the making of books which are of no use
except to learned people. To whom are books on medicine, chemistry and anatomy,
of service in our country, if not to those who out of vain curiosity investigate what
they cannot and ought not to know? What is the effect of the reading of such books
translated into Dutch other than that the readers become conceited, quacks or
apothecaries acting as doctors rather becoming murderers, what do they make other
than imperfect surgeons, other than people who play with life and health?
For no one can ft himself to treat one single disease properly by reading the Dutch
books written on medicine, chemistry, pharmacy, surgery and anatomy. Let them
read and re-read and pride themselves on their scientifc knowledge, but their
knowledge is defcient and they are reckless daring to give a medicament, however
122
cament, hoe gering ook dat het is, te geven aan een enig mensch, en 't is God die in
syn regtvaardige Vierschaar haar condemneert, als temeraire, onwetende,
onvoorsigtige, en doodslagers, die ook dan qualijk doen, wanneer sy schijnen wel te
doen; omdat soo een Patient geneesd door hare Medicynen, dat die geneest by geluk,
by hasart, en sonder haar toedoen.
Maar daar syn nog verhandelingen, die men niet alleen mag, maar die men moet
doen in een taal, die alle menschen verstaan, om dat dingen syn die geene, die een
yegelijk behoord te weten. Van die natuur is dit Tractaat van de Thee: de liefde, die
men heeft voor onse Natie en 't geluk dat sy geniet boven d'anderen, om dit Kruyd
overvloediger te ontfangen door de negotie van Indien, heeft my bewogen, om aan
haar eerst te geven mijn experientien, en gedagten, die ik over 't selve gemaakt hebbe
sedert enige jaren. Een Medicyn moet ledig wesen van alle Christelijke Liefde, die
verswygen soude die kragten van een Kruyd, 't welk soo veel menschen nut kan zyn.
Ik heb dan ondernomen op 't papier te stellen, 't geen ik ondervonden hadde van de
Thee, en 't selve in deze forme aan onse Natie mede te deelen, om te zijn een boekje,
dat de gene, die nog niet weten de kragten, of alle de kragten van de Thee, dienen
mag tot haar instructie, en dat ik voortaan de tijd sal uitwinnen, om niet meer in 't
brede te moeten deduceren de kragten van dit kruyd voor die gene, die my sulx vergen
uyt consideratie, dat sy weten dat ik een groot Lief-hebber ben van een Plante soo
rijk in deugden, hoewel men veel menschen vind, die dat niet geloven; ik heb daarom
de saak uit de gront opgehaalt, en my gedient van enige principien uyt de ware
medicyne, om met enige reden te tonen, dat d'experientien waar, en seker zijn; die
ik niet heb uyt de mond van desen en genen, nog gecopieert heb uyt verscheidene
schrijvers, maar selfs genomen met soo veel sorge, en omsigticheit, als van noden
is, omsich niet te bedriegen, en voor de experientie te nemen 't welk geen experientie
is. Die nalatigheit van op alles wel toe te sien, heeft ons sedert soo veel Eeuwen
bedrogen in de kragten van de kruyden, waar door onse Schrijvers van den Herbarius,
en onse Medicyns ons nagelaten hebben vele valsche beschrijvingen, verswygende
de ware deugden van veel planten, haar onbekend, en extenderende met groote pompe
't geen dat niet waar was, en daar van sy nog reden, nog sekere ervarentheit hadden.
De Chimisten hebben op de selve wij se veel belooft van haare
123
unimportant it may be, to any person, and it is God Who in His righteous tribunal
condemns them as reckless, ignorant, incautious and murderous, doing wrong when
they seem to do right: because a patient cured by their medicines is cured by luck,
by chance, and without their help.
But there are treatises which one not only may but should write, in a language which
all can understand, because they are about things which everyone ought to know.
This treatise about tea is of the latter kind: the love which we have for our nation
and the good fortune which is hers more than any of other nation's, in being able to
receive this herb more abundantly than they, by trading with the Indies, has led me
to give to her frst, an account of my experience and opinions which I have formed
about it during the last few years. A doctor who keeps to himself the knowledge of
the effcacious powers of a herb which might be of use to many people, must be
absolutely lacking in Christian love. Therefore I have set myself the task of
committing to paper what I have found out about tea, in this way making it known
to our nation that it may be a book of service to those who do not know at all, or only
partly, the powers of tea, thus instructing them that I may in future to be able to save
the time necessary to explain fully the powers of this herb to those who ask me about
it, knowing that I am a lover of this plant, a plant so rich in good qualities, although
one fnds many young people who do not believe it; hence I have taken the matter
in hand, and by making use of some principles of true medicine I have shown with
some reason, that my experience is true and sure; I have not collected it from the
mouths of this one and that, nor copied my data from various writers, but have
gathered them together myself with as much care and caution, as is necessary to
avoid deceiving oneself, and so take for experience what is no experience. It is this
failure in careful examination that has for so many centuries deceived us as to the
powers of herbs, the writers of our herbarium and our medical men having left us
many false descriptions and having said nothing about the truly good qualities of
many plants unknown to them, describing with great bombast that which was not
true, and for which they had neither reasons nor certain experience.
In the same way chemists have promised much from the use of
124
Medicynen, 't welk sy nogtans noyt gedaan hebben, nog doen konnen. Soo men enig
kruyd, of medicyn eens by geval, of met voordagt yemand geevd, en dat hij kort daar
na geneest, soo is dat kruyt goed voor die siekte, insonderheyt soo dat meer als
eenmaal gebeurt: daar drie of vier sulke losse ervarentheden zyn, vergroot men se,
metse voort te seggen op tien, op twintig, en eindelijk op hondert en duysent. Men
gelooft sulx, men probeert het wederom, in een andere tijd, als d'ware oorsaak van
't eerste effect 'er niet bij is, soo gelukt het niet.
Men moet veel verstand hebben en grote moeite doen, om sich niet te bedriegen
in de experientie van de Medicyne. 't Is een groot ongeluk, dat veele Medicyns, daar
in soo los syn geweest, en dat 'er nog veele gansch geen sorge voor hebben, of sy
sich bedriegen, of niet: als de Patient geneest soo hebben het haar Medicynen, en
metode gedaan; als hy niet genesen word; soo is syn siekte ongeneeslyk; als hy stervd,
so is de natuur te swak, of syn tijd is gekomen, en God heeft niet belieft de Remedien
te segenen, maar de levensdraad af te snyden. Op een ander tijd als men niet gebruykt
haar Remedien, en methode, en dat de Patient stervd, soo heeft men hem vermoort,
en qualijk getracteert. Waarom? om dat het is tegens de mode. Indien een patient
een van die Doctoren laat komen, om 't plaisier van syn Discours, en niets gebruikt
van haar Medicynen, sy oordelen evenvyel dat de selve hemgesond gemaakt hebben.
Met twee soorten van fnessen maken se alles goed.
Is de siekte ligt, en meer in schijn als in der daat gevaarlijk, sy beloven se te
genesen, en 't gelukt, om dat die siekte evenwel soude genesen sonder haar order.
Maar is een siekte swaar en vol van gevaar, sy voorseggen 't perikel, sy ordonneren
niets als 't geen de sieke, vrienden, en Apoteker wel weten dat geen quaad kan doen,
en daaromde sieke stervende by gebrek van grote remedien, die men moet gebruycken
in groote siektens, sy wyse en voorsigtige Doctoren syn buyten schuld, en hebben
alles gedaan.
Uyt sulke losse oordeelen, en experientien, uyt sulke en veel andere fnessen gestaat
de Medicyne van d'outheid, de practijk van de naam-Doctoren, de konst van die gene,
die de medicyne bedienen om geld. Maar geheel anders is de medicyne, die op reden
eh verligte en vaste experientie gebout wordende, sich dient niet van bedrog, maar
van waarheit, om te besorgen niet de beurs of de
125
medicines, which promises have never in reality proved true, nor ever will do so. If
some herb or medicine has been given once (by chance or after serious thought), and
that person recovered shortly afterwards, then at once it was considered a good
specifc for that disease, and especially if this had occurred more than once: the value
of three or four such accidental results was extended to ten, twenty, or even hundred
or thousand. It is believed, tried again at another time when the cause of the frst
success is not there, and then it turns out unsuccessful.
Much understanding and great painstaking are necessary to prevent selfdeception in
medical experience. It is very unfortunate that many medical men are so careless in
this matter, and that many do not take any trouble to make sure that they are not
deceiving themselves; if the patient recovers then it is because of their medicines
and method; if he does not recover then his disease is incurable; if he dies then nature
is too weak or his time has come, and it has pleased God not to bless the remedies,
but to cut off the thread of his life, At another time, if one does not make use of their
remedies and methods and the patient dies, then he has been badly treated and
murdered. Why? Because it has not been comme il faut. If a patient calls in one of
these doctors for the pleasure of his discourse and does not take his medicines, he
still maintains that he has cured him. With two kinds of conclusions these doctors
turn everything to their own advantage.
If the disease is slight, more dangerous in appearance than in reality, they promise
to cure it, and succeed because the disease would have been cured without their
orders. But if the disease is serious and full of danger, they prognose the danger, and
order nothing but what the patient, his friends and the apothecary know quite well
can do no harm, and when the patient dies for lack of strong remedies which ought
to be taken in serious illnesses, these wise and cautious doctors are not guilty and
have done all they could.
Such loose judgements and experience, such and many other wiles are typical of
the medical art of the ancients, of the practice of doctors in name, the art of those
who serve it for mammon. But the practice of medicine which is built on reason and
on certain and enlightened experience, is different: it is not served by deceitful ways,
but is built up on the truth; it is not intended to fll the purse or increase
126
vaniteit van de Medicyns, maar de gesontheit en 't leven van de sieken, gelijk dan 't
interest van de Quaksalvers is, haar remedien te geven grote titels, valsche elogies,
en versierde kragten, om alsoo 't geld te bekomen, soo is 't de plicht van een eerlijk
Man, en van een waar Medicus, die een Dienaar van God is, aan wien, als aan de
Rigter van Hemel en van Aarde, dat hy weet een maal te sullen moeten rekenschap
geven, de menschen niet te abuseren; maar na dat hy de reden en experientie wel
heeft uytgesogt door de ware kragten van de kruyden, haar te informeren met
instructien, die utiel, en sekerlijk dienstig zijn voor haar leven, en gesondheit.
Ik pretendeer dese weg gevolgd te hebben, en de Thee niets toe te schrijven, als
't geen waaragtig is, sonder dat yets heb uytgeschreven (gelijk de mode is van onse
Schrijvers, malkander te besteelen, en d'een sich te verryken met dat van een ander)
of dat ik yets daar by doe uyt een humeur, om mijn Boek te vergroten, of de Thee te
verheffen tot een Panacea, en een universelle remedie tegens alle qualen: want dat
is een andere sotternye, waar in dat de menschen vallen, die enige passie voor een
kruyd hebben, 't welk zy dan willen dat goet zy in alle siekten van 't hoofd tot de
voeten. De methode van 't Tractaat beken ik heeft niet soo veel exactitude, als een
Methodicus soude begeren: maar 't scheen my best te wesen, dat ik van 't water, waar
voor dat veele schrikken, begon, en dat ik getoond hadde, dat het selve in plaats van
gevaarlijk, nodig was tot het leven, verders enige vooroordeelen tegens onse Thee
refuteerende; daar na de kragten van 't selve beschreev na d'order van de cours, die
de spyse en drank houden van de mond af door 't geheel lichaam met de omloop des
bloeds; eindelijk heb ik yets van de Thee selfs gesegt, van 't water, hoeveel, hoe
dikwils, wat tijd van den dach, en van 't jaar, dat men allerbest Thee drinkt. Ik ben
noch hier en daar in passant een weinig van mijn cours afgeweken, om yets van de
oorsaken van sommige quaden aan te merken tot waarschouwing van die gene, die
't lusten sal sich tot haar proffyt te bedienen van mijn goedhertig advys. De styl van
schrijven is niet gesogt, en soo simpel als se my gewoon is, en meer uyt de pen
gevallen, als bedagt; omdat ik gewoon ben meer attentie op de saak, en op de waarheit
te hebben van 'tgeen ik segge, als op de nettigheit van woorden, en eloquentie van
styl: te meer om dot ik meen eloquent genoeg te syn, als ik my doe verstaan om dat
het enig oogmerk van spreken, en schrijven is verstaan te worden.
127
the vanity of the doctors, but to care for the health and the life of the sick. It is in the
interest of quacks to give their remedies large titles, false eulogies, exaggerating their
effcacious powers, to earn money thereby, but it is the duty of an honest man and
of a doctor who is a servant of God, to Whom he knows he will once have to give
an account as unto the Judge of Heaven and Earth, not to misuse his fellow men; but
having found out by the powers his reason and by his experience the true qualities
of herbs, to instruct his fellows about what is useful and serviceable for their life and
health.
I maintain that I have taken this course, and have not attributed to tea anything that
is not true, and have not copied anything (as is the customof our writers to steal from
each other, enriching themselves thereby), nor have added anything out of a wish to
enlarge my book, or to place the tea on the pedestal of being a panacea and universal
remedy for all ills: for that is another form of foolishness to which people give way,
if they have a liking for a herb, thinking that it is a good thing for all diseases from
the head to the feet. I admit that this treatise is not written in an exact methodical
way as a methodicus would wish, but it seemed best to me to begin with the taking
of water of which many are afraid, and show that that, instead of being dangerous,
is one of the necessities of life, and further to refute some prejudices against our tea;
after that to describe the powers of tea according to the course which food and drink
take from the mouth through the whole body, with the circulation of the blood; lastly
I have said something about tea itself, about the water, howmuch, howoften, at what
time of the day, and at what time of the year one can best drink tea. Here and there
I have in passing diverged somewhat from my course to say something about the
causes of some illnesses, as a warning to those who wish to take advantage of my
kindhearted advice. The style of writing is not far fetched, but as simple as is usual
with me it has rather dropped from the pen than been thought out; because I am
accustomed to pay more attention to the subject, and to the truth of what I say than
to the fair choice of words and eloquence of style: all the more since I believe I am
eloquent enough if I can make myself understood, since the only standard of speaking
and writing is that of being understood.
128
De vaniteyt heeft de pompe van woorden uytgevonden, en de dolle begeerte ommeer
admiratie, als verstand te geven aan sijn toehoorders is de oorsaak van die ydele
eloquentie van de grote Orateurs.
De Uytheemsche woorden syn my door de gewoonte van te conver seren met dode,
en levende van andere natien, gemener als de Inlandse, en ik heb my dikwils verlegen
gevonden, om woorden te bedenken in onse taal, die soo veel kragts hebben als de
vreemde; wyders sal ik my wel passeren sonder die ydele glorie van goed duyts
gesproken te hebben.
d'Ondervinding heeft my geleerd, dat veele van die personen, die 't duyts soo net
gestudeert hadden, soo armwaaren in kennisse van saken als rijk in die van woorden.
't Discours dat ik voor aan geset hebbe, is gerigt om de menschen eenige refexie
te doen maken op haar leven, siekte en dood, om haar te doen sien, dat sy oorsaak
syn van haar quaalen, en dat het niet buyten haar magt is, om veelen daar van te
verhoeden, soo 't haar maar belieft de conduite van haar leven te reguleren, en 't is
dat gene, waar op ik meen, dat de Doctoren allermeest behooren te arbeiden. Soo
omdat de dood, en veele siekten ongeneeslijk syn, als omdat het beter is een lichaam
in 't leven en gesondheit te houden, als nu ontstelt synde, wederom te stillen alle de
troublen, die daar in gebeuren bij gebrek van een goede order. In sonderheit behoort
men sorge te hebben voor syn gesontheit, en leven, om dat sulx niet te doen, is te
leven na syn phantasie, en te doen de wille der gedachten, 't welk is te leven om met
ziel en lichaam verloren te gaan. Nu een Medicyn behoord vooral te kennen dit
pericul, en sich selven daar voor te wagten, en te geloven dat het van syn employ is,
de menschen te waarschouwen, 't gevaar waar in sy syn te betonen, en haar sorgvuldig
aan te wijsen de weg, die een yegelijk gaan moet om lang en gesond te leven. 't Is
daarom dat de medicyne, en de morale te zamen moeten gaan, en dat ik my in dese
verhandeling van beide gedient hebbe sonder vrese, dat het niet aangenaam sal zyn
aan die gene, die meinen dat om een goed Doctor te wesen, men een Atheist, of een
Libertyn behoort te worden.
Maar dat sentiment vind ik soo vreemd als de actie van die Doctoren, die in plaats
van Medicynen, of van de regte medicynen te ordonneren, den sieke ondernemen te
genesen, of te laten sterven, door een discours, of een gebed, of alse heel liberaal
zyn, met alle beiden, verwisselende
129
It is vanity which has devised the bombast of words, and the mad desire for more
admiration, rather than the wish to make oneself understood by one's hearers, is the
cause of the vain eloquence of the great orators.
Foreign words come more naturally to me than those of our own language, because
I am accustomed to converse in the dead and living languages of other nations, and
I have often felt at a loss in my own language, which is as strong as the foreign
languages; for the rest I shall be able to manage without the vain glory of having
expressed myself in perfect Dutch.
Experience has taught me that many of those persons who have studied Dutch so
well were as poor in the knowledge of their subject as they were rich in the knowledge
of words.
My introductory discourse is intended to lead people to refect upon their life,
upon disease and death, to help them to see that they themselves are the cause of
their infrmities, and that it is notbeyond their power to prevent many of them, if
only they would regulate their way of living, and that is what I believe doctors ought
to work for most. Death and many diseases are incurable, but it is better to keep the
body in life and health than to let it get disordered and then to have to relieve all the
troubles which come from lack of a well regulated life. One ought to care for one's
health and life, because neglecting to do so, is to live according to the imagination
and to follow the will of one's thoughts, which means living so as to lose body and
soul. A doctor ought to know this danger and to guard himself against it, and to
believe it to be his duty to warn people, to show them the danger in which they are,
and to point out carefully to them the way in which everyone should go, in order to
live a long and healthy life. That is why medicine and morals ought to go together
and I have turned both into account in this my treatise, without fear of its not being
agreeable to those who believe that to be a good doctor one ought to be an atheist or
a libertine.
But I consider such a sentiment as strange as the action of those doctors who instead
of ordering medicines or the right medicines, undertake to cure the sick or to let them
die by a discourse or a prayer, or if they are very generous by both, with pharisaical
superstition
130
met een Pharizaise Superstitie het hoogwaardig ambt van een Doctor met dat van
een krank besoeker. Men heeft wel gesegt Non verbis sed herbis.
't Is beklagelijk dat men alsoo verontwaardige 't grote Ampt van een Doctor, en
dat d'aarde dese Bedriegers drage. Voor my, ik dank God, die my d'oogen geopend
heeft van mijn jeugd aan, om te sien veele fauten van onse medicyns, en dat ik my
daar voor gewagt hebbe. Ik heb het van mijn pligt geoordeelt in mijn discours met
liberteyt te spreken van deze abuysen, hoewel ik prepareer een ander werk daar ik
in 't brede alles sal seggen, sonder yets te verswygen, 't kost, wat het kost. 't Is tijd,
dat mense niet langer verdrage, en dat men de wereld disabusere van de goede opinie,
die ze heeft voor ignoranten, en bedriegers.
Geen Christelijk gemoed kan lijden, dat men de menschen martelt, siek houd, siek
maakt, en vermoort, om dat de medicyne is van God gegeven tot soulaas in de
miserien, die de menschen lijden: 't is uyt dit principe, dat ik noyt die maximen heb
willen of proberen, of verswygen. Ik heb dikwils mijn eer en interest verloren, omdat
ik in consultatien aan Doctoren van die soort my opposeerde: ik passeerde menigmaal
voor arrogant, opiniater, en praesumptueus, omdat ik niet cedeerde aan de Mannen
van jaren, die voor experte, en voor geleerden passeerden. Sy hebben dikwils ook
boven my getriumpheert, terwijl de Sieken, en omstanders niet konnende de waarheit
penetreren, de oudsten voor de wijsten namen.
Ik heb lang getwijffeld wat conduite dat ik moest houden, om dese dwalingen
tegen te gaan, en of ik gehouden was de selve te ontdekken: na lange meditatie vind
ik ontwijfelbaar, dat het niet genoeg is sich te wagten voor die fauten, maar dat de
liefde ons obligeert, omse te ontdekken met woorden, en geschrifte, op alle manieren,
en niet een daar van te dulden of te verswygen, omdat het heil van 's menschen leven
en gesondheit daar van dependeert: niemant gelove dan dat ik uyt passie, of spijt van
de injurien my aangedaan, of uyt glorie, om te triumpheren boven anderen agere:
gave God, dat ik van dese schuldigheit, die soo verdrietig is, en die my soo veel
affaires sal maken, gedispenseert ware, dat ik noyt studie gemaakt hadde van de
Medicijne: maar nu volg ik 't ligt, en de beweringe van mijn conscientie, en in 't grote
Tractaat van de dwalingen van de Medicyns, Chirurgyns, Apotekers, en
Vroedvrouwen
131
confusing the high offce of a doctor with that of a visitor of the sick. It has been said
Non verbis sed herbis.
It is deplorable that the high offce of a doctor can be so demeaned, and that the world
can contain such deceivers. I thank God that He has opened my eyes from the days
of my youth to see many faults ofour doctors and that I have guarded myself against
them. I have considered it my duty to speak freely of these abuses in my discourse,
although I am preparing another work in which I shall say everything more fully,
cost what it may. It is time that such doctors should not be tolerated any more, and
that the world be enlightened, and give up the good opinion it has of these ignorant
and deceitful people.
No man with Christian feelings can suffer patients to be tortured, kept ill and made
ill and murdered, since God has given us medicine for the relief of the miseries which
men suffer; it is fromthis principle that I have never been willing to try these maxims,
nor to keep silent about them. I have often lost my honour and interest because of
having opposed doctors of this sort, when in consultation with them: I was often
considered arrogant, self opinioned and presumptuous, because I did not give in to
men of more advanced age, who were looked upon as expert and learned. They have
often triumphed over me because the patients and their friends not being able to
perceive the truth, took the oldest to be the wisest.
I have long doubted as to the best course to take in order to combat these wrongs,
and as to whether it was my duty to make them known. After much deliberation I
am now certain that it is not enough to avoid making mistakes oneself, but that
neighbourly love obliges us to make these wrongs publicly known, by word of mouth
and by writings, and in every way possible, not tolerating nor keeping silence about
any one of them, since the welfare, life and health of mankind depend on doing so:
let no one believe that I do this out of angry or hurt feelings, on account of the injuries
that have been done me by others, or out of vainglory to triumph over others: I wish
to God that I were exempt from this duty which is so irksome, and which will bring
me into so much trouble: would that I never had studied medicine: but now I must
follow the light and the dictates of my conscience, and in the more extensive treatise
which I intend to write about the
132
etc. sal ik my in de Prefatie breder verantwoorden. Ik verblijde mij ondertusschen,
dat de tijd nadert waar in dat de waarheit sal triumpheren, en de ware Medicyne
d'overhand nemen, en terwijl in Duytsland, Vrankrijk, en Engeland, veel goede
Medicyns opstaan, soo moet Holland sich niet langer laten mishandelen van de
naam-Doctoren, en de goede Doctoren, die 'er in syn, gelijk se deel hebben met de
andere Natien in veel schone en nieuwe inventien, ook niets sparen om te ruineren
alle de quade maximen, en de Medicyne te brengen tot syn ware digniteyt: ik neem
de voorrang, en aan alle naam-Doctoren met haar suite en aanhang den oorlog
declarerende, soo sal ik mijn arbeid continueren en verwagten alhier 't succes van
een arbeid, die ik onderneem ten dienste van onse natie, onder geen ander interest,
als de satisfactie van mijn conscientie; gelijk ik alhier van U(Leser) niets pretendere,
als dat mijn Tractaat van de Thee u soo veel onderwijs geve, dat gy tot de conservatie
van U leven, en gesondheit, met plaisier drinkt dese aangename drank, om in een
gesond lichaamte bezitten een ziel, die verciert sy door de infuentie van Gods genade
met de wijsheit, en de deugd, die 't leven en 't ware geluk van de zelve zijn in dit
leven, en 'tgeen hier na volgd.
Aan de lief-hebbers van de thee.
't Is de mode wanneer men een Tractaat gemaakt heeft voor 't publyk, dat men sich
verkiese een Patroon, die het selve defendere tegens de attacquens van menschen,
welke uyt nyd, onverstand, of eenig ander quaad principie sich niet ontsien, van
sonder reden, en tegens reden te blameren een werk, dat men geschikt heeft tot het
gemene nut. Maar 't is niet om die reden, dat ik U E dit Tractaat opdrage: 't heeft een
Patroon, die 't wel sal defenderen; die is de reden in de raisonnabele Personen, en
dese Patroon heeft d'authoriteit niet van noden, om dat se de onversoenelijke vijand
is van de reden: want 't is de reden alleen, welke yemand persuaderen moet, selfs in
de dingen, die 't begrip van de reden in dit leven passeren, 't Is
133
mistakes of doctors, surgeons, dispensers and midwives etc.. Is hall in the preface
justify myself still more fully. For the present I rejoice that the time is coming when
truth will triumph and true medicine obtain the upper hand, and just as in Germany,
France and England many good doctors are rising up, so Holland must not allow
itself to be any longer maltreated by doctors in name, and the good doctors who are
here and who share the many new good discoveries with other nations, must not
spare any pains to get rid of the old bad maxims, so bringing the medical faculty to
its true dignity. I take the frst step and declare war against all doctors in name only,
with their suite of followers. So I shall continue to work, and risk the success of my
work which I undertake in the service of our Nation, with no other interest than the
satisfaction of my conscience: since I do hot profess to give anything to you Reader
in my treatise on tea, except as much information as will lead you to drink with
pleasure this agreeable drink to the conservation of your life and health, so that you
may in a healthy body possess a soul taught, by the infuence of God's grace, the
wisdom and virtue which is life and the true joy of the life here below and of that
which is to come hereafter.
To the lovers of tea
It is the fashion when writing a treatise for publication, to choose a patron to defend
it against the attacks of those who, through envy, lack of knowledge or any other
bad motive, do not hesitate to blame without reason and against reason, a work which
one has intended for the welfare of the public. But it is not for that reason that I
commend this treatise to you: it has already a patron who will defend it, viz. the
reason in all reasonable persons, a patron who does not need authority, which is the
implacable enemy of reason: because it is reason alone which can persuade anyone,
even concerning the things which are beyond the understanding of reason in this life.
He is a vain person who believes anything without reason or against
134
een ydel mensch, die yets gelooft sonder reden, of tegen reden en enige waarheit
omhelst uyt gewoonte, of om d'authortieyt van yemand, hy zy ook wie dat hy zy:
men moet selfs nog Engel, nog God gelooven, soo sy sonder reden, of tegen reden
ons yets quamen boodschappen, om dat God ons de reden gegeven heeft, om ons te
verligten en door dat licht te doen kennen, al wat men kan, of moet kennen. Hoe wel
't niet altijd de reden is, 't geen de menschen daar voor nemen, en 't verstand van haar
is soo verswakt, en verduystert, dat sy schijnredenen voor ware fikkeringen voor 't
licht, en apparentie van waarheyt voor de waarheyt selfs meestentijd aannemen.
Dit is een van de grootste ongelukken van dit leven, en men heeft daar aan soo
veel te minder deel, als men meer reden heeft, en gebruyk van de reden maakt: ik
heb my in dit Tractaat geleid (soo veel 't mogelijk was) door dat licht, en 't selve sal
mijn werk moeten defenderen met enigen te doen ingaan in mijn sentimenten een
anderen te overtuygen van haar dwalingen.
Ik verkiese dan U E niet tot patronen, om door uwe authoriteit yemand te
persuaderen, dat ik de waarheit gesegt hebbe; ik pretendere, dat niemand yets
aanneme, als 't geen hy na een goed ondersoek bevind waar te zyn. 't Is evenwel
dikwils waar, dat men yemand op verscheide wijsen kan behulpsaam wesen in dat
ondersoek, en 't is dese reden, waarom ik U E dit Tractaat opdrage. Gy hebt geen
liefde voor dit kruyd, als om dat gy enige versekering hebt van syn kragten; of soo
gy nog niet versekert zyt, laten u mijn redeneringen verder sekerheit geven, en daar
anderen my niet wel sullen begrypen, of geloven, (soo 't u belieft) assisteert mijn
swakke Pen met uwe mondelinge welsprekenheyt, op dat een yegelijk volkomen
onderricht zij van de groote kragten van onse Thee. 't Is dit alleen dat ik soeke in
dese Bladeren te effectueren. Ik begeer nog eer, nog gunst, nog dankbaarheit voor
mijn moeite; ik vrees niemands oordeel; ik laat een yegelijk syn gedagten, syn tong,
en syn pen in een volkomene liberteit, om mijn werk te censureren, te proberen, of
te improberen, na 't behoort. Ik heb hier geen ander interest, als te zyn in een
Christelijke dispositie.
UE
Ootmoedige Dienaar
CORNELIS BONTEKOE.
135
reason, and who accepts a truth out of custom or on the authority of anyone whoever
he be; one should not believe the angels or God if they sent us messages without or
against reason, because God has given us reason to enlighten us, that we should,
through that light, knowall we can or ought to know. Although what men sometimes
take to be reason is not always reason, and the understanding of reason is so much
diminished and darkened, seeming reason being taken for true light, and the
appearance of truth for truth itself.
This is one of the greatest catastrophes of this life, but the more reason one has and
the more one uses one's reason, the lesse one is affected by such a catastrophe. I have
in this treatise, as far as I possibly could, allowed myself to be led by that light and
the same light will defend my work, by leading some people to agree with my
sentiments, convincing others of their mistakes.
Hence I do not choose you to be my patrons, to persuade others by your authority
that I have spoken the truth: I presume that no one will accept anything as true, except
what he fnds to be so, after a thorough investigation. Still it is often true that one
can be helpful to some one else in various ways in that investigation, and that is why
I commend this treatise to you. You can have no love of this herb unless you have
been assured of its benefcial powers: and if you are not yet assured of them, let my
reasoning give you some further assurance, and since others will neither understand
nor believe me, assist if you will, my weak pen by your convincing powers of speech,
so that everyone may be suffciently well informed as to the great powers of our tea.
This is all I have sought to attain in these pages. I desire neither honour, nor favour,
nor thanks for my trouble; I fear no one's judgement; I leave everyone free in his
thoughts, his tongue and his pen, to censure my work, to test it, or not to test it, as it
seems best to him. I have no other interest than to be of a Christianlike disposition.
Your
humble servant
CORNELIS BONTEKOE.
136
Een kort discours op het leven, de siekte, en de dood: mitsgaders op
de medicijns, en de medicijne van dese tijd; en speciaal van ons land.
I.
De Gesontheit is de feliciteyt van dit leven, om dat de plaisieren, d'eer, de glorie, de
rijkdom, en alles waar voor de menschen estime hebben, niets is sonder de gesondtheit,
of niet kan genoten worden sonder de selve. Al het plaisier, al de eer, en al het genot
van de rijckdom, 't welck een mensch kan genieten, is onnut, onverdraaglijk, en de
regte oorspronk van d'ongerustheit, moejelijkheit, en onverduldigheit, soo de
gesontheit niet zy de compagnion van 't plaisier, van d'eer, en van de rijckdom. Deze
waarheid, kan niemand wederspreken, en is niemand onbekend: maar van waar komt
dan, dat by na alle menschen leven, als of sy dit niet wisten, of 't niet voor de waarheit
hielden? Hoe is het te begrijpen, dat de menschen, die onophoudelijk loopen tot het
geluk, en wetende dat sy niet gelukkig konnen sijn, soo sy niet gesond zijn, egter
hare gesontheit niets agten, en de selve sodanig versuymen, ja met geweld verjagen,
als of deselve was het grootste quaad, dat sy vlieden moesten. Indien dat de menschen
met een groote passie de siekten, de pijnen, en alle de ellenden, waar van haar natuur
capabel is, begeerden, en daar toe bij een riepen alle de Doctoren, ik geloov' niet,
dat sy, na lange deliberatie souden konnen formeren een Advijs, omsiek en miserabel
te werden, als met te recommanderen d'ordinaire manier van leven, die de meeste
menschen volgen: want behalven 't vergif, 't welk in weinig tijd, en in een kleyne
doses de gesondheit en 't leven beneemd, soo is er geen korter weg tot de pijnen,
siektens, en miserien uyt te denken, als het gemene leven der menschen, gelijk sulx
de dagelijkse ervarent-
137
A short discourse on life, disease and death; also on doctors and the
medicine of our time, especially of our country.
I.
Health is happiness in this life, because pleasures, honour, glory, riches and everything
which men esteemare nothing without health, because they cannot be enjoyed without
it. All the pleasure, all the honour, all the enjoyment of riches which a man can have,
are useless, intolerable, and the cause of restlessness, diffculty and impatience if
health is not the companion of pleasure, honour and riches. No one can contradict
this truth, it is unknown to no one: yet why is it that almost everybody lives as if he
neither knows it nor considers it true? How can we understand why people who are
unceasingly seeking after happiness, and knowing that they cannot be happy unless
they are healthy, do not in reality consider their health, neglecting the same, even
chasing it away it as if it were the biggest evil they wished to fee. If men passionately
desired the diseases and pains and all the miseries of which their nature is capable,
and called together all the doctors for that purpose, I do not believe that they could,
after long deliberation, give any advice whereby one could become ill and miserable
other than recommending the ordinary life which most people lead: since except for
poison which may in a short time and in small doses take away one's health and life,
one can devise no shorter way to pains, illnesses and miseries than the usual life
people lead, such as our daily experience proves, because no one is perfectly or long
healthy, and very few persons are exempt from pain, illness and misery.
138
heit bewijst, omdat 'er niemand volkomen, of lang gesond is, en seer weinig Personen
sonder pijn, siekte, en miserie.
II.
't Is een vreemde overhoopwerpinge van de geest der menschen, een gansch
onbegrijpelijke afdwalinge van haar verstand, en wille, dat se alsoo wetens, en willens
loopen in haar miserie, gedreven nogtans door een onophoudelijke begeerte, om
sonder ellende te leven in 't plaisier en de vernoeginge, die men kan trekken uyt de
gesondheit, en alle dingen die 'er in de natuur, en de wereld gevonden worden.
III.
D'enige oorsaak van dese dollicheit, die 't gansche menschelijk geslagt bezit, is de
zonde van d'eerste mensche, in welke sy alle gesondigt hebben, en den welke sy alle
navolgen. De pijn, de ziekte, en alle de ellenden sijn van de sonde, en door de sonde,
die de geest van God, en sijn ware gelukzalicheit heeft doen afdwalen, en 't lichaam
overgegeven aan de siekte, en de dood. Want wie sal ontkennen, indien de mensch
niet gesondigt hadde, dat hy vry soude geweest hebben van de siekte, en de dood?
Sijn ziel is onsterffelijk, die niet sterven kan, nog vernietigt worden, nog een eenig
oogenblik sijn sonder te denken: 't lichaamalleen kan van de ziel gescheiden worden,
en dese scheidinge is, welke men sterven noemd. Nu dat sterven, of die afscheiding
van ziel, en lichaam had onmogelijk konnen gebeuren, soo de ziele niet gesondigt
hadde, om dat de doot is de besoldinge der sonde. De sonde is dan de eerste, en ware
oorsaak van de dood, van de pijn, de siekte, en alle de miserien, die voorlopers sijn
van de doot, en de beuls, om de ziel te pijnigen, en soo lange te martelen, tot dat het
lichaam niet meer konnende lijden, de ziele daar afscheide, en overgegeven worde
aan zich selven, en aan de tormenten van de helle, soo sy hare verlorene unie met
God niet alvoorens heeft hersteld.
IV.
Soo weinig sorge als de menschen dragen voor haar gesondtheit in de tijd, als sy dit
groote goed van God ontfangen, en door middel
139
II.
It is a strange confusion of the mind of man, an altogether incomprehensible error
of mind and will, that makes him thus consciously run into misery, though driven
by the unceasing desire to live without misery in the pleasures and enjoyments which
one can derive fromhealth, and fromall things to be found in nature and in the world.
III.
The sole cause of this stupidity which has befallen the whole of the human race, is
the sin of the frst man, in whom they all have sinned, and whom they all follow.
Pain, disease and all miseries come through sin, through the sin which has caused
men to wander away from God, and from their own true happiness, and which has
delivered the body over to disease and death. For who shall deny that if man had not
sinned, he would have been free fromsin and death? His soul is immortal and cannot
die, nor can it be destroyed, nor exist one moment without thinking. The body can
only be separated from the soul, and it is this separation which we call death. Now
that death or that separation of body and soul could not have come about if the soul
had not sinned, because the wages of sin are death. Sin then is the frst and true cause
of death, of pain, of disease and of all miseries which are the precursors of death,
and the executioners who torment the soul and torture it until the body, not being
able to suffer any more, separates itself from the soul, leaving the soul to itself and
to the torments of hell, unless it has beforehand recovered its lost union with God.
IV.
People care so little for their health in times when they receive this great blessing
from God, enjoying through it the joys and blessings
140
van 't selve genieten de vreugde, en 't plaisier, de welke de gevolgen daar van sijn,
ook dan, wanneer een gesond mensch gebrek heeft van veel andere dingen, soo
onwetende syn sy ook van de ware oorsaken van de miserien, die sy nogtans selfs
op sich gehaalt hebben.
Men vind personen, soo dwaas, en opiniater, dat se geloven, dat de pijnen, en
siekten eygen sijn aan de menschelijke natuur, en dat de doot en gevolg is van 't
leven, soo dat het onmogelijk soude wesen, dat een mensch leevde sonder pijn, of
siekte, en sonder oyt oud te worden, of te sterven. Sy meinen dat het den mensch
gaat als de boomen, die door de tijd oud worden, en uytsterven, onbequaamomlanger
bladeren en vrugten te dragen. Soo sou de doot natuurlijk syn, gelijk sy se ook
noemen, met een onderscheyt van de violente doot, als jemand om komt door een
val, of door 't swaard, of diergelijke manier, die sensibel en violent voor 't oog is.
Dese opinie hoe oud dat se is, en hoe gemeen, gesustineert selfs in dese tijd by de
grote verstanden is nogtans vals, en seer dangereus. Valsch, om dat de doot is door
de sonde, en niet door de natuur. De dood en de siekten syn disordres, die niet van
de natuur syn nog van desselfs Autheur. Alles is gereguleert, uytgenomen de geest
van de mensch, die gedereguleert is. Dese opinie is dangereus, omdat sy de mensch
beneemd de kennisse, die hy nodig heeft tot de conduite van syn leven: want om dat
de menschen de doot aansien als een gevolg van de natuur, als een noodlot, als een
onveranderlijke wet, soo denken sy op geen middelen, om de dood te ontgaan, en sy
leven als of sy geboren waren, om haast te sterven, en of het sentiment van dien
heillose Philosooph waar was, die gesegt heeft, dat het best is of noyt geboren te sijn,
of ras te sterven.
V.
Daar sijn ook andere, die nog dwaser syn, sich inbeeldende, dat God een iegelijk een
dag van sterven gesteld heeft, die hy noyt sal overtreden, en voor den welken dat hy
niet sal sterven, 't sy ook hoe dat hy leeve. Dese opinie is dol en extravagant, die nog
rijm nog reden heeft, hoe seer ook de defenseurs van de selve meinen, datse de
Predestinatie wel verstaan. Men heeft alhier geen dessein, om te bestrijden Gods
Almachtige bestiering van alles, en over te gaan in de sentimenten van die gene die
de mensch independent
141
which come in consequence of it, even when they lack many other things; they bring
upon themselves many miseries because of their ignorance of the causes of these
miseries.
There are persons so stupid and self-opinioned that they believe that pains and diseases
belong to human nature, and that death is the consequence of life, so that it is
impossible for anyone to live without pain or disease or without getting old and
dying. They believe that man is like the trees which become old in time and die off,
unft to bear leaves and fruit anymore. Hence death, according to them, is natural,
although they make a distinction between natural and violent death, caused by a fall
or by the sword or by any other violent cause. This opinion, old as it is and generally
held, even by great intellects, is nevertheless false and very dangerous. It is false
because death comes through sin and not by nature. Death and disease are disorders
which do not come by nature, nor from the Author of nature. Everything is under
the lawexcept the spirit of man, which is exempt fromthe law. Their way of thinking
is dangerous because it deprives man of the knowledge which he needs for the conduct
of his life. It is because people consider death a consequence of nature, a fate, an
unchangeable law that they do not fnd the means to avoid death, and live as if they
were born to die soon, and as if the sentiment of that unholy philosopher were true
who has said that it were better not to have been born, or to die early.
V.
There are others who are still more stupid, imagining that God has ordained for
everyone the day of his death, which no one will ever be able to escape, and so no
one will die any sooner no matter how he lives. This opinion is mad and extravagant
and unreasonable, however much the defenders of the same believe that they
understand the doctrine of predestination. I have no intention here to impugn God's
almighty Rule over everything, nor to accept the sentiments of those who make man
independent of God: such theologians are, with us, considered as queer
142
maken van God: die Theologanten sijn by ons soo bizarre, als die gene, die men hier
sal attacqueren. 't Is seker, dat een gesond man, die vergif ingenomen heeft, en binnen
5 of 6 uren sterfd, niet heeft geleeft soo lange, als hy had konnen leven, en vergif
niet gegeven was, en dat geen ander oorsaak hem had doen sterven. Dit enige doet
sien, dat die man gestorven is voor sijn tijd; niet voor sijn tijd, die God hem gesteld
heeft: maar voor die tijd, die hij konde en moest geleeft hebben, indien nog vergif,
nog andere ding hem had doen sterven. Maar 't sal te pijne waard sijn, dat wat verder
in te sien.
VI.
Al wie sterft, die sterft, of als een sieke, of als een gesonde door een dood, die men
violente noemd, of eindelijk door ouderdom. Die door siekte sterft, soo men 't wel
considereert, soude niet sterven, indien hy niet siek ware geworden: of men moest
seggen, dat hy stierv' door een violente, of door de dood van den ouderdom. Soo
iemand sterft door een violente dood, die soude buyten alle tegenspreken niet sijn
gestorven geweest, indien hy had konnen ontgaan dese violentie. Maar die van
ouderdom sterft, soude niet konnen sterven, soo hy niet oud ware geworden: men
moet dan besluyten, dat een iegelijk mensche voor sijn tijd sterft, omdat hy sekerlijk
leven soude, indien hem nog siekte, nog ouderdom ware overgekomen, nog dat hem
eenige violentie aangedaan ware. Uyt dese onwedersprekelijke waarheit volgd, dat
God de mensche geen precise uure des doods geset heeft, die independent is van de
oorsaken, waar door men sterft, en dat de mensch, soo wel ten reguarde van sijn lijv',
als van sijn ziel onsterffelijk is, soo lange hy of niet siek, of niet oud word, of dat
enig geweld van buyten 't lichaam verbreke. 't Is dan seker, dat noyt iemand soude
sterven, indien dat, of hy de wijsheit en de voorsichticheit hadde, omsich voor siekte,
ouderdom, en geweld te wagten, of dat het den Autheur van de natuur beliefde de
siekte en den ouderdom weg te nemen, en aan de natuur, en alle de dingen, die men
noemd de twede oorsaken, te geven die cours, dat noyt enig geweld aan 't lichaam
geschiede, en alles sich uytstrekte tot de conservatie van het leven, en de gesondheid.
Maar sedert den val van d'eerste mensch, heeft hy verloren met alle sijne kinderen,
de wijsheyt,
143
as those whom I am attacking here. It is quite evident that a healthy man who has
taken poison and dies within fve or six hours has not lived as long as he might have
done if he had not taken the poison, and that no other cause would have made him
die then. This example shows that the man has died before his time; not before the
time which God has given him: but before the time which he could and ought to have
lived, if neither poison nor any other thing had caused his death. But it is worth the
trouble to look further into this.
VI.
Everyone who dies, dies as a sick person, or in health by violence, or lastly from old
age. He who dies from disease, if we consider it well, would not have died if he had
not been ill: or one should say that he could then only have died froma violent death,
or from the death of old age. And if he had died from a violent death, then quite
evidently he would not have died if he had been able to avoid such violence. And he
who dies of old age would not have died if he had not become old: hence we must
conclude that everybody dies before his time, because he would certainly have lived
if disease and old age had not come upon him, and if no violence had been done to
him. From this irrefutable truth it follows that God has not set a particular hour of
death for man independent of the causes through which he dies, and that man is
immortal both in body and soul, as long as he is not ill nor old, and as long as no
violence from outside breaks his body. Hence it is certain that no one would die if
he had the wisdomand caution to guard himself against disease, old age and violence,
or if it pleased the Author of Nature to take away diseases and old age, and to give
such course to nature, and to all the things, that we call the secondary causes, so that
no violence would ever happen to the body, and everything would work together for
the preservation of life and health. But since the fall of the frst man, he and all his
children have lost the wisdom to govern themselves successfully, so as to maintain
themselves in a never ending state of life and health, without illness, pain and death;
but it is the Author of nature who has, as it were, inverted the whole of nature, and
made
144
om sich soo gelukkig te gouverneren, en sonder siekte, pijn, of dood sich selven te
maintineren in een onophoudelijke staat van leven, en gesontheid; maar 't is ook den
Autheur van de natuur, die de gansche natuur als omgekeerd heeft, en de elementen,
die den mensche moesten dienen, gesteld tot de pijnigers van den mensche, en als
getuygen van des Scheppers toorn, en beginselen van de wraak en straffe die hy
bewysen sal aan een schepsel, 't welk sig de gehoorsaamheit van sijn Schepper
onttrokken heeft.
VII.
De sonde heeft niet alleen de mensche ontnomen het verstand om sich wel te
gouverneren in sijn leven, ende hem berooft van den dienst der elementen, maar hy
heeft ook d'ene mensch tegens d'ander opgehitst, soo dat om te begrijpen een staat
van ellenden, men geen ander sou konnen versinnen als de staat des menschen sints
de sonde. Hy weet niet wat hem goed is, om lang, en gesond te leven: hy heeft een
gedurige lust tot de dingen, die hem 't leven, en de gesondtheit benemen: de Lugt,
de Aarde, 't Vuur, 't Water, en al wat de natuur heeft voortgebracht, is by na sijn
vyand, sijn mede-mensch, sijn vader, sijn broeder, sijn evenaaste, sijn al te samen,
ja hy selven, tegen sich selven ingenomen; niets by na isser, dat hem niet tragt 't
leven, en de gesondheit te benemen: in dese staat brengt men sijn leven door, en 't
welk nog 't swaarste van allen is, de miserien van 't leven hebben geen einde, d'een
volgd op d'ander, en de tusschenpoosen selver, sijn maar als een praeparatie tot
nieuwe smerte, en dikwils tot een swaardere ellende, sulx men soude konnen
appliceren 't geen soo wel hier op past:
Tolluntur in altum, ut lapsu graviore ruant.
Die soort van menschen, de welke schijnen van de gesondste, en de sterkste, sijn
hier van een bewijs; want haar gesondheit, en sterkte, die selden lang duurt, doet
haar of schielijk sterven, of vervallen in de alderhevigste siektens, en de swaarste
pijnen.
VIII.
Indien de menschen haar reden gebruykten, sy souden sonder tegenspreken bevinden,
dat de waare oorsaak van alle de siektens,
145
the elements, which ought to have served mankind, tormentors of man, as witnesses
of the Creator's wrath and instruments of revenge and punishment, which He will
show to every creature that has ceased to be obedient to his Creator.
VII.
Sin has not only taken away from man the understanding to govern himself aright
in his life, and deprived him of the service of the elements, but it has stirred men up
against each other, so that one could not imagine a worse state of misery than the
state of mankind since the Fall. He does not know what is good for him, in order to
live a long and healthy life; he has a continual desire for the things which take away
his life and health: the air, the earth, fre, water and all that nature has brought forth
have almost become his enemies; his fellowman, his father, his brother, his neighbour
are all against him, he even is against himself. There is hardly anything that does not
try to take away his life and health; he goes through life in this condition, and what
is worst of all is that there is no end to the miseries of life, one follows another, and
the intervals are, as it were, a preparation for new pain, and often for worse misery,
so that one might very fttingly apply to the situation the words:
Tolluntur in altum, ut lapsu graviore ruant.
The kind of people who seem to be the healthiest and the strongest prove the truth
of these words; because their health and strength which seldom last long, are the
cause of their suddenly dying or falling into the most serious illnesses and worst
pains.
VIII.
If man used his reason he would realise that without doubt the true cause of all
diseases, of pain, and death itself, is in man himself;
146
van de pijnen, en van de dood selfs, in haar is; dat sy door onkunde, of willens en
wetens siek worden, pijn krygen, en sterven; dat sy malkander doden; en dat sy noyt
sterven souden, of enige siekte contracteren, indien sy niet door haar zonde Gods
toorn over sich ontsteken hadden, en door dagelijks den God des Hemels uyt te dagen,
sich selven toorn vergaderden als een schat in den dag des toorns, en der apenbaring
van het regtveerdig oordeel Gods Maar dit willen sy niet weten, of soo sy 't nog
weten en bekennen, soo willen sy evenwel haer leven niet aanstellen in gevolge van
die wetenschap, 't geen wy alle dagen soo veel jaren achter een ondervonden hebben;
want hoe seer men de sieken, en gesonden recommandeert de sorge van haar
gesondheid, hoe men haar de weg daar toe aanwijst, ook soodanig, dat sy daar van
bekennen geconvinceert te wesen, 't is tevergeefs by na, niemand wil de reden volgen,
syn lust nalaten, en 't plaisier van de gesondheit genieten in plaats van te lijden de
pijn, de siekte, en de dood. Maar soo men raad weet, om de pijn en de siekte weg te
nemen, en de dood te verhinderen, dat behaagt een iegelijk, en daar toe bedienen sy
sich van de Medicijns, en hare Medicijnen, voor een korte tijd: want soo sy met een
korte abstinentie van 't geen haer miserabel gemaakt heeft, en een weinig Medicijnen
de pijn, en siekte verjagen konnen, dat behaagt haar; maar nu gesond zijnde, dan
behaagt haar geen ander manier van leven, als die met haar dolle lust over een komt,
een manier, die men haar niet beter soude konnen ordonneren, om wederomin 't kort
siek te worden; soo dat sy leven als dolle en uytsinnige menschen, die sich
overgevende aan 't geweld van hare menigvuldige lusten, vervallen van d'ene siekte
in d'ander, van pijn, tot pijn, tot dat de dood alles wegneme, en haar stelle in een
staat, die waardich is haar dolle lichtveerdicheit.
IX.
Gelijk de kinderen in sonde en ongeregtigheid geboren worden, en dat haar geest
van de eerste ogenblik, dat se geschapen syn, in de disorder is, ook eer het lichaam
buyten syn Moeder geboren word, soo moet men bekennen, dat het lichaam siek is,
en in de klauwen van de dood van de eerste ure af, dat het een lichaamis. De Moeders
hebben nog minder consideratie voor de teere vrugt, die sy dragen,
147
and that he becomes ill either through ignorance, or deliberately, suffering pain and
dying; and that they kill each other; and that they never would die, nor contract any
disease, if they had not brought the anger of the Lord upon them by their sins, and
by daily provoking the God of Heaven, they increase His wrath, as they might increase
a treasure towards the Day of Wrath and of the revelation of the righteous judgement
of God. But they will not admit this, nor if they know it and admit it, will they order
their lives in accordance with this knowledge, which we have experienced everyday
for many years running; because however much one recommends to the sick and to
the healthy to take care of their health, however much one shows them the way to
do this, so that they confess being convinced of the truth of what one says, it is almost
all in vain. No one will live according to reason, and give up his lusts, so as to enjoy
the pleasures of health instead of suffering pain, disease and death. But if someone
can give them advice to take away their pain and disease and to prevent death, it
pleases everyone, and so they make use of the doctors and their medicines for a short
time: for if they can dispel pain and disease by a short abstinence from that which
has made them miserable, they are pleased; but if they are once healthy again then
no other manner of life pleases them except that which is in agreement with their
mad lusts, a manner of life than which no one could prescribe a better in order to
make them very soon fall ill again, hence they live like madmen letting their desires
have free sway over them, and then fall from one disease into another, from pain to
pain, until death takes away everything, and puts them in a state whorthy of their
mad frivolity.
IX.
Since children are born in sin and unrighteousness, and their spirit is disordered from
the moment they are created, also before the body has left the mother, so one must
confess that the body is sick and in the claws of death from the frst hour that it is a
body. The mothers take less consideration for the tender fruit they bear than for
themselves. They do not fear to eat and to drink what their lusts demand
148
als voor haar selven. Sy vresen niet te eeten, en te drinken als wat haar lust begeert,
en sy bedienen sich van een Duyvelsche list, die quader is, als men wel sou denken.
Ik moet seggen (sonder te vresen de ongenade van onse swangere Vrouwen), dat sy
niet alleen dikwils vermoorden haar eigen kinderen met moedwillig oorsaak te geven
tot een misdragt, die selden gebeurt sonder haar schuld: maar dat sy door haar manier
van leven beuls sijn van de kinderen die sy besluyten in haar buyk, de selve op een
schrikkelijke wijse pynigende in die tijd, wanneer sy gretig voldoen hare lusten onder
een heilloos voorgeven, dat sy haar lust moeten voldoen, of dat haar vrugt in gevaar
is van te sterven. Men wil nog de lusten van onse Vrouwen, als sy niet swanger syn,
enigsins in toom houden. Maar wanneer sy bevrugt syn, dan geeft men haar de losse
toom, of sy schudden 't jok van gehoorsaamheit van den hals af, en voldoen haar
lusten, of in 't openbaar onder een vrije toelating, en algemene approbatie, of in 't
heimelijk. Ellendige kinderen die alsoo een tractement ontfangen van de
onbarmhartige Moeders, te meer om dat sy de kinderen geloven onnosel te syn en
nog goed, nog quaad gedaan te hebben in haren buyk, 't welk meriteert, omsoo lange,
en soo sware pijne, en siekte te lyden door de schuld van hare Moeders. Syn de
kinderen onnosel, is het tegen de liefde, die een Moeder behoort haar vrugt toe te
dragen, wel waarom geven dan onse Vrouwen sich over aan haar lusten? die ik haar
verseker, dat haar kinderen siekte, en pijn veroorsaken, en de lichamen van die teere
vrugten verswakken, sodanig, dat sy dikwils miserabel, en mismaakt syn gedurende
haar gansche leven.
X.
De Moeders syn nog niet ver genoegt met de tormenten, die sy hare kinders in haar
lichaam aandoen, maar soo ras het kind gebooren is, soo voeden sy 't met een sog,
't welk selden anders is, als de quade spyse en drank, die sy gebruyken. Hier mede
vullen sy de teere maagjens, en verwekken maagen buyk-pijnen, braken, loop,
stuypjens, en soo veel andere kinder-siektens. Soo de Moeder 't sog niet heeft, of dat
sy te delicaat is, om haar eigen kind te voeden, en gebruyk te maken van de leden
die God gemaakt heeft, geensins ook de dertelheit, en ommede te pronken, soo geeft
men 't kind aan een Minne,
149
and they make use of a devilish cunning which is worse than one would think. I must
say, without fearing the disfavour of our pregnant ladies, that they not only murder
their own children by purposely causing miscarriage, which seldom occurs without
their own fault, but, also by their manner of living they are the executioners of the
children they contain in their wombs, torturing themin the most awful way, whenever
they give in to their greedy desires, under the bad pretence that if they don't do so
the fruit, will be in danger of dying. One tries to Control the lusts of our women when
they are not pregnant, but when they are pregnant one gives them their way, lest they
shake the yoke of obedience off their necks, and give in to their desires, either publicly
when they are freely tolerated and generally approved, or secretly. Miserable children
who receive such treatment from their unmerciful mothers, all the more because the
mothers believe the children to be unwitting and still blameless, having done either
harm or good, when in their womb, so that they do not deserve suffering so long and
so much pain through the sin of their mothers. If the children are unwitting and if it
is against the love a mother ought to bear towards the fruit of her womb, why then
does she give in to her lusts? which I assure her will cause her children illness and
pain, weakening the bodies of the tender fruits so much that they are often miserable
and mismade during the whole of their lives.
X.
The mothers have not gone far enough in tormenting the children in their wombs,
for as soon as the child is born they feed it with milk which is seldom other than the
bad food and drink which they themselves have taken. They fll the tender stomachs
with it, causing stomach- and abdominal pains, vomiting, diarrhoea, convulsions and
so many other children's diseases. If the mother has not enough milk or if she is too
delicate to nurse her own children, and to make use of the organs which God has
made, instead of only showing them off coquettishly, then one gives the child to a
wet nurse, who is usually
150
die een Vrouw is, gemeenelijk nog erger als de Moeder, selden gesond, en wijs
genoeg, omeen kind op te voeden. 't Eerste dat men de kinderen leerd, is de gulsigheit:
op de minste schreuw, die se maaken, al was 't van pijn, soo geeft men se sog, bier,
pap etc. soo dat de pijn niet wegneemd, soo schudt, en roldt men 't kind in een wieg,
om het door dese confusie als dronken te maken of fauw te doen worden, om de pyn
niet te voelen, of niet te konnen schreuwen: want de Moeders, en Minnens syn dan
gerust, als 't kind niet en schreuwd, hoe qualijk ook, dat het mogt syn, soo 't maar
door stuypen of andere uyterlijke tekenen niet betuygt de smerte die het lyd. Onse
Vrouwen syn tevreden, als sy niet weten, wat het kind deert.
XI.
De gulsicheit, en de leckernye, die men ordinaris de kleyne kinders 't eerst leerd,
begind sich met de Jaren te vermeerderen, en krygd haar wasdom in de gesette
bejaartheit, wanneer door een lange gewoonte de maag, en 't gansche lichaamgesteld
is, omlustich te vreten, en te suypen, omvan syn maag te maken het graf van allerley
spijsen. De kinderen vult men op met Melk, met Suyker, en hondert kleyne
lekkernyen, men rekt haar maagjens uyt, en men leerd haar van tijd tot tijd eten, niet
wat gesond is, maar wat lekker is, wat wel smaakt, en waar van men veel kan eten:
als sy nu tot meer jaren gekomen syn, dan kan nog de Aarde met syn vrugten en
dieren, nog 't Water met de vissen, nog de Lugt met syn gevogelte, haar buyk, mond,
oog en lust versaden, dan moet men uytvinden duysent smaken, allerley ragouts,
dingen om den Appetijt te maken, om de maag, beladen met een ondragelijke last,
te helpen teeren, 't ene gastmaal op 't ander houden, gesontheden drinken, al verdronk'
men lijv' en ziel. Na den diepen nagt-slaap, soo staat men vroeg-morgens op, om
aanstonds sich aan de morgen-drank over te geven, en de maag te openen tot de
debauches van den dach, die selden een einde nemen voor den laten avond. Den
arbeid gebruykt men of om spijs en drank te doen enigsins verteeren, of om te
verkrygen de middelen tot nieuwe debauches, want hier toe rapporteeren de menschen
alles.
151
a worse woman even than the mother, seldom healthy and wise enough to bring up
a child. The frst thing a child is taught is greediness; at the frst cry a child makes,
even if it is from pain, it is fed with milk, beer or porridge, and if this does not take
away the pain, then it is shaken and rolled in a cradle, to make it as it were drunk or
faint from the confusing movement, so that it does not feel pain or cannot cry; since
the mothers and nurses are content if the child does not cry, however bad it may feel,
if only it does not show the pain it suffers by convulsions or other outward signs.
Our Women are content if they do not know what is the matter with the child.
XI.
The frst thing one usually teaches small children is greediness and fondness of nice
things; and this grows with the years, reaching its height in corpulent middle age
when the stomach has long been accustomed to drink and eat voraciously (becoming
as it were the grave of all kinds of food). The body has also become accustomed to
this abnormal way of living. The children are stuffed with milk and sugar and
hundreds of sweet things, their little stomachs becoming stretched, and they are
taught to eat from time to time, not what is healthy but what tastes nice, of which
one can always eat a great deal; when they become older then neither the earth with
its fruit and animals, nor the water with its fsh, nor the air with its birds can satisfy
the stomach, mouth, eye, and desire, and then thousands of things with different
tastes are devised, all kinds of ragouts, things to increase the appetite, to help the
stomach with its unbearable burden to digest one feast after another, while healths
are drunk, even if body and soul should thereby be drunk, away. After a deep night's
sleep they rise early in the morning to start right away on their morning drinks,
opening the stomach to the day's debauchery, which seldom ends before late in the
evening. They work in order to help their digestion or to obtain the means for new
debauchery, since they bring everything in subordination to that.
152
XII.
In dese quade manier van leven, die alle menschen volgen, en waar van men niet
ontschuldigen kan, selfs die gene, die aller gereguleert syn, soo contracteren sy de
siektens, de pijnen, en de dood, sich dwaaslijk inbeeldende, dat de dood fataal, en
inevitabel is, en dat de siektens ontstaan, door ik weet niet wat voor onbekende, en
verborgene oorsaken. D'een wijt het de Sterren, haar quade conjunctie, en de
gevaarlijke aspecten, of aan syn geboorte onder een ongelukkig Planeet; een ander
aan de Aarde, of de Zee, die een quade damp op geefd; maar die aller religieust willen
syn, beschuldigen God, om niet te erkennen haar eigen schuld; 't is God seggen zy,
die 't leven geefd en die 't beneemd; 't is God die de mensch siek en gesond maakt;
't is God, die een iegelijk syn tijd vast bepaald heeft, en voor, of na de welke men
niet sterven kan. Een iegelijk moet leven, soo als 't hem behaagt, en soo als 't hem
gebeuren mag, met moet eeten, en drinken, men moet vrolijk syn en bonne chere
maken, soo lang men kan, als de tijd komt, dan moet men sterven, en sich over geven
aan de onvermydelijke noodsakelijkheit. Dus raisonneert een iegelijk mensch, of ten
minsten hy leefd sodanig, als of hy niet anders raisonneerde: daar syn weinig personen,
die gebruyk van haar reden maken, en met sorge studeren, om haar leven, en
gesondtheit van Lichaam, en Ziel te bewaren.
XIII.
De grote ellende waar in de menschen vervallen syn, en 't verdriet om die ellende te
dragen, heeft nogtans al van aan begin des werelds de menschen enigsins doen soeken
middelen, om sich te verlossen, van haar ellende, of voor deselve enig soulaas, en
verligtinge te vinden: en hoe onagtsaam dat ook de menschen zyn, soo hebben se
egter dit dessein seer gepousseert, en daar in geresceert: evenwel als men te regt
ondersoekt, de kennisse die veele daar van bekomen hebben, en die sy seer hoog
roemen, soo moet men bekennen, dat de selve niet veel beter is, als de volcomene
ignorantie. De oudheit, die men voor soo wijs, soo geleerd, en soo ervaaren aansiet,
en met sulk een diep respect venereert, hoewel veelen hedendaags soo blind niet
meer
153
XII.
From this bad way of living of which everybody is guilty, and from which no one
can excuse himself, not even those who live most orderly, they contract diseases,
pains and death, foolishly imagining that death is fatal and inevitable and that diseases
come from I don't know what unknown and hidden causes. Some put it down to the
stars, their bad conjunction and dangerous aspect, or to their birth under an unlucky
planet; others think it due to the earth or the sea which give off bad vapours; but
those who wish to be the most religious accuse God, so as not to confess their own
sin; it is God they say Who gives life and takes it away again; it is God Who makes
man rich and healthy; it is God Who has determined for everyone his time, before
or after which he cannot die. Everyone should live as he pleases, and as is his lot, so
man must eat and drink, be jolly and make good cheer, as long as he can; when the
time comes then he will have to die and to resign himself to this unavoidable necessity.
So everyone reasons or at least lives as if he could not reason otherwise; there are
few people who use their reason and study carefully how to preserve their life and
the health of body and soul.
XIII
The great misery which has befallen mankind, and the sorrow of bearing this misery,
has at least led men, from the beginning of the world, to seek for means to save
themselves from the misery or at least to fnd some mitigation of it; however
thoughtless they are, they have had at least this earnest intention, and have succeeded
in carrying it out; but if one rightly examines the knowledge which many have
obtained about these means, and which they pride themselves on, then one must
confess that the same is not much better than absolute ignorance. Antiquity, which
is considered so wise, and learned, and experienced, and which is treated with so
much respect and veneration (although many people nowadays are not so blind), I
say antiquity
154
syn, ick segge de Oudheit, die heeft ons schriften, en boecken nagelaten vol van
Recepten, en regels voor de conduite van het leven. De Poetische societeyt van
Salerna heeft ons een Schole gegeven, om te leren wat gesond of ongesond is. De
bekende J. BEVERWIJK heeft onse Natie een Schat der Gesondheit en Ongesondheit
mede gedeelt, die een rapsodie is van alles by na wat voor die tijd van de Medicijns,
en insondert der Poeten op die materie gesegt was. Maar soo 't my geoorloft is, te
seggen wat my daar van dunkt, na dat ik met alle mogelijke attentie en sonder
praeoccupatie de selve geexamineert hebbe, soo schijnt het my toe, dat haar meeste
regels of onseker syn, of valsch, om dat sy, of gesogt hebben de lust van de mensch
te gelijk te contenteren, of dat sy gebouwd hebben op de losse grond van de
bedriegelijke experientie, of dat sy verward syn geweest in de afdwalingen van haar
redeneringen, die sy gemaakt hebben in de duysternisse van haar vooroordeelen, en
valsche principien, door de precipitatie van de geest, aangenomen, of eindelijck, om
dat sy te jong syn geweest, en niet versien met soo veel noodsakelijke experientien
uyt de Physica, Anatomie, Chemie, en andere konsten, en wetenschappen, die eerst
dese onse eeuwe hebben beginnen ontdekt te worden.
XIV.
Men vindt drie soorten van menschen, die schynen compassie te hebben met de
ellenden van de menschen, en die daarom studie gemaakt hebben, van te soeken de
middelen tegens de selve: d'eerste soort begrypt het gemene Volk, en insonderheit
de Vrouwen, die duysenden van remedien opgesamelt hebben tegens de siekten,
pijnen, en accidenten, die de menschen lyden. Maar d'ervarentheit heeft al lang doen
sien, dat dese kennisse meer quaad doet als goed: daaromheeft sich een tweede soort
opgeworpen, die men Quak-salvers, en Meestressen noemd: dese beroemen sich
grote dingen, en verkrygen dikwils een grote reputatie, en een magtig credit, door
de domme en losse onwetenheit der menschen, en door een listicheit, en
ongelooffelijke stoutheit, van sich te beroemen haar wonder-werken, en grote curen,
waar van sy 't bewijs dikwils door valsche getuygen, en gesegelde brieven van Princen,
en Overheden sub- en ob-reptijf verkrygen. De derde soort syn de Medicijns, waar
onder behoren de
155
has left us writings, and books full of prescriptions and rules for the right conduct
of life. The poetical society of Salerna has produced a school to teach what is healthy,
and what is unhealthy. The well known J. BEVERWIJK has given our nation a Treasure
of Health and Disease which is a rhapsody of almost everything that had been said
on that subject before that time, by doctors and especially by poets. But if I may say
what I think, after having examined the same with every possible attention and
without preoccupation, then it seems to me that most of their rules are uncertain, or
false, because they have tried to satisfy the desires of men at the same time, or they
have built on the insecure foundation of deceptive experience, or they have been
confused in the aberrations of their reasoning, which has been darkened by their
prejudices and they have accepted false premises by the impulsiveness of their minds,
or they have been too young, and not provided with the very necessary experience
of physics, anatomy and chemistry, and other arts and sciences which have only just
begun to be discovered in our century.
XIV.
There are three kinds of people who seem to have compassion on the miseries of
mankind, and who, therefore, have made a study of seeking the means of combating
them: the frst kind comprises the common people, especially the women, who have
collected thousands of remedies against disease, pain and accident from which man
suffers. But experience has long shown that this knowledge does more harm than
good; therefore a second kind has arisen which men call quacks and masters. These
pride themselves on doing great things, and often attain a great reputation, and win
faith through the stupid and desultory ignorance of the people, and by their own
cunning and unbelievable boldness in blowing their own trumpets about their miracles
and great cures, sub- and obreptiously obtaining the proofs of them from false
witnesses, and sealed letters of princes and authorities. The third kind are the doctors
including the surgeons and dispensors; these, to say nothing of ancient times, the
knowledge, of which
156
Chirurgijns, en Apotekers: dese, om niet te spreken van de oude tijden, welkers
kennisse ons weinich raakt, syn 't hedendages, die Privilegie, Authoriteyt, en als een
particulier ministerie hebben, omde dood te bevegten, de pijne, siektens, en accidenten
te genesen, en de mensch raad te geven, om gesond, en lang te leven, of indien
mogelijk was, noyt te sterven, en altijd frisch en wel te wesen.
XV.
't Syn waarlijk de goede Medicijns, waar aan de wereld de aller meeste obligatie
heeft, om dat sy van der selver ministerie meer dienst, en goed ontfangt, als van alle
de andere. Soo 't my geoorloft is de waarheit te seggen, soo komd d'eerste rang van
die gene, die de menschen goed doen, aan de ware gesanten Gods, aan de
Boodschappers des Vredes, tusschen God, en de mensche; de tweede behoort aan
de Medicijns, en de derde aan de Coningen, Princen, en Overheden, met alle de gene,
die daar aan dependeren; want als men 't wel considereert, soo sal dit soo paradox
niet syn: de Ziele is immer het waardigste van de mensch; nu die is verloren voor
ewig, indien sy sich niet met God laat versoenen door de Gesanten van Christi wegen:
't lichaam maakt de geest nog ellendiger door de siekte, pijne, en de dood, indien dat
'er geen ware Medicijns te vinden zyn: maar de gansche mensch is t'enemaal verloren,
en ontbloot van 't secours aan Ziel, en Lichaam, indien dat de Aarde, die anders een
verschrikkelijke wildernisse is, niet verdeelt sy in Koninkrijken, Prinsdommen, en
Republijcken, wiens goede order gestabiliseert sy, en gemainteneert worde door de
authoriteyt, en magt van Koningen, Princen, en Staten.
XVI.
Soo veel estime als de ware Medicijns verdienen, soo seer syn te veragten 't Volk,
de Quak-salvers, de Meestressen, en de Naam-Doctoren, die onder pretext van een
charitable dienst, vuyl gewin soecken, en sich niet ontsien op belofte van genesing
de menschen te tormenteren, siek te houden, dikwils ook sieker te maken, en sonder
vrese van gestraft te worden, te spelen met het dierbare leven, en
157
does not concern us now, are at the present day those who possess the privilege,
authority and, as it were, the special ministry of fghting death, of bringing relief in
cases of pain, disease and accidents and of giving men advice as to how to live long
and in good health and if it were possible, never to die, and always be fresh and well.
XV.
The world owes indeed most to the good doctors, because it receives more good
service from them, than from all the others. If I be allowed to speak the truth, then I
say that among those who do good to mankind, the true ambassadors of God, the
Bringers of Peace between God and men come in the frst place; in the second place
come the doctors, and in the third the kings, princes and those in authority with all
those who are connected with them; well considered this is not so paradoxical: the
soul is indeed the most valuable part of man; and it is lost for ever if it does not let
itself be reconciled with God through the ambassadors of Christ: the body makes the
soul still more miserable through pain, disease and death, if there are no true doctors
to be found: but the whole of mankind is lost, and devoid of succour for body and
soul, if the earth, which otherwise is an awful wilderness be not divided into
kingdoms, princedoms and republics, and good order in them being established and
maintained by the authority and power of kings, princes and states.
XVI.
As much esteem as the true doctors deserve, as much should the people, the quacks,
the masters and the doctors in name be despised, who under the pretext of rendering
a charitable service seek unclean gain, and do not hesitate to torment men with the
promise of curing them, keeping them ill, often making them worse, and without
fear of punishment, playing with valuable life, and invaluable
158
onwaardeerlijke gesondheit. Soo men refexie maakt op 't geen alle dagen gebeurd,
men sal vinden dat het getal van de ware Medicijns niet seer groot is, dat weinich
menschen weten, wie een ware Medicijn is, en dat de meeste liever leven en sterven
in de miserien, als dat sy haar toevlucht souden nemen tot die ware Medicijns, om
door der selver raad, en hulpe gesond en lang te leven, en eindelijk sagt en salig te
sterven.
Sy leven by na alle op 't hasard, na haar lust en fantasie, na de gewoonte, of na de
raad van d'een en d'ander, in haar siektens, en pijnen sich overgevende aan de heillose
maximen van Wijven, Quak-salvers, Snijers, Barbiers, Apothekers, Naam-doctoren,
en al wie los en ligtveerdig genoeg is, omraad te geven, alles geloven sy, alles nemen
sy aan, en lopen van 't ene exces tot het andere.
XVII.
't Is hier de plaats niet, om in 't brede uyt te leggen alle de onheilen, die gebeuren,
door dien de menschen malkander raad geven, sonder te hebben die grote kennisse,
de welke een waar-Medicijn maakt, die niet te verkrijgen is als door een grote studie,
en arbeid, van lange jaren; maar de naam-doctoren, sonder dese studie, en arbeid,
geven sich uyt voor ware-Medicijns, en bedriegen de menschen met de titel van haar
Charakter, en de reputatie, die sy sonder verdiensten verkrygen door fnesse, en 't
faveur van haar vrienden, en aanhangers. Dese naam-Doctoren doen meer quaats,
als men weet: want niet alleen dat d'Aarde haar fauten, en moorden bedekt: maar
haar naam, en charakter defenderen haere abuysen, en de reputatie, die sy door fnesse
maken, doet haar dwalingen voor goed keuren. Enige lieden by ondervindinge geleert
hebbende, wat sy syn, hebben weinig geloov' in 't gene sy sustineren, maar de meeste
menschen, onkundig van 't geen sy doen, nalatig om het te ondersoecken, en
onbequaam om van alles wel te oordeelen, geven haar volkomen geloof, haar
vertrouwende haar leven, hasarderende haar gesondtheit, en lydende, op goede hoope,
de tormenten van hare quade Medicijnen, en verkeerde methode. Sy laten d'Aders
openen, en 't bloed, (die kostelijke schat des levens, die grote pylaar van 't gebouw
des lichaams,) sich
159
health. If one thinks over what happens everyday, one will see that the number of
true doctors is not very large, that few people know what a true doctor is, and that
most people would rather live and die in misery, than have recourse to true doctors,
so as to live long and healthy lives with their help and advice, and die at last easily
and blessedly.
They almost all live haphazardly, according to their lust, and imagination, according
to custom, or according to the advice of this one or that, in their illnesses and pains,
giving themselves up to the useless maxims of females, quacks, cutters, barbers,
dispensers, shain doctors and all who are frivolous and lighthearted enough to give
advice, believing everything, accepting everything, and going from one excess to
the another.
XVII.
This is not the place to give a full explanation of the disasters that happen, when
people give each other advice, without possessing the wide knowledge which a true
doctor has, which cannot be obtained except through years of extensive study and
work: but the shain doctors without this study and work, give themselves out for true
doctors, and deceive the people with their title, and obtain reputation without deserving
it, by their clever cunning, and the favour of their friends and connections. These
name-doctors do more harm then one knows: since not only are their faults and their
murders covered up under the earth, but their name and character defend their
wrongdoings, and the reputation which they make by their shrewdness causes them
tobe considered right when they err. Some persons having learned by experience
what they are, have but little faith in what they profess to be able to do, but most
people are ignorant of what they do and neglect making investigations about it, and
being unable to judge properly about everything, give themtheir full trust, entrusting
their lives to them, risking their health, and suffering hopefully the torments of their
bad medicines and wrong method. They allowtheir veins to be opened, and the blood
(the costly treasure of life, the great pillar of the building of the body) to be drained
off in pounds, in
160
by geheele ponden aftappen, op hope van verkoeling, in de hitte van een Koorts, die
men wel blussen kan door andere en secuirder middelen. Sy laten sich purgeren van
dag tot dag, dikwils een maand of drie of vier agter een in siektens, die men sonder
soo veel purgeren menigmaal 5 of 6 dagen kan genesen. De Koortsen, die gemene,
en gevaarlijke siektens, willen sy verdryven met haar Koeldranken,
Juleppen-Apozemas, en andere, grote, en walgagtige zappen, daar 't seker is, dat
men hondert Koortsen, selfs den quartein, met kleyne, fjne, en aangename
Medicijnen, sonder enig perijkel, kan genesen, in weinig dagen, of twe drie weken,
terwijl andere maanden, en jaren gaan quynen, sonder gesond te konnen worden. De
siektens van de na-Somer, die oordeelt men soo gevaarlijk en soo maligne te syn,
men beschuldigt de Lugt, de Zee, d'Aarde, en somtijds Gods onmiddelijke bestieringe,
sonder te denken dat aan de eene zyde de debauches, en 't overvloedig eten van Fruyt,
en 't drinken van nieuwe Wijn, en aan d'ander zyde, als nu iemand siek is geworden,
de Doctoren, met laten, purgeren, en Koeldranken de ware oorsaken zyn en van de
siektens, en van de maligniteyt, die men vind in de siektens, welke ganse Steden van
Holland in de na-Somer aantasten.
XVIII.
't Is een van de grootste ongelukken voor de menschen, dat sommige Medicijns,
sonder te kennen d'onsekerheit van die Medicijne, waar van sy professie maken, alles
derven hasarderen, sich inbeeldende, dat de Konst der Medicijne een Konst is, alleen
om geld te winnen, en eer en reputatie te verkrygen.
Een Goed-Medicijn meriteert de reputatie en d'estime van alle menschen; hy
behoort rijk te wesen, om dat hy procureert aan de rijken, dat se gebruyk konnen
maken van haar rijkdom. Maar Goddelose naam-Doctoren! die sonder studie, en met
een Promotie voor geld verkregen, sich selven uytgeven voor de gene die sy niet en
syn. De menschen veragten, en met reden, een Doctor, die een dronkaart is, om dat
sy een man niet bequaam oordelen, om haar te dienen, diens herssenen door den
drank ontsteld syn: maar indien sy wisten, dat een ignorans nog veel onbequamer
was, om waar te nemen dat grote offtie van een Medicijn, sy souden schrikken dat
sy alle dagen lijv', en leven overgeven aan
161
the hope of cooling the heat of a fever, which one can overcome by other and safer
means. They let themselves be purged fromday to day, often for three or four months
running, for diseases which one can often cure without so much purging in fve or
six days. They try to cure the fevers of bad and dangerous diseases by cool drinks,
julep and apozemas, and other great and nauseous juices, since it is certain that one
can cure a hundred fevers even the quarterly, with simple, nice and pleasant medicines,
without any danger in a few days, or in two or three weeks, whereas other patients
remain sickly for months and years, being unable to recover. The diseases of the late
summer are judged to be very dangerous and malignant, the air, the sea, the earth,
and sometimes God's immediate Will are blamed without it being realised that on
the one hand the debauchery and the immoderate eating of fruit and drinking of new
wine, and on the other hand the doctors of these patients with their prescriptions of
purgation and cool drinks, are the true causes of the diseases and of the malignancy,
that one fnds in these diseases that affect whole towns in Holland in the latter part
of the summer.
XVIII.
It is one of the greatest misfortunes for people that some doctors not realising the
uncertainty of the medicine which they profess, dare to hazard everything, imagining
the art of medicine to be an art only of gaining money and honour and reputation.
A good doctor deserves a good reputation and the estimation of everybody; he
deserves to be rich, because he makes it possible for the rich to make use of their
riches. But the godless shain doctors! who without study and with a doctor's title
obtained with money, giving themselves out to be what they are not! People rightly
despise a doctor who is a drunkard, whose brains are affected with drink: but if only
they knew that an ignorant doctor was still more unft than a drunkard to carry on
that great profession of a doctor, they would be afraid to give their body and life
everyday into the hands of doctors who know so little of what they ought to know.
People are usually infuenced by
162
Doctoren, die soo onwetende syn in 't geen, 't welk sy behoorden te weten. De
menschen sien meestentijd op 't uyterlijke, sy oordeelen na den schijn, na de jaren,
en de reputatie, die een Doctor heeft; en 't welk nog het ergste van allen is, veele
verkiesen sich een Doctor, en beelden sich in, dat sy den besten by haar hebben, om
dat hij van haar bloed-vrienden is, of gerecommandeert door iemant van hare goede
bekenden, of om dat hy is een Doctor van een Coninck, of van een Prins, of van een
ander groot huys, om dat hy d'een of d'ander Cuur, die wel gelukt is, gedaan heeft,
of om dat hy de mine heeft van een eerlijk man, om dat hy wel weet te spreken, en
sich wel voor te doen, om dat hy iets kan segggen, 't welk de sieke verstaan kan, en
dat over een komd met syn oordeel. Daar syn 'er ook die sich bedienen van die
Doctoren, die 't minste geld nemen voor haar visite, of die een gemeen interest hebben
met den Doctor. Andere, die laten een ordonnantie van een Doctor aan hare ordinare
Apoteker sien, en geloven dat den Doctor goed of niet goet is, na 't rapport van den
Apoteker.
XIX.
