Ali Nesin

Okura Not: Hen uz bitmemis ve gozden gecirilmemis kitap notlardr.

Icinde yanlslar, eksiklikler, dikkatsizlikler, yanls ifadeler, kot u anlatmlar

olabilir.
anesin@nesinvak.org adresine yollanan her t url u d uzeltme ve yorum
s ukranla karslanacaktr.
Eksikler:
Composition factors
Inverse limit and Hom
BNden alstrmalar
Daha fazla Sylow alstrmalar
Symnnin Sylow p-gruplar
Serbest gruplar ve groups and relations
quaternion group, generalized quaternions
wreath products
HNN?
Nesin Yaynclk Ltd. Sti.
k unye. . .
Ali Nesin
Cebir I
Temel Grup Teorisi

Icindekiler

Onsoz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
Cebire Baslarken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
1 Grup Kavram 9
1.1

Uc Grup

Ornegi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
1.2 Grup Tanm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2 Z Grubu ve Tamsaylar 23
2.1 Znin Altgruplar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
2.2 Zde Bol unebilirlik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
2.3 Zde Asallk,

Indirgenemezlik vs. . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
2.4 Aritmetigin Temel Teoremi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
2.5 En K u c uk Ortak Kat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
3 Simetrik Grup Symn 33
3.1 Symnnin Elemanlarnn Yazlm . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
3.2 Symnde Bileske . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
3.3 Symnde Elemanlarn Tersleri ve Dereceleri . . . . . . . . . . . 41
3.4 Symnnin

Uretecleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43
3.5 Alt n Grubu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
3.6 Symnde Esleniklik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
3.7 Symnde Hangi Tipten Kac Eleman Var? . . . . . . . . . . . . 50
3.8 Symnde Eslenik Snf Says . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
4 Elemanlarn Kuvvetleri ve Dereceleri 57
4.1 Elemanlarn Kuvvetleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57
4.2 Elemanlarn Dereceleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62
5 Altgruplar 69
6 Geometri ve Gruplar 79
7

Uretecler 95
v
8 Altgrup

Otelemeleri 105
8.1 Altgruplarn

Otelemeleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
8.2 Bol um K umesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
9 Normal Altgrup ve Bol um Grubu 121
9.1 Normal Altgrup . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
9.2 Bol um Grubuna Hazrlk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
9.3 Bol um Grubu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
9.4 Znin Bol um Gruplar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
10 Homomorler 143
10.1 Homomor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
10.2 Otomor Grubu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
10.3

Izomork Gruplar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154
10.4 C ekirdek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
10.5 Z, Yeniden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
11 Bol um Grubu

Uzerine Daha Fazla 173
11.1 Bol um Gruplarnn Altgruplar . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
11.2 Bol um Gruplarnn Bol um Gruplar . . . . . . . . . . . . . . . . 178
12 Direkt ve Yardirekt C arpmlar 181
12.1

Iki Grubun Kartezyen C arpm . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
12.2 C ok Sayda Grubun Direkt Toplam . . . . . . . . . . . . . . . 184
12.3 Yardirekt C arpm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
13 Abel Gruplar 201
13.1 Serbest Abel Gruplar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
13.1.1 Znin Direkt Toplamlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
13.1.2 Taban . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 204
13.1.3 Serbest Abel Gruplar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205
13.1.4 Boyut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207
13.1.5 Sonuclar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208
13.1.6 Evrensel

Ozellik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
13.2 Sonlu Sayda

Uretecli Abel Gruplar (1) . . . . . . . . . . . . . 216
13.3 Burulmal Abel Gruplar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
13.4 Sonlu Sayda

Uretecli Abel Gruplar (2) . . . . . . . . . . . . . 221
13.5 Bol un ur Abel Gruplar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
13.5.1 Pr ufer p-Gruplar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
13.5.2 Bol un ur Abel Gruplarnn Snandrlmas . . . . . . . 229
13.6 Abel Gruplarnn Saf Altgruplar . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
14 Grup Etkisi 241
14.1 Tanm ve

Ornekler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
14.2 Kavramlar ve Temel Teoremler . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
15 Sfrkuvvetli ve C oz ul ur Gruplar 255
15.1 Kom utator Altgruplar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
15.2 Azalan Merkez Seriler, T urev Serileri . . . . . . . . . . . . . . 259
15.3 C oz ul ur Gruplar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 262
15.4 Artan Merkez Seri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
15.5 Sfrkuvvetli Gruplar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
16 Sylow Teoremleri 277
16.1 Sylow Teoremleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277
16.2 Sylow Teoremlerinin Sonuclar ve Uygulamalar . . . . . . . . . 281
Seminer Konular ve Ekler 287
A

Oklid D uzleminin Simetrileri 287
A.1

Izometriler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
A.1.1 Rnin

Izometrileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 288
A.1.2 R
2
nin

Izometrileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291
A.2 Dogrular Dogrulara Got uren Don us umler . . . . . . . . . . . . 293
B Kartezyen C arpm Serbest Abel Grubu Olmayabilir 303
C Hemen Hemen Her Sonlu C izge Asimetriktir 307
D Direkt ve Ters Limit 315
D.1

Ozdeslestirme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
D.2 Direkt Limit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 321
D.3 Direkt Limitin Evrensel

Ozelligi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 325
D.4 Cebirsel Yaplarda Direkt Limit . . . . . . . . . . . . . . . . . . 332
D.5 Ters Limit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336
D.6 Aralarndaki

Iliski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 336
E Serbest Gruplar

Uzerine 337
E.1 Altgruplarn

Uretecleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 337
E.2 Serbest Gruplarn Altgruplar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 339
E.3 Serbest T umleyen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343
E.4 Birkac Sonuc . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 347
F Zorn

Onsav 351
F.1 Problemler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
F.1.1

Imkansz Bir Problem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 351
F.1.2 C ok Kolay Bir Problem . . . . . . . . . . . . . . . . . . 353
F.1.3 Benzer Bir Problem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 355
F.1.4 Orta Zorlukta Bir Problem . . . . . . . . . . . . . . . . 356
F.1.5 C etin Bir Problem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 359
F.2 Zorn

Onsav ve Birkac Sonucu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360
F.2.1 Hazrlk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 360
F.2.2 Zorn

Onsav . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362
Kaynakca ve Okuma Listesi 367

Onsoz
Soyut cebir bir ogrenci icin matematigin hic kuskusuz en zor konusudur. Satr
satr okuyarak anlamak o kadar zor degildir (eger buna anlamak denirse), ne
de olsa mantgn snrlar icinde dolanyoruz, ama soyut cebirin oz umsenmesi
zordur. Bu zorlugu yenmenin yegane yolu zamana ve aklna g uvenip ylmadan
calsmaktr. Zamanla kavramlar oturacaktr.
C alsmaktan kastm: Bol ornek ve alstrma, harcanan kagda ve zamana
acmadan yazp silmek, teoremleri kendi basna kantlamaya calsmak ve bunu
tabii ki boyle olmal, baska t url u nasl m umk un ki diyene kadar tekrar tek-
rar yapmak, kendi orneklerini yaratmak, soyut kavramlarn somut resimlerini
cizmek, harcanan zamana acmadan geriye don up kitab tekrar tekrar okumak.
Bir iki ay calsmaya ara verip tekrar geri donmek de ise yarar; bezdiginizde,
umutsuzluga kapldgnzda boyle yapn, zaman ve bilincalt devreye girer ve
iki ay sonra kitaba geri dond ug un uzde her seyi cok daha rahat anlayabilirsiniz.

Ozellikle en basit orneklere ozellikle onem verin. Zor ornekler sanlann aksine
kafa karstrr.
Eger kitabn amacladg seviyede bir ogrenciyseniz, muhtemelen satr satr
okuyarak, sayfalar teker teker cevirerek anlamayacagnz anlar olacaktr. Bo-
l um u bitirdiginizde, hatta bazen bir iki bol um daha sonra, once okuduklarnz
cok daha iyi anlayacaksnz, o kadar ki ilk okuyusta neden anlamadgnza bile
sasracaksnz.

Ikinci bir onerim de, anlamadgnz bir seyle karslastgnzda, ondan daha
zor seyleri anlamaya calsmanz. Boylece daha zor seylerianlamasanz da daha
kolaylarn anlayacaksnz. Grup teorisi zaten yeterince soyut, dolaysyla zor
oldugundan, akademisyenler asagdan (ogrencilerden) ve yukardan (idareden)
gelen basklara direnemeyerek, dersleri ve kitaplar giderek daha fazla ko-
laylastryorlar. Boyle yaparak ogrencilerin snav basarmalarna yardmc olu-
yorlar belki ama konuyu anlamalarn imkansz hale getiriyorlar. Ben sahsen,
grup teoriyi faso so kitaplar bir yana atp en zor konular anlamaya calsarak
anladm.
En az dort ciltten olusacak olan bu soyut cebir serisi grup teoriyle baslyor.

Ikinci cilt halkalara ve cisimlere ayrlacak.

Uc unc u ciltte lineer cebir yapacagz,
yani mod uller ve vektor uzaylaryla ilgilenecegiz. Dord unc u ve besinci ciltlerde
2

Ons oz
ilk uc cilde sgmayan konular ele alrz.
Bol um ve altbol um baslklarna bakldgnda teoremlere degil, kavram-
lara onem verdigim gozlenecektir.

Ornegin cok yararl olan ve grup teorisi-
nin vazgecilmezi olan meshur Cauchy teoremini ornek ve alstrmalarda, do-
laysyla k uc uk puntoyla bulacaksnz. Buna tek istisna, ozel bir bol um ayrlms
olan ve kitabn son bol um unde yer alan Sylow teoremleridir.
Her ne kadar kitab birinci sayfasndan sonuncu sayfasna kadar satr satr
okunmas niyetiyle yazmssam da, bunun cogu zaman m umk un olmadgn bi-
liyorum. Zaten bu kitapta da bezdirici sayda ornek ve alstrma oldugundan,
kitab satr satr okumak pek akl kar degildir. Bir matematik kitab bir Dosto-
yevski roman okur gibi satr satr okunmaz. Sk sk gecmise referans koyarak,
bazen de kendimi tekrarlayarak, kitab atlaya zplaya okumaya karar veren
okura kolaylk saglamak istedim. Umarm tekrar eden bu referanslar akclg
bozmaz ve referanslara ihtiyac olmayan okuru fazla rahatsz etmez.

Ornekleri, alstrmalar ve ilk okunusta soyle bir baklmas gereken bo-

l umleri k uc uk puntolarla yazdm. Ama gerektiginde buralara geri don up daha
dikkatli bir okuma yapmak gerekecektir.

Ornek ve alstrmalarn her biri onem-
lidir; ornek olsun cuval dolsun diye konmamslardr. Baz ornek ve alstrmalar
ilk okunusta zor bulunabilir; geri don uld ug unde zorlugun kaybolacagn umu-
yorum.