Op soo een wijse bedriegen de naam-Doctoren 't volk, en wederom 't volk bedriegt
sich met de quade keur, die het doet. De naam-Doctoren maken haar practijk, estime,
en reputatie door fnesse, door aanhang van Apotekers, Chirurgijns, Vroedvrouwen,
en andere. De andere menschen syn of de gene, die sich laten bedriegen, of die haren
Doctor met recommandatien over al in dringen, gevende hemalle lof, die sy bedenken
konnen, desen in alles prysende, en anderen veragtende, sonder dat sy de minste
bequaamheid hebben om te konnen oordelen, wat een goed Doctor, en wie haar
recommandatie waardich is.
In dese confusie soo hebben alle Doctoren haar aanhang, haar vrienden, en vyanden,
reputatie, en veragtinge, en een fortuyn, gemeen met andere menschen. D'ene Doctor
haat, benijd, en calangeert den ander; in Consultatien soo disputeren se, niet om 't
welvaren van de sieke, maar om sich te verheffen d'een boven d'ander, al was 't tot
koste van het leven van haar patint: niemand wil cederen, elk beroept sich op syn
experientie, of bedient sich door een fjne streek
163
outward things, they judge according to appearance, according to the age and
reputation which a doctor has; and what is worst of all, is that many people chose a
doctor and imagine that they have the best, because he is a blood relation of or
recommended by one of their good acquaintances, or because he is the doctor of a
king or of a prince, or of another great house, or because he has succeeded in some
cure or other, or because he has the airs of an honest man, because he can speak well
and make a good impression, because he can say something which the patient can
understand, and which coincides with his judgement. There are those who take the
doctor who asks least money for his visits, or because they have some common
interest with the doctor. Others who let their ordinary apothecary look through a
prescription of a doctor and believe the doctor to be good or not good, according to
the report of the apothecary.
XIX.
In this way the name doctors deceive the people, and the people themselves deceive
themselves with the bad choice they make. The name doctors make their practice
and reputation by their clever ways, by their connections with apothecaries, surgeons,
midwives and others. The other people are either those who let themselves be
deceived, or those who recommend their doctor everywhere, praising him much, in
every way they can think of, and disparaging others, without possessing the least
ability to judge what a good doctor is, and which one is worthy of their
recommendation.
In this confusion, all doctors have their followers, their friends and foes, their good
or bad reputation, and their fortune, just like other people. One doctor hates, envies
and speaks evil of another. In their consultations they do not discuss the welfare of
the patients but their competition with each other, even at the risk of the patient's
life: no one wants to give in to another, everyone justifes himself by his experience,
or by some cunning trick wins the
164
van 't faveur van de sieke, of overwind door de authoriteyt van een ander Medicyn,
die van syn Cabale zijnde, hem helpt defenderen. Dikwils isser ook een van de
vrienden, die verwaantheit genoeg heeft, om te geloven dat hy habiel genoeg is, om
de questie te decideren; of daar komd een Apoteker, die met de sieke familiaar is,
en hem in d'een of d'ander kleynder ongemak, wel eens wat raad gegeven heeft, dese
met een grote presumptie van sich selven, onderneemt de twistende Doctoren te
scheiden, met d'een of d'ander te helpen, of met sich in de plaats van beide te stellen,
en de cure van de siekte op sich te nemen, en 't gaat dikwils soo, dat de sieken, en
de vrienden, in de ongerustheit, die sy hebben door de dissensie van de Doctoren,
liever haar willen overgeven aan een ignorante Apoteker, als langer gequeld te worden
met een questie, die haar niet raakt, nog die sy niet konnen termineren.
XX.
By aldien de naam-Doctoren een Conscientie hadden, soo souden sy niet alleen sich
selven versien van nodige kennisse in een Ampt van soo veel importantie, maar sy
souden ook compassie hebben met de sieken, die voorwaar miserabel genoeg syn,
en niet verdient hebben aan haar, om met nodelose dispuyten ontrust te worden; men
kan immers geen siekten genesen met woorden, en dispuyten: wat voordeel doen
dan de hevige hacquettens, en dikwils de injurieuse bejegeningen tusschen de
Doctoren? Soo men de siekte wel moet ondersoeken, en alles te regt penetreren tot
in de grond, seer wel, laat dat een iegelijk doen, soo veel hij kan, maar wat doen de
dispuyten, het kijven, het schelden, en al 't liegen en lasteren daartoe? daar syn andere
Doctoren, die dese fout na laten, met te vallen in een andere, die niet minder is. Sy
hebben haar credit, en een ligue met malkanderen gemaakt om noyt te disputeren,
altijd eens te syn, en de sieke gerust te stellen: dat hy word gehandelt van verscheide
Doctoren, die syn siekte wel verstaan, die van een en 't selve Advijs syn, en aan wien,
na gedane Consultatie, niets manqueert van te hebben uytgevonden alles 't welk hem
nodig is. Dese gewoonte is loffelijk. Maar, om dat se geobserveert word onder de
naam-Doctoren, en tot haar fondement heeft het interest van geld, en reputatie, niet
de sorge van de sieke,
165
favour of the patient or succeeds through the authority of another doctor, who, being
of his cabal, helps to defend him. Often there is one of his friends who is conceited
enough to believe that he is suffciently clever to decide the question; or an apothecary
comes who knows the patient and has given him advice in some small indisposition,
or other, who with great presumption, undertakes to separate the quarrelling doctors,
by helping this one or that, or by putting himself in the place of both of them, and
taking upon himself the cure of the patient, and often the patients and the friends, in
their anxiety, brought about by the different views of the doctors, rather put themselves
in the hands of an ignorant apothecary, than be worried any longer by a problem
which does not affect them, and which they cannot solve.
XX.
If the so called doctors had any conscience they would not only equip themselves
with the knowledge necessary for so important an offce, but they would also have
compassion on the patients, who are indeed miserable enough, and who do not deserve
to be upset with unnecessary disputes; what is the good of the bickering and the often
injurious calumny among doctors? If one has to examine the patient so as to get a
thorough insight into his case, very well, let everyone do everything he can, but what
is the good of the disputes, the quarrelling, the blaming, and all the lying and evil
speaking? There are other doctors who are not guilty of this fault, but who fall into
another which is no less bad. They have made an agreement with each other never
to dispute each other's methods, but always to agree, and to reassure the patient: that
he will be treated by various doctors who understand his disease, and who will give
the same advice, and to whom no blame can be attached of not having found out
after consultation, everything that is necessary for the patient. This is a praiseworthy
custom. But because it is observed by the so-called doctors, and their work is based
on money interest, and reputation, and not on the care of the sick, and because it is
the pillowof the laziness and obstinacy of those doctors, who will not learn any more
than what they
166
en, om dat het is het oorkussen van de luyheit, en de obstinaatheit van die Doctoren,
die niets meer willen leeren, als 't welk sy in haar jeugd geleerd hebben, soo is dese
vreedsame ligue onder de Doctoren d'allerpernicieuste, die men soude konnen
bedenken.
Daar is nog een soort van Doctoren, die geen ander interest, hebbende als eer, en
geld, sich wagten van dispuyten, of met andere Doctoren, of selfs met de sieken, en
dien 't evenveel is, wat datter geschiede, als maar de sieke tevreden is, en hare visitens
admitteert, dese studeren, om haar mededoctoren in alles te behagen, in te gaan in
haar sentimenten, den sieke en alle die 'er by zijn, op alle bedenkelijke wijse te
fatteren, en haar selve aangenaam te maken. Wil de sieke purgeren, sy approberen
sulx, ja prijsen syn gauwicheit, dat hy selfs heeft uytgevonden sulk een goede remedie;
heeft hy ergens lust toe, sy staan 't hem toe, en 't geen een klaar bewijs is, dat dese
Doctoren ware sceptici syn, op dat ik niet segge atheisten, sy sullen op een en de
selve dag sieken visiteren, die van de selve siekte te bedde leggen, en van 't selve
naturel syn; sy sulle egter contrarie remedien ordonneren, niet omdat sulx van noden
is, maar om dat sy d'ene sieke opd'een, en d'ander op een ander manier, menen te
konnen behagen.
Anderen syn soo los, en negligent in de sorge, die men voor een sieke behoort te
hebben, dat sy selfs in Consultatien (en lieve God! wat doen die Doctoren dan, als
sy alleen syn,) maar tien of twaelf woorden spreken, en aanstonds sonder een net
examen van de siekte, en des selfs oorsaken, van de natuur, en het temperament van
de sieke, en van veel diergelijke dingen, voorstellen een purgatie, een clister,
aderlaten, een koel- of sweetdrank; want dit en nog wat wijve- en keuke-raad bestaat
by na haar gehele wijsheit, en practijcque. Dit dan gedaan zijnde, gevense de sieken
een kort en een aangenaam discours, waarvan sy eenige gestudeerde Formulieren
hebben, om te capteren de goede gratie van de sieke, en die 'er by syn: die ik bekenn,
dat sy alle soo aangenaam weten te bedriegen, met sulk een gratie, en fjne conduite,
dat sy tonen te syn groote Politiquen, en Bedriegers, als sy syn onnosele en arme
Medicijns. Daar is nog een soort die dikwils my confusie gegeven hebben; sy
affecteren sodanig 't sy uit malitie, 't sy door een kinderlijke en ignorante timiditeyt,
de reputatie van voorsichticheit, dat sy niet dorven doen, 't geen nodig is, soo sy sien
of den patint daar toe niet genegen, of dat sy vresen, dat het maar by iemand suspect
soude wesen: in soo verre, dat sy my in Consultatien bekend hebben, dat de remedien,
167
learned in their youth, this most peaceful union among the doctors is the most
pernicious one that could be imagined.
There is still another kind of doctor who takes no other interest in his work than to
gain honour and money, avoiding disputes with other doctors or even with the patients,
and to whom it does not matter what happens, if only the patient is satisfed, and
permits his visits. These study to please their colleagues in everything, doing what
they like, in every possible fattering way the patient and those who are with him,
and making themselves agreeable. If the patient wants a purge, they approve of it,
nay praise his cleverness in thinking of such a good remedy; if he has a particular
wish they give in to it, and what is a clear proof that these doctors are true sceptics,
if not atheists, is that visiting on one and the same day patients lying in bed with the
same disease, and with the same sort of constitution, they will order contrary remedies
not because this is necessary, but because they think they can please the one patient
in the one way, and the other in the other way.
Others are so fippant and negligent in the care one ought to have for a patient,
that even in a consultation (and good Lord what do these doctors do when they are
alone?) they only speak ten or twelve words, and right away, without a proper
examination of the disease and its causes, of the patient and his temperament and
many such things, prescribe a purge, au intestinal injection or even a blood letting,
a cooling or a sweat promoting drink; since almost the whole of their wisdom and
practice consists in this, and in more of such old women and kitchen advice. Having
done this, they give the patient a short and pleasant discourse, using some studied
formulas, to obtain his good opinion and that of those who are with him: whom I
confess they all know how to deceive in such a pleasant way, and with such grace,
and refned manners, that they prove themselves to be as great politicians and
deceivers as they are poor and stupid doctors. There is a kind of doctor which has
often bothered me: they affect either out of malice or out of a childish and ignorant
timidity, so much cautiousness that they do not dare to do what is necessary, if they
see that the patient is not inclined for it, or if they fear that someone might be
suspicious about it: so much so, that they have confessed to
168
die ik voorstelde goed en nodich waren. Maar dat sy niet dorsten de selve ordonneren
uyt vrese, dat indien den Patient niet gesond wierde, men haar soude beschuldigen.
Ik heb nog een ander soort seer veel gevonden, en die my de ergste van allen schynen,
't syn die Doctoren, die haar sieken genesen met drie Recepten: 1. Is de Visite; 2. Is
het soete Discours; 3. Is de Tijd; waar by sommige nos een vierde voegen, 't welk is
een Gebed, dat sy doen voor de sieke, soo prophaan als sy syn: want (sonder dat ik
sustineer dat een Medicus een atheist, of Libertijn moet wesen) wat doet haar Gebed?
dat is niet van de functie van een Doctor; ja 't is God te tenteren, dat men in plaats
van Medicijnen te ordonneren, en te gebruyken de natuurlijke middelen, die God
geschapen heeft, begeerd, dat hy een mirakel sal doen, en dese Patient genesen sonder
middel, en op een extraordinare wijse: soo dat als een Doctor als een furieus, en
opregt gebed dede, 't welk men van dese Hippocriten niet kan presumeren, soo is 't
een tentatie die hy God aandoet, om dat het syn plicht is, remedien te ordonneren,
en niet den Voor-bidder te spelen.
XXI.
Het Ampt van een Doctor is soo nodig, en verdient soo veel estime, dat niet alleen
van ouds af, maar ook nog heden de wereld vol van Medicijns is, en dat die gene,
die de selve veragten in de tijd, dat sy meinen haar raad niet van doen te hebben, in
de nood egter gedwongen syn, de selve te consulteren; en sich te dienen van hare
ordres, en remedien. Maar indien dat de Doctoren alle eerlijke luyden waren, wijs,
en vroom, en met rijkdom, en andere exterieure qualiteyten voorsien, waar voor de
menschen veneratie hebben; indien dat sy sich wel acquiteerden van haar devoir, dat
sy de dronkenschap, en de debauches, die sy in anderen condemneren, selfs nalieten,
indien sy op een manier die meer charitabel was, als die van de Gasthuys- en
Stads-Doctoren den armen en ellendigen met haar Remedien bedienden, indien sy
leefden onder malkanderen sonder die duyvelsche Nijd, en afgunst, malkander niet
hatende, of slaande, wanneer d'een een Patient meer heeft als d'ander, indien sy
eindelijk aan al de wereld preuven gaven van haar ongeveinsde Liefde, om de
menschen
169
me in consultation, that the remedies which I prescribed were good and necessary,
but that they themselves had not dared to prescribe them, out of fear that if the patient
did not recover they would be blamed.
I have also very often found another kind, which seems to me to be the worst of
all, the doctors who heal their patients with a prescription divided into three parts:
1. their visit; 2. gentle discourse; 3. the time; to which some add a fourth which is a
prayer, which they say for the patient however imbelieving they may be, for (without
wishing a doctor to be an atheist or a free thinker) what is the good of their prayer?
that is not the work of a doctor; nay, it is tempting God, when instead of prescribing
medicines, and using the natural means which God has given, they desire God to
work a miracle, and cure the patient without using the natural means, in an
extraordinary way: so that if the doctor says an earnest and sincere prayer, which
one cannot believe possible for these hypocrites, well then he is tempting God,
because it is his duty to prescribe medicines, and not to play the intercessor.
XXI.
The offce of doctor is so necessary, and deserves so much esteem that not only from
time immemorial, but also to day, the world is full of doctors, and those who look
down upon themin times when they do not need themare, in times of need, compelled
to consult them and to avail themselves of their prescriptions and remedies. But if
all doctors were honest people, wise a pious, and endowed with riches, and other
exterior qualities, for which people have veneration, if they acquitted themselves
well of their duty, and refrained from drunkenness and debauchery, which they
condemn in others, if they were more charitable, served the poor and miserable with
their remedies in a more charitable way than the town- and hospital-doctors do, if
they mixed with each other without devilish envy and jealousy, not hating nor
attacking each other when one has one patient more than another, if fnally they gave
proofs to the world of their unfeigned love in helping the people, and in giving them
their disinterested careful attention in fnding out everything
170
te helpen, en van haar gedesinteresseerde sorge, om alles uyt te vinden, wat tot het
leven en de gesondtheit van noden is, soo soude voorwaar haar Ampt meer estime
waardich syn, en verkrygen, als enig ander employ van de wereld. Maar nu is 't geheel
anders, en de menschen klagen altijd over de fauten van de Medicijns, en dat niet te
vergeefs: want waarlijk, soo groot als haar ampt is, soo menigvuldich syn de gebreken
van vele Doctoren, die weinig studie hebben, geen ware deugd, en geen ander interest
als geld, en reputatie. Soo men maar let op de tijd, die sy nemen, om haar visitens te
doen, soo men gedenkt, dat sy roemen op haar grote practijk, op hondert en meer
visitens, die sy seggen, dat sy op een dag doen, soo sal men wel daar uyt alleen sien,
dat haar ware interest niet is de sieken te cureren, maar geld te winnen door korte en
vele visitens. Is 't wel geloofelijk dat een Doctor sich wel gequeten heeft van syn
devoir indien hy vier sieken, die in verschelde huysen leggen, de visite geevd in een
uir? kan hy soo ras alles penetreren, alles weten, en alles ordonneren? dat is
onmogelijk. Soo daar nu by komt, dat hy jong is, sonder studie, en ervarentheit, niet
gauw, prompt, snel, en solide van oordeel, wie siet niet 't gevaar, waar in de sieke
is? en 't sijn evenwel dese soort van Doctoren, die in ons Land de grootste reputatie,
en de meeste practijk hebben, sy weten sich metter tijd, door hare vrienden, met een
aangename conversatie, een uyterlijke schijn van verstand te hebben, met de sieke
te tracteren na syn humeur, onder pretext van Religie dikwils den Predicant of den
Siekentrooster te spelen, en op een manier, die de schijn heeft van voorsigticheid,
en met veele diergelijke fnessen, een naam te maken, en dan syn sy in staat, om
plaisier te nemen, en te profteren, uyt een anders ellende: de grote siektens syn haar
Oegst, hoe meer ellendige menschen, hoe langer dat sy siek blijven, hoe groter dat
sy haar profjt vinden, en tot een bewijs, dat sy dit sentiment in haar hert hebben, soo
behoeft men maar te considereren, dat spreekwoord 't welk veel Medicijns soo
familiaar is in de tijden van gesontheid, dat sy sich niet schamen te seggen de
menschen sijn soo gesond, dat het schande en schade is. Een taal voorwaar, die
opentlijk te kenne geevd de corruptie van haar hert, dat ydel is van de ware deugd,
en niets heeft selfs van de schijn van een eerlijk man.
Haar methode van genesen, die het Caracter draagd van voorsigticheit, is soo
simpel, soo gemeen, en soo slegt, dat, of een Apoteker, of een
171
necessary for their life and health, then indeed their offce would be more worthy of
veneration, and would be more highly esteemed than any other calling in the world.
But now it is quite different, and people are always complaining of the faults of
doctors and not for nothing: for truly as great as their calling is as multitudinous are
the shortcomings of many doctors, who have done little study, have no true virtue,
and no other interest in thier work than money and reputation. If one notes the time
which they take to pay their visits, if one remembers that they pride themselves on
their large practice, and on the hundred and more visits they say they have to pay in
one day, one can conclude from that alone, that their real interest is not to cure the
sick, but to earn money by many and short visits. Is it believable that a doctor has
acquitted himself of his duty, if he has visited four patients in different houses in an
hour? Can he penetrate into everything so quickly, know everything, and prescribe
everything necessary? That is impossible. And what if, besides, he is young, without
study and experience, not prompt and sound of judgement, not aware of the danger
in which the patient is? It is just this kind of doctor that has the greatest reputation,
and most practice in our country. They know how to make a name gradually, with
the help of their friends, with pleasant conversation, with an outward appearance of
understanding, by humouring the patient, often by playing the minister and the
comforter of the sick under the pretext of religion; by a seeming cautiousness; and
many such clever devices they make their name, and then they are ready to take their
pleasure, and to proft by some one else's misery: the great diseases are their harvest,
the more miserable the patients, the longer they remain ill, the greater the proft they
make, and as a proof that this is the sentiment in their hearts, one needs only think
of the saying which is so common among doctors in times of health that they are not
ashamed to say: people are so healthy that it is a shame and a pity, language indeed
which openly shows the corruption of their hearts, which are devoid of true virtue,
and have not even the appearance of honesty.
Their method of treatment, characterized by cautiousness, is so simple, so everyday,
and so bad, that a dispenser, or woman who has
172
Vrou, die eenige tijd de sieken oppast, de selve kan leren, en de sieken soo wel als
sy genesen, gelijck men siet, dat alle dagen de Apotekers, de Cameniers, oude Wijven,
ja selfs de Mevrouwen den Doctor spelen, en geen Doctor roepen, als in de uyterste
nood, in sware gevallen, of alleen om te hebben d'approbatie van de Doctoren, die
soo lche syn geworden, dat sy selden de couragie hebben tegen te spreken, 't geen
een Mevrou proponeert. Behalven de quade methode, soo hebben dese Doctoren nog
een ander avantagie, die haar veel gewin toebrengd, sy raden de menschen te doen,
't geen haar siek maakt, of siek houd, en te laten, 't welk sterkt tot gesondheit, en een
lang leven. Dit doen sy sommige wetens en willens, sommige door onkund: om dat
de weinig geleertheit, die sy in een kleyn sak-boekje wel souden besluyten, haar geen
meer verstand geeft: sy syn te luy, om te studeren. In haar jeugd hebben se geen
occasie gehad, en daar na opgeblasen met een ydele inbeeldinge van geleerd genoeg
te syn, soo willen sy niet meer leeren. Sy hebben dikwils een grote Bibliotheecq,
schone wel geconditioneerde Boeken, maar 't syn
Libri Sine Doctore.
Sy lesen se niet, of sy lesen maar de Registers nu en dan. Dese ignoranten ontsien
haar evenwel niet te pretendeeren, dat sy ware Medicyns syn, nog te lasteren, en te
condemneren andere, die 't waarlijk syn; soo sy oppositie lijden, en in dispuyt komen
met een Man van studie, in plaats van reden, soo beroepen sy sich op haar jaren, op
haar experientie, en op de oudheit, wiens ware Discipelen dat se willen syn, hoewel
't contrarie waar is: want om nu niet te seggen, hoe weinig dat se HIPPOCRATES, of
GALENUS gelesen hebben, dikwils geen Griex, en weynig Latijn verstaande, soo is
't seker, dat noyt HIPPOCRATES, of GALENUS of iemand van de Ouden, te luy, en te
opiniater syn geweest, omte leren, gelijk dese ignoranten. Die grote Mannen hebben
noyt sich ingebeeld, dat sy alles wisten; sy hebben met veel sorge niet soo seer sich
bedient van haar kennisse als nieuwe kennissen gesocht, en sulx gerecommandeert
aan de nakomelingen. Maar de naam-Doctoren van onse tijd onderzoeken niets, lesen
niets, veragten, en condemneren alles, sonder iets te willen leren, 't Is soo gemakkelijk
luy te sijn, ongeleert, en nogtans de reputatie te hebben van geleert te sijn. De nieuwe
ondersoekingen, en de nieuwe methodens, die sijn al te voordelig voor de menschen,
als dat de Doctoren, die 't geld soeken boven de gesondheid, de selve soude omhelsen.
Maar 't is
173
looked after a sick person for some time, can learn it, and heal the sick as well as
they, as one does in fact see happening everyday, dispensers, lady's maids, old women,
nay even married ladies playing the doctor and not calling in the physician, except
when in great stress, in serious cases, or only to have the approbation of the doctors,
who are so lax that they seldom have the courage to oppose what the lady of the
house proposes. Besides their bad methods these doctors have another advantageous
device which brings them much gain. They advise people to do what makes them
ill, or keeps them ill, and not to do what leads to health and long life. Some of them
do this consciously, others unconsciously, because the little learning which they
could put into a small pocket book does not give themunderstanding enough to avoid
doing it and they are too lazy to study. In their youth they have not had the opportunity
to study, and after being stuffed with the conceited imagination of being learned
enough, they do not want to learn any more. They often have a large library, full of
beautiful books in good condition, but these are
Books without a doctor.
They do not read them, or they only read the registers now and then. These
ignoramuses do not hesitate to pretend that they are true doctors, nor to blame and
condemn others who are really good: if they are opposed in a dispute by a man of
study, instead of reasoning, they justify themselves by their years, by their experience,
and by the ancients whose true disciples they wish to be, although the contrary is
true: since, to say nothing of how little they have read of HIPPOCRATES or GALENUS,
or of how little Latin they know, and often no Greek, it is quite certain that neither
HIPPOCRATES nor GALENUS nor any of the ancients would ever have been too lazy,
or too self opinioned to learn, like these ignoramuses are. Great men have never
imagined that they knew everything; they have not so much availed themselves of
the knowledge they had, as sought newknowledge, and recommended their successors
to do likewise. But the so called doctors of our time, investigate nothing, read nothing,
despise and condemn everything without wishing to learn anything. It is so easy to
be lazy, unlearned and still have the reputation of being learned. The new
investigations and the new methods are too advantageous for the people, for the
doctors who seek money above health, to accept them. But it is intolerable and
174
onverdragelijk, en impracticabel, dat een Man van jaren, van reputatie, en middelen,
soude moeten voor sich en anderen erkennen, hoe seer hij gedwaalt heeft, en dat al
sijn geleertheit, en experientie van soo veel jaren te vergeefs is, soo dat men een
Student soude moeten prefereren boven soo een Doctor van 40. of 50. jaren, die in
soo een ouderdomnog ignorant is niet alleen van de Chemie, die heerlijke, en nodige
wetenschap, sonder welke niemand een Medicijn kan wesen, maar selfs van de
circulatie van 't bloed, die 't enige fondament is van de Medicijne, en sonder welkers
kennisse de geheele Medicijne, die iemand waant te verstaan, een enkele sotternye
is, een mengelmoes van losse raadsels, en gissingen sonder schijn en apparentie, daar
ter contrarie de Medicijne geboud op dit onwedersprekelijke fondament is een
wetenschap, niet alleen dienstich voor alle menschen, maar die geen scientie, selfs
de wiskonst in sekerheit behoefd te wijken aangaande syn voornaamste regels: een
saak voorwaar soo waarachtich, als paradox, en tegens de opinie van veel menschen,
die menen, dat de Medicijne soo onseker is: waar in sy sich niet bedriegen; om dat
die Medicijne, die sy tot nog toe gesien hebben, soo onseker is. Maar dat belet niet,
dat 'er een ander en een ware Medicijne is, die tot onse eewe begraven is geweest,
en nu 't hooft begint op te steken, en eerlang in eer en heerlijkheit sal triumpheren,
als men uytgeroeit sal hebben syn Antagonisto, die valsche Medicijne, die d'ignoranten
tot nog toe staande houden.
XXII.
't Sou een werk syn van een groter uytgestrektheit, als dat van een Discours, te willen
in 't particulier aantekenen alle de abuysen, en quade maximen van 't volk, en de
Doctoren, hoewel sulx seer wel van noden ware, en bysonder in onse Provintien,
alwaar meer abuysen omgaan, als mogelijk niet geschieden in gansch Europa. De
Medicijns van Engeland, Vrankrijk, Italien, en Duytsland syn ordinaris veel beter
als d'onse; sy hebben meer studie, sy reysen in alle Landen, sy begeven sich selden
voor haar dertig jaren aan de practyk, en hebben meer sorge voor hare sieken; sy syn
Personen van Conditie, van middelen, van eer, en die de sieken op andere en betere
methodens tracteren. Ter contrarie, in onse Landen, ontfangt men
175
unpractical for a man of years, of reputation and means to have to confess to himself,
and others, how far he has erred, and that all his learning and the experience of so
many years, have been in vain, so that people would prefer a student to a doctor of
40-50 years of age, who, at such an age, is ignorant not only of chemistry, that glorious
and necessary science without which no one can be a doctor, but even of the
circulation of the blood, which is the only foundation of medicine, and without the
knowledge of which the whole of medicine, which he thinks he understands, is simply
foolishness, a rough mixture of loose riddles and guesses without even the
seemingness of likelihood. On the contrary, in reality, medicine which is built up on
this uncontradictable foundation, is a science not only serviceable to everybody, but
it is also a science inferior to none, not even mathematics, in the certainty of its main
rules: a fact as true, as it is paradoxical, and at variance with the opinion of many
people who believe that medicine is so uncertain: in which belief they are right,
because the medicine which they have seen, up till now, is indeed uncertain. But that
does not prevent there being another and true medicine, which up to our century lay
buried, but which nowbegins to hold up its head, and which, before long will triumph,
when men have grown out of their antagonism, the false medicine, which has kept
the ignoramuses up till now in their positions.
XXII.
It would be a big work, as big as a treatise, to write down in detail all the abuses and
bad maxims of the people and the doctors, although this is very necessary, and
especially in our Provinces, where there are more abuses than possibly in all the rest
of Europe. The doctors of England, France and Germany and Italy are usually much
better than ours: they have studied more, and have travalled in all other countries,
they seldom begin practice before they are thirty years of age, and they have more
care for the sick; they are persons well situated, with means and honoured, who treat
the sick bij other and better methods; whereas in our country, all those whom other
nations do not want are welcomed. How many ignoramuses who had no success
176
al wat d'andere Natien niet begeren. Hoe veel ignoranten, die in haar Land geen
merite hadden, heeft onse Natie ontfangen voor gauwe Medicijns, die grote reputatie,
en na veel jaren, geld, en rijkdom verkregen hebben.
Soo d'onsen studeren, die studeren kort en uyt een gierige beurs, of die meer open
is voor de debauches van d'academien, als voor de Boeken en 't honorarium van
Professoren. Sy reisen selden, of dikwils maar omeen ydele glorie, en tot debauches,
die sy in een vreemd land nog immer soo vry doen, als in de Academien. De meeste
Ouders, die van haar Soon een Doctor maken, menen dat dese konst alleen is om
geld en eer te winnen, en daaromsoo synder in ons Land weinig ware, en volkomene
Medicijns. De Apoteken, syn soo slegt, en soo vervallen, dat men wil aannemen, om
meer dan duysent considerabele misbruyken daar in aan te wijsen. Daar syn, 't is
waar, grote, en cierlijke winkels, maar waar in dat de potten, en vlessen pronken met
vergulde titels, terwijl van binnen 't vergif, of de onnutte drogues, en verouderde en
qualijk geprepareerde compositien syn. Onse Chirurgijns syn gemenelijk of personen,
die een Scheerwinkel enige Jaren waar genomen, en niet of weynig studie gemaakt
hebben van 't gene dat sy moesten weten, of andere, die in den Oorlog of ter Zee, of
in Indien enige tijd gereist hebben, of die eens te Parijs in een Hospitael enige
maanden gekeken hebben, en dese hout men voor de habielste, als of een goed
Chirurgijn was, een Man, die heeft sien genesen wonden, en accidenten, die by na
niet voorvallen, als in den Oorlog, op de Schepen, en in Landen, en onder menschen,
die van d'onse soo veel verschillen, als de nacht en de dag. Is dat niet een schande,
dat van onse Chirurgijns uyt hondert by na niet een is, die d'eerste beginsels van de
Latijnse taal weet? die sich bedient, alleen van de trage instructie, van 2 of 3 Meesters;
want selden hebbense meer, en die Meesters syn seer nydig, en traag om hare knegts
te onderwijsen.
De Boeken, die sy lesen, syn geen andere, als die in 't Nederduyts en ordinaris
seer qualijk sijn overgeset, door luyden, die sich dat niet verstonden, of die 't met
haast gedaan hebben: om een weinich geld. Maar wat gelijk heeft de Chirurgie met
het Baard-schrabben, en is 't wel te geloven, dat iemand een habiel man kan wezen
in syn konst, die sich met syn Familie moet voeden met dagelijks de Baart te
schrabben van tien of twaelf menschen? wat tijd, wat occasie, en lust heeft soo een
lage geest,
177
in their own country, have been received by our nation as clever doctors, and have
obtained great reputation, and after many years have won money and riches.
If our doctors study, they do so for a short time, and from a light purse, or from one
the strings of which are looser for the debauchery of the university than for books
and the honorarium of the professors. They seldom travel, or often only for vain
show and for debauches, which they go in for as freely in a foreign country, as in
the universities. Most parents who wish to make a doctor of their son, believe that
it is an art just to win money and honour, and therefore there are so few true and
perfect doctors in our country. The dispensers are so bad and so degenerated that
one can take it that there are more than a thousand considerable misuses to be pointed
out. There are, it is true, large and beautiful shops, the pots and bottles in which are
adorned with gilded titles, but inside they contain poison, or useless drugs, or such
as are made of stale and badly prepared ingredients. Our surgeons are usually persons
who have kept a barber's shop for some years, and who have made no or little study
of what they ought to know, or others who have been some time in the war or at sea,
or who have travelled some time in the Indies, or have been in a hospital in Paris for
a few months, and these are considered the most effcient, as if a good surgeon were
one who had seen wounds healed, and accidents that occur hardly ever except in
war, or on a ship, or in countries and among people who are so different from our
people, as the day from the night. Is it not a shame that among our surgeons scarcely
one in a hundred knows the elementary principles of the Latin tongue? Men whose
only education has been the slowteaching of only two or three masters, for they have
seldom had more, and even those masters are very jealous and slow to teach their
assistents.
The books whichs they read are no other than those which have been translated into
Dutch, and usually very badly, by people who did not understand them, or who did
it hastily, for little money. But what similarity has surgery to beard cutting, and is it
to be believed that a man who has to feed himself and his family by cutting the beards
of ten or twelve people everyday, can be a clever man in the art of surgery? what
time or occasion or desire has such an
178
om sich te oeffenen in soo veel dingen, als nodich zijn, om een goed Chirurgijn te
wesen? maar 't is tijd ik mijn Penne besnoeje, 't sal de schijn hebben als of ik met
een passie spreke, en lust hebbe om een Pasquil te maken, of te ontdekken de fouten
van andere, die men behoorde te bedekken, om dat se veel licht de gene, die 'er
schuldig aan syn, sullen irriteren, sonder haar te verbeteren, of datse de reputatie,
door welke haar ministerie subsisteert, sodanig sal verminderen, dat de gene, die nu
sich nog van haar bedienen, dan soude lopen tot de Quaksalvers, en Wijve-raad, 't
welk nog alsoo dangereux is. Ik antwoord op dese suspicie, dat de enige passie, die
my agiteert, is de begeerte om alle menschen dienst te doen, en dat gelijk ik niet kan
approberen de quade maximen van de naam-Doctoren, Apotekers, Chirurgijns, en
Vroed-vrouwen, soo heb ik nog veel minder konnen swijgen de fauten, die ik mene,
dat sonder uitstel behoorde verbeterd te worden. Ik sal evenwel niet verder onderneme,
om op te maken de Schilderye van onse Doctoren, maar sulx reserverende tot een
Latijnsch Penceel en een groter werk, my keerende tot de selve materie, waar van ik
't begin van dit ons Discours gemaakt hebbe. Ik wil voor af recommanderen een
iegelijk de sorge, om, in tijd van siekte, sich te bedienen van de raad van een wijs,
en volkomene Medicijn, en dat sy om die te vinden, en uyt te kiesen geen agt geven
op hooge ouderdom, op de grote en valsche reputatie, op de recommandatie van dese
en genen, die niet capabel syn, omeen goed discernement te maken van een Medicijn,
op de magt, kledinge, en manieren van een Doctor, op syn schijn van vromicheit, als
dat syn geen kentekenen van een waar Medicijn, die evenwel een Man moet wesen
ten minsten van 30 jaren, om dat niemand voor die tijd seer capabel kan syn. Laten
sy ook daar op letten, dat de beste Doctoren ordinaris de minste reputatie, en de
kleinste practijk hebben, en dat sy selden sullen mistasten in de keur, soo sy die gene
uytkiesen, waar van de andere Doctoren veel quaads spreken, uyt oorsake, dat
d'ignoranten altijd de wijse luyden haten, en persecuteren. Laten sy sich ook
versekeren, dat een Man, die niets en ordonneert, als Laten, Purgeren, Koel-dranken,
Amandelmelk, met een Cordiael, en somtijds een Clisteer, en wat remedien uyt de
Keuken, niet veel studie nog ware experientie heeft; of soo een Medicijn alles op
den Apoteek ordonneert, en aan die onwetende menschen, of hare knegts, de gansche
preparatie van Medicijnen vertrouwt, soo sy een iegelijk
179
inferior being to practise so many things that are necessary to be a good surgeon?
However it is time for me to restrain my pen, or it will seemas if I spoke with passion,
and desire to make a pasquil, or to reveal the faults of others which one ought to keep
secret, because they may perhaps irritate those who are guilty, without improving
them, or may so much diminish their reputation on which their ministry depends,
that those who now avail themselves of it, would afterwards go to the quacks, and
to the old women, which is just as dangerous. In answer to this suspicion I will say
that the only passion that moves me, is the desire to do everybody a service, and just
as I cannot approve the bad maxims of the so-called doctors, of the dispensers,
apothecaries, surgeons and midwives, so I can just as little keep silence about the
faults which I believe ought to be corrected without delay. I shall not undertake to
complete the picture of our doctors, but reserve it for a Latin pen and a larger work,
turning my attention nowto the same subject as that of which I spoke at the beginning
of this discourse. I will beforehand recommend to everyone to take care in times of
sickness to avail himself of the advice of a wise and competent doctor, and that in
looking for and choosing such a one, no attention be paid to advanced age, great and
false reputation, recommendation fromthis one or that, who is not capable of forming
a good judgement about a doctor, to the power, dress and manners of the doctor, to
his appearence of piety, since these are not the signs of a true doctor, who should,
however, be a man of at least 30 years of age, because no one can be very capable
before that age. Let everyone take note of it that the best doctors have usually the
least reputation, and the smallest practice; also that he will seldom make a mistake
in his choice who chooses the one of whom the other doctors speak much ill, for this
reason, that ignoramuses always hate and persecute wise people. Let him be assured
that a man who does not order anything but blood tapping, purging, cooling drinks,
almond milk with a cordial, and sometimes an enema, and some kitchen remedies,
has not made much study, nor has true experience; or if such a doctor orders
everything fromthe apothecary, and leaves the whole of the preparation of medicines
to unqualifed people, or their servants, then let everyone be assured that he is being
badly treated, and that his life and health are being played with: but whoever wishes
to avoid that danger is recommended to take care of his life and health as shown in
the treatise on tea; no doubt he has
180
versekert, dat hy qualijk getracteert, en dat 'er met syn leven, en gesondheit gespeeld
word. Doch soo wie lust heeft dat perikel te ontgaan, die sy gerecommandeert de
sorge van syn leven, en gesondheit, waar toe men hem geevd het Tractaat van de
Thee, waar in men niet twijfelt, of men heeft ontdekt vele schone regels, om lang,
en gesond met plaisier te leven, en alsoo te ontgaan de siektens, en pijnen, en in
plaats van te vervallen in de handen van quade Medicijns, te wesen de gelukkige
Lijf-Medicus van sich selven.
XXIII.
Op dese hoope, soo sal 't van noden syn dit Discours nog een weinig uyt te rekken,
met nog iets te seggen tot confrmatie van onse sustenue, dat de menschen selfs
oorsaak syn van hare siektens, pynen en haastige dood; daar na haar recommanderen
de magt, diese nog overig hebben, en die sy konnen verkrygen om niet alleen langer,
maer ook gesonder te leven: eindelyk soo wil men een weinig opening geven tot soo
een manier van leven, en dat point breder tracteren in 't tractaat van de Thee.
XXIV.
In den Aenvang van dit Discours heeft men voor een waarheit ter neder gesteld, dat
de zonde, ofte het dereglement van de menschelijke geest, d'eenige oorsaak is van
de siekten, pynen, accidenten, en de dood; men heeft die waarheid niet willen
bewijsen, nog defenderen tegens die uytsinnige menschen, die stout genoeg syn,
omse tegen te spreken; men sal 'took hier niet doen; 't is een waarheit soo seker, als
dat drie en twee vijf syn. Sy word bewesen door de reden, door Gods woord, en selfs
door de experientie, die ons doet ondervinden, dat de gene, die slegts na laten de
sonde van onmaticheit sich daar door alleen bevryden van soo veel pijnen, siektens,
en accidenten als overkomen aan de menschen van debauches. Ja die gematigde, en
Godsalige personen leven ook langer, gelijk daar van soo veel exempelen syn, niet
alleen in oude tijden, maar ook nog hedendaags. Maar is 'er wel een siekte of soo
men er op let, welkers oorsaak niet
181
discovered many good rules in it to live with pleasure long and in good health and
so to avoid the diseases and pains, and instead of falling into the hands of bad doctors,
to be his own happy physician.
XXIII.
With this hope in us it will be necessary to extend this discourse a little further, by
saying something to confrm our standpoint that people themselves are the cause of
their diseases, pains and early death; and after that recommend themto use the power
they still have, and can still obtain, not only to live longer, but also healthier lives;
lastly we will say something about such a way of living, and then treat of it more
extensily in the treatise on tea.
XXIV.
At the beginning of this treatise we have brought forward the truth that sin, or the
lack of order in the human mind, is the only cause of diseases, pains, accidents and
death: we shall do the same here; we have not wished to prove or defend this truth
to convince those eccentric people that are bold enough to contradict us; nor shall
we do so here either; it is a truth as sure as two and three are fve. It is proved by
reason, by God's Word and even by experience, which makes us realise that those
who only refrain from the sin of immoderateness free themselves by that alone from
so many pains, diseases and accidents that overtake debauched people. Yes the
moderate and pious people live longer, there being a greet many examples of this,
not only in ancient times but also in our own time, for is there a disease, if we take
good note of it, the cause of which cannot be found in some immoderateness,
deprivation or negligence? How many diseases
182
te vinden is in enige overdaad, of gebrek, of onagtsaamheit? Hoe veele siektens en
gebreken worden met ons geboren! hoe weinig kinderen vind men schoon,
welgemaekt, die een lichaam hebben, in grote lengte, dikte, en alles wel
geproportioneert! nu, syn 't niet de moeders, die hier van de oorsaak syn? is 't niet
hare swakheit, de schrik, de onagtsaamheit, d'overdaad, de sterke imaginatie, en soo
veel andere dingen, die de kinderen swak teer, lelyk en mismaeckt maken? soo iemand
gesond geboren is, blijft hy dat lang? als hy siek word, is er niet voorgegaan een
quade manier van leven? heeft hy niet veel dingen gedaan, om nu van anderen niet
te seggen, die hij wel weet, dat schadelijk syn, en syne gesontheid ruineren? hoe veel
sieken vind men in ons land, die sonder tegenspreken, siek geworden syn, door de
gastmalen, door 't fruyt, door wyn? 't Is bekend, dat die Jaren, in welke 't fruyt en
wyn overvloedig zyn, de grootste oogst maken voor de Doctoren. Maar 't is seer
remarquabel, dat sedert den Jare 1672 tot nu toe in geen Stad van Holland enige
considerable siekte is geweest, en dat men noyt soo veel als dien tijdt de quade
Doctoren heeft hooren klagen; die ter oorsake van haare schade, niet sonder nyd
hebben aengesien de voorspoed van onse Hollanders in een tijd, die door den Oorlog
miserie genoeg gegeven heeft. Ik weet wel, dat men dese gesontheit van onse Natie,
gedurende ses Jaren, aansiet als een zegen van God, en een particuliere genade die
belet, dat niet alle plagen, oorlog, en siekte te gelijk komen; maer sonder te willen
in 't minsten yets afnemen van Godes goedertierentheit soo vrees ik niet te versekeren,
dat onse Natie nu 6 Jaren gesonder is geweest, om dat den Oorlog duysenden van
menschen belet heeft sig uyt te gieten in de debauches van de vorige tijden, en dat
is een van de waarachtige, en alderconsiderabelste oorsaken, dat sy gesonder syn
geweest: maar soo 't God belieft wederom vrede en voorspoed te geven, gelijk de
debauches sullen toenemen, soo sullen ook de siektens, als onafscheidelijken
schaduwen agtervolgen, en de simpele apparentie van Vrede heeft alrede 't getal van
sieken vermeerdert.
XXV.
Maar soo de dood niets anders is, als 't gevolg van de siekten, soo de siekten, en
pynen komen door de schuld van de menschen: komt de selve ook niemand over als
door de schuld van de menschen.
183
and misformations are born with us! how few children are beautiful and well made,
with a body well proportioned in size, length, breadth and everything else! and are
not the mothers the cause of this? Is it not their weakness, fear, lack of caution, their
immoderate way of living, their strong imagination and so many other things that
make the children weak, delicate, ugly and deformed? If one is born healthy does he
remain so long? If he becomes sick, has there not been beforehand a bad way of
living? Has he not done many things which he knows to be harmful and ruinous for
his health, to say nothing of other things which he did not know to be harmful? How
many have become ill in our country from taking part in feasts, from the fruit and
wine? It is well known that the years in which fruit and wine are plentiful, bring the
biggest harvests for the doctors. But it is very remarkable that since the year 1672
up till now there has not been a large amount of illness in any town of Holland, and
one has never heard the bad doctors complain so much, who have seen, not without
annoyance, the welfare of our Dutchmen, in a time which has been miserable enough
because of the war. I know well that the health of our Nation during these six years,
is looked upon as a blessing fromGod, and a special Grace which prevents all plagues,
war and disease from coming at the same time; but without in the least wishing to
lessen God's lovingkindness, still I do not fear to affrm, that our Nation has been in
better health these six years, because the war has prevented thousands of people from
giving themselves up to the debauches of former times, and that is one of the real
anp most effective causes why they have been in better health: but if it please God
to give us again peace and welfare, then, as the debauches increase again, so will the
diseases follow them, like inseparable shadows and the simple possibility of peace
has already increased the number of the sick.
XXV.
But if death is nothing else than the result of illnesses, so the illnesses and pains come
through man's sin: the same do not befall anyone except through man's sin. Experience
shows this, and if a
184
De ervarentheit doet wederom dit sien: Soo een kind sterft voor syn geboorte, dat is
of syn schuld, om dat het syne kragten gebruykt, om sich selven te worgen, of
andersins dood te worstelen; of 't is de schuld van de moeder, die door schrik,
quaatheit, kijven, vallen, dansen, door quaad voedsel, of by gebrek van voedsel, door
aderlaten, of andere medicynen, haar eigen vrugt ombrengd. Die gene welke na haar
geboorte sterven, die sterven of een violente dood te weten door de Justitie, door
water, vuur, moord, val, of yets anders, of sy sterven door siektens, die sy selfs
contracteren, of die de naam-Doctoren, Apotekers, Quaksalvers etc. niet wel genesen,
of eindelijk sy sterven van ouderdom, 't welk ook een siekte is, seer gemeen, ende
ongeneeslijk.
XXVI.
Men voorsiet wel alle de objectien, die men kan maken tegens dese waarheit, en men
weet seer wel hoe gewoon dat 't is by de menschen sich selfs te ontschuldigen: sy
syn soo vol van eigen-liefde, dat sy niet willen weten, dat sy oorsaak syn van haar
eigen miserien, dat sy, of by onkunde, sie sy nogtans souden konnen verbeteren, of
wetens of willens in haar verderf lopen; sy syn ook soo ingenieus, om uyt te vinden
valsche oorsaken, op dat sy de ware niet souden sien; sy syn soo genegen tot de
dingen, waar door sy siek worden, en die sy souden moeten quiteren, indien sy haar
leven en gesontheid willen bewaren, dat sy niet willen, dat men haar de waarheit
ontdekke, na de welke sy doch geen lust hebben om de conduite van haar leven aan
stellen. Sy blyven dan in d'ignorantie, of sy verblinden sich met te versinnen valsche
oorsaken van haar siekte en dood. Maar laat ons een weinig seggen tegens twee
valsche opinion, die seer schadelijk syn soo wel voor de ziel, en syne saligheid, als
voor 't leven en de gesondheid.
XXVII.
D'eerste opinie, die seer gemeen, en valsch is, sustineert, dat God of de natuir, of
allebeyde de menschen aan de siekten, en de dood hebben overgegeven om een
iegelijk te doen sterven op een seker uur.
185
child dies before birth, this is either its own fault because it has used its strenghth to
strangle itself or in another way to wrestle itself dead; or it is the fault of the mother
who has killed her own child by fright, anger, quarrelling, falling, dancing, by bad
food, or too little food, by blood tapping or by taking medicines. Those that die after
birth, die of a violent death, namely by the law, by water, fre, murder, fallings or
something else, or they die of illnesses which they themselves contract, or which the
so-called doctors, apothecaries, quacks etc. do not cure properly, or lastly they die
of old age, which is also a disease, very common and incurable.
XXVI.
One can answer all the objections which can be made against this truth, and one
knows very well how common it is for people to excuse themselves: they are so full
of self-love, that they will not admit that they are the cause of their own miseries,
which they have either through ignorance, which they still could correct, or with
open eyes, run into their own pit; they are so ingenious in fnding false causes, so as
not to see the true ones; they are so inclined to the things which make them ill, and
which they would have to give up, if they wished to guard their lives and health, that
they do not wish to have the truth revealed, after which they still would not want to
reorganise the conduct of their lives. So they remain in ignorance or fool themselves
by imagining false causes for their illness and death. But let us speak of two erroneous
ideas which are very harmful both for the soul and its salvation and for life and health.
XXVII.
The frst idea, which is very common, and false, is that God or Nature or both have
given mankind over to disease and death causing every one to die at a certain hour,
which he himself
186
't welk hy niet kan weten noch verhinderen: dat by gevolge een mensche moet eeten
en drinken, en sich gouverneren soo als 't hem gelieft, of soo als hij gewoon is. Dit
sentiment is soo gemeen, als of 't een instinct van de natuur waer. Maar 't is een
sentiment, 't welk de lust formeert, de gewoonte van de Ieugd-aan opwekt, en niets
van de reden in sich heeft. 't Instinct van de beesten is beter, als dit sentiment van de
menschen: om dat de beesten niets meer eeten, en drinken, als 't welk genoeg is, om
te leven. De menschen eeten en drinken, niet om te leven, maar om te gevoelen dat
plaisier, 't welk een gesond mensch gevoeld van een goede spyse, en drank. Niemand
soude sich contenteren met een drank en eenerley spyse, waer door hy lang, en gesond
kon leven, gelijk men siet, dat een Os door water en gras leeft; sy meinen, dat men
de lust en smaak moet voldoen, en dat die de regel syn van spys en drank. By dese
heillose opinie, voegense nog een tweede, om door de selve te verstikken alle de
verwytingen, die de reden haar doet in haar conscientie. Sy seggen dat of een mensch
syn lust volgd, of nalaat, dat hy daarom nog syn gesondheit bewaard, nog verliest,
dat hy nog eerder, nog later siek word, dat hy niet stervd voor die tijd, in welke dat
hy evenwel sou gestorven hebben, al had hy anders geleevd. Dit tragten sy sich selven
wys te maken, dit leeren sy malkanderen, dit authoriseert de gewoonte van alle Natien.
Selfs die gene, die dese opinie tegenspreken, en die weten, dat men beter moet, en
kan leven, en dat de menschen door syn verkeerde lust te volgen, siek word, en vroeg
stervd, die leven egter of geheel, of ten deele na dese opinie. Ja veele konnen ook de
Medicyns nog de Predicanten verdragen, soo d'eene ondernemen uyt oorsaak van de
siekte, en dood, en d'andere, om de Conscientie, de menschen af te raden haar
gewoonte, lust, smaak, en plaisier. Sy seggen, 't is ellendig te leven als een Medicyn,
ja selfs konnen of willen de Medicyns niet leven als sy anderen raaden. 't Is waar 't
gaat hier veele van onse Medicyns, als de Predicanten, die omdat se niet prediken
soo wel met haar leven, als met haar leer, men haar alleen moet volgen, met te doen
na haar woorden, en niet haar werken.
XXVIII.
De menschen leven dan na haar lust sonder vrese van siek te worden, of te sterven:
maer 't geen haar aldermeest in dese dwaesheit
187
can neither know nor prevent: that consequently a man should eat and drink and
arrange his life as he likes, or as he is accustomed to do. This sentiment is as common
as if it were an instinct of nature. But it is a sentiment which forms the lust and
stimulates the habit of lust from youth upwards, and has no reason in it. The instinct
of animals is better than this sentiment of man, because the beasts do not eat and
drink more than is enough to live. Man eats and drinks, not to live, but to feel the
pleasure which a healthy person feels in good food and drink. No one would be
content with one kind of drink and one sort of food by which he could live long and
in good health, as we see the ox living on water and grass. They believe that man
must satisfy his lust and taste and that the rules for food and drink should be based
on that. To this mistaken point of view they add a second, namely the stifing of all
the accusations which reason makes in their conscience. They say that whether a
man follows his lust or not, he neither can keep his health nor lose it, that he will
neither become ill later nor sooner, that he will not die before the time at which he
would have died if he had lived otherwise. They try to convince themselves of this,
they teach it to each other, and it authorizes the customs of all nations. Even those
who speak against this view and who know that one should and can live better, and
that people fall ill and die by following their bad lusts, live in spite of this partly or
altogether according to this point of view. Yes many cannot tolerate either the doctors
or the ministers, when the former undertake to advise them to leave off their bad
habits, lust, taste and pleasure because of the resulting disease and death and the
other for their conscience' sake. They say it is miserable to live like a doctor; nay
even the doctors themselves cannot and will not live themselves as they advise others
to do. It is with many of our doctors as with our ministers, who do not preach with
their lives as well as with their words, and one can only follow them by doing as
they say, and riot as they do.
XXVIII.
And so people live according to the dictates of their lusts without fear of illness or
of death: but what most hardens them in this foolishness
188
verhard is, dat sy selden de straffe van haar sonde aanstonds lyden: sy voldoen haar
lust gierig en dikwils syn sy langen tyd gesond: ja sy meinen ter contrarie te sien,
dat andere menschen, die de lust soo lossen toom niet geven, dikwils mager, swak,
siek en miserabel syn, en vroeg, ende schielijk sterven. Andere considereren nog,
dat de Natien, en Familien, die sonder Medicyns geleeft hebben, gesonder syn
geweest, als die, de welke sich bedient hebben van haar raad en medicynen. Wat sal
men tot dit alles seggen? 't Heeft schijn, maar geen waarheit, laat ons dese opinien
wederleggen in faveur van die, de welke lust hebben sich te ontdoen van valsche
sustenuen.
XXIX.
Soo de siekte, pyn en dood eigen syn aan de menschen niet veroorsaakt door syn
schuld, soo is God autheur van 't quaade, en een tyran, die syn Onderdanen, ja
schepsels tormenteert sonder dat sy gesondigt, en verdient hebben sodanige sware
straffen. Nu soo 't onmenschelijk is sulke gedachten te maken van God, als of die
als een NERO plaisier nam om de onschuldige Zielen te tormenteren, soo moet dese
opinie vals syn. Indien dat de siekte en de dood de straffe syn van de sonde der
menschen, so is 't of om de zonde van d'eerste mensch, of om de zonden van een
iegelijk mensche, de zonde van ADAM, heeft hem alle syne nakomelingen gebracht
tot dien staat: datse alle de dood eenmael moeten lyden, ende alle de siekten en pynen
syn onderworpen: soo dat men geen, of seer weinig menschen altijd en lang gesond
vind, en dat niemand leeft of hij moet sterven, behalven die Heiligen de welke door
een besondere Genade tot God opgenomen syn, sonder den dood gesmaakt te hebben.
De Voorvechters van noodsakelijkheit vinden alhier eenig steunsel voor haar Opinie.
't Schijnt als of door de zonde van ADAM alle de menschen soodanig de dood en
siekten syn onderworpen, dat het onmogelyk is de selve te ontgaan, en by gevolg
ridicuul iets te willen ondernemen tot het geene men voor af weet onmogelijk te syn.
Op dit fondament geven veel menschen sich over aan haar lust, en als sy siek syn
geworden, verdragense de siekte tot datse of van selfs of door de dood termineert,
sonder te willen enige remedie, of abstinentie te doen. Soo mijn tijd seggense gekomen
is, soo moet ik sterven, en niets
189
is that they seldomsuffer the punishment of their sin at once: they satisfy their desires
greedily, and are often healthy for a long time: yes they believe that other people
who do not give such free rein to their lusts are often thin, weak, ill and miserable,
and die soon and suddenly. Others believe that nations and families who have lived
without doctors have been healthier than those who have availed themselves of their
advice and medicines: What shall we say to all this? It has the appearance of truth
but is not the truth, let us contend this view for the beneft of those who desire to put
away false principles.
XXIX.
If disease, pain and death are inherent in mankind and not caused by his sin, then
God is the author of evil, and a tyrant, who torments His subjects, nay His creatures,
without their having sinned, and deserved such heavy punishments. Now if it is
inhuman to think such thoughts about God, as if He were a NERO who took pleasure
in tormenting innocent souls, then this way of thinking must be wrong. If disease
and death are punishments for the sin of man, then it is the sin of the frst man or the
sin of each man; the sin of ADAM which has brought him, and all his descendants to
this state, that they all must some time suffer death, and all are subject to diseases
and pains: so that one fnds very few or none, always and long healthy, and no one
lives without having to die, except the saints, who, by a special grace of God, have
been raised to heaven without having tasted death. The defenders of predetermination
fnd some support for their views in this belief. It seems as if through the sin of ADAM
all men have become subject to death and diseases so much so that it is impossible
to escape the same, and consequently ridiculous to undertake anything to obtain what
one knows beforehand to be impossible. On the grounds of such reasoning many
people give themselves up to their desires, and when they fall ill, they bear the disease
till it ends of itself, or is ended by death, without wishing to take any remedy or to
practise abstinence. If my time has come they say, I must die, and nothing can prevent
it; if the time has not yet come, I shall not die, but I shall become well again. I do
not understand why these people eat and drink
190
kan dat beletten; so de tijd nog niet is, soo sal ik niet sterven en ik sal wederom
gesond worden. Ik weet niet waaromdese menschen eeten, of drinken, want soo haar
tijd niet gekomen is, soo sullen sy niet sterven en is die gekomen, soo kan de spyse
haar niet behouden.
Dese opinie is dan t'enemaal dol en maakt de menschen slaven van hare quade
lusten, veroorsaakt haar vele miserien, verkort haar leven, en schynt nog dese conduite
te willen injustifceren.
XXX.
Die op alles serieuse refexie maakt sal bevinden na een just examen, dat door de
schuld van d'eerste mensch alle menschen in een staat syn van te moeten sterven:
dat sy de siekten en pynen syn onderworpen, en van haar geboorte af deselve beginnen
te lyden. Dat de meeste leven in de onwetenheit van de dingen die de siekten, en
dood verhaasten, of ophouden; dat sy die wetenschap haten of negligeren, en sich
geleiden door haar lust, en na de gewoonte en 't exempel van die gene, met de welke
sy omgaan.
Maar aen de andere zyde zal een aandagtig man, die let op 't geen alle dagen
gebeurd, gewaar worden, dat alle menschen niet altijd siek syn, datse de selve siektens
niet allen lyden, dat d'een langer leevd als d'ander, en dat de dispositien van de
menschen seer verscheiden syn. 't Is dan onmogelijk dat dese verscheidentheit kan
komen van d'enige schuld van d'eerste mensch: maar gelijk sy alle de zonde van hem
navolgen, en de selve op duysent manieren divertiseren, soo leven sy ook op
verscheidene manieren, en begaan verscheidene abuysen, waar uyt het komd dat
d'een gesond is, d'ander siek, d'een sulk een siekte heeft, d'ander een ander etc. Nu
soo dat waar is, wie siet dan niet dat de menschen oorsaak syn van haar eigen
miserien? maar dit is het point. Veele sullen niet ontkennen, dat de menschen seer
dikwils oorsaak syn van haar eigen qualen en dood: dat is te bekend, en 't blijkt
dikwils te klaar, sy hebben sulx al te veel horen seggen, als dat sy souden dorven
ontkennen, een waarheit die soo veel preuven heeft.
Wat my aangaat, die soo veel Jaren uyt kragte van mijn beroep gearbeid hebbe,
om te vinden de ware oorsaken van de siektens, pynen, accidenten, en de dood, die
de menschen lyden, ik kan met confdentie seggen, sonder vrese van my te bedriegen,
dat alle de siekten en de dood
191
because if their time has not yet come, then they will not die, and if it has come then
food cannot save them.
Hence this opinion is altogether stupid, and makes people the slaves of their bad
desires, causes them much misery, shortens their lives, and seems even to justify
their way of conducting life.
XXX.
He who thinks seriously about everything, will fnd, after a true examination, that
through the sin of the frst man, all men have come into the condition of having to
die: that they are subjected to diseases and pains, and begin to suffer them from birth
onwards, that most people live in ignorance of the things which hasten disease and
death; that they hate or neglect such knowledge, and allow themselves to be led by
their desires, and by the custom and example of those with whom they mix.
But on the other hand a thoughtful man who notices everything that happens
everyday, will realise that everybody is not always ill, that they do not all suffer the
same illnesses, that one lives longer than another, and that the dispositions of various
people are very different. It is impossible that this difference comes only from the
sin of the frst man: but just as they all followhis sin, and vary it, in a thousand ways,
so they live in different ways and commit various abuses, for which reason it happens
that the one is healthy, another ill, one has this disease another that, etc. Now if this
is true who cannot see that people cause their own miseries? and this is the point.
Many will not deny that people are very often the cause of their own infrmities and
death: that is too well known, and it is very often too evident, they have too often
heard it said to dare to deny it, a truth which has been proved so often.
As far as I myself am concerned, I who have worked so many years in my calling
as a doctor to fnd the true causes of the illnesses, pain, accidents and death which
men suffer, I can say with confdence, without fear of deceiving myself, that all
illnesses and death come
192
ontstaan door de schuldt van de mensch. Ik sal voortaan niet spreken als een
Theologant, maar als een Medicyn: ik sal verby gaan in mijn consideratie, dat de
zonde van ADAM is de oorsaak, dat de menschen door de successie van tijden syn
gevallen in soo groot een getal van ellenden, dat de lugt en d'aarde door de schuld
van d'eerste mensch vervloekt syn, en onophoudelijk arbeiden, om de menschen, die
daar in, op, en door leven moeten, miserabel te maken, en te doden. Maar ik sal
seggen, dat de siekten die hier door haar overkomen weinig syn, en dat de dood wiens
oorsaak hier uyt komd, den mensch niet aantast als na veele Jaren: so dat de andere
siektens, pynen, accidenten en dood ontstaan door de fauten van die geene, die 'er
in vervallen: ik sal er by doen, dat niet tegenstaande dit verval van saken, de menschen
niet schynen berooft te syn van het secours tegens dese vyanden, soo sy maar lust
hadden sich te dienen van 't selve, en sich te ontdoen van haar valsche opinien, en
in plaats van te considereren de onveranderlijke wille Gods, of sich te bedriegen met
verkeerde redeneringen, sich wilden geleiden door 't ligt van de reden, 't welk haar
God overig heeft gelaten tot haare Conduite, en alhoewelse niet sullen konnen
verhinderen de dood en alle siekten, soo sullen sy sekerlijk sich bewaaren voor de
meeste, en de swaarste.
XXXI.
Onse Medicyns hebben een groote faut begaan, dat sy meer gesogt hebben de manier,
om siekten te genesen, als om te verhinderen dat men niet siek en word: d'oude
hebben nog veel meer sorge genomen, om de siekte te verhinderen, ja haar
voornaamste methode van cureren bestond in de abstinentie, en het seer stricte
reglement van leven. Nu veragten de meeste menschen alle de goede ordres tot
conservatie van de gesondheit, en de Medicyns appliceren sich geheel tot de remedien.
't Welk een van de oorsaken is dat veel menschen siek syn, en vroeg sterven: 't geen
sy niet soude doen, indien sy een ander leven leiden.
XXXII.
Behalven de swakheit der menschen van haar geboorte af (die nu onvermijdelijk, en
door successie van soo lang een tijd seer groot
193
through man's own fault. In future I shall not speak as a theologian, but as a doctor;
I shall omit in my arguments that it is the sin of ADAM which caused to mankind
throughout the suceeding ages to fall into such a great amount of misery, that the air
and the earth have been cursed by the sin of the frst man, and work unceasingly to
make the people who live in them miserable, and to kill them. But I shall say that
the diseases which befall men here because of this, are few in number, and that death
which is caused by them, only comes upon man after many years, so that the other
diseases, pains, accidents and death come from the faults of those whom they affect;
I shall add that notwithstanding this course of things, mankind does not seem to be
bereft of help against these enemies, if only he liked to avail himself of it, and to get
rid of his false ideas, and if instead of contemplating au unchangeable Will of God
and deceiving himself with wrong reasoning, he would allow himself to be led by
the light of reason which God has abundantly given him for his guidance, although
he would not be able to prevent death and all diseases, he would certainly be able to
guard against most and the most serious of them.
XXXI.
Our doctors have certainly made a great mistake in seeking rather to fnd out the way
to cure diseases, than to prevent men from falling ill: the ancients took much more
care to prevent disease, nay their chief method of treatment consisted in abstinence,
and the very strict regulation of life. Nowadays most people despise the good rules
for the preservation of health, and the doctors apply themselves altogether to the
remedies for disease. This is one of the reasons why many people are ill and die soon,
which they would not do if they lived a different life.
XXXII.
Besides the bodily weakness of man from the time of his birth (which now
unavoidably and by reason of the long succession of years has
194
geworden is) soo contracteren sy alle veele siektens door de schuld van de Moeders,
om nu niet te seggen van de Vaders, wiens fauten meer quaad doen aan haar eigen
selven, als aan hare Kinderen: maar een Moeder communiceert aan haar Kind dikwils
al het quaad dat sy heeft: in so verre, dat sy dikwils gesond word met haar kind
miserabel te maken. Maar de opvoedinge, die de Moeders, ofte Minnens de kinderen
geven, causeert nog veel meer quaads, en is oorsaak van duysent siekten, en gebreken.
Daar na als iemand tot syn jaren gekomen is, soo is 't de manier van leven, die hij
volgd, welke syn swakheid, en qualen van de jeugd, of verbeterd (hoewel sulx selden
geschied) of vermeerderd, of soo hy tamelijk gesond tot die tijd geweest is, (een lot,
dat weinig menschen te beurd vald,) soo ruineert se hem syn goede gesondheit, en
by gevolge syn leven in 't kort. Dit is soo waarachtich, dat indien men niet de lust
van de menschen beschuldigde, een iegelijk 't selve souden approberen: en nu selfs
konnen sy er niets tegen seggen, als vier dingen.
I. Dat sy niet willen haar lust quiteren, en liever 't Playsier van een quaad en kort
leven, als de gesondheid en een lang leven genieten.
II. Dat het onmogelijk is sich na de reden sodanig te gouverneren, dat men weinig,
of niet siek wierd, en seer lang leevde.
III. Dat de Manier om alsoo te leven nog niet bekend is, en dat diegene, die de oude
en niewe medicyns pretenderen te weten, niet suffsant is om syn leven lange
jaren in gesondheit te bewaren.
IV. Dat veel menschen lang en gesond leven in debauches, en dat ter contrarie de
meeste sobere menschen, en die op syn medicyns leven, siek en miserabel syn,
en kort sterven.
Op het I antwoorde ik, dat degene, die niet willen gesond syn, ook niet meriteren,
dat 't soude syn, en dat men haar daar toe middelen aanwijse: die plaisier neemt in
syn miserie, is niet te beklagen, als voor soo veel hy dwaas, en opiniater is, gelijk de
meeste menschen van dat humeur syn; men wenscht haar beter sinnen, en een
raisonnable inclinatie, die niet strekke tot verderf van ziel en lichaam.
Op het II segh ik, dat na de reden te leven tot conservatie van syn gesondheit, niet
meer mogelijk is, als te leven in de wereld als een eerlijk man 't welk niet onmogelijk
is als aan die gene, die 't niet en wil, of die 't niet weet, nog begeert te weten, wat het
is te leven als een eerlijk man. Niemand doet eenig quaad, of hy wil het doen; anders
soud hy 't niet doen, of yets anders doen; die sich tot dronken-
195
become very considerable) all human beings contract many illnesses through the
fault of the mothers, to say nothing at present about the fathers whose faults harm
themselves more than their children: but a mother often passes on to her child all the
bad things that she herself has: so much so that she often becomes healthy herself
by making her child miserable. But the upbringing which the mothers, often the wet
nurses, give the children, causes still much more harm, and is the cause of a thousand
illnesses and defects. Later when one has grown up, it is the manner in which he
lives, that either improves his delicate constitution and the shortcomings of his youth,
(which seldom occurs) or increases them, or if he has been fairly healthy up till then,
(a lot which is the lot of only a fewpeople) it ruins his good health, and consequently
shortens his life. This is so true that if men's lusts were not blamed, everyone would
agree with it, and even now they can say nothing against it, except four things:
I. That they do not wish to give up their lusts, and prefer the pleasure of a bad and
short life to health and a long life.
II. That it is impossible so to govern oneself according to reason, that one is rarely
ill, or not ill at all, and lives long.
III. That such a way of living is not known, and that those who pretend to know the
old and the new medicine, do not know enough to keep themselves in a state
of health for many years.
IV. That many people live long and enjoy good health in a life of debauchery, and
that on the contrary most sober people who live according to their doctor's
advice are sick and miserable and die soon.
To I. I answer that those who do not wish to be healthy do not deserve to be so, nor
to be shown how to be so; he who takes pleasure in his misery is not to be pitied,
except in so far as one who is foolish and self-opinioned, as most such people are;
one can wish them a better way of thinking, and a reasonable inclination which will
not lead to the destruction of body and soul.
To II. I say that to live according to reason for the preservation of one's health is
not more impossible than to live in the world as an honest man, which is not
impossible, except to those who do not wish to do so, or who do not know, nor wish
to know, what it is to live as an honest man. No one does wrong unless he wishes to
do so: otherwise he would not do it, or would do something else; he who drinks
196
schap vol suypt, die doet het om dat hy dronken wil syn, of ten minsten om dat hy
wil doen waar door hy dronken sal worden. Soo is 't met alles wat de menschen doen:
daar is geen andere noodsakelijkheit, die haar dwingt, als haar wille, ik sal niet seggen
haar vrye, maar slaavse wille; om dat sy willens slaven syn van de zonde, van haar
lust, plaisier, en allerley disordres. Soo sy willen haar wille veranderen, en
standvastich syn in dit voornemen, sonder te manqueren, om alle de middelen daar
toe nodig te gebruyken, sy sullen sekerlijk reusseren in dit dessein, en bevinden dat
het niet onmogelijk is sodanig te leven, dat men lang en gesond leevd.
Op het III, moet ik bekennen, dat nog niemand ons ontdekt heeft de regte methode,
om lang en sonder siekten en pynen te leven; maar dat obligeert ons niet om te leven
op 't hasard, na onse lusten, sonder enig egard op onse gesondheit te nemen; ter
contrairie behoord een jegelijk met sorge, en naarsticheit te soeken de ware methode:
maar men kan ook niet loochenen, dat al van ouds af veel goede observatien syn
gemaakt, en veel deftige regels geformeert, die seer veel dienen tot conservatie van
't leven en 't volgende Tractaat van de Thee sal in sich begrijpen nog veele regels
bequaam om te bewaren in lange gesondheit die gene, die haar leven daar na sullen
believen aan te stellen.
Op het IV is het seer noodsakelijk te antwoorden, om dat sich veele menschen
bedriegen in 't oordeel, 't welk sy vellen van het lang en gesond leven van personen,
die debaucheren, en na haar lust los en reukeloos leven, sonder sich te wagten van
't gene men seer wel weet, dat niet goed is. Dese menschen syn een Steen des aanstoots
voor alle anderen, en gelijk sy sich selven ruineren dikwils soo wel na de ziel als na
't lichaam, soo verderven sy ook anderen door 't quaad exempel, dat sy geven. 't Gaad
desen evenals de Goddelosen, die ordinaris in de wereld voorspoedich schijnen te
wesen; in soo verre dat de vromen dikwils wenschen in haar plaats te syn, ten sy dat
sy ziende op haar einde, liever verkiesen de smaatheit, en ellende van dit leven, om
met Gods volk qualijk gehandelt te worden, als voor een tijd, die korte tijd van het
leven, te hebben de genietinge der zonde.
Ik segge 't gaat de reukeloose menschen evenals de Goddelose; dese verliesen den
Hemel met de Aerde te willen besitten; maar gene verliesen haar gesondheid, en
leven, om dat geen sorge dragende voor haar gesondheid, sich overgeven aan haar
reukeloose begeerlijk-
197
till he is drunk, does it because he wants to be drunk, or because he wants to do that
by which he becomes drunk. And thus it is with everything that people do: there is
no other necessity forcing them, except their will, I will not say their free, but their
enslaved will; because they wish to be the slaves of sin, of their desires, pleasure,
and all kinds of disorders. If they wish to change their will, and are determined in
this intention, not neglecting all the means necessary to do so, they will certainly
succeed in their intention, and fnd that it is not impossible to live so as to live long
and healthily.
To III. I must confess that no one of us has discovered the right way to live long, and
without diseases and pains; but that does not oblige us to live haphazardly according
to our desires, without taking any regard to our health: on the contrary everyone
ought, carefully and diligently to seek the true method: but one cannot deny that from
of old, many good observations have been made, and many proper rules formed,
which serve very well in the preservation of life, and the Treatise on tea will contain
many rules able to keep those in lasting health who are desirous to order their lives
in accordance with them.
It is very necessary to answer point IV, because many people deceive themselves in
the judgement they make about the long and healthy life of people who go in for
debauchery, and live frivolous and reckless lives according to their lusts, without
guarding themselves against what one knows quite well is not good. These people
are a stone of offence for everyone else, and just as they often ruin themselves in
soul as well in body, so they spoil others by the bad example, they give. It fares with
them as with the godless, who usually seem to be lucky in the world; so much so
that the pious often wish they were in their place, unless, looking at their end, they
choose rather the shame and misery of this life, being treated badly with God's people,
than to have for a time, the short time of this life, the enjoyments of sin.
I say the same lot awaits the reckless people as the godless; they lose Heaven by
wishing to possess the Earth; but the reckless lose their health and life because they
take no care of their health, and give themselves up to their reckless desires, which
seem for a time to
198
heden, die haar voor een tijd plaisier, sterkte en gesondheit schijnen te geven, maar
waarvan het einde is de siekte, pyn, miserie, en de dood. De menschen van debauches
syn die gene, soo men 'er wel op let die d'allerswaarste siekten en pynen lyden, ja
die kort en schielijk sterven. Hoe veele neemd d'overdaad in haar jeugd, of in de
feur van haar leven weg? Hoe dikwils stervd binnen weinig uren, of dagen een man,
die op syn gesondheit roemde? Hoe weinig menschen beleven een ouderdom van 70
of 80 Jaren? Is 'er wel een uyt duysend, die de hondert passeert? En wie leeft nu 150
of 200 Jaren? Soo yemand 80 of 90 bereykt, is hy nog gesond? kan syn gesigt, gehoor,
en leden gebruyken? Men sal niet een exempel konnen aanwijsen, dat yemand met
een quaad leven, gelijk als 't ordinaire van by na alle menschen is gesond leevd, en
oud word. 't Is waar men vind onder de boeren, arbeidsluyden, en anderen, uyt
honderden eenigen, die met een sterke natuur, en gelukkig hasart enige jaren een
tamelijke gesondheit genieten: maar gelijk dat seer selden gebeurt, en dat sulx is een
besondere sterkte van de natuur en een gansch vreemde en seltsame dispositie van
verscheyde leden des lichaams; dat 'er ook by komt een sekere onbekende goede
manier van leven, soo dat sy gelukkiglijk sich gewennen aan dingen die voor haar
lichaam goed syn, of datse door een sekere drank, of een exercitie of een abstinentie,
of een camergang, waar aan sy sich gewennen, van tijd tot tijd corrigeren 't quaad,
dat haar overkomd, soo kan niemand, als met de uytterste lichtveerdicheit sich
reguleren na soo een raar en particulier voorbeeld.
Een yegelijk moet wel bedagt syn, ik seg het andermaal, omdat men niet genoeg
kan seggen, 't geen soo nodige refexie vereischt, dat dese exempelen, waar aan de
menschen sich vergapen, seer raar syn, en dat de selve te volgen, is een actie van 't
aldergrootste hasart, en soo temerair, als men 'er een soude konnen doen. De siekten,
en miserien van de huysluyden, van 't arbeits volk, en van de reukelose menschen
syn so groot, so swaar, so langdurig, en so menichvuldig dat indien sy een yeder
bekend waren gelijk sy die lieden overkomen, hy soude sich verwonderen, ende op
't hoogste verschrikken. Die sterkte en gesondheit, die sy schijnen te hebben, om soo
veel arbeid te doen, of sulke debauches te plegen, die disponeert haar tot siekten en
pynen, waarvan de menschen van minder sterkte, en een ander methode van leven
niet capabel syn. So dat men sich dan niet behoorde te abuseren met de valsche
experientie van personen, die soo gesond
199
give them pleasure, strength and health, but the end of which is disease, pain, misery
and death. Note well that people who go in for debauchery, are those who suffer the
worst diseases and pains, nay those who die soon and suddenly. How many are cut
off in their youth or in the prime of life by immoderate living? How often does a
man die in a few hours or days who prided himself on his health? How few people
reach the age of 80 or 90, Is there one in a thousand who passes the age of 100? And
who ever lives to be 150 or 200? When some one reaches the age of 80 or 90, is he
still healthy? can he use eyesight, hearing and limbs? no one will be able to give a
single example of some-one living a bad life, as almost everybody does, remaining
healthy and growing old. It is true that among the farmers, working people and others,
out of hundreds, some are found with a strong disposition who, by lucky chance,
enjoy fairly good health for some years: but it seldomhappens, and only with specially
strong natures, with quite a rare disposition of various members of the body; added
to that they lead a rarely known good manner of life, so that they are fortunate enough
to accustom themselves to things which are good for the body, or by a stool to which
they habituate themselves to a certain drink, exercise or abstinence or that they correct
from time to time anything bad which may overtake them; so no one can, unless he
be very superfcial, judge by such rare and special examples.
Ir epeat, because that cannot be said often enough, which requires such necessary
refexion, that everyone should remember that these examples which delight everyone
are very rare, and that to copy them is very risky, and as daring a thing as one could
do. The diseases and miseries of the peasants, of the working people, and of reckless
people are so great, so severe, so lasting, so long, and so multitudinous that if it were
known to everybody what befalls such people, they would be astonished and
frightened. The strength and health which they seem to possess to carry out much
work, or to stand so much debauchery, disposes them to diseases and pains, which
people who are less strong and used to a different manner of life, would not be capable
of standing. So that one ought not to deceive oneself with the false experience of
people who can live long and healthily in debauchery and recklessness. Those who
are delicate
200
en lang souden leven met debauches en reukeloosheit. Die gene die swak syn, en
soo ongeregelt niet leven, die moet ik bekennen, syn daerom niet altijd te gesonder,
en dat uit 3 oorsaken:
I. Om dat sy dikwils de natuur soo swak hebben, 't lichaam soo vervuilt, soo vol
van obstructien, ulceren, en andere quade dispositien, 't sy van de geboorte of 't sy
daar na gecontracteerd, dat sy incurabel synde, niets konnen doen, als haar miserabel
leven een weinig verlengen.
II. Om dat sy sich wel wagten van veele, en grote abuysen, die men sien kan, of
daar voor sy aversie hebben; maar dat sy daarom niet nalaten veel andere fauten die
haar siektens doen blijven, en haar gesondheit beletten.
III. Om dat sy sich bedriegen met te volgen of haar eygen, of andere menschen
quade raad, insonderheit die van quade Doctoren, die haar abuseren, en de weg
aanwijsen niet om gesond te worden, maar siek, en miserabel te blijven. 't Is seker,
dat de meeste menschen onkundich syn, wat dat haar gesond, of ongesond is, veel
minder weten sy, hoe sy sich moeten gouverneren als sy nu siek syn. De regels om
te leven, en die de menschen hebben, en die de meeste Medicyns, etablisseren syn
onseker, en veele seer valsch: soo dat men sich niet moet verwonderen, dat die gene,
welke van natuure swak zijnde, of sich een siekte op de hals gehaald hebbende, als
sy nu leven na haar eygen goedvinden, of na de losse raad van dese en genen, of na
't advijs van Doctoren, die 't sulk niet wel verstaan, dat die swak en siek blijven, en
dikwils miserabeler zijn, als de menschen, de welke op 't hasart leven in reukeloosheit,
en debauches: want 't gebeurd dikwils dat de dingen, waartoe de debauche iemand
draagt, veel beter syn, als al het gene, dat de Doctoren ordonneren. By exempel, een
Man die de Coorts heeft; soo hy na de raad van de naam-Doctoren sich laat Purgeren,
Clisteren, Aderlaten, en strictelijk abstineert van Wijn, en al wat verhit, niets
gebruykende als een Koeldrank, Wey, Bouillon met Salade, Suring, Porceleyn, etc.
die sal veel langer siek syn, of dikwils sterven, als indien dat hy een goede dronk
Wijn of Brandewijn gedaan hadde. 't Is meer dan eenmaal gebeurt, dat personen, die
enige maanden siek geweest waren, en onder handen van de naam-Doctoren, op een
dach van de Koortse en haar siekte syn genesen geworden door Brandewyn met
Peper gegeven van een reukelose hand van 't eene ouwe Wijf of 't ander.
201
and do not live so irregularly, I must confess, are not always healthier and for three
reasons:
I. Because often their nature is so weak, the body so unclean, so full of obstructions,
ulcers, and other bad dispositions, either from birth, or contracted afterwards, that
they are incurable, can do nothing, except protract their miserable life a little longer.
II. Because, although they guard against many great indiscretions, which they can
understand to be such, or for which they have an aversion, they do not refrain from
many other faults which cause their diseases to continue, and prevent them from
being healthy.