Ilk okuyusta zamanszlktan ya da baska nedenden atladgnz bol um-
lere daha sonra geri don un, daha iyi anlayacaksnz ve iyi anlayacagnz birkac
kavram, kant ve teorem, daha baska bircok seyi cok daha rahatlkla anlamnz
saglayarak soyut cebirin kapsn aralayacaktr. (Ne kadar soylesem azdr!)
Dedigim gibi ornekler ve alstrmalar metnin bir parcasdr.

Icinde teorem
gecen ornekleri okumanz tavsiye ederim, en azndan bir goz atn ve bes
on dakika zaman gecirip neyin kantlandgn anlayn.

Ornek ve alstrmalar
arasndan bazlarna daha fazla zaman ayrn, ozellikle ilk ornek ve alstrmala-
ra, bunlar neredeyse hemen her zaman digerlerinden daha temel ve onemlidir;
dogal olarak.
Bazen daha sonra kantlayacagm teoremleri onceki bol umlerde ornek ola-
rak verdigim ya da alstrma olarak okura sordugum oldu. Ayn teoremin birkac
farkl kantn verdigim de oldu.
Kitab yazarken aklmda olan okur tipi, matematik lisans 2nci ya da
3 unc u snf ogrencileriydi. Bir de lisans ust u ogrencileri d us und um. (Dord un-
c u snf lisans ogrencileri icin bu kitap ya cok gec ya da cok erkendir!) Bir
donemlik bir ders kitab olarak d us und um. (Ama bu, kitap bir donemde oz um-
senecektir anlamna gelmez!) Atlanacak bol um olmamal, ancak atlanacak ve
gerektiginde geri don ulecek ornek ve alstrma bol bol olmal. Bol um 13teki
Altbol um 13.5 ve sonras ilk iki u c (!) okumada atlanabilir. Lisans ust u ogren-
cileri ise, ekler dahil, kitab basndan sonuna satr satr okumal.
Ama her durumda yetismekte olan genc matematikci kitab iki u c kez
bastan asag, baz bol umleri daha fazla kez okumal.
Kitabn sonuna, ogrencilerin birbirlerine seminer olarak sunabilecekleri,
boylece grup teoriyi daha iyi ogrenebilecekleri bazlar kolay, bazlar daha
zor birka c ek bol um koydum. Ek bol umler illa kolaydan zora dogru sralan-
mamslardr. Bunlardan biri dsnda hicbiri ana metinde kullanlmayacaktr.
Ama mutlaka hepsinin metinde bir onemi olacaktr. Ekleri bilen bir ogrenci
hic kuskusuz konuyu daha iyi kavrayacaktr. Metinde kullanlacak olan ek,
Zorn

Onsavyla ilgili olan ektir. Zorn

Onsavna da sadece Bol um 13 un son-
larna dogru, Altbol um 13.3ten sonra esasl bicimde ihtiya c duyulacaktr ve
kitabn sonuna kadar da Zorn

Onsav kullanlarak kantlanms sonuclar kul-
lanlmayacaktr.

Ote yandan, sonlu eleman tarafndan uretilmis gruplarla il-
gilenen, dolaysyla Zorn

Onsavna ihtiyac olmayan ogrencinin bu bol umleri
Zorn

Onsavna taklmadan kolaylkla okuyabilmesi icin gereken uyarlar yap-
tm.
Son olarak sunu soyleyeyim ki snfta ogrencilerin karssnda ders vermekle
kitap yazmak arasnda daglar kadar fark var. Hicbir dersimde hicbir kitab
takip edemem.

Onceden ogrencilere soz vermis olsam bile. Kendi yazdgm
kitaplar da dahil buna. Ders vermek baska t url u bir ozg url uk tanyor insana.
Verecegim soyut cebir derslerinde halkalara ve mod ullere daha hzl bir giris
yapardm. En azndan bu olgun yaslarmda. Kitapta bu m umk un olmuyor ne
yazk ki.
Tesekk ur. Bircok yazy L
A
T
E
Xe don ust uren C igdem Sahine, bana her t ur-
l u calsma imkan yaratan ve teknik konularda yardmc olan asistanm Asl
Can Korkmaza, ortak yazdgmz baz yazlar kitaba ek olarak aldgm og-
rencilerim Halime

Omr uuzun ve Sey T urkelliye tesekk ur u borc bilirim ama
yeterli gormem.
Ali Nesin / NMK, xx xxx 2013
Cebire Baslarken
Matematigin, en azndan tarihin ilk donemindeki ve belki de nihai amac,
icinde yasadgmz evreni anlamaktr. Gozle gor ulen evren de b uy uk olc ude
geometriyle anlaslr.

Oklid geometrisi onemlidir, olmazsa olmaz, ama t um
geometriyi anlamaya yeterli degildir.

Oklid geometrisinden otesini anlamak
icin analiz gerekir.
Analiz ise mesafelerle, yani saylarla yaplr. Saylarda da toplama, ckarma,
carpma, bolme gibi islemler vardr.

Iste cebirin baslangc bu islemlerdir. Cebir
saylarla baslar, ama saylarla bitmez.
Cebirin varolus nedeni geometriye yardmc olmaktr. Geometri problem-
lerini fazla d us unmeden, otomatige baglanarak, yani bir algoritma kullanarak
cozmeyi amaclar cebir. Gercekten de saylarla yaplan islemlerin cogu zaman
pek anlaml olduklar soylenemez.

Ornegin iki sayy carparken ya da bir sayy
bir baska sayya bolerken kendimizi alskanlklarmza brakrz, yaptgmzn
bir anlam olup olmadgn, yazdklarmzn hangi gercekle ort ust ug un u pek
d us unmeyiz. T umevarmla kant yapldgnda da cogu zaman otomatige bagla-
np kant yaparz. Zaten t umevarmla kanta baslamadan once neyi kantlamak
istedigimizi, yani dogru onermeyi onceden bilmemiz gerekir, ki bu da ancak
cebirin matematigin oz un u teskil etmedigine dair bir delil olabilir. Cebirin nes-
neleri olan polinomlar ve matrislerle calsrken de anlam pesinden kosmayz.
Geometri daha anlamldr, geometri sezgilerimize seslenir c unk u; oysa cebir an-
lamszdr, algoritmiktir, hesap kitap, kalem kagt isidir. Bu y uzden geometrik
kavramlar resmetmek cebirsel kavramlar resmetmekten daha kolaydr. Ge-
ometri kitaplarnda bol bol sekil, sema, resim vardr, ama cebir kitaplarnda
bunlardan pek eser yoktur.
Cebiri bu algoritmik oz unden kurtarmak tamamen imkansz degildir, bunu
yapmak icin cebirle geometriyi yanyana gormek lazm. Cebirle geometri ara-
snda bir secim yaparken geometriyi yeglemek lazm. Bu kitapta elimizden
geldigince iste bunu yapmaya calsacagz. Ama bu hemen olmayacak, biraz
zaman gerekecek.
Asina oldugumuz say yaplar dsnda bircok cebirsel yap vardr.

Ornek
verelim: (Z, +, ), (Q, +, ), (R, +, ) gibi halka ad verilen yaplar mate-
matikte b uy uk ol c ude sfat gorevini gor urler. Okurun muhtemelen daha once
5
6 0. Cebire Baslarken
gord ug u (Z/nZ, +, ) mod uler say yaplar da halkadrlar.
(Q, +, ) ve (R, +, ) halkalarna ozel bir ad verilir, bunlara cisim denir,
c unk u bu halkalarda 0 dsnda her elemann carpmsal bir tersi vardr; ama
mesela (Z, +, ) halkas cisim degildir. Eger p bir asalsa, (Z/pZ, +, ) yaps
da bir cisimdir. Cisimler ozel halkalardr.
R
2
, R
3
gibi birka c boyutlu uzaylar geometrinin temel nesneleridir. Bunlara
vektor uzay denir.
Z
2
ve Z
3
yaplar vektor uzay degildirler ama matematikte onemlidirler.
Bunlara mod ul ad verilir. Mod ulleri matematigin nesneleri olarak alglaya-
biliriz.
Mod uller ve vektor uzaylar nesnedirler, halkalar ve cisimler ise sfat.
Baz yaplar hem mod ul hem de halkadrlar. Bunlara cebir ad verilir.

Ornegin matrisler bir cebir olustururlar. Yani ayn anda hem nesne hem de
sfat olabilirler.
Mod uller, vektor uzaylar, halkalar, cisimler ve cebirler dsnda cebirde cok
onemli bir yap daha vardr: Gruplar.
Gruplar soyut cebirin, ele avuca sgan, hesaba kitaba gelen, insan kars-
snda caresiz brakmayan olabilecek en yaln ve en dogal yaplardr. Bu soyle-
diklerime anlam kazandrmak icin soyle bir ornek vereyim: Diyelim elimizde
bir X k umesi var. Bu k ume hakknda ne soyleyebiliriz? Ne soyleyebiliriz ki?
Sadece bir k ume hakknda ne soylenebilir ki? Soylenecek fazla bir sey yok, en
azndan cebirsel anlamda. Bu k ume uzerine bir de
f : X X X
fonksiyonu verilmis olsun. Simdi bu k ume ve fonksiyon uzerine ne soyleyebili-
riz? Gene soylenecek fazla bir sey bulamayz. Ama diyelim bu fonksiyon, her
x, y, z X icin
f(x, f(y, z)) = f(f(z, x), y)
gibi bir esitligi saglyor. Konu biraz daha ilginclesti. Bir de ayrca mesela
f(f(x, y), f(y, z)) = f(x, z)
gibi bir esitlik saglanyorsa, soyleyecek cok daha fazla seyimiz olabilir.
Yukardaki ornek yapayd ve sanrm pek ilginc degildi. Gruplar ise cok
daha dogal, uygulamada yararl ve ilginc yaplardr. Matematigin en temel
kavramlarndan biridir. Her yerde karsmza ckarlar.
Her ne kadar gruplarn ele avuca sgan, hesaba kitaba gelen, insan karssn-
da caresiz brakmayan olabilecek en yaln ve en dogal yaplar oldugunu soyle-
diysek de, bundan gruplarn anlaslmas cok kolay yaplar oldugu sanlmasn.
Tam tersine, grup teori oldukca zor bir konudur. Cebirin diger onemli kavram-
lar olan halka, cisim, mod ul, vektor uzay, cebir gibi yaplardan daha soyut
ve daha zordur.
7
Mod ulleri ve vektor uzaylarn yer y uz undeki toz parcacklar k umesine,
halka ve cisimleri de bu toz parcacklarn niteleyen sfat k umelerine (ornegin
say k umelerine) benzetirsek, gruplar da bu tozlar hareket ettiren r uzgar lan
gibi kuvvet k umelerine benzetmek lazm.
Kuvveti gozle gormek daha zor oldugu icin, grup teori daha soyuttur.