III. Because they deceive themselves by following their own or other people's bad
advice, especially that of bad doctors, who maltreat them, and show them the way,
not to become healthy, but to remain sick and miserable. It is certain that most people
are ignorant of what is healthy or unhealthy for them, much less do they know how
to treat themselves when they are ill. The rules of life that people have, and which
most doctors prescribe, are uncertain, and many are false: so that one should not be
surprised if those who being weak by nature, or having brought an illness upon
themselves, live according to their own insight, or according to the desultory advice
of this one or that, or according to the advice of doctors who do not understand the
matter, remain weak and ill, and often more miserable than those who live by luck
and in recklessness and debauchery: since it often happens that the things which are
brought on by debauchery are much better than all that the doctors prescribe. For
example a man who has fever: if according to the advice of the so called doctors he
allows himself to be purged, to have enemas, to be bled, and strictly abstains from
wine and everything that warms the body, taking nothing but cooling drinks, whey,
clear soup with salad, sourdock, purslane etc. he will be much longer ill or often die
than if he had had a good drink of wine or brandy. It has happened more than once
that people who had been ill for some months, and were in the hands of the so called
doctors, were cured in one day from their fever and disease by brandy and pepper
given by the reckless hand of some woman or other old.
202
XXXIII.
Men soude dit Discours tot een Boek maken, indien dat men sich wilde verder
uytstrekken op een materie, die 't nogtans seer wel meriteert: maar men sal sich voor
dese reys ophouden, en besluyten ons Discours met een serieuse recommandatie aan
alle, die lust hebben, om lang, en gesond te leven, dat sy, behalven 't geene men in
een ander Tractaat (soo 't God belieft) en in dat van de Thee sal seggen, agt geven
op dese drie Consideratien:
I. Dat een lang, en gesond leven dependeert voornamentlijk van een goede geboorte:
want 't is hier waar Gaudeant bene nati.
't Is de Forme van het Lichaam, en de goede Constitutie van 't selve, met die Vigeur
van de Natuur, die men van 's Moeders Buik af hebben moet, om lang, en gesond te
leven; ja sonder welke dat men gedurende een kort leven, miserabel is. Dat dit dan
remarqueren onse Juffers, om gedurende haar jonge jeugd haar lichamen niet te
bederven, gelijck de Mode is: dat dit Swangere Vrouwen wel bedencken, om haar
en hare Kinderen niet miserabel te maken, gelijk de gewoonte is. Maar boven al dat
onse sexe hierop refexie make, want 't is haar schuld alleen, dat onse Kinderen soo
ongelukkig geboren worden. Indien dat sy weigerden te trouwen met Juffers, soo
gedebaucheert, en bedorven van lichaam, als de meeste van ons Land syn; indien
dat sy order stelden (na d'authoriteyt die sy hebben by 't Goddelyk, en wereltlijk regt)
op de quade lusten van de Swangere Vrouwen, soo sal men in korte jaren de menschen
sien veel gesonder van Lichaam, en bequaam om langer te leven.
II. Dat om lang en gesond te leven nodich is, dat een Kind, 't welk wel geboren
is, wel worde opgevoed: niet gelijk men nu doet tot lekkernye, dertelheit, debauches,
ydelheit, etc., maar om gesond en sterk te worden, en bequaam tot het gene, waarom
dat een Mensch leevd.
III. Dat omlang en gesond te leven vereischt word wel te leven: maar omte seggen
dat dat wel leven is, soo moet ik voor af seggen, dat al het Leven der menschen, en
speciael dat van ons Land, soo veel als ik het heb konnen doorsien, niet wel is, en
geensins gerigt, om lang, en gesond te leven, gelijk sulx blijkt by de dagelijkse
ervarentheit: want onse Natie is dikwils siek, en leevd niet lang. Men sou dan een
andere Manier van leven moeten aanvangen, om gesond en lang te
203
XXXIII.
One could make a book of this discourse if one went in still further upon the question,
which is well enough deserving of it: but we shall end for the present, and close with
a serious recommendation to all who wish to live long and healthy lives, that they,
besides noting what will be said in another discourse (if it please God) and what has
been said in that on tea, will take note of three considerations:
I. That a long and healthy life depends chiefy on a good birth, since about this it can
be truly said Gaudeant bene nati.
It is the formof the body, and its good constitution with the vigour of nature, which
one must have from the mother's womb, that is necessary to live long and healthily;
yes without that one is miserable during a short life. Let our young women take note
of this, that they do not spoil their bodies during their youth, as is the fashion: let our
pregnant women think of it, that they do not make themselves and their children
miserable, as is the custom. But above everything let our sex refect about it, because
it is our fault alone that our children are born so unhappy. If we refused to marry
young women so debauched and spoilt in body as most are in our country; if they
regulated the bad desires of pregnant women (by the authority they have according
to divine and worldly right), then we should see in a few years people healthier in
body, and capable of living longer.
II. That it is necessary for a long and healthy life that a child which is born, should
be well brought up: not as we do now, accustoming it to sweets, frivolity, debauchery,
vanity etc. but to be healthy and strong, and ft for that for which a human being
lives.
III. To live long and healthily, it is necessary to live rightly: but if I am to say what
a good way of living is, then I must say frstly that everybody's way of living,
especially in our country, as far as I have been able to see, is not right, and not at all
suited to live long and healthily, as will be seen in our daily experience, since our
nation is often ill and people do not live long. One would have to begin another way
of living to live long, and healthily, but this way of living, if we
204
leven: maar dese Manier, indien mense ondernam te beschryven, soude niet alleen
een werk wesen van grote uytgestrekendheit, waar toe seer veel arbeid, tyd, en andere
dingen nodig syn; maar men heeft reden te vresen, datse soo paradox soude
voorkomen aan 't oog van de meeste menschen, dat veelen ons soude uytlachen, en
anderen beklagen, dat men soo veel moeite had genomen, omte ontdekken de manier
van gesond, en lang te leven die by na niemand soude willen volgen, niet tegenstaande
dat sy is suffsant, om een mensch van syn jeugd af te doen leiden een leven vol van
playsier en gesondheit tot in een ouderdom, wiens Jaren ik voor als nu niet dorf
noemen. Ik eindig mijn discours, en verbind my aan 't publyk omby een favorabelder
occasie haar te instrueren van een saak, wiens kennisse soo noodsakelijk is;
ondertusschen my meer en meer oeffenende, so wel in de practijk van een gesond
en lang leven van mijn selven als in de continuele studie van te weten, 't geen daar
toe strekt, sal ik niet refuseren verscheiden van mijn observatien, en gedagten op die
Goede Manier van Leven te openen in het Tractaat van de Thee 't welk ik nu beginne.
205
undertook to describe it, would not only be a work of great compass, for which very
much work, time, and other things are necessary, but one has reason to fear that it
would seem so paradoxical in the eyes of most people, that many would laugh at us,
and others pity us, for having taken so much trouble to discover the way to live
healthily and long, which hardly any one would adopt, notwithstanding the fact that
it would be suffcient to help a person to lead a life full of pleasure and health up to
an age which I dare not mention. I end my discourse, and promise the public, on a
more favourable occasion, to give it further instruction about a matter, the knowledge
of which is so necessary; in the meantime practising myself more and more both in
the conducting of a healthy and long life for myself, as in tha continual study to fnd
out what is conducive to it. I shall not omit writing down several of my observations
and thoughts on a good manner of life, in the treatise on tea, which I shall nowbegin.
206
Van 't Water drinken.
Eerste capittel.
't Water-drinken is een van de alder noodsakelijkste dingen tot de
conservatie van 't leven, ende de gesondheyd.
I.
Men begind alhier een Verhandeling van 't geen men oordeelt, dat onse Applicatie,
en Attentie seer wel meriteert: maar 't sal noodigh zijn dat men voor af de Geest van
veele menschen ontlaste van de voor-oordeelen, en preoccupatien, die mogelijck
haar souden beletten te considereren en voor waar aan te nemen, 't geen men meend
te seggen. Het eerste vooroordeel is, aangaande het Water. 't Ander aangaande de
heete en verdrogende Kracht, die men sigh inbeeld, dat de Thee heeft. 't Sijn dese
twee valsche preoccupatien, die veel menschen de Thee doen verachten, en noyt
gebruycken. Men heeft 'er oock ghevonden, die na 't gebruyck van de Thee haar niet
wel bevindende, sich valschelijk hebben laten mis-leyden, met te geloven, dat hunne
qualen door de Thee veroorsaackt waren, ende men sal voor af sijn werck maken,
om de waarheyt naackt voor oogen te stellen; en te doen sien dat dese drie oordelen
't eenemael valsch sijn, sonder eenigh fondament, of schijn van waarheyt; maar dat
het lichtvaerdige oordeelen sijn van persoonen uyt gesproken, diese vellen door
precipitatie, of bij gebrek van Licht en verstand, 't geen nodig is, om rechtmatig te
oordeelen van dingen, die van sodanige importantie zijn.
207
On the drinking of water.
Chapter I.
The drinking of water is one of the most necessary things for the
conservation of life and health.
I.
This is the beginning of a Treatise on what is considered to deserve our full application
and attention; but, beforehand, it will be necessary to purge the minds of many people
of prejudices and preoccupations, which might prevent them from considering and
accepting as true that which is going to be said. The frst prejudice concerns water,
the second tea which is supposed to have hot drying power. It is owing to these two
false preoccupations that many people despise tea and never take it. There have also
been people who, not feeling well after drinking tea, have been wrongly led to believe
that their complaints were caused by it. Everything will now be done to show the
naked truth and to prove that these three opinions are entirely wrong, without any
foundation or semblance of truth, nothing but rash judgments caused by precipitation
or lack of the enlightenment and common sense needed to express an opinion on
things of such importance.
208
II.
Die gene, welcke sigh inbeelden dat het Water een Element is, en dat alles uyt de
Vier Elementen is te samen gesteld, die sullen geen vyanden konnen wesen, om
Water te drinken, als zijnde een Element ende een voetsel van de Elementen: maar
die Philosophie van de vier Elementen heeft uytgedient, en het Water is alsoo weynig
een Element als de Aarde, de Lugt, of het Vuur. 't Water is geen simpel ding, maar
't is gecomposeert van verscheydene deelen, en dickwils is 't een vermengelinge van
tegen-strydige Lichamen. Selfs het alderpuurste Water heeft sijn vermengelinge, en
kan door d'een of d'ander oorsaack te voorschijn brengen die deelen, die men niet
soude geloven dat 'er in geweest waren. Men sal hier niet rapporteren alle de
verscheydentheden van het Water: Maar men sal veel liever doen sien, dat het
Water-drincken soo schadelijck niet en is, selfs in dese onse Waterlanden, als men
in 't gemeen sig inbeeld.
III.
Gelijck den honger ons doet gevoelen 't gebreck van voedsel, en dat het tijd is om
spijse te nemen, so is den dorst het teecken van de hitte en drooghte in de mond, de
maag, 't bloedt en het gantsche lichaam. Den dorst waarschout ons, dat het tijdt is
door drank en vochtigheyd 't lichaam te humecteren, en daar door te verhoeden alle
de disordres die gebeuren in 't lichaam, bij gebrek van noodige en tijdelijcke
humectatie.
IV.
't Sal nodigh zijn tot een fondament van 't geen men in 't volgende te seggen heeft,
te toonen wat profjt, dat de vochtigheyt aen 't lichaam doet, hoe nootsakelijk datse
is tot het leven, en de gesondtheydt, en wat quaad dat 'er ontstaat, wanneer men, of
geen, of quade vochtigheyt gebruykt, en dit alles wel begrepen zijnde, sal 't niet
diffciel zijn, om klaar aan te wijsen, of het Waterdrinken goed of quaad is.
209
II.
Those who think that water is an element and that everything is composed of the
four elements, will not be opposed to the drinking of water, this being an element
and a food of the elements; but this philosophy of the four elements has had its day
and water is no more an element than earth, air or fre. Water is not a simple thing,
but is composed of various parts and often it is a mixture of opposed bodies. Even
the purest water has its mixture and, by some cause or other, such parts can be
produced as would not have been believed to have been in it. All the varieties of
water will not be reported here, it will rather be shown that the drinking of water is
not so hurtful as is generally thought, even in this watery country of ours.
III.
In the same way as hunger makes us feel the lack of food and tells us that we ought
to take nourishment, so thirst is the sign of heat and drought in the mouth, the stomach,
the blood and the whole body. Thirst warns us that it is time to humidify the body
by means of moisture and so prevent all the disorders due to the absence of a timely
supply of it.
IV.
As a foundation of what follows, it will be necessary to show of what proft moisture
is to the body, how necessary it is to life and health and what harm may be caused
by either not taking any at all, or some of the wrong kind; once this is understood,
it will not be diffcult to prove, whether the drinking of water is good or harmful.
210
V.
't Is bekend, dat de eerste Wereld Water gedronken heeft, en dat de voornaamste
Natien, selfs de meeste Europers noch heden niet dan Water drinken: men sal hier
uyt geen bewijs trecken, ten voordeele van het Water-drinken. Onse Natie meent dat
dit Land te koud, en te vochtigh is, 't Water te onsuyver, en haer Lichamen niet
gedisponeert, om te drinken de vuyle, koude, en bracke Wateren van dese Landen.
Onse menschen die beminnen dan liever de Wijn, de Brandewijn met sijn
gedistilleerde Wateren, de Bieren, of soo 't lieden van minder conditie zijn, en van
een andere opvoedingh, de Wey, en gekarnde Melk.
VI.
Men gelooft, dat men sonder prejuditie van yemants Interest, de waarheydt sal mogen
seggen van de materie van dit Tractaat. 't Is een frivole objectie, die men ons dickwils
heeft ghemaeckt, dat in kas ons sentiment was het gemeene consentement van onse
Natie, dat alsdan door de ruine van de Wijn- en Bier-pagt, het Land, schoon mogelijk
vervult van gesonde menschen, bedorven was. 't Is ons werck niet te toonen, hoe de
Interessen van een Landt compatibel sijn met de gesondheyd: dit point raakt de
Medicijns niet: behalven dat men noch desseyn, noch hoop heeft, dat oyt onse Natie
soude nalaten de Bieren, de Wijn, en niets drincken als Water, als ware het oock dat
mense alle convinceerde dat het Water gesond en het Bier en Wijn de eenige oorsaeck
was van al hare siektens. De ingewortelde opinien kan men zoo licht niet uyt-roeyen:
de smaak en 't playsier dat sy vinden in hare dranken, en de ydele begeerte die sy
hebben om een dicke Buyk, een grof lichaam, en Oogen van vet uytpuylende te
dragen, en als wel gemeste voor den dag te komen, sullen haer niet licht doen
resolveren, om dese schoonheden te transformeren, in 't geen 't welck in haer oogen
afschuwelijk is. Men haat en veracht die kleyne en teere, die vermagerde en
uytgeteerde Lichamen, die meer een Geest, of een geraamte, als een mensch gelijck
zijn. Men wil vet, groot en grof wesen, dik en welgemaeckt, vol van kracht en vigeur;
men moet een goede dronk konnen doen, dat is gesondheyd!
211
V.
It is well-known that the frst world, before the deluge, drank water and that the
principal nations, even most Europeans, to-day drink nothing but water; no conclusion
will be drawn from this in favour of the drinking of water. Our nation thinks that this
country is too cold and damp, the water too impure and our bodies not disposed to
drink the dirty, cold and stagnant waters of these lands. Our people prefer wine,
brandy with its distilled water and beer or, the lower classes, whey and buttermilk.
VI.
It is thought that the truth may be said regarding the matter of this treatise, without
prejudicing anyone's interests. It is a frivolous objection, which has often been made
to us, that, if our opinion were approved by the common consent of the nation, the
country, though possibly full of healthy men and women, would be ruined by the
loss of the taxes on wine and beer. It is not our business to show that the interests of
the country are compatible with its health; this point lies outside the realmof medicine;
apart from the fact that we neither intend nor hope that our nation will ever give up
beer and wine and drink nothing but water, even though we could convince everybody
that water is wholesome and that beer and wine are the only causes of all their
complaints, ideas of long standing cannot so easily be uprooted: the taste and pleasure
they fnd in their beverages, the vain desire to have big pounches, clumsy bodies and
eyes bulging with fat and to appear like fattened cattle, will not easily let them
transform these beauties into what is abominable in their eyes. Those slight and
delicate, emaciated and wasted frames, more like spirits or skeletons than like human
beings, are hated and despised. The taste is all for big, stout, coarse fgures, full of
strength and vigour; it is a sign of health to be able to carry one's liquor well!
212
VII.
Zo 't Water een Element was, en dat een yegelijk dingh leven most in sijn eygen
Element, zoo sou men reden hebben sich te verwonderen, hoe dat een mensch leven
kon in dit Element. Men zoude besluyten dat dit Element zo contrarie was aan sijn
Natuyr, als de pretense Elementen, het Vuyr, de Aerde en de Lucht. 't Is seeker dat
den mensch sonder de Lugt, 't Vuyr en 't Water niet kan leven. Dese drie doen hem
meer goeds, als hij, ondanckbaar als hy is, remarqueert. Een yegelijck is daer
onkundigh van, en gedenckt'er by na noyt aan, als in die uyre, wanneer hy gevoeld
d'ongemacken die hem overkomen, by gebreck van Lucht, Vuyr of Water. De
menschen dienen sich van dese dingen sonder Consideratie, evenals sy sich gedragen
omtrent de werk-meester van dit alles, dien sy vergeten, en veragten. Sy sijn zoo
voldaan van de gedachten op haar eygen zelven, van de ydele beelden van haar
imaginatie, en sensatie, dat 'er niets anders by na is 't geen sy waardig oordeelen haar
attentie en applicatie. Dese lichtvaardigheyt en quade dispositie, is een van de
voornaamste oorsaacken van 't misbruyck van soo veel dingen in de Wereld. Men
attacheert sigh aan het tegenwoordige, sonder te consideren de gevolgen, en soo
vervalt men insensivelijk in dangereuse siektens en moeyelijcke pijnen. Men respireert
een schoone heldere Lucht, sonder te gedenken datse dikwils, in de selve tijd alsse
onse sinnen caresseert, onse fjnste geesten, en beste levens-sap consumeert, of
inblaast een subtijl vergif, dat in 't kort onse gesondheyd, of leven wegh neemt. 't
Vuyr verwarmt op een aanghename wijs de verkoude leden van 't lichaam, maar wie
letter op dat dese warmte de leden verderft? een koele dronk Waters in de hitte, die
ons dede versmagten, hoe aangenaam isse! hoe refrecheert sy! maar hoe veele heeft
sy 'er op staande voet gedoodt: hoe veel in quijnende siektens gantsche jaren ter neder
gesmeten! maar dese dingen zijn te fjn, of sy geschieden al te selden, dat de menschen
daer op refexie maken, datse dat geloven en daer op haar manier van leven dirigeren
souden, invoegen dat SALOMON wel te recht geseght heeft. Om dat niet aenstonds
de straffe volghd op de boose daad, daarom is het herte des menschen t'allen tijden
vol, en (na 't Grondwoort) seyl-vaardig om quaad te doen.
213
VII.
If water were an element and each thing had to live in its own element, there would
be reason for surprise that a human being could live in this element. It would be
concluded that this element was as contrary to his nature as the pretended elements,
fre, earth and air. It is certain that man cannot live without air, fre and water. These
three serve him more than he, ungrateful as he is, notices; we are all unaware of this
and never think of it, we feel the inconveniences of the lack of air, fre and water;
we make use of these things without consideration, behaving in the same way to the
work-master of it all, who is scorned and forgotten. People are so pleased with
thoughts about themselves, with vain images of their fancy, that there is hardly
anything else that they consider worthy of their attention and application. This
thoughtlessness and evil disposition is one of the principal causes of the abuse made
of so many things in the world; only the present moment is thought of, the
consequences are not considered and so, insensibly, dangerous diseases and terrible
pains are contracted. We breathe the good dear air without remembering that, while
caressing our senses, it consumes our fnest spirits, our best vital juice, or infuses a
subtle poison, which soon robs us of our health or life. Fire pleasantly warms our
chilled limbs, but who notices that this warmth is noxious to the limbs? A cool drink
of water in the heat which parched our tongue, how pleasant, how refreshing ! But
how many have been killed thus on the spot or, for years, been thrown into a decline
? But these things are too subtle or happen too rarely for people to regard them, to
believe in themor direct their lives by them, as Solomon rightly said. As punishment
is not the immediate consequence of an evil deed, the heart of man is always ready,
as the Book says, to commit evil.
214
VIII.
De Lucht, 't Vuyr en 't Water, zijnde dan geen van de minste dingen waer door de
mensch subsisteert, wie siet niet, dat omte leven, maar insonderheyd omwel te leven,
't van nooden is te kennen, en t'observeren de krachten van dese drie? de enkele
ervarentheydt doet selfs de domme menschen ghewaar worden de macht van de Lugt,
Vuyr en 't Water. Maer by gebrek van reden, soo is 't dat sy geen profjt trecken uyt
hare. bevindingen. Sy leven meesten tijt op 't hazart, en soo 't my geoorlooft is alsoo
te spreeken, by geluk, en by geval. Sy zijn gesond sonder te weten waarom, en waar
door. Sy worden siek, en sy weten dikwils niet wat haer siek gemaakt heeft, ten ware
in een subijt overval, waer van sy ordinaris en dickwils seer vals de oorsaak soecken,
in 't geene sy zoo even te vooren gedaan hebben, en uyt dese source soo deduceren
sy veel valsche Conclusien op d'oorsaken van de siektens. Hier van daan komt het
dat d'een houd ongesond te wesen, 't geen d'ander voor seer gesond oordeeld, en daar
is niets zoo bizarre als deze oordelen, niets meesten-tijd so onseeker of zoo valsch,
ja zoo ridicul. Laat yemand vijf of ses reysen Thee drinken, en kort daar na vervallen
in sieckte, dat is reden genoeg, om de Thee te blameren. Een ander die sints eenige
tijdt door Wijn, en andere debauches syn Senuwen verswackt, en een halve vallende
sieckte vergadert heeft, word van de selve overvallen, na dat hy een geruymen tijdt
Thee gedronken heeft, dat is wederom reden genoeg om te geloven dat de Thee
beving veroorsaackt en de vallende Sieckte, te meer, zo eenige waanwijse Doctoren
sulcks van te vooren geseght hebben.
IX.
De geene die lust hebben omaen te vangen een conduite wat voorsichtiger, die sullen
bevinden, dat gelijk de Lucht ons geeft de levendige Geest, 't Vuyr, de warmte, dat
't Water, 't zy puyr, 't zy vermengd, ons mede deeld de vogtigheden, sonder welcke
de Geest sou vervliegen, de warmte ons zou als verbranden, en alle de leden van 't
Lichaam in 't kort versterven, om dat sy alle gedurig moeten bevochtigt worden. Dat
is de reden waarom niemant sonder drank kan leven,
215
VIII.
Air, fre and water being not the least things by which man lives, who does not see
that to live, and especially to live well, it is necessary to know and to observe the
powers of these three ? Even stupid people are taught by experience the power of
air, fre and water; but lack of reason prevents themfromprofting by their experience.
They live haphazardly, and, if I may say so, by accident or good luck. They are in
good health without knowing why. They fall ill and do not understand the cause,
unless in cases of sudden attacks, when they often mistakenly seek the origin in what
they did just beforehand, and thence draw wrong conclusions on the causes of the
diseases. This is why some consider a thing unhealthy which others think very healthy,
and nothing is often so absurd, uncertain and even ridiculous, as these opinions.
Supposing a man drinks tea fve or six times and shortly after falls ill, then this is
suffcient reason to blame the tea. Somebody else, who has weakened his nerves by
wine and other debauches and has contracted something like a kind of falling sickness,
if getting an attack, after drinking tea for some time, will again be considered to have
got trembling and falling sickness through tea, especially if some self-conceited
doctors told him so beforehand.
IX.
Those who desire to begin conducting themselves more prudently will fnd that, in
the same way as air gives us a lively spirit and fre warmth, water, either pure or
mixed, provides us with the moisture without which the spirit would evaporate, the
heat burn us and all the parts of the body shortly die, because they all need frequent
moistening. This is the reason why no one can live without drinking; no one can long
suffer thirst, nay could not suffer it at all, were it
216
niemandt den dorst lang verdragen, en men sou die noyt konnen lijden, ten ware dat
de vochtigheyd die men heeft, en die men indrinckt, noch eenige tijdt in ons bewaard
wierde. De Tong verliest zijn smaeck, en spraeck als hy droog is; de Maag, noch de
Darmen doen haar offcie niet, als sy niet seer nat en vochtigh zijn. Maer 't bloed,
boven al, dat begindt te stollen, en in sijn ommeloop stil te staan, als hem de vocht
ontbreekt. De Hersenen hebben dan geen Geesten, 't verstandt en 't hert beswijkt,
met een woort, de dood is op de lippen, soo 't Water niet en komt tot de lippen. Dit
is de staat van de menschen in dit leven, al zijn Sij niet geobligeert, om in 't water
als de Vissen te swemmen, sy konnen sonder water alsoo weynig leven, als de Vissen.
Een Vis leeft in 't Water, de mensch behoud sijn leven met het Water in hem te
hebben; de Vis sterft buyten 't water, de mensch kan niet leven, so 't Water niet in
hem is. Drink dan Water, al wie leven wil.
X.
Men sal dan voor onwederspreeckelijck houden, dat het Water-drincken is een van
de aldernootsakelijckste dingen; maar wij gaan ondersoeken, om niet verder af te
weyden, of 't beter is 't water puyr, of vermengt, en warm of koud te drinken: want
de waters-nood voelt een yegelijck door de dorst. Maar 't is noch de smaak, noch de
bevindinghe, die de menschen kan leeren, wat water, hoe veel water, koud of heet,
vermengt of ongemengt dat sy behooren te drinken. Hierin leven sy al mede op 't
hazard, by geval, by geluck, en voornamentlijk na de gewoonte, of nu eens 't eene,
dan 't ander drinkende, na 't haar lust.
XI.
Niemand twijfelt of Vader ADAM heeft simpel en koud water gedroncken; sijn
nakomelingen hebben voor seker nog lange Jaren dese gewoonte gehad. De wijn, 't
bier, en soo veel dranken als men heden ten dagen heeft uytgevonden, sijn of
onbekend, of sonder gebruyck geweest gedurende veele eeuwen, en de drank is soo
simpel geweest
217
not that the moisture one possesses and imbibes is, for some time, preserved in us.
The tongue loses its taste and speech when dry; neither the stomach nor the bowels
do their work, unless they are very moist. But the blood especially coagulates and
stops in its circulation without the supply of moisture. The brain has no spirits, the
mind and the heart fail, in a word death comes on the lips if water does not come to
the lips. This is the condition of man in this life; though he is not obliged to swim in
water like the fshes, he can as little live without it as they. A fsh lives in the water,
man preserves his life by having water inside him; a fsh dies outside the water, man
cannot live unless water is within him. Whoever wishes to live ought to drink water.
X.
Hence it cannot be denied that the drinking of water is one of the most necessary
things; but, not to stray too far from our subject, we are going to inquire, whether it
is better to drink water mixed or unmixed, warm or cold: for that water is needed
thirst makes every one feel. But neither taste nor experience can teach people what
kind of water, how much of it, whether hot or cold, mixed or unmixed, they ought
to drink. In this they live haphazardly again and drink as it happens, or they like,
now this, now that, chiefy as is their habit.
XI.
No one doubts but Father ADAM drank simple and cold water; his descendants,
probably, kept up this custom during long years. Wine, beer and so many beverages
invented at present, were either unknown or not in use for many centuries and what
the ancient drank was as simple as what they ate. If, after the fashion of J. BEVER-
218
als de spijse, door welke de Ouden geleeft hebben. Soo men lust had na de mode van
J. BEVERWIJK, en andere schrijvers, een groot boek te maken, vol van History en, en
Rijmen, men soude op dit point veel vinden, om te versamelen, en uyt de
Historie-schrijvers uyt te schrijven ; maar de Wereld is al te lang geblind-hokt met
de grote, en quade boeken, en wy selfs weten met soo veel leetwesen, hoe verdrietigen
arbeid dat het ons is geweest, soo veel Jaren met de neus te wroeten in den drek van
de menichte van die groote boecken, om eenige peerlen van wetenschap te vinden.
Men laat dan dese curieusheyt aan die, de welke voor geleertheyt agten te weten,
wat dat de Ouden gedaan, en gesegt hebben. Men moet even wel bekennen dat het
een schande voor dese eeuwe is, dat sy niet gecontinueert heeft de manier van leven
van de ouden, soo die beter is geweest, als de onsen: maar laat ons ter saak komen.
XII.
Het Leven van de mensch bestaat in de vereeniging van ziel en lichaam, die altijdt
duurt soo lang het lichaam bequaam is om de geest of te dienen, of te tyranniseren.
Deze bequaamheyt heeft het lichaam, soo lang de voornaamste deelen van 't selve
ongeschonden zijn, en dat het bloed, met de humeuren door de fjne stoffe van de
lucht, en de natuurlij cke warmte eenigsins haar omloop doen, en aan de hersenen
fourneren eenige quantiteyt van animale geesten tot de conservatie van de vijf Sinnen,
van de imaginatie, en van de beweging van eenige ledematen, 't Is op dese manier
dat het lichaam, door d'order van God, met de ziel verenigt is: maar 't is het lichaam
der zonde, 't welck de ziel als tot sich treckt, met sich verbind, en wederhoud van
God, en zijn vereeniginge. In de staat van 't lichaam, die men gesondtheyt noemt,
soo is 't lichaam een dienaar van de ziel; maar in de staat van siektens, of pijnen, soo
is 't de tyran, de beul, de gevangenisse daar van.
XIII.
De doodt of de scheydingh van ziel en lichaam is dan niet anders als de verbreking
van die deelen, die 't lichaam niet kan ontberen, en een stilstand van de om-loop van
't bloedt en de humeuren, die door
219
WIJK and other writers, we wanted to compose a large book full of stories and rhymes,
we could fnd much to collect concerning this and a good deal to copy from the
historians; but the world has too long been hoodwinked by large, bad books and we
ourselves knowto our cost howmuch trouble and unpleasant work we had, for many
years, nuzzling in the dirt of quantities of such books, to fnd a few pearls of science.
We leave then this curiosity to those who think themselves learned enough to know
what the ancients did and said. One cannot help acknowledging, however, that it is
a shame for this century not to continue the way of living of the ancients, if that was
better than ours. But let us come to business.
XII.
The life of man consists in the union of soul and body which always lasts while the
body is capable of serving, or tyrannizing, the spirit. The body has this capacity,
while its principal parts are undamaged and while the blood, with the humours through
the thin spirit of the air, and the natural warmth in some degree keep up their
circulation and supply the brains with a quantity of animal spirits for the conservation
of the fve senses, of the imagination and of the motion of some limbs. It is in this
way that the body, at God's command, is united with the soul; but it is the sinning
body that draws the soul to it, unites it with itself and keeps it away from God and
the union with Him. In the state of the body called health, the body is the servant of
the soul; but in the state of disease or pain it is its tyrant, its executioner and its prison.
XIII.
Death or the separation of soul and body, is nothing but the breaking up of those
parts which the body cannot do without, and the cessation of the circulation of the
blood and the humours, which should be
220
't water dun gemaakt, door de fjne stoffe van de lucht geroert, en door de warmte,
ofte de gistinge van den anderen gescheyden moeten worden, omdat se andersins
stollen, en stil blijven staan. Dese Consideratien sullen ons d'opening geven, om te
konnen de questie demeleren. Men stelt alle dese dingen soo bloot en nackt ter neer,
om dat het bewijs van dien behoort tot andere plaatsen, al waar 't die gene, die der
aentwijfelen, sullen gelieven te soeken.
XIV.
De Conservatie dan van 't leven, en de gesondheyt hangt af van de Continuele
inspiratie, van de fjne stoffe van de lucht tot in ons lichaam, en van de gedurige
vermeerderingh, of Continuatie van de warmte van ons bloed, en van de dagelijckse
humectatie van het bloed, en alle de andere leden. Hier uyt volgt, dat een water, voor
soo veel 't water is, altijd goed moet sijn, en noyt schade kan doen, als wanneer 't
yets meer doet, als humecteren, en verwarmen. Soo dat dan waar is, soo moet men
bekennen dat het water, of wat dranck het ook sy, noyt eenig goed doet, voor soo
veel 't koel is, en verkoelt. Dit is een Paradox, en sal geen geloof vinden bij de meeste
menschen, die weynich of geen gebruyck van de reden makende, oordeelen met de
smaak, en 't gevoel, sonder te gedenken, dat de vijf Sinnen meesten tijdt geen geloof
meriteren, en gehouden behoorden te worden voor valse getuygen in 't geen sy ons
rapporteren, waar van 't haar onmogelijck is kennisse te hebben. Want soo 't gevoel
ons persuadeert, dat een koele drank aangenaamis, en ons verfrist, als wij verhit sijn,
dat getuygenisse is waar; maar soo dat gevoel ons soude doen besluyten, dat die
drank gesond is, dat soo wy kort daar na pijn in de maag ofte yets anders lijden, sulx
niet is veroorsaakt door de koude van 't water, maar door, ick weet niet wat, soo is
dit getuygenisse captieus, en valsch, en wy, die ons op dese wij se persuaderen, sijn
ligtveerdich en bedriegen ons tot ons eygen schade.
XV.
Soo men dan behagen heeft om raisonabel te sijn, en in dit geval, gelijck 't betaamt
sijn reden te gebruyken, soo sal men wel haast remarqueren, dat de koude van de
drank, die men drinkt, geen quali-
221
diluted by water, stirred by the thin spirit of the air and separated from the rest by
warmth or fermentation, as they otherwise coagulate and stop. These considerations
will provide us with the explanation to come to the unravelling of the question. All
these things are exposed in such a bare and naked fashion, because the proof is in
other places, where those who doubt may go and look for it.
XIV.
The conservation of life and health then depends on continual inspiration of the
matter of the air into our body and on the constant increase or continuation of the
warmth of our blood and on the daily humectation of the blood and all the other parts.
It follows from this that water, in so far as it is water, must always be wholesome
and can do no harm, except if it does anything more than humify and warm. If this
is true it will have to be acknowledged that water, or whatever other beverage, never
does any good, in so far as it is cold and cools. This is a paradox and will fnd no
belief with most people, who, making little or no use of their reason, judge according
to their taste and feeling, without considering that the fve senses, as a rule, do not
deserve to be believed and must be taken to be false witnesses in what they report
to us, and of which they cannot possibly have any knowledge. For if feeling persuades
us that a cool drink is pleasant and refreshes us when we feel very hot, this testimony
is true; but if this feeling should cause us to conclude that this drink is wholesome
and that, if, soon after, we suffer from pains in our stomach or in our inside, it is not
caused by the coldness of the water but by I do not know what, this testimony is
captious and false and we, who allowourselves to be persuaded by it, are thoughtless
and deceive ourselves to our own detriment.
XV.
If one wishes to be reasonable and use one's brains, in this case, as is right and
suitable, one will soon fnd that the coolness of a drink is not a quality that
recommends it or is necessary to life and health.
222
teydt is seer dienstich, veel min nodig tot het leven en de gesontheydt. Want indien
het leven en de gesontheyt dependeren van de omloop van 't bloed, en dese omloop
van de dunheyt, vochtigheyt, en warmte des bloeds, wie siet niet dat de koude
contrarie sijnde aen de warmte, en de selve uyt blusschende dat als dan een kouwe
drank niets doet, als de dunheyt van 't bloed, en bij gevolg het leven, en de gesontheyd
te verminderen. Dese waarheyt sal men wederspreeken met de experientie; om dat
men veel personen vindt, die koud water, koel bier, ja ys selfs drinken, en nochtans
leven, gesond zijn, en traagh sterven. 't Is waer men sou niet konnen loochenen, dat
'er personen sijn, wiens bloed soo veel vyer heeft, dat sy eer licht soude verbranden,
indien sy dat vyer met koele drancken niet en temperden; maar soo dese lieden ook
niet te gelijck met wijn, zout, peper, met stercke exercitien, en vehemente passien,
en veele dingen te langh om hier op te tellen, haer bloed gedurig aen brand staken,
men durft haar verseekeren, datse de koele dranken wel haast souden moeten verlaten,
soo sy niet willen leven, en gesondheyt quiteren. Indien sy nogh twijfelen, om haar
te convinceren, laten sy maar agt of tien dagen de wyn en alle verhittende spijse en
dranck na laten, sonder veel exercitien syn, met de passien van toorn en andere
ophouden, en gedurende die tijdt geheel abstineren van een heete lucht, van vuyr,
en stooven, en selfs oock van de spijse warm te eeten, sy sullen dan, die door reden
niet waren te leyden, door soo een sensibile, en incontestabele experientie leeren, en
bevinden, wat quaad dat de koude 't lichaamdoet, en dat van de koude van den drank,
of van de lucht geen schade in sijn gesontheyt te lijden, komt om dat men een vuyr
heeft in sijn bloed soo sterk, dat het kan beletten alle de macht van de koude, en dat
men door andere middelen ondertussen dat vuyr 't elkens opstookt.
't Is nog een preuve van de waarheyt van 't geen men alhier sustineert, dat de
lief-hebbers van de koele dranken, dickwils kort na dat sy gedroncken hebben,
gedwongen sijn, om bier, brandewijn, of yets anders te gebruijken, om te corrigeren
de schade, die de koude veroorzaakt heeft, en te hulp te komen aan de warmte, die
begind uytgebluscht te worden: om nu niets te seggen, van soo veel maagpijnen,
colijk, obstructien, koortsen, ja de doot selfs, die de koele dranken alle dagen
veroorsaken.
223
For, if life and health depend on the circulation of the blood, and this circulation on
the state of dilution in which it is, and on its humidity and warmth, who would not
see that cold being contrary to warmth and extinguishing it, a cold drink only
diminishes the dilution of the blood and, in consequence, life and health. This truth
will be contradicted by means of experience, as many people are found drinking cold
water, beer even ice and yet live and are in good health and do not die early. It cannot
be denied that there are people whose blood is so fery that they would burn if they
did not temper this heat with cool drinks; but, if these people dit not, at the same
time, continually set fre to their blood by means of wine, salt, pepper, strong exercise
and vehement passion and other things too many to enumerate here, we make bold
to assure them that they would soon have to give up their cool drinks, if they would
live and assure their health. If they should doubt of this, let them, to be convinced,
for eight or ten days leave off taking wine and heating food and drink, not take much
exercise, not indulge in anger or in other passions and, during that time, entirely
abstain from hot air, fre, foot-warmers and even from eating their food warm and,
unwilling as they were to be led by reason, they will then, by such a sensible and
incontestable experience, learn and fnd how much harm cold does to the body and
that, if one does not suffer in health from the coolness of drinks or of the air, this is
due to having such a strong fre in one's blood as to make the cold powerless to affect
it while, at the same time, this fre is constantly replenished by other means.
Another proof of the truth of what has been maintained is, that those who love cool
drinks are often, soon after having drunk, compelled to take beer, brandy or something
else, to correct the evil effect caused by the cold, and to assist the warmth that was
beginning to be extinguished; not to speak of the stomach-aches, colics, obstructions,
fevers, nay even death caused every day by cool drinks.
224
XVI.
Dit dan wel geconsidereert sijnde, is 't buyten tegenspreken, dat het water-drinken
nootsakelijk is om te leven; maar dat koud water te drinken, en besonderlijk puur
water, is dangereus, en soo men 't lang continueert, of in quantiteyt drinkt, en niet
seer heet is van bloed en sterk van maagh en alle de ingewanden, oock soo men niet
gedurigh 't vuyr van sijn bloed met wijn, en andere dingen nieuwe brand-materie
geeft, en de selve opblaast door de groote exercitien van 't lichaam, en 't geweld van
Helsche passien, dat men in perikel leeft, omin 't kort gesontheyt en leven te verliesen
door een temeriteyt, die immers soo schadelijck is voor de ziel, als voor 't lichaam,
om dat het selden gebeurt, dat sodanige personen wijs, en vroom sijn; want 't is de
wijsheyd van den Hemel, en de Christelijcke deugt, die dese soort van leven hout
voor incompatibel met de saligheyt, onwaardich aan een man, die Godt kent, en
bemind.
XVII.
Soo men dan water moet drinken, om te leven, en dat 't vol gevaar is, koud, en puur
water te drinken, besonderlijck voor personen, die geen heet bloedt hebben, en die
leven in een landt, gelijck als het onse, 't welk haar bloed dik, traag en grof maackt,
en seer genegen, om te stollen, soo sal het wijders niet veel moeyte hebben, om te
tonen, dat voor onse natie de wijn te weynigh water en te veel suur heeft; dat het
pure water, om nu van andere onsuyverheyt niet te spreken, te koud is, dat de bieren
d'een met d'ander, of 't bloed te seer ontsteken, of 't selve met suur, en slymvervullen,
en dan de nieren met graveel, en d'ingewanden met verstoptheden, dan eyndelijck
de melck te veel voetsel heeft, om een drank te wesen, en dat de wey en gekarnde
melck te rauw, te goor, en te onnut sijn, om van de menschen ghedronken te worden,
Daer schiet dan niets over om te drinken, als gekookt water, 't welck in sich heeft de
kragt van een kruyd, wiens onmetelijcke deugden men nu sal aanvangen te
beschrijven, dese dranck, en dit kruyd zijn het, door het welke dat onse natie, na ons
oordeel, allerbest, en allerlangst haar gesondheyt, en leven, sal konnen conserveren
onder een raisonabel gebruyk van dit selve Kruyd, Water en alle het gene daar toe
behoort.
225
XVI.
All this being considered it is undeniable that the drinking of water is necessary to
life, but that the drinking of cold water and especially unmixed water, is dangerous,
and, if continued long and taken in great quantities, and, if the one who drinks, it is
not very warm-blooded, and has not a strong stomach and bowels, also if the fre of
his blood is not given new fuel in the form of wine and other things, and fanned by
strong exercise of the body and the violence of infernal passions, he lives in great
danger soon to lose health and life by a temerity which is as noxious to the soul as
to the body, such people rarely being wise and pious; for it is the wisdom of heaven
and Christian virtue which holds that this kind of living is incompatible with
blessedness and unworthy of a man who knows and loves God.
XVII.
If then it is necessary to drink water in order to live, and as it is dangerous to drink
cold and unmixed water, especially for those who are not very warm-blooded and
live in a country like ours, which makes the blood thick, slow and coarse and much
inclined to coagulate, it will not be hard to prove that, for our nation, wine contains
too little water and too much acidity; that unmixed water, not to speak of other
impurity, is too cold, that beer either infames the blood too much or flls it with
acidity and slime, and then the kidneys with gravel and the bowels with obstructions,
that fnally milk contains too much nourishment to be considered as a beverage and
that whey and butter-milk are too rawand dirty and too useless to be drunk by human
beings. So nothing remains but boiled water containing the power of a herb the
innumerable virtues of which we shall now begin to describe; it is this drink and this
herb by means of which we think that our nation will best and longest preserve its
health and life, if making reasonable use of it with water and all that belongs to it.
226
Tweede capittel.
De Thee verdroogt het lichaam niet, nog maakt het mager, nog
disponeert het tot de teering.
I.
Gelijk 't Water bij veele veragt word, om dat sy het niet kennen, of omdat sy er van
oordelen door lightveerdigheyt, en praeoccupatie, so heeft ook de thee, dat schoonste
van alle de kruyden des veldts, veele haters, en lasteraars, die 't blameren en sonder
oorsaek verbannen van 't gebruyk, dat een yegelijk daer van behoort te maken. Eenige
personen houden 't voor een kruyd, dat nog goed, nog quaad kan doen, en men heeft
dese luyden obligatie, dat se soo moderaat oordelen. Andere die veragten het sonder
dat sy 't gesien, of geproeft hebben, en dikwils om deze plaisante reden, dat men
heeft konnen leven eer dit kruyd bekend was, men vind 'er ook die het niet seer
prijsen, en weinig gebruyken uyt vrese, dat 't haar te veel soude kosten: want om dat
dese ordinaris haer meeste geld besteden aen de pragt, en hoovaardye van klederen,
huysen, meubelen, ofte aen de lekkernye en overdaad in spijse en drank, ofte eindelijk
aan de gierigheyt, om geld te vergaderen, soo menen dese verquisters, dat sy moeten
de menage houden, en haer geld niet besteden aan een drank, waarvan sy die satisfactie
niet souden hebben, die haar de pragt, de hovaardye, de gast-malen, en de gierigheyt
geeft. Daar is 'er nogh een ander soort van menschen, die men alhier niet verby gaan
kan; 't syn die gene, de welke in de hitte van haer passie, en vooroordeel de Thee
blameren, dat sy verhit en verdroogt. Men sou haer niet attacqueren, indien sy dit
valsche sentiment voor sig behielden, maar om dat sy tot schade van de gesondtheyt
selfs van de magere, en
227
Chapter II.
Tea does not dry up the body, neither does it make it thin, nor disposes
it to phthisis.
I.
Likewise as water is despised by many, because they do not know it or because they
judge of it with thoughtlessness and preoccupation, so tea, this fnest of all the herbs
of the feld, has many haters and slanderers, who blame it and, without cause, exclude
it from the usage that everybody ought to make of it. Some people take it to be a
herb that neither does any good nor any harm, and one is obliged to these people for
judging with so much moderation. Others despise it without having seen or tasted it
and often for the amusing reason that it was possible to live without it, before it was
known; there are also some who do not praise it much and rarely take it from fear
that it will cost too much; for, as these people generally spend most of their money
on pomp and magnifcence of clothes, houses and furniture or on dainties and
superabundance of meat and drink or on avarice in order to collect money, these
spendthrifts think that they ought to manage carefully, and not spend their money
on a drink which would not yield them the same satisfaction they get out of their
pomp and splendour, their banquets and avarice. There are still people of another
kind, who ought not to be passed by here, namely those who, in the fervour of their
passion and prejudice, blame tea for heating and drying up. We should not attack
themif they kept this false sentiment to themselves, but as they publish and obstinately
defend this wrong opinion, to the detriment of the health even of thin and consumptive
people, we could not refrain
228
teering-agtige menschen, dit valsche oordeel publiceren, en dikwils met obstinaat-heit
defenderen, soo heeft men sigh niet konnen onthouden, om alhier te bewijsen, dat
sy sig bedriegen, en andere qualijk raden.
II.
Die geenen die ons seggen dat de Thee heet is, en verdrogende, seggen dat sonder
reden, sonder experientie, en sonder eenig fondament: want wat reden hebben sy,
om te beweren de hitte van een kruyd, 't geen geen merkteken geeft van sijn hitte?
't en brand niet op de tong gelijk caneel, nagelen, peper, of gember, 't is alleen wat
bitter, maar niet heet in de mond; 't verhit ook niet, nog infammeert de keel: soo 't
in de maag en 't bloed komt, en sich over 't lichaamverspreid, wat hitte maakt 't daar?
wie heeft ook oyt van Thee te drinken een rode en dikke neus gekregen, vol puysten
en zweeren? of in wie is door Thee een heete en brandende koortse ontsteken? wat
preuve isser dan van, wat reden, ja wat schijn van reden, dat de Thee soo heet is?
men vreest niet nagelen, folie, peper, gember, saffraan, mostaart-saat, enz. in de
spijse te mengen, dingen nogtans so heet, en verdrogende als men soude konnen
uytvinden; men menageert geen wijn, sterk bier, tabak, en 't welk vuur selfs is geen
brandewyn, en gedestilleerde wateren. Dese al te samen sijn tienmaal sterker, tienmaal
heeter, als de Thee, en evenwel dese hebben de reputatie, maar de Thee de blame.
Soo gaat het in de wereld, als men sonder reden, en tegen de reden oordeelt na sijn
vooroordelen, of lusten, of Capricen, of dat men blindeling volgd de gemeene, en
pubblijken opinien.
III.
De Thee is dan niet heet, maar, ten hoogsten genomen, warm: sy heeft veel minder
hitte, als de nagelen, peper, wyn, ayuyn, en soo veel andere dingen, die niemand,
vreest alle dagen te gebruyken, in veel groter overvloed, als oyt een sterk Thee drinker,
de Thee gebruykt: 't is dan een valsche opinie, en een ydele vreese van ligtvaardige
menschen, te geloven, dat de Thee soo heet is, en de selve te vlieden, omdese oorsaak,
sonder te vlieden, 't dagelijks gebruyk van de dingen, die veel heeter sijnde, men
veel eer behoorde te vlieden.
229
from proving here that they are mistaken and advise others badly.
II.
Those who tell us that tea is heating and drying up, say this without reason, without
experience and without any foundation; for what reason have they to assert that a
herb is heating which shows no mark of its heat; it does not burn on the tongue like
cinnamon, cloves, pepper or ginger, it is only somewhat bitter, not hot in the mouth.
Nor does it heat or infame the throat. When it gets into the stomach and the blood
and spreads through the body, what heat does it cause there? Who ever got a red and
swollen nose full of boils and sores from drinking tea, or who hot and burning fever?
What proof is there then, what reason, nay what semblance of reason, to assert, that
tea is so heating? Cloves, mace, pepper, ginger, saffron, mustardseed etc. are, without
fear put into food, things as heating and drying up as could possibly be found; wine,
strong beer, tobacco and, what is fre itself, brandy and spirits are not used sparingly.
All these are ten times stronger, ten times hotter than tea and yet these have the
reputation, but tea has the blame. This is what happens if we judge without, or contrary
to, reason, according to our prejudices or desires or caprices or blindly follow the
common and public opinions.
III.
So tea is not hot, but, at the most, warm; it has much less heat than cloves, pepper,
wine, onions and so many other things, which no one fears to take every day in much
greater profusion than a great tea drinker ever takes tea; hence it is a false opinion
and a vain fear of thoughtless people to think tea so hot and, for this cause, to fee
from it, without feeing from the daily use of things much hotter, which had much
better be avoided.
230
IV.
Is de Thee niet heet, hoe kan hy dan soo verdrogend sijn? hoe maakt se de menschen
dan soo mager? en waarom isse soo schadelijk aen personen, die de teering hebben?
dese opinie rust op d'eerste, en daarom d'eerste valsch sijnde, soo is ook de laetste
niet minder valsch, 't geen niet heet, en verhittende is, kan niet verdrogende sijn, om
dat dan de verdrogende kraght komt van de hitte, die de vochticheyt consumeert,
indien men hier te doen hadde met medicijns, men soude haer seer ligt konnen
wederleggen met vaste redenen, getrokken uyt de ware medicyne maar de raisonnable
Doctoren hebben onse instructie niet van noden, en 't is hier de plaats niet, om met
haar te ageren; dat sal men op een ander tijd, en met die taal doen, buyten de welke
men niet behoord te spreken van de saken, die 't innerlijcke van de medicijne
concerneren. Alhier handelt men met die persoonen, die geen medicijne, of weinig
daar van verstaan, en men soude gaarn haar op een maniere, die sy konden begrijpen,
disabuseren van dese opinie, die sy 't onrecht sustineren tegens de Thee en men sal
haar ontlasten van de selve soo sy maar een weinigh aandagt gelieven toe te brengen
op 't geen, 't welk men sal seggen en soo hare geest niet door opiniatriteyt, is
ingenomen.
V.
Een mensch, soo lang hy leeft, en voornamentlijk terwijl hy gesond is, en sijn kracht
heeft, is sodanig aen sekere dingen onderworpen, dat hy sonder de selve niet kan
leven, en sonder 't rechte gebruyk van dien niet wel gemakkelijk, en gesond leven.
Dese dingen sijn de lucht, de spijs en drank, 't slapen, en waken, d'exercitie, en rust.
't Is de verwisseling, en de gereguleerde ordre van dese dingen, die een mensch doet
subsisteren en sonder verdriet sijn leven passeren. De waarheyt hier van leerd alle
dagen de experientie alle tijd aan alle menschen, die maar een weinig refexie maken
op 't geen haar gebeurt, 't Sal nodig sijn dat een weinig nader te deduceren, omdat
de meeste menschen of seer onkundig sijn in dese saken of door voor-oordeelen
gepreoccupeert, die sy ontfangen in de ordinare ommegang van de menschen, en uyt
de mond van die Doctoren, die sich selfs eerst bedrogen hebbende, weinig swarigheyt
maken, om oock anderen van ghelijcken te bedriegen.
231
IV.
If tea is not heating how then can it be drying-up? How does it make people so thin
and why is it so bad for sufferers from consumption? This latter idea is based on the
former, so when the former is wrong the latter will be no less so. What is not hot and
heating cannot be drying-up, because the drying power comes from the heat, which
consumes the moisture; if we had to do with physicians here, these opinions could
easily be refuted by means of defnite reasons derived from real medicine, but the
reasonable physicians do not need our instruction and this is not the place to propound
it; this will be done at some other time and in the language without which matters
concerning the intrinsic parts of medicine ought not to be discussed. Here only such
people are addressed as understand little or nothing of medicine, and we should like
to disabuse them of this opinion which they wrongly hold against tea and we shall
relieve them of it, if they will only pay a little attention to what is going to be said,
and if their minds are not too full of opinionatedness.
V.
As long as a man is alive, and especially while he is vigorous and in good health, he
is so much subject to certain things that he cannot live without them, but without the
right use of them, he cannot live in health or ease. These things are air, meat and
drink, sleep and waking, exercise and rest. It is the interchange and the regular order
of these things that enable man to exist and spend his life without sorrow. Experience
teaches the truth of this every day to everyone who refects only a little on what
happens to him. It will be necessary to defne this a little more closely, because most
people are either very ignorant in these matters or preoccupied by prejudices, which
they get during their everyday intercourse with men and from the mouths of such
doctors as, having frst deceived themselves, do not see any harm in also deceiving
others.
232
VI.
Laat ons van de Lugt een aanvang maken, en in 't kort seggen, wat sy ons doet.
Een yegelijk weet dat hy dag en nagt selve door de ademhalinge in sijn lichaam
inlaat, en kort daar na wederom uytblaast. Maar gelijk weinich menschen de lucht
anders kennen, als voor een enkel niet, soo sijnder ook weinig personen die gedenken,
dat de Lugt haar 't allen tijden omringt, en dat sy in de selve swemmen, als de vissen
in 't water, en door middel van dien, doen alle de actien, die sy wanen sonder de Lugt
te doen. Nu de Lugt, die sy in en uytlaten, en die haar omringt, die inspireert haar,
soo 't my geoorloft is alsoo te spreken, de levendige geest. Ik versta daar door niet
de ziel, maar een driederley soort van onsigtbare stofjes en ik sal se alhier
onderscheyden met drie namen conform met haar naturel. d'Eene is een surigheyt,
d'ander een subtiel vlugtig Zout, en de derde is een sekere fjne stoffe, die de surigheyt,
en 't Zout beweegt, die weynig van 't vuur verschilt, of om regt uyt te spreken, die
niets is dan een subtiel vuur, 't welck van de Zon en d'andere groote Hemelsche
Lichamen onophoudelijck neder vloeit tot onse lucht, en de selve verligt en verwarmt.
Ik sou dese stoffe noemen Hemelsche infuentie, maer die naamsoude al te Heidensch
sijn en schijnen eenige steunsel te geven aan die sotte opinien, die de Heidenen van
de Son, de Maan, en de sterren gehad hebben, en ik sou vresen, om eenige faveur te
doen aan uytsinnige Menschen, die nu noch voorgeven, dat alles komt van de
infuentie van 't gesternte, een opinie, die soo valsch en ridicuul als oud is. Nu 't is
dan de Lugt, die omringende, en in nse borst ingaande, aan 't bloed, 't welk over al
in sijn grote en kleyne vaten om en om loopt, communiceert sijn suur en sout, en
subtiel vuur: dese drie doen 't bloed warm en dun blijven, soo dat het sijn loop
onophoudelijck vervolgt, en over al sijne functie doet, gelijck 't behoort. Maar gelijck
't lichaam van de mensch over al doorboord is en altijd opene passage verleent aan
't suur, sout en vuur van de Lugt, even als de bodem van een kopere ketel 't vuur, dat
'er onder is, laat passeren tot in 't water, 't welck daar door heet sal worden en koken,
soo sijnder ook andere Sweet-gaten of passagies, waar door een ongeloofelijke
quantiteyt gedurig uyt ons lichaam gaat, ook dan, wanneer wy de minste drop sweet
op onse huyt gevoelen, dese onsigtbare
233
VI.
Let us start on the air and give a short account of what it does.
Everyone knows that, day and night, he inhales it and shortly after exhales it again.
But as few people know the air as anything else than nothingness, so there are also
few people who refect that the air always surrounds them and that they swim in it,
as fsh swim in water and, through the medium of it, do all those actions which they
imagine they do without it. The air now, which they let in and out and which surrounds
them, inspires themwith the living spirit, if I may call it so. By this I do not understand
the soul, but three kinds of invisible matter, which I shall here distinguish by three
names according to their nature. One is acidity, another a volatile salt and the third
a certain subtle matter differing little from fre which sets the acidity and the salt into
motion and which, to tell the truth, is nothing but a kind of subtle fre, constantly
fowing down from the sun and other large heavenly bodies into our air, making it
light and warm. I should like to call this matter heavenly infuence, but this name
would be too heathenish and would seem to give support to the absurd ideas the
heathens had of the sun, the moon and the stars, and I should be afraid to show any
favour to mad people, who still pretend that everything is due to the infuence of the
stars, an opinion which is as old as it is false and ridiculous. Well, it is the air then
which, surrounding us and entering our breast, communicates its acidity, its salt and
subtle fre to the blood, which fows round and round in all its large and small vessels.
These three cause the blood to remain warm and thin so that it incessantly continues
its course and can duly function. But in the same way as the human body is pierced
everywhere, and always allows open passage to the acidity, the salt and the fre of
the air, - like the bottom of a copper kettle allowing the fre under it to pass into the
water, which is thus heated and brought to the boil, - so it has other holes or passages
for perspiration through which incredible quantities continually leave our bodies,
also when we do not feel the smallest bead of sweat on our skins; these invisible
evaporations which we never see or feel leaving us the air absorbs while, at the same
time, it generously gives us its acidity, its salt and its fre. But
234
uytwaasemingen, die wy noyt sien of gevoelen, dat van ons weg gaan, neemt de Lugt
na sich in de selve tijd, al se ons mildadig geeft haar suur, sout en vuur. Maar behalven
dit, omdat de Lugt swaar is (de fjne geesten sullen my pardonneren, dat ik also
spreek) soo doet sy ons door haer gewigt nog een andere dienst, die seer considerabel
is, en ongeloofelijk bij de meeste menschen. Die swaarte, en dat gewigt van de Lugt,
die niet minder schijnt alsoo te wesen, die houd de mensch aan de aarde als gehecht,
die doet hem over einde staan, die doet hem gaan, en in soo veele posturen sig
bewegen; maar die swaarte bedwingt ook sijn woedende bloed, en tempert 't selve
soodanig, wanneer 't met een ongelovelijke hitte, gistinge en strijd van 't sout, 't suur
en 't vuur, de welken daar in ageren, opvliegt als de pot, die over kookt, ik segge de
swaarte van de lugt, die ons omringt, die stuyt en perst, sodanig alle de uyterlijke
leden des lichaams, dat het bloed sich op een sagte, en meest ongevoelijke wijse
besloten houd in sijn vaten, sonder of uyt te bersten, of 't lichaam tot berstens toe te
doen opswellen. Dit is, in 't kort en na de waarheyt gesegt, 't voornaamste profjt, dat
de Lugt ons toebrengt, wanneer sy selfs wel gesteld is, en met ordre ageert: maar
wanneer hy ter contrarie ons te veel suur of te veel zout, of vuur geeft, of wanneer
hy 't ons niet geeft, of 't lichaam niet genoeg perst en stuyt, of inspireert een peste of
een vergif, 't welk hy door een damp van d'aarde, of een iufuentie van d'een of d'ander
Ster ontfangt, of datse (om de vier qualiteyten niet te vergeten) yets anders quaads
heeft, te heet, te koud, te droog, of te vogtig zynde, dan lijd de mensch soo veel
schade van de Lugt, als hy 'er voor heen goed van ontfng, en 't is uyt dese oorsaak,
dat soo veele en dangereuse siektens ontstaan: ja de Lugt is de voornaamste die ons
leven doet; maer wederom't is de Lugt, die de principaalste Geessel is van den Rigter
der Aarde, waar mede hy sijne Kinderen kastijd, en de Goddelosen straft; ja de Lugt
is de beul die God meest gebruykt, om van d'Aarde weg te nemen, die de selve niet
meer waardig sijn.
VII.
Behalven de Lugt soo heeft de mensch noch van noden de spijs en drank, om sijn
leven te sustineren: hy kan sich met de Lugt niet voeden, ten sy hij sich ook voede
met 't geen de spijse en drank hem
235
besides this, as the air is heavy, (the subtle spirits will pardon me for speaking thus)
by its weight it renders us another service, which is very considerable and incredible
to most people. This heaviness and weight of the air keeps man, as it were, attached
to the earth and allows him to stand up, to walk and move in many attitudes; but this
heaviness also curbs his raging blood and tempers it when, with incredible heat,
fermentation and struggle of the salt, the acidity and the fre which work in it, it
rushes up like a fuid in a pot boiling over, it checks and represses all the outward
parts of the body so much that the blood, gently and insensibly, keeps within the
bounds of its vessels, without either bursting out or causing the body to swell, as if
it were going to burst. This is, in short and truthfully told, the principal proft we
derive from the air, when it is itself well-tempered and acts in orderly fashion; but
if, on the contrary, it supplies us with too much acidity or salt, or fre, or with too
little, or does not check and repress the body suffciently, or inspires a pestilence or
a poison, which it receives from the vapour of the earth or the infuence of some star
or other, or, (not to forget the four qualities) if it contains some other evil, being too
hot, too cold, too dry or too damp, man derives as much harmfromit as he got beneft
before, and it is from this cause that many and dangerous diseases arise. It is chiefy
the air that enables us to live, but it is also the air that is the principal scourge with
which the Judge of the earth chastises his children and punishes the godless; nay the
air is the hangman most frequently employed by God to take away from the earth
those that are unworthy of it.
VII.
Besides the air man wants meat and drink to sustain life; he cannot feed on air unless
he also feeds on that which meat and drink can give him. It is not enough that the air
supplies the blood with acidity,
236
geven moet; 't is niet genoeg dat de Lugt 't suur, 't sout en 't vuur communicere aen
't bloed; 't selve sou niet lang sich konnen mainteneren met dat secours; het bloed
sou te heet, te fjn, en te dun worden, en haast sich voor 't meerendeel uytwaasemen,
en dan stollen. 't Is dan van noden dat door eeten en drinken 't bloed ontfange, indien
niet gedurig, ten minsten op sekere tijden een sap, 't welk bequaam is aan 't bloed
wederom te geven die deelen, die hem ontvlogen sijn; 't welck sijn hitte verkoeld,
sijn scherpheit versagt, sijn dikte verdunt, en sijn droogte door vogt prevenieert, op
dat alsoo het bloed sy in een behorelijcke quantiteyt, warmgenoeg, mild, dun, fuide,
en vol van een moderate vigeur, en een subtile geest. Op dese wijse heeft den mensch
spijs en drank van noden, en sonder 't gebruyk van dien kan nog 't leven, nog de
gesontheyt lang duren; hy moet dan eeten en drinken, en de spijs en drank aan de
maag geven, om aldaar te doen prepareren tot dat goede sap, 't welk 't bloed van
noden heeft; de maag heeft dit Offcie, sy verandert de spyse in soo een sap, met te
separeren alle de delen van de spijse van den anderen; daar na versend se de sappigste
na 't bloed, en d'anderen werpt sy door den buyk en andere wegen als een vuyl en
onnut verblyfsel buyten 't lichaam, in welke functie veele andere leden de maag ten
dienste staan, om dit groote werk wel te verrigten. 't Sou te lang sijn, om dit alles in
't brede uyt te leggen, maar 't sal ten propoosten wesen, om alhier te seggen, dat den
dranck nootsakelijker is als de spijse; men moet tot de conservatie van 't leven, en
van de gesondheit d'eerste plaats geven aan de Lugt, de twede aan de drank; de derde
aan de spijse; de vierde aan de exercitien; de vijfde aan de ontlasting van de
excrementen, en de sesde aan de slaap, en de rust van de exercitien.
VIII.
De Lugt kan men geen moment missen sonder gevaar; den drank ook niet seer lang;
maar met de Lugt en den drank kan yemand al een geruymen tijd leven, 't zy gesond,
't zy siek; want de sieken leven dikwils veele weeken en maanden sonder spijse,
alleen door de Lugt, en eenige voedsame drank; maar de gesonde sullen weinigh
dagen konnen vasten, sonder van honger en dorst te versmachten; de dranck is dan
naast de Lugt, dewelke de lichamen meest van nooden hebben,
237
salt and fre; it could nor maintain itself long on this assistance; it would get too hot,
too refned and too thin and would almost entirely evaporate and then coagulate.
Hence it is necessary that, through eating and drinking, the blood receives, though
not continually, at least at certain times, a juice ft to restore to it such parts as have
fed from it, cooling its heat, tempering its sharpness, thinning its thickness, by
moisture preventing it from getting too dry, so that it retains its proper quantity,
suffcient warmth and softness, and remains thin, fuid and of moderate vigour and
subtle spirit. In this manner human beings need meat and drink and without these
neither life nor health can continue long; they must eat und give food to the stomach,
there to be prepared into the good juice that the blood needs. This is the offce of the
stomach to change food into such a juice, to separate the parts of the food and send
the juiciest to the blood, casting the rest, through the belly and along other ways, as
dirt and unnecessary remnants, outside the body; in this function the stomach is
assisted by many other parts who help to do this great work. It would take too long
to explain all this at length, but it will be suitable to say here that drink is more
necessary than meat. To preserve life and health the frst place ought to be given to
air, the second to drink, the third to meat, the fourth to exercise, the ffth to purgation
of the excrements, the sixth to sleep and rest after exercise.
VIII.
We cannot without danger do without air for a moment, nor very long without drink;
but, whether in good health or ill, a man can live a fairly long time on air and drink,
for the sick often live for weeks and months together without solid food, only on air
and some nourishing liquid; but healthy people cannot fast many days without
succumbing to hunger and thirst. So, next to air, drink is what the body needs most
and can least do without, for the blood can maintain itself
238
en minst konnen ontberen, omdat het bloed nog eenige tijd sig selven kan maintineren,
sonder groote en sensibele alteratie, indien 't maar van de Lugt ontfangt zijn zuur,
zout en vuur, ende dat het door den drank vogtigheyts genoeg verkrijgt. Den drank
moet boven dit, nog al meer doen; 't welk ook geen uytstel lijd; de mond, de maag,
de darmen en and're delen, konnen geen van haar functien verrigten wanneer sy niet
seer bevogtigt zijn; nu gelijk d'vogtigheyt van sig zelven allengskens weg-zypeld,
zo is 't nog de hitte in 't lichaam, die de selve verdroogt, en de mond, maag en darmen
arbeyden sonder oyt te rusten, om haar vogt, daar sy mede bedaut sijn, van sig af te
perssen, en na 't bloed toe te drijven, als getrouwe voesters, die noyt slapen, noch
rusten, onvermoeyd arbeidende tot secours van 't bloedt, en d'andere leden; dit zijn
de oorsaken dat na een korte abstinentie van den drank, de mond, maag, darmen en
alles klaagt en krijt om water, voor sijn brand, en droogte. De spijse selfs kan in de
maag niet verteeren, nog van daar elders sig verspreyden, als wanneer 't als swemt
in de vogt, en van 't selve weg-gespoelt word. Dit is wederom de oorsaak, dat een
yegelijk is geobligeert om voor of onder, of na de maaltijd een goede dronk te doen,
of de spijse met de vogtigheyd te vermengen, heeft men dan geen groote reden, om
te besorgen, dat men wel drinke?
IX.
De exercitien van 't lichaam, en daar na de opschortinge van de selve, wijders de
slaap, en de uytwerpinge van de Urine, en andere overtolligheden, doen al mede seer
veel tot het leven; maar nog meer tot het wel leven, en de gesondheyd, en 't sou te
lang vallen, om dit alles ten naeusten uyt te halen; men sal nog occasie hebben, om
in 't volgende daar van te spreken.
X.
Dese waaragtige Grondslag geleyd zijnde, sal 't niet veel zwarigheydt hebben, om
te ruineren de vooroordeelen en valsche opinien aangaande de Thee, ende ter contrarie
met evidentie te betonen de overgroote en noyt genoeg gepresene deugden van de
selve.
239
for some time, without too great or sensible alteration, if only it gets from the air its
acidity, its salt and fre, and enough moisture through drink. There are other things
that drink has to do and these cannot be delayed either; the mouth, the stomach, the
bowels and other parts cannot function if they are not very moist; as moisture, of its
own accord, gradually oozes away and also the heat of the body dries it up, and the
mouth, the stomach and the bowels are always at work, without ever resting, pressing
the moisture with which they are bedewed away from them to the blood, good
nourishers as they are, who never sleep, nor rest, working indefatigably to succour
the blood and the other parts of the body; so that the mouth, the stomach, the bowels
and everything, after short abstinence from drink, cry and scream for water, on
account of their burning and drought. The food cannot even be digested by the
stomach, nor spread to other parts, except when it swims in moisture and is washed
away by it. This is why everyone should drink a good deal before, during or after a
meal to mix the food with moisture.
IX.
The exercise of the body and then the repose, sleep and the ejection of urine and
other superfous substances, contribute much to life, but more to right living and
health; it would take us too long to dwell on all this; later we shall refer to it again.
X.
Having laid this good foundation we shall not fnd it hard to exterminate the prejudices
and false opinions concerning tea and, on the contrary, to prove with evidence its
very great, never suffciently praised virtues.
240
XI.
Men wil dan voor af gevraagd hebben aan de persoonen, die seggen dat de Thee soo
seer verdroogt, of sy dat seggen door conjecture, of door experientie; soo sy 't eerste
doen, zoo sal men geen moeyte nemen, om haar te antwoorden; dewijl sy met even
veel reden een ander conjecture konnen maken, zoo 't haar belieft; maar zoo sy de
experientie voorwenden, soo dunkt ons dat sy zig bedriegen met niet te weten wat
dat het is yets ondervinden; want zoo een mensch nu mager zijnde, onder 't gebruyk
van de Thee nog magerder wierd, jae geheel uytteerde, dat soude geen experientie
wesen, om met waarheyt te seggen, de Thee verdroogt, en vermagert. Is er wel
yemand so dom, die niet gedenkt dat mogelijk die mensch nu zoodanig de tering
hadde, dat hy moste geheel uyt teren, sonder dat de Thee magtig is geweest, omsulks
te beletten? ja waarom gedenkt hy niet, dat indien mogelijk die mensch geen Thee
gedroncken hadde, de selve nog veel eer soude ghestorven sijn door sijne uytteringe?
en men sal daarna tonen, dat de Thee in plaats van te verdrogen, en de teringe te
vermeerderen, datse ter contrarie niet alleen een medicijn is, om de teering voor te
komen, en te genesen, maar geen van de minste dranken tot solaes van een mensch
die uyt teert.
Dese Persoonen die oordeelen dan van 't geen gebeurt, sonder wel te kennen de
ware oorzake, van de evenementen, omdat sy de ware oorsaken niet en sien, zoo
oordeelense door hare gewone ligtvaardigheyt, om van alles te oordelen, (al weten
sy 'er ook niets van) soo oordeelen sy, seg ik, dat het geen sy sien gebeuren, komt
van dit of dat, dat 'er omtrent is, dat zoo even gebeurt is, of 't welk eenig rapport
schijnt te hebben, en door een valsche schijn van reden, yets gelijkt na de oorsaack.
Op dese manier oordeelen de menschen van alle dingen, bij na sonder te sparen de
Politique affairen, de aller verborgenste, ja de alderheyligste dingen van de Religie,
en sy sijn de meeste soo obstinaet, dat sy sig niet willen ontdoen van een oordeel, 't
welk sy eenmaal geveld hebben, besonderlijk zoo sy 'er interest in vinden, of dat dat
oordeel is van de approbatie van personen, die sy estimeren. Sy oordelen dan verkeert
van de Thee; een mensch die mager is, en uytteert, drinkt alle dagen Thee; sy sien
hem magerder worden, van tijd tot tijd; dat surpreneert haar; dat doet haar denken,
en vragen, vanwaar dese uytteringe? de ware oorsaek die sien sy
241
XI.
First we should like to ask those who say that tea is so drying up, whether they speak
by conjecture or by experience; if the former it will not be diffcult to answer them,
as they could, with as much reason, make another conjecture, if they pleased; but, if
the latter, we imagine they deceive themselves, not knowing what it is to experience
a thing. For, supposing a thin person got thinner, nay quite emaciated after taking
tea, this would not be suffcient experience to decree, with truth, that tea dries up
and makes thin. Could anyone be stupid enough not to consider that possibly this
person had consumption to such a degree that he could not but waste away, without
tea being able to prevent it? Why is it not considered that if, possibly, that man had
drunk no tea, he might have died much sooner? If will be shown hereafter that tea,
instead of drying up and promoting consumption, on the contrary is not only a
medicine curing or preventing it, but is not the least of the drinks that yield solace
to a human being in a decline.
To people who judge then from what happens, without knowing or seeing the real
cause of the events, judging with their usual thoughtlessness, merely to judge of
things, though they do not knowanything of them, I say, that what they see happening
is owing to something or other near it or happening just before, which seems to have
some connection with it, and, through false appearance, looks like the cause. In this
way people judge of all kinds of things, not excluding even political affairs, and the
most hidden, even the holiest things of religion, and most of them are so obstinate
that, once having expressed such an opinion, they are unwilling to give it up,
especially when it is to their interest or meets with the approval of persons they
esteem. Thus they have a bad opinion of tea; a thin man wasting away drinks tea
every day; they see him gradually getting thinner; this surprises them and sets them
thinking; they ask whence this wasting away? The real cause is not immediately
seen; they take neither trouble nor care to fnd it, that would be too hard work, besides,
it is not their profession, they cannot know this so exactly as a doctor might;
242
aanstonds niet; sy nemen geen moeyte, nog sorge, om die uyt te soecken; die arbeyd
is te verdrietig: 't is haar professie niet, sy konnen dat zoo naauw, en op sijn Medicijns
niet weten: maar haar komt in gedagten, dat de Thee wel licht haar mond eens droog
gemaakt heeft, of dat sy door een abuys sich wat verhit en verdroogt gevonden
hebben, dat is reden genoeg, om vastelijck te besluyten, dat dese mensch uyt-teert,
om dat hy zoo veel verdrogende Thee drinkt. Soo een ligtvaardig oordeel, een en
andermaal geveld, en daar na onder de menschen verspreyd, sal in 't kort soo veel
credit verkrijgen, dat men 't niet sal konnen tegenspreken, sonder te lijden de
persecutie van de obstinate defenseurs van de publijke en valsche opinien. Men
waarschuwd dan een ygelijk hier op te letten, en toe te sien, hoe dat hy sijn oordeel
geve, en men durft versekeren, dat alles wel considererende niemand met regt de
Thee sal konnen houden voor een kruyd, 't welk zoo seer verdroogt.
XII.
Dewijl dan d'experientie soo los genomen, niet genoeg is, omregtmatig te oordeelen,
en in 't minste niet favoriseert de geene, die onse Thee toeschrijven so een heete en
sterke verdroogende kragt, laat ons sien, of sy door de reden eenig fondament hebben
voor haar sustenue. De tering, en de magerheit komt van meer dan d'een oorsaak. 't
Gemene volk, en selfs die Doctoren, die niet gewoon zijn de saken te penetreren tot
in de ware grond, en slegts te oordeelen op 't hazart, en op 't enkel gesigt, of na de
schijn van saken, die houden de hitte voor de eenige, universelle en waaragtige
oorsaak van de teringe, en alle hare remedien zijn daarom ook verkoelende. Sy sien
geen andere oorsaak van de droogte, als hitte, sy voelen, dat de magere menschen
somtijts aan de handen wat heet zyn, dat haar wangen rood, haar pols ras, en haar
mond droog is, of datse dikwils zweeten, en dat sy na 't gebruyk van heete dingen,
sig erger bevinden, dat is reden genoeg, omde hitte voor de oorsaak en de verkoelende
dingen voor de remedien van de Teeringe te houden. Evenwel in dit alles bedriegen
sy sig door onkunde, en ligtveerdigheyt van te oordeelen eer sy alles wel ondersogt
hebben. Laten sy maar eens wel considereren, dat een mensch die aen de Tering is,
veel minder hette heeft, als een kloek,
243
but it occurs to them that tea once made their mouths a bit dry or that, owing to some
misuse, they felt rather hot and dried-up; this is suffcient reason for them to feel
quite sure that this man is wasting away, because he drinks so much drying-up tea.
Such a thoughtless judgment once pronounced and distributed among men, will soon
fnd so much belief that no one could contradict it, without suffering frompersecution
by the obstinate defenders of public and false opinion. Everybody is warned to pay
attention to this and to see to it how he expresses his opinion, and we venture to
declare that, everything well considered, no one will be right to take tea to be a herb
that dries up to a great extent.
XII.
As then such disconnected experience is not suffcient to judge and is not at all
favourable to those who ascribe to our tea this heating and drying-up power, let us
see if reason gives themany foundation for their assertion. Consumption and thinness
may have more than one cause. The common people, and even those physicians who
are not accustomed to penetrate to the real cause of things, but only judge at hazard,
at frst sight or from the appearance of things, take heat to be the only, universal and
real cause of consumption and therefore all their medicines are cooling. They see no
other cause of the dryness than heat; they feel that thin people sometimes have rather
hot hands, red cheeks, a fast pulse and a dry tongue, or that they often perspire, and
that they feel worse after taking hot things; this is suffcient reason for them to take
heat as the cause and cooling things as the remedies for consumption. Yet in all this
they deceive themselves through ignorance and thoughtlessness in judging, before
having investigated everything thoroughly. Let them consider that a man suffering
from consumption has much less heat than a vigorous strong and healthy man. Mere
feeling will teach them this, when they touch the hand of the patient and that of a
healthy bystander. A
244
gesond en sterk man; 't gevoel alleen sal haar dat leeren, zoo sy de hand van de sieken,
en van een gesonde bystander aanraken. Een gesond mens, tamelijk gedost, sal eenige
uren de koude van de Lugt verdragen, een mensch die mager is, die uytteert, sal zoo
veel te meer klederen van doen hebben, zal dikwils geen ure in de Lugt konnen sijn,
of 't vuyr missen sonder groote alteratie, tot een bewijs, dat de hitte van een mager
mensch veel minder is; want 't is de hitte, die ons alleen kan bewaren voor de koude,
en soo veel te meer kan yemand lang de koude verdragen, als hy heeter bloed heeft,
om dat het bloed altijt eenige warmte moet behouden, en van de Lugt ontfangen,
meer als hemgeven. Soo dat een uytterend, en mager mensch minder hitte heeft, zoo
is 't onmogelijk, dat de hitte de oorsaak zy van de droogte, van de magerheyt, van
de uytteringe; want waarom teert dan een gezond mensch niet veel meer uyt, wiens
hitte zoo veel grooter is? voorwaar dese personen, die raisonneren alhier even als
die geene, de welke soude willen sustineren, dat Holland drooger is als Vrankrijk
omdat de hitte minder is in Holland. Maar laat ons nog een bewijsreden alhier by
voegen, die een yeder sal konnen begrypen. De ervarentheyt, die oude, hoewel
bedriegelijcke leermeesteresse, heeft doen bevinden, dat Personen, die de natuur
hadde, om dagelijx vetter te worden, door 't onophoudelijk gebruyk van Thee nog
vetter sijn geworden; andere wederomveel minder Thee gebruykende, sijn vermagert
en uytgeteert, invoegen men voor seker moet besluyten, dat de Thee niemand mager
maakt, noyt soo kragtig verdroogt, noyt schadelijk is aan de menschen, die de Teringe
hebben, maar dat mager te worden ofte niet te worden, komt van ander oorsaken. En
soo de Thee mager maakte, wel hoe komt dan, datse contrarie is aan de natuur van
die dingen, die 't sekerlijk doen? men sal in 't gevolg tonen, dat de Thee sijn kragt
heeft door een subtil Sout, en een fjne Olie, die van gehele andere deugden is, als
den Azijn en alle zurigheden: nu 't is de gesontheyt, die bestaat in 't goed bloed, 't
welk veel Sout en weinig Suur moet hebben; maar 't is de uytteringe, die komt van
een bloed dat te scherp is, en vervult met seer veel suur, dit bloed is ordinaris minder
heet, en nogtans maakt het de mensch mager; want 't heetste bloed heeft altijd het
minste suur. Soo dat soo is, soo is 't waar, dat sy sich bedriegen, die de hitte houden
voor d'oorsaak van de uyt-teringe, en by gevolg, dat de Thee is een kruyd schadelijck
voor magere lieden. Ter contrarie het vlugtig Sout, en
245
healthy man fairly well dressed, will be able to bear the coldness of the air for some
hours; a thin, emaciated man will need many more clothes and will often be unable
to stay outside for an hour, or do without a fre without great alteration, which proves
that the latter has much less heat, for only heat can protect us fromcold and, according
as the blood is hotter, cold can be borne longer, as blood must always retain some
heat and receive more from the air than give to it. If then a consumptive person has
less heat, it is impossible that heat should be the cause of the dryness, the thinness
and the wasting away, for why should a healthy person then not waste away much
more, seeing that his heat is greater? Indeed these people reason like one who would
maintain that Holland is drier than France, because there is less heat in Holland. But
let us add a proof which everybody will be able to understand. Experience, this old
though deceitful teacher, has shown that people predisposed by nature to get daily
fatter, got fatter still, when constantly drinking tea; others again, taking much less
tea, got thinner and thinner, so that one may conclude that tea does not make anyone
thin, never dries up strongly nor is bad for those suffering from consumption, but
that there are other causes for getting, or not getting, thin. If tea were making thin,
how could it be explained that its nature is contrary to that of things which certainly
do so? In what follows, it will be shown, that tea derives its strength from a subtle
salt and a thin oil, which have virtues quite different from those of vinegar and acid
things. Health now consists in good blood, which should contain much salt and little
acidity; but consumption is caused by blood that is too sharp and full of much acidity.