Ornegin bir k urenin resmi cizilebilir, fotograf cekilebilir ama bir grup icin
ayn seyi yapamayz.
Bu toz ve kuvvet benzetmesini ciddiye alrsak, pedagojik olarak cebir ca-
lsmaya mod ullerden ve vektor uzaylarndan, o da olmad sfat gorevini goren
halkalardan baslamak lazm. Cebir yazarlar tarafndan pek ragbet gormese
de ve teknik olarak m umk un olmasa da bunun cok yanls bir baks acs
oldugunu sanmyorum. Ksa bir grup teoriye giristen sonra halkalara ve ci-
simlere, ardndan mod ullere ve vektor uzaylarna yonelecegiz. Grup teoriyi de
olabildigince etkiledigi nesnelerle birlikte gorecegiz.
Okuyacagnz cebir notlar herhangi bir cebir altyaps gerektirmeyecek
bicimde yazlmaya calslmstr. Ama bu demek degildir ki matematige yeni
baslayanlar icin yazlmslardr; sanrm notlardan maksimm yarar icin belli
bir matematiksel olgunluk gerektiriyor.

Ote yandan yazlan hemen anlama-
yan okur panige kaplmadan devam etsin, cok b uy uk bir olaslkla daha sonra
birkac sayfa once soyleneni cok daha iyi anlayacaktr ve hatta neden daha once
anlamadgna sasracaktr. En azndan boyle olacagn umuyorum.

Icimden basar ve kolaylklar dilemek geciyor ama ne yazk ki her ikisi

birden ayn anda m umk un olmuyor.
1. Grup Kavram
1.1

Uc Grup

Ornegi

Uc ornekle grup kavramna giris yapalm. Matematiksel tanm daha sonra

verecegiz.
Notlar ve

Ornekler
1.1. Tamsaylar k umesi Zyi ve Z uzerine tanmlanan toplama islemini ele alalm, yani (Z, +)
yapsn ele alalm. Her seyden once toplama Z k umesi uzerine (ikili) bir islemdir, yani
iki tamsaynn toplam gene bir tamsaydr. Z k umesi uzerine tanmlanms bu toplama
isleminin su ozellikleri vardr.
Toplama islemi birlesme ozelli gini saglar, yani her x, y, z Z icin
x + (y +z) = (x +y) +z
olur. Bunun dsnda, Zde toplama islemi icin bir etkisiz eleman vardr: 0; yani her
x X i cin
x + 0 = 0 +x = x
olur. Bir u c unc u ozellik daha vardr: Her x Z i cin oyle bir y Z vardr ki
x +y = y +x = 0
olur. Bu ynin x oldugunu bilmeyen yoktur.

Iste grup denen sey, bir k ume (ornekte Z)
ve bu k ume uzerinde yukardaki uc ozelli gi saglayan (ikili) bir islemdir (ornekte toplama).
Tam matematiksel tanm orneklerden sonra gelecek.
Bu ornekte, islemi degistirmeden Z k umesi yerine Q ya da R k umesini de alabilirdik,
u c ozellik gene saglanrd. Hatta cift saylar k umesi 2Zyi ya da daha genel olarak bir
n saysnn katlarndan olusan nZ k umesini de alabilirdik. Burada n, 0 dahil, herhangi
bir gercel say olabilir, mesela
1
2
Z k umesi ve toplama islemi yukardaki u c ozelli gi saglar.
Ama Z yerine Nyi alsaydk u c unc u ozellik dogru olmazd.
Z yerine Z\{3, 3} alsaydk toplama altnda bir grup elde etmezdik, c unk u her ne kadar
u c ozellik dogruysa da, bu k ume uzerinde toplama her zaman tanml degildir, ornegin
1 ile 2 bu k umededir ama toplamlar olan 3 bu k umede degildir. 9 ve 6nn toplam da
bu k umede degildir. Yani toplama Z\{3, 3} k umesi uzerinde bir islem degildir. Z\{0}
k umesi de toplama altnda kapal degildir.
1.2. Bu sefer R

olarak gosterece gimiz 0dan farkl gercel saylar k umesini alacagz: R

=
R\{0}. Ama islemimiz carpma olacak. Yani (R

, ) yapsn ele alacagz. Birlesme ozelli gi

gene gecerli:
x (y z) = (x y) z.
10 1. Grup Kavram
Etkisiz eleman gene var: 1; yani her x R

icin
x 1 = 1 x = x
olur. Ayrca her x R

icin oyle bir y R

vardr ki
x y = y x = 1
olur. Bu y elbette 1/x saysdr.
Bu ornekte R

yerine Q

= Q\ {0}, R
>0
= (0, ) ya da Q
>0
= R
>0
Q k umelerinden
birini de alabilirdik, uc ozellik gene saglanrd. Ama R

yerine Z\{0} k umesini alsaydk

uc unc u ozellik dogru olmazd, mesela 2 saysnn carpmsal tersi olan 1/2 bu k umede
de gildir.

Ote yandan {1, 1} k umesi carpma islemi icin yukardaki u c ozelli gi de saglar.
Tek elemanl {1} k umesi de carpma altnda kapaldr ve u c ozelli gi saglar. Su ornek de
ilgin c: Eger a R

ve A = {a
n
: n Z} ise, (A, ) yapsnn yukardaki u c ozelli gi vardr.
E ger a, b R

ve A = {a
n
b
m
: n, m Z} ise, (A, ) yapsnn da yukardaki u c ozelli gi
vardr. Bir de su orne ge bakalm:
B = {
n
q : n Z, q Q

}.
Bu son k ume de carpma islemi altnda kapaldr ve yukardaki u c ozelli gi de saglar.
1.3. Yukardaki ornekler degismeli grup ornekleridir, yani her x, y icin, birinci ornekte x +
y = y + x, ikinci ornekte x y = y x olur. Degismeli gruba daha ziyade abel grubu
denir. Bu ornekteki grup abel grubu olmayacak.
Dikkat ederseniz yukardaki iki ornekte bir k ume ve bu k ume uzerine bir islem (birinci
ornekte toplama, ikinci ornekte carpma) aldk. Nitekim bir grup olmas icin bir k ume
ve bu k ume uzerine tanml (ikili) bir islem olmaldr. Bu son ornegimizde herhangi
bir X k umesi alacagz ve uzerine islem tanmlayaca gmz k ume Xin eslesmeleri (ya da
bijeksiyonlar), yani Xten Xe giden birebir ve orten fonksiyonlar k umesi olacak. Grup
teoride eslesme ya da bijeksiyon yerine perm utasyon sozc u g u kullanlr, biz de oyle
yapaca gz. Xin perm utasyonlar k umesi SymX olarak yazlr:
SymX = {f : X X : f birebir ve orten}.

Islem olarak fonksiyonlarn bileskesini alacagz. Bileske kavramn anmsatalm. Eger

f : X Y ve g : Y Z birer fonksiyonsa, ksaca gof diye okunan g f : X Z
fonksiyonu, her x X i cin
(g f)(x) = g(f(x))
olarak tanmlanr. Birebir ve orten fonksiyonlarn bileskesi de birebir ve ortendir, do-
laysyla eger f, g SymX ise g f ve f g fonksiyonlar da SymX k umesindedir.

Ilk iki ornekte altn cizdi gimiz u c ozelli gi teker teker kontrol edelim. Birlesme ozelli gi
sadece perm utasyonlar icin degil, bileskesi alnabilen t um fonksiyonlar icin gecerlidir:
E ger f : X Y , g : Y Z, h : Z T ise,
h (g f) = (h g) f
olur. Bu onemli esitli gi kantlayalm. Her iki fonksiyonun da tanm k umesi X, deger
k umesi T. Bakalm iki fonksiyon da ayn elemanda ayn degeri alyor mu? x X,
rastgele bir eleman olsun. Bileskenin tanmn kullanarak hesaplayalm:
(h (g f))(x) = h((g f)(x)) = h(g(f(x)))
ve
((h g) f)(x) = (h g)(f(x)) = h(g(f(x)))
1.1.

Uc Grup

Orne gi 11
olur. Boylece birinci ozelli gin (birlesme ozelli ginin) sagland gn gostermis olduk.

Ikinci
ozellik, etkisiz elemann varl gn soyl uyor. SymXte etkisiz eleman var m?

Ozdeslik
fonksiyonu ya da birim fonksiyon Id
X
: X X, sadece eslesmelerin degil, t um uygun
fonksiyonlar icin bileske isleminin etkisiz elemandr ve elbette SymXin bir elemandr.
Unutanlar icin anmsatalm, Id
X
fonksiyonu, her x X icin
Id
X
(x) = x
olarak tanmlanmstr. Elbette her f : X Y fonksiyonu icin
f Id
X
= f ve Id
Y
f = f
olur. Bu ozellik de sagland. Sonuncu ozelli ge gelelim. f SymX olsun. Acaba
f g = g f = Id
X
esitli gini saglayan bir g SymX var m? Var, c unk u f birebir ve orten oldugundan, fnin
bir ters fonksiyonu vardr. Bunu da unutanlar icin anmsatalm: Eger f : X Y bir
eslemeyse, o zaman f
1
: Y X fonksiyonu, her y Y icin
f
1
(y) = x f(x) = y
onermesi dogru olacak bicimde tanmlanmstr, yani f fonksiyonu ay bye got ur uyorsa,
f
1
fonksiyonu fnin yapt gn bozarak byi tekrar aya geri getirir. f
1
fonksiyonu da
bir eslemedir ve
f f
1
= Id
Y
ve f
1
f = Id
X
olur. Demek ki eger f SymX ise f
1
fonksiyonu da SymXtedir ve
f f
1
= f
1
f = Id
X
olur.

Onemsedi gimiz u c unc u ozellik de sagland.
Eger |X| > 2 ise bileske islemi SymX uzerine degismeli degildir.

Orne gin X = {1, 2, 3}
olsun ve f, g SymX perm utasyonlar s oyle tanmlansnlar:
f(1) = 2, f(2) = 1, f(3) = 3
ve
g(1) = 1, g(2) = 3, g(3) = 2.
O zaman
(g f)(1) = g(f(1)) = g(2) = 1
ve
(f g)(1) = f(g(1)) = f(1) = 2
olur. gf ve fg perm utasyonlar 1de farkl deger aldklarndan birbirine esit degildirler.
Sonuc olarak SymX k umesi bileske islemiyle birlikte bir grup olur. C ok cok onemli bir
gruptur. Hakknda cok daha fazla konusaca gz.
Eger X = {1, 2, . . . , n} ise SymX yerine Symn yazlr. Bol um 3te sadece bunlar konu
edecegiz.

Ornekleri daha sonra cogaltmak uzere, grubun tanmna gelelim.

12 1. Grup Kavram
1.2 Grup Tanm
K ume ve

Islem. Bir grubun olusmas icin her seyden once bir k ume ge-
rekir. K umeye G diyelim, grubun Gsi. Bir grup sadece bir k ume degildir
yoksa grup yerine k ume derdik. Bir grup bir G k umesinden ve GG kartez-
yen carpmndan Gye giden bir fonksiyondan olusur. Bu fonksiyona fonksi-
yondan ziyade islem, bazen de ikili islem denir. Ayrca eger (x, y) GG
ise, fonksiyonun bu ikiliyi gonderdigi Gnin elemann (x, y) olarak degil, xy
olarak yazalm. Yukardaki orneklerde x y islemi srasyla x +y, x y ve x y
idi.

Islemde unutulmamas gereken nokta, islemin sonucunun gene G k ume-
sinde olma zorunlulugudur.

Ornegin (x, y) x y kural N uzerine bir islem
tanmlamaz, c unk u x ve y birer dogal sayysa x y her zaman bir dogal say
degildir; ote yandan ayn kural bize Z k umesi uzerine bir islem tanmlar. Bir
baska ornek: (x, y) x/y kural R uzerine bir islem tanmlamaz, c unk u y = 0
ise x/y anlamszdr; ote yandan ayn kural bize R \ {0} k umesi uzerine bir
islem tanmlar.
G
x y
x*y
Bir grubun olusmas icin bir k ume ve bu k ume uzerine tanmlanms bir
islem gerekir dedik, ama bir grubun olusmas icin bunlar yeterli degildir, ayrca
k umenin ve islemin asagda G1, G2, G3 olarak listeleyecegimiz uc ozelligi
saglamas gerekir.
G1. Birlesme

Ozelligi. Bir grubun olusmas icin saglanmas gereken birinci
ozellik, birlesme ozelligidir. Yani her x, y, z G icin
x (y z) = (x y) z
olmal. Bu cok onemli bir ozelliktir. Bir islemde bu ya da en azndan buna
benzer bir ozellik yoksa durum umutsuz demektir, islemi erismesi uzak bir
kenara kaldrabilirsiniz! En azndan
x (x x) = (x x) x
esitligi dogru olmal ki, hangi srayla carpacagmza (yani islem yapacagmza)
dair kuskuya d usmeden xi kendisiyle uc defa carpabilelim ve x
3
diye bir ele-
mandan sozedebilelim.
Birlesme ozelligi sayesinde elli tane eleman, belirlenmis sray bozmamak
kaydyla istedigimiz gibi carpabiliriz; ornegin,
((x y) z) t, (x (y z)) t, (x y) (z t), x ((y z) t), x (y (z t))
1.2. Grup Tanm 13
carpmlarnn hepsi esittir; dolaysyla bu carpmlar
x y z t
olarak parantezsiz yazabiliriz.

Uc ve dort eleman icin dogru olan bu ozel-
lik her sayda elemann carpm icin de dogrudur. (Bunun kantlanmas gere-
kir, ama Bourbaki dsnda herhangi bir kitapta bu bariz ve skc onermenin
kantlandgn gormedim; g uzelim geleneklere uyarak biz de kantlamayacagz.)
Ama elemanlarn carpm srasn her zaman degistiremeyebiliriz, c unk u xy
her zaman y x olmak zorunda degildir. Bu ozelligin saglandg gruplara
degismeli grup ya da abel grubu denir. Abel gruplar, en basit gruplar ol-
duklarndan, bunlarn grup teorisinde ozel bir yeri vardr.
Sonlu sayda elemann carpmnn tanmlandgn da gozlemleyelim. Son-
suz sayda eleman carpmak (ya da toplamak) icin yaknsaklk gibi analize
ozg u kavramlar gerekir.
G2. Etkisiz Elemann Varlg. Bir grubun olusmas icin isleminin bir-
lesme ozelligi dsnda bir de ayrca etkisiz eleman olmaldr, yani Gnin oyle
bir e eleman olmaldr ki, her x G icin
e x = x e = x
esitligi saglansn. (Dikkat: her x icin oyle bir e vardr ki... demedik, oyle bir
e var ki her x icin... dedik.) Bu ozelligi saglayan bir elemana etkisiz eleman
denir. Aslnda her x G icin e x = x esitligini saglayan elemana soldan
etkisiz eleman, her x G icin x e = x esitligini saglayan elemana sagdan
etkisiz eleman denir. Ama soldan ve sagdan etkisiz elemanlar - eger varlarsa
- esittirler:

Onsav 1.1. , G uzerine ikili bir islemse ve bu islemin sagdan ve soldan

etkisiz elemanlar varsa, bu elemanlar esittirler.
Kant: e soldan, f de sagdan etkisiz eleman olsun. Her x G icin e x = x
oldugundan (bunu x = f ozeline uygulayarak)
e f = f
esitligini elde ederiz. Her x G icin xf = x oldugundan (bunu x = e ozeline
uygulayarak)
e f = e
esitligini elde ederiz. Demek ki
f = e f = e.

Istedigimiz kantlanmstr.
Demek ki bir grupta tek bir etkisiz eleman vardr.
14 1. Grup Kavram
G3. Elemanlarn Tersi. Bir grupta, grubun her x eleman icin
x y = y x = e
esitligini saglayan bir y eleman olmaldr. Buradaki e, G2de varlg soylenen
grubun yegane etkisiz elemandr. Verilmis bir x icin bu ozelligi saglayan bir
y vardr ama her x icin baska bir y olabilir (ve nitekim oyle de olur.)

Once
verilmis bir x icin bu ozelligi saglayan ynin biricik oldugunu kantlayalm.

Onsav 1.2. Birlesme ozelligini saglayan ve etkisiz eleman e olan bir (G, )
yapsnda (enin biricik oldugunu bir onceki onsavdan biliyoruz) eger z x =
x y = e ise z = y olur.
Kant: Kantmz tek bir satrdan olusacak:
y = e y = (z x) y = z (x y) = z e = z.
Kantmz bitmistir.
Madem ki bir grupta, verilmis bir x icin, xy = yx = e esitligini saglayan
bir ve bir tane y var, bu y elemanna ozel bir ad verelim: yye xin ( islemine
gore) tersi ad verilir ve bu eleman
x
1
olarak yazlr. Yukardaki onsava gore bir grupta her x eleman icin
y = x
1
x y = e y x = e
olur. Bunun sonucu olarak, eger y, xin tersiyse, xin de ynin tersi oldugu
anlaslr; nitekim yukardaki esdeger kosullardan son ikisi x ve yye gore birbi-
rinin simetrigidir. Yani xin tersinin tersi xtir:
(x
1
)
1
= x.
e e = e oldugundan, e
1
= e olur. Ama e kendi kendisinin tersi olan
yegane eleman olmayabilir; ornegin R

grubunda 1 eleman da kendisinin

tersidir, ya da SymX grubunda Xin iki elemann degistiren ama diger hicbir
eleman degistirmeyen esleme kendi kendisinin tersidir.
Kolayca gosterilebilecegi uzere bir grupta x y elemannn tersi y
1
x
1
elemandr ve (x y = y x olmadkca) x
1
y
1
degildir.
Bir grupta sadelestirme yaplabilir, yani xa = xb ise y = z olur. Nitekim,
esitligin her iki tarafn da x
1
ile carparsak a = b esitligini buluruz. Bu kant
daha formel olarak yazalm:
a = ea = (x
1
x) a = x
1
(xa) = x
1
(xb) = (x
1
x) b = eb = b.
1.2. Grup Tanm 15
Ve elbette a x = b x ise a = b olur, kant ayndr. Ama dikkat x a = b x
ise a ve b esit olmak zorunda degildirler.
Bir grupta a x b = c denkleminin bir ve bir tane coz um u vardr: x =
a
1
c b
1
. Ama x a x = b esitliginin coz um u olmayabilir.
Grubun tanmn bicimsel olarak yazalm.
Tanm. Bir grup, bir G k umesi ve bu G k umesi uzerine asagdaki G1, G2, G3
ozelliklerini saglayan bir : GG G ikili isleminden olusur.
G1. Her x, y, z G icin x (y z) = (x y) z.
G2.

Oyle bir e G vardr ki, her x G icin xe = ex = x olur. (Bu ozelligi
olan e eleman zorunlu olarak biriciktir.)
G3. e, bir onceki ozelligi saglayan yegane eleman olsun. Her x G icin oyle
bir y G vardr ki x y = y x = e esitlikleri saglanr. (Verilmis her x G
icin, bu ozelligi saglayan y eleman zorunlu olarak biriciktir ve x
1
olarak
yazlr.)
Demek ki bir grup, yukardaki G1, G2, G3 ozelliklerini saglayan bir G
k umesinden ve bu k ume uzerine tanmlanms bir isleminden olusur; yani bir
grup bir (G, ) ikilisidir. Ama cogu zaman islemin ne oldugu ya cok barizdir ya
da iselem onemli degildir ve bu durumda (G, ) grubundan degil G grubundan
sozedilir.

Ornegin R, Q ya da Z grubundan sozedildiginde islemin toplama
oldugu soylenmeden varsaylr. R

, Q

, R
>0
, Q
>0
gruplar aksi soylenmedik ce
carpma altnda bir gruptur. SymX ise sasmaz bir bicimde bileske altnda bir
gruptur.
x y elemanna x ve ynin carpm denir (ama islem toplama bile ola-
bilir!)
Notlar ve

Ornekler
1.4.

Ilk 3 orne gimiz say ve fonksiyon k umelerinden olusuyordu. Bu ornekte bir X k ume-
sinin altk umelerini eleman olarak kabul eden (X) k umesine bakacagz. Bu k umeyi
bir gruba don ust urece giz.

Once islemi tanmlayalm, bir gruba ulasmann baska yolu
yok.

Islemimiz simetrik fark islemi olarak adlandrlan islemi olacak. Bu islemi
tanmlayalm: A, B (X) icin, AB s oyle tanmlanmstr:
AB = (A B) \ (A B).
Simetrik fark s oyle de tanmlayabilirdik:
AB = (A\ B) (B \ A).