This blood is not very hot as a rule and yet it renders one thin, for the hottest blood
always contains least acidity. If this is true, then those are mistaken who take heat
to be the cause of consumption and so tea to be a herb noxious to thin people. On
the contrary, the volatile salt and the subtle oil of tea are not among the worst remedies
for taking acidity from the blood, tempering it and eliminating it through the pores
and urine. If it happens that a man gets thinner and thinner after drinking tea, it is
because his blood is sharp and too full of acidity and tea not strong enough to conquer
this sharpness and acidity, so that this man, instead of blaming and giving up tea,
ought, for one thing, to seek more powerful medicine and, for the other, to consider
whether, besides tea, he
246
de fjne Olie van de Thee sijn geen van de minste remedien, om 't suur van 't bloed
weg te nemen, 't selve te temperen, en door de sweetgaten en Urine af te drijven: en
soo 't gebeurd, dat yemand Thee drinkende, daar na mager word, of meer en meer
vermagert, dat is, om dat sijn bloed te scherp is, te vol van suur, en de Thee niet
magtig genoeg, om dese scherpte en dit suur te overwinnen, soo dat die Persoon in
plaats van de Thee te blameren en te quiteren, behoorde aan de eene zyde te soeken
kragtiger remedien, en aan d'andere, te gedenken, of hy niet nevens de Thee yets
gebruykt, 't welk hem soo mager doet worden; en alhier durft men versekeren, dat
de oorsaak van de magerheyt altijd seer wel te vinden is in die dingen, die onse Natie
gebruykt, waar onder men haer Vis, Haring, gesoute Vlees, koele Wijnen, Salade,
Azijn, sure Bieren, koud en scherp Fruyt, en vele sodanige dingen stelt, waer door
de menschen na een gierig gebruyk haar bloed met suur vervullen, en alsoo sig tot
de Teeringe en veel andere siektens brengen.
XIII.
Daar sijn nog meer oorsaken van magerheyt en Teeringe, als de blote surigheyt van
't bloed; soo 't bloed te lymig is, gelijk in onse landsiekte, die men blaauw-schuyt
noemt, hoewel 't ook als dan scherp en suur is, soo sal die mensch mager sijn; van
gelijke indien de obstructien van vele passagien, en insonderheit in de uyterlijke
leden, die sulcx meest subject sijn, de vrye doorgang van 't bloed, en 't voedende sap
beletten, soo sal die mensch mager wesen; maar in desen gevalle, en alle d'anderen,
die men meer soude konnen op-tellen, soo is 't onwedersprekelijck, dat de Thee niet
schadelijk is, om dat sy 't bloed subtiel en penetrant, fjn en dun maakt, en alsoo
weg-neemt sijn lymigheyt, soo wel als zijn suricheyt. Nu voor de obstructien, sal
men in 't vervolg tonen, dat dese drank is de ware remedie voor verstoptheden, 't sy
waar, en wanneer dat gebeuren.
XIV.
Die gene, die geloven, dat de subtile Geesten, die van de hersenen nederdalen tot in
alle de leden, nodich sijn om 't voedende sap wel te distribueren, die geven ons nog
een bewijs. Want daer is geen kruyd,
247
is not taking something that makes him so thin, and we dare to assert here that the
cause of thinness is always easy to fnd among the things that our nation eats or
drinks, such as fsh, herring, salted meat, cool wines, salad, vinegar, small beer, cold
and acid fruit and many such things which, if taken in great quantities, fll the blood
with acidity and so cause consumption and other diseases.
XIII.
There are other causes of thinness and consumption, besides mere acidity of the
blood; if his blood is too glutinous, as in cases of a disease endemic here, which is
called "blaauw-schuyt" (scurvy), though it is then also sharp and acid, a man will be
thin; also if the obstruction of many passages, especially in the extremities, which
are chiefy subject to this, prevents free passage of the blood and the nourishing juice,
a person will be thin. But in all these cases and in all others which might be
enumerated, it is irrefutable that tea is not noxious, that it renders the blood subtle
and penetrating, thin and refned and also reduces its glutinousness and acidity. As
regards obstructions, it will be shown that this beverage is a true remedy for
obstructions, no matter where or when they take place.
XIV.
Those who hold that subtle spirits, descending from the brains to all the members,
are necessary well to distribute the nourishing juice, supply us with another proof.
For there is no herb that produces
248
het welk soo veel Geesten maakt, en Geesten soo puur en soo fjn, 't is dan een kruyd,
't welk op de wyse seer veel helpt, om 't voedsel wel te distribueren; ergo 't is een
kruyd, 't welk in plaats dat het soude verdrogen en mager maken, dat ter contrarie
seer veel helpt, om wel gevoed, gesond, en ter deeg in 't vleesch en 't vet te wesen.
249
so many spirits, and those so pure and refned, so that tea is a herb that is very helpful
in distributing the food. Therefore it is a herb which, instead of rendering dry and
thin, assists us, on the contrary, to get well-fed and healthy and well provided with
fesh and fat.
250
Derde capittel.
De Thee verslapt de maag niet, en dese valsche opinie heeft geen
steunsel nog in de reden, nog in de experientie.
I.
In dien de maag was gelijk een gedroogde blaas, soo soude het water, en insonderheyt
het warme water de selve verslappen, en van sijn kragt beroven. Men heeft moeyte
gehad, om uyt te vinden de oorspronk van 't voor-oordeel der gener, die seggen, dat
de Thee de maag verslapt. Soude sulx, het sout van de Thee doen of sijne fjne Olie,
uyt welke beyden sijn bittere en asstringerende smaak bestaat? of doet 't het water?
of eyndelijk word de maag slap door de hitte van drank? soo 't eerste waar is, hoe
komt dan dat sulk een Sout en Olie de maag door andere dingen verslapt, genesen?
indien 't water de oorsaek is van de slappicheit, waarom verslapt dan 't water niet, 't
welk men puur drinkt, 't welk men in de spyse en 't bier gebruykt? waarom estimeert
men dan soo seer een dronk Born-, Spa- of Fonteynwater? waarom sijn de wateren
tot Aken, en op soo veel andere plaatsen, soo gesond, als men se overvloedig drinkt?
maar by aldien de warmte van het Thee-water soo verslapt, laat se ons dan reden
geven, waaromde spijse, die men alle dagen warmeet, nogtans de maag niet verslapt?
word dan de maag niet verslapt door de kragt van de Thee, nog door 't water, nog
door de warmte, hoe hebben dan soo veel menschen de couragie om te seggen, dat
de Thee de maag verslapt, den appetijt beneemt, en de concoctie van de spijse belet?
de functie van de maag is, de spijse te ontfangen, eenige tijd te behouden, en terwijl
sy in een sap verandert, allengskens en sagjens van sig uyt te dryven na 't gedarmte.
Dese functie doet de maag soo sagt, en soo
251
Chapter III.
Tea does not relax the stomach. This false opinion neither fnds support
in reason nor in experience.
I.
If the stomach were like a dried bladder, water, especially warm water, would relax
it and rob it of its strength. It has been diffcult to fnd the origin of the prejudice
held by those who say that tea relaxes the stomach. Would this be owing to the salt
or the oil in tea, these two causing its bitter and astringent taste? Or is it due to the
water or to the warmth of the beverage? If the frst-mentioned is true, how is it then
that such a salt and oil cure the stomach relaxed through other causes? If water is the
cause why then does water drunk unmixed or mixed with food or beer, not weaken?
Why are spring waters, waters from Spa or Fountains, from Aix-la-Chapelle and so
many other places, so highly esteemed and considered so wholesome that they are
drunk in great profusion? But, if the warmth of tea-water relaxes so much, let the
reason be given why our food eaten warm every day, does not relax the stomach. If
then the stomach is not relaxed by the strenghth of tea, nor by the water, nor by the
warmth, how is it that so many people have the courage to say that tea relaxes the
stomach, takes away the appetite and prevents the concoction of the food? It is the
function of the stomach to receive the food, retain it for a while and, while it is
changing into a juice, gradually and gently to drive it to the bowels. This is done so
quietly and so well that one never feels it, so that there are people who say that they
doubt if they have a stomach, at least, they do not know where it is. These people
are certainly not to be pitied; but
252
wel, dat geen mensch oyt sulx gevoeld, in soo verre, dat men Personen vind, die ons
seggen, dat sy twyfelen of sy een maag hebben; ten minsten dat sy niet weten, waer
de selve gelegen is. En seker die menschen sijn niet seer te beklagen; maar als de
maag zijn werk niet wel kan verrigten, dan is 't dat men gevoeld, dat men een maag
heeft; en datter seer veel aan gelegen is, dat sy sich kan quyten van hare schuldigheyt,
om dat het leven en de gesondheyt van de selve afhangt. Nu soo de menschen
onkundig zyn van de maag, so zyn sy 't nog veel meer aangaande de actie, die de
selve doet, en indien 't my geoorlooft is de waarheyt te seggen tot verbaastheyt en
confusie van die menschen, die pretenderen, dat dit al van ouds af bekend is geweest,
't is weynig Jaren geleden, dat de gansche wereld noch onkundig was van dese soo
noodwendige kennisse. De gantsche oudheyd van ADAM af tot ons toe, hoe Geleerd
ook dat se geagt werd, heeft niet geweten, en niet konnen seggen, hoe de maag zijn
functie verricht tot onderhoud van 't Leven en de Gesontheyt. In dese onkunde in
plaats van de waarheyt met naarstigheyt te soeken, soo hebben de valsch-geleerde
Doctoren sich selven ingebeeld, dat sy genoeg gedaan hadden, met te seggen, dat de
maag, de spijse in sich begrijpt, en als een pot op 't vuur, door sijn hitte kookt; maar
gelijk dit valsch is, soo sijn meest alle de regels, die sy op dit fondament gebouwd
hebben, valsch en seer schadelijck voor de sieken en gesonden. 't Is niet te seggen,
wat quaad alle dagen hier uyt ontstaat, en uyt dese source is ook opgeweld het
vooroordeel dat de Thee de maag verslapt. Indien de Autheuren, en de Defenseurs
van dese opinie kennen hoe de maag sijn functie doet, en wat hemdaar in of verhindert
of helpt, sy souden soo verkeert en hartnekkelijck niet staande houden een oordeel,
't welk t'eenemaal valsch is. Men wil niet seggen, dat een yegelijk, die Thee drinkt,
geen slappe maag sal hebben. Dat ware te wenschen, dat dese drank soo veel kragt
hadde. Men weet seer wel, dat een slappe maag in ons land, een seer gemene quelling
is, en selfs onder onse Thee-drinkers; ja men wil niet verbergen, dat de maag van
veele Personen, na dat se een tijd Thee gedronken hebben, seer verslapt is geworden,
dat se den appetijt verloren hebben, en ongesond, siek en krank sijn geworden. Maar
men durft versekeren, dat de slappicheyt van haar maag niet ontstaan is van Thee te
drinken, maar door andere oorsaken, de welcke sy niet remarqueren, en 't sou haar
nodig wesen, dat se kenden dese onbekende oorsaken, opdat sy sich wagten mogten
253
when the stomach cannot do its work well, one feels that one has a stomach and that
it is very important that it can do its duty, as life and health depend on it. If people
know little or nothing of the stomach, they know still less about its function, and, if
I am allowed to tell the truth to the astonisment and confusion of those who pretend
that all these things have been known from of old, it is but a few years ago that the
whole world was still ignorant of this very necessary knowledge. From the days of
ADAM up to our own time, no one, however learned he may have been thought, has
been able to tell how the stomach functions, in order to maintain life and health. In
this ignorance, instead of diligently seeking the truth, the pseudo-learned doctors
imagined they were doing enough, when saying that the stomach contains the food
and boils it through its heat, as the fre does the pot; but likewise as this is wrong, so
are almost all the rules built on this foundation wrong, besides being very noxious
to the sick and the healthy. It is impossible to say how much evil arises from this
every day; and from this same source has come the prejudice that tea relaxes the
stomach. If the authors and defenders of this opinion knew the way the stomach
functions and what helps or hinders it in doing so, they would not so mistakenly and
obstinately maintain an opinion which is entirely wrong. We do not want to say that
no one drinking tea can have a relaxed stomach. How glad we should be if we could
say that tea has so much infuence. It is well-known that relaxed stomach is a common
trouble in our country, even among tea-drinkers; it will not even be denied that many
people's stomachs, after tea has been drunk for some time, have grown very relaxed,
that these people have lost their appetite and have become ailing or have fallen ill.
But we venture to assert that this relaxation of the stomach is not due to tea, but has
other causes, which they do not notice. It would be better if they knewthese unknown
causes, so that they could beware of stupidly blaming tea and rather give those things
a wide berth which really bring about the complaint.
254
van de Thee onnosel te blameren, en datse veel eer souden vlieden die dingen, die
waarlijk dese qualen voort brengen.
II.
Men moet in 't kort voor af seggen, dat de kracht van de maag, om de spyse te
verteren, niet soo seer bestaat in de maag selfs, als in de sappen en liqueuren, die in
de maag sijn, ende die sich met de spyse vermengen; dese sijn het, die de spyse in
een of twee uren veranderen in het voedzame sap ofte Chylus. Maer de vliesen, die
de sak maken, welke men de maag noemt, die doen niet veel meer tot dit werk, als
een pot, waar in men de spyse kookt. Sy ontfangen, omhelsen en persen de Spyse
om wederom uyt de maag te vloeyen, soo ras als de selve begint dun en sappig te
worden. Soo dat, indien dese vliesen van de maag vadsig, slap en onbequaam zijn,
om de Spyse te houden, of uyt de dryven, soo sal dit werk niet wel verrigt worden;
maar soo dat oyt kan gebeuren, soo gebeurt het seer selden, en daarom moet men de
slappicheyt der mage anders uytleggen. 't Sijn de ordinaris vochticheden, aan welcke
dat het manqueert, als de maag of geen appetijt verwekt, of de Spyze wederom
uytwerpt, of niet verteert, als met pijn en ongemak, en dit behoord men te verstaan
onder de naam van een slappe of quade maag.
III.
Dat dese slappe maag ontstaat door Thee-drinken, wie sal 't ons bewysen van die
gene, die sich niet onthouden van sulx met confdentie te seggen. Is 't de ervarentheyt,
die haar dat leerd? hebben dan alle, of vele van de Thee-drinkers soo slappe en quade
magen? maar wie, en wat versekert haar, dat de gene die Thee drinken, een slappe
maag krijgen, niet van soo veel andere dingen, die sy gebruyken voor en na, en met
de Thee, maar juyst van de Thee selfs of van 't water? eyndelijk wat sekerheyt hebben
sy, dat die Personen geen slappe maag, ofte nog een quader maag souden gekregen
hebben, indien sy geen Thee gedronken hadde? immers sijn 'er soo veel Personen,
die een slappe maag hebben, en vele Jaren ofte haar gansche leven gaan
255
II.
First we must briefy say that the power of the stomach to digest food lies not so
much in the stomach itself, as in the saps and juices that are in the stomach and mix
with the food; it is these that, in two or three hours, change it into the nourishing
juice or chylus. But the membranes forming the pouch called stomach, do not
contribute more to this work than a pot to the boiling of food; they receive and enfold
the food, and, as soon as it begins to get thin and juicy, drive it out of the stomach
again. So that, if these membranes are slothful, faccid and unft to retain the food
or drive it out, this work will remain undone; but this occurs very rarely, if ever, so
that the faccidity of the stomach will have to be explained differently. It is the
ordinary humidity which fails, when the stomach either raises no appetite or rejects
the food or does not digest it, except with pain and discomfort; this is what has to be
understood by a relaxed or bad stomach.
III.
Who among those that do not refrain from saying with confdence that a relaxed
stomach is caused by tea-drinking, will prove the truth of this assertion? Has
experience taught them? Have all, or many, tea-drinkers bad stomachs and how can
one be sure that they do not get them from so many other things which they take
before or after or at the same time as tea, but from the tea itself or from the water?
Finally, how do they know that these people would not have a bad or even a worse
stomach, if they had not taken tea; for are there not many persons with a relaxed
stomach suffering for many years or all their lives, who have never seen or tasted
tea? But there are also many who got rid of this complaint, after drinking tea for a
consider-
256
quynen met de selve, die noyt Thee gesien of geproeft hebben. Maar daar sijn 'er
ook veele, die de quade maag verloren hebben, na dat se een geruymen tyd de Thee
drinken. De blinde ondervindinge geeft dan geen steunsel aan dese valsche opinie,
om dat het een los, lichtvaardich en valsch oordeel is te besluyten dat een slappe
maag ontstaat uyt de Thee, om dat se ontstaat na 't gebruyk van de Thee. Evenwel
de menschen oordelen op die wyse, en selfs onse Doctoren van d'oude secte, hebben
haar gansche Medicijne by na te samen gesmeet van sulken ridicule oordelen, en 't
sijn die nogtans, die sy met soo veel ferheyt en onbeschaamde stoutheyt defenderen
nog heden ten dage, wanneer men Sonne-klaar de valsheyt en schadelijkheyt van de
oude opinien getoont heeft. Men sal dan sich niet verwonderen, al ware het dat dese
onse demonstratie by veele geen credit vonde; maar men wil alhier geen Propheet
zijn van een quaad succes van onse onderneminge; men recommandeert de sorge
aan alle Personen, die raisonnabel zyn, dat sy 'er wel op letten, hoe sy oordelen, om
dat het geen grote moeyte is, om sich te bedriegen in sijn oordeel.
IV.
Andere sullen mogelijk menen met groot regt sig te persuaderen, dat de Thee haar
qualijk bekomt, en de maag verslapt, of andersins eenig gewelt aan doet, om dat sy
somwylen kort na 't drinken van Thee pijn gevoelen, walgachtich zyn, somtyds
braken, ofte met grote benautheyt en alteratie 't water wederom quyt worden. Dese
klachte heeft meer schijn als waarheyt; en 't gaat dese Personen even eens, als die
andere, die na dat se een goede aangename Spyse gegeten hebben, aanstonds vervallen
in een pijn, die dikwils onverdragelijk is, en niet op houd, als na dat se haar eenige
uyren heeft gepynigt, of dat de maag sig van de Spyse ontlast heeft, met de selve uyt
te braken. Daar sijn al veele sulke menschen te vinden, en men siet haar dikwils met
soo een pijn, die na den eeten komt, gansche maanden gequelt worden, sonder dat
de remedien, die sy gebruyken, haar daar van genesen konnen. Souden dan dese
Personen, die pijn, die walginge, dat braken, en die benautheyt krygen van de goede
Spyse, die sy eten? soo dat niet waar is, en dat niemand soo dom is, of hy siet wel,
dat sulx onmogelijk is, wel waarom sien sy dan ook niet, dat de
257
able time. So blind experience does not support this false opinion, it being a loose,
thoughtless, untrue conclusion that a relaxed stomach is caused by tea, because it
comes after the drinking of tea. People judge in this way, however, and even our
doctors of the old school have based the concoction of almost all their medicines on
such absurd ideas, and these are the people who defend themwith so much pride and
insolent boldness, even to-day, when the falseness and noxiousness of the old opinions
have been so clearly proved. We shall not be surprised if our demonstration is not
believed by many, yet we do not want to foretell the failure of our enterprise; we
warn all reasonable people to pay attention howthey judge, as it is very easy to make
a mistake.
IV.
Others may imagine they are right in persuading themselves that tea does not agree
with themand relaxes the stomach or hurts it in some other way, because sometimes,
soon after drinking tea, they feel pain or qualms or even vomit, or with great
oppression and discomfort, get rid of the water again. This complaint is rather apparent
than real; it is with these people as with other who, after eating good tasty food, at
once get often unbearable pains, which continue for some hours, not stopping till the
stomach has rid itself of the food by vomiting. There are many such people to be
found tormented for months together by such pains, which come after every meal,
without the remedies they take being of any avail. Do these people get those pains,
those qualms, that vomiting and oppression from the good food they eat? If not, and
nobody is stupid enough not to see that this is impossible, - then why is it not
understood that the stomach-troubles sometimes coming after the drinking of tea,
are rather caused by the evil disposition of the stomach or by bad humours in it
stirring the tea and causing a commotion which is something
258
troubelen, die in de maag gebeuren, somtyds na dat se Thee gedronken hebben, veel
eer verwekt worden door een quade dispositie van de maag, ofte door quade
humeuren, welke in de maag liggen, en die de Thee roert, beweegt, en gelijck als
doet gisten. Want wat isser dog in de Thee of 't water, dat dese troubelen kan
verwekken? 't is de hitte niet van de Thee, die de maag te seer verhit; want de Thee
is soo heet niet; en soo een kruyd, dat weynig hitte heeft de maag kon verderven,
veel meer soude dan Wijn, Ajuyn, Peper, Nagelen, etc. sulx doen, die ter contrarie
passeren voor die dingen, die de maag corroboreren. 't Is ook de scherpicheyt van
de Thee niet, die soo groot niet sijnde, sodanig een effect niet kan doen. Maar 't sal
't water zyn, waar van men sich inbeeld, dat het de maag verslapt. 't Water, 't welk
gelijk sy seggen, en qualijk alhier te passe brengen, dammen en dijken breekt, 't water
dat alles door weekt en verslapt; maar dit alles is frivool; 't water ageert geheel anders
op de maag, en de inwendige deelen van 't lichaam van een mensch, als 't doet in de
Zee, in de Revieren en elders. Dese valsche sustenue word ook om verre geworpen
van diegene selfs, die 'er Autheurs en Defenseurs van sijn. Sy drinken water of bier,
sy eeten vochtige Spijs, Fruyt, en soo veel andere dingen, die water in sich hebben,
en by na niets sijn als water; dan doet 't water geen quaad; waarom? sy denken 'er
niet om. Maar het Thee-water, dat geen smaak heeft, die haar aangenaam is, dat
willen sy veragten, en men sou haar op haar woord niet willen geloven, daarom
moeten se eenige schijn van reden voor-wenden, en 't is dese wil alleen, om de Thee
te blameren, of de lichtvaardicheyt, om sonder een just examen te oordelen, die haar
doet sustineren met soo veel opiniatriteyt, dat het water of de Thee de maag
verslappen. Een water, 't welk puur, klaar en suyver is, sonder suur, sout, of eenige
andere scherpte, door 't vuur gekookt, en als gepuurt en fjn gemaakt, wat schade
kan dat doen aan de maag, die altijd bedauwt moet sijn met sodanig een vogt, en die
't selve meer van noden heeft tot sijn functie, om de Spyse in een voedend Sap van
sich weg te spoelen na 't gedarmte.
V.
Daar is dan niets in de Thee nog 't water te vinden, 't welk de maag kan verslappen
en onbequaam maken, om sijn functie te doen; ten
259
like fermentation. For what do the tea or the water contain that could bring about
these troubles? Not the heat of the tea, for it is not so hot and, if a herb with some
heat could spoil the stomach, then this would be much more the case with wine,
onions, pepper, cloves etc., which, on the contrary, pass for things restoring the
stomach. Nor is it the pungency of tea which, not being so great, cannot have such
an effect. But it may be the water that is thought to relax the stomach. Water which,
as they say, and very little to the point here, breaks dams and dikes and saturates and
weakens everything. But this is absurd, for water has quite a different effect on the
stomach and the inner parts of the body of man than in the sea, in rivers and elsewhere.
These false arguments are for the matter of that, subverted by the very persons who
are their originators and defenders. They drink water or beer, eat humid food, fruit
and so many other things containing water and consisting almost entirely of it. Then
water is not harmful. Why not? Because they do not think about it. But the water in
tea, the taste of which they do not like, they wish to despise and, as they would not
be believed on their word, they must fnd a semblance of reason, and it is only this
intention to blame tea, or their frivolity in judging without thorough investigation
which causes them to maintain, with so much opiniatedness, that the water of the tea
relaxes the stomach. Water, clear and pure, without acidity, salt or any other pungency,
boiled by fre, cleansed and purifed, what harm could it do to the stomach, which
should always be bedewed with such moisture and which needs it sorely in its function
of driving out the nourishing juice into the bowels.
V.
There is nothing in tea or the water in it that could relax the stomach or make it unft
to function, unless it should be argued that
260
ware, dat yemand sustineerde, dat het ferment, of het liqueur, 't welk in de maag is,
om de Spys te veranderen in een sap, en uyt de selve een tinctuur, of een extract te
maken, dat de Thee en 't water dit ferment corrumperen, of gelijk 't seer
waarschynelijk is, 't selve met een groote stroom als weg te spoelen; maar dese
conjecture word wederlegt door soo veel ondervindinge, ik sal niet seggen by de
menschen van China en Japan, maar by onse Hollanders, die de Thee drinken in
overvloed, sonder yets van dit imaginaire quaad gewaar te worden, als zynde gesond,
en sterk van maag, altyd graag om te eten, en soo veel beter, als sy meer van dese
drank gedronken hebben. Maar men wil alsoo de conclusie niet maken, dat soude
sijn na de mode van 't volk, en de valsche Doctoren, die gewoon sijn haar regels te
bouwen op de losse Grond van experientie, die sy pretenderen.
VI.
't Is seker dat de maag sijn functie doet door een liqueur, 't welck in hem moet sijn
in een tamelijke quantiteyt, en in sich hebben een subtiel suur, van de welke
dependeert de kragt van dit liqueur, dat de Spyse doet smelten, en in een sap
verwisselen. Dit liqueur is altijd in de maag, hoewel 't alle dagen met de Spyse daar
uyt passeert na 't gedarmte, en soo voort; maar de Spyse laat altyd nog een overblijfsel
in de grond van de maag, en by 't selve mengt sich 't speeksel dat uyt de mond door
de keel insensibel en gedurig passeert in de maag; behalven dit soo is de maag als
een zeef, door wiens gaatjens onophoudelijk sypelt, en in 't binnenste van de selve
nedervloeyt een liqueur, 't welk sig ook vermengt met 't gene, dat in de maag alrede
is, ja dat daar na toe trekt met sulk een kragt, dat het is, als of 't geen in de grond van
de maag ligt een zeylsteen ware, die dese liqueur van alle zyden uyt het bloed, 't geen
omde maag heen-spoeld, na sich trekt met een groote snelheyt, en sonder ophouden.
VII.
Nu dit ferment, dese liqueur is in alle menschen, en op alle tyden, niet evenveel, nog
van een en de selve natuur, en 't sou de plaats niet sijn, om dat hier te tonen: men sal
sich voldoen, soo men seyt,
261
the ferment of the gastric juice, which has to turn the food into a chylus and form an
extract from it, is corrupted or destroyed by tea and its water, or probably washed
away; but this conjecture is refuted by so many experiences, I will not say of people
in China and Japan, but of Dutchmen drinking plenty of tea, without noticing any of
these imaginary evils, being in good health, strong of stomach, always ready to eat
and much the better for drinking a good deal of this beverage. But from this we will
not draw our conclusions, for this would be after the fashion of the common people
and the false doctors who build their rules on the weak basis of the experience they
pretend to have.
VI.
It is certain that the stomach functions by means of a juice it must contain in rather
a great quantity and of a subtle acid, on which depends the effciency of this juice,
which causes the food to melt and to turn into a juice. This juice is always in the
stomach, though fowing out of it, every day, with the food into the bowels, and so
on; but the food always leaves a residue at the bottom of the stomach and with it is
mixed the saliva constantly and insensibly passing fromthe mouth through the throat
into the stomach. Besides, the stomach is like a sieve, through the wholes of which
and into which a juice continuously oozes down, mixing with that already in the
stomach, nay attracted to it with so much force that it seems as if there were a
magnetic iron-stone at the bottomof the stomach, constantly and very rapidly drawing
this juice from all sides out of the blood that fows round the stomach.
VII.
This ferment now, this juice is present always and in all human beings, but not in
the same quantity nor is it of the same nature, but this is not the place to show that;
it is enough to say that tea and
262
dat in een gesond mensch, dit liqueur geen alteratie lijd van de Thee en 't water; maar
ter contrarie, dat dese drank 't selve conserveert in sijn goede dispositie. Wyders dat
in sommige die niet soo volkomen gesond zyn, en eenig quaad in de maag hebben,
of eenige obstructie in haar ingewanden, en 't lichaam beladen met quade humeuren,
dat sommige van dien, en op sommige tyden, van de Thee beter sullen worden, meer
appetijt krygen, en in alles sich anders gevoelen; maar dat sommige door de Thee
geheel getroubleert sullen zijn en dikwijls quaad op quaad krijgen, niet dat de Thee
of 't water oorsaeck zyn van dese troubelen, maar dat zyn de humeuren, die sy by
sich hebben, dat zijn de obstructien van haar ingewanden, die 't water niet laten
passeren, dat is dikwils de quade dispositie van de maag, die 't water niet wel ontfangt,
of 't selve te lang behoud, dat zijn eyndelijk abuysen, die de menschen alle dagen
committeren in de manier van leven, en 't misbruyk van soo veel dingen; en tot
confrmatie van 't geen men alhier sustineert, soo moet men seggen dat 'er Personen
zijn, die ordinaris Thee drinken, en die haer wel bekomd, maar soo ras als se siek
zijn, of dat sy by sich hebben een quaad, 't welk sich noch niet openbaart, dan konnen
sy geen Theedrinken, en dit is haar een teken, waar uyt sy bekennen, dat 'er yets
quaads schuylt, 't geen in tyds door kragtiger Medicijnen moet wegh-genomen worden.
Dit sal doen sien aan attentive Personen, dat al het quaad, 't welk de lasteraars de
Thee toe schrijven, of 't water, niet van de selve, maar van de indispositie van 't
lichaam der gener, die de Thee drinken, ontstaat. Want soo het van de Thee quam,
soo konde het niet gebeuren, dat soo veel menschen sich wel souden bevinden by 't
gebruyk der selver, en dat die gene, die 't schijnt schade te doen, sulx d'eene tijd
souden bevinden, en d'ander tyd niet. Maar men sal noch ten overvloed daer by doen,
dat alle de gene, die ons oyt geklaagt hebben, dat de Thee of 't water haar eenige
schade scheen te doen, sulx niet meer gevoeld hebben, na dat sy op ons advys, indien
haar maag met Slijm, Gal of Suur vervult, haar ingewanden verstopt, haar Nieren
met zand beset, en haar Lichaammet quade humeuren beladen waren, door Medicijnen
sich hebben laten cureren, of indien 't quaad soo swaar niet was, sich gewent hebben
Thee te drinken eenige tijd achtereen, overwinnende alles door 't gestadig gebruyk,
benevens een seer gereguleerde manier in eeten en drinken, en 't geen daar toe
behoord.
263
its water do not cause any alteration of this juice in a healthy person; on the contrary,
this beverage preserves the good disposition of the juice. Further, that some who are
not in perfect health, but have something wrong with their stomachs and have their
bodies full of bad humours, sometimes become better through tea, get more appetite
and feel different altogether; there are some people, however, who become quite
deranged by tea, they feel bad and then worse; not that the tea and the water cause
these troubles, but rather the humours they have inside them, the obstructions of their
bowels, through which the water cannot pass, the bad disposition of the stomach that
does not receive the water well or retains it too long; fnally the cause lies in the
errors committed daily in people's manner of living and in the abuse of so many
things; and to confrm what has already been maintained here, we will say that there
are people who, in ordinary circumstances, drink tea and it entirely agrees with them,
but no sooner are they ill or is there something wrong with them the nature of which
does not at once appear, then they cannot drink tea and this is a sign to them that
there is something wrong and this can then be cured, in time, by more effective
medicines.
Attentive readers will have seen from all this that all the evil ascribed by slanderers
to tea or to the water in it, is not due to these, but to the body. If it were due to tea,
how could so many people drink it and feel well or how could it harm others at one
time and not at an other? We will add that all those who ever complained to us of
the harmtea seemed to do them, did not feel any after, at our advice, they had allowed
themselves to be cured by medicine, when their stomachs were full of viscid matter,
bile or acidity, their kidneys lined with sand and their bodies laden with humours or,
when the evil was not so great, accustomed themselves to drinking tea constantly
for some time and cured themselves by this steady use while, at the same time, they
kept very regular times for eating and drinking and what belongs to it.
264
VIII.
De Thee geeft niet quaads aan 't liqueur van de maag, om dat het niet heeft in sig als
een subtiel Sout, en een fjne Olie, die de selve deelen zyn, uyt welke natuurlijker
wijse dit liqueur bestaat. Maar om dat het liqueur eenige Suricheyt moet hebben, en
dat de Thee de Suricheyt sijn kragt wegneemt, soo soude sekerlijck dit liqueur
bederven, indien dat sulx niet door de Spyse, en andere dingen verhindert wierde.
Onse Natie, die haar Lichaam altijd vol Suur heeft, die in een Lucht leeft, die haar
veel Suur geeft, en die de Surigheden in de Drank en Spyse niet menageert, die
behoeft geen vrese te hebben, dat het Sout van de Thee soude benemen 't nootsakelijk
suur van 't liqueur in haar maag.
IX.
Dat de quantiteyt van 't water, dit liqueur, 't welk sich onthoud in de grond van de
maag, en rondom aan de selve hangt, niet afspoeld, en de maag bederft, met hem te
beroven van dit secours, blijkt niet alleen door soo veel experientien die constant
zijn, en wel genomen, maer oock daer uyt, dat als men alles wel considereert, dat
gelijk dit liqueur bestaet uyt drie delen; en noyt manqueert na dat de Spyse en Drank
is gepasseert, om dat 'er altijd yets blijft leggen in de grond der mage, 't welk een
gedeelte maekt van dit liqueur, dat ook alsoo na 't drinken van de Thee, selfs in een
grote quantiteyt, noch overblijft in de maag een restant van 't water en van de Thee,
't welk sich vermengende met het Speeksel van boven neder-vloeyende, en met het
gene, 't welk rondom door de vliesen der mage inleckt, composeert een ferment en
een liqueur, 't welk of weynig different is van 't ordinaire, dat uyt de restanten van
Spys en Drank groeyt, of veel licht beter en krachtig genoeg om de maag te dienen
in sijn functie. Daer is dan noch reden noch experientie, die ons soude doen geloven,
dat men sijn maag verslapt, indien men Thee in overvloed alle dagen drinkt.
X.
't Schijnt evenwel, dat als men de saak wat nader in siet, dat de Thee de maag verslapt,
soo men altijd Thee drinkt, en de Wijn, 't Bier
265
VIII.
Tea does not deposit anything harmful into the juice of the stomach because it contains
nothing but a subtle salt and oil, the same ingredients of which this juice naturally
consists. But as this juice must contain some acidity and as tea neutralises this acidity,
this juice would certainly be spoiled, if this were not prevented by food and other
things. Our people, who always have their bodies full of acidity, who breathe a kind
of air, and eat and drink things, containing much acidity, need not be afraid that the
salt of the tea will deprive the juice in the stomach of the necessary acidity.
IX.
That the quantity of water does not wash away the juice that is at the bottom of the
stomach and is hanging round it, and by doing so spoil the stomach through robbing
it of this aid, appears not only from so many experiences which are constant and
undisputed, but also from the fact that, well-considered, this juice consists of three
parts, and always, without fail, is present after food and drink have passed through
the stomach, because some of it always remains behind at the bottomof the stomach.
A part of this juice which always, also after tea has been drunk, even in great
quantities, remains in the stomach, mixes with the saliva fowing down from above
and with what oozes in through the membranes of the stomach, forms a juice and
ferment little different from the ordinary kind produced by the remnants of meat and
drink, even better perhaps, and strong enough to serve the stomach in its function.
There is neither reason nor experience to make us believe that by drinking plenty of
tea every day one relaxes one's stomach.
X.
When considering the matter a little more closely it appears, however, that tea relaxes
the stomach, if constantly taken, while
266
en sterke drank quiteert, sonder te quiteren de ordinaire Spysen die de menschen
eeten, want sedert dat de menschen de Spyse hebben gegeten na 't oordeel van de
smaak, sonder by na oyt regard te nemen op de gesondheyt, en dat de smaek van tijd
tot tijd sich meer en meer corrumperende, en in sijn dertelheyt gestijft wordende
door de vaniteyt, en de dagelijkse gewoonte van de gast-malen, soo sijn de menschen
vervallen tot debauches, die niemand kan doen, als die een maag heeft, welke sterker
is, en vervuld met een ferment heter en scherper, als 't van een mensch behoorde te
wesen. Men soude moeten bekennen, dat gelijk het dagelijks Thee drinken verslapt
de lust, om te leven in sulcke debauches, dewijl sy de smaak in plaets van te
corrumperen, hersteld en fjn en delicaet maekt, datse oock alsoo de maeg sal
verslappen; dat is, om het wel te verstaan, sy sal de maag onbequaem maken tot
debauche, tot soo harde, quade en onmenschelijke Spijse, sy sal aen hem niet geven
een ferment soo scherp en soo heet, om te verteren dingen, die beter passen in de
maeg van dat dier, dat men seyt steen en yzer te konnen verteren, sy sal ook het bloed
soo niet verhitten, om 't met koele dranken te moeten blussen, nog de herssenen soo
dol en uytsinnig maken, om verstandeloos sich over te geven aen de helsche passien
van dronkenschap, moorden, hoererye en wat dies meer is; tot alle dese debauches,
beken ik, verslapt de Thee de maag, 't bloed, de hersenen en de leden; maar sy geeft
aan de selve de natuurlijke sterkte, om goede en menschelijke Spyse te konnen
verteren, die 't leven en de gesondheyt bewarende, het lichaam maekt bequaem, om
niet de ziel voor haer slave te houden, maer sich selven te stellen tot een dienstknegt
van de reden, van de wijsheyt, en de deugd.
267
wine and beer are abstained from and the usual food is adhered to. For ever since
people have eaten food according to their taste, without ever regarding their health,
this taste gradually getting more and more corrupt, supported in its wantonness by
vanity and the daily habit of banqueting, they have fallen into debauches, which only
those can stand whose stomach is more than normally strong and flled with an
unusually hot and sharp ferment. We must confess that, in so far as daily tea-drinking
weakens the desire to live in such debauches, because, instead of corrupting the taste,
tea restores it and makes it refned and delicate, in so far it also weakens the stomach.
That is to say, it renders the stomach unft for debauch, for bad, hard, inhuman food;
it does not supply it with a ferment so pungent and hot that it can digest food ft for
those animals that can, it is said, even digest stone and iron; nor will it heat the blood
so much that cool drinks have to quench it, nor render the brains mad and wild, so
that they deliver themselves insanely to the infernal passions of drunkenness, murder,
whoredom and such like; for all these debauches, I must confess, tea too much
weakens the stomach, the blood, the brains and the limbs. On the other hand it gives
to these their natural strength to digest good and human food which, preserving life
and health, enables the body, not to consider the soul its slave, but to make itself the
servant of reason, of wisdom and of virtue.
268
Vierde capittel
De Thee maekt geen gal, en is niet schadelijck voor de gene, die met
de galle gequeld zijn.
I.
De menschen sijn al te galachtig, soo de toorn en de boosheyt uyt de Gal ontstaat,
als dat men haar soude recommanderen een drank, die Gal soude maken, of de selve
roeren en bewegen. Indien de Thee sulx dede, men sou'er conscientie van maken,
om se te drinken of yemand t'ordonneren. De toorn is al te grooten quaed voor de
ziel, en sy causeert al te veel en te dikwils de groote disordres onder de menschen,
als dat men yets soude willen gebruyken, om 't lichaem te disponeren, dat het de
geest meer als 't nu doet, tot gramschap en 't geen daer uyt volgt, verwekke. Een man,
die wijs en vroom is, behoort met alle vlijd te soeken de calmte van de ziel, die de
geest maekt zagtmoedig, lankmoedig en goedertieren, om dat dese dispositie van
geest de eenige is, die hem bequaem maakt, om wijs en vroom te zijn. Soo de Thee
dan Gal maekte, de Gal de gramschap verwekte, soo ware het de wensch van de
wijse en vrome luyden, dat de velden, op de welke dit boze kruyd wast, geruineert
wierden. Maar men is ter contrarie versekert, dat de gene, die ons seggen, dat de
Thee Gal maekt, en de Gal de toorn, meer spreken met een geest, die schijnt door de
Gal getroubleert, als door reden verlicht te wesen.
II.
De Gal is bitter van smaek, geel van couleur, en heet van natuur; de Thee is ook
bitter, geel en heet, gelijk genereert sijns gelijk, ergo
269
Chapter IV.
Tea does not produce any bile, nor is it harmful to those suffering from
bile.
I.
People are too bilious as it is, if wroth and anger are due to bile, for us, to recommend
a drink to themproducing bile or stirring it up. If tea did this, one would have scruples
to drink or recommend it. Wrath is too great an evil to the soul and causes too much
disorder among men, for any one to be desirous to take a thing that would dispose
the body to rouse the soul to anger and its consequences, even more than it does now.
Aman who is wise and pious, ought diligently to seek the calmness of the soul, which
renders the spirit gentle, long-suffering and merciful, as only this disposition of the
spirit makes him ft to be wise and pious. If then tea produced bile and bile wrath, it
ought to be the wish of all wise and pious people that the felds in which this bad
herb grows were destroyed. We are convinced, however, that those who tell us that
tea produces bile and bile anger, have minds that seem to be troubled by bile rather
than enlightened by reason.
II.
Bile is bitter to the taste, yellow of colour and hot by nature; tea is also bitter, yellow
and hot, similar things produce simular things
270
de Thee maekt Gal. Dit is een ordinaris raisonnement op dese materie; maer na 't my
toe schijnt, soo raisonneren dese personen even als of haer geest door een Galachtige
damp soo beneveld was, als de oogen van een mensch, die de Geel-sucht hebbende,
alles meynt geel te wesen, wat hy siet. Inderdaat men heeft veel reden omte twijfelen
of 't verstand van onse Doctoren niet soo siek is als hare sieken, die de geel-sucht
hebben, wanneer sy d'oorsaek van de Geel-sucht stellen in de Gal, die over 't lichaam
sich verspreyd heeft; en sulx oordelen, om dat de menschen geel zyn, en de Gal ook
geel is, en niets anders in 't lichaam gevonden word als de Gal, die een geele coleur
heeft. Waarlijk soo los sijn de oordelen der menschen, en op dien trant heeft ons de
geleerde Oudheyt een Medicijne gegeven, waar van men niet sonder reden twijfeld,
ofse de wereld meer quaad als goed gedaan heeft; tot een exempel sal 't voor-oordeel,
aangaande de Thee konnen zyn. Sy oordelen dat de Thee Gal maakt; ergo personen
die Galagtig zyn, moeten sig wagten van Thee; de Geel-sucht ontstaat uyt de Gal
over 't lichaam verspreyd; ergo die sieken moeten de remedien gebruyken, dewelke
de Gal purgeren, en om datse heet is, verkoelen.
Een man die aan heete koorts te bedde leyd, heeft eenige Gal gebraakt; ergo dese
koorts ontstaat uyt de Gal en wil hy genesen zyn, hy moet purgatien, clisteren en
verkoel-dranken gebruyken tegens de Gal en de heete Lever. Soo yemand phreneticq
word, die rasernye komt ook al van een Gal, die na 't hooft gevlogen is, en op dese
manier vinden de Medicijns en 't volk over al de Gal. Yemand gevoeld een bittere
smaak in de mond, dat is mede de Gal; de maag geeft een heete damp op, dat is ook
Gal; de Gal is de natuurlijke clisteer, en soo men een buykloop heeft, die heeft van
gelijcke sijn oorspronck uyt de overloop van de Gal.
III.
Die lust heeft wat meer gebruyk van sijn reden te maken, en sich niet te bedriegen
tot schade van sijne en een anders gesondheyt, waer van hemde sorge is aanbevolen,
die sal na een goed onderzoek van saken bevinden, dat alle de opinien die 't volk en
de blinde en hartnekkige navolgers van GALENUS, sustineren aangaende de Gal,
271
hence tea produces bile. This is the usual way of reasoning in this matter; but it
appears to me that these people reason as if their minds were as much befogged by
a bileous vapour as the eyes of a man suffering from jaundice, who imagines
everything he sees is yellow. Indeed there is much reason to doubt if the minds of
our doctors are not as sick as are their patients suffering from jaundice, when they
seek the cause of it in the bile spreading all over the body, and that because the
patients are yellowand bile is yellowtoo, there being nothing in the body of the same
colour. Indeed, the opinions of men are often without any foundation. In this way
learned antiquity gave us medicine of which it is not without reason doubted, whether
it did the world more harm than good. An example of such an opinion might be the
prejudice about tea. It is thought that tea produces bile; hence bileous people should
beware of tea; jaundice is caused by bile spreading over the body; hence the patients
should take medicines that purge the bile, and, it being hot, are cooling at the same
time.
A man lying in bed with a hot fever has vomited some bile, consequently the fever
is caused by bile and, to be cured, he has to take purges, enemas, clysters and cooling
drinks against the bile and the hot liver. If a man becomes phrenetic, his frenzy also
is caused by the bile going to the head; in this way the doctors and the people fnd
bile everywhere. Some one has a bitter taste in the mouth: the bile; a hot vapour
arises from the stomach: the bile. The bile is the natural clyster and if one has a
diarrhoea, it is again an excess of bile that is the cause.
III.
He who wishes to make a better use of his reason and not to deceive himself, to the
detriment of his own health and that of those entrusted to his care, will fnd, after a
thorough investigation, that all the opinions held by the public and by the blind and
obstinate followers of GALENUS on bile, are wrong, and that it is always unjustly
accused
272
valsch zyn, en dat men altijd d'onrecht de Gal beschuldigt, en verkeerdelijk remedien
tegens de selve ordonneert. Want om niet verre af te weyden, soo behoeft men maer
te considereren, dat tegens de selve ordonneert. Want om niet verre af te weyden,
soo behoeft men maer te considereren, dat tegens haer eygen sentiment de Geel-sucht
moet genesen worden door remedien, die heet, bitter en dikwils ook geel van couleur
zyn, remedien die Gal genereren, soo'er eenige zyn; invoegen dat dat de selve seer
schadelyk moesten wesen, indien dat de Geel sucht volgens haar sustenue voortquam
uyt de Galle.
IV.
Nu gelijk sy sich bedriegen in 't oordeel van de Geel-sucht, en alle de siektens, die
sy aende Gal toeschrijven, soo bedriegen sy sich noch veel meer in de opinie, dat sy
maken van de Thee, dat die de Gal verwekt. 't Is waer, de Thee is bitter, geel en niet
koud, de Gal is ook soo, maer daer uyt volgt niet dat de Thee Gal maekt, of soo dat
waer was, soo soude meest al wat wy eeten of drinken Gal maken. Want de heete en
bittere dingen, die maken de Gal niet; een yegelijk mensch heeft sijn Gal, en de selve,
om dat sy dagelijks gelijk andere humeuren geconsumeerd word, ontfangt haer
voedsel van de Spyse en Drank. Nu 't is geen Gal die de menschen queld, als sy die
siektens hebben, die de Doctoren aen de Gal toeschryven. By exempel, yemand die
Gal braakt, die komt sulx niet over door de overvloed of de hitte, of de scherpheyt
van de Galle, maer 't is een ander oorsaek, 't is de gisting van sijn bloed, 't is ordinaris
een scherp suur, 't welk de Gal uyt sijn Galblaas met geweld en met snelheyt uytdrijft,
en 't sy na boven door de maag met braken, 't sy na beneden door een buykloop
uytwerpt. De Wijn, den Azijn, de Boter, 't Vet, den Oly, en so veel andere dingen
sijn om dese reden, die dewelke de Gal verwekken; niet dat dese de Gal generere,
maer om dat sy de maeg, de darmen, en bysonderlijk 't bloed opvullen met een
scherp-suur, 't welk de sagte loop van de Galle troubleert, en de selve snel, en
overvloedig doet uytbersten na boven of beneden.
V.
Uyt dit waerachtige fondament, 't welk men on-wedersprekelijk kan proberen, blijkt
aenstonds dat de Thee geen oorsaek kan sijn van
273
and remedies are mistakenly prescribed against it. Not to stray very far, it need but
be considered that, against their own opinion, they must cure jaundice by medicines
which are hot, bitter and often of a yellow colour, medicines producing bile if any
such exist; so that these ought to be very noxious if jaundice, as they maintain, were
caused by bile.
IV.
Mistaken as they are in their opinion on jaundice and on all the diseases they ascribe
to bile, they are much more so in supposing tea to produce bile. It is true, tea is bitter,
yellow and not cold; so is bile, but from this it does not follow that tea produces bile;
if this were true, almost everything we eat or drink would produce bile. For hot and
bitter things do not produce bile. Every person has his bile and, it being daily
consumed, like other humours, it receives food again from meat and drink. It is not
bile that troubles people when thy suffer from the diseases the doctors ascribe to it.
For instance, if a person vomits bile, this is not owing to the excess ot the heat or the
sharpness of bile, but to another cause, it is the fermentation of his blood, it is usually
a pungent acid driving the bile forcibly and quickly out of its bladder, it being either
ejected fromthe stomach by vomiting, or by diarrhoea. For this reason wine, vinegar,
butter, fat, oil and many more things produce bile; not that these actually make it,
but they fll the stomach, the bowels, and especially the blood, with a sharp acid,
which disturbs the gentle course of the bile and causes it to burst out abundantly,
either in an upward or a downward direction.
V.
It appears from this fundamental truth, which will prove irrefutable if tested, that tea
cannot be the cause of the stirring up of the bile,
274
de emotie van de Gal, en dat het by gevolg imaginair is en abusief, dat 'er sijn die
klagen van een bittere smaek in de mond, van bittere scherpe en heete oprispingen,
ofte van, ik weet niet wat, voor Gal, na dat sy Thee drinken, want dewijl 't seker is,
dat noyt yemand in zijn maag of mond Gal kan hebben, als wanneer dat de Galle
met geweld uyt het gedarmte geperst en gedreven wordt na boven toe, en dat 'er niets
is, 't welk dit doet als (behalven de vomitiven en 't vergif, waer van men hier niet
handelt) een abundant en scherp suur, soo is 't onmogelijk dat de Thee sulx kan doen,
om dat geen surigheyt maakt, en ter contrarie de surigheden van de maeg versagten
bedwingt.
VI.
Evenwel dit schijnt aen te lopen tegens eenige ervarentheyt van personen, die even
na 't Thee drinken de Gal gevoelen opwellen, en als vuur ter keele uytbranden. 't Is
waer, dat kan wel gebeuren; maer wanneer, en aen wien? ik sal niet vresen te
versekeren, dat sulx alleen over komt twee sporten van menschen; d'eerste sijn degene
die men Galachtige naturen gewoon is te noemen, om dat sy een dispositie hebben,
waer door sy licht en door de minste oorsaek lyden emotie van Gal; 't sijn ordinaris
corpulente menschen, die 't bloed heet, de geest promt en 't hert vol van een vuur tot
hevige passien hebben, die al haex humeuren schudden, en met grote hitte bewegen,
soo dat de minste oorsaeck de natuurlijke cours van de Gal na beneden, machtig
genoeg is, omde selve te veranderen en boven uyt te werpen. Deze Personen konnen
niet verdragen een drank, die een weynig emotie maekt, en sijn beweginge die hy
maekt om te passeren, is haer genoeg om de Gal en andere humeuren te troubleren.
Maer dit gebeurd haer soo wel van Wijn, Peper, Tabak en andere dingen.
De twede soort sijn die gene, dewelke haer maeg, darmen en bloed met een
overvloedig, scherp, swaer, grof en lymig suur vervuld hebben, en door een quade
manier van leven noch dagelijx opvullen, soo dat, wanneer sy Thee drinken, dat dan
dat suur door de strijd van de Thee die 't selve tracht t'overwinnen, en door 't water
geroert, bewogen en tot grote gisting gebracht word, niet sonder emotie van de Gal,
die aenstonds hier door in alarm geraakt, hoewel onschuldig aen den oorlog waar
mede d'onverstandige Doctoren hem calangeren.
275
so that those who complain of a bitter taste in the mouth, of bitter sharp and hot
eructations and I do not know what else after drinking tea, are entirely mistaken in
ascribing these to bile; for it is certain that no one can ever have bile in his stomach
or mouth except when it is forced up out of the bowels and that only an abundant
and sharp acid (besides emetics and poison) could do this, which is out of the question
here; so it is impossible that tea could do this, for it produces no acidity; on the
contrary, it tempers the acidity of the stomach.
VI.
This seems contradictory, however, to the experience of some people, who, soon
after drinking tea, feel the bile rise in them and burn like fre in the throat. It is true,
this may happen, but when and to whom? I do not fear to assert that this only happens
to two kinds of people: frst to what are usually called bilious natures, because they
are by nature disposed, on the slightest provocation, to suffer from the stirring of the
bile; usually corpulent people with hot blood, a quick spirit and a heart full of the
fre of violent passions, which shake all their humours and move them with great
heat, so that the least cause is suffcient to change the natural downward course of
the gall into an upward ejection. Abeverage causing some commotion does not agree
with them and the movement its passage makes is enough to trouble their bile and
other humours. But wine pepper, tobacco and other things will have the same effect
on them.
- Secondly to those who have flled and still daily fll their stomach, bowels and
blood with a superfuous, sharp, heavy, raw and glutinous acid, so that, when they
drink tea, this acid, owing to the struggle of the tea to conquer it, is disturbed, stirred
and induced to fermentation by the water, not without moving the gall, which is
troubled by this, though innocent of the war of which the unwise doctors accuse it.
276
VII.
Men versoekt dan, dat een yegelijk dit alles wel considerere, en men assureert die
twee soorten, van menschen, dat indien sy haar temperament, 't welk niet goed is,
en haar subject maakt aan vele en gevaarlijke siektens, believen te veranderen, dat
de Thee daar toe een bequaam middel is, sonder nochtans te vergeten een goede en
gereguleerde manier van leven sonder de welke alle remedien te vergeefs zyn. Onse
Doctoren van d'oude secte, soo die konden resolveren, om seer veel Thee en een
lange tijd te drinken, men soude verhopen, dat sy noch eyndelijk daar door mogten
corrigeren, dat opiniatre en leuye humeur, 't welk haar blindeling heeft doen omhelsen
de valsche opinien, en noch afkerig maakt, om de ware kennissen te soeken; men sal
in 't gevolg tonen, dat de Thee de menschen beter sinnen en herssenen geeft, die
bequamer sijn, om de ware wijsheyd en deugd te bevatten; men wenscht van herten
dat onse Doctoren daar van een preuve willen nemen, en de waarheyt van 't geen wy
seggen, door eygen exempel proberen.
277
VII.
Hence everyone is bidden to consider this well and these two kinds of people are
assured that, if they want to change their temperament, which is not right and renders
them subject to many and dangerous diseases, tea is a good means to do this; they
should not forget though, to observe a good and regular way of living, without which
all remedies are vain. If our doctors of the old school could make up their minds to
drink much tea for a long period, there would be reason to hope that they would at
length correct their opiniated and lazy temper, which has made them, and still makes
them, blindly adhere to false opinions and still renders them averse to seek real
knowledge. In what follows, it will be shown that tea improves people's senses and
brains, which, thus become ftter to contain genuine wisdom and virtue. We hope
with all our hearts that our doctors will try this and test the truth of what we say on
themselves.
278
Vijfde capittel.
De Thee veroorsaakt noyt beving in de leden, of de vallende siekte.
I.
De lasteraars van de Thee, hebben haar laster voornamelijk gefondeert op vier dingen,
die sy wanen te konnen berispen: de hitte van de Thee, die de lichamen soude
verdrogen; 't water, 't welk de maag soude verslappen; de scherpheyt van 't kruyd,
dat God soude maken; en eyndelijk ik weet niet wat van een quaadaardigheyt, die
na een lang en sterk gebruyk van Thee sich in de leden des lichaams soude setten,
en de selve doen trillen, beven, schudden en trekken op een manier die weynig
verschild van 't geen, 't welk men noemt Convulsie, Epilepsia, of de vallende Siekte,
en 't is dese laatste die men alhier desseyn heeft te considereren, om te tonen, dat
niemand reden heeft bevreest te wesen voor een toeval, 't welk men met reden vreest,
en waar van men sich met alle sorge behoort te wagten.
II.
't Is vreemd, wat dat de menschen draagt, om meest altijd valsch te oordeelen, dewijl
de kennisse van de ware oorsaken, en niet van de valsche haar dienen kan. Een man
die meende, dat het vleesch van een schaap dikwijls gegeten de schorftheyt
veroorsaakte, en die daarom liever sich gewende, om Spek te eeten, waardoor hy nu
de schorftheyt verkreeg, soude die man sich niet bedriegen tot sijn eygen schade? nu
soo doen de menschen gemenelijk, en kennen nog soeken de ware oorzaken van haar
siekten; sy geleyden sich op 't hasart, en
279
Chapter V.
Tea never causes any trembling in the limbs nor the falling sickness.
I.
The calumniators of tea have founded their calumny chiefy on four things which
they think they can fnd fault with: the heat of tea which is supposed to dry up the
body, the water to relax the stomach, the pungency of the herb created by God, and
fnally all kinds of evils settling in the limbs after prolonged and frequent drinking
of tea, causing the limbs to tremble shake and contract in a way little differing from
what is called convulsion, epilepsy or the falling sickness. The last-mentioned disease
will be considered here to prove that there is no reason for anyone to fear an epileptic
ft, which, naturally, is a thing to be feared and be on one's guard against.
II.
It is strange to think what leads people to judge almost always falsely, while only
the knowledge of the real and not of the false cause can serve them. If a man thought
that mutton, eaten frequently, caused scurf and therefore rather accustomed himself
to eat bacon, which then gave him scurf, would that man not deceive himself to his
own cost? This nowis what people usually do; they are unable to seek the true causes
of their diseases. They are led by chance and by their own desire; if a thing tastes
good, it is wholesome, and the
280
na 't haar lust; 't is gezond dat wel smaakt, 't is ongesond dat met de lust niet over
een komt; de Thee smaakt na geen Wijn, sy maakt 't hooft niet dronken, sy streelt
de begeerlijkheyt niet, sy maakt niemant soo vigoreus om actien te doen, die beter
een beest passen als een mensch, dat alles is genoeg aan de luyden van de wereld de
Thee te blameren, en Wijn en sterke Bieren te prefereren. Maar 't geen ons alder-meest
surpreneert, is dat de menschen de stoutheyt hebben, om staande te houden, dat de
Thee beving veroorsaakt, en de selve daarom vlieden, sonder datse Wijn, 't Bier en
soo veel andere dingen na-laten, die haar in weynig uyren doen beven, en benemen
alle kragt van hare uyterlijke ledematen, of gevense een kragt, die haar transporteert
buyten haar selven, en doet haar soo veel ridicule, en dikwils bose actien doen, als
men alle dagen siet in menschen, die haar vol gesopen hebben met Wijn en Bier.
III.
Daar is naauw'lijks uyt hondert, die Thee drinken, een te vinden, die na dat hy Jaren
achter een sterk Thee gedronken heeft, sal beven. Maar daar sijn van tien dronkaarts
in Wijn en Bier geen een, of hy vervald tot beven, tot Podegra, Graveel en soo veel
andere ongemakken. Dat wil niemand remarqueren, alle by na vinden sy smaak in
de Wyn, en drinkense sonder te denken op het quaad, het welk de Wijn veroorsaakt,
voor en al eer, dat 't quaad haar nu al overkomt; maar om dat 't selve dikwils niet
lang duurt, soo drinkense al wederom, en laten dese schoone gewoonte niet eer, voor
dat sy of de Wijn niet hebben of onbequaam sijn, om meer te drinken.
IV.
Laten dan dese valsche beschuldigers van Thee veel eer blameren hare dagelijkse
dranken, die sonder tegen-spreken de leden doen beven, en by continuatie altijd doen
beven; maar de Thee kan onmogelijk oyt de ware oorsaak zyn van de bevinge, 't
welk men alhier met drie redeneringen sal bewysen, om dat d'andere surpasseren 't
begrip van de gene, die de ware Medicijne niet gestudeert hebben,
281
other way about. Tea does not taste like wine, does not intoxicate the head nor gratify
the desires nor make any one vigorous enough to do things ftter for a beast than for
a human being. All this is enough to cause the worldly to blame tea and prefer wine
and strong beer. But what surprises us more than anything else is that people are bold
enough to maintain, that tea causes trembling and so avoid it, without, for the same
reason, giving up wine, beer and so many other things, which, in a few hours, set
themtrembling, and either rob themof all power in their extremities, or provide them
with a strength that makes them lose all self-control and commit all those ridiculous,
and often bad, acts that one daily sees of people drunk with wine or beer.
III.
Out of a hundred people having drunk a good deal of tea for years together, there
will hardly be one that trembles; but out of ten drunkards, who have taken wine or
beer, there is not one who does not tremble, get gout or gravel or so many other
troubles. No one wants to pay any attention to this, nearly all like wine, and drink it
without thinking of the harm caused by wine, before the consequences are upon
them, but, as these are often not of long duration, they drink it again, not giving up
this excellent habit, till they have no more wine or are unft to drink any more.
IV.
Let these false accusers of tea then rather blame their daily drinks of which it cannot
be denied that they set te limbs trembling and if not given up, keep them trembling
for ever; tea cannot possibly be the real cause of the trembling, which will here be
proved by three arguments, the others going beyond the understanding of those who
have not studied medicine, and so do not belong to the cabinet of the
282
en dienvolgende behooren tot het Cabinet van de Doctoren. De eerste redeneringe
is dese: 't geen van de selve kragt is, als de remedien die men met succes gebruykt
tot genesinge van de beving, en selfs van de vallende Siekte, dat kan geen ware
oorsaak zyn van de bevinge; nu wie sal ontkennen, dat de Thee bestaat uyt een vlugtig
Sout en een fjne Olie, en dat dese Olie en dit Sout getrokken door 't vuur uyt andere
dingen, d'eenige remedien sijn voor de beving? dit is te bekend en te waar, dat men
sich soude ophouden, om het te bewysen. De tweede redeneringe is aldus: 't geen
beving veroorsaakt, maakt ook en alvorens dronken, de Thee maakt niemand dronken,
ja geneest ter contrarie de dronkenschap; ergo de Thee kan geen beving veroorsaken.
De derde is genomen van de ervarentheyt, niet van de blinde en blote ondervindinge,
die dwase Leermeesteresse van onse Medicijns van de oude ordre, maar die constante,
en die met de reden verlichte ervarendheyt, die ons doet sien, dat niet alleen de
gansche Natie van China, maar selfs van d'onse niemand oyt, of beving of vallende
Siekte gekregen heeft door Thee drinken, ten sy dat hy al Thee drinkende, andere
dingen daar nevens gebruykt heeft, als Wijn, Bier, Brandewijn, Confturen, Fruyt,
Suur, Sout etc. ten zy dat hy sich in boosheyt, toorn, haat, schrik, droefheyt, etc. te
veel heeft toegelaten, 't welck al te samen de ware oorsaken sijn van dese beving, en
duysent andere teiribele siekten.
283
doctors. The frst argument is this: when a thing is successively used as a remedy
against trembling and even falling sickness, it cannot be the real cause of trembling.
Who shall deny that tea consists of volatile salt and oil and that this salt and oil,
drawn from other things by means of fre, are the only remedies against trembling?
This is too well-known, for us to stop in order to prove it. The second argument is
this: that which causes trembling, frst intoxicates; tea makes no one a drunkard, on
the contrary, it cures drunkenness; consequently tea cannot cause trembling. The
third argument is taken from experience, not from mere blind experience, the foolish
teacher of the doctors of the old order, but from constant experience enlightened by
reason which shows us that, not only no member of the whole Chinese nation, but
no one here either, ever got either trembling or falling sickness from tea drinking,
unless, besides drinking tea, he took other things as well, such as wine, beer, brandy,
preserves, fruit, acid, salt etc., or unless he indulged too much in anger, wrath, hate,
fright, depression etc., which are all true causes of this trembling and of a thousand
other terrible diseases.
284
Zesde capittel.
De Thee maakt nog de mans nog de vrouwen onvrugtbaar.
I.
De vruchtbaarheyt is een dispositie soo nodig, en soo seer te wenschen, dat ik die
gene voor monsters aansie, die 't niet leet is, soo sy onbequaam zijn om te doen, 't
geen, waar toe, God de Man en Vrou geschapen heeft. De Beesten, die nog reden
nog verstand nog gevoel hebben, voegen sich te samen, het Mannetje met het Wijfje,
door een instinct van de natuur, die niets anders is dan een machinale beweging van
't bloed en de geesten, om haars gelijk te teelen. Wat behoorden dan Man en Vrouw,
die, behalven 't instinct en de machinale beweging, noch de reden hebben, en weten
de Wet Gods, wast en vermenigvuldigt, genegen te zyn om aan dese schuldigheyt te
voldoen? De Heydenen die in de onkunde van de onsterfelijkheyt der ziele, nogtans
aspireerden na de onsterfelijkheyt, waar van sy 't denkbeeld hadden, sonder te weten
waar op men 't selve moest appliceren, hebben sich selven getragt onsterfelijk te
maken door hare kinderen, en sich dwaaslijk ingebeeld, dat sy herleefden in hare
nakomelingen. Arme menschen, die met dese ydele blijdschap van te leven na haar
dood in haar zaad, en door de goede naamdie sy nalieten, alsoo ter helle sijn gevaren!
Sy hebben evenwel door dese blinde passie de wereld vervuld met inwoonders, en
nagelaten die gene, waar over sich God, de tyden der onwetenheyt overgezien
hebbende, ontfermt heeft, en haar gemaakt sijn volk, daar sy geen volk waren. De
Heydenen levende in de wereld sonder God en sonder hope, hadden reden om te
wenschen, datse onvrugtbaar mogten zyn, sy hadden reden, om geen kinderen te
teelen, dewijl sy, die vele Jaren niet hebben gegenereert, als om te zijn vaten des
toorns tot den toorn
285
Chapter VI.
Tea does not make either men or women barren.
I.
Fertility is a disposition so necessary and so desirable that I consider those people
monsters who are not sorry to be incapable to do that for which God created man
and woman. The animals, who have neither reason nor feeling, come together, the
male and the female, through a natural instinct, which is nothing but a mechanical
movement of the blood and the spirits, to produce creatures after their own likeness.
How much more then ought man and woman who, besides instinct and mechanical
movement have reason, and know God's law: increase and multiply, be ready to do
their duty? The heathen who, in ignorance of the immortality of the soul, yet aspired
to that immortality of which they had some idea, without knowing what to apply it
to, tried to immortalize themselves in their children, and foolishly imagined that they
themselves lived again in their off-spring. Poor people who, with this vain hope to
live, after their death, in their seed and in the good name they left behind, thus went
to hell. Through this blind passion, however, they flled the world with inhabitants
and God, overlooking the times of ignorance, had mercy on their descendants and
made them his people, they being no people before. The heathen, living in a world
without God and without hope, had reason to wish themselves barren and not to
breed children as, for many years, they only generated to be vessels of wrath prepared
for wrath; but the Christians who have the promise for themselves and their seed,
for them there is nothing to prevent them from or not to urge them to desiring seed,
rearing children and multiplying, so that there be always new people to carry on the
Christian faith
286
toebereyt; maar de Christenen die de belofte voor haar en haren zade is, die hebben
niets dat haar belet, niets dat haar niet aanprikkeld om zaad te begeren, om kinderen
te telen, en de wereld te vermenigvuldigen 't elkens met nieuwe menschen, om de
Christelijke Religie van geslagte tot geslagte voort te setten. Maar dit principe van
't huwelijk is wat te fjn en te heylig voor de menschen van onse tijd, en land; die als
sy trouwen, 't huwelijk aangaan meest uyt interest, om 't geld, om 't gemak, om 't
geselschap, om eer, om staat, om 't vleeslijk plaisier of om een blinde passie die de
jonge Luy Liefde noemen, hoewel 't niet anders is als een kleyn vuur van 't bloed, 't
welk de geest ontsteekt met een begeerte tot een persoon, die de domme, en nog niet
geoeffende imaginatie voorsteld als schoon, aangenaam en beminnelijk, omdat men
aldus gewoon is te trouwen, en dat weynig menschen andere consideratien hebben,
soo is 't dat veelen geen huwelijk oyt aangaan, andere niet op de regte tijd, en een
groot getal getrouwd zynde, weynig denkt op 't eynde, waar toe God het huwelijk
ingesteld heeft; van 't welk veel personen gedagten hebben seer verre van de waarheyt
af. Daar is geen goed huwelijk, als 't welk men aangaat uyt een suyvere vriendschap,
om te leven in een societeyt soo aangenaam als onverbrekelijk, en wiens eenigste
oogmerk boven dat is, kinderen te winnen, bequaamomGod te dienen van haar Jeugt
aan, onder de directie en 't exempel van hare Christelijke Ouders; dit is de schilderye
van 't houwelijk, die ons de H. Schrifture maakt; maar in de huwelijken van dese
tijd, soo vind ik nog de regte vriendschap, nog de ware vrugtbaarheyt; ik heb desseyn
van 't laatste alhier een weynig te seggen, om te wederleggen d'opinie van diegene,
die sonder te kennen de ware oorsaken van d'onvrucht-baarheyt, de Thee beschuldigen,
als of sy de natuur uytbluste, en de menschen onvruchtbaar maakte.
II.
Gelijk als 'er menschen zijn, die met sekere siektens, gebreken en mismaaktheden
geboren worden, soo zijn 'er die een swakheyt van natuur of eenig defect hebben, 't
welk haar onvrugtbaar maakt; maar dese soort vind men niet veel; waar van men
nogtans seggen moet, dat onse Vrouwen, en dikwils ook de Mans oorsaak zyn, door
haar quaad comportement. De gebreken en de mismaaktheden van de
287
from generation to generation. But this principle of marriage is rather too pure and
holy for people of our generation and country, who, when they marry, do so from
interest, for money, comfort, company, honour, state, carnal pleasure or on account
of blind passion, which the young call love, but which is only a small fre of the
blood, which kindles in the mind a desire for a person, whom the foolish and yet
unpractised imagination represents as beautiful, pleasant and amiable. As it is the
custom to marry in this way and few people have other considerations, many never
marry, others do not marry at the right time and a great many of those who are
married, think little of the purpose for which God has instituted marriage, and if they
have thoughts about it, they are very far from the truth. There is no good marriage
but what is contracted in pure friendship, in order to live together in indissoluble and
pleasant company, with the only other purpose of getting children ft to serve God
fromtheir youth, under the guidance and with the example of their Christian parents.
This is the picture of marriage we fnd in the Holy Scripture. But in the marriages
of these times I fnd neither true friendship nor real fertility. I intend to say a few
things on this subject here, to disprove the opinion of those who, without knowing
the real causes of barrenness, accuse tea saying that it quenches nature and renders
people barren.
II.
In the same way as there are people who are born with certain diseases, defects and
deformities, so there are some who have a natural weakness or defect, which renders
them barren; there are not many of this kind, however; it must be said, though, that
our women, and often also the men are the cause of it, through their bad behaviour.
The defects and deformities of the children are always caused by the
288
kinderen, komen noyt sonder schuld van de Moeder, als 't maar door de Swakheyt,
om sich voor een schrik niet te konnen wagten; en is 't niet te verwonderen, dat onse
Vrouwen geen meer sorge dragen voor hare kinderen, dewijl dat dikwils de gebreken
de selve by blyven tot het eynde van haar leven? Uyt dese nalatigheyt komt het, dat
men Mans en Vrouwen vindt onbequaamen onvruchtbaar, en die noyt van dit gebrek
zyn te genesen; maar laat nu yemand 't geluk hebben van een goede geboorte, soo
kan hy onvruchtbaar worden, of door den ouderdom of door een quaad leven, 't Is
seker, dat die Jaren van 40 of 50 sijn gepasseert, onvrugtbaar zijn, ten ware door
yets, ik weet niet wat extra-ordinaris, of door een mirakel, gelijk aan SARA gebeurde
in een ouderom, nog hoger als dese. Men moet de wereld voor een groot misbruyk
imputeren, dat d'een te vroeg, en d'ander te laat sig in 't huwelijk begeeft. Dit is een
van de voornaamste oorsaken van d'onvruchtbaarheyt en van miserabele kinderen;
onse Natie heeft selden soo veel vuur, dat zy te vroeg trouwd; maar vele van d'onsen
verstikken de kragten van de natuur, om haar interest, gierigheyt, grootsheyt, etc.
wagtende over de 20, 25 en 30 Jaren eer sy trouwen en, om dat sy niet vinden een
persoon, die geld of staat genoeg heeft. Dese mode, soo ik de waarheyt mag zeggen,
is een Godde-loosheyt en een schandelijk misbruyk van sijn lichaam: waar van een
yegelijk behoord te considereren de jaren en de natuer, om in de tyt, die
alderbequaamst is, sich te voegen met een portuur, soo bequaam als hy; maer ter
contrarie sy denken daar om niet eens, en sy trouwen vroeg of laat, als sy wederzijds
gevonden hebben een persoon van middelen, staat, vrienden, of waar voor sy eenige
dominante passie hebben, die dikwils weynig weken duurt, na datse getrouwd zijn.
Is 't niet een grouwel dat onse jeugd haar beste Jaren doorbrengd met de hoererye,
en dan na verloop van de selve, met een verswakt lichaam, dikwils vol van pokken
en overgeblevene corruptien, uyt interest gaat trouwen? sonder menigmaal in dese
staat te konnen nalaten een gewoonte soo veroudert, en die men meynd soo goed te
wesen. Dit is een oorsaak meer gemeen, als veelen wel bedenken, dat een huwelijk
is sonder kinderen, of niet heeft soo veel kinderen, als 't anders soude gehad hebben,
so Man en Vrou te samen hadden gebragt een suyvere geest met een gesond en frisch
lichaam. Men vind Jongmans die soo veel passie hebben voor 't geld, dat sy sich niet
ontsien een oude bes of een mismaakte, miserabele Vrouwe, die beter
289
mother, if it be only through the weakness not to safeguard themselves from fright.
Is it not astonishing that our women do not take better care of their children seeing
that their defects often last a lifetime? It is owing to this neglect that there are men
and women impotent and barren, who can never be cured of this defect; but supposing
one is lucky enough to have a good birth, one can yet become barren, either through
age or a bad life. It is certain that those over forty or ffty are barren, unless something
extraordinary, a miracle or so, happens, as it did to Sarah, at an age higher than these.
A great abuse must be imputed to the world, namely that some marry too early, some
too late. This is one of the chief causes of barrenness and of wretched children. Our
nation has rarely so much ardour that it marries too early; but many among us suppress
the powers of nature, because of their interests, avarice, pride etc.; they wait for more
than 20, 25 or 30 years, before marrying, because they have not found a person with
enough money or status. To tell the truth this fashion is godless and a shameful misuse
of the body, of which everybody ought to consider the years and the nature, and, at
the most suitable time, should fnd a partner as ft as oneself. But of this they do not
so much as think; they marry early or late, when they have found a person with
means, status and friends, or for whomthey have a dominant passion, which frequently
only lasts a few weeks after marriage. Is it not an abomination that our youth pass
their best years in fornication and afterwards, often with a weakened body full of
pock-pits and the remains of corruption, marry from interest, while, even in the
married state, they cannot give up such an old habit which is considered to be good?
This is, more frequently than many people think, the cause that a marriage is childless
or that there are not so many children as there might have been, if the man and the
woman had each brought to it a pure mind and a fresh and healthy body. There are
young men with so much passion for money that they do not scruple to take an old
hag or a wretched, deformed woman ftter for a coffn than for a man, to get her
money or some other advantage. There are also girls who, refusing several healthy,
honest suitors of mediocre fortune, do not scruple to marry a fool or an old
good-for-nothing man, if only he has possessions to the value of a hundred thousand
guilders, even if they should lose their health or only get mad and miserable children.
290
een doodkist als een man soude passen, te nemen, om haar geld ol eenig ander
voordeel, dat sy daar door sullen verkrygen. Daar sijn ook Juffers, die refuserende
verscheydene personen, gesond, eerlijk en van een mediocre fortuyn, die sich niet
ontsien een gek of een oude vent en een deugniet te trouwen, soo hy maar 100000
guldens aan goed heeft, alsou sy hare gesondheyt daar by verliesen, of niet dan gekke
en miserabele kinderen voortbrengen.
III.
De Juffers en jonge Dogters (om nu niet te seggen van 't ander groot quaad, 't welk
sy in 't openbaar of in 't heymelijk plegen) behalven dat de meeste te laat trouwen,
soo is 't onwedersprekelijk, dat de manier van leven die sy leyden, 't sy rijk of arm,
Juffers of anderen, nergens anders toe gerigt is, als om onvrugtbaar te worden, of
soodanig, dat Vrouw en kinderen, daar na in den huwelijke staat, en dikwils al haar
leven ellendig zyn. Sy eten en drinken allerley quade Spyse en Drank, sy ontsien
nog hitte nog koude, sy geven sig over aan alle soorten van passien, d'een aan d'een,
en d'ander aan een ander, sy volgen alle quade lusten, en laten byna niets, als 't geen
dat gesond is, of dat sy niet weten te bekomen; hoeveel sijn 'er die Rijs, Taruw, Meel,
Kalk, Turf, stijfsel en andere dingen eeten, om bleek, en blank daar na te sien? ik
had een boek te schryven, om te beschryven alle de debauches van onse Juffers en
Meysjens; wat al fruyt, Cytroenen, gedroogde Schol, Neuten, Confturen,
Suyker-gebak, en duysend andere snoeperyen, die sy eeten, niet om te leven, maar
om door een weynig lekkernye en dertel plaisier, te verliesen gesondheyt en leven.
In dese manier van opvoedinge, die d'ouders aan haar kinderen toe laten, en niet in
de Thee moet men d'oorsaken van onvrugtbaarheyt soeken. Maar laat ons nog een
weynig van de Vrouwen seggen.
IV.
In 't huwelijk sijn nog vele oorsaken van de onvrugtbaarheyt, die men niet altyd wel
remarqueert, en 't sal nodig wesen voor af daar van yets te seggen, op dat het blyke,
dat onse Thee niet is onder dat gene, 't welk sulx doet. De manier van leven is
wederom hier een van
291
III.
Young ladies and girls (not to mention the other great evil which they commit in
public or in secret) besides, as a rule, marrying too late, live in a way, be they rich
or poor, which is only ft to make them barren or reduce them to such a condition
that, in the married state not only the woman, but also the children, are often unhappy
for life. They eat and drink all kinds of bad things, do not spare themselves in heat
or cold, abandon themselves to all kinds of passions, some to one, some to another,
indulge evil desires and abstain fromnothing, but fromwhat is healthy or out of their
reach. How many are there not who eat rice, wheat, four, chalk, peat, starch and
other things to get pale and fair-skinned? I could write a book describing all the
debauches of our young ladies and girls. What quantities of fruit, lemons, dried plaice,
nuts, preserves, sugar-cake and a thousand other sweets do they not eat, not to live,
but to lose health and life, owing to dainties and wanton pleasure. It is this manner
of education of children by their parents and not tea that causes barrenness. But let
us say a little more about women.
IV.
In marriage there are many more causes of barrenness, which are not always noticed,
and it will be necessary to speak of them to show that our tea is not among them.
The way of living is here again one of the causes of barrenness, which, being so
common, deserves
292
d'oorsaken van onvrachtbaarheyt, die, omdat se soo gemeen is, wel verdient de eerste
plaats: men siet onse getrouden alle dagen begaan, de overdaad, de lekkernye, de
grote en kleyne debauches, d'onacht-saamheyt en hondert andere fouten, waar van
een eenige dikwils genoeg is, om de natuur van Man en Vrouw te verstikken; maar
dit is al te generaal, dat men dat de menschen soude konnen wijs maken, hoewel 'er
niets waaragtiger is. Men vind nog een ander oorsaak van de onvrugtbaarheyt, die
als particulier is aan velen van onse Natie. 't Is de twist, d'oneenigheyt en 't quaad
leven, 't welk troublerende de geest, en weg-nemende de Vrede, meer lichamen
onvrugtbaar maakt, als men wel soude geloven. 't Huwelijk is een societeyt, die gelijk
mense uyt enkele liefde behoort aan te gaan, soo moet mense ook onderhouden met
een leven vol van teerheyt, soetigheyt en ware vrientschap. Maar 't is dikwils 't
contrarie: 't huwelijk aangegaan uyt interest of passie, verliest sijn vrede en vermaak,
soo ras als de passie overgaat, die niet lang kan duren, om datse quaad is, en geen
vast fondament heeft. Maar als de getrouwde bevinden, dat het Huwelijk soo veel
interest niet en heeft, als sy sich wel hadden ingebeeld, dan is 't huys in vuur en vlam,
en om dat sy de Koopmanschap niet wel bevinden, so haten de Koopers malkander,
sy beginnen te kyven, malkander verwyt te doen, en in 't kort volkomene vyanden
te worden, die by daag en by nagt malkander den onversoenelijken Oorlog aan doen.