Iki tanmn esde ger oldugunun kantn okura brakyorum. Su ozellikler dogrudur:
G1. Her A, B, C (X) icin A(BC) = (AB)C. Bu, hemen baknca dogrulugu
anlaslacak esitliklerden degil, biraz ugrasmak gerekiyor. Ama bundan sonraki esitlikler
bariz.
G2. Her A (X) icin A = A = A olur. Demek ki , simetrik fark isleminin
etkisiz eleman.
G3. Her A (X) icin AA = olur. Demek ki her elemann tersi var ve bu ters
elemann kendisi. Bir baska deyisle her A icin A
1
= A.
16 1. Grup Kavram
Demek ki ((X), ) bir gruptur. Ayrca bir abel grubudur, yani her A, B (X) icin
AB = BA olur.
1.5. X tercihan sonsuz bir k ume olsun ve Xin sonlu altk umelerinden olusan
<
(X) k ume-
sine bakalm. Eger A ve B bu k umedelerse, AB de elbette bu k umededir. Demek ki
,
<
(X) k umesi uzerine bir islemdir. G1 elbette saglanyor. Bosk ume sonlu bir k ume
oldu gundan
<
(X) k umesinin bir elemandr, dolaysyla G2 de saglanyor. Yukardaki
ornekte de gord ug um uz uzere bir A
<
(X) elemannn islemi icin tersi gene
kendisi oldugundan, G3 ozelligi de saglanyor. Demek ki (
<
(X), ) bir gruptur. Bu
t ur durumlarda
<
(X) grubunun (bir onceki ornekte tanmlanan) (X) grubunun bir
altgrubu oldugu soylenir. Ama altgruplar cok onemli bir kavram oldugu icin bu kavram
apayr ve upuzun bir yazda ele alacagz.
1.6. G = {x
2
+y
2
: x, y Q} \ {0} olsun.
(x
2
+y
2
)(z
2
+t
2
) = (xz +yt)
2
+ (xt yz)
2
esitli ginden Gnin carpma altnda kapal oldugu belli.
1
x
2
+y
2
=
_
x
x
2
+y
2
_
2
+
_
y
x
2
+y
2
_
2
esitli ginden, eger q G ise 1/q G oldugu belli. Tabii ki 1 G. Dolaysyla G carpma
islemi altnda bir gruptur.
Vwerdi gimiz bu u c orne gin oldukca egzotik oldugunu soyleyebiliriz. Gruplarn en ol-
madk yerlerde karsmza ckabileceklerini gostermek icin verilmislerdir. Asa gda ve (ge-
nel olarak) bu kitapta cok daha klasik grup ornekleri verece giz.
1.7. (Kartezyen C arpm 1.) G ve H iki grup olsun. G ve H farkl k umeler ve islemleri de
farkl olabilir ama biz gene de Gnin ve Hnin islemlerini ayn simgeyle, ile gosterelim.
GH kartezyen carpm k umesi,
(g
1
, h
1
) (g
2
, h
2
) = (g
1
g
2
, h
1
h
2
)
form ul uyle tanmlanan islemle dogal olarak bir grup olur. G1in basit kant:
((g
1
, h
1
) (g
2
, h
2
)) (g
3
, h
3
) = (g
1
g
2
, h
1
h
2
) (g
3
, h
3
)
= ((g
1
g
2
) g
3
, (h
1
h
2
) h
3
)
= (g
1
(g
2
g
3
), h
1
(h
2
h
3
))
= (g
1
, h
1
) (g
2
g
3
, h
2
h
3
)
= (g
1
, h
1
) ((g
2
, h
2
) (g
3
, h
3
)).
Di ger iki ozelli gin de kant kolay: Eger e
G
ve e
H
srasyla G ve H gruplarnn etkisiz
elemanysa,
(e
G
, e
H
)
eleman G H grubunun etkisiz elemandr. Ayrca, eger (g, h) G H ise, kolayca
kontrol edilebilecegi uzere
(g, h)
1
= (g
1
, h
1
)
olur.
GH grubuna G ve H gruplarnn kartezyen carpm ad verilir. Eger G ve H abel
gruplarysa, GH grubu da bir abel grubudur.

Iki grubun kartezyen carpm gibi, sonlu sayda grubun da kartezyen carpm alnabilir.
Sonraki orneklerde sonsuz sayda grubun kartezyen carpmn almay gorece giz.
Bu kitapta sk sk karslasaca gz,

1
(g, h) = g ve
2
(g, h) = h
1.2. Grup Tanm 17
form ulleriyle tanmlanms

1
: GH G ve
2
: GH H
fonksiyonlarna dogal izd us um fonksiyonlar ad verilir. Kolayca kontrol edilebilecegi
uzere,

i
((g, h)(g
1
, h
1
)) =
i
(g, h)
i
(g
1
, h
1
)
olur.
1.8. (Kartezyen C arpm 2.) I herhangi bir k ume ve G bir grup olsun. Fonk(I, G), Idan
Gye giden foksiyonlar k umesi olsun. Gyi grup yapan islemi olarak yazalm. Gnin
etkisiz eleman da e olsun. Simdi Fonk(I, G) uzerinde bir islem tanmlayalm. Bu islem
de genellikle olarak yazlr. Eger f, g Fonk(I, G) ise f g : I G fonksiyonu s oyle
tanmlanr: Her i I icin,
(f g)(i) = f(i) g(i).
f g fonksiyonuna f ve g fonksiyonlarnn noktasal carpm ad verilir. Fonk(I, G)
bu islem altnda bir grup olur. G1 ozelli ginin kantn okura brakyoruz; nitekim G bu
ozelli gi saglad gndan Fonk(I, G) de saglar. Inn her noktasnda e de gerini alan sabit e
fonksiyonu Fonk(I, G) grubunun etkisiz elemandr. Ve son olarak eger f Fonk(I, G)
ise, her i I icin
f
1
(i) = f(i)
1
kuralyla tanmlanan fonksiyon fnin tersidir; nitekim, her i I icin,
(f f
1
)(i) = f(i) f
1
(i) = f(i) f(i)
1
= e
olur, yani f f
1
fonksiyonu sabit e degerini alan fonksiyondur; benzer sekilde f
1
f
fonksiyonunun sabit e fonksiyonu oldugu gosterilebilir.
Bu grup genelde Fonk(I, G) olarak degil de

I
G ya da G
I
ya da
I
G olarak yazlr ve
G grubunun kendisiyle I defa kartezyen carpm olarak adlandrlr. Ve bir fonksiyon
aldg degerler tarafndan belirlendiginden, f Fonk(I, G) = G
I
fonksiyonu
f = (f(i))
i
olarak yazabilir ve bu yazlm tercih edilir. Hatta co gu zaman f(i) yerine f
i
yazlr:
f = (f
i
)
i
.
Bu yazlmla fonksiyonlarn carpm,
(f
i
)
i
(g
i
)
i
= (f
i
g
i
)
i
seklini alr.
Eger I sonluysa, diyelim 3 eleman varsa, GGG yazlm tercih edilebilir ve elemanlar
(g
1
, g
2
, g
3
) olarak yazlabilir. Eger Inn n tane eleman varsa G
n
ya da GG G
yazlr. n = 2 oldugunda bir onceki orne gin G = H durumuna cok benzer bir ornek elde
ettigimize dikkat edin
1
.
G
I
grubunun abel olmas icin Gnin abel olmas yeter ve gerek kosuldur. Ayrca, bir X
k umesinin kardinalitesini |X| olarak gosterirsek,

G
I

= |G|
|I|
esitli gi gecerlidir.
1.9. (Kartezyen C arpm 3.) I bir k ume ve (G
i
)
iI
bir grup ailesi olsun. Her G
i
grubunun
islemini ayn simgeyle, ile gosterelim.

I
G
i
=
_
f : I

iI
G
i
: her i I i cin f(i) G
i
_
1

Ileride bu benzerligi izomor olarak adlandracagz ve gruplarn izomork olduklarn

soyleyecegiz.
18 1. Grup Kavram
olsun. f

I
G
i
icin f(i) yerine f
i
yazalm ve f elemann (ya da fonksiyonunu) (f
i
)
i
olarak gosterelim. Simdi

I
G
i
k umesinde
(f
i
)
i
(g
i
)
i
= (f
i
g
i
)
i
tanmn yapalm. Bu islemle

I
G
i
k umesi bir grup olur. Bunun kant kolaydr ve
okura braklmstr.

I
G
i
grubuna (G
i
)
i
grup ailesinin kartezyen carpm ad verilir.
Kartezyen carpmn abel olmas icin yeter ve gerek kosul her G
i
grubunun abel olmasdr.
E ger her G
i
grubu G grubuna esitse, bir onceki orne gi buluruz.
E ger I sonluysa, mesela I = {1, 2, . . . , n ise

I
G
i
yerine su yazlmlar da kullanlr:
G
1
. . . G
n
=
n

i=1
G
i
.
Bu kitapta sk sk karslasaca gz,

i
((g
i
)
i
) = g
i
form ul uyle tanmlanms

i
:

I
G
i
G
i
fonksiyonlarna dogal izd us um fonksiyonlar ad verilir. Bu fonksiyonlar elbette or-
tendir ve kolayca kontrol edilebilecegi uzere,

i
((g
i
)
i
(h
i
)
i
) =
i
((g
i
)
i
)
i
((h
i
)
i
)
olur.
1.10. (Direkt Toplam, Yan C arpm ya da Kstlanms C arpm.) Yukarda, bir (G
i
)
iI
grup ailesi icin

I
G
i
k umesini bir fonksiyon k umesi olarak tanmladk: (G
i
)
iI
k umesi-
nin bir g eleman Idan

iI
G
i
k umesine giden ve her i I i cin g
i
= g(i) G
i
ozelli gini
sa glayan bir fonksiyondu.
Supp g = {i I : her i I icin g
i
= e
i
}
olsun. (K ume parantezi icindeki e
i
, G
i
grubunun etkisiz elemandr.) Supp g k umesine
gnin kaidesi ad verilir. Simdi su k umeye bakalm:

iI
G
i
=
_
f

I
G
i
: Supp f sonlu
_
.
Bu k umenin carpma altnda kapal oldugunu,

I
G
i
grubunun etkisiz elemann icer-
di gini ve icerdi gi her elemann tersini de icerdi gini kantlamak zor degil. Dolaysyla

iI
G
i
k umesi

I
G
i
grubunda tanmlanan islemle birlikte bir grup olur. Bu gruba
kstlanms carpm, yan carpm ya da direkt toplam ad verilir. Biz, birinci ya da
sonuncu terimi tercih edecegiz. Direkt toplam bazen

iI
G
i
olarak yazlr.
E ger I sonluysa,

iI
G
i
ile

iI
G
i
arasnda bir fark yoktur. Eger I = {1, 2, . . . , n}
ise

I
G
i
yerine
G
1
. . . G
n
yazlm da kullanlr.
1.11. E ger bir onceki ornekte her i I i cin G
i
= G alrsak, o zaman direkt toplam
I
G ya
da

I
G ya da G
(I)
olarak gosterilir. Biz daha sade oldugundan sonuncu yazlm tercih
edece giz.
1.2. Grup Tanm 19
1.12. Her grup matematiksel bir yap orne gidir. Bu kitaplarda ileride cok daha baska matema-
tiksel yap ornekleri gorece giz. M herhangi bir matematiksel yap olsun. M bir cizge, bir
topolojik uzay, bir metrik uzay, bir grup, bir halka, bir cisim, bir mod ul, bir vekt or uzay,
bir cebir ya da yazarn ya da okurun adn duymadg, varl gn bilmedigi matematiksel
bir yap olabilir. Her matematiksel yapnn otomorleri bir bicimde tanmlanr. Otomor-
si tanmlanmams matematiksel yap nerdeyse d us un ulemez. Otomorler, Mden Mye
giden ve baz ozellikleri olan fonksiyonlardr. Otomor kavram yapya gore degisir ama
otomor kavram istisnasz her zaman, otomorler k umesi Aut M bileske altnda grup
olacak bicimde tanmlanr. Dolaysyla otomorler her zaman eslesmedirler ve
a.

Iki otomornin bileskesi otomor,
b.