Dit quaad leven is dikwils d'oorsaak van onvruchtbaarheyt; de passien van haat,
boosheyt, jalousie, toorn, droefheyt, schrik, vrese etc. die 't hart en 't bloet van de
getrouwden slingeren gins en weder, hebben seer groote kragt, om de natuur te
verstikken of te bederven, gelijk de Vrouwen die aan dese passien meest onderworpen
sijn, daerom of geen kinderen of mismaakte en ellendige Kinderen voortbrengen, of
dikwils misdragt op misdragt lyden. Maar de Mans bederven sich niet minder, en
blusschen ook haar vigeur uyt door 't exces van haar passien, of bederven sich in
diervoegen, dat sy soo wel als de Vrouwen oorsaak zyn van vele swakheden, en
gebreken in hare kinderen.
V.
Onder de quade huwelijken heb ik nog een oorsaak gevonden van de
onvruchtbaarheyt, die seer Goddeloos is. 't Is de wil van geen
293
a foremost place. Our married people every day live in superabundance, eat too many
dainties, are guilty of carelessness, of great and small debauches and of a hundred
other faults, one of which is often suffcient to smother the nature of the man or the
woman. But all this is of too common occurrence for people to believe it, though
nothing is more true. There is still another cause of barrenness, especially for people
of our nation, namely quarrelling, disagreement and living on bad terms, which,
troubling the mind and robbing it of peace, renders more bodies barren than would
be believed. Marriage is like a society founded on pure love, which should be
maintained in a life of tenderness, sweetness and true friendship, but the contrary is
often true. The marriage contracted from interest or passion loses its peace and
pleasure as soon as passion comes to an end, which cannot last long as it is evil and
has no frm foundation. But as soon as the married couple fnd that the marriage is
not so interesting as they had imagined, the fat is in the fre, and feeling deceived in
their bargain, the buyers hate each other, begin to quarrel, reproach one another and
in short become enemies fghting each other irreconcilably night and day. This bad
life is often the cause of barrenness: the passions of hate, anger, jealousy, wrath,
sorrow, fright, fear etc. tossing the heart and the blood of the couple this way and
that, have very great force to suppress nature or spoil it, so that the women who are
most subject to these passions either have no children or deformed and wretched
ones or suffer from abortion after abortion. But the men spoil themselves no less and
also extinguish their vigour through the excess of their passions or become so
depraved that they, as well as the women, cause many weaknesses and defects in
their children.
V.
In the bad marriages I have still found another cause of barrenness which is very
wicked. It is the determination of the man and woman
294
kinderen te willen hebben, of geen meer, als men oordeeld te konnen voeden. 't Is
waar, men sou niet geloven dat Man of Vrouw soo ontaard soude konnen wesen; 't
is nogtans soo; ik heb het uyt de mond van veel Vrouwen sonder schaamte gehoort,
en ik heb een exempel van dese Goddelose aversie, om onvruchtbaar te wesen, soo
particulier, en 't geen my soo seer toucheert, dat ik het niet derf verhalen, veel min
de manier beschryven, op welke sulke Goddelose menschen te samen leven in een
huwelijk sonder kinderen, of met geen meer kinderen als sy goedvinden. Ik wil hier
alleen byvoegen een soort van Vrouwen, die soo quaad niet zynde, evenwel daar
door dikwils onvrugtbaar zijn. Ik meen die vrouwen, die pijn van 't kinderen halen,
en de moeyte van eenige kinderen op te voeden, meer vrese als boosheyt geeft, om
nog meer te kinderen. Sy hebben dan geen lust nog begeerte, ja een afkeer om
wederom vruchtbaar te wesen, en dese aversie is dikwils oorsaak, dat sy ook niet
meer swanger worden. Daar sijn ook getrouwden, die door de debauches, door den
arbeyd, door al te veel studie, etc., sich onbequaammaken tot d'onderlinge conversatie,
en generatie. Daar sijn Mans soo geattacheert aan haar negotie, aan haar winkel, aan
haar tuynen, aan 't bouwen van huysen, aan andere plaisieren, dat sy verstikken een
inclinatie, die in andere menschen soo sterk is: daar sijn wederomVrouwen, die meer
werks maken van haar huys en huysraad, van haar lichaam op te schikken, van reyn
en schoon te wesen, van haar huys wel waar te nemen, van nieuwe modens uyt te
vinden etc. meer als van haar man, van 't huwelijksbedde, van kinderen, en 't geen
alles te boven gaat, en dat sy allermeest behoorden te besorgen, van de vriendschap
tusschen haar en haar man, die sy dikwils, als maar d'andere dingen volgen, soo
weynig agten, dat ik Vrouwen weet, die sich niet schamen te seggen, dat 't haar
indifferent is, of haar Man lief heeft of niet, of hy by haar slaapt of niet, als hy maar
geld besorgt voor haar inclinatien. Ja onder dese soort vind men 'er, die sich niet veel
bekommeren, al is 't dat sy weten, dat sy oorsaak sijn, dat haar Mans sich by anderen
voegen. Ik ken 'er, die daar in tevreden sijn, als 't maar niet al te openbaar geschiet,
en dat sy ondertusschen haar sin mogen volgen in haar huys. Een ander soort van
getrouwden maken sich onvrugtbaar door een geyligheyt en onversadelijke lust, tot
een actie, die alsoo niet geordonneert is. Sij sijn hier in gelijk als de menschen, die
eeten en drinken om de lust en smaak, en die onversadelijk zijn,
295
to have no children or no more than they think they can bring up. It would hardly be
believed, it is true, that a man or a woman could be so depraved; none the less it is
a fact, I have heard it from the mouths of many women, who were not ashamed to
say so, and I know an example of this impious aversion to fertility so remarkable
and which strikes me so much that I dare not tell it, much less describe the manner
in which such godless people live together in a marriage without children or with no
more children than they like. I only wish to add that there is another kind of women,
though not so bad, who are often barren, namely those who fear the pains of
confnement and the trouble of bringing up several children. They have no desire,
nay an aversion, to becoming pregnant again and this aversion is often the cause that
they do not conceive any more. There are also married people who, through
debauches, hard work, too much study etc. render themselves unft for sexual
intercourse and generation. There are men who are so much attached to their trade,
their shop, their gardens, to the building of houses and other pleasures that they
smother an inclination which is so strong in other people. There are also women who
think more about their house and furniture and how to dress and keep their bodies
beautiful and clean, manage their house and fnd out all about new fashions etc. than
about their husband and howto live with him, about children and above all, and what
they ought to think about frst, about the friendship between themselves and their
husbands, whom they care so little about that I know women, who are not ashamed
to say that it is indifferent to them whether their husbands love them and sleep with
them or not, so long as they provide them with money for their inclinations. There
are even some of this kind who do not care if their husbands go to other women,
though they know that they themselves are the cause. I know some who are content
that it should be so, as long as it does not become too public and they can meanwhile
follow their own inclinations at home. Another kind of married people render
themselves barren by lasciviousness and insatiable lust, behaving as was not ordained.
In this they are like those who eat and drink for the appetite and the taste, and are
insatiable, not remembering that one ought to eat in order to live and to preserve
health, enjoying the pleasure of the favour, which a healthy person has of good food,
as something additional. This is the same abuse
296
sonder te gedenken, dat men maar eeten moest om te leven, en om gesond te zyn,
genietende in passant 't plaisier van de smaak, die een gesond mensch heeft in een
goede Spyse. 't Is het selve misbruyk, dat de getrouwde begaan in 't huwelijksbedde,
waar van sy door haar geyligheyt en ongebonde lust, een bedde maken, 't geen haar
huwelijk dikwils onvrugtbaar, en altyd in d'oogen van God onreyn en niet beter als
een hoer-huys maakt. Maar mijn penne vervoerd my, en ik heb mogelijk al te
vrymoedig de Gordijnen van de duysternissen opgeschoven, ik besluyt mijn
Voorreden, en ik kom ter saak, waar toe ik dit voor af gesegt hebbe.
VI.
De Thee, soose oyt yemand onvrugtbaar maakt, moet dat doen, of door haar kragt,
of door 't water, of door de warmte desselfs. Maar wie heeft een eenige klare en
sekere experientie, dat het Thee drinken yemand oyt onvruchtbaar gemaakt heeft? 't
kan sijn, dat d'een en d'andere sexe Thee drinkende, niet vrugtbaar is geweest; maar
dewijl men niet versekert is, dat die personen, indien sy geen Thee gedronken hadden,
dan daaromvrugtbaar soude geweest hebben, en dat men weet dat 'er soo veel andere
oorsaken zyn van d'onvrugtbaarheyt, soo ik weet, is geen losheyt en ligtvaardigheyt
van oordelen soo groot als die is van die gene, dewelke op soo een losse ervarentheyt
oordelen dat de Thee yemand de vrugtbaarheyt beneemd. Soo 't dan door geen
ervarentheyt bewesen word, wel waardoor dan? 't water voor soo veel 't water is kan
't niet doen: want dan moest het bier, en soo wel water als men gebruykt 't selve doen;
dan moesten de Natien, die niet als water drinken, onvrugtbaar zyn, die ter contrarie
des te vrugtbaarder gevonden worden. Ik geloof niet, dat yemand soo dol soude
wesen, omaan de warmte van het Thee-water toe te schrijven een kragt, omde natuur
te verswakken, en man en vrouw onvrugtbaar te maken; ik sou die wane verstanden
vragen, waarom dat de warmte van de spyse, en voor al de warmte van de lugt in
heete Landen al de menschen niet onvrugtbaar maakt? 't sal de Thee selfs sijn, die 't
doed; maar wat is er dog in de Thee, om yemand onvrugtbaar te maken? is 't een
occulta qualitas? is 't een Antipathia, die sy heeft met leden van de generatie? of is
't de verdrogende kragt van de Thee?
297
as of married people in sexual intercourse when, owing to lasciviousness and
unrestrained lust, their marriage is rendered barren and always impure in the eyes of
God and their house no better than a brothel.
But my pen carries me away and I have, perhaps, drawn away too freely the curtains
hiding the dark things of life; I will now conclude my admonishments and come to
the business to which they have formed the introduction.
VI.
If tea should ever make anyone barren it would have to do this either by its own
power or by the water or by its heat. But who has any clear and reliable experience
that tea-drinking has ever rendered anyone barren? Possibly some one drinking tea
has been barren but, as we are not sure that he or she would not have been barren if
not having drunk tea, and as there are so many other causes of barrenness there is,
as far as I know, no manner of judging that equals in looseness and thoughtlessness
that which leads to the conclusion that tea makes people barren. If then it is not
proved by experience, by what then? Water, in so far as it is water, cannot do it, for
then beer and also water as far as it is used, must do the same; then the nations
drinking nothing but water must be barren, yet they are, on the contrary all the more
fertile. I do not believe that there would be any one foolish enough to ascribe to the
heat of the tea-water a weakening power making a man or a woman barren. I should
like to ask all such maniacs why the warmth of food and especially of the air, in hot
countries, does not render all the people barren? Then it will be the tea itself that is
the culprit. But what does it contain to have that effect? Is it an occult quality, an
antipathy it has for the members of this generation? Or is it the drying power of the
tea? Yes, that will be it, for it is that which the haters of tea always fulminate against.
But in Chapter II it was proved that tea does not dry, nor does it cause consumption,
and that no reason or experience is to be found for this false opinion. This foundation
then being false, the
298
die sal 't voor seker moeten wesen; want daar op hebben 't dog de haters van Thee
altijd geladen; maar in 't Cap. II heeft men getoond, dat de Thee niet verdroogd, datse
geen teering maakt, en dat nog reden nog experientie te vinden is voor dese valsche
opinie. Dit fondament dan valsch zynde, soo is de conclusie die daar op rust ook
valsch, en ik weet dan niet waar op dat dese opinie steunen sal. 't Is een los en een
ligtvaardig oordeel, die personen, die gewoon sijn wel meer losse oordelen te maken,
over de Thee vellen, en de selve beschuldigen, dat sy verdroogd, en yemand
onvrugtbaar maakt. Ter contrarie soo contribueertse veel eer tot de vrugtbaarheyt:
want 't gevolg sal doen sien dat sy goed is voor de maag, voor de hersenen en voor
de leden, datse kragd geeft en geest maakt, datse 't bloed verdund, verwarmt, en datse
belet alle verkoutheden en verstoptheden; nu soo men hierop let, sal men klaar sien,
dat dit alles is om vrugtbaarder te wesen; want nog Man, nog Vrouw, die een goede
maag, welgestelde hersenen en radde leden heeft, die sterk is, en wiens bloed warm,
dun en vol van geesten zynde, by gevolg geen verstoptheden nog vervuyltheden kan
hebben in sijn ingewanden en natuurlijke parthyen, die sal niet onvrugtbaar wesen,
als om dat hy nog Vrouw nog Man heeft, nog lust heeft om te trouwen. Ik moet tot
meer confusie van de lasteraars, alhier by doen dat de dingen, die onse Medizijns
met succes gebruyken tegens d'onvrugtbaarheyt, sijn van de selve natuur, en dat haar
kragt bestaat in 't selve penetrante Sout en Oly, als de Thee in sich heeft, en daar in
sijn kragt bestaat; ik doe er nog by, dat veel personen, insonderheyt Vrouwen, nadat
sy lange tyd Thee gedronken hadden, gesond zyn geworden en vrugtbaar, en ik
recommandeer te considereren, dat veel van onse natie Thee drinken, sonder
onvrugtbaar te wesen, en dat China en Japan, die grote Landen, waarby Holland maar
een stip is, niet minder vol sijn van volkeren, om dat sy al haar leven Thee drinken.
299
conclusion resting on it must be equally so, so that I do not know where it could fnd
support. It is a loose and thoughtless judgment passed by people who often judge in
this way, and they wrong tea by accusing it of drying up and making barren, while
it rather conduces to fertility; for it will be seen that it is good for the stomach the
brains and the limbs, that it produces strength and spirit, thins the blood and warms
it and prevents colds and obstructions. If we refect on this we shall see clearly that
all this leads to more fertility; for neither man nor woman with a good stomach,
well-conditioned brains and swift limbs, who is strong, has warm thin blood full of
spirit and consequently can have no obstructions or foulness in the bowels and natural
parts, will be barren, except because they have no woman or man or no desire to
marry. To the greater confusion of the slanderers I must add that the medicines our
doctors use with success against barrenness are of the same nature and that their
power consists in the same penetrating salt and oil as tea contains; also many people,
especially women, after having drunk tea for a long time, have become strong and
fertile and I recommend my readers to consider that many people of our nation drink
tea without being barren, and that China and Japan, large countries compared with
which Holland is a mere speck, are none the less full of inhabitants, though these
drink tea all their lives.
300
Zevende capittel.
De kragt van de Thee in de mond en de keel.
I.
Na dat men dan de vooroordelen weggenomen heeft, so vereyscht de order van ons
desseyn 't werk selfs aan te vangen, en te beschryven de kragten van de Thee, om
nu sulx sonder confusie te doen, soo laat ons observeren de cours van dese drank,
soo als se van de mond, die haar indrinkt, passeert door alle de wegen, en secrete
passagies van 't hchaam, en in passant afspeculeren, wat goed datse aan een yegelijk
lid toebrengt, tot de welke datse nadert.
II.
De Thee is naulijks in de mond van de gene, diese sonder vooroordeel drinkt, of sy
begint sich selven te vertonen, en hare kragten aanstonds op een aangename wijse
te verspreyden. De lippen worden aller-eerst bevogtigt, en genesen van de droogte,
die men niet sonder moeyte lijd. De droogte van de lippen is de oorsaak dat 'er een
kloof inkomt, die seer de spraak en 't gebruyk van de lippen verhindert, bysonderlijk
in de winter als de koude de kanten van die kloof in de lip verhardt, en infammeert;
van al dit ongemak bevryd yemand het dagelijx gebruyk van Thee drinken, 't welk
door sijn water de lippen bevochtigt, door sijn Sout versterkt de fjne humeuren, die
de huyd glad, schoon en heel houden, ende door sijn kleyne t'samen-trekkende kragt
de sweetgaatjens sluyt, om niet te laten passeren die fjne sappen dewelke de huyt
voeden.
301
Chapter VII.
The power of tea in mouth and throat.
I.
Now that the prejudices have been removed, the order of our plan requires that the
work itself should be begun and the powers of tea described. To do this without
confusion let us observe the course of this beverage, as, from the mouth that imbibes
it, it passes all the ways and secret passages of the body, while we shall consider
what good it does to each part it approaches.
II.
The tea has scarcely entered the mouth of himwho, without prejudice drinks it, when
it makes itself felt and pleasantly distributes its power. First the lips become moist
and are cured of a drought which was borne not without pain. The dryness of the lips
causes the skin to crack, which very much impedes speech and the use of the lips,
especially in winter when the cold hardens and infames the rims of the cracks; the
daily use of tea delivers people from this trouble, for its water moistens the lips, its
salt strengthens the delicate humours which keep the skin smooth clean and whole,
and through its contracting power, the pores are closed so that the delicate juices that
feed the skin cannot pass out.
302
III.
De Tong die gesteld is, om te oordelen van 't geen goed of quaad is voor 't leven en
de gesondheyt, soo hy sich wel quyt, ontfangt van de Thee impressien, die seer fjn,
delicaat en aangenaam zijn; maar soo hy gederegleert zynde, niets voor goed keurt,
als 't geen piquant, sout, suur, soet, grof en scherp is, soo sal hem de Thee soodanig
niet voorkomen, als die gene, dewelke haar tong niet bedorven hebben door sulke
quade smaken. Maar de aangename geur van de Thee is beter te proeven, als te
beschryven; al was yemand insensibel van dese delicatesse, die verre overtreft, al
wat voor soet en delicaat passeert, dat sal hem niet beletten, dat de Thee hem niet
doe seer veel goets op de tong; sy sal de selve vogtig maken, en bequaam om met
snelheyt sich te roeren, gelijk hy doen moet om wel te spreken; ja sy sal penetreren
rondom in de tong, en suyveren van slijm en eenig ander quaad, dat de selve heeft,
en soodanig versterken, sijn goede dispositie, datse geenszins vervalle tot
d'ongemakken, die de selve subject is in de menschen, die geen Thee drinken.
IV.
Dat dit alles wel remarquere een yegelijk, die lust heeft om resonnabel te leven, veel
liever als te volgen de irreguliere lusten van de sensuele menschen, die sonder
ophouden sich verderven in de dingen, die God tot haar onderhoud geschapen heeft,
dat een yeder Thee drinke, en de Wijn, Bier, en andere vuyle dranken quiteren, die
de smaak corrumperen, de lust meer en meer ontsteken, de welstand van lichaam en
ziel ruineren, en in 't kort de mensch een volkomen slaaf maken van menigvuldige
Appetyten.
V.
Men soude sonder reden evenwel blameren het matig gebruyk van Wijn en Bier;
maar een redelijk mensch, die weet de swakheyt van de natuur, de kragt van de
gewoonte, 't geweld van de verdorvenheyt, en de concupiscentie, en dat het by na
mogelijk is te resisteren aan
303
III.
The tongue, whose function it is to judge of what is good or bad for life and health
will, if it does its work well, receive of tea impressions which are pleasant delicate
and refned; but if, being badly regulated, it does not approve of anything but what
is piquant, salt sour, sweet, coarse and pungent, then tea will not seem the same to
him as it does to those who have not spoilt their tongue by such bad tastes. But the
pleasant favour of tea is better to be tasted than described; even if one is insensible
to this delicate favour, which far surpasses all that passes for sweet and delicious,
nevertheless tea will do much good to the tongue; it will moisten it and make it ft
to move quickly, as is necessary for good speaking; it will even get around the tongue
and clean it from mucus or any other evil it has, and strengthen its good disposition
so much that it remains free from the troubles it is subject to in people who drink no
tea.
IV.
Let any one wishing to live reasonably pay attention to this: much better than to
imitate the irregular desires of sensual people, who constantly destroy themselves in
those things that God has given for their sustenance, it is for every one to drink tea
and abstain from wine, beer and other unclean drinks that corrupt the taste stimulate
the desires and ruin the well-being of body and soul, in short turn man into a perfect
slave of manifold appetites.
V.
It would be unreasonable to blame the moderate use of wine and beer; but a reasonable
being, who is aware of the weakness of human nature and the force of habit and the
power of wickedness and concupicence, and knows that it is almost impossible to
resist the temp-
304
de tentatie waar in men vald als de Wijn onse ordinaris drank is, hy abstineert daarom
veel liever geheel daar van, om niet te vervallen tot de dronkenschap, die hy houd
voor de doot van sijn ziel, welkers leven hy alleen soekt.
VI.
De Thee is een aangename drank, en die meer playsier geeft de gene, diese kennen,
als oyt Wijn, Bier of diergelijke dranken; maar 't is ook een drank, die de smaak niet
corrumpeert, de lust niet ontsteekt, nog de geest beswaart door slaap of dronkenschap.
Dit is dan de drank waar van 't plaisier niet dangereus is nog voor de geest, nog voor
't lichaam, daar ter contrarie de Wijn, 't Bier en al wat 't suur en sout nadert, altijd
schadelijk is, soo men 't niet seer menageert, 't welk beswarelijk is te doen, om dat
die dingen van tijd tot tijd de lust vermeerderen, en ons tegen wil en dank doen
vervallen tot de debauches, die men in Thee ook wel begaan kan tot schade van sijn
beurs en tijd, maar noyt tot schade van sijn gesondheyt.
VII.
De Thee bevogtigt soo veel de mond als de tong en de lippen, sy beneemt dan den
dorst, die een van de dingen is, die men niet lang kan lyden sonder gevaar van sijn
leven; dese waarschuuwt ons van 't gebrek van vogtigheyt in 't lichaam, en laat ons
geen rust voor en aleer men haar voldaan heeft. Een yegelijk dan moet drinken als
hy dorst heeft; maar gelijk den dorst niet ontstaat uyt een oorsaak, soo is 't niet altijd
even veel wat dat men drinkt. Laat ons hier een weynig van seggen tot onderrigtinge
der gener, die mogelijk dat soo wel niet bedagt hebben.
VIII.
Soo lange vochtigheyts genoeg in ons bloed is, om 't selve fuide te maken, en de
hitte te temperen, soo dat het in sijn omloop niet gestuyt worde, en alle de partyen
van 't lichaam fournere de geesten en 't voedsel, 't welk sy van noden hebben een
yegelijk tot haar leven
305
tations into which one falls when wine is one's ordinary drink, much rather abstains
from it altogether than risking drunkenness, which he holds to be the death of his
soul, the life of which is all he seeks.
VI.
Tea is a pleasant drink which gives more enjoyment to those who know it than ever
wine, beer or suchlike beverages could do; but it is also a drink which does not corrupt
the taste, infame the desires or make the mind heavy with sleep or drunkenness. So
this is the drink the enjoyment of which is not dangerous, either for the mind or for
the body, while on the contrary wine, beer and all that has something sour and sweet
in it, is always harmful if not taken very sparingly, which is diffcult to do as these
things, from time to time, increase the desire and, against our will, lead us into
debauches which can indeed also be indulged in with tea to the detriment of one's
purse and time, but never to that of one's health.
VII.
Tea moistens both the mouth, the tongue and the lips, it quenches thirst which is one
of the things one cannot suffer long without endangering one's life. Thirst warns us
of the need of humours in the body and does not stop troubling us till we have
quenched it. So every one ought to drink when he is thirsty. But as thirst does not
always arise from the same cause, it is not always the same what one drinks. Let us
say something of this here for the instruction of those who have perhaps not thought
much of it.
VIII.
As long as there are enough humours in our blood to keep it fuid and temper its heat,
so that it is not stopped in its course and can provide all the parts of the body with
the spirits and food they need for their life and function, as long, I say, as the blood
has enough
306
en functie, soo lange seg ik, het bloed vogtig is, soo sal ons de mond niet droog
wesen, den dorst niet quellen, en den drank onnodig zyn. Maar in dese staat is het
bloed niet lang; het consumeert syn vochtigheyt sonder ophouden, 't is wel haast
droog, soo men niet ten minsten 2 of 3 reysen op yeder dag drinkt, en 't bloed
bevogtigt. In een gesond mensch verliest het bloed in sijn omloop een weynig
vochtigheyt door de kamer-gang; wat meer door de Nieren en Blaas: maar aldermeest
door 't sweet, en de insensibele transpiratie, die in een dag meer 't bloed verdroogt,
als een mensch in veele dagen water quyd word door de Urine. Dese onophoudelijke
consumptie is de natuurlyke oorsaak van den dorst en het onveranderlijk noodlot van
drinken, en daar is geen andere remedie tegens in de natuur te vinden, als het water,
't welk men gedwongen is ten minsten soo veel te drinken yeder dag, als 'er in het
lichaam geconsumeerd word, om dat 'er altijd water moet sijn, soo men leven sal, en
insonderheyt soo men gesond sal leven. De natuurlijke dorst wordt dan gelest met 't
water, en men moet daar van drinken, na proportie, dat men de vochtigheyt van noden
heeft, en dat mense meer of min behoud of consumeert; want dit kan in alle menschen
't selve niet sijn, om datse alle niet alleens leven, noch haar lichamen gesteld hebben
op een en de selve manier.
IX.
Voor de natuurlijke dorst in een gesond mensch, en die een regulier leven leyd,
behoeft men geen regels te geven, als die gulde regel van de matigheyt die het
Charakter is van een wijs en vroomman, maar omdat weynig menschen gesond sijn,
selfs dan wanneer sy roemen van haer gesontheyt, en dat men niet veele kan vinden,
die een natuurlijke dorst hebben; soo is 't van noden alhier in passant noch yets te
seggen, wat men drinken moet, 't welk wy eerder sullen konnen doen, als sy sich
sullen gedragen na de selve regulen in de conduite van haar leven.
X.
Ik noem alle dorst onnatuurlijk, die ons seer moeyelijk is, die niet aanstonds gelest
word door water, en die een andere oorsaak heeft, als de natuurlijke droogte van een
bloed, het welk een getemperde
307
humours, the mouth will not be dry, thirst will not trouble us and drink will be
superfuous. But the blood does not long remain in this condition; it constantly
consumes its own humours and, unless one drinks at least two or three times a day
and moistens the blood, it will soon get dry. In a healthy person the blood loses some
humours in his stools, a little more through the kidneys and bladder, but most of all
through the sweat and the insensible perspiration, which takes more moisture from
the blood in one day than one loses through urine in many days. This constant
consumption is the natural cause of thirst and of the unalterable fate of drinking, and
no other remedy is to be found for this in nature than drinking; one ought to drink at
least as much every day as the body consumes, because water is necessary to life
and to health. Water quenches natural thirst and one ought to drink of it in proportion
as humours are needed, and as more of it is retained or consumed; for this cannot be
the same in all human beings, they not all living or having regulated their bodies in
the same way.
IX.
For the natural thirst of a healthy person leading a regular life, no rules need be given
besides the golden rule of moderation, which characterises a wise and pious man,
but as few people are healthy, even when they boast of their health, and as not many
can be found with a natural thirst, it is necessary to say a few words here about what
one ought to drink, which we shall be all the readier to do, if people will behave in
accordance with these rules in the conduct of their lives.
X.
I call all thirst unnatural which troubles us very much, which cannot immediately be
quenched by water and which has another cause than the dryness of the blood that
has a tempered heat. But I
308
hitte heeft. Maar ik noem een gecorrumpeerde dorst, die onse lust opwekt tot yets
anders, als water en niet te blussen is, als door Wijn, Bier ofte yets 't geen de
gedereguleerde smaak fatteert.
XI.
De hitte van de lugt verhit en verdroogt ons lichaam, en verwekt een dorst soo veel
te groter als de hitte is: een sterke ofte langdurige commotie van 't lichaam verhit,
verdroogt en maakt ons ook dorst. De slaap schijnt ons te bevogtigen en als te
ververssen; maar het lang waken ontsteekt het bloed, en is oorsaak van den dorst.
Daar is niets dat soo seer den dorst maakt, als de Spyse die met Peper Ajuyn, Nagelen,
Sout, etc. smakelijk is gemaakt; ja selfs den drank die de dorst behoorde te lessen,
word ordinaris niet gedronken, als om den dorst te verslaan, en kort daar na selfs op
te wekken: invoegen dat de menschen niet eeten als om te eeten, en niet drinken als
om al wederom te drinken.
XII.
Soo 't bloed seer verhit of met grof en dik Sout vervult, of lymig is, om aan de mond
onophoudelijk te geven het Speeksel, die de selve altijd vochtig houd, soo ontstaat
'er een dorst, welke niet te lessen is, gelijk ondervinden de gene, die de koortse, de
Blaauwschuyt, de Scheur-buyk, het water, de Teeringe, ofte yets diergelijks hebben.
't Is van dese dat geseyt is:
Que plus sunt potae, plus sitiunter Aquae.
Soo lange 't bloed van dese personen niet verbeterd is, en haar gesontheyt hersteld,
soo is 't haar onmogelijk om van den drank te abstineren.
XIII,
De dorst en de smaak sijn twee compagnions, of liever de smaak speelt ordinaris de
meester, en reguleert met een hardnekkigheyt den drank, die de dorst simpel begeerde.
En yeder verkiest sich een drank, die hem de imaginatie, en de gewoonte smakelijk
maakt: dese wil hy en
309
call that a corrupt thirst that incites our desire to something else than water and is
unquenchable except by wine, beer or what fatters an ill-regulated taste.
XI.
The heat of the air heats and dries our body and causes thirst which is greater in
proportion to the heat; a strong or long commotion of the body heats, dries up and
causes thirst. Sleep seems to moisten and, as it were, refresh us, but the blood is
kindled and thirst is caused when we keep awake long. There is nothing that makes
us so thirsty as food favoured with pepper, onions, cloves, salt etc., nay the beverage
that ought to quench the thirst is, as a rule, not drunk except to quench it for a moment
and shortly after even rouse it again: so that people do not eat except in order to eat
and do not drink except in order to drink again.
XII.
When the blood is greatly heated or full of coarse thick salt, or full of mucus, then
in order constantly to supply the mouth with saliva to keep it moist, a thirst is caused
which is not to be quenched, as those experience who have fever, scurvy, dropsy,
phthisis or suchlike. Of these it has been said that:
Que plus sunt potae, plus situntur aquae.
While the blood of these persons has not improved, nor their health been restored,
it will be impossible for them to abstain from drinking.
XIII.
Thirst and taste are two companions, or rather taste usually plays the master and
persistently regulates the drink which thirst simply desired. Every one chooses a
beverage which imagination and custom render palatable to him; this he wants and
no other, even though
310
geen ander, al was 't ook dat hy uytgekosen hadde een drank tot schade van de
gesontheyt en om sijn leven te verkorten. In ons Land, en dese dertele eeuwe vind
men weynig personen, die sich vergenoegen met een drank: niemand by na drinkt
om gesond en lang te leven; alle volgens haar lust en begeerte, de selve voldoende
soo veel 't haar mogelijk is. Een boer heeft lust tot sijn Wey en Kaarne-melk; d'andere
vinden meer smaak in 't Bier en Wijn, en dat van allerley soorten; maar wie maakt
gebruyk van sijn reden, om uyt te kiesen die drank, die den dorst beneemd, sonder
't leven of de gesontheyt te quetsen? ik sal my niet ontsien met confdentie te seggen,
dat indien onse Natie belieft refexie te maken op het drinken, dat sy bevinden sal,
dat de Wey, Karne-melk, Bier, Wijn en 't simpel, en koud water, sijn dranken, die
noyt yemand gebruykt als met gevaar van lijf en leven. 't Is het warme Thee water
alleen dat men d'eer moet doen, om het te prefereren boven alles, en waar van men
met waarheyt kan versekeren sonder eenige vrese van sich te bedriegen, dat het de
eenige drank is, die altijd goed en noyt quaad doet; een lof voorwaar, 't welk de blote
ervarentheyt aan geen van d'andere dranken soude derven geven, dewijl sy al te
samen al lange haar reputatie verloren hebben, in soo verre dat niet een eenig mensch
die meer soude willen gebruyken, indien de menschen haar selven op 't point van de
gesontheyt lief hadden, en haar eygen vleesch in plaats datse 't nu haten, koesterden.
XIV.
Dat het Thee-water de natuurlijke en tegen natuurlijke dorst volkomen blust, is soo
waar, dat men niet gelooft, dat 'er yemand sulx soude derven tegen-spreken: sy
behoeven maar een preuve daar van te nemen, en soo dikwils als 't haar belieft, sy
sullen noyt Theedrinken, of haar dorst, hy sy wat dat hy zy, en waar uyt ontstaan,
sal onder 't drinken, of kort daar na overgaan.
XV.
Indien dan de Thee soo wel den dorst verslaat, soo is 'er geen reden, waar om niet
een yegelijk, die sijn dorst begeert te lessen, en dese drank heeft, de selve drinke, 't
en ware datse schadelijk was voor d'andere leden van 't lichaam; maar 't gevolg van
onse handelinge
311
the drink he has chosen should be noxious to his health and shorten his life. In our
country and in this frivolous century, few people are found who are satisfed with
one beverage. Hardly any one drinks to live healthy and long, all pamper their lust
and desire to satisfy these as much as possible. A peasant likes his whey and
buttermilk; some one else prefers all kinds of beer and wine. But who uses his reason
to choose the drink that quenches thirst without hurting life or health? I venture to
say that if our nation will consider the question of drinking, it will fnd that whey,
buttermilk, beer, wine and cold water are drinks which no one can ever take without
some danger to the body and to life. Only to warm teawater the honour is due that it
ought to be preferred to any other beverage, and of this it can be truly asserted,
without any fear of deceiving oneself, that it is the only beverage which always does
one good and never hurts; a praise which mere experience would never dare to give
to any of the other drinks, as they all have long since lost their reputation, so that not
a single person would be willing to drink them if he loved and cherished his own
body and health, instead of hating them as is generally done now.
XIV.
That tea-water completely quenches natural and unnatural thirst is so true that no
one is likely to contradict it. A proof need only be taken and repeated as often as one
likes and it will be found that, no matter what has caused the thirst, it will disappear
during or shortly after the drinking.
XV.
If then tea quenches thirst so well, there is no reason why not every one that wishes
to quench his thirst and has this beverage should drink it, unless it be harmful to the
other parts of the body. The following part of our treatise will obviate this fear,
however, and show
312
sal die vrese wegnemen, en doen sien, dat het Thee-water soo gesond is voor 't
gansche lichaam, als bequaam om den dorst uyt de mond weg te nemen.
XVI.
't Sijn de smaak, de gewoonte en de hardnekkigheyt, die, gelijk se altijd vyanden sijn
geweest van de reden, sig opposanten sullen verklaren; maar de reden in de
raisonnabele personen sal haar in geen oppositie ontfangen; en de begeerte om na te
volgen 't geen veel gedaen werd, sal andere menschen ook Thee doen drinken, en
met 'er tijd smaak vinden in dese Nectar, ja 't is op dese manier, dat men veele
personen, die eerst het Theewater voor enkel of voor schotel water hielden, daar na
't selve hebben leren drinken met smaak en plaisier; want wat wil doch yemand beter
drank hebben, als die hem seer wel den dorst verslaat, die aangenaam is, die geen 't
minste quaad hem doen kan, die ter contrarie seer veel contribueert om lang gesond,
wijs en met het allerbeste plaisier te leven, die sijn quade lusten noyt ontsteekt, en
soo hy eenige heeft, de selven helpt verstikken? Thee-water is dan den regte drank
voor allen die dorst hebben, het sy in tijde van gesondheyt, het sy van siekte.
XVII.
De Wijn is niet voor den dorst, gelijk blijkt, dat den dorst soo veel te grooter word,
als men meer Wijn drinkt, en nog meer, soo de Wijn weynig water heeft of pure
Brandewijn is.. 't Bier moet seer dun sijn, soo men 't houden sal voor de ordinaris
drank voor den dorst; maar wie weet niet hoe selden dat men goed, gesond en
smakelijk Bier bekomen kan, hoe dikwils het water vuyl is, 't Bier onsuyver, suur
en scherp, waar uyt soo veel qualen ontstaan in onse Natie. De suyvere melk kan
dan ook geen dagelijkse drank wesen, om datse te veel voedsel geeft, te ligt van de
lugt suur word en bederft, ofte in de lichamen van onse menschen door 't overvloedig
suur, 't welk sy hebben, tot een quaad humeur verandert. Haar Wey en Karne melk
sijn de drank van de huys-lieden; maar die niet veel verschilt van
313
that tea-water is both wholesome for the whole body and able to quench the thirst in
the mouth.
XVI.
Taste, custom and obstinacy who have always been enemies to reason, will here too
prove themselves opponents; but sensible people will show their reason in not
opposing tea. The desire to imitate what is much done will cause other people to
drink tea too, and gradually they will begin to like this nectar; indeed, it is in this
way, that many people who at frst thought tea-water nothing but dish-water, later
learnt to drink it with taste and pleasure; for what drink could be better than that
which quenches thirst, is pleasant, cannot do any harm, on the contrary, contributes
much to health, wisdom and pleasure, never kindles evil desires or, if one has any,
helps to suppress them? So tea-water is the right drink both in sickness and in health
for all who are thirsty.
XVII.
Wine does not quench thirst; this appears from the fact that thirst increases as one
drinks more of it, especially when it contains little water or is pure brandy. Beer has
to be very mild to serve as an ordinary drink against thirst; but who does not know
how rarely good, wholesome, tasty beer is to be obtained; how often the water is
dirty, the beer impure, sour and sharp, causing many of the diseases that our nation
suffers from. Pure milk cannot be a daily beverage, because it contains too much
nourishment, spoils too easily and gets sour through the infuence of the air or turns
into a bad humour owing to the abundance of acidity in people's bodies; its whey
and buttermilk are the beverages of country folks; they differ little fromwater except
in still containing a little cream and butter so that,
314
enkel water, als datse een weynig van de Room en Boter noch in sich hebbende,
binnen korte uyren goor, suur en scherp word, soo dat indiense yemand alle dagen
drinkt, daar door sijn lichaam met suur en slijm opvuld, de maag en 't bloed seer
verkoeld, sijn ingewanden verstopt en sich disponeert tot soo veel qualen, als men
kan observeren in de boeren, soo men daar op belieft refexie te maken; behalven
dat, gelijk de Wijn en Bier door sijn hitte de hersenen, en de geest bederven, en tot
de wijsheyt onbequaam makende, 't herte te gelijk disponeeren tot de ondeugd, soo
is 't de Wey en Karne melk, die de maag slap maakt, 't bloed koud en traag, de
hersenen vadsich, dom, slaperig en sonder geest, ende by gevolg de menschen doet
worden stupide, en gansch onbequaamtot studie, verstand en deugd, de welke nogtans
de qualiteyten sijn, die men behoord te soeken boven alles. Het Thee-water dan is 't
alleen, 't welk men sonder eenige vrese van eenig quaad kan uytkiesen voor sijn
drank, sonder dat men behoeft te vresen, dat het warme Thee-water geen dorst soude
verslaan soo wel als simpel water of bier, dat koud is. 't Is maar de enkele gewoonte,
die de menschen koud Bier of water doet drinken: een gewoonte (gelijk ik voorheen
getoond hebbe) die seer gevaarlijk is, om dat het leven, de gesontheyt en alle het
welwesen van de maag, 't bloed, de herssenen en alle de leden bestaat in de warmte,
die men ligt kan uytblussen. 't Is ook een gewoonte, die sijn oorspronk moet hebben
uyt een hitte, die grooter is, als sy behoord te wesen, en die men door Wijn, Specerijen
en andere verhittende dingen verwekt heeft en nog voed. De menschen, die een
natuurlijke temperament hebben, en niet als goed voedsel eeten, sonder sich soo veel
te verhitten, die sullen bevinden, dat sy geen koele drank van noden hebben. Daar
sijn veel gebreken, die onse natie lijd ter oorsake alleen van datse koud Bier drinkt
in een Land soo koud, en waar in dat men weynig Somer heeft, en daar men noch
veel andere verkoelende dingen daar en boven gebruykt. Ik kan veel personen, en ik
weet selver wat maagen buyk-pijnen ik geleden hebbe, eer ik Thee kende, en dat ik
sedert van al dat niets geweten hebbe; ik seg ik ken veel personen, die niet alleen
haar Bier moeten warm maken, maar die met een koude dronk Bier in de Winter een
siekte meer dan eenmaal veroorsaakt hebben, die vol gevaar was, en in sommige
dodelijk. Den Autheur van de Acta Philos. Anglicae Soc. Vol. 2, pag. mihi 240 (of
mogelijk dit boek by sommige meer credit vonde) verhaalt een voorval, waar van ik
315
within a few hours they turn sour and pungent; hence anybody drinking them daily
would fll his body with acidity and slime, very much cool his stomach and blood,
obstruct his bowels and prepare himself for many diseases, as can be observed in
peasants when attention is paid to them; besides, likewise as wine and beer, through
their heat, harm the brains and the mind and render them unft for wisdom, at the
same time disposing the heart to vice, so whey and buttermilk weaken the stomach,
render the blood cold and slow, the brains lazy, stupid, sleepy and insipid and
consequently cause people to become dull and lose the capacity for study, virtue and
understanding, which are qualities one ought to seek above all things. Hence it is
tea-water only that one can choose as a drink without any fear of bad consequences,
while warm tea-water quenches the thirst as well as unmixed water or beer that are
cold. It is only customwhich makes people drink cold beer or water, a customwhich,
as I showed before, is very dangerous, seeing that life, health and the good condition
of the stomach, the blood, the brains and all the members consist in warmth, which
can easily be extinguished; it is also a habit fnding its origin in a heat greater than
it ought to be, caused and increased by wine, spices and other heating things. Those
who have a natural temperament and only eat good food without heating themselves
a great deal, will fnd that they need no cooling drinks. Our nation suffers frommany
defects caused only by drinking cold beer in a cold country, which has little summer
and where many other cooling things are indulged in besides. I know many people
and I myself know how much suffered from stomach- and belly-ache, before I got
to know tea and that ever since I have known it, I have not been troubled by them. I
say I know many people who not Only have to warm their beer, but have, more than
once, by drinking cold beer in winter, contracted a very dangerous illness, sometimes
ending in death. The author of the Acta Philos. Anglicae Soc. Vol. 2, page mihi 240
(in case this book fnds more credit with some) tells of a case, such as I have seen
more than once here, of a clergyman, who had been accustomed for some time to
drink lukewarm beer, coming to a house in the summer, where, after sucking a pipe
of tobacco, he drank cold beer which, to his astonishment, was offered him and
which, perhaps owing to surprise or to modesty (as people sometimes, out of modesty,
dare not refuse anything, however bad it may be, to the
316
hier diergelijks meer als eens gesien hebbe, dat een Predikant die gewoon was geweest
eenige tijd laauw Bier te drinken, gekomen in de Somer in seker huys, gedronken
heeft, na dat hy een pijp Tabacq gesogen hadde, koud Bier, dat men hem tot sijn
verwondering presenteerde in die tijd, en 't geen hy 't sy uyt verwonderinge, 't sy uyt
een modestie (gelijk veel menschen tot schade van haar leven en ziel dikwijls een
modestie hebben om niets te refuseren, hoe quaad het ook is) aan nam: van daar
verreysende te paard, soo gevoeld hy korte daar na sijn maag ontsteld, hy moet 2
3 reysen van 't paard omte braken; 't huys komende vermeerdert het braken; hy houd
het bedde, en sterft daegs daar aan. Een exempel soo considerabel, dat het verdient
de refexie van een yegelijk, om sich te spiegelen, en die door reden niet was te
leyden, leere door een exempel soo grof na te laten de quade gewoonte van koude
drank te drinken.
XVIII.
De schone geur van de Thee, en de prompte kragt, die sy heeft, om de droogte van
de mond, en den dorst te benemen, is soo aangenaam niet aan de gene diese drinken,
dat sy daarom soude willen verliesen de schoone wittigheyt en vastigheyt van haar
tanden. Die vrese treft allermeest de Juffers, de welke soo wel de witte tanden
beminnen als de schoonheyt van 't aangesigt en de andere leden. Ik sal alhier niet
zeggen, dat ik compassie hebbe met haar swakke geest die in plaats van andere
amours, liefde heeft voor een goed, dat soo ydel is als een bloem, die schoon in de
morgenstond, op de middag verwelkt; maar ik sal haar versekeren, dat noyt de Thee
of 't water, heet gedronken, haar tanden swart of los maakt, 't Is de Blaauschuyt die
sulx doet, en die geneest men veel eer door Thee te drinken; maar de Suyker, de
Confturen, het Fruyt, 't Suur en Sout, waar in onse Juffers soo veel, ja meer debauches
bedryven als de Mannen in Wijn of Tabak, die sijn 't welke haar lichaam bederven,
de Blaauwschuyt veroorsaken, en de Tanden swart en los, soowel als de mond en
adem stinkende maken. Soo sy believen dese dingen na te laten, of seer sober en
selden te gebruyken, ik sta borg, dat haar Tanden noyt swart of los sullen zyn, al
drinken sy alle dagen de Thee. Maar indien dat de Moeders, Minnens, Dienstmaagden,
en al wie sich be-
317
detriment of their life and soul) accepted it. Departing thence on horseback he soon
felt that his stomach was out of order and had to get down from his horse two or
three times to vomit; this got worse when he came home, he went to bed and died
the next day. An example so considerable that it deserves the refection of everybody
to take warning from it. Who will not listen to reason may learn from such a striking
example to give up the bad habit of drinking cold beverages.
XVIII.
The delightfal favour of tea and the power it has immediately to banish thirst from
the mouth, is not so pleasant to those who drink it for them to be willing to lose the
beautiful whiteness and frmness of their teeth. This is especially the fear of young
ladies who love white teeth as much as the beauty of their faces and other members
of the body. I shall not say here that I feel compassion for their weak minds which,
instead of having other affections, love a thing as vain as a fower, beautiful in the
morning faded at noon; but I want to assure them that neither tea nor its water drunk
hot will make their teeth black or loose. It is scurvy that does this and it is cured by
tea-drinking. But it is sugar, preserves, fruit, sour and salt things in which our young
ladies indulge so much, nay more than men in wine and tobacco, that spoil their
bodies, cause scurvy, loosen and blacken their teeth and also cause a foul breath. If
they abstained from these things or rarely and very moderately partook of them, I
warrant them that their teeth would never get black or loose, even if they drank tea
every day. But if mothers, nurses, maids and all those whose task it is to bring up
children, were a little more careful to give them good food instead of so much sugar,
preserves, fancy-cakes and other useless things, children would get better teeth
318
moeyen met Kinderen op te voeden, wat meer sorge dragen, om haar in plaats van
soo veel Suyker, Confturen, Bancquet en andere onnutte spysen, goed voedsel te
geven, soo sullen de Kinderen schoonder sijn van Tanden, Aangesigt en alle de
Leden, gelijk dat dikwils de oorzaak is, dat de Boeren en de arme Luyden schone
Kinderen hebben; ja hare Kinderen souden altijd schoonder wesen, indien dat den
arbeyd, de Son en de vuyligheyt, waar in de Kinderen opgebragt worden, haar niet
bedorven.
XIX.
Laat dan alle de Juffers en die gene, die behagen hebben in witte Tanden, die met
rood en goed tand-vleesch beset en vast staan, gedenken, dat indien sy haar bloed
door 't Suur, Sout, en slijm niet bederven, dat sy gesond sullen sijn van aangesigt,
mond en tanden. Het Theewater selfs houd de mond en tanden reyn, schoon, en
spoeld alle vuyl, 't welk daar in blijft sitten, veel beter af, als wanneer men Wijn,
simpel Water of Azijn of Poejers daar toe gebruykt; de Tande stokers sijn ook
schadelijk, om datse de tanden door 't lang gebruyk van de selve los maken.
XX.
De Thee doet nog een deugd aan de Mond en de Keel, die seer groot is; sy preserveert
haar van verscheyde moeyelijke gebreken, die in ons Land seer gemeen sijn; de
klier-geswellen, water-kanker, de huyg, de immfammatie, of, gelijk men het noemd,
de bruyn en 't gedurig quylen. Die dese accidenten gehadt, of in anderen gesien
hebben, weten wat datse zyn; men kan met sekerheyt zeggen, dat de Thee dagelijks
gedronken, is een magtig preservatif tegens de selve; daar sijn verscheyde persoonen,
die getuygen, dat sy niet een van alle die quaden subject sijn geweest, na dat sy Thee
dagelijks gebruykt hebben; de Chinesen seggen ons, dat het haar remedie is om te
genesen die vogtige monden, die gedurig van quyl, en dikwils vol van Sout water
zijn, met een walging, en als een fauwte om 't hert, soo dat het schijnt als of 't hert
in 't water lag. De Thee droogd op en geneest de Catarnen,
319
and fner faces and bodies. Hence it is that peasants and simple people often have
good-looking children; indeed their children would always look better if they were
not spoilt by hard work, the sun and the dirt in which they grow up.
XIX.
Let then all young ladies and those who like frm white teeth with good red gums
remember that, if they do not spoil their blood by acidity, salt and mucus, they will
have healthy faces, mouths and teeth. Tea-water even keeps the mouth and teeth
clean and washes away all the refuse that remains in them, much better than wine,
water, vinegar or powder; tooth-picks are bad too, for, when often used, they loosen
the teeth.
XX.
There is another great service that tea renders the mouth and the throat; it saves it
from several unpleasant defects very common in our country, scrofulous tumours,
noma, uvulitis, infammation of the throat or diphtheria, as it is called and frequent
slavering. Those who have had these troubles or seen them in others know what they
are; it is certain that tea daily drunk is a great preventive from these. Many people
have attested that after drinking tea daily they have not been subject to any of these
evils. The Chinese tell us that tea is their medicine to cure mouths frequently full of
slaver and salt water, attended with nausea and faintness round the heart, so that it
seems as if the heart lay in water. It is commonly thought that tea dries up and. cures
catarrhs, sinkings and defuxions, so it must be right for the above mentioned troubles
in the mouth
320
sinkingen en defuxien na 't gemeen gevoelen; ergo soo moedse goed sijn voor de
voorsz. gebreken in de mond en de keel, om dat die ontstaan uyt sinkingen. Maar de
Thee droogd niet op, en nogtans geneestse alle de quaalen, die men gelooft dat uyt
sinkingen ontstaan. De voornoemde gebreken van de Mond en Keel ontstaan door
een seker gebrek in de klieren, die verspreyd sijn in de gansche mond; wanneer dat
haar kleyne gaatjens verstopt worden, en dat sy niet meer konnen doen het werk van
een teems, soo swellense op, en dan is 't dat men gevoeld een van die voornoemde
accidenten, die soo veel te gevaarlijker is, als d'opgeswollene klieren groter sijn,
meer vervuld, en 't humeur, 't welk 'er in sit en gedurig invloeyd, scherper is. Indien
'er sure en soute deeltjens te samen sijn, soo geschiet er een strijd onder de selve, die
hitte en pijn geeft, 't welk men infammatie noemd. Soo ter contrarie de gaatjens van
de klieren al te wijd sijn, soo latense te veel nats doorsypelen, en vervullen de mond
met slijm en quyl; maar waar heen word ik vervoerd? 't is hier de plaats niet, om als
een Medicijn te raisonneren; ik verseker alle personen, die my sullen gelieven te
geloven, dat de Thee soodanig belet de verstoptheden van de klieren, en soo der
selver gaatjens te wijd sijn, die soo sluyt door haar samen-trekkende kragt, dat geen
van alle die gebreken konnen gebeuren aan Thee-drinkers, 't en sy dat sy sich niet
wagten van de andere oorsaken, waar uytse konnen ontstaan, van de welke men in
't gevolg sal spreken.
321
and the throat, because they are caused by sinkings. But tea does not dry up, yet it
cures all the complaints that are believed to be caused by sinkings. The
above-mentioned troubles in the mouth and throat are caused by a defect of the glands
which are spread all over the mouth. When their small holes are clogged and they
can no longer act as a sieve, they swell and cause the trouble before-mentioned,
which is more dangerous in proportion as the swollen glands are larger and fuller
and as the humour inside them and that which constantly fows in, is sharper. When
there are both acid and salt parts, there is a struggle between them, which causes a
heat and pain called infammation. When, on the contrary, the holes of the glands
are too large, they allow much fuid to ooze out and fll the mouth with mucus and
slaver. But all this leads me too far; this is not the place to reason like a medico. I
assure all those who are willing to believe me that tea to such an extent prevents the
clogging of the glands, and, if their holes are too big, partly closes them by its
contracting power, that none of these troubles can befall tea-drinkers, if they are
careful to avoid the other causes from which they may arise, which will be discussed
in what follows.
322
Achtste Capittel.
De II. kragt van de Thee in de maag.
I.
In plaats dat de Thee de maag verslapt, gelijk de onkundige en quaadwillige personen
sustineren, die men in 't 3. Cap. wederlegt heeft, soo sal men alhier bewysen, datse
seer veel Goeds aan de maag doet, en om dat sonder confusie, die de principale
oorsaak van dwalinge is, te doen, soo laat ons de maag considereren in een gesond
mensch en in een sieke; in de tijd datse vervuld is met spyse en in de tijd datse ledig
is.
II.
Die een goede maag heeft, is als een Heer, die met een goede kok in sijn keuken
versien is; de maag is een van de princelijke delen van 't lichaam, sonder welke men
nog leven nog gesond sijn kan. 't Is dan een geluk een goede maag te hebben; maar
't is niet altijd een goede maag, die daar de naam van draagd; een yegelijk gelooft
een goede maag te hebben, die met appetijt 2 of 3 reysen daags een goede maaltyd
kan doen, en 't geen hy gegeten heeft, sonder pijn en incommoditeyt verteren kan;
andere houden voor een goede maag, die alles kan verswelgen, sonder yets te
refuseren, goed en quaad, suur en sout, hard en sagt, Wijn en Bier, Vleesch, Vis en
al wat de lust en de gewoonte begeerd. Sommige willen dat de beste maag is die, die
veel Wijn en Bier kan verswelgen. d'Een en d'ander bedriegen sich, na 't my
toeschijnd. De maag is om de spyse en drank te prepareren tot het voetsel van alle
de leden des lichaams, om 't selve te mainteneren
323
Chapter VIII.
The effect of tea on the stomach.
I.
Instead of tea relaxing the stomach as the ignorant and ill-disposed pretend and as
has been refuted in the third Chapter, it will be proved that it benefts the stomach a
great deal. To prove this without confusion let us consider the stomach of a healthy
person and of a sick one, during the time it is full of food and when it is empty.
II.
He who has a good stomach is like a gentleman who has a good cook in his kitchen.
The stomach is one of the princely parts of the body, without which life and health
are impossible. So it is a piece of good luck to have a good stomach. But it is not
always a good stomach that has the reputation of one. Every one who can eat a good
meal twice or three times a day and digest what he has eaten without pain or
incommodity, believes he has a good stomach. Others call that a good stomach that
receives everything, good or evil, sour or salt, hard or soft, wine and beer, meat, fsh
and all that desire and custom give it, without refusing anything. Some consider that
stomach good that can swallow much wine and beer. It seems to me that they are all
mistaken. The function of the stomach is to prepare the food for all the parts of the
body in order to maintain this in a condition of life and health, but the stomach was
by no means given to man
324
in een staat van leven en gesondheyt; maar verre daar van daan, dat de maag den
mensch gegeven is, om te dienen aan sijn onversadelijke lust om te verteren al wat
een vraat en een Wijn- of Bier-suyper kan verswelgen. Die maag dan, die seer sterk
is en lang de lust in sijn debauches kan dienen, is een quade maag, en soo gederegleert,
als de begeerte van een mensch, die meend, dat hij niet leeft, als om alles te eten en
te drinken. 't Ware te wenschen, dat de maag noyt soo sterk was, en aanstonds sich
aanstelde tegens de quade lust; men sou soo veel vraten en dronkaarts niet vinden.
III.
't Is dan een goede maag, die goede spyse en drank genomen op sijn tijd, en in een
behoorlijke quantiteyt, wel verteerd. Men heeft reden omte geloven, dat alle menschen
soo een goede maag soude hebben, indien sy sig selven maar een weynig waar namen.
't Is aanmerkelijk, dat men noyt een quade maag gevonden heeft in een eenig mensch,
als na dat hy begaan hadde d'een of d'ander debauche, en dat de selve kon hersteld
worden, met abstinentie, en weynig medicijnen, behalven in die personen, die niet
willende nalaten haar grote en openbare of heymelijke debauches, meesten tijd
incurabel waren, en dikwils hebben gaan quynen aan een quade maag gansche Jaren
of haar geheele leven lang. Soo dat een goede of quade maag komt van de manier
van leven; ik sal niet seggen van Spijs en Drank alleen, om dat de koude, soo 't
lichaam niet bedekt is, de maag bederft; daar sijn nog veel andere dingen, die sulx
doen, de welke men hier niet sal optellen.
IV.
Een goede maag verteerd dan allerley goede spyse; maar 't is soo ligt niet, om te
seggen, wat goede spyse is. Onse Natie, soo men haar de waarheyd mag seggen, eet
de meesten of Spyse die quaad is, of die qualijk word toegemaakt. Men heeft reden,
om de gast-malen en de tafels, die met veelerley geregten vervuld sijn, te blameren.
Maar men sou sich bedriegen, indien dat men meende dat de geringe en
325
to serve his insatiable desire or to digest what a glutton and a wine or beer-bibber
can swallow. The stomach that is very strong and can long serve desire in its
debauches, is a bad stomach and as ill-regulated as the desire of a man who imagines
he lives only to eat and drink all sorts of things. It were to be wished that no stomach
were ever so strong; not so many gluttons and drunkards would be found if their
stomachs at once opposed their evil desires.
III.
So it is a good stomach that well digests good meat and drink taken at regular times
and in proper quantities. There is reason to think that all people would have such
good stomachs if only they controlled themselves a little. It is remarkable that no
bad stomach has ever been found in any man, except when he had committed some
debauch and that it could be restored by abstention and some medicine, except in
those persons who, not wanting to give up their great and open or secret debauches,
were generally incurable and often suffered from a bad stomach for years or all their
lives. So that a good or a bad stomach is due to the manner of living; I do not want
to say that meat and drink are the only causes of it, for cold, when the body is not
well covered, also hurts the stomach; there are many other things that may do this,
which cannot be enumerated here.
IV.
So a good stomach digests all sorts of good food; but it is not so easy to say what is
good food. Our nation, if the truth may be told, mostly eats bad or badly prepared
food. There is reason to blame the banquets and the tables laden with many dishes.
But it would be a mistake to think that the plain and ordinary fare found on the tables
of the middle-classes, is much better; everything is prepared,
326
ordinare Spysen, die op Burger Tafels komen, veel beter zyn, d'een en d'ander worden,
soo veel 't de beurs en tyd kan lyden, toegemaakt, om 't oog en tong te voldoen;
weynig die egard nemen op de gesondheyt, of die regt weten, wat een gesonde Spyse
is, en hoe men die moet toe-maken. Meest alle de vermengingen van Spysen, alle de
toespysen, de Saucen en de gantsche bereydingen sijn onnut, schadelijk en tegens
en sonder eenige reden. Het Kok boek en het verstand, dat onse Vrouwen,
Keukemeyssens en Koks pretenderen te hebben, is soo verkeerd, dat indien men haar
wilde onderrechten, dat sy verbaast souden staan, wanneer men haar overtuygden
van soo veel abuysen en grove fauten.
V.
Dese dingen voor afgesegt hebbende, laat ons sien, wat de Thee doet, in een goede
maag, die nogtans onder de menschen soo raar is, als een witte raven; soo men kort
na den eeten Thee drinkt, en dat men tamelijk veel gegeten heeft, soo sal men sich
door dese drank een weynig beswaren en verhitten, insonderheyt in de Somer. Die
incommoditeyt is voor sommige te groot, en men kan seer wel vermyden, met of
niet veel Thee, ofse wat later of met wat minder te drinken, en insonderheyt Spyse
te eeten, die niet veel beswaard. 't Sal nog verschillen, van wat natuur en gewoonte
en ouderdom dat yemand is. Maar 't sy hoe 't sy, niemand sal oyt met eenige schijn
van reden konnen klagen, dat 10 of 12 kopjens Thee water, even na 't middagmaal
schade doen. Datse hem beswaren is weynig, en sijn schuld, om dat hy of te veel of
al te beswarelijke Spyse gegeten heeft. De verhittinge, die hy gevoeld, en 't sweet 't
welk daarop volgd, is geen quaad, ja sy is een remedie tegens sijn overdaad, om 't
lichaam wederom te ontlasten van te veel voedsel of yets quaads, dat hy genomen
heeft. Het Thee-water met de Spyse in de maag sich vermengende, kan niet dan
bevorderen de veranderinge van de Spyse in 't voedsame sap; het helpt dan de maag
en sijn ferment in sijn functie; want de warmte van 't water en van de Thee vermeerdert
de hitte van de maag, en doet hem soo veel te beter teren. 't Water als water maakt
de Spyse dun, fuide en sappig. Het vlugtig Sout en de fjne Olie van de Thee
vermeerdert de krachten van 't natuurlijk ferment, en doet 't selve des te meer gisten
en werken met de sure
327
in so far as money and time permit, to please the eye and the palate. Few people pay
any regard to health or knowwhat wholesome food is and howit ought to be prepared.
Most of the concoctions, all the side-dishes, the sauces and the whole way of preparing
are wrong, harmful and against and without any reason. The cookery-book and the
knowledge that our women, kitchen-maids and cooks pretend to have is so wrong
that if one tried to teach them they would be astonished to be convinced of so many
abuses and great mistakes.
V.
Having said these things let us see what tea does in a good stomach, which is so rare
among people, however, as a white crow. If one drinks tea soon after dinner, especially
after a rather copious meal, this drink will cause a little heaviness and heat, especially
in summer. This inconvenience is too great for some people, and can be avoided by
not taking much tea or having it a little later and especially by eating food that does
not lie heavy on the stomach. There will be differences according to the nature, habits
and age of the tea-drinker. Be that as it may, no one can ever, with any semblance
of reason, complain that ten or twelve cups of tea-water, soon after dinner, do him
any harm. It says little that they cause heaviness and he himself is to blame, because
he has eaten too much or too heavy food. The heat that he feels and the perspiration
after, do not matter, nay they are a remedy for his excess, delivering, as they do, the
body of too much food or of some bad things he has taken. The tea-water mixing
with the food in the stomach, can only aid the change of the food into the nourishing
juice; so it helps the stomach and its ferment in their function, for the warmth of the
water and the tea increases the heat of the stomach and cause it to digest better. The
water renders the food thin, fuid and juicy. The volatile salt and oil of the tea increase
the powers of the natural ferment, promote fermentation and act all the more strongly
with its own acid parts and with those of the food so that, in any case, tea is good for
the stomach if drunk soon after a meal.
328
delen van sich selven, en met die van de Spyse. Soo dat de Thee, hoe men 't ook
considereert, goed is voor de maag, aanstonds op de Spyse gedronken.
VI.
Het Thee-water met de spyse vermengd is ook nog seer dienstich om de winden te
verdryven, omse de doen oprispen, of om te beletten dat uyt een windachtige spijse
soo veel winden niet groejen; dit alles is 't effect van 't Water, van de warmte, en
insonderheyt van de aromaticque, en Carminative kragt van de Thee, wiens sout en
oly eenigsins van die natuur is, als de anijs, fenkel, salie, munte etc. maar de Thee
is soo heet niet als dese, en verdrijft meer de winden, als dat syse maakt, gelijk de
anijs, en d'andere doen. De Thee dan beneemt de benautheyt, die men gevoeld, als
de maag met spijs en winden beladen is.
VII.
Die een weynig later na de maaltyd Thee drinkt sal nog een ander effect bevinden
van de selve; 't welk is, dat het Thee-water seer veel sal helpen uyt de maag verdryven
het grofste van de spijse; want dat sal door het Thee-water dun en fuide worden, 't
sal meerder en eerder gisten, en eyndelijk de maag door 't water en de warmte beladen
sijnde sal 't meer sijn kragt inspannen, om sich 't ontlasten van 't een, en 't ander.
Dese dranck ommy te dienen van dat gemeene woord, is dan het bequame sakkertie,
en veel beter als de Wijn, Brandewijn, of eenig maagsoopje. 't Is dese drank, die seer
gelukkig de maag doorspoeld, en suyverd, en de spyse distribueert na de darmen en
verders.
VIII.
De maag van een gesond mensch is selden ledig, om dat hy gewoon is 3 of 4 maal
daags te eeten, of op een reys soo veel spyse te nemen, dat de maag de selve niet dan
in lange tyt kan verteren. 't Is hier de plaats niet, om te seggen, dat de gewoonte van
4 korte maaltyden op een dag beter is, als 2 of 3 die groter sijn. Maar 't is hier de
plaats,
329
VI.
Tea-water mixed with the food also serves to drive out gases by belching or to prevent
the formation of much wind from fatulent food; all this is caused by the water and
by the warmth, but especially by the aromatic and carminative power of the tea, the
salt and oil of which are somewhat of the same nature as anice, fermel, sage, mint
etc., though tea is less pungent than these and is rather carminative than fatulent as
anice and the others are. Tea then eliminates the oppression felt when the stomach
is charged with meat and drink.
VII.
Who takes tea somewhat later after a meal will feel still another effect, which is that
tea-water contributes a good deal to evacuating the stomach of the coarse parts of
the food, which will become thin and fuid through the tea-water, ferment better and
sooner, and fnally the stomach, laden with water and heat, will try harder to eject
both. This beverage then is, to use the common word, the good fnishing drink and
is much better for the stomach than wine, brandy or some specifc stomachic. It is
this drink that very effectively rinses out the stomach, cleans it and distributes the
food to the bowels and so on.
VIII.
The stomach of a healthy person is rarely empty, because he is accustomed to have
a meal three or four times a day or to take so much food at once that the stomach
takes a long time over the digesting of it. This is not the place to say that taking four
small meals a day is better than two or three larger ones. But this is the place to
consider
330
om te considereren, wat effect de Thee doet op een maag die by na, of geheel ledich
is. Soo 'er nog een goed restant is van de Spyse, die nog niet 't enemaal verteerd is,
soo sal het Thee-water 't selve aantasten, doen gisten, en wegspoelen: maar in de
selve tijd den appetyt verwekken, en groter maken, als hy niet soude wesen, indien
men geen Thee gedronken hadde. Indien de Maag weynig of niets meer van de Spijse
heeft, soo sal het Thee-water den honger een weynich verminderen; maar korte daar
na vermeerderen, ten waare yemant seer veel Thee had gedronken, en principaal met
weynig water vermengd: 't welck de regte methode is, om een maag te bederven;
want het Sout van de Thee genomen soo puur, niet gebroken door 't water, en dan
nog in quantiteyt, soo sal de nodige surigheyt van 't ferment in de maag stomp en
kragteloos worden. 't Is dese gewoonte, die seer te culperen is, en men moet geensins
nog d'Indianen, noch d'onse uyt de Indien komende navolgen in de gewoonte, die sy
hebben om3 of 4 kopjens Thee seer sterck en bitter en met suyker versoet te drincken
in dit land. Die manier is vol van gevaar, en de korte weg, ommaag, bloed en hersenen
te bederven.
IX.
Het Thee-water dan op een ledige maag gedronken, is goed om appetyt te maken,
soomen maar niet te veel of te sterk een extract van Thee drinkt, en dat men niet te
lange vertoeft, om 'er Spyse op te nemen, en voor al dat men geen seer sware en
onmenschelijke Spyse eete, die de maag van geen menschen ('en sy door wyn of
andere vurige dingen ontsteken, veel min in dit geval) verteren kan. Men moet wel
bedagt sijn, dat een goede maag met een maaltijd kan bedorven worden, en dat hem
niets soo schadelijk is, als te veel te eeten, of te drinken, of hem te geven een spijs
of een drank, of alle beyde, die hy niet kan verteeren, nog wederom quyd te worden.
't Is een seldsame dollicheyt, dat de menschen, om de lust en smaak te voldoen, de
maag doen lijden soo veel ongemaks. Waarom niet soo veel sorge gedragen voor de
maag, als voor de tong? Ja voor alle de leden des lichaams, die alle moeten lyden,
om het genoegen dat de mond geniet? Wat reden, wat deugd, wat liefde is 'er alle
leden te abandoneeren, om maar een lid plaisier aan te doen? De mensch, die na syn
lust leefd, is een
331
what effect tea has on an empty or almost empty stomach. If there is still in it a good
remnant of food not quite digested, the tea-water will mix with it, cause it to ferment
and wash it away, at the same time stimulating the appetite and making it greater
than it would have been if no tea had been taken. If the stomach contains little or
nothing, the tea-water will frst diminish the hunger a little, but soon after increase
it, unless very much tea is taken, especially if mixed with little water, which is the
right way to spoil the stomach, for the salt of the tea taken almost unmixed, not
diluted with water and that taken in a great quantity, will render the needful acidity
of the ferment in the stomach weak and ineffective. This habit is to be condemned,
nor should the Indians or our people coming from the Indies be imitated who, in this
country, drink three or four cups of very strong and bitter tea sweetened with sugar.
This habit is full of danger and a short way to the spoiling of the stomach, the blood
and the brains.
IX.
Tea-water on an empty stomach helps to stimulate the appetite, if not drunk too strong
and if there is not too long an interval before food is taken, and especially if the food
is not too heavy, or, in fact, unft for human beings, for no stomach can digest such
food, much less when infamed by wine or other heating things. It should be
remembered that a good stomach can be spoiled by a single meal and that nothing
hurts it more than eating or drinking too much or such food as it can neither digest
nor get rid of. Is is strange madness that, to pamper the desire and the taste, people
cause the stomach to suffer so much discomfort. Why not take as good care of the
stomach as of the palate, nay of all the members of the body which all have to suffer
for what the mouth enjoys? What reason, virtue or love is there in abandoning all
the other members to give pleasure to one? He who obeys his desires is a tyrant to
his body. How pleasant life would be and how long it would last if people would
accustom themselves to be satisfed with a regular taste and to give to the stomach
332
tyran van sijn lichaam. Wat soud het leven een plaisier hebben, wat soud het lang
duren, indien dat de menschen gewoon waren sich te vergenoegen met een reguliere
smaak, en met haar maag geen andere Spyse te geven, als hy die seer licht verteerde,
en waar uyt hy niet als goed voetsel trok voor 't lichaam. Wat heeft doch iemand van
de smaak, alsse verby is? Wat plaisier is het, 't welk aanstonts niet alleen verby gaat,
sneller als een wind, maar 't welk agtervolgd word van leetweesen, verdriet, pijn,
sieckte, dood etc. Wie is 'er, die sonder dol en uytsinnig te wesen, verkiest het playsier
van een ogenblik twee of drie onder conditie van duysent uren te sullen moeten lyden
alle de tormenten, die een mensch konnen overkomen? Evenwel soo sijn de menschen,
de aangename smaak van een quade Spyse, de soeticheyt van een drank, die sy geen
half-uur konnen genieten, die willense egter, al quamense daar na en soo langen tyd,
de siekten en pijnen te lyden de welke daar uyt ontstaan. 't Is de Thee, die men sijn
maag sonder perikel kan geven, en waar van men niets te vresen heeft, soo men maar
't extract van Thee met genoeg waters vermengd. 't Sy de maag ledig is, of niet, dese
drank is altyd goed; want sy helpt de maag sijn spijse verteren, en uytdryven, of sy
versadigt hem enigsins in sijn appetit, of sy verwekt sijn lust, of soose qualijk te pas
is, sy geneest hem, 't geen men nu sal consideren.
X.
De maag is meer dan een siekte onderworpen. Maar geen, die niet komt door de
overdaad, of eenige andere fout van de mensch selfs; in de meesten soo is onse Thee
een remedie gelijkse is 't preservatif tegen de meesten. Men kan verseekren, dat een
mensch die geen drank anders drinkt als Thee, en niets gebruykt als goede Spyse 2
of 3 maal daags, sonder oyt soo veel te eten, dat sijn honger versadigt is, of dat hy
sich na de maaltijd beswaard, slaperig, en luy bevind, noyt over een quade maag sal
klagen, ten ware dat het hem van de koude quam, die hy met een goed kleed seer
licht kan weeren. 't Is de Wijn, 't Bier, 't Fruyt, de Vis, de Confturen, 't Gesuykerde,
't Harde en Soute Vleesch, den Azyn, de Cytroenen en veel andere dingen, die te
veel en te lang genomen, de maag ruineren, sijn ferment bederven, en hem met Suur,
Slym, Gal of soo 'er eenig ander quaad
333
only easily digestible food from which it could extract good nourishment for the
body. What does taste matter which is only momentary? What is this pleasure which
not only passes sooner than the wind, but is followed by regret, sorrow, pain, disease,
death etc? Who that is not foolish or insane chooses the pleasure of a few moments
under condition of having to suffer all the torments which can befall a human being
for a thousand hours. However, such is man, he desires the pleasant taste of bad food,
the sweetness of a drink which can only be enjoyed for half an hour, even if afterwards
and for a long time he has to suffer disease and pain which arise from it. Tea can be
given to the stomach without any danger and one need have no fear of it if the extract
of it diluted with enough water. Whether the stomach be empty or not, this drink is
always harmless, for it helps the stomach to digest and evacuate its food, satisfes
its appetite a little or stimulates it or, if it is in a bad condition, it cures it, as will now
be considered.
X.
The stomach is subject to many diseases, but there is none of them but is caused by
excess or by some other fault of the person himself. In most cases our tea is a remedy,
likewise as it is a preservative. It may be asserted that if a man drinks no other
beverage than tea and takes only good food twice or three times a day without ever
eating so much as to be satiated or to feel heavy sleepy or lazy after a meal he will
never have to complain of a bad stomach, unless it should be caused by cold which
can easily be prevented by warmclothes. It is wine, beer, fruit, fsh, preserves, sweets,
smoked and salted beef, vinegar, lemons and so many other things which, taken too
long and in too great quantities, ruin the stomach, disorder its ferment and fll it with
acid, mucus, bile or any other evil humour. These cause stomach-ache, fatulence,
gases, acidity or hot eructation
334
humeur is, opvullen; hier uyt ontstaan de maag-pijnen, het braken, de Walging, de
quade appetijt, opblasing, de Winden, de sure, of hete oprispingen, en andere
gebreken, die de abstinentie van alle die quade dingen, 't matig gebruyk van Goed
voetsel, en het Thee-water voorkomen, en 't enemaal beletten. Men vreest te seggen,
dat het Thee-water, dagelijkx gedronken de kragt heeft, om veel van de voorsz.
gebreken, ook dan te verhinderen, wanneer yemand sich niet wel en wagt; want dit
Water versterkt de maag, defendeert hem tegen soo veel sware attaques, en geneest
aanstonds verscheyde van die accidenten, veel secuurder en gemakkelijker, als de
Medicynen van onse Doctoren. Maar dese raad soude meer occasie geven tot de
debauches, en men is verblyd, dat dese drank niet magtig is, om alle ongemakken
door te komen, en te genesen, die men op sich laad door de debauches. 't Is veel
menschen nodig siek te worden, op dat sy door bevindinge leeren wat schuldig sijn
aan de Gesontheyd, en wat ellende, dat sy verdienen, dewijlse moedwillig
verwaarloosen soo groot een goed.
XI.
Die gene, die de maag met slijm of zuur vervuld hebben, konnen sig dikwils sonder
eenige andere remedien genesen in weynig dagen met drie of vier maal Thee te
drinken, en ondertusschen na te laten al wat zuur of slijm maakt, niet etende als eens
daags weynig goede Spyse, niets drinkende als de Thee, en dat met regen-water, en
somtijds een kleyn dronkje Brandewijn daar op, soo dat dan de maag niet hersteld
in korte tijd, soo raad ik haar toevlugt te nemen tot een goed Doctor, en niet tot wijve
raad, Quakzalvers, Apotekers of diergelijke losse onervarene luyden, die niet wetende
wat sy doen, niets goeds doen als door temeriteyt en by hazard. Die een maag hebben,
de welke Gal opwerpt, sullen sich ook konnen genesen met Thee te drinken, soo sy
willen abstineren van Wijn, sterk en oud Bier, Tabacq, mostaart, Ajuyn, en dikwils
ook van 't zuur en zout, insonderheyt, indien sy een groene Gal uyt braken. 't Is waar,
in 't eerste sal de Thee schynen de Gal te vermeerderen, te verwekken, haar lichaam
te versetten en quaad te doen; maar soo sy continueren, de Thee sal haar sijn een
remedie en een preservatif, die haar onder een reguliere manier van eeten sal brengen
tot een juste temperature.
335
and other troubles, which can be prevented by abstention from all those bad things,
by eating good food in moderation and by tea-water. We fear to say that tea-water,
taken daily, has the power to prevent many of the evils before-mentioned also when
a person is not careful, for this water strengthens the stomach, defends it against
many ferce attacks and immediately cures several troubles much more easily and
surely than the medicines of our doctors. This advice, however, would give more
occasion to debauches and we are glad that this beverage is powerless to prevent and
cure all the discomforts incurred by debauches. For many people it seems necessary
to fall ill in order to learn by experience what they owe to their health and what
misery they deserve by wilfully neglecting so great a good.
XI.
Those who have flled their stomachs with mucus or acid can often cure themselves
without any other remedies, in a fewdays, by taking tea three or four times, meanwhile
abstaining from all that produces acid or mucus, eating only once a day some good
food, drinking nothing but tea with rain-water with occasionally a little brandy after.
If this does not restore the stomach in a short time I advise them to have recourse to
a good doctor and not to the advice of women, quacks, apothecaries or suchlike stray
inexperienced people, who, not knowing what they do, can only do some good by
temerity or hazard. Those who have a stomach which throws up bile can also cure
themselves by drinking tea, if they will abstain from wine, heavy old beer, tobacco,
mustard, onions and often too from sour and salt things, especially if they vomit
green bile. At frst, it is true, the tea will seem to stir up and increase the bile, upset
the body and harm it; but if they keep taking it, the tea will be a medecine and a
preservative to them which, with meals at regular times, will restore it to the right
temperature.
336
XII.
Dat de Thee de winden en de opblasingen verdrijft, die men gevoeld of als de maag
ledig is, of soo veel te meer als se vol Spyse is, sal d'ervarentheyt leren aan die gene,
die op ons advys eens de proef daar van sullen believen te nemen. Men versekert
haar, dat, gelijk als dit quaad niet komt, als door 't Fruyt, 't Gebak, de Suyker en
Gesuykerde dingen, de Vis, 't Zout en Zuur etc. De Thee, dagelijks gedronken, is
een van de aller-krachtigste remedien omde maag van slymen suur schoon te houden,
't welk synde, is 't onmogelijk dat sy van de winden soude opgeblasen zijn. De Thee
neemt de selve aanstonds weg met de stoffe, waar uytse groeyen, en 't dagelijks
gebruyk van de selve belet de nieuwe aanwas van winden, 't en zy yemand met
debauche lust heeft de kracht van de Thee te benemen, en sich met wind op te vullen.
XIII.
Het Thee-water is ook een van de beste vehicula, die ik heb gevonden om te drinken,
na dat men genomen heeft een purgatie, een vomitif, of een zweet-drank, of 't een
of 't ander Sout, Tinctuur van Staal of wat het ook zy, omd'obstructien weg te nemen,
de humeuren te temperen, etc. Het Thee-water doet de Medicijnen smelten, dun
worden en haar delen van sich spreyden, soo datse eerder en beter haar werking doen.
't Is een regt menstruum, om een Medicinale tinctuur uyt te trekken, die dan lichter
passeert uyt de maag na de darmen, en van daar na 't bloed door 't gansche lichaam.
't Is nog een Correctorium van quaadaardigheyt en de scherpte die in sommige
purgerende dingen gevonden word, en die sommige Doctoren of ignorante Apotekers
daar van niet wel gescheyden hebben. Indien men een vomitif heeft ingenomen, soo
maakt het Thee-water de Gal, Slijm en andere humeuren (insonderheyt 't Suur, met
't welk dat sich 't Alcali in de Thee concentreert ofte vereenigt) los, en doet met
minder force en beter succes de braakdrank ageren. Hoe de Thee de sweetdrijvende
Medicijnen helpt, sal ik daar na seggen. Maar de gene, die men gebruykt om de
verstoptheden van d'ingewanden te openen, om de humeuren haar scherpheyt te
corrigeren, of haar corruptie te
337
XII.
That tea drives away the wind and the eructions, which are felt either when the
stomach is empty or, and much more so, when it is full of food, experience will teach
those who, at our advice, are willing to put this to the test. They may rest assured
that this evil is only due to fruit, cake, sugar and sugared things, fsh, salt, sour things
etc. Tea drunk daily is one of the most powerful medicines to keep the stomach clean
and prevent mucus and acidity fromcoining in, so that it cannot possibly be fatulent.
Tea immediately eliminates wind with the matter that raises it, and the daily use of
it prevents new increase of wind, unless one wishes to obviate the effect of tea by
debauch and fll oneself with wind.
XIII.
Tea-water is also one of the best vehicles I have found for drinking after a purgative,
a vomitive or a sudorifc has been taken or some salt, tincture of iron or whatever it
be to remove the obstructions, temper the humours etc. Tea-water melts the medicines,
dilutes them and distributes them so that they are more effective. It is a good
menstruumto extract some medical tincture, which then more easily passes from the
stomach to the bowels and thence to the blood and through the whole body. It is a
correctivum of the virulence (violence) and pungency found in some purgatives
which some doctors or ignorant apothecaries have not well separated from them. If
one has taken a vomitive tea-water sets free the bile, the mucus and other humours,
(especially acidity with which the alkali in the tea concentrates or unites) so that the
vomitive acts less violently and more successfully. I will tell afterwards in what way
tea aids the sudorifcs. But the purgatives and the medicines used to correct the
sharpness of the humours and prevent and cure their corruption, could fnd no better
assistant than tea-water taken daily, which is so effective in distributing the other
medicines and even in opening the bowels and tempering sharpness that, since its
discovery, I have
338
beletten en te herstellen, konnen niets kragtiger hebben tot haar secours als het
Thee-Water, dagelijks genomen, 't welk selfs seer wel de verstoptheden openende,
de scherpte temperende, en de kracht van d'andere Medicijnen promptelijk
distribuerende, een effect doet soo considerabel, dat ik my sedert dese inventie
gelukkiger hebbe gevonden in 't genesen van diverse gebreken, die ongeneeselijk
sijn sonder dit secours; om dat of de Medicijnen niet veel gevoerd worden over al
tot de sieke deelen of dat den drank en selfs de Apozemaas, Juleben en Mixturen van
onse Medicijns, die haar vehicula sijn van goede remedien, de kragt en werking van
desen beletten. De methode van die gene, die met Theewater Rhabarbar, Senebladen,
etc. uyt-trekken, om sich te purgeren, kan ik niet proberen, om dat een water vervuld
met de deelen van de Thee niet soo wel na sich neemd die van Rhabarber, als een
puur water. 't Is genoeg een goede infusie te nemen, en den Thee kort daar op te
drinken, hoewel ik menschen seer gemakkelijk heb doen purgeren, doende veele
haar 8 10 kopjens kort op de purgatie, nog soo veel in 't midden van haar werking,
en niet minder na de werking drinken om te purgeren met gemak, facil met succes
en sonder verzwakking of alteratie; maar een yegelijk zy gewaarschuuwt dit niet te
doen, als onder de directie van een goed Medicijn, die de Tijd, de dispositie van
humeuren en veel andere dingen wel versta.
XIV.
Men sal dit Capittel besluyten met te recommanderen, aan alle personen de Thee
ook in dit geval, wanneer haar den honger manqueert, of datse niet als een valsche
of faauwe lust hebben tot eeten. Den honger is de roeper, die ons de ure van te eeten
komt seggen, veel correcter, als 't beste Horlogie. Als de maag sich van de spijs
ontlast en de selve na de andere leden versonden heeft, soo is 't den honger, die ons
waarschouwt, dat de selve ledig is; hy moet dan geen ledige mage hebben, die geen
honger heeft. Die sijn ontbijt te groot neemt, heeft 's middags geen lust om te eeten;
en die 't middag maal te lang houd, kan geen goed avondmaal doen, als met niet of
weynig te eeten. Al wie 's avonds sijn maag opvuld met Spijs en drank, insonderheyt
met die, dewelke seer swaar te verteren is, die beneemd sich den soeten
339
been more fortunate in curing various defects, which are incurable without this aid;
because either the medicines are not carried to all the sick parts or the infusions, even
Apozem, Julep and Mixtures of our doctors, which are their vehicula of good remedies,
prevent the effect of these. I cannot try the method of those who draw rhubarb,
semia-leaves etc. with tea-water to purge themselves, because water full of the parts
of tea, does not assimilate those of rhubarb etc. as quickly as pure water would do.
It is suffcient to take a good infusion and drink the tea soon after, though I have
easily succeeded in purging people by making many of them take eight or ten cups,
soon after the purgative, an equal number in the middle of its action and as many
after the effect, in order to purge with ease and success and without weakening or
alteration. But let every one beware, lest he do this without the guidance of a good
physician who understands the time, the disposition of the humours and many other
things.
XIV.
This chapter will be concluded by recommending tea to everyone also when they
are not hungry or have only little relish for their food. Hunger is the crier announcing
the dinner-hour to us much more correctly than the best watch. When the stomach
has evacuated and sent the food to the other members, it is hunger that warns us that
it is empty; he who is not hungry cannot have an empty stomach. Who eats too much
breakfast has no appetite for his dinner and who takes a large dinner can only sup
on little or nothing. Who, in the evening, flls his stomach with meat and drink,
especially if it is of a kind that is hard to digest, robs himself of a pleasant hunger
the next day. Only repletion of the stomach, excess, debauches and bad meat and
drink take away hunger, though laziness und sleep diminish
340
honger van de volgende dag. 't Is niet als de repletie van de maag, de overdaad, de
debauches en de quade Spijs en drank die den honger benemen, hoewel de luyheyt
en de slaap so wel den selven verminderen, als den arbeyd se vermeerdert. De Thee
met een ordentelijk leven, komt al dit quaad voor, en soo yemand sijn honger verloren
heeft, het Thee-drinken salse hem herstellen, indien 't quaad soo groot niet is dat het
een kragtiger Medicijn vereyscht; die men moet soeken onder 't advys van een
bequaam Doctor. Maar de Persoonen die ons seggen, dat haar honger overgaat door
Thee-drinken, die betuygen dat sy een quade maag hebben, beladen met een
overvloedig slijm, 't welk de kragt van 't ferment seer verswakt, soo dat den honger
kleyn is, en 't eenemaal vergaat door de Thee, die d'overige zurigheyt van 't ferment
beneemd. Dese personen hebben de Medicijn-meester van noden, om sich te laten
genesen; ja het Thee drinken is haar ook een Medicijn, en bij continuatie, bequaam
om de maag te herstellen, en den honger diese eerst schijnd te benemen, daar na op
te wekken.
341
it as much as work increases it. Tea and a decent life prevent all this evil and if any
one has lost his appetite tea-drinking will restore it, if the trouble is not so great that
a stronger medecine is necessary, which should be taken at the advice of a good
doctor. But those who tell us that they lose their appetite through tea-drinking testify
to having a weak stomach, full of mucus which greatly weakens the effectiveness of
the ferment, so that there is little appetite, which quite disappears through tea, which
robs the ferment of the rest of its acidity. These people need a doctor to cure them
and tea is also a medicine to them, ft, if constantly taken, to restore the stomach and
stimulate the appetite, which, at frst, it seems to take away.
342
Negende capittel.
De III. kragt van de Thee in 't gedarmte.
I.
Het Thee-water 't welk men drinkt, passeert van de mond door de keel tot in de maag,
al waar niet lang vertoeft, maar veel rasser als men geloofd, nedervloeid tot in 't
gedarmte. Men vind persoonen, die niet konnen begrijpen, hoe 't mogelijck is, dat
minder dan in een uur, 't Water van de mond in de maag, van de maag in 't gedarmte,
en van hier door 't gansche lichaam loopt, tot dat het hier en daar wederom
uytgeworpen worde, en insonderheyt in de Niere en Blase sijn passagie vinde. Dese
onkunde heeft de Medicijns doen gissen dat de natuur, die Afgod van onwetenheyt,
die 't Orakel is van onse naam-doctoren, door welke sy alle de verborgene dingen
op een verborgene wyse uytleggen, dat die natuur na sijne wyse voorsichtigheyd sijn
verborgene wegen heeft, om 't water te loosen, 't Gemene volck kan niet begrypen,
dat een mensch, die alle dagen een stoop water, of meer drinkt, nogtans niet
watersuchtich word; Ja dat ter contrarie de watersugtige dickwils genesen worden
met seer veel Thee water te drinken. Indien sy wisten den omloop van 't bloed, en
alle de Humeuren des lichaams, sy souden sich over dit alles niet verwonderen. 't
Syn de maag, en 't gedarmte, die alle vochtigheyt met een snelle kragt van sich dryven
door 't gantsche lichaam. Het Theewater vertoeft dan niet lang in de maag; maar
passeert eensdeels door sijn eygen kragt, anderdeels door de perssinge van de maag
na beneden in 't gedarmte, 't sy alleen, 't sy met spijse en drank: laat ons sien wat
goed dat het doen kan in dese plaats, na dat men alle persoonen gewaarschuuwt heeft,
omniet te vresen, dat sy 't water niet konnen losen. 't Water passeert in alle menschen
niet even ras,
343
Chapter IX.
The effect of tea on the bowels.
I.
The tea-water that is drunk passes fromthe mouth through the throat into the stomach,
where it does not stay long but, much sooner than one would expect, fows down
into the bowels. There are people who cannot understand how it is possible that, in
less than an hour, the water fows fromthe mouth into the stomach, fromthe stomach
into the bowels and from here through the whole body, till it is ejected again here
and there, and passes chiefy into the kidneys and the bladder. This ignorance is the
cause that physicians have guessed that nature, that idol of ignorance which is the
oracle of our so-called doctors and by means of which they explain all the occult
things in a occult way, has in its wise prudence its secret ways to void the water. The
common people cannot understand that a person, though drinking ten pints of water
or more every day, does not develop dropsy, nay that, on the contrary, the dropsical
are often cured by drinking much tea-water. They would not be astonished if they
knew the circulation of the blood and all the humours of the body. It is the stomach
and the bowels that, with quick vigour, send the water all over the body. So tea-water
does not remain long in the stomach but, partly through its own force, partly through
the stomach pressing it down, either by itself or together with food and drink, passes
into the bowels.
Let us see what good it does there, at the same time warning everybody not to fear
that they will not be able to emit the water. The water does not pass through everybody
equally quickly, nor equally gently. It does not pass quickly through those who have
344
nog even sagt. Die gene, die de maag niet seer groot hebben, of vervuld met slym,
winden, of spys, die sal't soo ras niet afoopen; maar de dagelijkse gewoonte van
Thee drinken disponeert de maag, en alles daar toe om onverhindert en ras 't water
doorgang te geven; soo dat een yegelijk, die het Thee-water schynt te benauwen, en
om 't hart te leggen, ja gelijk als tegen de keel wederom te stuyten, die sy versekert,
dat sijn maag qualijk is gesteld, en dat of de gewoonte van Thee te drinken hem sal
genesen, of de raad van de Medicyns, waar toe hy sich kan begeven. 't Is anders een
vreemde inbeeldinge, dat 'er sijn, die een goede dronk Wijn en Bier alle dagen drinken,
sonder niet te gevoelen eenig beletsel van te konnen haar water losen, die ons willen
klagen, dat sy 5 of 6 kopjes Thee gedronken hebbende dat water niet konnen losen.
Dat is imaginair, en redicuel; 't is een klagte van personen, die een secrete haat hebben
voor de Thee, om dat sy de Wijn en 't Bier so seer beminnen.
II.
Soo men regt wil begrypen de werkinge, en 't nut, 't welk het Thee-water in 't gedarmte
doet, soo moet men gedenken, wat de darmen in alle menschen doen tot het leven,
en de gesondheyd. Sy ontfangen alles wat de maag tot haar neder-vloeid, sy behouden
't niet lang, en onophoudelijk sich selven wringende, drayende, en perssende, soo
dryvense het na beneden, al wat niet ter zyden zypeld in de melk-aderen, om na 't
hert te passeren. 't Is de Thee, die de Spyse door de maag verandert in Sap en meer
en meer verdunt, verandert, en bequaam maakt om door 't gedarmte neder te dalen,
en in te gaan in enge en onsigtbare gaatjens van de melk-aderen; ik sal alhier niet
ondernemen in 't particulier uyt te leggen een saak, die alle menschen niet capabel
zijn te begrypen, maar ik moet seggen, dat in de distributie van 't voedsame sap, 't
leven, en de gesondheyd bestaande, seer veel gelegen is, dat een yegelijk sorge drage,
dat in hem dese distributie te regt geschiede. Laat yemand de beste Spyse eeten, en
in sijn maag wel verteeren, dat is niet genoeg. 't Voedsame sap moet sich van daer
verspreyden door 't gantsche lichaam, of hy sal beswyken, en in 't kort sterven. 't Is
een oorsaeck van groote swakheyt, en dikwils van uytteringe wel te eeten en te
drinken met een goede maag, maar niet gevoed te worden, omdat het voedsel niet
345
not a very large stomach or one flled with mucus, gas or food, but the daily
tea-drinking habit disposes the stomach and the other parts to letting the water through
quickly and unhindered; so that every one who feels the water oppress him, or lie
round the heart or even be forced back to the throat, may be sure that his stomach is
out of order and that either habitual tea-drinking will cure him or the advice of the
doctors to whomhe can go. For the matter of that it is a strange fancy of some people
who drink a considerable quantity of wine and beer every day and do not feel any
impediment in voiding it, that, as they complain to us, they cannot void tea-water,
after drinking fve or six cups of it. This is imagination and ridiculous; it is a complaint
of people who secretly hate tea because they are so fond of wine and beer.
II.
To understand the effect and the beneft which the bowels derive from tea, it must
be remembered in what way the bowels contribute to life and health. They receive
everything that fows down from the stomach, do not retain it long, but pressing,
twisting and turning themselves force down everything that does not ooze out on the
sides into the lacteal veins, which convey it to the heart. It is tea that turns the food
into juice in the stomach and dilutes and changes it, making it ft to descend into the
bowels and through the narrow invisible holes of the lacteal veins. I will not go into
particulars here explaining a matter which not everybody is able to understand, but
I feel bound to say that, as regards life and health, much depends on the distribution
of the nourishing juice and that every one should see to it that this distribution happens
in him in the right way. Let a man eat the best food and his stomach digest it well,
if the nourishing juice does not spread through the whole body he will collapse and
soon die. There is much weakness and wasting away, though good food is eaten and
well-digested by the stomach, through it not doing more than pass through the bowels,
which occurs more often to people of our nation than they or their doctors know,
because these do not trouble to fnd the real cause of the disease. The stomach will
346
verder als 't gedarmte kan passeren, 't geen meer gebeurd aen onse natie, als haar, en
onse Doctoren bekend is, die de moeyte niet nemen, om de ware oorsaaken van de
siekte te kennen. De maag sal dikwils de grove Spyse nog eenigsins verteren, maar
't sap, 't welk daar uyt komt te grof sijnde, kan niet passeren, en maakt in den Buyk
groote troublen, in de leden en 't hooft Beswaartheyt, Luyheyt, slapericheyt etc. dit
alles kan 't Thee-water genesen, en dikwils minder als in een half-uur: want 't is ons
en andere soo menigmaal gebeurt dat men alle die trouble met 8 of 10 kopjes Thee
water te drinken heeft doen verdwijnen, 't Is het Thee-water 't welk ras passeert door
de maag, en opent de passagies in 't gedarmte voor sich selven, en voor 't sap van de
Spyse, 't welk te gelijk verdunt sijnde, en meer geperst wordende, te rasser sijn cours
vervolgd; behalven dat in de selve tijd, wanneer ordinaris den dorst yemand queld,
insonderheyt in personen, die 't bloed wat heet hebben, en wiens Spyse wat Sout, en
heet is geweest, dat als dan die selve dorst gelukkig met een gelest wort door het
Thee-water, gelijk als niet soude doen nog Wijn, nog Bier, nog simpel Water; om
dat geen van dien soo ras, en sonder maag te beswaren konnen passeren tot in de
darmen, en aldaar soo wel te bevorderen de distributie van 't sap van de Spyse.
III.
Het Thee-water helpt ook seer omde Grove deele van 't voedsame sap af te scheyden
van de fjne, die alleen nut sijn. Dit doende belet het ook alle die pijne, en wringinge
die men lijd in sijn buyk, wanneer de Darmen sich lang moeten pynigen, en wringen,
om dese separatie te doen. In de selve tijd doet het Thee-water nog een ander effect;
het breekt, en drijft na beneeden de winden, die anders, blyvende sitten, Pyn
veroorsaken, en de cours van 't sap seer verhinderen. Nog ook doet het de excrementen
van den buyk, gemakkelijk nederdalen, en bevordert alsoo den tragen kamergang,
die een van de dingen is, dewelke seer gemeen sijn aan veel menschen, en seer
ongemakkelijk. Ik moet alhier niet verswygen de gelukkige ervarentheyt, die ik gehad
hebbe in myn selven, in veel andere menschen, wiens gewoonte is dikwils niet dan
om den derden of vierden, ja sesten, of achsten dag af te gaan.
't Is de Thee dagelijks gedronken, die een dagelijkse Camer-
347
often more or less digest the coarse food but the resulting juice, being too coarse,
connot pass and causes great trouble in the belly, heaviness in the head and limbs,
laziness, sleepiness etc. All this can be cured by tea-water and that often in less than
half an hour; we have frequently made all this trouble disappear by means of eight
or ten cups of tea-water. Tea-water passing quickly through the stomach, opens the
passages of the bowels to itself and to the juice produced by the food, which being
at the same time more diluted and pressed on, follows its course all the more rapidly.
Besides, it successfully quenches the thirst of people whose blood is somewhat hot
and whose food was rather salt and heating; which could not be done by wine, beer
or simple water, as none of these can pass so rapidly and without burdening the
stomach into the bowels and there promote the distribution of the nourishing juice.
III.
Tea-water is also very helpful in separating the coarse parts of the nourishing juice
from the more delicate parts, which alone are useful. In this way it prevents all the
pain and writhing that are felt in the belly when the bowels have to twist and turn a
long time to bring this separation about. The tea-water at the same time does
something else, it breaks and drives down the fatulence which otherwise, getting
stuck, causes pains and greatly interferes with the course of the juice. It also causes
the excrements to go down from the belly more easily and thus quickens slow
evacuation, which many people suffer from, to their great discomfort. I will not omit
mentioning here the good results I have had with myself and with many other people
who are often accustomed to go to stool no more than once in three, four, nay six or
eight days.
It is tea taken daily that makes a daily stool and that much more
348
gang maakt, veel gemakkelijker, als de purgatien, ofte andere medipyne, die men
weet, dat na dat gepurgeert hebben, dikwils niet sonder pijn, en alteratie, daar na den
buyk soo veel te meer stoppen. 't Contrarie doet het Thee-water; 't welk de materie
van de buyk dunner makende de selve afdrijft: maar 't welk ook nog, behalven dat,
opend de verstoptheden van die klieren, die haar vogticheyt niet gevende aan de
darmen, oorsaak sijn, dat de excrementen hard en droog wordende, niet als traag
voor den dach komen.
IV.
De trage Kamergang is dikwils oorsaak van de aanbeyen, die men daarom ook door
ons Thee-water kan voorkomen en genesen. Maar soo de selve ontstaan in de
personen, die niet hard-lyvig sijn, soo is evenwel de Thee daar voor een remedie en
een preservatif, soo krachtig als 'er een in de natuur is; gelijk de experientie soo wel
leerd, als de reden. Die soort van aanbeyen groeyen niet dan uyt een grof en scherp
bloed, de Thee nu verdunt en tempert soo een bloed, ergo weg nemende d'oorsaak,
soo neemt het ook 't quaad selfs weg; insonderheyt indien die personen te gelijk de
grove, heete en scherpe Spyse en Drank quiteren of menageren.
V.
Dat onse Thee den buyk opend en stopt, schijnt contradictoir en ongeloofelijk. 't Is
egter waar: het selve Thee-water, 't welk de trage Kamergang vordert, dat selve stopt
in anderen den buyk-loop. 't Is de incontestabele experientie, die my dat soo dikwils
heeft doen sien, dat ik geen reden hebbe om 'er aan te twijfelen. Laat nu onse wijse
Doctoren haar qualitates occultae voor den dag brengen; of laten sy na haar gewoonte
sulx niet geloven, om dat sy 't niet begrypen. Ik sal de moeyte niet nemen, om reden
te geven van dese soo strydige werkinge, hoewel 't my niet swaar soude zyn om te
doen. Ik soude haar konnen tonen, hoe dat de Thee versterkt, hoe datse corrigeert de
cruditeyt, de verkoutheyt en 't scherpe Suur, 't welk het Fruyt, de raauwe Wijnen en
andere dingen veroorsaken; 't is my genoeg te versekeren, dat selfs die gene, die
maanden, ja jaren met een buykloop gequeld worden, sich met Thee drinken konnen
genesen, soo 't haar belieft 't selve te doen op 't getrouwe advys, 't welk ik haar geve.
349
easily than purgatives or other medicines, of which it is well-known that, after the
purging, which is often not without pain and alteration, they obstruct the bowels all
the more. Tea, on the contrary, not only makes the contents of the belly thinner and
drives them out, but also opens up the obstructions in the glands, which, not yielding
their moisture to the bowels, are the cause of the excrements getting hard and dry
and only appearing sluggishly.
IV.
Constipation frequently causes haemorrhoids, which, therefore, can also be prevented
and cured by our tea-water. But if they occur in people that are not constipated, tea
is an excellent remedy and a preservative, as effective as any in nature; experience
teaches this as well as the reason why it should be so. These kinds of haemorrhoids
only arise from coarse and sharp blood; tea dilutes and tempers such blood,
consequently, by eliminating the cause, takes away the evil, especially when these
people at the same time avoid coarse, hot and pungent meat and drink.
V.
It seems contradictory and incredible that tea should both open and obstruct the
bowels. Yet it is true. The same tea-water that stimulates sluggish stools in some
people, in others stops diarrhoea. Incontestable experience has so often proved this
to me that I have no reason to doubt it. Let our wise doctors now produce their
qualitates occultae, or let them, as usual, not believe it, because they do not understand
it. I shall not trouble to account for these contrasting results, though it would not be
diffcult for me to do so. I could prove that tea strengthens the body, corrects crudity,
colds and the acidity caused by fruit, dry wines and other things; it is enough to say
that even those who have been troubled by diarrhoea for months, nay years, can be
cured by drinking tea if they will follow the good advice I give them.
350
Tiende capittel.
De IV. kragt van de Thee in 't bloed.
I.
Het bloed is de schat des levens; 't is door sijn hitte en omloop dat alle leden van 't
lichaam sich roeren, bewegen en leven. De dood is niet anders als de stilstand van 't
bloed. Hy moet dan groote sorge nemen voor sijn bloed, die sijn leven en gesondheyt
wil behouden. De Spijse en Drank maken het bloed en 't goede gebruyk van dien
procureert nieuw en goed bloed in plaats van 't gene, 't welk gedurig geconsumeerd
word. De Lucht in welke men leeft, geeft aan 't bloed de hitte, die de exercitien van
de mensch vermeerderen, en 't sijn dese drie dingen, door welkers goede ordere men
goed, warm en genoeg bloed in sijn aders conserveert. Het Thee-water maakt geen
of weynig bloed; daar toe moet men Spyse eeten, of een goed vet Bier drinken; maar
een yegelijk moet wel bedacht zyn, dat te veel bloets te hebben, soo schadelijk is,
als te weynig te hebben; en dat dagelijks wel te eeten en te drinken soo veel voedsame
Spyse en Drank, de korte weg is, om een plethora, een opvullinge van bloed te
verkrygen. Tot het leven en de gesontheyt moet een yegelijk eenige ponden bloets
hebben, maar daar is nog meer aan gelegen, dat het bloed, het welk hy heeft, dun
genoeg zy, warm, subtiel, vol van geest en agitatie. De Spyse en Drank, is niet goed,
soose de quantiteyt van 't bloed maar vermeerdert, sonder 't selve subtiel, dun en
warm te maken. In weynig uren verliest het bloed sijn geesten en sijn hitte; 't word
dik, grof en traag in sijn ommeloop, soo men geen sorge heeft, om door een juste
directie van de Lucht, Spyse, Drank, Exercitien etc. het selve te beletten. Hier van
daan komt het, dat geen mensch 't langer als eenige uuren kan harden in de koude;
dat hy weynig tyds kan arbeyden sonder te
351
Chapter X.
The infuence of tea on the blood.
I.
Blood is the treasure of life; it is owing to its warmth and circulation that all the
members of the body move and live. Death is nothing but the stagnation of the blood.
Who wants to preserve his life and health will have to take good care of his blood.
Meat and drink make the blood, and a good use of them procures new and good
blood, instead of that which is constantly consumed. The air in which we live
communicate heat to the blood, which is increased by exercise and these are the three
things through which good warm and a suffcient amount of blood is conserved in
the veins. Tea-water makes little or no blood to get this, food must be taken or good
rich beer, but it should be remembered that having too much blood is as bad as having
too little, and that taking very much nourishing meat and drink is the shortest way
to plethora which is an unhealthy repletion of it. To keep alive and well one ought
to have a few pounds of blood, but it is more important that the blood one has should
be thin enough, warm, subtle, full of spirit and activity. Meat and drink are not good
if they merely increase the quantity of the blood, without rendering it subtle, thin
and warm. In a few hours the blood loses its spirit and heat and gets thick, coarse
and sluggish in its course, unless one takes care to prevent this by a well-directed
supply of air, food, drink, exercise etc. Hence no one can stand intense cold more
than a fewhours; or can work more than a short time without resting; every one must
sleep after watching and must eat and drink more than once a day. Let us, building
on this foundation, discuss some effects of tea.
352
rusten; dat hy slapen moet, na dat hy gewaakt heeft; en dat hy meer als eenmaal op
een dag eeten moet en drinken. Laat ons uyt dit waarachtige fondament, eenige
krachten van de Thee ophalen.
II.
't Is seker en evident, dat de warmte van 't water de hitte van het bloed moet
vermeerderen, en dat by gevolg 3 4 reysen Thee te drinken op een dag, een bequaam
middel is, om sich te verwarmen, en te bevryden van 't quaad, 't welk gebeurd, als 't
bloed koud word. Het Thee water is dan een goede drank in de Winter, en in ons
koud land. 't Is voor soo veel een preservatif tegens de koude en de verkoutheden,
insonderheyt voor die menschen, die kouwelijk zijn, en van natuur niet hebben 't
bloed soo heet als anderen, gelijk sijn veele van onse Vrouwen en magre menschen,
die niet hebben dien warmen rok van vet, en vleesch. Soo de klederen ons defenderen,
en dat ons Land soo wel als d'eerbaarheyd onse Natie obligeert haar leden te bedekken,
dese warme drank sal 't selve effect binnen 't geen de klederen van buyten doen.
Maar gelijk die opinie, dat koud bier, warm bloed maakt, valsch is, soo kan men
verseekeren dat 'er geen beter drank is als Theewater voor die personen, die in de
winter, en dikwils van de Maand September af tot May toe, gedwongen sijn haar
bier by 't vuur een weynig te verwarmen. Het Thee-water is altijd warm, en sal voor
soo veel haar niet incommoderen; maar 't sal ook bequaam sijn, om met de tyd haar
te genesen, die swakheyt van de maag, die sonder pijn geen dronk van koud bier kan
verdragen; hoewel ik haar noyt soude raden koud bier of Water te drinken, omdat
die gewoonte altyd quaad is.
III.
Soo de warmte van 't Water, die 't door 't vuur gekregen heeft, 't bloed verwarmt, 't
is nog de Thee selfs, die 't bloed verwarmd, sonder het te verhitten, en als te ontsteken,
gelijk de Wijn en 't Bier doen. De Thee geeft het bloed een vluchtig Sout, het welk
seer fjn is, en by na een enkele geest; sy maakt het dan fjn, dun en subtiel; en
353
II.
It is evident that the heat of the water increases the heat of the blood and that,
consequently, drinking tea three or four times a day, is a good way to warm oneself
and get rid of the harm that ensues when the blood gets cold. Hence tea-water is a
good drink in winter in our cold country. For many it is a preservative from chills
and colds, especially for those who are susceptible to cold, not having such hot blood
as others, like many of our women and thin people, who lack the warm cover of fat
and fesh. If clothes defend us and if our climate, as well as modesty, oblige us to
cover our limbs, this warm drink does for the inside of our bodies what clothes do
for the outside of it. But likewise as the idea is mistaken that cold beer makes warm
blood, so it can be asserted that there exists no better beverage than tea-water for
those persons who in winter and often from the month of September to May, are
forced to warm their beer a little over the fre. Tea-water is always warm, so that, in
so far, it will not be hurtful; but it will also be able to cure them of the weakness of
a stomach which cannot stand cold beer without pain; though I should never advise
them to drink cold beer or water as this is always a bad habit.
III.
If the warmth of the water, which it has got from the fre, warms the blood, it is also
the tea itself that warms the blood without heating it and as it were enfaming it, as
wine and beer do. Tea gives to the blood a volatile salt which is very subtle and
almost entirely spirit; thus it makes the blood subtle and thin, and this is the best
dispo-
354
dat is de beste dispositie, die het bloed kan hebben. De Wijn, 't Bier, de Brandewijn,
en veel andere dingen doen 't selve; maar my is nog geen ding in de natuur bekend,
't welk soo ras 't bloed geesten geeft, selfs dan, wanneer by gebrek van die geesten
men in een faaute is, en 't welk dat effect so veylig doet, sonder eenig perijkel. De
wijn en 't bier kan men niet drinken, om sich daar door te versterken, of men is in
gevaar van tot debauches te vervallen, en dan te lyden alle de ongemakken, die daar
op volgen. Hoe ligt drinkt men soo veel Wijn of Bier, dat het de maag beswaart, en
't hooft dronken maakt? en die dit een en andermaal doet, vind hy sich niet aanstonds
genegen, omhet wederomte doen? nu dese gewoonte, waar toe brengtse den mensch?
anders als tot dronkenschap, debauches, pijnen, siekten, de dood van 't lichaam, en
dikwils ook van de ziel? de Thee doet al de kragt, die Wijn of Bier konnen hebben,
sonder 't quaad te doen, 't welk men van haar moet verwagten. Maar die personen,
die de Wijn en 't Bier niet konnen verdragen, sonder groote troublen aanstonds te
gevoelen, die sullen sich by dese drank wonderlijk wel bevinden en daar van trekken
een solaas groter, als men haar met woorden kan seggen.
IV.
In 't I. Cap. heeft men getoond, dat het bloed tot sijn ommeloop 't Water van noden
heeft, en dat gebrek van dien d'oorsaak is van de dorst, van de hitte en andere
ongemakken, die daar uyt ontstaan. Het Thee-water is daar voor de remedie en 't
preservatif; en wederom veel beter als 't simpel en koud Water, of 't Water dat in de
Wijn, Bier, Melk en Wey gevonden word. Want gelijk niets den dorst lest als Water,
en dat 't simpel Water soo goed niet is, 't koud Water dangereus en 't Water in de
andere dingen te veel vermengd met Suur, Sout, Swavel en andere, die terwijl men
't Water drinkt om den dorst, de selve ontsteken en 't bloed verhitten, verkoelen,
vervuylen etc. Het Thee-water is het eenige dat men kan regleren, na 't pas geeft. 't
Is niet te koud noch te heet, om yets quaads te doen; 't is puur en sonder vuyligheyt
sonder een excessive zurigheyt, soutigheyt, etc. 't Maakt nog Gal nog Slijm, nog
Graveel nog Podegra, nog dronkenschap, nog yets van 't geen, 't welk de Wijn en
Bier doen; en vermengd met het schone Sout van de Thee, doet het soo veel
355
sition that the blood can have. Wine, beer and brandy, and many other things do the
same, but I know of no other thing in nature that so quickly provides the blood with
spirits and reaches this effect so safely, without any danger, even when, through the
lack of these spirits, some one has fainted. One cannot drink wine or beer for one's
health, to get stronger, without being in danger of falling into a debauch, with all the
unpleasant consequences that ensue. How easily one drinks so much wine or beer
that the stomach grows heavy and the head drunk! If a man has done this once or
twice, is he not quite ready to do it again? What does this habit lead people to if not
to drunkenness, debauches, pains, sickness, death of the body and often of the soul
as well? Tea has all the effect that wine and beer can have, without doing the harm
that must be expected from them. But those who cannot take wine or beer without
immediately feeling very miserable, will feel exceedingly well after this drink and
get more comfort out of it than can be expressed in words.
IV.
In the frst chapter it has been shown that blood needs water for its circulation and
that the lack of it causes thirst heat and other troubles. Tea-water is a remedy and a
preservative for this and much better than unmixed cold water, or the water found
in wine, beer, milk or whey. For as nothing quenches thirst like water and water by
itself is not very good, cold water dangerous and the water in other things too much
mixed with acid, salt, sulphur and other materials which, while one drinks the water
to quench the thirst, bring it on again and heat the blood, cool the stomach, spoil it
etc. tea-water alone can be adapted to one's requirements. It is neither too cold nor
too hot and does no harm, it is pure and without any dirt, without excessive acidity,
saltness etc. It neither produces bile nor mucus, gravel nor gout, drunkenness nor
any of the evils caused by wine and beer. May it, mixed with the excellent salt of
the tea, do much good and none of the harm that exists only in the imagination of
those people who, without any reason, blame it.
356
admirabele affecten, sonder yets quaads te doen, als in de imaginatie van die
menschen, die sonder reden 't selve blameren.
V.
Soo wel dan als het Thee-water bevogtigt het bloed van een gesond mensch, 't selve
conserverende in sijn goede dispositie, soo bequaam is het, om te remedieren aan
een bloed, 't welk te droog en te dik is; gelijk dikwils gebeurd, selfs die gene, die de
Watersucht hebben, wiens bloed zeer droog, grof en dik is, om dat sijn Water hier
en daar uyt lekt in plaatsen, daar het maar voor by passeren moest. In dit geval is het
Thee-Water een magtige remedie, die overtreft al wat men anders kan drinken. Dit
is by na de eenige drank, die 't bloed van een Watersuchtige kan vochtig maken, die
te gelijk den dorst, welke haar soo moeyelijk en onlesselijk is, beneemt, en met een
van 't Water, soo door 't sweeten als door de Urine ontlast, die haar geest en kragt
geeft, versterkende alle de verswakte ingewanden, en genesende de rupturen en
breuken van de water-vaten, soo wel als de verstoptheden van veele leden openende.
VI.
Het droge en heete bloed van die gene, die de Teeringe hebben, vereyscht humectatie
na 't advys van oude en nieuwe Doctoren: 't is het water, dat het alleen kan doen;
d'andere dingen die sy daar by doen, sijn maar om te verkoelen, de scherpheyt te
versagten en te temperen. Maar men kan niet lochenen, dat haar humecterende
remedien, soo sy goed sijn voor het bloed, de maag verderven, de selve verkouwende,
en met slijm en suur opvullende. Ons Thee-water is wederom den regten Juleb en
Aposema om te humecteren, vermengd met Melk of Soet wey: een drank soo soet
en aangenaam, als machtig om te genesen de droogte en hitte van 't bloed, die men
door geen remedie gelukkiger kan blussen, als door dese. 't Bier en de Wijn sijn daar
toe te heet; de decoctien van gerst, van de verkoelende zaden, van zoet hout, rosijnen,
en de rest van den Galenisen Apoteekdrek te raauw, te koud, te suur, te lijmig: het
Wey te koud, en dikwils te suur;
357
V.
As well as moistening the blood of a healthy person and conserving it in its good
disposition, tea-water can cure a kind of blood that is too dry and thick, which often
happens, even to those who suffer from dropsy, whose blood is very dry, coarse and
thick because its water oozes out in places which it had better pass by. In this case
tea is a powerful remedy surpassing everything else one can drink. This is almost
the only beverage that can moisten the blood of the dropsical, at the same time
quenching their troublesome and unquenchable thirst and relieving them from the
water, both by means of sweating and urinating, invigorating their spirit, strengthening
the weakened bowels and healing both the ruptures and fssures in the water-vessels
and the obstructions in various parts.
VI.
According to the advice of old and newdoctors the dry hot blood of the consumptive
needs humectation; it is only water that can produce this; the things that are added
only cool, temper or moderate sharpness. But it cannot be denied that the humefying
medicines, good though they be for the blood, spoil the stomach, chilling it and flling
it with mucus and acidity. Our tea-water is again the right julep and apozem for
humectation; if mixed with milk or sweetened whey it is a drink both sweet and
pleasant and also effective in curing, as no other medicine, dryness and heat in the
blood. Beer and wine are too heating for this; the decoctions of barley, of cooling
seeds, of stick-liquorice and the rest of the Galenic apothecary dirt are too raw, cold,
sour and glutinous; whey is too cold and often too sour and milk by itself too rich
and too full of nourishing juice. I have found nothing to equal, much less to outdo
tea-water, which
358
de melk alleen te magtig en te vol van voedsaam sap. 't Is de vermenginge van 't
warme Thee-water, die een compositie is soo goed, dat ik niets heb konnen vinden,
of beter of egaal. 't Verslaat den dorst, 't is aangenaam, men kan 't 3 of 4 maal daags
doen, 't beswaart de maag niet, 't tempert het bloed, 't verstopt geen Nieren, en 't is
soo wel voedsaam, als medicinaal. De experientie sal de waarheyt bewysen van mijn
sustenue aan die personen, die sich believen te dienen van een advijs, soo salutair,
hoewel contrarie aan 't vooroordeel van onse naam-Doctoren, en die gene, die geen
gebruyk maken van haar reden.
VII.
De Thee verwarmd, verdunt, versterkt en bevochtigt niet alleen het bloed, maar sy
temperd ook de scherpigheyt van 't selve soodanig, dat de natuur niets heeft, 't welk
dat soo krachtig doet, en 't welk soo aangenaam is voor de tong. Dese drank is den
Medicijn, meer met eenen een delicie. Sy breekt soo krachtig 't suur in 't bloed, en
drijft 't selve door 't sweet en d'urine af, dat sy een van de deftigste remedien voor
de Blaauschuyt, Jicht, Podegra en hondert andere gebreken, die uyt al te suur en te
scherp bloet ontstaan. 't Is om die reden, dat verscheydene personen sich genesen
van vurigheden, puysten, bleynen, de roos en al wat men in 't gemeen oordeeld van
sinkingen en brakke humeuren te ontstaan.
VIII.
De Koorts is een siekte van 't bloed soo gemeen, alsse in haar natuur onbekend is
aan veele van onse Doctoren, die indien 't my geoorloft ware alsoo te spreken, niets
meer verstaan wat een Koortse is, als de patint, die 'er aan te bedde leyd. 't Is een
hitte seggense, maar dat gevoeld, en weet een Boer, Ja een Kind als het de Coorts
heeft soo wel als de Geleerde Doctoren, die de Koorts voor een gisting van 't bloed
nemen, meynen dat sy 't stuck wel verstaan; maar dat is 't ook nog niet. Ik wil my
hier niet inlaten in dese questie; maar ik vind my schuldigh, om te seggen, dat de
manier van de Coortse te genesen, soo alse by de meeste Doctoren in ons land
gepractiseerd word, niet
359
is a mixture of an excellent composition. It quenches thirst, is pleasant, can be taken
three or four times a day, does not lie heavy on the stomach, tempers the blood, does
not obstruct the kidneys and is nourishing, besides being a medicine. Experience will
prove the truth of my assertion to those who are willing to beneft by an advice so
salutary, though contrary to the prejudice of our so-called doctors, and of those who
do not use their reason.
VII.
Tea warms, dilutes and strengthens, and not only humefes the blood, but also tempers
its sharpness, so that nature has nothing to equal it in this; nor has it anything that is
so pleasant to the tongue. This beverage is at the same time a medicine and a delicacy.
It is so effective in breaking the acidity in the blood and ejecting it by means of sweat
and urine, that it is one of the supermedicines for scurvy, gout, podraga and a hundred
other complaints, which all arise from too acid and too sharp blood. It is for this
reason that many people take it to cure themselves of infammation, pimples, blains,
dandruff and of what is generally considered to be caused by sinkings and brackish
humours.
VIII.
Fever is a disease of the blood as common as it is unknown as regards its nature to
many of our doctors who, if I am permitted to say so, no more know what a fever is
than the patient who lies in bed with it. It is a heat, they say, but that a peasant knows
and feels, nay a child when it has fever, as well as the learned doctors who pronounce
fever to be a fermentation of the blood, imagining that they understand the matter;
it is not, however. I will not have anything to do with this question here; but I consider
myself obliged to say that the way to cure fever that is practised by most doctors in
our country is not right, except for the purse of those who do not scruple to enrich
360
goed is, als voor de beurs van die gene, die geen Conscientie maken, om sich te
verrijken tot schade van een anders gesontheyt. Het aderlaten, 't purgeren, en
insonderheyt de koeldranken, en amandelmelk, met de verkoelende diest, en de stricte
abstinentie sijn (ik seg het met Confdentie) de regte middelen, om yemand lang met
de Coorts te doen gaan of te bedde leggen. 't Is waar, somtijds word de hitte geblust,
den dorst gelest, de Coorts gestuyt, en de patint gesond na veel tormenten, door een
force van de natuur, die heeft weten stand te houden tegens soo veel geweld. Maar
de meeste sneuvelen, en eyndigen dese tragedie met te vertrekken na d'andere wereld;
veelen ontkomen door een lange, en slepende siekte van eenige weken, maanden, en
somtijds Jaren. De sieken sijn dikwils ook selfs oorsaak niet alleen van de Coorts,
maar ook van de Toevallen, en de langdurigheyt van dien, met te willen den dorst
lessen, de hitte verkoelen, en andere dingen doen die sy wanen tot haar verlichting
te sullen gedyen. Met de omstanders, die de sieken dienen, de vrienden, die
Compassie, of interest hebben met sijn leven, of dood, die sijn soo vol van raad, en
doen soo veel quaads, dat men een gansch boek van doen hadden, om alle die fouten
te verhandelen. Wat raad voor de Coorts in dese verwerring? ik moet seggen, dat
ons Thee-water een remedie is, en een preservatif voor veele Coortsen.
IX.
Die alle dagen eens of twee reysen Thee-drinkt, en sich wagt van Wyn, Bier, harde,
slijmige, soute en sure, spyse, die wyders 't lichaam niet seer verhit door al te groote
exercitien, door waken, door sterke emotien, en passien van 't gemoed, die weynig
of geen Fruyt eet, en die, soo veel hy kan, de hitte van de lucht, en de Koude van
den avond, en de nagt vermijd, die sal niet licht de koorts krijgen, en na dat ik het
geloove, noyt, ten ware een Koorts van Pest, of een diergelijke, die men krijgd van
een mensch of van de lucht, die d'aller-gesondste infecteert. Ik derf versekeren, dat
gedurende 18 Jaren, dat het my te beurt is gevallen te sien soo veel honderden van
sieken, ik niet een heb gevonden, die de Coorts hadde, die niet nalatich was geweest,
sich wel waar te nemen omtrent de voornoemde dingen. Ik moet 'er nog by doen, dat
ik, en eenige weynich persoonen die mijn raad hebben willen, en konnen volgen,
ons sedert verscheydene jaren
361
themselves at the cost of other people's health. Bleeding, purging and especially
cooling drinks, and almond-milk, and strict abstinence are, I say it with confdence,
the best means to make people go about or lie in bed with fever a long time. It is
true, sometimes the heat is extinguished, the thirst quenched, the fever stopped and
the patient cured after much torment, by some force of nature which has succeeded
in holding out against so much violence. But most patients die and end the tragedy
by departing for the next world; many others escape death but remain ill for weeks,
months and sometimes years. The patients themselves often not only cause fever but
also fts and these of long duration, by quenching their thirst, cooling the heat and
by doing other things which they imagine will bring them relief. Together with those
around them who serve them, the friends who pity them or are interested in their life
or death and who are always ready to advise, they do so much harmthat a book could
be flled with all the mistakes that are made. What in all this muddle and confusion
can be done against fever? I feel bound to say that our tea-water is the medecine and
a preservative from many kinds of fever.
IX.
He who takes tea once or twice a day and takes care not to drink wine or beer or eat
hard, slimy, salt and sour food, who further does not overheat the body by too much
exercise, by sitting up late, by strong emotions and passions, who eats little or no
fruit and who, as much as possible, avoids the heat of the air, the coolness of the
evening and the night, will not easily, I think never, contract fever, unless it be the
fever accompanying the plague or suchlike with which the air infects one and which
the healthiest person may get. I will say that in the eighteen years it has fallen to my
share to see many hundreds of patients, I have not found one suffering from fever
that had not been careless about the above-mentioned things. I must add that myself
and a few people who have been able and willing to follow my advice, having for
several years adhered to this manner of life, have not suffered from fever up to now,
though many other people have
362
in die manier van leven gehouden hebbende, tot heden toe in geen koortsen syn
vervallen, niet tegenstaande de tijd, in welke dat veel andere menschen, de selve
gekregen hebben; en ik ben 't eenemaal gepersuadeert, dat de Coortsen ontstaan door
dien de menschen geen sorge dragen, om haar bloed te conserveren in een goede
dispositie; want soo lange als die duurt, en dat men sijn bloed niet vervult heeft met
een groot vuur, of een sout, of een suur, of iets, 't welk sijn reguliere, en sagte omloop
troubleert, soo sal men de Koorts niet hebben, alsoo weynig als een Man 't podegra,
die nooit Wijn gedronken, nog sijn leden geforceert heeft met die actie, die beter een
beest past, als een Man van wijsheyd, en deugt.
X.
De Thee kan ook veel koortsen genesen; maar om dat se alleen niet altijd suffsant
is, en dat een Man die de Koorts heeft, wel te handelen, een werk is van grote
aangelegentheyt, soo dorf ik my niet onderwinden alhier te seggen, 't geen ik daar
van wete; dit is een van de dingen, die tot het ampt van een doctor behooren, waartoe
niemand capabel is, als die van sijn jeugd af serieus, en alleen sich daartoe geappliceert
heeft. Ik sal dan alleen seggen dat het Thee-water alle personen, die de Koorts hebben,
dient in twee occasien: d'eerste is om te sweeten, en te helpen de kragt van de
sweet-dryvende Medicijn, die men ingenomen heeft. De twede is, voor den dorst,
en insonderheyt op de dagen van intermissie, als de koorts 'er niet is; in 't aankomen,
en gedurende de koude, isse goed tegens den dorst, de koude en de beving. In de
hette doetse sweten, en beneemt de pijne van 't hooft en veel andere toevallen. Die
een continuelle en heete koorts hebben, is 't goed, de Thee met Soete-melk, en wat
veel water te vermengen; 't sal haar al swetende en waterende op een nieuwe en seer
veylige manier verkoelen, veel beter als alle de vuyle Juleppen en onnutte claretten
van den Apoteek, waar in niets is als 't slijmvan Gerst, Suyker, Water, en een weynig
vileyn suur.
XI.
Men kan een afgaande tertiaan genesen door 6 of 7 kopjens sterke Thee te drinken
2 uuren voor 't aankomen van de koorts, en dan al voort gedurig aandrinkende tot
50, 60 ja 100 kopjens, maar niet soo
363
contracted it during this time, and I feel sure that fevers arise from people not taking
care to keep their blood is good condition; for while this continues and the blood is
not flled with great heat or a salt or an acid or something interfering with its gentle
circulation, a man will not have fever, no more than a man will get podagra who has
never drunk wine nor has forced his members to an amount of action better ft for
an animal than for a man of wisdom and virtue.
X.
Tea can also cure many sorts of fever, but as, by itself, it does not always suffce to
do so, and that, to treat a man who has fever well, is a thing of great importance, I
dare not say here what I know about it; this is one of the things belonging to the
doctor's domain and ought to be left to those who have, from their youth, applied
themselves seriously to them. I shall only say that tea-water serves those who have
fever in two ways: in the frst place to enable them to sweat and augment the effect
of a sudorifc, in the second to quench their thirst, especially on intermittent days,
when the fever has stopped; also when it comes on, and during the shakes it remedies
coldness, thirst and trembling. During burning ague it makes the patient sweat and
takes away headaches and all sorts of fts. In cases of continuous burning fever it is
right to drink tea and milk mixed with much water. By sweating and making water
the patient will get cool in a new and very safe way, much better than by taking the
flthy juleps and useless clarets of the apothecary which contain nothing but the slime
of barley, sugar, water and a little of some vile acid.
XI.
A remitting tertian can be cured by six or seven cups of strong tea taken two hours
after the oncome of the fever, and then by going on drinking it at intervals, up to 50,
60 even 100 cups, but not strong
364
sterk van 't extract; de patient geraakt hier door aan 't wateren en sweeten soo krachtig,
en soo 't op sijn tijd wel gedaan word, hy verdrijft koorts en alle sijn siekte. Ik soude
dit point verder uytstrekken, en tonen dat met weynig andere remedien daar by te
voegen, in de Thee de ware cure van alle de koortsen te vinden is, tot confusie van
onse naam-Doctoren; maar dit is geen materie, waar van men 't gemeen mag
instrueren, dat raakt de Doctoren, tot wien men sijn toevlucht moet nemen, aanstonds
als men de koorts gevoeld, sonder te wagten tot dat men in doods-nood is, en dat
men een koorts soo gevaarlijk of soo swaar om te genesen, gemaakt heeft, door
versuym van niets te doen, of door lossigheyt sich te betrouwen aan sijn eygen raad,
of aan die van Vrouwen, Quaksalvers, Apotekers, etc. Ik vrees niet te seggen met
sekerheyt, omdat ik het soo menigmaal gesien hebbe, dat hondert menschen sterven,
of lang en miserabel siek worden door de abuysen, die men alsoo committeert.
XII.
Indien 't bloed eenig vergif in sich hadde, 't sy uyt de Lucht komende, of ingenomen,
of door een steek van een slang of anders, soo soude onse Thee-water sterk en
overvloedig gedronken, een deftige remedie moeten syn om door 't sweet uyt te
dryven 't selve vergif; 't sy alleen, 't sy dat men by gebrek van een beter remedie een
Theriac, Orvietan, etc. eerst had ingenomen; want het Thee-water doet machtig
sweten, en selfs die gene, die anders door geen Medicijnen tot sweeten sijn te brengen.
Ik heb verscheyde personen op die maniere in siekten, die door sweetdryvende
middelen moesten genesen worden, seer sterk doen sweten, en te gelijk seer
gemakkelijk, dikwils op een stoel in een tabbert sittende, sonder die benautheyt van
in een bedde met dekens en kussens begraven te leggen. Behalven dat terwijl andere
sweetdranken de geesten consumeren, soo debiliteren se sich; maar het Thee-water
doet sweeten, en 't versterkt te gelijk.
XIII.
Daar sijn nog veel voorvallen, waar in de Thee wonderlijk veel goeds kan doen, met
te beletten, of te temedieren de qualen van 't bloed; soo iemand een sware arbeyd of
een grote wandeling gedaan
365
tea; the patient will sweat and make water to such an extent that, if it is done in good
time, he gets rid of the fever and of his entire disease. I could go on about this and
show that, by adding a few medicines to tea, a genuine cure of all kinds of fever can
be found to the confusion of our so-called doctors but this is not a matter which one
should teach the public, this is only for the doctors to whom everyone ought to have
recourse as soon as he feels feverish, without waiting till he is at death's door or till,
by doing nothing, or by trusting to his own advice or to that of women, quacks,
apothecaries etc. the fever has become very dangerous and diffcult to cure. I do not
fear to assert, having witnessed it so many times, that hundreds of people die
or are very ill for a long time in consequence of mistakes that are made.
XII.
If the blood contained some poison, be it taken from the air, or swallowed, or from
the sting of a serpent or otherwise, tea-water, drunk strong and profusely, ought to
be an excellent remedy to drive out the poison by sweating, either taken by itself or
after theriact, orvietan etc. which, in the absence of a better remedy, had been taken
frst; for tea-water makes one sweat tremendously even if no other medicines can
bring this about. I have, in this way, made many people, who had to be cured by
sudorifcs, sweat a great deal while they were sitting very comfortably in a chair
dressed in a tabard, free from the oppressions of lying in a bed buried under blankets
and pillows. Other sudorifcs, besides consuming the spirits, debilitate them; tea-water,
however, causes sweating and is invigorating at the same time.
XIII.
There are many other cases in which tea can do a tremendous lot of good by
preventing or frightening away diseases of the blood. When a man has worked hard
or taken a long walk and is very hot, it
366
heeft, sich seer verhit vindende, 't is de Thee, die seer bequaam is, om sijn hitte te
verkoelen, op een manier, die niet heeft dat gevaar, 't welk er is in koele dranken te
nemen in soo een occasie: het Thee-water of alleen, of ook wel met Soete-melk, en
voor, en na het drinken een kleynen dronk Brandewijn gedaan, als men soo verhit
is, sal 't bloed niet alleen verkoelen, maar ook preserveren van soo veel ongemakken,
als 'er konnen ontstaan in dien men Water, Bier, Karnemelk, of Wey drinkt. Is iemand
verschrikt, of heeft hij een alteratie gekregen, 't is de Thee, die de troublen, welke
de passie in sijn bloed, en humeuren, maakt, seer bequaamkan stillen. De bedroefden
is het Thee-water een beter remedie als de Wijn; maar hiervan sal ik nog breder
spreeken daar na indien yemand door nood, of uyt die sotte gewoonte die men plasier
noemt, eenige verkoutheyt in sijn bloed gevat hadde, met te wandelen in de koelte
van den Avond en de Nagt, of met een klapschool te houden aan de deur in die tijd,
die God geordonneert heeft, om te slapen, soo is 't wederom de Thee, de welke 't sy
middernagt, 't sy de volgende morgen overvloedich gedronken, dikwils sonder andere
remedie kan weg nemen 't ongemak, dat de koude veroorsaakt heeft; maar 't is beter
dit voor te komen, met sich te wagten van de koude van den avond, en de nagt; men
moet sich in die uren retireren in sijn Huys, Camer, en Bedde, sonder sich te opposeren
aan d'order van God, en sich moedwillich bloot te geven aan perikelen van de koele
lucht.
XIV.
Na de maaltijd is een mensch meest altijd wat beswaart, genegen tot de slaap, en de
rust; de schole van Salerna, die 't verstand vrij wat beneveld was met de passie, om
alles in rijm te seggen, en na de welke onse Doctoren, die slaven sijn van de opinien
der ouden, hebben geloofd, dat op te volgen dese inclinatie, en van tafel na 't bedde
te gaan, de korte weg was om Cruditeyten te vergaderen, en sijn gesondheyd te
ruineren, 't Is waar dat een Man, die sich met spijse en drank, insonderheyt soose
swaar is om te verteren, opgevuld hebbende, te bedde gaat leggen, en een uur of twe
slaapt, dat die tegen alle reden sich selven soekt siek te maken; maar daarom is niet
alle middach slaap verboden. Indien de hete landen sich niet dienden van de middag
367
is tea that can cool his heat, without the danger which, in such circumstances lies in
cool drinks. Tea-water, either by itself or mixed with milk, with a mouthful of brandy
before and after, will not only cool the blood when one feels very hot, but also save
one from many discomforts that may arise from drinking water, beer, buttermilk or
whey. In case a man has had a fright or some trouble, it is tea which is very ft to
calm the unrest which passion has caused in his blood and humours. To the afficted
tea is a better remedy than wine; but of this I am going to speak more at length
afterwards. If a man has caught a cold in his blood, either through having been forced
to go out in the cool of the evening and the night, or through going out urged by the
foolish habit called pleasure, or through chatting in the doorway at a time ordained
by the Lord for sleep, it is again tea, either drunk abundantly at midnight or the next
morning that can, often without any other remedy, remove the discomfort caused by
the cold. It is better, however, to prevent this by being on one's guard against the
cool of the evening or night, during those hours when it is better to retire into the
house, one's room or bed, without opposing the order of the Lord and exposing
oneself willfully to the perils of the cool air.
XIV.
After dinner one always feels a little heavy, inclined to sleep and rest; the school of
Salerna, whose mind was somewhat befogged by the passion to say everything in
rhyme, believed, and our doctors, who are slaves of the opinions of the ancients,
have also believed this, that the giving way to this inclination to go to bed immediately
after dinner is a short cut to the collecting of crudities in the blood and to ruining
one's health. It is true that if a man has flled his stomach with meat and drink,
especially if these are hard to digest, and goes to bed and sleeps an hour or two, he
tries hard and against all reason, to make himself ill. But therefore all afternoon sleep
is not forbidden. If there were no afternoon sleep in hot countries, it would be im-
368
slaap, soo soude het haar onmogelijk sijn te leven. Onse losse Doctoren moeten, dan,
soo los niet oordeelen; maar in ons land (uytgenomen eenige weynige dagen in de
Zomer) soo kan men door matig eeten en drinken, door goede, en ligte Spyse, door
een Drank, die de hersenen niet beswaard, en door een exercitie van 't lichaam, die
niet te swaar is, nog te lang en duurt, maken, dat men na de maaltijd bij na soo fris
is, als voor heen; of indien men 't contrarie bevind, soo is 't de Thee, die aanstonds
na de maaltijd, of 't welk nog beter is, onder de maaltijd, gedronken, verdrijft seer
gelukkig alle dese slaperigheyt, en luyheyt. 't Is de Thee die de dampen uyt de kokende
maag na de hersenen opstijgende, en sich door de leden verspreydende, aanstonds
verdrijft, soo men aldus mogt spreken; maar die explicatie is gehaalt uyt de valsche
medicijne; de waarheyt is, dat de Thee en in de maag, en in 't bloed verdunt, en
subtiliseert het al te grove sap van de Spyse en drank die 't bloed te seer verdikt, en
in sijn omloop vertraagt; soo dat soo ras als 't bloed fjnder, en subtielder is gemaakt,
en met meer snelheyt sijn cours vervolgt, sonder gestuyt te worden en de enge
passagien van de kleyne adertjens, de slaap, en de luyheyt vergaan.
XV.
Uyt de selve oorsaak is het, dat het Thee-water wegneemt die benautheyd, om sijn
adem te halen, in die gene, die of door een ongesondheyt, of door te veel eeten, of
iets anders sich vinden kort na de maaltijd soo beswaard, soo bang, en benaut,
insonderheyt soo sy gaan, en, of een trap opklimmen; in dit geval is de Thee een
remedie soo kragtich, dat ik my verwondert hebbe meer dan eenmaal te sien in minder
dan een uur gaan, springen, dansen, op en nederklimmen personen, die te vooren
naulijks gaan konde, die sich op een stoel, of een ledekant nedersetten, hygende na
den adem, piepende, verhit, en seer benaut. Die gene, die een benaude borst hebben
op een andere manier, sijn miserabel en seer te beklagen, hoewel 't altijd haar schuld
is, dat sy er toe gekomen sijn, en nog, dat sy of niet genesen worden, of sich bevrijden
van die sware toevallen; maar daar toe is meer van noden, als enkele Thee te drinken,
hoewel deselve voor haar een van de grootste remedien is.
De hertkloppinge is een ongemak soo moeyelijk, en soo gemeen
369
possible to live there. Our free doctors should not judge so freely. In our country,
except for a few days in summer, one can by eating and drinking moderately of good
and light meat and of a drink that is not heavy for the brains, and by allowing the
body to take exercise that is not too fatiguing nor of too long duration, be almost as
fresh after dinner as before; but if one is not, tea immediately after, or better still,
during the meal will successfully conquer all this sleepiness and laziness. It is tea
which at once disperses all the vapours rising from the boiling stomach to the brains,
if it were correct to speak in this way; but this explanation has been taken from false
medical science; the truth is that tea, both in the stomach and the blood, dilutes and
subtilises that too coarse juice of the meat and drink that thickens the blood and
makes its circulation slow; so that, as soon as the blood has been made thinner and
subtler and continues its course with greater rapidity, without being stopped in the
narrow passages of the small veins, sleep and laziness disappear.
XV.
For the same reason tea-water cures the oppression which often troubles those who,
either owing to ill-health, overfeeding or to some other cause, can hardly breathe
immediately after dinner, especially when they walk or mount a staircase. In a case
like this tea is such an effective medicine that I have often been surprised to see how,
in less than an hour, those walk, jump and dance, ascend and descend stairs who,
before, could scarcely move and used to sit down on a chair or bed, hot and breathing
hard. Those who suffer from tightness of the chest owing to other causes, are poor
wretches and much to be pitied, though it is always their own fault that they have
this trouble and also that they are not cured of it or have got rid of these dreadful fts;
but to accomplish this, more is necessary than mere tea-drinking, though tea is one
of the best medicines for it.
Palpitation of the heart is such an unpleasant complaint and so com-
370
aan onse natie, en speciaal aan onse Vrouwen dat de liefde, die ik drage voor haar
gesontheyd meer als zy selfs, my obligeert, haar te seggen, dat de Thee is die drank,
die dese quaal verhindert, en geneest soo wanneer mense gebruykt in die tyd, dat de
hertkloppinge nog kan genesen worden; 't is niet dan in 't begin, en in eenige weynig
soorten van hertkloppingen, dat 'er raad voor is; maar 't is een vaste raad, dat die
geene die sich wagten van een ongeregeld leven en dagelijks Thee drinken, noyt
sullen vervallen tot dese horibele indispositie, 't Syn de Gulsigheyt, d'Overdaad, de
quade Spysen, 't Suur, de bose passien etc. die de gemene oorsake sijn dat de gene,
die geen hert hebben gehad, om haar herte te bewaren, tot straffe van dese
lafhartigheyt, vervallen in de hertkloppinge, waar van ieder benaude slag 't geluyd
is waar door den Autheur.van de natuur haar 't elkens verwijt dese haare
onagtsaamheyt, en weynig sorge, diese gedragen hebben, om haar hert te keren door
de Wijsheyt, en de deugd tot hem, die alleen waardig is, dat men hemons herte geefd.
XVI.
't Geen onse vrouwelijke sexe gewoon is met schaamte te verswygen, of niet dan
door een ander, of onder bedekte termen aan een Doctor te seggen, weet ik niet of 't
my geoorloft is te noemen, 't Is wonder, dat die gene, die sich dikwils niet schamen,
nog over woorden nog actien, waar over sy sich behoorden te schamen, dat die sich
schamen te spreken van haar urine en. van yets natuurlijks, in 't welke niets schandelijk
is, en dat een eerbaar oor soude quetsen, of 't geen een reyne tonge niet soude mogen
noemen. Maar ik pretendeer hier niet een morale te geven aan onse vrouwen, hoewel
veel 'er wel een beter van doen hadden, als die gene, waar na dat sy haar leven
aanstellen. De compassie die ik hebbe met alle de miserien, die sy, 't sy om haar
swakke en dikwils bose naturel, 't sy omandere oorsaken, meerder onderworpen sijn
als de mans, forceert my, om haar alle te recommanderen, 't sy getrouwd of niet, 't
sy swanger of niet swanger, Thee te drinken. Onder assurantie die haar doe, dat de
selve (benevens een reguliere manier van leven in al de rest) haar sal sijn een excellent
preservatif, en een remedie voor soo veele van haar gebreken. Het verwekt en het
stopt, en doet op sijn
371
mon, especially to the women of our nation that my concern for their health exceeds
their own and obliges me to tell them that tea is the drink that will prevent this evil
or cure it, if taken at a time when the palpitations can still be cured; but few kinds
of palpitations can be cured and that only in the beginning. It is always advisable,
however, to avoid an ill-regulated life and to drink tea daily, so as not to contract
this terrible indisposition. It is gluttony, excess, bad food, sour things, evil passions
etc. that generally are the cause that those who have not had the heart to keep their
hearts in good condition, as a punishment for this faint-heartedness, get palpitations
of the heart, every oppressed beat of which is the sound by which the Author of
nature reproaches themfor their thoughtlessness and lack of care, and for not turning
their hearts to the wisdom and the virtue of Him who alone is worthy to receive our
hearts.
XVI.
I do not know if I am allowed to mention what our female sex is usually too much
ashamed to speak about and will either tell the doctor only in veiled terms or get
somebody else to tell him. It is strange that those who are often not ashamed either
of words or actions that they ought to be ashamed of, think it shocking to speak about
their urine and other natural things, in which there is nothing indecent or that could
hurt a modest ear or that a pure tongue should be silent about. But I do not pretend
to improve the morals of our women, though many could do with a better kind of
morals than those according to which they arrange their lives. The compassion I feel
for all the misery they are subject to, much more than the men, either through their
natural disposition or from other causes, forces me to recommend to all of them, be
they maried or single, pregnant or not, to drink tea, assuring them that this, with an
absolutely regular way of living, will be an excellent preservative for them and a
remedy for many of their complaints. It is a stimulant and an astringent, it regulates
natural evacuation which, when not taking place, or in too great quantity or not at
set times, points to indisposition in the blood
372
tyd en order komen de natuurlijke ontlastinge, die niet, of te veel, of buytens tyds
geschiedende een teken is van eenige indispositie in 't bloed, en nog een deel des
lichaams, 't welk de Mans niet hebben. Ik sal my op dit point dan niet verder
uytstrekken; 't is verstandige genoeg gesegt, en om meer te seggen, soo soud ik my
moeten aanstellen tegen veel veroordelen en valsche opinien van onse Vrouwen, en
speciaal tegens de Vroedvrouwen, die onwetende, hovaardige en hardnekkige
menschen, die door haar onkunde (de compassie doet my de waarheyt seggen in
serieuse termen) soo veel Vrouwen martelen, tormenteren en vermoorden.
XVII.
Om dat het leven en de gesondheyt en kragt van een mensch bestaat in sijn bloed,
waar van hy eenige ponden moet hebben, en 't geen sijn naturelijke cours in d'arterien
en aders moet houden, soo kan noyt sonder gevaar het bloed, 't sy uyt de neus, 't sy
uyt de keel, 't sy elders uytlopen. 't Is dan niet sonder reden, dat de menschen
verschrikt zyn wanneer sy bloeden, en aanstonds daartoe remedie soeken, omdat in
korte tyd 't leven met een weynig bloed kan passeren, of dat een grote bloedstorting
oorsaak kan geven aan een water-sucht, aan een teering, aan een ongeneeslijke
swakheyt, en aan veel andere miserien.
In drie soorten van bloeden heb ik onse Thee-Water bevonden, dat het overtreft
alle de remedien, die tot nog toe onse oude en nieuwe Medicijns gevonden hebben,
en ik twijfel niet of 't sal even soo goed zyn in nog twe andere soorten, waar van
d'een is de Rode loop, Dysenterie, en d'andere Hemorrhagia uteri, ofte de Rode-vloed
der Vrouwen; d'eerste experientie heb ik seer gelukkig aan mijn selven gemaakt; ik
had meer dan 4 Jaren na diverse tormenten van Steentjens en Graveel, gedurig bloed
gewaterd, niet sonder grote verswakking; alle de remedien, die ik aanwende, konden
noyt dit bloeden stoppen, of de pijn van 't Graveel vermeerderde soodanig, dat ik
liever 't bloed wilde wateren, als dag op dag die pijn verdragen, die dikwils
onverdragelijk was, en een dag of twee my in 't bedde hield. In dese miserie heb ik
meer als vier Jaren gesukkeld in een tyd, dat my nog een domesticq quaad trof, 't
welk alleen genoeg was, om een man, hoe groot van couragie
373
and in another part of the body that men have not got. I will not dwell upon this any
longer, enough has been said and that clearly too; if I said any more, I should prove
myself an opponent of many prejudices and wrong opinions of our women and
especially of the midwives, those ignorant, self-conceited and obstinate creatures,
who through their stupidity, torment and murder so many women. It is compassion
that urges me to tell the truth in serious terms.
XVII.
As life, health and strength in a human being depend on his blood, of which he should
have a few pounds and which ought to keep up its natural circulation in the arteries
and veins, it is never without danger when it runs out of the nose, the throat or other
parts. So it stands to reason that people get frightened when they have a bleeding
and immediately seek a remedy for it, seeing that, in a short time, life may run out
with a little blood, or that a great loss of blood may be the cause of dropsy,
consumption, incurable weakness and so many other troubles.
For three kinds of hemorrhages I have found our tea-water to surpass all the remedies
our old and new physicians have discovered up to the present, and I do not doubt but
it will be equally good for two other kinds, one of which is red fux or dysentery, the
other hemorrhagia uteri, or the issue of blood in women. The frst experience I had
of tea was fortunate for myself. For more than four years I had, after many pains
from stone and gravel, often voided bloody urine, so that I was greatly weakened.
All the remedies I took stopped the bleeding but only at the cost of greatly increased
pain, so that I preferred voiding blood day and night to suffering this pain, which
was often unbearable and confned me to bed for a day or two. This misery I bore
for more than four years, at a time when I had also domestic troubles, which alone
were enough to knock a man down, however great his courage might be. But the
Lord, who never deserts
374
ter neder te vellen; maar God, die noyt de sijnen verlaat, heeft my over 't een en 't
ander gegeven een triumph soo groot in mijn oogen, dat ikse niet verwisselde om al
de schatten van de wereld; hij heeft my by een gelukkige occasie, sonder te weten
dese kragt van de Thee, doen vervallen in een geselschap, dat ik om andere redenen
dikwijls bywoonde, en waar door ik meerder Thee dronk, als oyt te voren gedaan
hadde. Na verloop van weynig weken vind ik my sonder pyn, sonder Graveel, en het
geen my surpreneerde, mijn Urine schoon en klaar en sonder eenig bloed; en 't is
sedert die tijd tot heden toe, dat ik niets meer lyde van 'een nog van 't ander. Dese
surprenante experientie ontstak mijn yver, om verder dit kruyd te ondersoeken, en
mijn arbeyd is niet ydel geweest. Ik verseker hier 't publiek, dat ik sedert die tyd van
't selve gebrek verscheyde personen door het Thee water genesen hebbe; en ik sal
daar nog yets van seggen in 't XV. Cap. van de kragt van de Thee tegens het Graveel.
't Bloeden uyt de Neus, word ook dikwils met Thee-drinken genezen, maar om dat
sulx niet altijd ontstaat uyt een en de selve oorsaak, en dat de Thee niet is de Panacea,
de Lapis Philosophorum of de universelle Medicijne (die mogelijk in de natuur niet
is, hoe seer de kranksinnige Chimische schreeuwers daar van roepen) voor alle
gebreken, soo moet men een weynig distinctie maken, en sich dienen van dese remedie
op sijn tyd en plaats. Ik hebse met succes gebruykt in persoonen, die een blaau-schuyt
hebbende, uyt de Neus bloeden, om dat 't bloed scherp is, en een onordentelijke
gistinge tusschen 't Suur en 't Sout heeft; dit bloed word getempert, gesuyvert en
geredresseert tot sijn sagte en natuurlijke cours, tot een mildigheyt, om geen aders
te doorknagen of te doen bersten. In die gene, die 't bloed uyt de borst al hoestende
uytspuwen, heb ik de Thee ook seer goed bevonden, en 't selve sedert eenige tyd
gehouden voor een van mijn beste remedien in dit geval. Ik sal my contenteren, met
het simpel en waaragtig relaas van dese effecten van onse Thee, sonder verder reden
te geven van deselven, om dat sulx hier ter plaatse niet kan geschieden, of dat na een
brede deductie van veel dingen, die de meeste menschen onbekend zyn, soude moeten
seggen veel nieuwe en ongehoorde saken, die ik reservere, tot mijn Latijnsche werk,
waar in ik spreken sal met de gene die sulx verstaan, of ten minsten behoorden te
verstaan. Laat yemand die ter keele bloed uyt werpt, sich addresseren aanstonds aan
een goed Medicijn, en
375
his people, gave me a triumph, over the one as well as the other so great, in my
opinion, that I would not exchange it for all the treasures of the world. On a fortunate
day He put me, who did not know about the power of tea, into a company I often
sought for other reasons, and this became the occasion of my drinking more tea than
I had ever done before. After a few weeks I was rid of my pain and of the gravel and
found with surprise that my urine was clear and not bloody, and never since that
moment have I suffered fromthe one or the other. This surprising experience kindled
my ardour to examine this herb more closely and my work has not been in vain. I
here assure the public that since that moment I have cured with tea-water many people
suffering from the same complaint. I shall refer to this again in Chapter XV on the
power of tea against gravel. Bleeding of the nose is also frequently cured by tea
drinking, but as this does not always arise from the same cause, and as tea is not the
panacea, the lapis philosophorum or the universal medicine for every complaint
(which possibly does not exist in nature, loudly though mad chemists announce it)
some distinction should be made, and it should be used at the right time and in the
proper place. I have used it with success for persons who, having scurvy, bled from
the nose, the blood being sharp and having an abnormal fermentation between its
acidity and its salt. This blood is purifed, tempered and reduced to its gentle and
natural course and to a softness that will not penetrate through veins nor cause them
to burst. For those who, when coughing, spit blood from the chest, I have found tea
to be very good and have, of late, considered it one of my best remedies for such
cases. I shall content myself with the true and simple account of these effects of our
tea, without trying to explain them, for this could only be done here after an extensive
deduction of many things unknown to most people; I should have to tell of many
new and unprecedented cases, which I reserve for my Latin work, where I shall
address myself to those who understand or, at least, ought to understand these matters.
Let anyone spitting blood at once go to a good doctor and when the origin of the evil
has, after careful investigation, been found (it very rarely lies in the abundance of
heat in the blood, as our unreliable doctors are too ready to believe, seeking the whole
cure in bleeding and cooling the blood and stopping the burst veins) among other
things daily take tea-water, and I dare assure him of a success he will never
376
na dat die d'oorsaak van dit quaad (die seer selden d'abundantie of de hitte van 't
bloed is, gelijk onse losse Doctoren ligtvaardig gelovende, de gansche cuur in 't
aderlaten en verkoelen van 't bloed en 't stoppen van de geborstene aders, stellen)
wel gevonden en op alles goede ordre gesteld heeft, sich onder anderen dagelijks
dienen van Thee-water, ik dorf hem versekeren een succes, waar van hy noyt sich
beklagen sal. Voor de disenterie, en de vloed der Vrouwen sal de Thee een excellente
remedie wesen, insonderheyt omte stuyten en te regleren die onordentelijke vloeden,
die veel vrouwen onderworpen sijn door 't onordentelijk leven, 't welk sy leyden, en
insonderheyt door de wan-order van haar gemoed, 't welk nu droevig, dan blyde, nu
gerust, dan ongerust, nu sagtsinnig, dan toornig is, etc.. De Thee, om datse meer als
een kragt heeft, moet seer goed zyn in een accident soo gecomposeert, en dat soo
veel differente en successive oorsaken heeft. De dysenterye komende van een scherp
suur, 't welk de darmen exulcereert, en 't bloed doet gisten, kan geen beter remedie
hebben, als een alcali in de Thee, 't welk sagtelijk dit suur onderwind, en metter tyd
den buyk stopt, sulx dat het Thee-water in de verouderde dysenterie, omveel redenen,
een kragtig hulp-middelen sal wesen.
XVIII.
Het Thee-water dan (om alles in een opslag te sien, 't geen men nu in 't brede gesegt
heeft) doet dese werkingen in 't bloed van een mensch; het verwarmd, sonder te
verhitten; het humecteert: en 't verdroogt, sonder quaad te doen aan de teeringagtige
personen; het verdunt en subtiliseert het dikke, en grove bloed; sonder het te doen
opvliegen als de Wijn etc. het maakt geesten, en geefd kragt aan swakke, fauwe en
langisante menschen; het vordert den omloop van 't bloed, en soo 't hier of daar begon
stil te staan, of te stollen, doet het selve smelten, en voort passeren, soo snel, als 't
van noden is tot het leven, en de gesondheyt; 't tempert de scherpigheden, en bedwingt
de surigheden, die magtige en ordinare Vyanden van 't bloed der menschen, en
insonderheyt van onse natie; 't doet Sweeten, en verdrijft 't vergif en geneest de
koortsen; in een woord 't is een aangename remedie, en een preservatif voor de meeste
gebreken van het bloed, en by gevolg van alles wat daar uyt ontstaat.
377
regret. For dysentery and the issue of blood of women tea will prove an excellent
medicine, especially to stop and regulate this abnormal discharge of blood, to which
many women are subject owing to the indecent lives they lead and in particular to
the disorder in their minds, being now sad now cheerful, now calm now uneasy, now
gentle, now furious etc. As tea is effective in more than one way, it is bound to be
excellent for a case so complicated, which has so many different and successive
causes. Dysentery caused by a sharp acid exulcerating the bowels and fermenting
the blood, could have no better remedy than alkali in tea, which gently neutralizes
this acid and gradually stops the belly, so that, in cases of chronic dysentery, tea-water
will, for many reasons, prove a powerful remedy.
XVIII.
Tea-water then (to say in a few words what has been said in many) acts thus on the
blood of a human being: it warms without overheating, humects, dries up without
hurting consumptive people, dilutes and subtilizes thick, coarse blood; it gives spirit
to it without exciting it as wine etc. do and gives vigour to the weak, limp and languid;
it promotes the circulation of the blood and, when the blood begins to stop or
coagulate, causes it to melt and continue its course at the rate necessary for life and
health. It tempers its pungency and restrains acidity, the ordinary and powerful
enemies of the blood especially of people of our nations. It causes sweating, drives
out poison and cures fever. In a word it is a pleasant remedy and a preservative for
almost all defects of the blood and consequently for all that arises from these.
378
Elfde capittel.
De V. kragt van de Thee in de herssenen.
't Waardigste deel van het Lichaam: waar door een mensch, en insonderheyt
een Man van Studie en Godzaligheyt, de meeste sorge behoort te dragen.
I.
't Hooft van een mensch ontfangt meer Bloed als alle de leden van het lichaam in de
loop, die 't selve doet van 't herte af regt na boven toe: 't is in dit paleys, daar de Ziele,
soo ik alsoo mag spreken, sijn throon, en verblijf-plaats heeft, en van wiens
heerlijkheyt, of verval, dat dependeert de wijsheyt, en de deugd of de Sotheyt, en de
ondeugd van de Ziel, soo lange als sy in dit leven is. Niemand moet sich inbeelden,
dat een Man die quade hersenen heeft, verstand of Godsaligheyt sal hebben. Men
moet dan alle mogelijke sorge dragen om te conserveren sijn hersenen, en aanstonds
te genesen de quaden, die de selve overkomen, indien men begeerd de welstand van
de Ziel, die sodanig dependeert van de hersenen, dat sy verandert, na dat de selve
veranderen, de Zielen van alle menschen sijn by na de selve en daar is geen
onderscheyd, voor soo veel, tusschen een Man van verstand, en tusschen een pure
Gek; d'een denkt soo wel, als d'ander; maar 't sijn de hersenen, die anders gesteld
zynde in een wijs man als in een Gek, dese een slaaf van sijn lichaam, en desselfs
violente commotien, en gene een Vry-heer van de selve maken. Want wat is een Gek,
een phreneticq, een dol, en die niet veel van dese verschilt, een boos toornig, nijdig,
Goddeloos, en een dronken mensch, anders, als een ziel geabandonneert van God,
en overgegeven aan de Commotien van sijn bloed van sijn geesten,
379
Chapter XI.
The effect of tea on the brains.
The most dignifed part of the body of which a man, especially a man
devoted to study and godliness, ought to take the greatest care.
I.
The head of man receives more blood than all the other members of the body in the
course the blood takes straight up from the heart. It is the palace where the soul has
its throne and residence, if I may speak in this way, and upon the glory or decay of
it depend the wisdom and virtue or the folly and vice of the soul, while life lasts. We
must not believe that a man with bad brains will have a good understanding or
godliness. Hence good care should be taken to conserve the brains and at once to
cure any harm that comes to them, if we desire the well-being of the soul, which so
much depends on the brains that it changes if they change. The souls of men are
almost alike; so far there is no difference between a man with common sense and a
complete madman; the one thinks as well as the other, but it is the brains that differ
in a wise man and a madman. The latter is a slave of his body and its violent
commotions, the former its lord and master. For what else is a lunatic, a madman
and one not very different from these: a wicked, wrathful, furious, godless and
drunken man, than a soul abandoned by the Lord and given over to the commotions
of his blood and his spirits, of his visions, his passions, in a word given over to his
body? Indeed, a state very near to that in which the souls of the godless will be after
this life. If this is true how is it possible that people have so little care for the good
disposition of their brains? Does
380
van sijn visioenen, van sijn passien en met een woord overgeven aan sijn lichaam?
Een staat voorwaar die seer nadert aan die Staat, waar in de zielen der Godloosen na
dit leven sullen sijn. Is dat soo, hoe hebben dan de menschen soo weynig sorge voor
de goede dispositie van haar herssenen? Is niet een iegelijk aangedaan met compassie,
als sijn Vader, of sijn Kind, of iemand anders, waar voor hy inclinatie heeft, begind
Gek of Dol te worden? Soekt hy niet aanstonds alle remedien? Wel waarom heeft
men dan geen Compassie met sich selven, om te beletten, dat men niet also worde?