Ozdeslik fonksiyonu Id
M
otomor,
c. Bir otomornin tersi de otomor
olacak bicimde tanmlanrlar.
1.13. Analizden biraz grup orne gi verelim. Rden Rye giden fonksiyonlar (toplama altnda)
bir grup olustururlar. Rden Rye giden s urekli fonksiyonlar (gene toplama altnda) bir
grup olustururlar. Rden Rye giden t urevlenebilir ya da integrallenebilir fonksiyonlar
bir grup olustururlar. Asa gdaki fonksiyon k umeleri de toplama islemi altnda bir grup
olustururlar:
{f : R R : lim
x5
f(x) = 0}, {f : R R : lim
x3
f(x) = 0},
{f : R R : lim
x
f(x) = 0}, {f : R R : f

(5) = 0},
{f : R R :

1
0
f(x) dx = 0}, {f : R R :

1
0
f(x) dx Z}.
1.14. Analizden biraz daha grup ornegi verelim. Bir (a, b) R
2
eleman icin
(x, y) (x +a, y +b)
kuralyla tanmlanms R
2
nin don us umlerine bakalm. (Bunlara oteleme ad verilir.) Bu
don us um u
(a,b)
olarak gosterelim.
T = {
(a,b)
: (a, b) R
2
}
olsun. T, bileske islemi altnda bir gruptur. Nitekim,
(1)
(a,b)

(c,d)
=
(a+c,b+d)
olur,
(0,0)
etkisiz elemandr ve

1
(a,b)
=
(a,b)
olur. (1)den dolay bu grupla R
2
grubu arasnda pek bir fark yoktur.
Bir r R

eleman icin R
2
nin
(a, b) (ra, rb)
kuralyla tanmlanms
r
d on us umlerine bakalm. Bu t ur don us umlerin k umesi M olsun.
(Bu t ur don us umlere homoteti denir.) M, fonksiyonlarn bileskesi altnda bir gruptur.
Nitekim,
(2)
r

s
=
rs
olur,
1
etkisiz elemandr ve

1
r
=
r
1
olur. (2)den dolay bu grupla R

grubu arasnda pek bir fark yoktur.

Bir acs icin, R
2
d uzlemini O(0, 0) noktas etrafnda derece dond urelim. Bu don-
d ur uy u

olarak gosterelim. Bu t ur don us umlerin k umesi R olsun. R, fonksiyonlarn

bileskesi altnda bir gruptur. Nitekim,
(3)

=
+
20 1. Grup Kavram
olur,
0
etkisiz elemandr ve

=
2
olur. Bu arada
2
=
0
= Id esitli gini farkedelim.
1.15. Daha sonra matematiksel olarak tanmlayaca gmz ama okurun lise yllarndan bilmesi
gereken mod ulo n saylar k umesi toplama altnda bir grup olusturur.
Bundan boyle, (Z, +) ve (SymX, ) orneklerinde oldugu gibi somut bir
gruptan sozedilmiyorsa, sozkonusu olan rastgele bir grupsa, dolaysyla islemi
belirtilmemisse, yerine ve xy yerine x y, hatta hic noktasz xy yazacagz.
Ayrca e yerine 1 yazacagz. Tabii bu 1, 1 dogal says olmayabilir. Bu yazda
kantladgmz
y = x
1
x y = e y x = e
esdegerlikleri bir defa daha bu dilde yazalm, onemliler c unk u:
y = x
1
xy = 1 yx = 1.
Bundan boyle b ut un kitap boyunca, aksi soylenmedik ce G bir grup olacak.
Alstrmalar
1.16. Q[

2] = {a+b

2 : a, b Q} olsun. Q[

2] k umesinin toplama islemi altnda, Q[

2]\{0}
k umesinin carpma islemi altnda birer grup oldugunu gosterin. (

Ikincisi birincisi kadar

kolay olmayabilir.)
1.17. G bir grup, X bir k ume olsun. f : G X herhangi bir esleme olsun. x, y X i cin
xy = f(f
1
(x)f
1
(y)) tanmn yapalm. (X, ) ikilisinin bir grup oldugunu kantlayn.
Her a, b G i cin f(ab) = f(a) f(b) esitli gi kantlayn.
1.18. G ve H iki grup olsun. f : G H fonksiyonu her x, y G icin f(xy) = f(x)f(y)
esitli gini saglasn. f(e
G
) = e
H
esitli gini ve her x G icin f(x
1
) = f(x)
1
esitli gini
kantlayn. (Buradaki e
G
ve e
H
, srasyla G ve H gruplarnn etkisiz elemanlardr.)
1.19. G ve H iki grup olsun. f : G H fonksiyonu her x, y G icin f(xy) = f(x)f(y)
esitli gini saglasn. Ayrca f birebir ve orten olsun. f
1
: H G fonksiyonunun her
u, v H icin f
1
(uv) = f
1
(u)f
1
(v) esitligini saglad gn kantlayn.
1.20. G sonlu bir abel grubu olsun. Gnin derecesi 2 olmayan elemanlarnn carpmnn 1
oldu gunu gosterin. Gnin elemanlarnn karelerinin carpmnn 1 oldugunu gosterin.
1.21. c G olsun. Eger x G i cin xc = cx esitli gi dogruysa xin cyi merkezledigi ya da c
ile xin birbiriyle degistigi soylenir.
C
G
(c) = {x G : xc = cx}
olsun. Sunlar kantlayn:
a. Gnin etkisiz eleman C
G
(c)dedir.
b. Eger x, y C
G
(c) ise xy C
G
(c) olur.
c. Eger x C
G
(c) ise x
1
C
G
(c) olur.
C
G
(c) k umesine cnin (Gde) merkezleyicisi ad verilir.
1.22. C G olsun. Eger x G eleman her c C i cin xc = cx esitli gini saglyorsa xin Cyi
merkezledigi ya da x ile Cnin elemanlarnn birbiriyle degistigi soylenir.
C
G
(C) = {x G : her c C icin xc = cx}
1.2. Grup Tanm 21
olsun.
C
G
(C) =

cC
C
G
(c)
esitli gine dikkat edelim. Sunlar kantlayn:
a. Gnin etkisiz eleman C
G
(C)dedir.
b. Eger x, y C
G
(C) ise xy C
G
(C) olur.
c. Eger x C
G
(c) ise x
1
C
G
(c) olur.
d. C C
G
(C
G
(C)).
e. C D ise C
G
(D) C
G
(C).
f. C
G
(C
G
(C
G
(C))) = C
G
(C).
C
G
(C) k umesine Cnin (Gde) merkezleyicisi ad verilir.
1.23. Her a, b G icin
[a, b] = a
1
b
1
ab ve a
b
= b
1
ab
tanmlarn yapalm. Her a, b, c G icin,
(ab)
c
= a
c
b
c
,
[a, b]
c
= [a
c
, b
c
],
(a
b
)
c
= a
bc
(bunlar cok bilinen temel esitliklerdir) ve daha az bilinen ama onemli
[a, b]
1
= [b, a],
[a, b
1
] = [b, a]
b
1
,
[a
1
, b] = [b, a]
a
1
,
[a, bc] = [a, c][a, b]
c
,
[ab, c] = [a, c]
b
[b, c]
esitliklerini kantlayn. [a, b] t ur unden yazlan elemanlara kom utator ad verilir. [a, b] =
1 ve ab = ba esde ger esitliklerdir. Eger a
b
= c ise a ve b elemanlarnn eslenik olduklar
soylenir. Philip Hall esitli gi olarak adlandrlmas gereken
[[a, b
1
], c]
b
[[b, c
1
], a]
c
[[c, a
1
], b]
a
= 1
esitli gini kantlayn. Her n do gal says icin,
(ab)
n
= a
n
b
n
[b, a
n1
]
b
n1
[b, a
n2
]
b
n2
[b, a]
b
esitli gini kantlayn.
1.24. Her x, y G ve her n dogal says icin
[x, y
n
] = [x, y][x, y]
y
[x, y]
y
n1
oldugunu kantlayn.

Ipucu: (1) ve t umevarm. Ayrca (n = 0 icin) hic tane kom uta-
tor un carpm tanm geregi 1dir.
1.25. Her x, y G ve her n do gal says icin [x
m
, y
n
] elemannn [x, y]
x
i
y
j
t ur unden eleman-
larn carpm oldugunu kantlayn.
1.26. a G icin a
G
= {a
g
: g G} olsun. a
G
k umesine ann esleniklik snf ad verilir.
Her a, b G icin ya a
G
= b
G
ya da a
G
b
G
= oldu gunu kantlayn. Bir baska deyisle
a b bir g G icin a = b
g
olarak tanmlananan iliskisinin bir denklik iliskisi oldugunu kantlayn.
22 1. Grup Kavram
1.27. a G icin
a
: G G fonksiyonu her x G icin
a
(x) = ax form ul uyle tanmlanms
olsun.
a
fonksiyonunun birebir ve orten oldugunu, yani
a
SymG oldugunu kant-
layn.
a

b
=
ab
,
1
= Id
G
(buradaki 1, grubun etkisiz elemandr) ve
1
a
=
a
1
esitliklerini kantlayn. a
a
kuralyla tanmlanms : G SymG fonksiyonunun
birebir oldugunu kantlayn.
1.28. a G icin
a
: G G fonksiyonu her x G icin
a
(x) = xa
1
form ul uyle tanmlanms
olsun.
a
nn birebir ve orten oldugunu, yani
a
SymG oldugunu kantlayn.
a

b
=
ab
,
1
= Id
G
(buradaki 1, grubun etkisiz elemandr) ve
1
a
=
a
1 esitliklerini
kantlayn. a
a
kuralyla tanmlanms : G SymG fonksiyonunun birebir oldu-
gunu kantlayn.
1.29. G bir grup ve : G SymG ve : G SymG yukardaki alstrmalarda verilen
fonksiyonlar olsun. Her a, b G i cin
a

b
=
b

a
oldu gunu kantlayn. (G),
fonksiyonunun SymGdeki imgesi olsun, yani
(G) = {
g
: g G}
olsun.
(G) = {f SymG : her a G icin f
a
=
a
f}
esitli gini kantlayn. Ayn seyi ve nn yerlerini degistirerek yapn.
1.30. G bir grup olsun. a G icin
a
: G G fonksiyonu her x G i cin
a
(x) = axa
1
form ul uyle tanmlanms olsun.
a.
a
SymG oldugunu gosterin.
b. Her x, y G icin
a
(xy) =
a
(x)
a
(y) esitli gini kantlayn.
c.
a

b
=
ab
,
1
= Id
G
ve
1
a
=
a
1 esitliklerini kantlayn.
1.31. X G ve a G olsun. Yukardaki alstrmalardan yararlanarak aX, Xa ve a
1
Xa
k umelerinin eleman saylarnn (X sonsuzsa kardinalitelerinin) esit oldugunu kantlayn.
1.32. = A G olsun. Eger AA
1
A ise, Ann G grubunun islemi altnda kapal oldugunu
ve Ann bu islemle birlikte bir grup oldugunu kantlayn. (AA
1
k umesi, a, b A i cin
ab
1
olarak yazlan elemanlardan olusan k umedir.)
1.33. A G olsun. Eger her x G icin x
1
Ax A ise her x G icin x
1
Ax = A esitli gini
kantlayn.
1.34. E ger her x G icin x
2
= 1 ise her x, y G icin xy = yx esitli gini kantlayn. (