Veele de menschen en selfs de personen van Studien, schijnen voor de staat van
Wijsheyt soo veel estime te hebben, als voor die van de gesondheyd, den welke sy
verwaarlosen, soo veel als 't mogelijk is. Men eet, en drinkt, als of noyt spys of drank,
de gesondheyd, of 't leven kon benemen. Men volgd de lust, en 't plaisier sodanig
als of men maar leefde om die te volgen, en sich selven te wentelen alle dagen in
nieuw vermaak. Soo verliest men gesondheyd, verstand, en 't leven dikwils van Ziel
en Lichaam te gelijk. De ordinare manier van leven brengd de menschen tot veel
pijnen, accidenten, siekten, miserien, en na dat alles, tot de dood, die veele dan noch
aansien als 't eynde van dit alles, hoewel 't haar kan sijn het begin van nog groter
tormenten, en die geen eynde sullen hebben; maar hoe veel beneemd de manier, die
sy volgen in haar leven, 't verstand, en de deugd? Of hoe veel beletse om sich niet
te redden uyt den Staat der onverstandigheyt, en boosheyt, waar in sy sijn van haar
jeugd af aan? 't Sou te lang sijn op te tellen alle de gebreken van de hersenen, die de
Ziel beletten in de gedachten die sy behoorden te maken. 't Sal genoeg sijn voor ons
desseyn alhier te appliceren een passagie van een van de grootste geesten van onse
eewe; soo er een middel (seyt hy) te vinden was, om de menschen wijser te maken,
als sy syn, ik geloof dat men 't in de Medicijne moest soeken. De Spyse en drank, de
lucht en de gansche methode van leven heeft meer kragt, omiemand Wijs, en Vroom,
Gek en boos te maken, of te houden, als men wel geloofd. De Ziel, hoewel sy op
sich selven bestaat, en haar gedagten niet ontfangd van 't lichaam, (hoewel sekere
dolle menschen sulcx statueren) is nogtans zedert de zonde en de kindsheyd soodanig
onderworpen aan de organen van de sinnen, aan de visioenen van de imaginatie, aan
't vuur van de passien, aan het altyd drayende rad van de Corporelle memorie en aan
't
381
not everyone feel compassion when his father, his child or someone else, whom he
loves, is beginning to get mad? Does he not at once seek all possible remedies? How
is it then that one feels no compassion for oneself, nor tries to prevent falling into
such a state. Many people, even students, seem to have as much respect for the state
of wisdom as for that of health, which they neglect as much as possible. They eat
and drink, as if meat or drink could not harm or kill them. Desire and pleasure are
followed as if there were nothing else in life but to wallow in new pleasures every
day. Thus one loses health, understanding and often the life of body and soul. The
usual way of living causes much pain, accidents, diseases, misery and, in the end,
death which many take to be the end of everything, though it may be to them the
beginning of greater torments, which will never end. But in howfar does their manner
of living rob them of their virtue and understanding? Or in how far does it prevent
them from saving themselves from the condition of stupidity and wickedness in
which they have lived even since their youth? It would take too long to sum up all
the defects of the brains preventing the soul from thinking as it ought. Suffce it to
quote a passage from a work of one of the greatest minds of our century. If a remedy
existed (he says) to make men wiser than they are, I think it ought to be looked for
in medicine. Meat and drink, air and the entire way of living have more power to
make and keep a man wise and pious or mad and wicked than is generally believed.
The soul, though existing independently and not receiving its thoughts fromthe body
(as some madmen say) is nevertheless, through sin and since childhood, so entirely
subject to the organs of the senses, to the visions of the imagination, to the fre of
passion, to the ever revolving wheel of corporal memory and the violence of so many
movements of the body, that its happiness or unhappiness in this and often in the
next life depend on the good conditions of all these things. Hence he is neither wise
nor pious who does not take good care of them and who, living haphazardly and
according to his desires or custom, does not make an attempt to acquire or preserve
the good disposition of his brains. Let us see if tea can contribute to this.
382
geweld van soo veel mouvementen van 't lichaam, dat sijn geluk en ongeluk van dit,
en dikwils van 't andere leven ook, dependeert van de goede order van dese dingen.
Hy is dan niet wijs nog vroom, die geen sorge heeft voor dit alles, en die leevende
na sijn lust op 't hasart, of na de gewoonte geen egard neemd, om te verkrijgen, of
te bewaren de goede dispositie van sijn hersenen; laat ons sien, of de Thee ook iets
daar toe kan doen.
II.
De hersenen ontfangen soo veel goeds van de Thee dat ik niet geloof, dat de Botanici
ofte kruyd-kenners soude konnen aanwijsen op de gansche aarde een Kruyd 't welk
soo 't enemaal schijnt gewassen voor de Hersenen. 't Sal nodig sijn, dit in 't particulier
te doen sien. Laat de eerste kragt sijn, dat het de slaap beneemd. Dit is een effect soo
wonderlijk als van 't sap, 't welk de slaap maakt. De slaap is soo soet voor de meeste
menschen, dat sy de Thee verbannen, omdat sy horen dat de selve de slaap beneemd.
De slaap is den mensch tot sijn leven en gesontheyt seer noodsakelijk; hoewel alle
menschen niet even lang konnen slapen; men heeft 'er weynige gevonden, die met
een slaap van 2 of 3 uyren sich voldoen, en gene die ik weet, die geleefd hebben
sonder de slaap; soo dat de noodsakelijkheyt verbied sich van den slaap te onthouden,
en 't is bekend, dat niet te konnen slapen, is een teken van siekte, ja een siekte selfs,
en dikwijls een oorsaak van veel siekten ofte ook van de dood. 't Is dikwils gebeurd,
dat de gene die met waken een sieke seer getrouw op-pasten, daar door sijn gevallen
in een dodelijke krankheyt, haar leven en gesondheyt ruinerende, omdat van een
ander te behouden. De al te grote lust tot studie heeft veel personen haar hersenen
die sy geen rust nog slaap gunden, bedorven, en haar wijsheyd in gekheyt of dolheyt
verandert. Men moet dan slapen om te leven en gesond te sijn, en voornamentlijk
om sijn hersenen, sinnen en verstand te bewaren. Den arbeyd, die te swaar en te lang
is verderft de teere leden van een mensch, en soo veel te meer, als hij teerder is, en
minder den arbeyd gewoon. Het waken is de continuatie van den arbeyd: soo dat de
rust en de slaap onse arbeyd moeten besnoeyen, en regleren na onse kragten en natuur,
die in de staat,
383
II.
The brains beneft so much by tea that I doubt if any botanist or herbalist could point
to a single herb on the whole earth that would seem to be so entirely grown for the
brains. It will be necessary to show this in particular. In the frst place it takes away
sleep. This is as strange an effect as that of a juice causing sleep. Sleep is so sweet
to most people that they banish tea when they hear that it takes away sleep. Sleep is
very necessary to man for his life and health; people do not all sleep equally long;
few have been found that could do with two or three hours of sleep and, as far as I
know, there has been no one that has lived without sleeping. Hence necessity forbids
to deny oneself sleep and it is well-known that not to be able to sleep is a sign of
illness, nay an illness in itself and often the cause of many diseases, even of death.
It has often happened that those who had sat up with a patient, looking after himvery
faithfully, afterwards fell very dangerously ill having ruined life and health to save
somebody else's. Too great a love of study has ruined many people's brains, these
not being allowed either rest or sleep, so that the wisdom of these people changed
into madness. Hence it is necessary to sleep in order to live and keep in good health
and especially to preserve one's brains, senses and understanding. Work that is too
heavy and goes on too long spoils the delicate limbs of a human being, the more so
the more delicate he is and less used to labour. Watching is a continuation of working;
rest and sleep should temper and regulate our work in accordance with our strength
and nature which, in the conditions that we are in, cannot stand everlasting work. To
a student, especially an eager student, sleep is a chagrin and a mortifcation; he is
very sorry to have to lose so many hours, without being able to read or
384
waarin wy syn, niet konnen verdragen een arbeyd, die altyd duurd. Voor een man
van studie, en insonderheyt van de goede studie, is de slaap een chagrin, een verdriet;
't is hem seer leed, dat hy soo veel uuren moet verliesen sonder, of te konnen lesen
of mediteren, of eenig vervolg van sijn ondersoekingen te maken. Ik sal niet disputeren
wat men in sijn slaap doet meer als droomen. Ik weet seer wel, dat de ziel dan niet
sonder gedagten is, maar ik sal na dese prologue, die niemand onbekend kan wesen
my appliceren op de Thee; de welke het eenigste is onder de kruyden, die de slaap
beletten, soo kragtich, en veylig, dat ik niet gelove, dat iets diergelijcx te vinden is,
't welk sulx sodanig doet. 't Belet den slaap, selfs in de aller slaperigste persoonen,
en men kan verscheyde nagten waken en sijn affaires doen, sonder eenige siekte, of
alteratie, die anders iemand overkomd, wanneer hy waakt sonder Thee te drinken. 't
Is bekend, dat men in Indien op de kantoren geheele nagten over moetende schryven,
den slaap met Thee verdrijfd, en ik, en veel andere hebben 't selve dikwils gedaan,
om by nagt onse Studie die men by dach om sijn affaires niet hadde konnen doen,
te voltrekken. 't Is dan om dese kragt, dat de Thee moet gerecommandeert sijn aan
alle, die eenig intrest hebben om langer te waaken.
III.
Dat de Thee de slaap beneemd, is een preuve soo evident van het subtile sout, 't welk
daar in is als men er een soude konnen begeeren. 't Is niet dan soo een sout, dat
geesten en kragten geeft aan 't bloed, aan de hersenen, oogen en d'andere leden, die
noyt de slaap bevangd, als wanneer die geesten geconsumeert zyn. Dat yemand kan
waken is een sekere hitte van sijn bloed, en een kragtige omloop van 't selve, die de
hersenen en de zenuwen en spieren vervuld met geest en kragt, en doetse ageren, als
de wind de zeylen van een schip, of 't water van een lopende Rivier de raders van
een Water-molen doet voort zeylen en omgaan. Hy slaapt dan die sijn bloed niet
heeft soo vol van hitte, van Geesten en soo snel en sterk om en om-lopende. De Thee
gedronken in een tamelijke quantiteyt, geeft het bloed meer hitte, meer geest en meer
kragt omsijn cours te vervolgen, en de mensch te houden in een staat van wakkerheyt
sonder rust en slaap.
385
meditate or continue his researches. I shall not discuss what else one does in one's
sleep besides dreaming. I knowvery well that the soul in that condition is not without
thoughts. But after this prologue on things which everyone knows I will now return
to tea, which is the only one of the herbs preventing sleep that is so safe and strong
that I do not believe there is anything to be found that has such a good effect. It
prevents even the sleepiest of persons fromsleeping and one can watch several nights
and do one's work, without any discomfort or alteration such as are apt to follow if
no tea is taken. It is well-known that at offces in the Indies, if the clerks have to
write all night, they drive away sleep by tea, and I myself and many others have often
done so if, in the day-time, we had not had time for our studies because of other
affairs. It is then for this effect that tea should be recommended to all those who are
forced to sit up late.
III.
That tea drives away sleep is as evident a proof as could be desired of the subtle salt
it contains. It is only such a salt that can give spirits and power to the blood, the
brains, the eyes and the other parts, which are never overcome by sleep, unless these
spirits are consumed. If a person can keep awake this is owing to a certain heat in
his blood and to a vigorous circulation of it, which fll the brains, the nerves and the
muscles with spirit and strength and give them activity, likewise as the wind does to
the sails of a ship or as the water of a fowing river to the wheels of a water-mill
which it sets turning. He will sleep whose blood is not very full of heat and spirits
and does not circulate very quickly and vigorously. Tea drunk in a fairly great quantity
supplies the blood with additional heat, spirit and power to continue its course and
to keep a man in a state of wakefulness, without any rest or sleep. Those who are not
very sleepy
386
Die gene, die niet seer slaperig zijn, en een bloed hebben vol vuur en geest, die sullen
met weynig kopjens Thee-water gedronken na de middag, den volgende nagt geheel
niet konnen slapen. Anderen sullen wat meer quantiteyt moeten drinken; en ik heb
'er gevonden, die sich inbeelden dat sy beter en meerder konnen slapen, na dat sy
Thee gedronken hebben; maar dat is een abuys, en 't is geen effect van de Thee, gelijk
haar blijken sal, soo sy dikwils Thee drinken, en sterk en veel. 't Is een effect van
haar natuur, die seer slaperig zynde, niet belet word door een weynig Thee; of 't is
van Spyse of Drank, die sy nevens voor of na de Thee gebruyken, en die meer kragt
heeft om de slaap te maken, als de Thee om die te beletten; 't kan ook sijn van den
arbeyd die sy gedaan hebben, en die meer geesten heeft geconsumeert, als de Thee
haar geven kan; ja de Thee selfs al in sommige menschen in de selve tijd, dat sy
geesten maakt, door het sweet geesten consumeeren, en 't is om dese en nog veel
andere redenen dat de Thee niet altyd, en in alle menschen de selve werking sal doen.
IV.
De Thee dan de slaap belettende, kan daarom dienen in veel occasien aan personen,
die het waken nodig is; die gene, die een sieken oppassen, konnen al Thee-drinkende
den slaap verdrijven, den sieke dienen, en sich selven bevrijden van 't perikel, waar
in sy sijn, als sy niet en slapen; maar de Thee is een van de beste remedien om te
beletten en te genesen de slaap-siektens selfs, de slaperigheyt, luyheyt, traagheyt, en
al wat meerder tot de slaap behoort. Die Personen, de welke niet leven konnen als
met 8 of 9 uyren slaaps, die sullen dese quade dispositie van haar bloed, genesen met
dagelijks Thee te drinken; de kinderen die de slaperigheyt een groot beletsel is, om
te leren, 't geen sy in de Jeugd moeten leren, sal men daar door wakkerder en
bequamer maken tot de studie. 't Is eyndelijk de Thee, die verdrijft de doffgheyt,
onlust, beswaartheyd van leden, met pijn in 't hoofd en grote lust, om wederom te
gaan slapen, en die veel menschen gevoelen nog eenige tyd, na dat sy opgestaan zyn;
dese dispositie is seer moeyelijk en seer gemeen aan veel personen in ons land, die
alle dagen sich daar van konnen genesen, met Thee te drinken, een remedie daar toe
soo aangenaam als krachtig.
387
by nature and whose blood is full of fre and spirit, will, after drinking a few cups of
tea-water in the afternoon, be unable to sleep at all the following night. Others will
have to drink greater quantities. I have met some that imagined they could sleep
better and longer after drinking tea, but this is a mistake and not the effect of the tea,
as will appear when they drink it strong and frequently and in great quantities. It is
caused by their nature, which being very sleepy, fnds no impediment in a little tea;
or it may be owing to the meat and drink they take before and after the tea containing
more power to cause sleep than the tea had to prevent it. It may also be due to the
work they have done consuming more spirits than the tea can supply. Finally tea
will, in some people, while it forms spirits, consume them at the same time through
sweating, and it is for this and many other reasons that tea has not always and not in
the same people the same effect.
IV.
Therefore, as tea prevents sleep, it can, on many occasions, serve those who have to
keep awake; for instance those who have to sit up with the sick can, through tea
driving away sleep, serve the patients and save them from the danger in which they
are from not being able to sleep. Tea is one of the best remedies to cure
sleeping-sickness, sleepiness, laziness, sluggishness and other things belonging to
sleep. Those people who cannot live without eight or nine hours of sleep will cure
this bad disposition of their blood by daily drinking tea; children to whom sleepiness
is a great impediment to learning what they have to learn in youth, will be rendered
wider awake and better ft for study. Finally it is tea that drives away dullness,
listlessness, heaviness of the limbs, headache and a great desire to go to sleep again
that many people continue to feel for some time after getting up. This disposition is
very unpleasant and very common to many people in our country, who can cure
themselves of it any day by drinking tea, a remedy as pleasant as it is effective.
388
V.
Een man van studie, en insonderheyt tegelijk van deugd, die sich beladen vind met
de sorge van een familie, en een employ, 't welk hem weynig tyd overlaat tot de
studie, die kan sich dienen seer gelukkig van de Thee, om sonder verlies van sijn
gesondheyt, ja met meer gesondheyd sijn slaap te verminderen, en eenige uuren uyt
te vinden voor een studie van grote importantie, gelijk die is van sich selven te kennen,
van sijn unie met God te restablisseren, en sich te oeffenen in de meditatie, in 't gebed
en voor al in de lecture en studie van Gods Woord. 't Is dit kruyd en dese drank, die
de slaap benemende, soo veel uuren doet uytwinnen tot dese, en andere exercitien;
maar 't is de selve drank, die te gelijk de geest bequamer maakt tot dese oeffeningen,
en dat sal de twede qualiteyt sijn, die men alhier van de Thee sal aan-tekenen, na dat
men nog yets van de slaap sal gesegt hebben.
VI.
De slaap is wel nut en nodich aan de mensch; maar niet soo seer, dat men de selve
niet souden mogen seer veel besnoeyen, en dikwils, de nood sulcx vereyschende,
voor eenige uuren, of een nagt twee of drie uytstellen; geheel de selve na te laten
weet ik noch door reden, nog door experientie, of het mogelijk is in dit leven, 't
Meriteert evenwel Consideratie, dat men refexie make: 1. dat in den staat na dit
leven de uytverkorene nog eeten, nog drinken, nogh slapen sullen in den Hemel; 2.
dat de slaap is eygen aan de kinderen, en d'oude Menschen, aan de koude landen, en
speciaal aan de personen van phlegma, in welke dat dikwils de slaap een siekte word,
en die lang haar by blyfd; 3. dat de mans, en sommige die seer robust sijn, dikwils
weynig slapen. 4. dat men vind personen, die sonder schade van haar gesondheyd,
leven of verstand, dikwils veel dagen, of maanden sijn sonder slaap; 5. dat de slaap
soo veel te swaarder is, als iemand meer exercitie doet, meer eet en drinkt, etc. Uyt
al het welke blijkt, dat men sijn slaap, indien niet wegnemen, sekerlijk seer veel kan
regleren, na dat het ons belieft de Conduite van ons leven aan te vangen. 't Is evenwel
seker, dat een korte slaap, en
389
V.
A man with love of study, especially a man of virtue at the same time, burdened with
the care of a family and a profession that leaves him little leisure for study, can avail
himself of tea to diminish his sleep without any loss of health, nay with beneft to
his health, and thus fnd time for important study, such as that of knowing oneself,
of reestablishing his union with the Lord, of practising meditation, prayer and the
study of God's word. It is this herb and beverage that, by driving away sleep, saves
so many hours for these and other exercises; but it is the same beverage that renders
the mind better ft for these exercises, and this will be the second quality mentioned
here after a little more has been said about sleep.
VI.
Though sleep is good and necessary for a human being, it is not so much so that there
is any harm in diminishing it a good deal, and often if necessary, by hours, or put it
off for two or three nights. I do not know, either through reason or experience, whether
it is possible to do without it altogether in this life. It deserves consideration, however,
that 1. in the state following this life the chosen ones neither eat, nor drink, nor sleep
in heaven; 2. that sleep is proper to children and old people, cold countries and
especially to phlegmatic persons in whomsleep often turns into a disease, fromwhich
they suffer a long time; 3. that men and some very robust women often sleep very
little; 4. that people are found who, without prejudice to their health, life or mind
often do not sleep for days or months together; 5. that sleep becomes heavier in
proportion as one takes more exercise, eats and drinks more, etc. From all this it
appears that, though sleep cannot be entirely omitted, it can certainly be regulated
in accordance with the conduct of our lives. It is certain, however, that a short sleep
twice or three times in twenty-four hours, is better than sleeping for seven or eight
hours at a stretch every night, and our blind doctors
390
liever twee of driemaal in 24 uren beter is, als 7 of 8 uren in de nagt agter een te
slapen; en onse verblinde Doctoren condemneren 't onregt den dach en middach-slaap,
die in dat stuk soo raisonnabel sijn, als de verkeerde religieusen, die meynen, dat
men by nagt moet slapen, omdat de nagt is sonder licht en tot de rust geordonneert.
Ter contrarie soo is de waarheyt, dat indien de slaap niet komd uyt overdaad, uyt
vermoeytheit door een al te grote arbeyd, uyt de hitte van de lucht of uyt iets anders,
waar van wy de schuld hebben, dat men terstond behoord te slapen, so ras men sig
slaperig gevoelt, om dat die slaap is natuurlijk, en 't geen 't welk de Ziel waarschuwd
dat het tijd is sijn affaires af te breken, en sijn lichaam rust te geven. Maar ik wil my
niet verder ondernemen, om te geven nieuwe regels, die niet souden accorderen nog
met de disordres van de geest der menschen, nog met de confusie waar in de wereld
glorie steld. Ik kome tot de kragt, die de Thee heeft, om 't verstand te verbeteren.
VII.
De Wijsheyd is buyten alle twijfel het beste goed, dat een mensch op dese aarde kan
besitten, om dat alle het geluk van dit, en 't ander leven afhangt van de Wijsheyd.
Want noyt is een man in dit leven gelukkig, hoe rijk, magtich, of gesond dat hy is,
soo hy niet wijs is, en nog veel minder sal hy hier namaals salig worden, die hier niet
ontfangd de Wijsheyt van den Hemel, welke is de Heere JESUS CHRISTUS.
De Wijshyd is dan 't hoogste goed, hoewel niet dat goed 't geen dat de Heydenen
meynden te sijn een goed, dat de fortuyn niet van haar konde nemen gelijk als men
siet, dat het geld d'eer, de staat, etc. in een ogenblik ons konnen ontrooft worden. 't
Is soo met de Wijsheyd ook, niet alleen met de valsche en wereldsche Wijsheyd,
maar selfs met de ware Wijsheyd, die m'in een moment alle kan verliesen; gelijk
men siet gebeuren, wanneer een geleerd, Wijs, en vroom man door een slag op 't
hoofd, of een heete koorts, of eenig ander uyt hondert toevallen, die alle dagen konnen
gebeuren, Gek of Dol word. Ik seg dit, om te doen sien wat sorge dat men dragen
moet, om te bewaren de Wijsheyt, die men verkregen heeft, want isse soo groot een
goed, en kan mense soo licht verliesen, wat voorsigticheyt moet men dan niet
gebruyken, om niet te verliesen een goed, 't welk soo important is? Nu gedurende
de unie van de Ziel met het Lichaam,
391
are wrong in condemning sleep in the day-time and afternoon; they are as
unreasonable as the erring religious, who think that we ought to sleep at night, because
the night is without light and ordained for rest. On the other hand it is true that if
sleep is not the consequence of excess of fatigue after too heavy labour, of heat in
the air or such-like or due to our own fault, we ought to go to sleep as soon as we
feel sleepy, this sleep being natural and a warning to the soul that it is time to break
off its affairs and allow some rest to the body. But I will not undertake to give rules
which would not accord with the disorder in the minds of most people, nor with the
confusion in which the world glories. - I have now come to the power tea has to
improve the mind.
VII.
Wisdom is undoubtedly the best asset a human being can possess on earth, because
all happiness in this world and the next depends on wisdom. For never will a man
be happy in this life, no matter how rich, powerful or healthy he is, if he is not wise;
much less will he become happy in the life hereafter unless he receive the wisdom
from heaven, which is the Lord JESUS CHRIST.
Wisdom is then the best thing we possess in life, yet not in the sense that the heathen
attached to it, which fortune could not take from them as it could take away money,
honour, high status etc. in a moment. Wisdomtoo, not only false and worldly wisdom,
but even true wisdom can be lost in a moment, as happens when a learned, wise and
pious man, through a blow on the head, or a hot fever or any other out of a hundred
accidents that may befall any day, becomes mad. I say this to show how much care
one ought to take to preserve the wisdom one has acquired, for if it is of such great
value and may be so easily lost, how careful one ought to be not to lose it. Well,
during the union of soul and body, namely the union of the soul with a body of sin,
the soul is so greatly subject to the body that on the latter depends its wisdom and
virtue. To remove any suspicion that I should embrace the doctrines of pernicious
SPINOSA, I say that a soul can never in this
392
en wel met een Lichaamder Zonde, soo is sy soodanig onderworpen aan dat Lichaam,
dat van 't selve dependeert de Wijsheyt en de deugd; of omweg te nemen de suspicie,
als of ick eenigsins amplecteerde de sentimenten van den heilloosen SPINOSA ik seg,
dat noyt een Ziel in dit leven Wijsheyd en Deugt kan hebben, als wanneer dat de
hersenen van sijn Lichaam met het bloed, de animale geesten, en meer andere delen
desselfs wel gesteld sijn; ik seg dat dese waarheyd blijkt, om dat de dronkenschap,
't vergif, 't slaap kruyd, een confusie van 't hoofd en soo veel andere dingen, een
mensch, hoe Wijs en Vroom, terstond Gek konnen maken, en tot Ondeugd doen
vervallen. Ik seg nog, dat God de sijnen bewaard voor dat verlies van haar verstand
en deugt, 't welk haar soude beroven van de Saligheyd; maar ik sustineer dat een
mensch, die Wijs en Vroom is, behoort te weten, dat hij schuldich is, nog meer sorge
te dragen voor de Conservatie van sijn herssenen, als voor de anderen leden, waar
van sijn leven, en gesondheyt afhangt. Lieve God! wat al quaad geschiet 'er in de
wereld en in de familien, omdat men geen manier van leven heeft, die de mensch
behoud by sijn sinnen, nugteren en buyten het dereglement van de passien. De Wijn,
het sterk Bier en soo veel andere dingen konnen de geest overhoop werpen, sijn
oordeel overdwerssen, en hem met de wind van de herts-tochten gints en weder
slingeren gelijk het leven en de gesontheyt, soo ook 't verstand hangt van een eenig
punct, dat men seer ligt en in een ogenblik kan overstappen; al het verstand van een
Advocaat, en al de welsprekendheyd van een Orateur, al de Couragie van een Generaal
komt, (om met een woort alles te seggen) van een sekere hitte van sijn bloed, die
door duysent oorsaken, waar van hy 'er weynig of kend, of tot sijn dispositie heeft,
soo ligt als een Smit een gloeyend Yser in 't water uytdooft, kan uytgeblust of ook
vermeerdert worden tot dat exces, dat hy ageert sonder verstand, sonder
welsprekendheyt, en sonder couragie, 't contrarie doende, van 't geen hy had
voorgenomen, en dat van sijn plicht was. Wat sijn alle de passien alle de zonden
anders als een agitatie van 't bloed, en van de geesten, die de geest verblinden en de
wil doen consenteren aan 't gene, dat sy daar na niet aprobeert wanneer sy is buyten
dat vuur, en in haar liberteyt? Wie is oyt wellustich, als door een brand, die niet
anders is, als een sekere loop van sijn bloed, welke indiense in hem niet geschiedde,
hy geen gedagten soude hebben van eenige wellust?
393
life have wisdomand virtue, if not the brains of his body, the blood, the animal spirits
and the other parts of it are in good condition. I say that the truth of this is proved
by drunkenness, poison, a sleeping-draught, a contusion of the head and so many
other things being able to render a man, however wise and pious he be, mad in a
moment and deliver him up to vice. I also say that God preserve his own for such
loss of understanding and virtue, which would rob them of salvation; but a human
being who is wise and pious ought, I maintain, to know what he owes to his brains
and take even better care of them than of the other members of his body, seeing that
his life depends on them. Good Lord, how much evil happens in the world and in
families, because people do not live in the right way, which can only keep themsane,
sober and free from the rule of their passions. Wine, strong beer and so many other
things can upset the mind, thwart the judgment and fing them to and fro on the wind
of their passions. Life, health and understanding may depend on a single point, which
is easily overstepped. All the understanding of a lawyer, all the eloquence of an
orator, all the courage of a general depend, in a word, on a certain heat in their blood,
which may be extinguished by a thousand causes of which they know very little or
over which they have hardly any control, may indeed be extinguished as easily as a
glowing iron is in cooling-water by a smith; this heat can also be increased to such
an excess that they act without understanding, without eloquence and without courage,
doing the opposite of what they intended to do or of what was their duty. What else
are all the passions, all the sins, but an agitation of the blood and of the spirits blinding
the mind and making it consent to do that which afterwards, when it is free and out
of that fre, it does not approve of? Who that is sensual, as if urged on by a burning,
- which is nothing but a certain course of his blood, - would not be quite free from
any lust, if that heat were not in him. Wrath, revengefulness, hate, envy and all other
wickedness are nothing but a humour and a heat, or a coolness of the blood subjecting
the soul to these sins. I know that it is a custom to locate these disorders in the soul,
nor do I doubt that this is right; but, nevertheless it is true that the body is a body of
sin, and though the soul be holy, yet the body never stops trying to subject the soul,
as much as it can; also that that is not a pious soul that is not careful to regulate the
fre of its blood, reduce it to the temperament in which
394
De toorn, de wraakgiericheyd, de haat, de nijd en al de boosheyd, is niet, dan een
humeur en een hitte, of een koelte van 't bloed, die de zielen onderworpen maakt aan
dese sonden. Ik weet wel, dat men gewoon is dese disordres in de zielen te stellen;
ik twijfel daar ook niet aan: maar 't is des niettegenstaande waar, dat het lichaam is
een lichaam der zonde, en al is de geest geheyligt, dat dit lichaam noch niet ophoud
de geest sich, soo veel het kan, te onderwerpen, en dat het geen vrome ziel is, die
geen sorge heeft, om te regleren het vuur van sijn bloed, om 't selve te brengen tot
het temperament, waar in het moet zyn, om de ziel, in plaats van te troubleren, te
dienen, in sijn goede gedagten, die hy heeft door de genade en de Geest van God.
Sou men wel geloven dat die ziele geheyligt is, die sich niet ontsiet met overdaad
van Spyse, met Wijn en met allerley Lekkernyen sijn vleesch te versorgen tot de
begeerlijkheyt, dat is, sijn bloed en hersenen te disponeren, datse hem beneme sijn
beste verstand, datse in hem voeden alle quade lust, en altyd gereet staan, om hem
weg te slepen tot alle soorten van zonden? 't Is ons Thee-water, 't welk de hitte van
't bloed conserveert en vermeerdert, maar noyt op een manier, als de Wijn, 't Bier en
andere Spysen en Dranken, die de herssenen met slaap of dronkenschap bedwelmen,
die de memorie verswakken, de phantasie verwerren, en een vuur van passien
aansteken. De Thee de slaap benemende, beneemt dan ook alle de wolken van de
geest, maakt hem helder, versterkt de memorie, en geeft een moderate hitte aan de
phantasie en de passien, soo dat een man, die wel Thee gedronken heeft (soo niet
van elders door andere oorsaken de kragt van de Thee belet word) sich vinden sal in
een humeur, dat seer geposeert is, en regt bequaam tot clare en distincte gedachten
van de waarheyt, en een regte devotie, die niets heeft van die valsche yver, welke is
de regte source van een geblankette Godzaligheyt.
VIII.
Hoe de Wijn yemand dronken maakt, en de dronkenschap de menschen brengt tot
verscheydene quaden, na de diversse Wijnen die sy drinken, en na haar verscheyden
natuur etc. is bekend. De Thee doet dit niet; maar ter contrarie sy maakt een dronken
mensch wederom nugteren en sy is daarom een remedie voor die gene, die tot desen
staat vervallen sijn; hoewel 't Goddeloos is, sich eerst vol
395
it ought to be in order to serve it, instead of troubling it in its good thoughts, which
it has through the mercy and the spirit of the Lord. Can one believe that that soul is
holy that does not scruple, by super-abundance of food, wine and all sorts of dainties,
to tend the fesh to avidity and so dispose the blood and brains so that they rob it of
its understanding, nourish in it all evil desire and are always ready to drag it into all
sorts of sin? It is our tea-water that conserves and increases the heat of the blood,
but never in such a way as wine, beer and all such meat and drink that intoxicate the
brains and render them sleepy, weaken the memory, confound the fancy and kindle
the fre of the passions. While tea drives away sleep, it clears away all the clouds
from the mind, brightens it, strengthens the memory, communicates moderate heat
to the fancy and to the passions, so that a man who has drunk tea in the right way (if
other causes do not prevent the tea from having effect) will be in a very calm mood
and well disposed to clear and distinct thought, to truth and true devotion, which has
nothing in common with that false zeal which is the real source of untrue and painted
godliness.
VIII.
How wine makes men drunk and drunkenness leads to various evils according to the
kind of wine they drink and their various natures, is well-known. Tea does not do
this; on the contrary, it makes a drunk man sober again, so that it is a remedy for
those who have fallen into the state of drunkenness; though it is godless to fll oneself
with liquor frst, afterwards to get sober again through tea,
396
te suypen, om wederom door de Thee nugteren te worden, oft de selve te gebruyken,
om soo veel meer te konnen drinken. 't Is een wondere Sotternye, dat een mensch
plaisier neemd, om sijn lichaam te maken tot een Wijn-vat, of tot een geut, om met
Wijn door te spoelen. 't Is seltsaam, dat men soo seer bemind de smaak van de Wijn,
dat sonder sich te dienen van dat eerlijk vermaak door een matich gebruik, dat men
om deselve niet vreest te verliesen gesondheyd, rijkdom, leven ja sijn salicheyt?
Boven de smaak, soo kan niemand seggen, dat de Wijn met exces gedronken hem
iets goeds doet, als datse hem voor een korte tyd transporteert buyten sich selven en
in een vermaak, 't welk onwaardig is aan een man van verstand en deugd, hem doet
begaan een deel actien, die gemenelijk seer beestachtig zyn, en waar van hy sich
schaamt en berouw heeft, soo wanneer hy eens wederom tot sich selven keert; maar
't is dese vrese van sich selven te kennen, en de prikkel van de vorige lust, die hem
op nieuw en 't elkens wederom tot de dronkenschap doet vervallen. Inderdaet een
man die dronken is, komd my niet anders voor, als een phreneticq, als een stupide,
als een simpel, of soo sy bose actien doet, als een maniacus, een dolle en rasende
mensch; met een woord, een ziel geheel overgegeven aan 't vuur van sijn bloed, 't
welk dikwils d'eerste brand is van de helle, die noyt sal geblust worden.
Is dat niet een staat, wenschelijk voor een mensch? Men kan sich bewaren voor
dit gevaar, soo men weynig Wijn, en veel Thee drinkt, die met een goede Spyse op
sijn tyd en mate genomen, ons geven de dispositie van lichaam, altijd bequaam om
in gesondheyt lang te leven, en met welgestelde hersenen sich te oeffenen in
ondersoekingen van alle waarheden, om wijs te sijn in Goddelijke en Menschelijke
dingen; en 't is dese methode alleen, die een mensch kan geven het regte plaisier, en
de satisfactie van geest, en van lichaam, waarvan hy capabel is in dit leven, onder
versekeringe van na dese hemel op aarde nog een ander te sullen genieten, die in alle
volmaaktheyt dure tot in der eeuwigheyt.
IX.
Gelyk het dagelijx gebruyk van Thee de goede herssenen bewaard, soo doetse ook
veel, om de quade te herstellen, in soo verre alsser
397
or to take it in order to be able to drink so much the more. It is a strange kind of folly
that a man fnds pleasure in turning his body into a wine-cask or into a gutter to wash
wine through. It is curious that people love the taste of wine so much that they are
not satisfed to let it serve them, through a moderate use, to acquire honest pleasure,
but are ready to risk losing through it health and wealth, this life and the life hereafter.
Apart fromthe pleasure its taste gives, no one can say that wine drunk to excess does
him any good, except in that it transports him for a short time beyond himself, which
is unworthy of a man of sense and virtue and causes him to commit acts which are
generally very beastly and of which he repents and is ashamed, as soon as he comes
to himself again. It is this fear to know oneself, however, and the spur of former
desire, that again and again makes a man fall back into drunkenness. Indeed, a man
who is drunk appears to me a madman, a ninny and a simpleton, or, when he does
wicked things, a maniac, a wild savage creature, in a word, a soul entirely given over
to the fre in his blood, which is often the frst burning of hell that will never be
extinguished.
Is this a state, desirable for a human being? We can preserve ourselves from this evil
by drinking little wine but much tea, which, taken moderately and at set times with
good food, will dispose our bodies to live long and in good health, with brains ft to
investigate all kinds of truths in order to be wise in godly and human things; It is this
method only that can give to man real pleasure and all the satisfaction of body and
soul of which he is capable in this life, with the assurance that, after this heaven on
earth, he will still enjoy another which will last forever in complete perfection.
IX.
Likewise as tea drunk daily preserves the good brains, it also does much to repair
the wrong that is done, in so far as it can be repaired,
398
herstellen aan is; want die Gek geboren sijn of die 't worden door een oorsaak, welke
seer veel de hersenen altereert, sijn meestentyd ongeneeslijk. Soo dat men veel liever
sich moet dienen van dit kruyd tot een preservatif, en slegts, omte remedieren kleyne
defecten. De ervarentheyt sal leren, dat dese drank is de ware hersenen drank, en dit
kruyd 't regte memorie kruyd, het kragtigste gewas, 't welk bekend is, omde menschen
wijser, en vromer te maken, voor soo veel sulcx kan gedaan worden door de
Medicyne; dat dan de personen van studie, en alle die liever menschen Sijn, als
beesten hier op refexie maken, en sich dienen van dit kruyd, sonder te versuymen
d'andere middelen, die nodich sijn omeen mensch van sijn Jeugd aan Wijs, en vroom,
te maken.
Laten dan onse geleerden de Wijn, de sterke Bieren, de Brandewijn en de rest
quiteren, of niet dan seer sober, en matig gebruyken, en haar geest tot de studie, die
waarlijck is een seer sware arbeyd, en veel swaarder, als die van een kruyer, of een
turfdrager, bequaam maken door ons Thee-water, 't welk gevende soo veel fjne
geesten aan 't bloed, seer dienstich is voor haar, die soo veel fjne geesten
consumerende, ook seer veel, van doen hebben. Soo sy desen getrouwen raad gelieven
te observeren, soo is 't dat ik my belove een groot succes van myn moeyte, die ik
heb genomen, om haar te dienen van een advys, soo goed, als Godvrugtich. 't Kan
niet missen, indien de personen van alle studien een manier van leven aanvangen die
alleen gericht zy tot een lang en gesond leven, en een leven voor de Wijsheyd en de
deugd, 't kan niet missen, seg ik, en voorseg ik, of de wetenschappen, die sedert
eenige Jaren groote aanwas gekregen hebben, sullen meer en meer foreren, en
geepureert worden, en eerlang geraken tot haar perfectie, die sy noyt sullen verkrygen
voor en al eer de manier van studie haar eygen leven sullen verbetert hebben, de
wetenschap cultiverende niet uyt een principe van vaniteyt, van ydele glorie, van
intrest, maar uyt een motif van een ware deugt, van een pure Godsalicheyt, en van
een redelijke Gods-dienst, dit voor de Geleerden.
X.
Ik weet niet of ik sonder scrupule sal mogen seggen, dat de melancholie, de droefheyt
en die fmelerye van sommige religieuse per
399
for those born mad or become so through a cause that alters the brains too much are,
as a rule, incurable. Hence it is better to use this herb as a preservative or to remedy
slight defects. Experience will teach that this is the best drink for the brains, the right
herb for the memory, the most powerful plant we know to make a man wiser and
more pious, in so far as it is in the power of medicine to do so. Let then learned men
and all those who would rather be human beings than animals think of this and make
use of this herb, without neglecting the other means necessary to make a man, from
his youth upwards, wise and pious.
Let our scholars then quit wine, strong beer, brandy and the rest, or if they take any,
use them moderately and render their minds ft for study, which really means very
hard work, much harder than that of a porter or a peat-bearer, by means of our
tea-water, which is of great service to them, by giving so many subtle spirits to the
blood of which they stand in so much the greater need as they themselves consume
so many subtle spirits. If they followthis good and pious advice I feel sure my trouble
will be richly rewarded. If students of all kinds start a new kind of life directed only
towards health, wisdom and virtue, I foretell that undoubtedly science, the domain
of which has increased so much of late years, will fourish more and more, be purifed
and soon reach perfection. This it will never reach, however, till those who study
have bettered their own lives, cultivating science not from a principle of vanity, of
vain glory or of interest, but from a motive of real virtue, of pure godliness and of
reasonable divine worship. This much for the scholars.
X
I do not knowif I amallowed to say without scruple, that the melancholy, the sadness
and the cant of some religious people are
400
sonen, is een soort van sotternye, en een trap, niet verre van de Gekheyt. 't Is een
staat die ik niet weet, hoe dat 'er menschen sijn, die 'er plaisier in nemen, die geen
sorge hebben, om'er sich voor te wagten, en die Gods-dienst maken van een droefheyt
en een melancholie, die nog de reden, nog Gods-woord beveelt, die noyt is geweest
de practijke van de ware heyligen, en die niets is, als een quade dispositie van 't
bloed, van de hersenen, en dikwils van 't gansche lichaam, 't welk vol zynde van
obstructien, en quade humeuren, 't verstand, 't oordeel, de imaginatie, en insonderheyt
't hert met sijne passien corrumpeert, gelijk ook dit quaat door een quade educatie,
en door een ommegang van menschen, die dikwils soo ongesond sijn, als de patient
selver, van tyd tot tyd en menigmaal van de Jeugd aan vermeerdert word tot een
exces van volkomene Gekheyd, of Dolheyt. In dit geval is onse Thee een magtig
hulp middel, sonder nogtans te vergeten d'andere middelen; die gene, die met aandagt
gelesen heeft, 't geen wy tot hier toe de Thee hebben toegeschreven, sal konnen
begrijpen de redenen, waarom sy voor dese sotternye goed moet sijn, dewijl dat
deselve voortkomt uyt die qualen van 't Bloed en Hersenen, waar voor men de Thee
geordonneert heeft.
Soo iemand bedroefd is over eenig toeval, waar over men gewoon is sich te
bedroeven, gelijck daar is 't verlies van de dingen, die men lief heeft, Goed, eer,
vrienden, etc. soo is het Thee-water seer dienstich insonderheyt soo men een weynig
saffraan daar by doet, om de Geest te geven een vrolijk humeur, of indiense dese
calmte niet kan maken, te verhoeden veel van de gebreken, waar toe een sware en
lange droefheyt iemand brengd. 't Selve Thee-water dagelijks gedronken disponeert
het lichaam, en de geest, voor soo veel de droefheyd eenigsins ook van 't lichaam
dependeert, tot de redelijke vrolijkheyt, en omniet te sijn van 't humeur van die gene,
die over alles sich bedroeven, en om de minste bagatelle schreyen. 't Is ook nog het
Thee-water dat iemands verstand helderder makende hem voor soo veel disponeert,
om die kindsheyd te boven te komen, de welke is, om iets wat het ook zy, groot, of
kleyn, sich te bedroeven; want gelijk alle droefheyd is een kindsheyd, een lascheteyt,
een gebrek van verstand en van die deugsame couragie, die ons behoord te doen
verdragen sonder impatientie, en sonder klagten 't geen dat men niet weren kan: de
droefheyt is nog een oppositie aan de
401
a kind of folly not many degrees removed from madness. I do not understand that
there are people who like to be in this state and are not on their guard against it, who
turn religion into a sadness and a melancholy such as neither reason nor God's word
commands, which has never been the practice of real saints and which is nothing but
an evil disposition of the blood, of the brains and often of the whole body which,
being full of obstructions and evil humours, corrupts the understanding, the judgment,
the imagination and especially the heart with its passions. This evil often increases
through a bad education and the intercourse with people equally by unhealthy as the
patient himself, and frequently, from their youth upwards, grows into an excess of
complete mania or madness. In such cases as these tea is a powerful resource if used
together with other medicines. Those who have read attentively what has thus far
been ascribed to tea, will be able to understand the reasons why it must be good
against this madness arising from defects of the blood and the brains, for which tea
has been prescribed.
If a person is sad about some event which generally causes sadness, such as the loss
of what one loved, possessions, honour, friends etc. tea-water is very serviceable,
especially if a little saffron is added, to raise the spirits or, if it cannot accomplish
this, to prevent many of the evils to which long-lasting sorrow may lead. Tea-water
drunk daily disposes the mind and the body, sorrow also depending somewhat on
the body, to reasonable cheerfulness, so that one is not of the disposition of those
who take everything to heart and weep at the slighted provocation. Tea-water
rendering a person's mind clearer, will dispose him to get over the childishness of
weeping and being sad at everything, be it great or small; for all sadness is childishness
and a sort of lassitude, a lack of understanding and of that virtuous courage which
should enable us to bear, without impatience or complaints, what cannot be altered.
Sadness is still a kind of opposition to the will of the Lord, which one does not
approve of and an attempt to get the opposite of that which one complains of by
means of rebellion; this is a crime greater than men think. Indeed tears in a man who
has left childhood behind him, are ridiculous; in childhood they were
402
wil van God, die men niet approbeert, en waar van men 't Contrarie willende, sich
beklaagt door een rebellie, en een crimen, 't welk groter is als de menschen meynen.
Inderdaad de tranen sijn in een man die boven de kindse Jaren is ridicuul; in de
kindscheyt warense het teken van 't geen men begeerde, en dat men nog door geen
andere taal kon seggen: maar daar na als iemand spreken kan, soo sijn de tranen
onnut en nergens goed toe, als om d'oogen en 't gesigt te bederven. Onse meeste
mans schynen enigsins te begrijpen dat het schande behoord te sijn, een traan te laten;
men siet haar selden schreyen. Maar onse vrouwelijke sexe die sijn dikwils de tranen
overvloediger als de kinderen, en dese sotternye is soo verre gekomen, dat men de
droefheyt en de tranen justifceert, en dat men 'er deugd van maakt, ommet matigheyt
sich te bedroeven, en te wenen; ja dat men de ongevoeligheyt, en de ware Christelijke
standvastigheyt, die heylige wille, die sich alles onderwerpt, 't geen hem overkomt,
om dat sijn verlichte verstand hem toond, dat het alles komt door de wille van die
God, die hy dient, en wien hy weet sijn God en sijn Vader te wesen, ik seg, 't is soo
verre gekomen, dat men dese, niet stoice, maar Christelijke ongevoeligheyt voor een
ondeugd uytkrijt. Laten de menschen Thee drinken, en haar bloed fjn maken, om
dat desselfs grovigheyt is een van de natuurlijke oorsaken, die haar bedroefd maakt,
sonder dat sy dikwils weten waarom, latense verder studie maken van de ware
Philosophie, en boven al van de pure Gereformeerde Religie, ik verseker haar, dat
sy noyt reden sullen vinden, omsich te bedroeven, ook wat fortuyn dat haar overkome.
XI.
Alhoewel de Thee yemand vrolijk maakt, soo moet men niet denken, dat het een
vrolijkheyt is, gelijk als die van de Wijn en andere dingen, die een halve dronkenschap
verwekken. 't Is dat niet: de Thee is te fjn, om een mensch te doen vreugde nemen
in 't geen, waar over hy veel eer sich behoorde te bedroeven. Het geen men ordinaris
vreugde noemd, en dat by na alle menschen soeken elk in sijn conditie soo veel hy
kan, dat is geen vreugde; maar 't is een transport, 't is een fureur, 't is een soort van
brutaliteyt, 't is een criminel divertissement, en 't is veel eer een quellinge des geestes,
403
the sign of what one desired and could not express in other language; but later, when
one can speak, tears are useless and no good to anything but to spoil the eyes and
the face. Most of our men seem to understand more or less that they ought to be
ashamed to shed a tear; they are seldom seen to cry. But in our female sex tears are
often more abundant than in children, and this madness has been carried so far that
sorrow and tears are justifed and that being a little sad and crying is considered a
virtue. Insensibility and true Christian steadfastness, that holy will to submit to
everything that happens, because the understanding shows that God wills it so, this
not stoic but Christian insensibility is denounced as a vice. Let people therefore drink
tea and refne their blood, for the coarseness in it is one of the natural causes of their
sorrow, the reason of which they often do not even know; let them further make a
study of true philosophy and above all of pure reformed religion, and I assure them
that they will never have cause for sorrow, no matter what may befall them.
XI.
Though tea cheers a person, it ought not to be imagined that a similar cheerfulness
is caused as that which is got by wine or other things which half intoxicate. Tea is
much too delicate to make a man take pleasure in things he ought rather to be sad
about. What is usually called joy which every body seeks in his own way and as
much as he can, is no joy; it is nothing but a kind of transport, a fury, a sort of
boldness, a criminal divertissement; it is rather a torment to the spirit than a reasonable
pleasure, worthy of a man who knows and honours God. The words said and the
actions committed in this kind of joy, prove
404
als een playsier, dat redelijk is, en waardig aan een mensch, die God kend en eerd.
De woorden en de actien die men spreekt en doet in die vreugde, sijn het bewijs van
't geen ik segge; en dat, dat geen ware vreugde is, blijkt ook daar uyt, dat niemand
lang kan zijn in die vreugde, dat hy in 't midden van de selven nog veel chagrijn
heeft, en dat hy daar na dikwils soo veel te meer droefheyt gevoeld. Onse Thee dan
is alleen bequaam, om 't lichaam te disponeren tot de raisonnabele vreugde, die een
calmte van die ziel is, waar in men niet vind de nevel van onverstand, een woeste
zee van een ongeregelde wille, noch de felle stormen van de brutale passien. De Thee
beneemd al te seer de slaap, en maakt het verstand, de memorie en de zinnen te
helder, als dat se gelijk de Wijn en andere sterke dranken de geest soude engageren
in die slaap, waar in de menschen bedwelmt zyn, als sy sijn in haar divertissementen,
in haar maaltijden, in de kroegen en andere besoeken en byeenkomsten, die men
vermakelijk noemd. Een ware slaap, waar in de woorden en actien de dromen zijn,
maar een dangereuse slaap, een dood-slaap, soo men niet ontwaakt voor dat laatste
van dese slaap, wanneer de ziele met verschriktheyt opgewekt sal worden door de
schrik van de dood of de pijne van 't helsche vuur.
XII.
De slaap, de swakheyt van de memorie, de traagheyt van d'imaginatie, en
d'overhoopwerping van een ziel, die de begeerlijkheden en passien schudden, zyn
niet alleen de beletselen om verstand en deugd te hebben. Maar 't is ook nog de pijn,
en insonderheyt die van 't hoofd, die dikwils ruineert al 't verstand, al de memorie
en alle de goede qualiteyten van een wijs en vroom man, of die hem belet, om 'er
goet gebruyk van te maken. In dese occasie is onse Thee wederom een remedie en
een preservatif, die ik niet wete dat yets gelijk heeft, 't welk soo ras en soo veylig de
pijne des hoofds beneemd, en dat in by na alle soorten van pijnen, en in alle menschen
van wat humeur. Jaren en land dat sy sijn. Die soorten van pijnen, die veel menschen,
en insonderheyt onse vrouwen sijn onderworpen, gaande en staande sonder koortse,
of met weynig koortse, en slegts van die, welke men binnen of slepende koortsen
noemt, daar dikwils een quade maag
405
what I say and that this is no real joy appears from the fact that no one can endure
this pleasure long and that in the midst of it he feels very depressed and afterwards
is often all the sadder. Our tea only is capable to dispose the body to reasonable joy,
which is a calm of the soul in which are not found the fog of unwisdom, the wild sea
of unruly will, nor the ferce storms of violent passions. Tea prevents sleep and clears
the memory and the senses too much for it to make the mind sleepy, like wine and
other strong drinks do by which people are intoxicated during their divertissements,
at their dinners, in taverns, on visits and at meetings which are called amusing. It is
real sleep in which words and actions are the dreams, but a dangerous sleep, a sleep
of death if they do not awake before the end of it, when there will be a dreadful
awakening for the soul, through the fear of death or the fre of hell.
XII.
Sleep, weakness of memory, sluggishness of imagination and subversion of a soul
shaken by desires and passions, are not the only things to prevent understanding and
virtue; there is also pain, especially head-ache, that ruins the understanding, the
memory and all the good qualities of a wise and pious man or prevents him from
making a good use of them. Here tea is again a remedy and a preservative the equal
of which I do not know, which cures head-ache so quickly and safely and also other
kinds of pain in all kinds of people, no matter of what humour age or country they
are. For the kind of pains that many people, especially our women, are subject to,
without fever or with little fever and that a low or lingering one, accompanied with
a bad stomach, tea is a perfect remedy curing the head-ache in an hour or so and
preventing it from ever coming back, unless one lives very irregularly, leaves off
drinking tea and takes no care
406
sig byvoegd, is de Thee een volkomene remedie voor, om te genesen in een uur of
een half de pijn in 't hoofd, en te beletten datse noyt wederom komd, 't en sy dat men
de Thee nalatende seer ongeregeld leve, en voor de maag nog 't hoofd geen de minste
sorge draage, gelijk men veel van onse vrouwen en Juffers vind, die 't eenemael aen
haar smaak en lust, als in een verkeerde zin, zijn overgegeven. Daar is nog yets hier
omtrent waar te nemen in de personen, die wat heet van bloed en droog van hersenen
zyn, gelyk men 't alsoo noemd; onder die soort van menschen heeft men 'er gevonden,
die Thee drinkende pijn in 't hoofd kregen, en daaromde Thee niet wilden gebruyken.
't Is waar dat sulx haar sal gebeuren, insonderheyt soo sy de Thee niet seer slap
drinken. Maar ik dorf haar versekeren, dat dese pijn komt niet meer van de Thee als
de koorts, die sommige menschen krijgen, na dat sy een weynig exercitie gedaan
hebben, die de humeuren roert, en met het bloed vermengd, welke hier en daar stil
lagen. De Thee van gelyken roert en doet gisten 't suur, de melancholie of swarte
gal, die dese menschen by sich hebben, en van daar ontstaat de pijn; nu in cas sy
wilden de Thee continueren, soo sta ik haar borg, dat sy dit quaad humeur, 't welk
seer te vresen is, en haar ordinaris brengt tot gevaarlijke siektens, sullen overwinnen
op de sagste manier, die men haar kan ordonneren; want geen medicyn sal soo sagt,
en soo veel dat suyr sijn kragt benemen.
XIII.
De Hersenen zyn als 't roer van ons lichaam, 't welk regleert alle de bewegingen van
dese machine: de dronkenschap, de beroertheyt, de vallende siekte, en diergelijke
gebreken van de hersenen sijn een sigtbare preuve, dat de bewegingen van ons lichaam
seer veel dependeren van de hersenen, en de Zenuwen, die de pijpjens sijn, door
welke de animale geesten onophoudelijk, als de wind uyt de blaasbalk in de
orgelpijpen passeren van spier tot spier, om te doen gaan, wandelen, springen, staan,
sitten, leggen, en te doen alle d'andere actien, die 't lichaam capabel is te maken.
Thee-water behoefd voor dit effect de Wijn, het Bier, en al wat de leden kragt geefd
niet te wijken, als alleen daar in dat het noyt een mensch brengd tot die
407
at all either of the stomach or the head, as is very common among our women and
girls who completely give in to their inclinations and desires. There are other people
whose blood is too hot and whose brains are rather dry, as we say. There are some
among these who, when drinking tea, get a head-ache and therefore will not take it.
It is true that this may happen to them, especially if they do not drink the tea rather
weak. But I dare assure them that this pain is no more due to the tea than the fever
is that some get after taking a little exercise, which stirs the latent humours mixing
them with the blood. Likewise tea stirs and ferments the acidity, the melancholy or
black bile these people have in them and from this arises the pain. But if they will
continue taking tea I assure them that they will, in the easiest manner that could be
prescribed, conquer this evil humour which is very much to be feared and frequently
causes dangerous diseases, for no medicine will so gently and effectively rob the
acidity of its power.
XIII.
The brains are like the helmof our body regulating all the movements of this machine.
Drunkenness, apoplexy, falling sickness and suchlike defects of the brains, are the
visible proofs that the movements of our bodies very much depend on the brains and
the nerves, which are the tubes through which the animal spirits constantly pass from
muscle to muscle, in the same way as the wind passes from the bellows into the
organ-pipes, in order to enable us to go, walk, jump, stand, sit, lie down and do all
the other actions the body is capable of Tea-water need not, as regards this effect,
yield to wine, beer and all that gives the members strength, except in so far that it
never causes the madness of a drunken man; if wine gives strength, so does
408
rasernye, waar in dat een dronken man is: soo de Wijn kragt geefd, de Thee ook;
maar gene geefd geen kragt, als omquaad te doen, en sich te bedienen van sijn vigeur
tot ruine van de gesontheyt, en dikwils van 't leven van Geest en Lichaam. De Wijn
is dan gevaarlijk, omdat men seer licht vervald tot het een of 't ander exces. De Thee
ons soo veel versterkende, immers in veele occasien, als Wijn, of Bier, brengd ons
noyt tot eenig exces: soo veel dan alsse contribueert, om sijn Hersenen te bewaren,
en aan de selve te geven de beste dispositie, soo veel helptse ook tot de kragt, die
men moet hebben, om te doen de redelijke arbeyd; ik seg de redelijke arbeyd, om
dat de meeste arbeyd, die de menschen doen, haar soo onwaardig en onbetamelijk
is, als de luyheyt en ledicheyt; wie sal my bewysen, dat den arbeyd van een Metselaar,
Timmerman, van een Kruyer etc. een arbeyd is die een mensch behoord te doen? 't
Blykt ook, dat een iegelijk is van dat sentiment, om dat niemand de selve sal doen
als door noot en dwang, en, soo ras, als hy kan, de selve nalaten. Ik weet wel dat het
leven en 't gemak van de rijken niet soude susisteren sonder desen arbeyd: maar ik
weet ook niet, hoe sy de couragie hebben, om sich soo gemakkelijk te dienen van
den bloedigen arbeyd van anderen, en hoe sy sich konnen persuaderen, dat God dese
tyrannye en injuste dominatie approbeert. Maar wat vervoerd my om een waarheyd
te seggen, die my den haat en de vloek, en veel ligt de persecutie van alle de ryken
sal op 't lyf senden; ik ontrek my en keer my tot een andere waarheyt, die soo
onaangenaam niet sal wesen aan de menschen van vleesch en bloed, 't Is dese; dat
onse Thee goed is voor de vallende siekte, en de beroertheyt, ofte de lammigheyt,
en het podegra, met de jicht, blaauschuyt, of schorbuyk, die alle gebreken by na van
een natuur zyn, en men kan by trappen opklimmen van 't een tot het ander (komen).
Soo lang als de geesten een libere passagie hebben door de Zenuwen, en op de selve
tyd het bloed door d'arterien en d'aders, en dat de geesten over-vloedig en subtiel
genoeg sijn, soo wel als 't bloet heet en dun genoeg, soo sal men niet lam of kreupel
wesen: de Thee nu geven, soo veel geesten en hitte aan 't bloed, is bequaam, om 't
een en 't ander te doen, en soo wel te beletten, als somtyds weg te nemen de
verstoptheden van de Zenuwen, het gebrek van geesten, de verkoutheyt en traagheyt
van 't bloed, en alsoo te preserveren, ofte genesen van lammicheyt, beroertheyt,
verstijfde, kromme, en kreupele leden.
409
tea; but the former only gives strength to do evil and to enable a man to serve himself
of his vigour to ruin his health, and often the life of his body and soul. So wine is
dangerous, because it easily leads to excess. Tea, strengthening on many occasions,
as much as wine or beer, never leads to any excess. It contributes as much to the
preservation of the brains and to providing them with the best disposition, as to the
vigour which one needs to do reasonable work. I say reasonable work, because most
work done by men is unworthy of themand. as unft for themas laziness and idleness;
for who will prove to me that the work done by a bricklayer, a carpenter or a porter
is work ft for a man? It appears that everybody is of this opinion, for no one does
it, except through need and coercion, giving it up as soon as possible. I know that
the life and comfort of the rich depend on this work, but I do not know where they
take the courage to avail themselves so easily of the strenuous labour of others, nor
how they can persuade themselves that the Lord approves oft his tyranny and unjust
domination. But what tempts me to tell a truth that will make me incur the hatred
and the curse and perhaps even the persecution of the rich? I withdraw and turn my
attention to another truth, which will not be so unpleasant to people of fesh and
blood, namely this, that our tea is good for falling sickness, apoplexy or palsy, podagra
and gout, also scurvy, all of which are complaints of the same nature so that it is
possible, gradually, to come from one to another. While the spirits can freely pass
through the nerves and, at the same time, the blood through the arteries and veins,
the spirits still being abundant and subtle enough and the blood suffciently hot and
thin, there will be neither palsy nor lameness. Tea, communicating so much heat and
spirit to the blood, is able both to prevent and sometimes drive away obstructions of
the nerves, lack of spirits, colds and sluggishness of the blood, thus preventing or
curing lameness, apoplexy and stiffened, crooked and crippled limbs.
410
XIV.
Gelijk de beroertheyt, soo is ook de vallende siekte dikwils 't gevolg van de
dronkenschap en andere debauches: hoewel, tot het eerste de koude, en tot alle beyden,
de quade passien, en den swaren arbeyd seer veel contribueren. Ik excipiere de
vallende siekte of de stuypjens (termynen seggen onse Noort-Hollanders) die de
Kinderen noyt overkomen als door de schuld van haar Moeders of Minnen, of die
gene die haar quaad voedsel geven, of andersints soo wel waarnemen, dat sy Stuypjens
krijgen. De trekkingen, schuddingen en contorsien van leden, die dese menschen
lyden, zyn terribel in 't oog van de menschen, en ik heb veel moeders gesien, die
geen ware liefde voor haar Kinderen hebbende, egter seer geraakt waren te sien die
arme, tere en onnosele schaapjens (want soo noemense de Kinderen, sonder te denken
op d'erf-zonde, op de boosheyt die selfs in de jonge kinderen van drie dagen is, op
de Justitie van God, etc.) soo getrokken en gewrongen worden, als of een Beul haar
pynigden: dat nare en beweeglijke geluyd, die stem die de natuur haar geeft, alsse
nog geen taal geleerd hebben, doorboort d'oren van de wrede tyrannen en sommige
moeders, die 't hert anders harder hebben als staal. De Bedelaars verstaan ook dese
fnesse, die, om de onbarmhertige te bewegen, niet ontsien sich ter aarde neder te
smyten, de duym in de hand te sluyten, armen, benen, en 't hoofd te schudden, te
trekken, en tegens de stenen aan te slaan, met seep in de mond het schuym te maken;
maar 't geen dat in haar gefngeert is, geschied waarlijk in die personen, dewelke de
vallende siekte hebben; een siekte die de gansche mensch onbequaammaakt tot alles,
die veel jaaren yemand kan by blyven, en die een man van verstand behoort te
apprehenderen, om'er sig voor te wagten. De Thee mag men daar toe recommanderen,
als een drank, die wanneerse iemand drinkt, en buyten dat niet veel suur of andere
quade spijs gebruykt, en sich in toorn, of droefheyt niet seer veel toegeefd, hem sal
preserveren, dat hy noyt in dit quaad vervalle, en soo hy 'er in vervallen was dat de
Thee, benevens een seer grote abstinentie, en een weynig fjne remedien, niet uyt
het mors-huys van den Apotheecq, maar uyt de opregte Chemie gehaald, hemgenesen,
gelijk ik daar van exempelen soude konnen tonen, die ik alsoo genesen hebbe: soo
kragtig is het vlugtig sout en de fjne Olij van onse Thee, datse kan temperen,
411
XIV.
Like apoplexy, falling sickness is often the consequence of drunkenness and other
debauches, though cold contributes a good deal to the former, and the evil passions
and heavy labour contribute much to both. I except the falling sickness or convulsions
(periods our North-Holland people call them) which children only get through the
fault of the mothers or wet-nurses, or of those who give them bad food, and do their
duty so well that convulsions are the consequence. The spasms, the shaking and
contortions of the limbs these poor creatures have, are terrible to watch, and I have
seen many mothers without true love for their children who were yet deeply touched
to see those poor, delicate, innocent souls (for so they call children, without
remembering original sin or the wickedness which, according to God's judgement,
is even in babies three days old etc.) writhing and twisting, as if tortured by the
hangman, and to hear the dreadful moving sound, that nature gives them before they
have learned to speak, and which pierces the ears of their cruel tyrants and of some
mothers who, otherwise, have hearts harder than steel. Beggars also make use of
these contortions as a trick to move the hard-hearted, not scrupling to fing themselves
on the ground, holding their thumbs in their hands, shaking their limbs and their
heads and knocking them on the pavement, contorting their bodies and putting soap
on their tongues in order to foam at the mouth. But what is feigned in them is real
in those who suffer from falling-sickness which renders them incapable of doing
anything and which may last for years, so that a man of sense ought to fear it and be
on his guard against it. Tea may be recommended for this as a beverage, and if one
does not, at the same time, eat too much sour or otherwise bad food, nor surrenders
too much to wrath or sorrow, it will preserve him, so that he will never contract this
disease, or, if he has already contracted it, tea, together with great abstinence and
some subtle medecines, not taken from the mess of the apothecary but from reliable
chemistry, will cure him; I could quote cases of such cures from my own practice.
So effective are the volatile salt and oil of our tea, that they can temper and neutralise
the power of that pungent acid which, having penetrated into the glands of the brains
or elsewhere, with the volatile salt produces an effervescence, from which animal
spirits arise. This
412
en de kragt benemen aan dat scherpe suur, 't welk in de hersenklieren, of elders
ingedrongen sijnde, een effervescentie maakt met het vluchtich Zout, waaruyt de
animale geesten bestaan; dese effervescentie is oorsaak van de trekking van zenuwen,
en van alle de toevallen in de vallende ziekte; 't is daarom dat dit suur sijnde gedood
of uytgedreven door de sweetgaten, of de urine, de selve effervescentie op houd, en
den patint gesond word.
XV.
In plaats dat onse Thee beving soude veroorsaken, gelijk men wederlegt heeft in het
V. Cap. soo is ter contrarie waarachtig, dat deselve een remedie is daar tegen seer
krachtig. De beving in 't begin van een koorts word met eenige weinige kopjens Thee
terstond met de koude en andere toevallen verdreven. De beving van 't quiksilver
soude na alle apparentie indien niet genesen, ten minsten vermindert konnen worden:
maar daarvan sal men de proef eens moeten nemen; ik heb 'er geen ervarentheyt van.
In de beving uyt dronkenschap of sware arbeyd is de Thee yets soo goed, als my
bekend is, schoon my niet onbekend zyn veel andere deftige remedien daar tegen.
Die gene die beven van swakheyt, omdat de Thee versterkt, insonderheyt met safraan
daar by, of die beven van vrees en schaamte sal de Thee een drank konnen zyn van
assurantie, veel beter als de Wijn; hoewel de reden en een goede educatie nog veel
beter de kinderlijke vrees en beschroomtheyt konnen overwinnen, en aan een mensch
geven een couragie, en een assurantie sonder verwaantheyt, of schaamte.
XVI.
De Jigt, 't Podagra, Sciatica, en die vliegende schorbuykinge Jigt met de tand-pijn
sijn de regte straffen van de debauches en negligentie der gener, die geen sorge gehad
hebben, om sich te bevryden door een geregeld leven, van soo scherpe pynen, die ik
niet weet hoe datse hebben konnen behagen aan een persoon, om te schryven 't lof
van Podagra. Ik moet bekennen dat ik niet loffelijks, of aangenaam oyt hebbe
gevonden in 't Podagra, hoe vele ook dat ik 'er gesien hebbe, met desen euvel beseten.
't Gesichte alleen, en 't gekerm van die miserabele personen behoorde soo veel
impressie te maken, en soo veel horreur te geven, dat noyt yemand tot die pyne soude
konnen vervallen: met een moest hem ook onderhouden het plaisier, 't geen men
nemen kan in Thee-water, en de weynig smaak;
413
effervescence causes the contraction of the nerves and all the fts of falling-sickness,
so that, if this acid is annihilated or driven out through the pores by sweating, or by
urine, this effervescence stops and the patient is restored to health.
XV.
Instead of our tea causing trembling, which argument used against it has been refuted
in the ffth Chapter, it is on the contrary a very effective remedy against it. Trembling
is incipient fever and is immediately driven away, together with the cold and other
unpleasant sensations, by a few cups of tea. The trembling of mercury could,
apparently, if not be cured, at least be diminished; but this remains to be proved, I
have no experience of this. For the trembling caused by drunkenness or heavy labour,
tea is as good as anything I know, and I knowa good many highly-esteemed remedies
against this. To those who tremble in consequence of weakness or of fear and shame,
tea may give assurance, much better than wine; though reason and a good education
can far better conquer childish fear and timidity, and give a man courage without
shame and self-assurance without self-conceit.
XVI.
Gout, podraga, sciatica, fying rheumatism with tooth-ache and scurvy, are the just
punishments for debauches and negligence, for those who did not take care, by a
regular life, to rid themselves of those sharp pains of which I cannot see how anyone
can be suffciently enamoured to write the praise of podraga. I must acknowledge
that I have never found anything praiseworthy or pleasant in podraga, though I have
seen many cases of it. The sight and the moaning alone of those poor wretches ought
to make so much impression and give rise to such horror, that no one would want
even to contract those pains. At the same time everybody ought to be told about the
pleasure teawater can give and the disgust one ought to have for wine and strong
drink. There is also the light of religion which con-
414
ja het degout, dat men behoort te hebben in Wijn en sterke drank, mitsgaders het
licht van de religie, 't geen met een klare convictie overtuygt, dat een man van studie
en van deugd, sich niet mag overgeven tot de debauches in Wijn, of met Vrouwen,
of ook in die exercitien en arbeyd, die de leden van 't lichaam bederven, om dat sijn
lichaam moetende dienen aan sijn geest, en sijn veel eer den tempel van Gods Geest,
als die van de luxe, van de gulsicheyt, van de dronkenschap, en andere overdaad, hy
schuldich is 't selve hier toe te consacreren, soo veel hy kan, met sich te houden in
de soberheyt, maticheyt, en d'abstinentie van al wat hemschadelijk is voor het leven,
en gesondheyt. 't Is omdese reden, dat een eerlijk man liever Thee als wyn sal drinken,
en sig daar door preserveren van de Jigt, of soo hy vervallen is tot dese staat, 't selve
gebruyken tot sijn genesinge. Onse Medicijns hebben lang gesogt na in- en
uyt-wendige remedien voor 't podegra; maar ik dorf met sekerheyt seggen, dat een
man die geen of weynig Wijn drinkt, die geen al sware arbeyd doet, die sich wagt
voor grote koude, en voor die onmenschelijke passie, de hoererye, wyders noyt eet,
of drinkt spijs of drank, die veel suur of sout of slijmheeft, noyt podagreus sal worden,
of eenige Jicht of Scheurbuik, of defuxien, of reumatismus of iets diergelijks krygen.
Maar te vinden een remedie, om alles te doen wat mogelijk is, om Jigt, en Podagra
te maken, en ondertusschen evenwel vry te sijn, schynt my een ondersoekinge soo
onmogelijk als Goddeloos; om dat het is tegen de regtvaardicheyt van God, en de
tegenwoordige order van de dingen te pretenderen quaad te doen, en noyt straffe te
lyden, vergif te eeten, en noyt te sterven, sich vol Wijn te suypen, en noyt dronken
te worden, en wat de dolle begeerte meer soude wenschen. De Thee is dan de remedie
en 't preservatif voor 't podagra, Jicht, Blauschuyt etc. 't Sy alleen gedronken, of met
Soetemelk, die ook seer bequaam is om te versagten de scherpe souten, die sich
stremmen, en setten in de vliesen van de leden; d'ervarentheyt heeft al ingevoerd het
melk drinken by verscheydene podagreuse menschen; maar vermengt zynde met
Thee-water sal 't nog beter zyn, en de Suricheyt meer temperen, de selve door 't sweet
en d'Urine afdrijven, en beletten door sijn alkali twee grote quaden, die men dikwils
van de melk siet gebeuren. 't Eerste is, dat se al te seer in de maag stremd, 't ander
datse suur word, en de surigheden van de humeuren in plaats van te corrigeren,
vermeerdert; de Thee belet 't een en 't ander.
415
vinces one completely that a man of study and virtue should not surrender himself
to debauches with wine and women, or to such exercise and labour as spoils his body;
this body having to serve his mind and, it being rather the tempel of God's spirit than
the abode of luxury, gluttony, drunkenness and other excess, he ought to consecrate
it as much as possible, by keeping sober, temporate, and abstemious of everything
that may harm his life or health. It is for this reason that an honest man will rather
drink tea than wine, and by doing so preserve himself from gout, or use tea to cure
himself, in case he has already contracted this. Our doctors have long searched for
medicines, to be taken interiorly or exteriorly for podraga; but I dare assert that a
man who takes little or no wine, does not do too heavy labour nor exposes himself
to too great cold, does not indulge in the inhuman passion of fornication and never
takes meat or drink that is very sour, salt or slimy, will not get podraga, gout, scurvy,
defuxions, rheumatism or anything of the kind. But to try and fnd a remedy for,
and at the same time to do all one can to cause gout and podraga, seems to me a
proceeding as impossible as godless, it being against the justice of God and the
present order of things to do evil and never suffer pain, to eat poison and never die,
to fll oneself with wine and never get intoxicated and what else mad desire might
wish. Tea then is the remedy and the preservative for podraga, gout, scurvy etc. It
may be drunk either by itself or with milk, which is excellent to soften the sharp salts
that coagulate and settle in the membranes of the limbs. Experience has already
introduced the drinking of milk against prodagra; but mixed with tea-water it will
be better even; tea tempers the sourness and drives it out through sweat and urine,
and through its alkali prevents two great evils often accompanying milk, namely its
excessive curdling in the stomach and its turning sour and thus increasing the acidity
of the humours, instead of correcting them. Tea prevents the one as well as the other.
416
Twaalfde capittel.
De VI. kragt van de Thee in de ogen en d'oren.
I.
Het Gesigt, en 't Gehoor sijn de twee voornaamste instrumenten waar van de Ziel
van een mensch sich dienen moet in de Conduite van dit leven, en sedert de staat
van de Zonde soo zijn 't dese twee sinnen, waar aan dat sijn eeuwig geluk soodanig
is gebonden, dat een blind en doof mensch sich soude vinden gepriveert van het
Gehoor van Gods Woord, door welke nogtans het gelove is, sonder welke geen ziele
sal behouden worden, als mogelijk de zielen van die Kinderen, die geboren uyt
gelovige Ouders, sterven eer sy capabel sijn, omop dese wyse in 't Verbond te treden,
't welk God met sommige menschen gemaakt heeft in CHRISTO JESU; maar 't gebruyk
van Ogen en Oren is al te wel bekend, en wel te regt seyt ons spreekwoord, een blind
man is een arm man; ik wil niet ondernemen 't lof van 't Gesigt en 't Gehoor te
beschryven. Maar ik moet seggen dat onse Thee is de ware Euphrasia of Oogentroost.
De Chinesen versekeren ons, dat sy door dese drank haar gesigt tot den ouderdom
van hondert en meer Jaren sodanig bewaren, dat sy noyt sich dienen van brillen, of
enig gebrek hebben aan 't gesigt. 't Is daarom haar gewoonte den warmen damp van
de Thee in haar ogen te ontfangen soo wel, als het Thee-water selfs van binnen in te
nemen. Men kan met geen reden dese experientie wederspreken. Ja ik mag 'er by
doen, dat ik hier te lande ook gevonden hebbe een goet getal van Thee-drinkers, die
my getuygen, dat sy niet meer gequeld sijn met infammatie, met wolken voor 't
gesigt, met rode en jeukende oogen, met duysterheyt, schemeringe, pijn, en diverse
andere gebreken van haar oogen, die sy alle dagen onderworpen waren eer dat sy
Thee dronken.
417
Chapter XII.
The Effect of Tea on the eyes and the ears.
I.
It is chiefy by hearing and seeing that the soul of man has to serve itself in the
conduct of this life, and since the state of sin began, it has been these two senses to
which his eternal bless has been so strongly tied, that a blind and deaf person would
fnd himself deprived of hearing God's word, through which is faith and without
which no soul shall be saved, except perhaps the souls of such children, born from
believing parents as have died before they were able thus to enter into the covenant,
which the Lord has made with some people in CHRISTO JESU; but the use of eyes
and ears is too well-known and our proverb says rightly: a blind man is a poor man;
so I am not going to sing the praise of eye-sight and hearing. Yet I must say that tea
is the true Euphrasia or eyebright. The Chinese assure us that it is owing to this drink
that they keep their eye-sight, up to the age of a hundred and more years, in such
good condition that they never use spectacles or have any defect of the eyes. Hence
it is their custom both to drink the tea-water and let its vapour get into their eyes.
This experience cannot be disproved. Nay I may add, that also in this country I have
found a good many tea-drinkers who assure me that they are no longer troubled by
infammation, clouds before the eyes, red and itching rims, darkness, dimness, pain
and diverse other defects of the eyes, which they were subject to before drinking tea.
418
II.
Alle menschen hebben 't gesigt niet even goed, gelijk als sy niet alle even sterk, en
gesond van lichaamzyn; d'ogen worden door 't gebruyk versterkt, en verswakt, gelijk
d'andere leden; maar daar is niets soo schadelijk onder de dingen van buyten als de
hitte, en de scherpte van de stralen van 't licht, die de vliesen, humeuren en spieren
van d'ogen bederven, gelijk van binnen de hitte, de scherpheyt, en de lymicheyd van
't bloed, en de geesten, die tot de oogen moeten gedistribueert worden, 't waken, en
de droefheyt sijn ook seer gemene oorsaken van enig gebrek in 't gesigt; men kan
sich voor dese dingen wagten, en met Thee te drinken conserverende de juste
getemperheyt van sijn bloed, en geesten, sijn gesigt, nog goed en wel bewaren tot in
sijn hoge ouderdom.
III.
't Gehoor verliest men niet ligt, soo men sijn hoofd met sijn eygen of een anders hayr,
of met andere dingen by daag en by nagt wel bedekt, dat geen koude ons bevangt.
Soo men wyders sijn bloed conserveert in de natuurlijke hitte en subtielheyt, die het
hebben moet, soo is men in een staat van sijn Gehoor wel te behouden. Het dagelijks
Thee drinken doet seer veel, om 't gehoor te behouden, en als men Doof geworden
is, wederom sich te genesen, daar 't een remedie voor is geen van de minste, gelijk
my gebleken is by diverse occasien, selfs in personen, die al seer harthorende, en out
waren, 't geen de doofheyt geneest, geneest ook het ruyschen, piepen, 't geraas en
allerley vreemd geluyd in d'Ooren. De Thee dan is daar ook seer goed voor; gelijk
my mede gebleken is in eenige voorvallen. Of den damp van 't warme Thee-water
enige effect op d'ooren sou doen, gelijk 't doet op d'Oogen, kan ik door ervarentheyt
niet seggen, om dat ik noyt occasie heb gevonden sulcx te besoeken. 't Sou evenwel
na alle apparentie niet quaad wesen; maar ik geloof dat het kruyd selver gebrand op
kolen, en de rook geleyd door een tregter in 't Oor groter operatie sal doen voor de
doofheyt en 't geraas in d'Ooren.
419
II.
All people have not equally good eye-sight as they are not all equally strong and
healthy of body. The eyes are strengthned and weakened by usage, the same as the
other parts of the body. But there is nothing so harmful among the things that come
from outside, as the heat and the sharpness of the rays of light, which spoil the
membranes, the humours and the muscles of the eyes, in the same way as, inside,
there are the heat, the sharpness and the glutinosity of the blood and the spirits that
have to be distributed to the eyes. Sitting up at night and sorroware also very common
causes of some defect or other of the eye-sight. These things can be prevented by
drinking tea and so preserving the right condition of the blood and the spirits, and
of one's eyesight, up to a high age.
III.
One does not easily lose one's hearing if one keeps the head well-covered, day and
night, with one's own or somebody else's hair or with other things, so that one does
not catch cold and if, besides, the natural heat and the subtlety that the blood ought
to have, is preserved, one will be able to keep one's hearing. Daily tea-drinking
contributes much to the preserving of the hearing, or to the curing of it, if one has
gone deaf; it is not among the worst remedies for this, as has appeared to me on
various occasions, even when the persons were very old and hard of hearing. What
cures deafness also cures buzzing, whistling and all sorts of strange noises in the
ears. For these tea is also very good, as has appeared to me on several occasions.
Whether the vapour of warm tea-water will, in any way, effect the ears as it does the
eyes, I cannot say by experience, never having had an opportunity to fnd out. I
daresay it will not be bad. I think, however, that the herb, burnt on coal and its smoke
conducted through a funnel into the ear, would have greater effect on deafness and
on noises in the ears.
420
Dertiende capittel.
De VII. kragt van de Thee in de borst.
I.
Tot hier toe de kragten, en werkingen van de Thee gesien hebbende na de order van
de omloop des bloeds, soo isser nog overig te seggen, wat dat sy doet in de Borst, in
de Mild, de Lever, de Nieren, en de Blaas, en dan sijn 'er geen meer delen van 't
Lichaam van grote Consideratie.
Laat ons hier in de Borst Considereren de Verkoutheyt en den Hoest, die seer
gemeen sijnde in ons koude Land verdienen, dat men daar op refexie make. Men is
die soo wel by Zomer, of in de voor-of na-Zomer onderworpen, als in de Winter. 't
Is een ongemak meer te vresen, als veele wel doen; ik dorf versekeren, dat de meeste
Teering in ons land ontstaat uyt verkoutheden, een en andermaal gevat, en qualijk
genesen, door de suykerpotten, meelkoekjens, en slymige vuyle borstdranken van
den Apoteek, die de maag en 't bloed bederven, en d'ingewanden verstoppen, terwijl
sy schynen de scherpte van den Hoest te versagten, de fuymen te rijpen en de Borst
te genesen: een mensch die eenige dispositie heeft tot Teering, verkoud wordende,
en sich dienende van d'ordinare Syropen, en de remedien voor de Borst, soo hy de
tering niet en krijgt, soo moet hy nog eenige sterkte hebben, die wederstaan kan een
so groot geweld. Ik heb het meer dan eenmaal ondervonden en verscheyde personen
aan de Teering sien sterven, die niet wilden of den hoest een weynig lyden, of beter
remedien gebruyken.
II.
De Thee is een preservatif, en een remedie voor de verkoutheyt, en den hoest; ik
weet niet of ik alhier dorf seggen, dat sedert eenige
421
Chapter XIII.
The power of tea in the chest.
I.
Nowthat we have seen the infuence and the effect of tea in the order of the circulation
of the blood, it remains to be said what it does in the chest, the spleen, the liver, the
kidneys and the bladder, besides which there are no very important parts of the body.