Ote
yandan her x G icin x
3
= 1 esitli gini saglayan ama degismeli olmayan gruplar vardr.
En k u c u g un un 27 eleman vardr.)
2. Z Grubu ve Tamsaylar
Tamsaylar k umesi Z, toplama islemiyle birlikte, bir onceki bol umde gord u-
g um uz uzere bir gruptur. Gruplar arasnda herhalde okurun en asina oldugu
gruptur. Oldukca basit bir gruptur ama yapacagmz her seyin temelidir. Bu
yazda Z grubunu inceleyecegiz. Ama sadece toplamayla degil, carpmayla da
ilgilenecegiz. Tam saylarda toplamayla carpma arasnda oldukca yakn bir
iliski oldugundan, bu pek zor olmayacak.
2.1 Znin Altgruplar
Bir n tamsays icin
nZ = {nk : k Z}
olarak tanmlanan nZ k umesi de toplama altnda bir gruptur. Nitekim grup
olmann t um ozelliklerini saglar. Bu y uzden nZ grubuna Znin altgrubu ad
verilir. Daha genel tanm soyle: Eger Znin bir A altk umesi toplama islemiyle
birlikte bir grup oluyorsa, o zaman Aya Znin altgrubu ad verilir ve bu du-
rumda A Z yazlr. Eger A altgrubu Zden farklysa, Aya Znin ozaltgrubu
ad verilir.
Asagdaki teorem bu yaznn ana teoremidir. Kantnn oz unde su basit
olgu yatar: Eger n > 0 ise, n says, nZ k umesinin en k u c uk pozitif dogal
saysdr, yani n = min(N nZ \ {0}) olur.
Teorem 2.1. Znin her altgrubu, bir ve bir tek n N icin nZ bicimindedir.
Kant: A Z olsun.
Ann etkisiz elemanna bu paragrak x adn verelim. Tabii ki x +x = x
esitligi saglanr. Demek ki x = 0 olur. Boylece 0 saysnn Ada oldugunu
kantladk. Demek ki Ann etkisiz eleman 0 imis.
Eger x A ise, xin Ada bir tersi vardr, diyelim y A. Bir onceki
paragrafa gore x + y = 0 olur. Demek ki x = y A. Boylece Ann her
elemannn eksilisinin de Ada oldugunu, yani A A icindeligini kantlams
olduk.
24 2. Z Grubu ve Tamsaylar
Eger A = {0} ise, n = 0 alalm; teorem saglanr. Bundan boyle Ann
0 saysndan ibaret olmadgn varsayalm. Eger 0 = x A ise, bir onceki
paragrafa gore x de Ada oldugundan, Ada en azndan pozitif bir dogal
saynn oldugunu gor ur uz. Yani N A\ {0} = olur.
n = min(N A\ {0})
olsun. nZ = A esitligini kantlayacagz.

Once nZ A icindeligini kantlayalm. Eger nk A ise, n says da Ann

bir eleman oldugundan,
n(k + 1) = nk +n A
olur. Ayrca n0 = 0 A. Bu iki olgudan, t umevarmla nN A ckar. Simdi
istedigimize icindeligi kantlayabiliriz:
nZ = n(N N) = nN n(N) = nN (nN) A A = A.
Simdi A nZ icindeligini kantlayalm.

Once AN k umesinden rastgele bir
m eleman alalm. T umevarmla mnin nZ k umesinde oldugunu kantlayacagz.
AN k umesinin mden k uc uk saylarnn nZ k umesinde olduklarn varsayalm.
Eger m < n ise, n saysnn seciminden dolay m = 0 nZ olmak zorundadr.
Eger m n ise, 0 m n A olur. m n < n oldugundan, t umevarm
varsaymna gore mn nZ olur. Buradan da m nZ ckar.
Eger m A negatif bir sayysa, o zaman m A N olur ve bir onceki
paragrafa gore m nZ olur. Buradan m nZ bulunur.
Benzer bir snandrmay,

Ornek 5.23de Z Z icin yapacagz.
2.2 Zde Bol unebilirlik
nZ altgruplarnn baz basit ama onemli ozellikleri vardr. Bu ozellikleri s-
ralayalm. Ama once bir tanm. a, b Z olsun. Eger bir k Z icin a = bk
esitligi saglanyorsa, bnin ay bold ug u soylenir ve bu b|a olarak gosterilir.
Tanma gore 1 her sayy boler ve 0 says, 0 dahil, her sayya bol un ur. Ama
0 sadece 0 boler, nitekim a = 0k esitliginin ancak a = 0 ise bir coz um u vardr
ve bu durumda her k bir coz umd ur. Eger b|a ve b = 0 ise tanmdaki k says
biriciktir; bu durumda kya a bol u b ad verilir ve k = a/b olarak yazlr.
Eger b = a = 0 ise her k says a = bk esitligini sagladgndan bu durumda 0
bol u 0 diye bir saydan sozedilmez, yani 0 bol u 0 tanmlanmamstr.
Eger d = 0 says abyi bol uyorsa, bu olgu a b mod d yazsyla gosterilir.
Bunu a, mod ulo d, b saysna denk olarak okuruz.
Bolme hakknda en basit olgular okurun bildigini varsayacagz.
2.3. Zde Asallk,

Indirgenemezlik vs. 25

Onsav 2.2. Her n, m Z icin su onermeler dogrudur:

i. nZ mZ icindeligi ancak ve ancak n mZ ise, yani ancak ve ancak
m|n ise dogrudur.
ii. nZ = mZ esitligi ancak ve ancak n = m ise dogrudur. Demek ki
nZnin bir ozaltgrup olmasyla n = 1 esdeger kosullardr.
iii. nZ altgrubunun maksimal bir ozaltgrup olmas icin n = 1 ve nnin
1 ve nden baska bir tamsayya bol unmemesi gerek ve yeter kosuldur.
Kant: (i) okura braklmstr. (ii), (i)den hemen ckar. (iii) de (i) ve (ii)den
ckar.
2.3 Zde Asallk,

Indirgenemezlik vs.

Onsavn iii unc u maddesindeki gibi bir n tamsaysna indirgenemez ad veri-

lir. 2, 3, 5 gibi saylar indirgenemezdir. 2, 3, 5 saylar da indirgenemezdir.
0, 1, 1, 4, 6 saylar indirgenemez degildirler.
A ve B, Znin iki altgrubu olsun. O zaman,
A+B = {a +b : a A, b B}
k umesi de bir gruptur. Nitekim, a, a
1
A ve b, b
1
B rastgele elemanlar
olsun.
(a +b) + (a
1
+b
1
) = (a +a
1
) + (b +b
1
)
oldugundan, A + B k umesi toplama altnda kapaldr. Ayrca, 0 A B
oldugundan, 0 = 0 + 0 A + B olur. Son olarak, (a + b) = (a) + (b)
A + B olur. Demek ki A + B k umesi gercekten toplama islemiyle birlikte
bir grupmus, yani Znin bir altgrubuymus. Bu soylediklerimizden ve Teorem
2.1den su onemli sonu c ckar:
Teorem 2.3. Her n, m Z icin oyle bir ve bir tane d N vardr ki nZ+mZ =
dZ olur.
Yazmzn bundan sonraki bol um u grup teoriden ziyade basit aritmetikle
ve carpmayla ilgili olacak. Okur muhtemelen ve umarz kantlayacaklarmzn
oz un u biliyordur. Yontemin ve tanmlarn ilgi cekecegini umuyoruz.
Teorem 2.3teki d saysna n ve mnin en b uy uk ortak boleni ad verilir.
Nitekim gercekten oyledir, adna layktr yani: n = n1+m0 nZ+mZ = dZ
oldugundan, n says dye bol un ur. Benzer sekilde m says da dye bol un ur.
Demek ki d says hem nyi hem de myi bol uyor. Ayrca, eger e dogal says
hem nyi hem de myi bol uyorsa, o zaman e says nZ + mZ = dZ k umesinin
t um elemanlarn ve ozellikle de dyi boler. Yani n ve m saylarnn ortak
bolenleri aynen d saysnn bolenleridir.
26 2. Z Grubu ve Tamsaylar
Verilmis n, m Z icin teoremde varlg ve biricikligi kantlanan d says
d = ebob(n, m) olarak yazlr. Bazlar ebob yerine T urk ce ses uyumuna daha
uydugu icin obebi tercih eder.
Asagdaki sonu c ebobun tanmnn dogrudan bir sonucu.
Sonuc 2.4 (Bezout Teoremi). Her n, m Z icin oyle u, v N vardr ki
nu +mv = ebob(n, m) olur.
Eger ebob(n, m) = 1 ise n, m tamsaylarnn aralarnda asal oldugu
soylenir.

Ornegin 6 ve 35 aralarnda asal saylardr. Bazen de n, mye asal
deriz.
Teorem 2.5. n ve m tamsaylarnn aralarnda asal olmas icin yeter ve gerek
kosul nu +mv = 1 esitligini saglayan u, v Z tamsaylarnn olmasdr.
Kant: Gereklilik (yani soldan saga) tanmdan hemen anlaslyor. Tersine nu+
mv = 1 esitligini saglayan u, v Z tamsaylarn oldugunu varsayalm. O
zaman ebob(n, m) says hem nyi hem de myi bold ug unden, 1i de bolmek
zorundadr. Demek ki ebob(n, m) = 1.
Ama yukardaki teoremde 1 yerine d alamayz; ornegin 3 4 + 2 (5) = 2
olur ama ebob(3, 2) = 2 olmaz.
Eger 1den farkl bir p Z tamsays, her n, m Z icin, nmyi bold u-
g unde, ya nyi ya da myi bolmek zorunda kalyorsa, o zaman pye asal say
ad verilir. Elbette eger p bir asal sayysa ve n
1
n
2
n
k
carpmn bol uyorsa,
o zaman (k uzerine t umevarmla) p says n
1
, . . . , n
k
saylarndan birini boler.
Simdi indirgenemezlikle asallk arasnda bir ayrm olmadgn gorecegiz.
Teorem 2.6. Bir tamsaynn asal olmas icin yeter ve gerek kosul indirgene-
mez olmasdr.
Kant:

Once pnin asal oldugunu varsayalm. d dogal says pyi bols un.
d = 1, p
esitliklerinden birinin dogru oldugunu kantlayacagz. Demek ki bir e Z icin
p = de olur. O zaman p says deyi boler. Bundan da, p asal oldugundan, pnin
ya dyi ya da eyi bold ug u ckar.