Let us consider, in the chest, colds and coughs, which being very common in our
cold country, deserve to be discussed. We are subject to them in summer, in spring,
in autumn and in winter. They ought to be feared more than many people do, for I
am certain that most cases of consumption have their origin in repeated colds and
are not to be cured by the sugar-pots, biscuits or glutinous flthy potions from the
apothecary, which spoil the stomach and the blood and constipate the bowels, while
seeming to mitigate the sharpness of the cough, to solve the phlegm and to cure the
chest. If some one, having a natural disposition to consumption, catches cold and
takes the usual syrups and remedies for the chest, without getting consumption, he
must still be fairly strong to resist all this violence. I have more than once seen people
die of consumption who had neither been willing to endure the cough for a little
while, nor to take better remedies.
II.
Tea is a preservative and a remedy for colds and coughs. I do not know if I can
venture to say here that, for the last few years, since
422
Jaren, dat de Thee mijn drank, en Nectar is geweest, ik geen verkoutheyt of hoest by
na ben onderworpen geweest, gelijk ik voorheen verscheydene Jaren by na altijd 't
selve gehad hebbe. De sweet-dryvende kragt van onse Thee verdrijft soodanig de
koude, dat de verkoude partyen wederom verwarmt, en de gestolde humeuren dun
en fuide worden; sy beneemt de scherpigheyt in de borst, sy maakt de fuymen los
en ryp, sonder de maag of 't bloed te bederven; sy beneemd drie toevallen, die
d'ordinare gesellen sijn van de verkoutheyt; de pijn van 't hoofd, de dorst, dikwils
met de mond vol Sout, en brakwater, en de koorts, nevens die lomigheyt en pynelijke
vermoeytheyt in de verkoude leden.
III.
Niet tegenstaande dit alles, soo wil ik niemand afraden, sich daar nevens te dienen
van d'andere remedien, die wyse Medicyns gebruyken in de verkoutheyt, en den
hoest. Ik seg, dat een kleyne verkoutheyt, ende dikwils soo haast als men se gevoeld,
kan verdreven worden, met veel Thee te drinken, waar onder een weynig saffraan
gemengt, waar op men dan in het bedde moet sweten. Men kan sulx den volgenden
dach wederom, en sonder gevaar den derden, vierden, en den vijfden doen,
ondertusschen de lucht vermijden, en 't lichaam goede en sachte spyse geven, voor
drank niet houdende als Thee-water of puur, of met soete-melk vermengt, sonder
den saffraan te vergeten; 't is dit reglement, het welk vier personen met succes
gebruykt hebben, en alle diegene, die 't selve sullen believen te volgen, sullen de
verkoutheyt, en den hoest verdryven, of indien niet, soo is 't met haar qualijk gesteld,
en sy sijn in gevaar van de Teering, en andere ongemakken, welkers volkomene
genesinge hier te beschryven een crimen soude sijn. Ik moet evenwel met een woord
seggen dewijl veele Doctoren nog ignorant zyn, of met vooroordeel ingenomen tegens
de Thee, dat de selve noyt quaad is, hoewel dikwils alleen niet magtig genoeg om
een verouderde verkoutheyt, en een hoest, die na de Tering nadert, te genesen. Sy is
altijd noch een hulpmiddel, niet om te verwerpen, selfs in die naturen, die onse heete
Doctoren soo heet meenen te sijn. Ik heb my altyd verwondert, dat sy opiniater zyn,
dat, daar sy de Teering by na noyt genesen, ja selfs voor ongeneeslijk houden, noyt
423
tea has been my drink and nectar, I have not been subject to colds or coughing, such
as before I used to suffer from during several years. The sweat-producing power of
our tea chases away the cold by warming the parts affected and rendering the
coagulated humours thin and fuid again, it takes away the sharpness in the chest and
solves the phlegm, without hurting the stomach or the blood, it cures the symptoms
that usually accompany colds such as head-ache, thirst, salt water in the mouth, fever,
heaviness and painful lassitude in the limbs.
III.
Notwithstanding all this I do not want to dissuade anyone from, at the same time,
taking the other remedies prescribed by the wise medicos to cure colds and coughs.
I say that a slight cold, if immediately treated when it is felt, can be driven away by
drinking much tea mixed with a little saffron, and by afterwards going to bed to
sweat. This can be repeated the second, third, fourth and ffth days, without any
danger, meanwhile avoiding the air and giving the body good, light food, drinking
nothing but tea, either by itself or mixed with milk, and without forgetting to put in
some saffron. Four people have successfully followed this regimen and all who will
follow it, will cure colds and coughs; if they are not cured they are in a bad condition
and in danger of consumption and other troubles, the complete description of which
here would be a crime. I must, however, add, as many doctors or still ignorant of, or
prejudiced against tea, that it can never do any harm, though it be not always powerful
enough to cure a neglected cold or a cough that approaches consumption. It remains
a not to be despised remedy, even for those natures which our hot doctors consider
to be so hot. I have always wondered why they are so obstinate and, though they
hardly ever succeed in curing consumption, nay consider it incurable why it has never
occurred to them that their remedies and method may be wrong, which I am sure
they are in many cases, as I shall prove elsewhere.
424
eens gedagt hebben of niet haar remedien, en methode verkeerd, of onmagtig is, en
ik ben versekert, dat dit dikwils waar is, en ik sal 't elders bewysen.
IV.
Daar is nog een hoest, die droog is, een moeyelijke kuch, een toeval seer gemeen
aan onse vrouwen, aan de slepende siekten, aan Melancholike personen; hier is het
Thee-water een recept soo schoon, dat ik niet geloof dat een van onse Doctoren een
beter soude konnen uytschryven uyt de formulier-Boeken; 't is een suur, 't welk de
hoest maakt, endat door de Thee getemd kan worden; sy maakt vrolijk, en neemt
alsoo een grote oorsaak van dese hoest weg; sy hersteld de gisting van 't bloed, die
hier manqueert; sy beneemt de verstoptheden, waar van dese lichamen vervuld zyn,
en sy geneest dit quaad, 't welk ik voor heen door geen van onse remedien heb geweten
soo wel te genesen.
V.
De ervarentheyt en reden, twee onscheybare gebroeders, hebben my ook geleert, dat
het Thee-water den hoest van de kinderen, en insonderheyt den kink-hoest geneest,
soo wel, als 't haar helpt tegens wormen, tegens de stuypjens, tegens de sluypkoortsen,
de maagen buyk-pijnen, tegens het schrikken in den slaap, teghens haar-worm,
schorftheyt, pokjens en veele andere gebreken; men moet observeren, dat men de
kinderen maar niet al te veel, of te sterk het Thee-water geve, soo, omdat sy 't souden
willen drinken, als omniet te beletten den slaap, die haar meer voed, en noodsakelijker
is, als spyse. Hoe wel ik op dese materie nog veel had te seggen; maar ik reserveer
't selve tot een ander tyd, die my meer liberteyt sal geven, om de waarheyt te seggen
tot instructie, en nut van het gemeen, in een tractaat van d'opvoeding van de kinderen.
425
IV.
There is still a troublesome dry cough very common to our women, to people with
some lingering disease and to melancholy persons. For this tea-water is such an
excellent medicine that I doubt if our doctors could prescribe a better one from the
formulary; the acidity caused by the cough is subdued by tea; tea cheers and thus
removes one of the chief originators of this cough; it restores to the blood the
fermentation which is lacking. Better than any of our remedies for this evil, it cures
constipation which such patients often suffer from.
V.
Experience and reason, two inseparable brothers, have also taught me that tea-water
is a good medicine against the cough of children, especially against hooping-cough,
as well as against worms, convulsions, low fever, stomach-ache and belly-ache,
starting up in sleep, guinea-worm, scurvy, pox and many other troubles. Care ought
to be taken that children are not given too much or too strong tea-water, but such as
they like to drink and that does not prevent sleep, which is more nourishing and
necessary for them than food. Though I might say much more upon his subject, I
shall reserve the rest for another time when, in a treatise on the education of children,
I shall have more liberty to tell the truth, for the instruction and the beneft of the
public.
426
Veertiende capittel.
De VIII. kragt van de Thee in de ingewanden van den buyk.
I.
't Was een sotte opinie, die de outheyt hadde van de lever en de milt, twee ingewanden,
waar in sy 't leven en gesondheyt, soo wel als d' oorsaak van de meeste siektens
stelden. Haar navolgers, die nog veel blinder sijn, en hedendaags te luy of te opiniater,
om haar oogen te openen, die durven ons nog in veele gebreken de Lever en Milt,
beschuldigen; dan van obstructien, nu van hitte, morgen van droogte, daar na van
een aanwas, van verrottinge etc.
Ik wil hier sulx niet refuseren, maar versekeren aan alle personen onder parole
van het 't allen tyden onwedersprekelijk te veriferen, dat die Doctoren, die soo dikwils
en soo ligt de Lever en Mild beschuldigen, een siekte van misverstand hebben, die
d'outheyt meynde uyt een quade Milt te ontstaan. Sy bedriegen sich, en sy bedriegen
ook by gevolg de patinten. Een yegelijk sy versekert, dat de Lever en Mild-siektens
seer raar sijn, en dat noyt watersucht, geelsucht, teering, melancholie, galkoortsen,
en soo veel andere gebreken noyt ontstaan uyt de Lever, of de Milt, gelijk de Doctoren
geloofd hebben op een manier soo kinderlijk, en soo los, dat ik my verwonder dat
mannen, die voor geleerd passeren, soo ongeleerd hebben konnen oordeelen. Haar
enige fondament, 't welk schyn heeft, is dat men nu en dan na de dood van de gene,
die aan sodanige siektens gestorven waaren, gevonden heeft de Milt en Lever qualijk
gesteld; maar men heeft ook in de selve gevallen gesien, dat Milt en Lever niets
deerde. My gedenkt over eenige Jaren binnen Alkmaar een Vrouwe aan 't Water
gestorven, geopent te hebben, en na dat eenige stoopen waters had afgetapt, gesien
te hebben in den buyk nog Lever, noch mild, nog maag, nog
427
Chapter XIV.
The effect of tea on the bowels in the belly.
I.
The ancients had an odd idea of the liver and the spleen, in which they located life
and health, as well as the causes of most diseases. Their successors, who are much
blinder still, and too lazy or self-opiniated to open their eyes, dare still accuse the
liver and the spleen of many evils, now of obstruction, now of heat, to-morrow of
dryness, later again of a growth, putrefaction etc.
I do not wish to refute all this here, but assure all my readers, promising at any time
to verify my statements which will prove irrefutable, that those doctors who so easily
and so often accuse the liver and the spleen, suffer from a complaint of
misunderstanding, which the ancients considered to have its origin in the spleen.
They deceive themselves and consequently their patients. Everybody may rest assured
that liver- and spleen-complaints are very rare and that dropsy, jaundice, consumption,
melancholy, bilious fever and so many other troubles never arise from the liver or
the spleen, as the doctors have believed so childishly and loosely that I wonder how
men who pass for learned can judge in such an unlearned way. The only foundation
that seems to justify them is, that sometimes, after the death of persons who had died
of such diseases, the liver and the spleen were found to be in a bad condition; but
there have also been such cases when there was nothing wrong with the liver or
spleen. I remember an autopsy, some years ago, of a woman in Alkmaar, who had
died of dropsy; after having opened the body and drawn off some quarts of water, I
found in the belly neither the liver, nor the
428
Darmen enig letsel te hebben; 't vet-net alleen wasser niet te vinden. Ik dede de
Anatomie in de presentie van een Predikant, een Doctor, en nog twee drie personen.
Ik had twee Medicijns van d'oude secte versogt tot de spectateurs; maar sy maakten
sig soek, en hoewel aan d'ene sanderendaags vertoonde de Milt gaaf, schoon, en
gesond, en hem versogt my nu eens te willen tonen d'obstructien, de corruptie etc.
daar hy soo breed van gesproken hadde by 't leven van de patient, soo konde ik niets
obtineren, en hy met d'ander Medicus is hardnekkig gebleven in zyn dwaling, tot
haar de dood heeft gebragt in een staat daar men alles na de waarheyt siet.
II.
In alle de siektens daar men de Milt, of de Lever beschuldigt, is onse Thee omredenen
nu meer als eenmaal gesegt, de regte panacea, insonderheyt in 't begin; want 't is
boven al hier waarachtig
Principiis obsta, sero Medicina paratur,
Cum Mala per longas invaluere moras.
Men moet in tyds toesien, en sich dienen van dese drank, omte genesen de gebreken,
die men verkeerdelijk aan de Milt en Lever toeschrijft, en dat doende sal men beletten,
dat men niet vervald in ware gebreken van de selve ingewanden; want soo yemant
lang de geelsucht heeft, of iets anders van de voornoemde, gelijk sijn bloed, en
uyterlijke leden meer en meer bederven, soo sal ook Lever en Mild bederven, en hy
't besterven; invoegen dat de Lever en Mild-siektens meest altyd de gevolgen en
d'effecten sijn van andere voorgaande Ziekten, en niet derselver oorsaken, gelijk de
domme Medicijns meynen.
Ik recommandeer dan alle dese personen de Thee met assurantie, dat onder een
goede manier van leven, (die altyd de voorrang moet hebben, en in wiens order dat
die groote HIPPOCRATES exacter was, als hedendaags onse Doctoren en onse patienten.
Ja dese nalatigheyt is een van de voornaamste oorsaken, dat veele menschen sterven,
of lang gaan quynen). Ik segge, dat onder een goed manier van leven, en een weynig
fjne remedien uyt de chemie, de regte cure van watersucht, geelsucht, harde en dikke
buyken, de bleeke-koleuren van de Ionge-dochters, en andere quijnende siektens van
mans en vrouwen,
429
spleen, nor the stomach, nor the bowels to have any defect; only the omentum majus
was not to be found. I did the anatomy in the presence of a clergyman, a doctor and
two or three other people. I had invited two medicos of the old school to be present
as spectators; but they kept aloof, and though, the next day, I showed one of them
the spleen, sound, healthy and clean, and begged him to show me the obstructions,
the corruption etc. of which he had had so much to say when the patient was alive,
I could obtain no answer; yet he and the other doctor have obstinately persevered in
their error, till death has transferred them to a state in which everything is seen as it
really is.
II.
For all the diseases of which the spleen and the liver are accused, our tea is, for
reasons which have more than once been stated, the true panacea, especially if taken
in the beginning; for here especially it is time that
Principiis obsta, sero Medicina paratur,
Cum Mala per longas invaluere moras.
One should see to it that this drink is taken in time to cure the defects which are
wrongly ascribed to the spleen and liver. By doing so real defects of these interior
parts will be prevented. Indeed, if a person has suffered a long time from jaundice
or any of the other complaints before-mentioned, his liver and spleen will be affected,
the same as his blood and outward parts, and he will die, so that spleen- and
liver-complaints are nearly always the consequences and effects of other preceding
complaints, and not their causes, as the stupid medicos think.
So I recommend tea to all these people, with the assurance that, combined with a
good way of living (which always comes frst and in the order of which great
HIPPOCRATES was exacter than our present-day doctors and patients, nay this
negligence is one of the principal causes of so many people languishing or dying).
I say that, combined with a good way of living and some pure medicines from
chemistry, the real cure of dropsy, jaundice, hard and thick bellies, pale complexions
of young girls and lingering diseases of men and women, of old and young, will
certainly be found in tea, if taken in
430
van ouden, en jongen, sekerlijk bestaat in de Thee, soo men in tyds begint, en alles
wel doet; of indien het een weynig te laat was, dat de Thee een groot soulaas is, en
veel verligting geefd aan 't quaad, en aan de toevallen. De Water sucht heeft
insonderheyt dese drank van noden; want in plaats dat na de methode van onse
Doctoren die personen van water moeten abstineren, soo moeten sy ter contrarie veel
water drinken; maar 't welk warmis, subtiel, en d'urine 't sweet dryvende, en openende
de verstopte passagien. Na daar toe is nog apozema, nog juleb, nog bier, nog eenige
drank, selfs de wateren van de mineralen, te vinden, 't welk tot dit alles soo bequaam
is, en 't geen men soo lang aan de sieken kan doen drinken, om dat sy in korte dagen
niet te helpen zyn; alle andere dranken sijn of schadelijk, of verswakke de ingewanden,
of de swakke ingewanden konnense niet lossen, ofse sijn onaangenaam, om lang te
drinken. Het Thee-water alleen overwintse allen, en is aan alle menschen, en in alle
tijden goed.
431
time and in the right way; or, when the cure is started rather late, relief and much
solace will be found in tea. Especially for dropsy tea will be found necessary, for
instead of making the patients abstain from water, as our doctors do, they ought to
be made to drink much water, but that warm and subtle, so as to drive out urine and
sweat and open the obstructed passages. To achieve this neither apozema, nor juleb,
nor beer, nor any other drink, not even mineral waters are so effective as tea, or can
be given to the patients for such a long time, which is essential, it being impossible
to help these patients in a few days. All the other beverages are harmful; they either
relax the bowels or the relaxed bowels cannot evacuate them, or they are unpleasant
when taken long. Tea-water outdoes them all and is good for all people at all times.
432
Vijftiende capittel.
De IX. kragt van de Thee in de nieren en de blaas.
I.
Veel eeuwen is men tevergeefs besig geweest, om te vinden de ware oorsaak, ende
regte manier van de generatie ofte formatie van het Sand, Graveel, kleyne en grote
stenen in de Nieren, en de Blaas van soo veel stenende menschen. De outheyt heeft
sich niet vergenoegt met haar occulta qualitas, en andere diergelijke termen, die nog
sommige gebruyken om niet openhartig te bekennen haar onkunde. Een lange tyd is
men geweest in de opinie, dat de hitte van de Nieren 't slijm tot steen kookte; maar
ik heb my altijd verwondert, dat niemand van die met steen gequeld worden, oyt iets
gevoeld in de lendenen dat na een Tichel over gelijkt. Hy lyd pijn, en dikwils seer
groot; maar noyt een hitte, die steen kan branden. Noyt heeft ook een Tichelbakker
steen uyt slijm konnen maken, wel uyt aarde; maar schoon die lymich is, soo isse
daarom geen slijm alleen. Dese opinie is dan kinderlijk. Anderen hebben versonnen
een vis lapidifca, een spiritus petrifcans, en daar sal ik niet op seggen, om dat een
mensch, die sich kan inbeelden te verstaan soodanige termen en duysent diergelijke,
die weet alles, en niets is hem onbekend, maar hy weet het voor sich alleen, en hy
kan 'er niemand yets van mede-delen, 't raakt ons dan niet. Ik meyn, dat alle de steenen
van alle de menschen niets sijn als tartarus, wijnsteen, als een Alcali of een sout
gestremt met een suur, en seer eng te samen geset door verscheyde oorsaken, die ik
eerlang in een tractaat van de steen, sal uytleggen, met alle de experientien, die ik
daar op gedaan hebbe, en sonder als te versekeren, dat ik 't point gevonden heb, soo
twijfel ik niet te sullen soo klaar als den dach tonen, dat men tot nog sig van een
verkeerde weg gedient heeft, en dat ik de weg ontdekt hebbe, op welke voortgaande
men ontwijfel-
433
Chapter XV.
The effect of tea on kidneys and bladder.
I.
During many centuries vain attempts have been made to fnd the real cause and the
way of formation of sand, gravel and small and large calculi in the kidneys and the
bladder of so many gravelforming people. Antiquity was not satisfed with its occulta
qualitas and other similar terms, which some people still use to cover, or not openly
acknowledge, their ignorance. For a long time it was held that the heat of the kidneys
boiled the viscid matter into stone; but I have often wondered why no one, suffering
fromgravel, then ever felt anything like a tile-kiln in his loins. Nor has any tile-burner
ever been able to make tiles fromslime, it could only be done fromearth, and though
this is glutinous, it does not consist of mere slime. So this opinion is childish. Others
have invented a vis lapidifca, a spiritus petrifcans, and about this I shall be silent,
for if a man can imagine he understands such terms and a thousand like them, he
knows everything and nothing is unknown to him, but he only knows it himself, and
cannot impart it to any one else, so it does not concern us. I believe that all the stones
people have are nothing else but Tartar, an alkali or a salt coagulated with an acid,
very closely pressed together through various causes, which I shall, together with all
the experience I have gained of this, before long explain in a treatise on stone; and,
though I dare not assert that I have found out all about this matter, I do not doubt but
I shall be able to make it as clear as daylight, that hitherto all have been on the wrong
way and that I have found the right way, which, if continued on, will undoubtedly
lead to the knowledge of the way stone grows in the kidneys and the reason why it
always grows there.
434
baar sal komen tot de kennisse, hoe de steen groeit in de Nieren, en datse altyd daar
groeit.
II.
Ondertusschen soo keer ik my tot de Thee, waar van ik geen deugden meer sal
aanwysen, als nog die, welke sy soo groot heeft tegens 't graveel, dat ik dorf uytarten
soo veel duysent remedien, als de wereld meend uytgevonden te hebben hier tegens;
de Thee sal prevaleren, of haar egaleren. De natie van China beroemt sig door kragt
van dat kruyd vry te sijn van graveel en steen; my heeftse genesen van 't selve quaal,
die soo miserabel ben geweest enige jaren agter een: soo veel hondert menschen
sullen 't selve betuygen, en ik heb noyt iemand gevonden die op myn raad voor 't
graveel Thee gedronken heeft, die niet genesen wierd van pijn en 't graveel, of ten
ware, dat hy niet naliet veel andere abuysen, die magtiger sijnde, als de remedie,
oorsaak gaven door syn schuld tot pijn, waarvan hy sich hadde konnen bevryden,
indien 't hembelieft hadde. Ik moet in passant een waarheyt seggen, die veel menschen
utiel kan zyn, soo sy believen sich daarvan te dienen niet op een speculative wyse,
maar in de practijk van haar leven, behalven de kinderen, en 8 of 10 bejaarden. Soo
heb ik onder honderden van die gene, die met steen en graveel gequeld worden, niet
een gevonden die niet oorsaak was van sijn eygen quaal met de disorder van zijn
leven, waar in de lust, en de gewoonte hemsodanig hielden, dat het weynig menschen
mogelijk is geweest, sich in 't geheel of ten delen te redresseren, 't Suur, 't sout, 't
slijm van de vis, en andere vuyle spijsen, en dranken sijn, die welke de materie aan
de nieren geven tot de steen. De Wijnen, en de Bieren doen daar seer veel toe, en
men moet de natuur seer sterk hebben, soo men kan wederstaan aan 't geweld, dat
alle die dingen doen, om onse nieren te benemen haar goede constitutie, en ons niet
te doen vervallen tot de ellende van 't graveel en steen. De maticheyt in spijse en
drank, en boven al 't gebruyk van de beste spyse met een weynig goede Wijn, en een
wel uytgekose Bier, doen seer veel, om sich te preserveren voor de steen; maar niets
doet 'er soo veel toe als het dagelyx Thee-drinken; 't welk selfs in de ongeregeltheyd
van de andere dingen, veele kan bewaren, om noyt Graveel te gevoelen.
435
II.
Meanwhile I shall return to tea, of which I shall not point out any more virtues than
these, that it is so excellent against gravel that I venture to defy so many thousands
of remedies the world has imagined to have discovered against it; in my opinion tea
will prevail over them or equal them. The Chinese boast of owing their exemption
from gravel and stone to the power of this herb. It cured me, who felt so wretched
for several years; many hundreds of people will declare the same and I have never
found any one having, at my advice, taken tea against gravel that was not cured of
pain and gravel, except in cases when many other wrong habits were not given up,
which, being more powerful than the remedy, were through the patients' own faults,
the cause of pains, of which they might have got rid, if they had wanted to. In passing
I will tell a truth which may be useful to many people, if they will proft by it, not
for speculation, but for the practice of their lives. I am speaking of grown-up people,
not of babies and children of eight or ten. Among hundreds of people troubled with
stone and gravel, I have not found one that was not the cause of his own complaint,
through the disorderliness of his life. Desire and custom had such a frm hold on all
of them that they found it impossible to redress themselves partly or entirely. Sour
and salt things, the slime of fsh and other unclean food and drink, furnish the material
for the stone to the kidneys. Wine and beer contribute a good deal to this and one
has to have a very strong constitution to resist the violence all these things do to rob
the kidneys of their soundness, and make one fall a victimto gravel and stone. Eating
and drinking moderately and that of the best food with a little good wine or
well-chosen beer, is a good preventive fromstone but even better is the daily drinking
of tea which may even preserve those from getting it who are irregular in their use
of other things.
436
III.
Die een steen in de blaas hebben groter, als de passagie van 't water-canaal, die
konnen door geen Thee-water geholpen worden; de goede hand van een steen-snijder
kan haar alleen helpen en hoe sy sich eer daar toe begeven, hoe sy beter doen. Het
Thee-water is in dit ellendich toeval onmachtig, om weg te spoelen een steen, groter
als de canaal, waar door hy passeren moet. Maar kleynder steentiens dryft de Thee
soo gelukkig af, dat ik noyt beter methode gevonden hebbe in de overvallen van 't
graveel als dese, die ik hier ontdekke tot voordeel van soo veel miserabele personen.
Indien yemand een sware pijn in de zyde aantast, met een gedurig braken, en dat de
plaats van de pijn is omtrent de nieren, in de zyde, lendenen, ja ook terzyden aan in
de buyk, of datse in de blaas is, soo laat hem, 't sy dat hy wateren kan, of niet, of dat
'er een koude pis by is, aanstonds een of twee oneen amandel-oly, of oly van lynsaat
innemen, daar op 10 of 12 kopjens Thee drinken; soo hy alles utybraakt, laat hy
wederom 7 of 8 kopjens drinken, en laat hem alsoo een uur of twee voortgaan; soo
de pijn stild en 't water volgd, soo is hy genesen 't welk altyd gelukt soo hy intyds
begint, en sijn maag en bloed niet seer opgevuld zyn met quade humeuren, en voor
al 't steentje niet groot is. Soo de pijn niet verligt, behalven een clisteer een en
andermaal geset van raap-oly, en een water, waar in Zenebladen gekookt sijn,
behalven een purgatie met een braakdrank, (soo 't lichaam vervuyld is) aanstonds in
te nemen, soo is er niets soo goed, niets soo veylig, als een pilletje van een goed
laudanum opiatum, of by gebrek van dien slegts maar van rauwe opium (waar in
niets gevaarlijks is, hoe seer d'onverstandige Doctoren ook daar tegen uytvaren) tot
2, 3, 4 en 8 grain, nemende eerst 2 of 3 grain, en een uur of een half daarna nog soo
veel, en voorts met omsigticheyt voortgaande. Na dit pilletje aanstonds Thee
gedronken, en dat te continueren, indiense 't ongewoon zijn, tot 40 en 50 of 60
kopjens, die 't gewoon sijn tot 100, 200 en meer. Die dit wel sal doen, sal sich gelukkig
genesen ten ware het quaad dodelijk was, gelijk men daar van exempels heeft, en
dat uyt drie oorsaken. 1. Is de grootheyt of de veelheyt van de steentjens. 2. Is het
lichaam te swak, of te seer vervuylt, ofte veel toevallen onderworpen zynde. 3. Is de
negligentie van den patient, of den Doctor, die in tyds niet aangewend heefd de goede,
en suffsante
437
III.
Those who have a stone in the bladder larger than the width of the urinary passage,
cannot be helped by tea-water; only the good hand of the stone-cutter can help them
and the sooner they go to him the better. In a dreadful case like this, tea-water is
powerless to wash away a stone larger than the passage through which it has to go.
But smaller stones are so well washed away by tea that I have never found a better
method in such attacks of gravel, than that which I shall now describe for the beneft
of these wretched sufferers. If one gets an attack of terrible pain in one's side, with
constant vomiting, and the place of the pain is somewhere near the kidneys, in the
side, in the loins or on one side of the belly or in the bladder, let him, whether he can
make water or not, or the water he makes is cold, immediately take two ounces of
almond-oil or linseed-oil and then drink ten or twelve cups of tea; if he vomits and
everything is rejected, let him drink another seven or eight cups, and go on like this
for an hour or two. If the pain stops and he can make water, he is cured, which will
always follow when he begins in time and his stomach and blood are not too full of
evil humours, and especially when the stone is not too big. If the pain does not
diminish and a clyster has been tried once or twice with rapeseed-oil, and with water
in which senna-leaves have been boiled, besides a purgation and an emetic in case
the body should be charged with noxious matter, nothing is better and safer than
taking a pill of a good laudanum opiatum, or, if this is not to be had, of raw opium
(in which there is nothing dangerous, whatever unwise doctors may say against it)
two, three, four or eight grains, frst two or three grains, after an hour and a half the
same quantity again, and continuing in this way with circumspection. After this pill,
tea should be drunk at once, if he is not accustomed to it, forty, ffty or sixty cups,
if he is, a hundred, two hundred and more. Who does this properly will cure himself,
unless the disease be mortal of which there are examples, and that from three causes:
1. The size and quantity of the stones. 2. The body is too weak or too full of noxious
matter, or subject to fts. 3. The negligence of the patient or of the doctor who has
not, in time, applied the right remedies. I have seen several people die after fve or
six days of pains, torment and fever that had not been stopped
438
remedien; want ik heb 'er diverse sien sterven, na datse 5 of 6 dagen door pijnen, en
koortsen waaren gemartelt, en die men niet gestild hadde door goede remedien. Ik
heb ook gesien, dat men door 't aderlaten, door bad-stoven en ander onnut ambaras,
swakke personen heeft doen beswijken, omniet te konnen uytstaan soo lange pijnen,
en tormenten.
IV.
Voor de strangurie of droppel-pis, koude pis en andere pijnen in 't water-maken, en
selfs voor de opstoppingen van 't water is onse Thee-water een remedie en een
preservatif boven alles, wat ik oyt daer toe gevonden hebbe. Selfs in die opstopping
van water, die yemand overkomt sonder pijn in de Nieren, en die ordinaris de dood
met sich sleept; dit machtige Diureticumbreekt er door, en doet water-losen de gene,
die anders moet sterven, gelijk ik, niet lang geleden, nog een man van jaren aan
soodanige verstopping door de quade methode van drie Doctoren soo wel, als door
nog eenige bykomende oorsaken, heb gesien sijn leven eyndigen op den seventienden
dag van dat hy niet als een of andermaal gewatert hadde. 't Is onse kostelijk
Thee-water, 't welk een soulaas is aan alle menschen; maar noch een grooter
preservatif, om niet te vallen in dese en so veel andere miserien.
439
by good remedies. I have also seen weak patients succumb through bleeding, stewing
in a hot bath and other useless fuss, because they could not stand such long pain and
torture.
IV.
For strangury when urine is passed painfully and in drops, cold urine and pains in
water-making, and even for obstruction of the water, our tea-water is a remedy and
a preservative beyond anything I have ever found. Even in cases of obstruction of
water without pains in the kidneys, which is generally fatal, this powerful diuretic
breaks through and causes the patient, who would otherwise be doomed to die, to
make water. Not long ago I saw an elderly man with such an obstruction come to his
end, owing to the wrong method of three doctors and to attendant circumstances, on
the seventeenth day after his trouble began, he having only made water once or twice
in all that time. It is our wonderful tea-water which is a solace to all people, and of
still greater value as a preservative for not falling into this and so much other misery.
440
Zestiende capittel.
Wat de Thee is, en hoe mense moet gebruyken.
Indien de Thee dan soo veel krachten heeft, wie sal niet begerig zyn de selve te
kennen en te drinken? en 't sijn dese twee poincten die my noch overig zijn, om te
verhandelen; hoe men te weten, de beste Thee sal kennen, en hoe, wanneer, hoe veel,
hoe dikwils, en met wat Water dat men Thee sal drinken, en of men yets, en wat dat
men 'er op behoort te gebruyken.
I. Wat de beste Thee is.
De Thee sijn sterk-gedroogde bladeren van seker Indiaansch boomtje, die men in
lode Vlessen wel bewaard voor de lucht, ons hier overbrengd. De bladeren sijn als
in een gerold en gedraayt; en sommige meynen, dat de beste Thee niet groot van
korlen, of alsoo opgerolde blaatjens wesen moet: maar dat kenteeken faillieert, en
ik heb seer excellente Thee wel gevonden, die geen kleyne korlen hadde; 't is evenwel
gemenelijk waar. De Thee is noyt goed, soose niet seer hard en droog is, soo dat
mense tusschen de vingeren tot pulver kan wryven, sonder te gevoelen een tayicheyt,
datse wijkt voor de drukkinge. Dit luystert soo naauw, dat de beste Thee bedorven
is, en sijn beste kragt verloren heeft, wanneer mense een uur 2 3 in een papier of
glas, of ongeslotene vies bewaard. De lucht en de vochtigheyt is een grote vyand van
dit kruyd, 't welk het week en slap maakt, en sijn fjnste deelen aanstonds doet
vervliegen. 't Is daarom dat alle liefhebbers de Thee bewaren in lode Vlessen, die
wel gesloten zijn, en waar in boven aan een stuk houtskool gelegen is, om in syn
poren de vochtigheyt te ontfangen, op dat de Thee droog blyve. Ja daar sijn 'er, die
daarom de Vlessen somtijds een uur of twee in de Son setten;
441
Chapter XVI.
What tea is and how it ought to be taken.
If then tea has so much power, who would not be eager to know and drink it. These
are the two points which I still have to discuss: how to know what the best tea is,
and how, when, how much of it, how often, with how much water one ought to drink
it and if one ought to take something after it.
I. What the best tea is.
Tea consists of the strongly dried leaves of an Indian tree which, put in lead bottles
to shut it off fromthe air, is brought over here. The leaves look as if they were twisted
and rolled up. Some people think that the best tea is not large of grain (or rather rolled
up leaves); but this criterium does not always hold good and I have found excellent
tea that was not small of grain; but as a rule it holds good. Tea ought to be very hard
and dry so that it can be rubbed to powder between the fngers, with no toughness
(or softness) to the feeling. This is so important that the best tea is spoilt if left two
or three hours in a paper bag or glass or open bottle. Air and dampness are great
enemies to this herb, making it soft and causing its best parts to evaporate at once.
Therefore all lovers of tea keep it in lead bottles which are kept well closed and in
the top part of which lies a piece of charcoal absorbing in its pores any dampness,
so that the tea remains dry. Some people therefore occasionally put the bottles an
hour or two in the sun; others always divide their store of tea in small bottles, which
are well-flled and which they do not open till they are ready to use the tea, because
if a big bottle is repeatedly
442
anderen die verdelen altijd haar provisie van Thee in kleyne Vlessen, die vol zijn,
en die sy niet openen, als wanneer sy gereet zijn, omse af te drinken, om dat, soo
men uyt een groote Vies, dikwils yets neemt, dat 't elkens de selve openende, men
aan de lucht occasie geeft, om de Thee te corrumperen. Wat aangaat de twee andere
opinien, die sijn my seer suspect, en ik inclineer om te geloven, datse valsch zyn. Ik
heb noyt een sekere proef konnen vinden, dat de Thee d'eene tijd meer kragt soude
hebben, als d'andere tijd, gelijk men 't selve van de caneel segt. Alle d'experientien,
die ik daar van heb konnen maken, zyn my te los, om het te geloven. Maar dat onse
Vrouwen op sekere tyden de Thee souden bederven, heeft meer schijn; men weet
wat kragt de exhalatien hebben, die uyt veele lichamen komen. Ik kan evenwel
getuygen, dat by experientie bevonden hebbe, dat soo dese opinie niet altijd, datse
sekerlijk dikwils valsch is. De Coleur van de corlen van de Thee moet uyt den
groen-blaaywen zyn, en de glans hebben van een kruyd, dat vers gedroogd is: hoese
meer na de rode coleur nadert, hoe de Thee minder deugt.
Na dese proef soo moet men ook sien, of 'er niet veel gruys by is, en dat de korlen
tot pulver zyn geworden, 't welk het begin van de corruptie is, om dat de unie van
de grote delen zynde gebroken, de fjnste vervliegen, niet als onnut, onaangenaam
en kragteloos kaf overblyvende. Maar na dit, soo moet de reuk de Thee examineren,
en hoe verscher reuk, hoe meer na ons versch gedroogd hooy gelijkende hoe de Thee
verscher en beter is. De smaak is de voorname kender van de Thee; aan de selve
moetse bitter, sterk, liefijk, penetrant, en als een weynig samentrekkende voorkomen.
In dit alles kan men nog bedrogen sijn, maar de Thee met water gedronken, soo kan
een yegelijk weten ofse goed is of niet, uyt de coleur die nog geel nog rood, maar
groen of witagtig wesen moet; uyt de reuk die hem versch, liefijk en aangenaam
moet in den neus komen; uyt de smaak, welke sterk en bitter sijn moet, indien men
't extract puur proeft; maar soo 't gemengt is met veel water (gelijk 't behoort) daar
van niet is fjn, subtiel, niet seer bitter en niet seer samentrekkende. Eyndelijk is 't
een goede Thee, die boven dit alles veel extract en veel kopjens uytlevert; maar dit
is wel een proftabele Thee, dog niet altijd de beste en de fjnste; ik heb Thee geproeft
seer wit, versch, fjn en schoon, die seer weynig uytleverde.
Dit is 't, 't geen ik desseyn hadde van de tekenen van goede
443
opened to take out some tea, the air may spoil the tea. As regards two other opinions
they seem suspect to me, and I am inclined to believe them wrong. I have never been
able to fnd it proved that tea has more power at one time than at another, as is also
said of cinnamon. All the experience I have had of this seems unconvincing to me.
But that our women at certain times may spoil tea seems more likely; it is well-known
what power exhalations have coming from many bodies. I can however testify that
this opinion, as experience has taught me, is, if not always, yet frequently wrong.
The colour of the grains of tea should always be greenish-blue and should have the
gloss of a newly dried herb; the more it approaches red the less valuable the tea is.
Further we ought to look if there is not much tea-dust and if the grains are not broken
up into powder, which is the beginning of corruption, because the union of the large
pieces has been broken up and the best parts having evaporated, nothing remaining
but worthless tasteless chaff. Then the tea has to be examined by smelling it, and the
more it smells of newly dried hay the fresher and better it is. The taste is the chief
connoisseur of tea; to this it ought to appear to be bitter, strong, delicious, penetrating
and somewhat astringent. In all this one may still be deceived, but tea drunk with
water will, at once, tell everybody whether it is good or bad, by its colour, which
should be neither yellow nor red, but greenish or whitish; by its smell which ought
to come fresh, sweet and pleasant to the nose, by its taste, which should be strong
and bitter if the extract is tasted by itself, but if it is mixed with much water, as it
ought to be, is delicious, subtle, not very bitter nor very astringent. Finally that tea
is good that produces much extract and many cups. This is, indeed, a proftable kind
of tea, but not always the choicest or the best. I have tasted very white, fresh, clean
and choice tea that produced very little extract.
This is what I intended to say on the way good tea can be recognised.
444
Thee te seggen; veel andere curiositeyten, die sommige van onse Liefhebbers in de
ydelheyt van haar gedagten, en in de corruptie van haar tong (soo 't geoorlooft is, de
waarheyt te seggen) daar in vinden, ga ik voor by; 't is my een goede Thee en voor
de smaak, en ('t geen dat het poinct is van een eerlijk man) voor de gesondheyt, de
welke de voorsz. qualiteyten heeft, of die daar of daar ontrent is, en ik kan met
waarheyt seggen, dat veel Thee, die soo aangenaam voor 't oog en tong niet is, egter
daarom geen minder kragten heeft voor 't lichaam en de gesondheyt. Maar hoe de
Thee ouder is, en minder bewaard voor de lucht, hoe se minder kragt heeft, om datse
berooft is van haar fjnste Sout, schoon 't kan gebeuren, datse nog smaak genoeg
heeft, om dat de grove delen dikwils genoeg zijn, om de tong te bedriegen, soo dat
somtijds een Thee-water coleur en smaak sal hebben, maar weynig kragt, gelijk ik
dikwils heb gevonden, dat een 40 of 50 kopjens van die verouderde, slechte en
krachtelose Thee gedronken hebbende, mijn lichaam niet was versterkt, mijn slaap
verhindert, of my yets goets gebeurt, daar andere Thee met 6 of 7 kopjens al tyd my
enige sensibele werking doet, en 't is die soort van slegte Thee die men na de manier
van d'Indianen veel eer behoort te gebruyken, om te verwen, als om te drinken. Een
yegelijk moet dan de regte keur doen, en sich bedienen van goede Thee sonder
nochtans die dertele visigeyt van d'eene Thee soo seer te verheffen, en d'ander te
verachten. Ik heb met plaisier meer dan eenmaal bedrogen die keurige tongen, en
haar een Thee, die sy op d'eene tyd seer veragt hadden, op een ander uur en dag doen
keuren voor den excellensten: soo dat de menschen, die soo gewoon zyn alles met
exces te doen, en meer te volgen haar humeur, als een klare reden, ook al te mets
omtrent de Thee wat capricieus zyn, insonderheyt de Juffers, en die gene, welke de
Thee verhandelen onder pretext van dienst, en van vriendschap den Koopman, en
dikwils den schraper en bedrieger spelende.
II. Van wat natuur, qualiteyt, en deelen de Thee is.
Onse geleerde Schryvers van de kruyden hebben een mode om als sy een kruyd
beschrijven, te ondersoeken syn geslagt, soort, plaats en tijd, waar, en wanneer 't
wast, alle sijne namen, sijn natuur, ge-
445
I pass by many other curiosities which (if it be allowed to tell the truth) some of our
tea-lovers, in the vanity of their thoughts and the corruption of their tongues fnd in
it. I consider that tea good (and this is the point of view of an honest man) which has
more or less, both as regards taste and health, the qualities before-mentioned, and I
can truly say that many kinds of tea, though not very pleasant to the eye and tongue,
have notwithstanding this no less power for the body and for health. But the older
tea is and the less shut off from the air, the less strength it has, having been robbed
of its subtlest salt, though it may still have preserved some taste, because the coarser
parts often suffce to deceive the tongue, so that, sometimes, tea-water has colour
and taste, but little strength, as I have often experienced when, after drinking forty
of ffty cups of that old, bad, powerless tea, my body was not strengthened, sleep not
prevented, nor had any good been done to my body, whereas other tea always has a
noticeable effect after six or seven cups; this Sort of bad tea had better, after the
manner of the Indians, be used to dye than to be drunk. So everybody ought to make
a good choice and be sure to get the right kind of tea, without being absurdly
overparticular, however, and lauding one kind of tea to the skies while despising
another. I have often enjoyed deceiving those particular tongues by making them
one day taste some tea and pronounce it very bad, and the next day call it the most
excellent they had ever tasted. So that we may conclude that those who do everything
with excess and rather follow their temper than clear reason are, also as regards tea,
somewhat capricious, especially the young ladies and those who deal in tea, and
who, under pretext of a service or of friendship, play the merchant and often the
grabber and the cheat.
II. On what are the nature, the quality and the parts of tea.
Our learned writers on plants, when deseribing a herb, have a way of examining its
genus, species, place and time of growth, all its names, its nature, appearance, roots,
leaves, blossoms, seeds, force and
446
daante, wortel, bladeren, bloeysel, saad, sijn werking, en soo veel andere schoone
dingen, waar mede men een boek vervuld, 't Myne sal niets van dat alles hebben,
omdat myn tijd te kostelijk is, omse soo onnut te besteden: al die schone wetenschap
doet weynig of geen profjt; 't is genoeg voor de thee-drinkers, dat de Chinesen, en
andere 't selve cultiveren, en in overvloed doen vervoeren tot ons, en andere natien;
laat ons dit kruyd ontfangen, en van 't selve drinkende, genieten de gesondheyt, die
't ons sal procureren, sonder dat wy van noden hebben meer kennisse, als die ik
ontdekt hebbe in dit Tractaat. Niemand behoeft te vresen, dat de Thee hem qualyk
sal bekomen, of soo veel goed niet doen, indien hy onkundig is, waar en wanneer
dit kruyd wast, hoe hoog dat het Thee-boomtje syn takken opschiet, hoe de fguur
van sijn bladen is, sijn bloem, en wat van die curiositeyten meer sijn. Ik sal alleen
nog daar by doen, dat men geen 't minste geloof moet geven, aan die personen, die
uyt ik weet niet wat voor een nyd, ons willen een kruyd aanwysen, 't welk soo goed
zy als de Thee, ja beter, om dat het in ons land wast; maar 't is soo verre daar van
daan, dat ons land soo een kruyd heeft, dat ter contrarie de gansche aardbodem geen
gewas heeft in smaak, reuk, coleur en kragten, gelijk met de Thee, en ik daag alhier
uyt alle de gene, die sulx meynen, datse ons iets aanwysen, het geen machtig is te
doen dat een eenig considerabele effect van de Thee, 't welk is de slaap te benemen
sonder schade van de gesondheyt. Nog Salie nog eenig hoofd-, of maag-kruyd, nog
den Myrtus Brabantica van den Heer Dr. PAULI, nog enig gewas heeft soo veel, en
sodanige kragten als de Thee, wiens sout soo subtiel en singulier is, dat ik niets heb
konnen vinden, 't welk van die natuur is. Soo men my vraagt, of de Thee heet, of
koud, droog, of vogtig is, en in welke graad, soo antwoord ik, dat dese vraag onnut
is, en geen andwoort waardich; om dat men geen kruyden afmeten moet met die
oude, en valsche maat van de 4 qualiteyten, en de 4 graden. De Thee verhit, nog
verkoud, verdroogt, nog bevogtigt, maar sy doet alle de kragten, die ik haar
toegeschreven hebbe, door een fjn subtiel zout, en een olie, die 'er in sijn, en die 't
warme water aanstonds ontfangt, en daar 't door geverwt word. De ene Thee heeft
meer sout als d'ander; sommige meer olie, en eenige die wel de slegste is, een weynig
astringerend suur; de witste Thee heeft het beste en fjnste sout, en ik heb daar van
diverse preuven gedaan, die 't hier de plaats niet is, alle te verhalen. Ik heb de Thee
447
so many other fne things with which books are flled. My book will contain nothing
of these, as my time is too precious to be used so vainly. All this beautiful science
brings little or no proft. It suffces for tea-drinkers that the Chinese and others
cultivate this herb and send it to us and to other nations in great abundance. Let us
receive this herb and, by drinking it, enjoy the health it procures us, without hankering
after more knowledge than I have imparted in this Treatise. No one need fear that
tea will not agree with him or do him less good, because he does not know when and
where this herb grows, how high the branches of the tea-tree become, what is the
shape of its leaves, fowers and whatever other curiosities there may be. I will only
add that no belief whatever should be attached to what those people say who, I do
not knowfromwhat envy, pretend to indicate a herb to us equally good as, nay better
than tea, because it grows in our own country. There is no question about it, however,
that our country has no such herb; on the contrary, the whole earth has no herb to
equal tea in taste, smell, colour and force, and I defy those who pretend it has to
indicate one to us that has the unique and considerable effect of tea, namely that of
banishing sleep without any harm to health. Neither sage, nor any other herb from
which drugs are prepared for the head or the stomach, nor the Myrtus Brabantica of
Dr. PAULI, nor any other plant has so much or similar power as tea, the salt of which
is so singular and subtle that I have been unable to fnd any of the same nature. If I
am asked if tea is hot, cold, dry, moist and if so to what degree, I answer that this
question is useless and not worthy to be answered, as no herbs should be measured
by that old and false measure of the four qualities and the four degrees. Tea neither
heats nor chills, neither dries nor moistens, but it has all the power I have ascribed
to it, through a subtle salt and an oil that it contains and which is immediately received
by the hot water which is dyed by it. Some kinds of tea contain more salt than others,
some more oil and some, and these are the worst, a little astringent acid. The whitest
tea has the best and subtlest salt, to prove which I have made many experiments,
which it is not the place to describe here. I have burned tea to ashes, have used it dry
without any addition and also distilled it wet with diverse liquids, wine, brandy etc.,
I have added it to tinctures and precipitations and have found a great many changes
which I shall clearly show in another Latin work
448
gebrant tot as, ik hebse droog sonder additie, en ook nat met diverse liqueren, Wijn,
Brandewijn, etc. gedestilleert, ik hebse nog in tincturen, en in praecipitatien gedaan,
en gevonden soo veel veranderingen, dat ik in een ander latijnsch werk (waartoe, en
niet voor 't gemeen dese dingen behoren) sal evident doen sien, dat de Thee by na
een puur Alcali volatile, een fjn suyver, subtiel en vluchtig sout is, 't welk
overvloedich sit in de kleyne pijpjens van de sterkgedroogde Thee-bladeren, en 't
geen, de selve door 't water geweykt, seer ligt sich laat smelten, en uyt sijn pijpjens
uytspoelen door de warme, en dunne deelen van het water, 't Is om dese rede, dat
sommig putwater, 't welk enig vitriol, koperrood in sich heeft, van de Thee aanstonds
bruyn, ja swart word, gelijk Thee-water gegoten op ijser in 't kort sich tot inkt maakt;
of indien men vitriol in water gesmolten vermengt met een weynig Thee-water, of
extract, soo sal 't aanstonds soo swart worden, als pure inkt; nu dewijl men geen inkt
kan maken, als uyt vitriol en alkaly, en dat Thee-water, en vitriol aanstonds inkt
maken, soo doet dat sien, dat de Thee een alcali heeft, maar een alcali seer fjn, en
subtiel, om dat de Thee in een opene lucht in weynig uren syn kragt verliest, en nog
meer, om dat se de selve geheel en al aanstonts overgeeft aan 't heete water, 't welk
niets soo licht na sich neemt als een alkali volatiel. Ik sou noch konnen seggen, dat
een Thee in Azyn geweekt, al zyn kracht verliest, omdat de zurigheyt erf-vyand van
't Alkali, als contrarie dood en uytblust de macht van 't Sout in de Thee, en dese actie
is wederom een bewys, dat de Thee sout heeft, om dat hy vernietigt word door 't
contrarie van dien, 't zuur. Maar dese en veel andere experimenten moet ik alhier
verswygen, omdat ik conscientie make vanse te leggen aan een ander oor, als dat
van onse Doctoren, of die daar toe haar studie dirigeren. De andere menschen moeten
sich contenteren met haar onkunde, en sich dienende van het gebruyk van dit kruyd,
fde implicita et constanti, met een blind en vast geloof vertrouwen, dat ik haar als
een eerlijk man de ware kragten van de Thee gesegt hebbe 't bewys daar van door
reden is boven haar begrip, en de ervarentheyt sal haar genoeg zyn, omte ondervinden,
dat ik de waarheyt gesegt hebbe.
III. Met welk water dat het best is Thee te drinken.
De Liefhebbers van Thee syn gepartageert op dit point; sommige houden 't put-water,
anderen 't regen-water voor 't beste. Maar als
449
(where such things belong which ought not to be put before the public); I shall then
prove that tea is an almost pure alkali volatile, a delicate, pure, subtle and volatile
salt present in abundant quantity in the thin tubes of the strongly dried tea-leaves,
which when soaked in water, easily melts and is rinsed out of the tubes by the hot,
vapoury parts of the water. This is the reason why some well-water containing vitriol
or copper sulphate, is immediately coloured brown, nay black by tea, likewise as
tea-water poured on iron, at once turns to ink; or if vitriol melted in water is mixed
with a little tea-water, it immediately becomes as black as ink. Seeing that ink can
only be made by vitriol and alkali and that vitriol and tea-water immediately produce
ink, it follows that tea contains an alkali, but a very subtle one, as tea exposed to the
open air loses its force in a few hours, and even more because it immediately yields
it to the hot water, which absorbs nothing so easily as a volatile alkali: I might still
add that tea, soaked in vinegar, loses all its strength, the acid, the greatest enemy of
an alkali, killing its opposite and annihilating the power of the salt in tea; this action
again proves that tea contains salt, because this is annihilated by its opposite, acid.
But about these and many other experiments I must be silent here, as I scruple to lay
thembefore the eyes of any one but our doctors, who make their study of these things.
The other people must be content, in their ignorance, to serve themselves of this herb
fde implicita et constanti, entrusting themselves with a blind and frm belief to what
I, as an honest man, have told of tea; the proof of this, attained by reason, is beyond
them and experience will show them that I have told the truth.
III. What kind of water had best be drunk in tea.
Tea-lovers are divided on this point. Some consider well-water, others rain-water
best. But, after both parties have been heard before
450
men beyde de partyen voor de Vierschaar van de reden gehoort heeft, soo is de
decisie, dat het put-water suyver synde, niet quaad is, hoewel de Thee altijd daar van
een weynig troubel siet, en noyt soo helder, als met regen-water; 't welk (soo 't maar
niet vuyl, onsuyver, stinkend of vergiftig is geworden van de bakken, daken of de
lucht) 't beste is, 't luchtigste, 't fjnste, 't substielste, 't warmste en 't gesondste voor
ons koud land, en menschen meest van een koud naturel.
IV. Of men 't water lang moet koken.
Dese Questie is seer generaal; en 't eene water is beter van smaak als 't niet lang
gekookt heeft; 't ander ter contrarie, word fjnder, na dat het een half uur of tot de
helft verkookt is. Soo men 't water niet en kookt of seer weynig, soo is 't swaar, raau
en quaad voor de maag en andere leden, makende winden en verstoptheden; men
moet dan een weynig, een quartier uurs, of daaromtrent sijn water koken; voor al
men moet 'er op letten, wanneer 't water beter is, en daar na sig regleren, met het min
of meer te doen koken. Insonderheyt zy een yegelijk bedagt, niet alleen dat goed
water hebbe; maar dat hy noyt 't laaste van sijn water drinke, 't welk altyd lymich,
swaar en zandich is.
V. D'Instrumenten, waar in men 't water kookt.
Dese zijn beter van aarde, als koper, en beter van suyver en geheel van tin, als van
koper vertint, of onvertint. Ik heb dikwils myn maag beswaard gevonden, ja tot
walgen en braken toe, sonder in lang te konnen uytvinden de ware oorsaak. Maar
eyndelijk heb ik sekerlijk ontdekt, dat 't koper, door 't spartelen van 't water, en door
desselfs, en die van 't vuur komende scherpe deeltjens, afgevylt, en met 't water
ingedronken, de regte oorsaak daar van is geweest in
451
the tribunal of reason, the decision is that well-water, being pure, is not bad, though
it always makes tea look a little cloudy and never so clear as when made with
rain-water, which, provided it has not become dirty, impure, fetid or poisonous from
the basins, the roofs or the air, is the best, the lightest, the subtlest, warmest and most
wholesome in oir cold country, and for people who, as a rule, have a cold nature.
IV. Whether water ought to be boiled long.
This is a very general question; some water tastes better when it has not boiled long,
other water, on the contrary, improves by being boiled for half an hour, or so much
that it is reduced to half its quantity. If water is boiled little or not at all, it is heavy,
raw and bad for the stomach and the other parts, forming wind and obstructions. So
water should be boiled for about a quarter of an hour, but the best plan is to allow
oneself to be guided by the quality of the water; the better it is the shorter it need be
boiled. Everybody ought to see to it that he has good water and never to drink his
cup to the lees, these always being slimy, heavy and sandy.
V. The utensils in which water is boiled.
These are better if earthen than made of copper, and better if made of unalloyed tin
than of copper coated with tin. I have often had a heavy stomach with nausea, even
vomiting without, for a long time, being able to fnd the real cause. But at last I
discovered that the copper fled off by the movement of the water and by sharp little
bits in the water and from the fre, and swallowed with the water, were the cause in
myself and others. That is why I prefer the
452
my, en anderen. Dat is de reden, dat men 't water prefereert, gekookt in aarde potten,
keulse kannen, en insonderheyt die welke men met bornwater ons overbrengt; dese
schoon gemaakt, en met water gevuld tot boven toe, doch ongestopt, aan 't vuur geset,
sonder dat het vuur haar voet rake (anders springense in stukken, gelijk ook gebeurt,
soo mense boven toe stopt, of dat mense aan 't vuur laat staan, na dat 't water meer
als half verkookt is) koken seer wel, en sijn soo gemakkelijk als by na iets te vinden
is; doch ik sal niet ondernemen, om hier in lang van te spreken; een jegelijk volge
daar in sijn oordeel, sijn humeur en sijn commoditeyt.
VI. Hoe men de Thee toebereyt.
Die dan sijn water wel gekookt heeft, kan sijn Thee drinken, soo 't hem belieft, en
dat hem niet manquere andere gereetschap, dat daar toe nodig is. Ik wil hier niet
beschrijven, 't geen mogelijk niet onbekend is, als aan weynig menschen. Onse Thee
heeft alrede in ons land zedert enige Jaren soo veel liefhebbers, dat men in de meeste
huysen van enig aansien, voor schande houd geen Thee te drinken. De vaniteyt en
de hovardye, die 't hert van meest alle de menschen tot berstens toe opblaast, heeft
een Mode gelijk in alle dingen, soo ook in Thee drinken, en gereetschap daar toe,
ingevoerd. Men wijkt geen Chinesen in kostelijkheyt van potten, kopjens, schoteltjes,
bakjens, tafels van lak, en paarlemoer, en wat dies meer is; onse werkmeesters hebben
ook haar kunst getoont, en nagebotst 't Porceleyn en aard-werk van China, en door
een wondere circulatie begind Holland Indiaansch te worden tot de kleding toe, en
gave God! selfs ook niet tot de religie toe, die indiense niet met woorden, sekerlijk
sy is met de praktyk van leven, by na geheel wederom Heydensch geworden. Maar
dit vervoert my: ik sal ten gevalle van d'onkundigen in passant haar seggen, dat om
met order, profjt, smaak en gesond-heyt Thee te drinken, men een weynig van de
selve doe in een trekpotje, ('t sy van tin, 't sy van rode aarde, 't sy van Delfs Porceleyn)
wel suyver eerst met een weynig heet water uytgespoelt, dan daar 't water op giete,
en 't potje aanstonds dekkende, 't selve een weynig
453
water tot be boiled in earthen pots, in a can of Cologne ware, especially in one of
those in which mineral water is sent to us; these, cleaned and flled, but not stopped,
placed near the fre without the fre reaching the bottom (else they burst into pieces,
which also happens when they are stopped at the top or left near the fre after the
water is more than half-way boiled down) boil very well and are most satisfactory.
I shall not go on speaking about this; let every one act as seems best to him and as
suits his temper and convenience.
VI. How tea is prepared.
Who has boiled his water well can drink his tea in the way he likes, and let him see
to it that he has all that is needed for this. I am not going to describe here what is
probably not unknown, except to a few people. During the last few years tea has, in
our country, already found so many devotees that in most houses of some standing
it is considered a shame not to drink it. Vanity and pride which blow up the hearts
of nearly all people, till they almost burst, has introduced a fashion in tea-drinking
and its implements, the same as in all other things. People here are not inferior to the
Chinese in the costliness of their pots, cups, saucers, basins, lacquer and
mother-of-pearl tables and so on. Our work-masters have also shown their art in
imitating the china and earthenware of that country, and by means of a strange
circulation. Holland is beginning to become Indian, even in dress, and may the Lord
prevent it from becoming so in religion, which, if not in words, has certainly in the
practical part of life, almost entirely become heathen again. But this carries me too
far. To please the ignorant I will say, in passing, that to drink tea with order, proft,
taste and health one has to put a little in a tea-pot (either of tin, red earth or Delf)
which has been cleaned by rinsing it out with a little hot water, then pour water on
and immediately put the lid on the pot; leave the pot a little while or put it in a bowl
of hot water to draw, till the water has colour and taste; then pour a
454
laten berusten, of in een kop met heet water, als in een digestie setten, tot dat 't water
coleur en smaak heeft; als dan giet men van dit extract, of van dese tinctuur, door de
pijp van 't potje, een weynig in een Porceleyn kopje, ofte so veel kopjens als 'er
drinkers sijn, en met suyver water vult mense op, tot by na aan de rand; een iegelijk
neemd een kopje, en sonder te vresen voor de hitte, of de brand, soo drinkt hy al
slorpende, met 2 of 3 maal te blasen, 't elkens een wynig van boven af, continuerende
tot dat het ledig is, en niets overig als een weynig grond-sap, 't welk men uytgiet, en
sijn kopje uytspoelende in een kom met schoon water, die in de ordre daar nevens
moet staan, soo set hy 't neder, op dat den Schenker 't wederom als voren opvulde.
Men moet ondertusschen in den trek-pot, 't elkens als men er uytgiet, wederom een
weynig water, 't welk heet en kokende moet sijn, daar in gieten, op dat de Thee sijn
kragt geve, en 't extract niet manquere, terwijl men drinkt, in dit alles volhardende
soo lang de Thee aan 't water smaak en coleur geve; doch men moet niet vergeten,
dat het water gedurig wel heet moet sijn (anders neemt het sout uyt de Thee niet na
sig) dat men een weynig tyds daar op moet laten, maar niet te lang, of anders soo
word de Thee geel, rood, ros en onaangenaam van coleur, en dikwijls vervliegt 't
fjnste van de selve. Dit is de simpele en regte preparatie, d'andere solemniteyten,
de pracht van 't gereetschap, en alle de ombragie van de dertelheyt, die men pleegt
in, en met het drinken van de Thee, laat ik aan degene, die tot koste van haar zaligheyt,
lust hebben, of liever uytsinnig genoeg zijn, om haar tijd in ydelheyt te verliesen. Ik
moet alleen niet verswygen sekere gemakkelijke inventie van een tinne Pot, gemaakt
alhier in 's-Gravenhage, by Mr. JAN DE HARTOG, Mr. Tinnegieter, een man die
gewoon is wat meer te doen, als hy van sijn Baas geleerd heeft. 't Is een Pot, waar
in men water eerst in een born-waters kanne gekookt, overgiet, en 't welk daar in met
een kleyne kole vuurs heet blyft; in 't midden van 't heet water is een trek potje, waar
in men Thee doet, en met 't openen van een kraantje, soo veel waters laat in lopen,
als nodig is, om te trekken; dit trekpotje is dan nog evenwel geheel als gedompelt in
't heete water, en dat is de oorsaak, dat de Thee eens so wel, en soo ras word
uytgetrokken; maar 't geen alles overtreft, is dat dese pot staat in een tinne schotel,
en pareert wel van alle zyden en heeft sijn kraantjens, om elk voor sig te tappen, soo
van 't extract als van 't heete water, soo veel als 't hem belieft; dit is een groot
455
little of this extract or tincture, through the spout or tube into a china cup, or in as
many cups as there are drinkers and fll themup with water to the brim; then everyone
takes a cup and without fearing the heat or scalding, he drinks the tea, blowing on it
two or three times, always carefully sipping off the top part and going on like this
till the cup is empty and only the grounds remain, which are emptied into a slop-basin
and the cup is rinsed out in a bowl of clean water which should stand beside it; than
he puts down the cup so that the one who pours out the tea can fll it again. Meanwhile
the tea-pot ought to be flled up with boiling water again every time some tea has
been poured out, so that the tea remains strong and there be still enough extract while
the tea-drinking proceeds. This is kept up as long as the tea gives colour and taste to
the water. It should not be forgotten that the water must remain hot (else it does not
absorb the salt of the tea), that it should be left on the leaves for a while, but not too
long, else the tea turns yellow, reddish or red, a very disagreeable colour, while the
subtlest part of it evaporates. This is the simple and right way of preparing tea; the
other solemnities, the beauty of the utensils and all the playfulness and frivolity that
attends tea-drinking I leave to those who, at the cost of their salvation, want to, or
are mad enough to lose their time in vanity. Yet I must not forget to mention a very
convenient invention, namely that of a tin pot, made here in the Hague by Mr. JAN
DE HARTOG, tinman, a man accustomed to do a little more than he learned from his
master. It is a pot into which the water, when it has been boiled in a mineral-water
can, is poured and then kept hot on a small chafng-dish. In the middle of the hot
water is a tea-pot into which tea is put; a tap is opened from which enough water is
allowed to run in to draw the tea. This tea-pot is, however, almost entirely immersed
in the hot water and this is why the tea draws twice as quickly and as well. But the
best part of it is that this pot stands in a tin dish, and looks nice on all sides and has
its taps from which everybody can draw for himself, both the extract and the hot
water, as much as he pleases. This is very convenient when the company is large,
for then no pourer is needed, who often gets very hot (as I have found to my cost)
so hot indeed that he is near to falling ill or dying of it. Whoever has this pot with
china cups and saucers and three or four mineral-water cans, has all the utensils
needed to drink tea with ease
456
gemak om Thee in een groot geselschap te drinken, en om niet te vermogen een
schenker, of hemte verhitten, en (gelijk ik ondervonden hebbe) tot siekte en stervens
toe. Die dese Pot heeft met de Porceleyne kopjens, en schoteltjens en 3 of 4 bornwater
kannen, die heeft al 't gereetschap, om met playsier en gemak thee te drinken sonder
de hitte van 't vuyr, of den arbeyd van het schenken te moeten lyden.
VII. Of 't goed is de Thee sterk te drinken; of dat se met veel water
gemengt moet zijn.
Niemand moet sich verwonderen, dat ik my dorf opposeren aan 't sentiment van de
Indianen, en die gene, die de gewoonte hebben, de Thee seer sterk, en bitter te drinken,
met weinig water, en dat tot 2 of 3, of maar 4 kopjens; die manier is seer quaad, en
nog reden, nog experientie, nog iets kan se favoriseeren, en regtmatich doen vinden.
Sy is op die wyse een drank seer onaangenaam, ten sy men de Candy-suyker daar
by voege, die soo quaad voor de maag, en 't bloed is als soet voor de tong; sy is ook
alsoo geen drank, en in plaats van dorst te lessen, soo sal se veel eer maken; sy is
alsoo te samen trekkende, te heet, en soo men veel drinkt, bequaam om te doen, so
veel quaad, als se anders goed doet. Dese quade gewoonte steunt ook ten delen op
de ydele vrede, die de menschen stellen voor veel Water, en waar van ik getragt
hebbe haar in 't 11 en 14 Cap. te ontlasten, om dat een Water noyt quaad doet, hoe
veel ook by na dat men 'er van drinkt, als wanneer 't onsuyver is, suur, sout, scherp
of te koud. Men moet dan 't extract van de Thee altijd met soo veel Water vermengen,
dat men even proeve de smaak van de Thee, sonder dat de bitterheyt ons tegen zy,
of dat men Suyker van noden heeft, om se te versoeten, die men nevens alle de
Confturen verbannen moet van de plaats, alwaar men Thee drinkt, meer om de
gesondheyt, als om de lekkernye. 't Is de slappe Thee, die soo gesond is, en waar van
men verstaan moet, al wat ik tot nog toe gesegt hebbe. 't Fijne Sout van de Thee heeft
dese voerder van noden, om te passeren door 't gansche Lichaam, en over al haar
operatie te doen sonder alteratie, en geweld, 't welk sy anders aan de tong, de keel,
de maag en 't bloed doet, soo
457
and pleasure, without the heat of the fre or the inconvenience of pouring out.
VII. Whether it is right to drink strong tea; or whether it ought to be
mixed with a lot of water.
No one need be astonished that I dare oppose the opinions of the Indians and of those
who are accustomed to drink their tea very strong and bitter, with little water, and
two or three or perhaps four cups of it. This custom is very bad and neither reason
nor experience nor anything else can favour it or approve of it. If taken in this way
it is a very unpleasant drink, unless some candy be added, which is as bad for the
stomach and the blood as it is sweet to the tongue. Nor, if taken like this, is it a
refreshment and instead of quenching thirst it will make thirsty. It is also astringent
and too hot and, if taken in great quantities, capable of doing as much harm as it
otherwise does good. This bad custom is partly supported by the unfounded fear that
people have of drinking much water, of which I have tried, in the 11th and 14th
Chapters to rid them, for water never does any harm, no matter howmuch one drinks
of it, unless it is dirty, sour, salt, sharp or too cold. So the extract of tea should always
be mixed with so much water that one only just tastes the tea without any disagreeable
bitterness so that sugar is needed to sweeten it; this and all fruit-preserves, should
be banished from the place where tea is drunk rather for health than to please the
tongue. It is weak tea that is wholesome and it should be understood that it is of this
I have spoken up to now. The subtle salt of tea needs this conductor to pass through
the whole body and do its work everywhere, without the disturbance or violence
from which the tongue, the throat, the stomach and the blood suffer, when it is drunk
strong and bitter. It is strong tea that should be blamed if tea has
458
men se soo sterk en bitter drinkt. 't Is de sterke Thee, waar aan men wijten moet, soo
oyt iemand de Thee is qualijk bekomen. Ik kan betuygen nevens veel andere personen,
dat hoeveel kopjens Thee slap geschonken, oyt genomen heb, noyt my iets quaads
daar van is overgekomen, daar ter contrarie 5 of 6 kopjens Thee sterk toe gemaakt,
dikwils ons eenige schade gedaan hebben.
VIII. Hoe veel Thee dat men op een tijd mag drinken.
Indien alle menschen een natuur hadden, soo vond ik geen swarigheit haar te raden,
dat se 50 of 100 of 200 kopjens agter een souden drinken; ik heb er menigmaal so
veel gedronken op een voor- of namiddach en niet alleen ik, maar veele personen
met my, waar van 'er nog niet een gestorven is, hebben 't selfde gedaan. Maar ik ben
niet van advijs, dat iemand sulx behoefd na te volgen; ik allegeer 't maar om te doen
sien door soo een grove, en tastelijke experientie (die confunderen en verstommen
sal de lasteraars, en vreesachtige menschen) dat in de Thee niet quaads is, dat men
geen reden heeft, sich soo bevreest te houden voor een kopje 10 of 20; sy is nog
Wijn, nog Bier, die (gelijk men segt) in 't hoofd loopt. 't Matig, en nodig, en 't minste
gebruyk bepaal ik in 8 of 10 kopjens tweemaal daags, insonderheit voor die gene,
die 't nog niet gewoon zyn, maar anders is 't dese drank, waar van den Pater
KIRCHERUS in syn Beschryving van China met waerheit gesegt heeft, dat dit de eenige
drank is Qui etsi centies una die sumatur, nunquam nocet. Dat is; Die hoe dikwijls
dat se op een dach ook genomen wort, noyt iemand schade doet. In mijn Lichaam is
dat altijd tot nog toe waar geweest. Veel anderen getuygen 't selve, en die gene, die
't contrarie seggen, spreken of uyt passie, of onverstand, niet onderscheidende, of 't
quaad, 't welk zy gevoelen na 't Thee drinken, van de Thee komd, of van 't geen sy
daar nevens, of te voren, of daar na gebruyckt hebben, of van de quade humeuren,
en indispositien, die in 't Lichaam waren. De wijl dan nog de Thee, nog 't water, nog
de warmte oyt eenige schade doen konnen, en dat de ervarentheyt in my, en anderen
betoont, dat hoe veel Thee wy drinken, sulx ons noyt qualijk bekomt, soo kan men
459
ever disagreed with anyone. I can testify, together with many other people, that no
matter how many cups of weak tea I ever drank, it never did me any harm, whereas
fve or six cups of strong tea have often upset us.
VIII. How much tea can be drunk at a time.
If all people were of the same nature, I should have no scruple to advise them to
drink ffty or a hundred or two hundred cups at a time; I have often drunk as many
in a fore- or afternoon and many people with me, of whom not a single one has died
yet. But I do not think that anyone need imitate this; I only allege it to show, by such
a defnite and tangible experience (which will confound and silence the slanderers
and timorous people), that there is no harm in tea, so that there is no reason to be so
afraid of drinking ten or twenty cups; it is not like wine or beer, which go to the head,
as the saying is. The moderate and necessary amount I prescribe is at least eight or
ten cups twice a day, especially for those who are not accustomed to it yet, but
otherwise I agree with father KIRCHERUS, who so truly says in his Description of
China, that this is the only beverage Qui etsi centies una die sumatur, nunquamnocet,
which means that, no matter how often a day it is taken, it never does anyone any
harm. In my body this has always proved true. Many others say the same and those
who say the opposite, either speak from passion or ignorance, not distinguishing
whether the evil effects they feel after drinking tea, are really due to the tea or to
what they took with it or before or after, or to the evil humours and indispositions
that were in the body. Seeing then that neither the tea, nor the water, nor the warmth
can ever do any harm and that it has been proved in me and others that, no matter
how much tea we drink, we never feel any bad consequences of it, it may be
concluded, without fear, that everybody may drink as much tea as he pleases, provided
he does not forget to regulate his sleep; for as one has to sleep and many people like
to
460
sonder vreese besluyten, dat een iegelijk soo veel Thee mag drinken, als 't hembelieft,
mits dat hy niet vergete sijn slaap te regleren; want om dat men slapen moet, en veel
menschen gaarn lang, en veel slapen, soo moet men om dese oorsaak niet al te veel
Thee drinken, insonderheit na de middach, tegens den avond, en kort voor de tijd
van slapen; hoewel 't aan luyden van affaires, aan de persoon en van studie, en
insonderheit aan de vrome (die de slaap verveeld, verlangende om te syn in de staat,
die God belooft aan haar in den Hemel, alwaar haar noyt de slaap sal overvallen)
seer goed is een goed gedeelte van den slaap af te trekken, immers soo veel als de
gesondheyt lyden kan. Die personen, die met de gal gequeld zijn, en wat heet van
bloed, moeten voor 't eerst soo veel niet, en voor al de Thee seer slap drinken; hoewel
de gewoonte van Thee drinken haar genesen sal van het galachtige temperament, ten
sy dat se het opstoken met 't vuur van wijn etc.
IX. Wat tijd van 't jaar, en van den dach dat het best is Thee te drinken.
Het antwoord op dese vraag dependeert van de voorgaande. So de Thee noyt schade
doet, hoe dikwils dat mense drinke, soo is 'er niet veel aan gelegen wat tijd van den
dach dat mense drinke. Ik geloov evenwel dat voor de meeste menschen den
morgenstond best sal syn; hoewel 't my en veel anderen noyt t'onpasse komt 't sy
vroeg, of laat; 's morgens verdryftse de onlusten in de leden, de pijn van 't hoofd, de
cruditeyt van de maag etc., die veel personen gevoelen, na dat se ontwaken; wat later
verwekt se den appetijt, of indien iemand door fatigues moede, of fauw geworden
is, soo versterkt se hem, en herstelt het bloed en d'Humeuren in order, die door den
arbeid, en de lugt getroubleert waren, door 't sweet en urine afdryvende 't quaad, dat
men dikwils van de lugt ontfangt, of d'alteratie, die een grote exercitie causeert, met
het bloed al te veel te schudden, en syn fjnste deelen te consumeren, de grove, en
scherpe humeuren, hier en daar berustende, te roeren etc. Die kort voor de maaltijd
Thee drinkt, sal syn honger seer opwekken, en dikwils gedwongen
461
sleep much and long, not too much tea should be drunk, especially in the afternoon
towards evening and shortly before going to sleep; though for business-men and
students and in particular for the pious (who, longing to be in the state which the
Lord has promised them in heaven, where sleep will never overcome them, are
annoyed by sleep) it is very desirable to diminish sleep a little, that is to say by as
much as health will permit. Those who are troubled by bile and are rather hot-blooded
should not take so much to start with, and be careful to drink it very weak, though
the tea-drinking habit will cure them of their bilious temperament, unless they egg
it on by wine etc..
IX. At what time of the year and of the day it is best to drink tea.
The answer to this question depends on what precedes. If tea never does any harm,
however often one drinks it, it does not matter at what time of the day it is drunk. I
believe, however, that for most people, the morning will be best; in the morning it
drives away the unpleasant feelings in the limbs, head-ache, crudity of the stomach
etc. which many people have after waking up; somewhat later it gives an appetite
or, if one has become tired or faint after great fatigue, it restores the blood and the
humours, which were troubled by hard work and air, driving away the evil by sweat
and urine. Great fatigue is often caused by the air or by the alteration due to much
exercise, which shakes the blood too much, consumes its subtlest parts, stirs up the
coarse, sharp humours which are in it here and there etc. If a person drinks tea shortly
before a meal, he will have his appetite roused, often to such an extent that he will
have to eat before the meal. In the afternoon it serves to digest the food, to drive it
out of the stomach and make a man bright and cheerful; but the later tea
462
zijn, om te eeten voor de maaltijd. Na middach isse goed, om de spijse te verteren,
omse uyt de maag te dryven, en de mensch wakker, vrolijk en lustlich te maken;
maar hoe later dat men Thee drinkt, hoe meer men de slaap vermindert. Een iegelijk
dan moet sich in de tijd regleren, na 't pas geevd, na 't met syn affaires over een komd,
en na de staat, waar in hy sich vind, om de Thee te drinken op die tyd, die bequaamst
is tot een effect, 't geen hem nodich is; hy kanse vroeg of laat, voor de middach, of
daar na gebruyken, na dat het syn gesondheit of ongesondheyt vereischt, sich versekert
houdende, dat het noyt quaad is wat uur, of stond, dat hy neme een drank, die noyt
iemand schade doet. De Jaargetijden, die grote veranderingen causeren in onse
Lichamen, insonderheit soo men geen sorge heeft, om sich daar tegens te wapenen,
syn evenwel geen oorsaak, dat men de Thee behoeft te laten, of syn gebruyk te
veranderen. Sy is in alle tyden van 't jaar goed, gelykse goed is in 't heete Land van
Indien, en in 't koude van Holland; 't sy dan Zomer of Winter, de Thee is noyt quaad,
maar altijd goed, en dienstich om in de Somer te verkoelen, en in de Winter te
verwarmen.
X. Of men brandewijn, of iets anders behoort na de Thee te gebruyken,
om 't water te losen, de maag te versterken etc..
De gewoonte van Indien, om Arak te drinken na de Thee, is weynig noodsakelijk;
maar ook niet seer te blameren, soo men maar de maat houd. De suyker, en de
Confturen, die veele nevens de Thee gebruyken, zyn meesten tijd soo schadelijk,
als de Thee goed is, ten sy dat men seer matig daar van eete; hoewel om dit alles van
stuk tot stuk te bepalen, na een ieders natuur, en lust, is een werk van een groter
uytgestrektheit, en 't is hier, dat ik my 't einde van dit Tractaat sette. Ik wensch dat
een ieder sich daar van met so veel succes bediene, als ik dessein gehad hebbe, om
te recommanderen de grote kragten van de Thee; waar van ik niet meer sal seggen
voor 't tegenwoordige, als dat ik pretendere, niets te hebben gesegt, als 't geen
waarachtich is, en uyt dage alle de gene, die my 't contrarie souden willen tonen,
463
is drunk the more it prevents sleep. So every one should choose his own time that
suits him best, so that the tea has the effect his body requires; he may take it when
his business allows himand according to the state in which he is, early or late, before-
or after-noon, as his health or ill-health demands, feeling assured that it never hurts,
no matter at what time it is taken. The seasons, though causing great changes in our
bodies, especially if no care is taken to be armed against them, yet need make no
change in the use or omission of tea. It is good for one in all seasons, in the heat of
the Indies and in the cold of Holland, in summer or in winter; in summer it is cooling,
in winter warming.
X. Whether brandy or any other thing ought to be taken after tea to make
water, strengthen the stomach etc.
It is not necessary, as the Indians do, to take arrack after tea, yet it is not bad either,
if not too much is taken. Sugar and fruit-preserves, which many people take with
their tea are, as a rule, as bad as tea is good, unless a very moderate use is made of
them, though to defne every detail of this according to everybody's nature and desire,
is a work of greater extension than has been planned here. I am now going to end
this Treatise. I hope that every one will avail himself of its contents with as much
success as I have in recommending the great forces of tea, of which I shall say no
more for the present, except that I pretend to have said nothing that is not true and
defy anyone to prove the contrary to me, though I have neither wish nor time to carry
on useless controversies of which the world, and in
464
hoewel ik nog lust, nog tyd hebbe, tot onnutte twistschriften, daar de wereld, en
speciaal ons Land maar al te vol van is. De Christelijke wijsheyt obligeert alle
menschen tot de Vrede, tot studie van de waarheit, en tot het gebruyk van al de
dingen, die tot onderhoud van een gezond, lang, en deugtsaam leven dienen. Ik ben
van oordeel, dat de Thee daar toe geen van de minste middelen is; ik heb se daarom
willen voorstellen, en ik ben versekert, dat die gene, die regulier van leven zijn, en
meer Thee, als Wijn, of Bier drinken de hope en d'apparentie hebben, om langer, en
gesonder te leven, als de personen, die sich tegens reden overgeven aan de debauches,
de disordres, 't hasart, en d'onredelijke lust, en gewoonte, en 't is dit point, 't welk ik
eerlang in een ander Tractaat uytvoeriglijk sal verhandelen, na dat ik sal ondervonden
hebben d'oordelen, die men op dit sal maken.
EYNDE.
465
particular our country, are too full as it is. Christian wisdom obliges all people to
keep the peace in order to study the truth and to use all those things that are necessary
for the maintenance of a healthy, long and virtuous life. I am of opinion that tea is
not among the least means to this; that is why I have proposed it and I feel sure that
those who lead well-regulated lives and drink more tea than wine or beer, may hope
and also have a chance to live longer and healthier lives than those who, against all
reason, abandon themselves to debauches, disorder, hazard, unreasonable desire and
habit; and this is a point I hope, before long, to deal with in another treatise at greater
length, after I have heard the opinions on this.
THE END.

Opscula Article by Ten Rhijn

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Opscula Article by Ten Rhijn

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Opuscula Selecta Neerlandicorum de arte

medica. Jaargang 1937

Als laatste uitgave van PISO's werk, verscheen in 1817 te Weenen:

The last edition of PISO's work appeared in Vienna in 1817:

You might also like