Once p|d varsaymn yapalm. O zaman bir
f tamsays icin d = pf olur. Buradan da
p = de = (pf)e = p(fe)
ve dolaysyla fe = 1, e = 1 ve p = de = d ve d = p ckar. Simdi p|e
varsaymn yapalm. O zaman bir f tamsays icin e = pf olur. Buradan da
p = de = d(pf) = p(df)
2.4. Aritmeti gin Temel Teoremi 27
ve dolaysyla df = 1, d = 1 ckar.
Simdi de pnin bir indirgenemez oldugunu varsayalm. n, m Z icin p =
nm olsun. pnin ya nyi ya da myi bold ug un u kantlamalyz. Diyelim p says
nyi bolm uyor. O zaman pnin myi bold ug un u kantlamalyz. p bir asal oldu-
gundan, hem pyi hem de nyi sadece 1 ve p saylar boler. Ama p, nyi
(varsaymmzdan dolay) bolmediginden, p ve nnin ortak bolenleri sadece 1
saylardr, yani p ve n aralarnda asaldr. Bezout teoremine gore nu +pv = 1
esitligini saglayan u ve v saylar vardr. Bu esitligi m ile carpalm: nmu +
pvm = m elde ederiz. Ama nm = p. Demek ki pu+pvm = m. Bu esitligin sag
tarafn p boler. Demek ki sol tarafn da boler. Yani p, myi boler.
Alstrmalar
2.1. obeb(n, m) = d ise, nZ ve mZin iceren en k u c uk altgrubun dZ oldugunu kantlayn.
2.2. n
1
, . . . , n
k
Z olsun. d, bu saylarn en b uy uk boleni olsun.
n
1
u
1
+ +n
k
u
k
= d
esitli gini saglayan u
1
, . . . , u
k
Z saylarnn varlgn kantlayn.
2.3. n
1
, . . . , n
k
Z saylarnn ortak boleni olmamas icin
n
1
u
1
+ +n
k
u
k
= 1
esitli gini saglayan u
1
, . . . , u
k
Z saylarnn varl gnn gerek ve yeter kosul oldugunu
kantlayn.
2.4 Aritmetigin Temel Teoremi
Buraya kadar gelmisken aritmetigin temel teoremini kantlamamak olmaz.

Once bir iki yardmc sonu c kantlayalm.

Onsav 2.7. 1den b uy uk her dogal say bir indirgenemeze (yani bir asala)
bol un ur.
Kant: Dogal saymza n diyelim. A = {m N \ {1} : m|n} olsun. n A
oldugundan, A bosk ume degildir. A, Nnin bir altk umesi oldugundan en k u c uk
bir eleman vardr. Bu elemana p diyelim. Demek ki p, nyi bol uyor ve p, nyi
bolen en k uc uk 1den b uy uk dogal say. pyi bolen her dogal say nyi de bolmek
zorunda oldugundan, p bir indirgenemez olmal.
Sonuc 2.8. Eger a says bc carpmn bol uyorsa ve a ve b aralarnda asalsa,
a says cyi boler.
Kant: Eger a = 0, 1 ise sorun yok, ayrntlar okura brakyoruz. Bundan
boyle |a| > 1 olsun. p, ay bolen pozitif bir asal say olsun. O zaman p,
bcyi de boler. Demek ki p ya byi ya da cyi boler. Ama a ile b aralarnda
asal oldugundan, p, byi bolemez. Demek ki p, cyi boler. Simdi a = pa
1
ve
28 2. Z Grubu ve Tamsaylar
c = pc
1
yazalm. a = pa
1
says bc = bpc
1
saysn bold ug unden, a
1
says
bc
1
saysn boler. Ve a
1
ve b saylar (aynen a ve b gibi) aralarnda asaldr.
|a
1
| < |a| oldugundan, t umevarmla a
1
in c
1
i bold ug un u soyleyebiliriz. Demek
ki a = pa
1
says c = pc
1
saysn boler.
Teorem 2.9 (Aritmetigin Temel Teoremi). 0dan farkl her dogal say sonlu
sayda pozitif asaln carpm olarak yazlr. Ayrca eger p
1
, . . . , p
n
ve q
1
, . . . , q
m
asallar icin
p
1
p
n
= q
1
q
m
ise n = m olur ve bir Symn icin p
i
= q
(i)
olur. (Yani sagda ve
solda ayn sayda asal vardr ve soldaki carpmla sagdaki carpm arasnda,
belki asallarn carpm sras dsnda, hicbir fark yoktur.)
Kant: 0 = n Z olsun. Kantmzda asallarla indirgenemezler arasnda
ayrm olmadg olgusunu kullanacagz, ama iki ayr kavramdan sozettigimiz
ack ca belli olsun diye asal ve indirgenemez terimlerini tanmlarna uygun
bicimde kullanacagz. nyi (asallarn degil!) indirgenemezlerin carpm olarak
yazacagz. Bunu n uzerine t umevarmla yapacagz.
Eger n = 1 ise, n, hic tane indirgenemezin carpmdr! C unk u matematikte
bosk umenin elemanlarnn carpm 1 olarak tanmlanr. (Bosk umenin eleman-
larnn toplam da 0 olarak tanmlanr.) Bundan boyle n > 1 olsun ve nden
k uc uk her saynn sonlu sayda indirgenemezin carpm olarak yazldgn var-
sayalm.

Onsav 2.7ye gore bir p indirgenemezi nyi boler. Diyelim n = pm.
Ama m < n oldugundan, t umevarm varsaymna gore m sonlu sayda indirge-
nemezin carpmdr. Demek ki n = pm says da sonlu sayda asaln carpmdr.
Bunu t umevarmla kantlamak yerine (aslnda ayn kapya ckan) sonsuza
inis yontemiyle de kantlayabilirdik: Diyelim teoremin ilk onermesi yanls,
yani 0dan farkl her dogal say indirgenemezlerin carpm olarak yazlamyor.
O zaman indirgenemezlerin carpm olarak yazlan en k uc uk pozitif dogal
say vardr. Bu dogal sayya n diyelim ve yukardaki paragaraftaki gibi p ve
m saylarn bulalm. n < m oldugundan, m indirgenemezlerin carpm ola-
rak yazlabilir; demek ki n = pm says da indirgenemezlerin carpm olarak
yazlabilir.
Simdi ikinci onermeyi kantlayalm. p
1
, . . . , p
n
ve q
1
, . . . , q
m
asallar icin
p
1
p
n
= q
1
q
m
olsun. Kantmz n uzerinden t umevarmla yapacagz. Eger n = 0 ise, yani sol
tarafta carplan hic asal yoksa, o zaman soldaki carpm 1e esittir. Dolaysyla
sagdaki carpm da 1e esittir. Buradan da sagda da carplan asal olmadg ckar.
Demek ki m = 0 olur. Bundan boyle n > 1 olsun. p
1
asal soldaki carpm
bold ug u icin sagdaki carpm da boler, demek ki sagdaki q
i
asallarndan birini
2.5. En K uc uk Ortak Kat 29
boler. p
1
in bold ug u bu asala q
i
diyelim. Ama q
i
> 1 bir asal, dolaysyla bir
indirgenemez oldugundan, bundan p
1
= q
i
ckar. Sadelestirmeyi yaparsak,
p
2
p
n
= q
1
q
i1
q
i+1
q
m
ckar. Sol tarafta n 1 tane, sag tarafta m 1 tane asal say carpldgndan,
t umevarm varsaymna gore, n1 = m1 olur ve soldaki p
2
, . . . , p
n
asalnn
her biri sagdaki q
1
, . . . , q
i1
, q
i+1
, . . . , q
m
asallarndan birine esit olur. Bu da
kantmz tamamlar.
2.5 En K uc uk Ortak Kat
Znin iki altgrubunun kesisimi de bir altgruptur. Nitekim eger A, B Z ise,
0 AB olur; eger x, y AB ise, hem x+y, x A hem de x+y, x B
oldugundan, x +y, x A B olur.
Simdi n, m Z olsun. Bir onceki paragrafa gore nZmZ Z olur. Teorem
2.1e gore, bir ve bir tane e N icin nZ mZ eZ olur. Bu e saysna n ve
m saylarnn en k uc uk ortak kat ad verilir ve bu say
e = ekok(n, m)
olarak yazlr. Tanma gore, nye ve mye bol unen saylar aynen ekok(n, m)ye
bol unen saylardr. Yani e, gercekten de adnn ifade ettigi gibi hem nye hem
de mye bol unen en k uc uk dogal saydr.
Bazlar ekok yerine T urkce ses uyumuna daha uydugu icin okeki tercih
eder.
ebob ile ekok arasnda basit bir iliski vardr:
Teorem 2.10. Her n, m Z icin nm = ebob(n, m) ekok(n, m) olur.
Kant: Teoremi pozitif n ve m dogal saylar icin kantlamak yeterli. Bun-
dan boyle n, m N olsun. Amacmz nm = ebob(n, m) ekok(n, m) esitligini
kantlamak.
ebob(n, m) = d, n = dn
1
, m = dm
1
olsun. Elbette n
1
ve m
1
saylar
aralarnda asaldr. Ve d says elbette nm saysn boler. nm/d = n
1
m =
nm
1
= dn
1
m
1
saysnn ekok(n, m) saysna esit oldugunu kantlayacagz.
nm/d = n
1
m = nm
1
esitliklerinden dolay nm/d says hem nye hem de
mye bol un ur.
Diger yandan; diyelim k says hem nye hem de mye bol un uyor. knn
nm/d = n
1
m = nm
1
= dn
1
m
1
saysna bol und ug un u kantlayacagz ve boylece
nm/d = ekok(n, m) esitligi kantlanms olacak. Bir u Z icin k = nu = dn
1
u
yazalm. m = dm
1
says k = dn
1
u saysn bold ug une gore, m
1
says n
1
u
30 2. Z Grubu ve Tamsaylar
saysn boler. Ama m
1
ile n
1
aralarnda asal oldugundan, buradan m
1
in uyu
bold ug u ckar. Demek ki nm/d = nm
1
says k = nu saysn boler.
Notlar ve

Ornekler
2.4. Bu ornekte nZ+a gibi k umelerin kesisimlerini bulacagz. Herhangi bir karskl ga mahal
vermemek icin tanm ack ack yazalm:
nZ +a = {nx +a : x Z}.

Orne gin 2Z + 1 tek saylar k umesidir. 5Z + 2, 5e bol und u g unde kalann 2 oldugu tam-
saylar k umesidir, yani
5Z + 2 = { . . . , 13, 8, 3, 2, 7, 12, . . . }.
Bu arada,
5Z + 2 = 5Z + 7 = 5Z + 12 = 5Z 3 = 5Z + 2
gibi esitliklere dikkat edelim. Genel olarak nZ + a k umesini betimlemede kullanlan n
yerine n ve a yerine nZ +a k umesinden herhangi bir say koyabiliriz, k ume degismez;
yani
nZ +a = mZ +b m = n ve n|a b
esde gerligi gecerlidir. Bunun kantn okura brakyoruz. Dolaysyla nyi her zaman 0
ve ay 0, 1, . . . , n 1 saylar arasndan secebiliriz (a yerine, ay nye bold u g um uzde
elde edilen kalan alabiliriz).
Birka c ornekle baslayalm:
(2Z + 1) (6Z + 4) =
olur c unk u 2Z+1 k umesi tek saylardan olusur, oysa 6Z+4 k umesinin elemanlar cifttir.
Su ornek de kolay:
(2Z + 1) (6Z + 1) = 6Z + 1.
ya da
3Z (9Z + 6) = 9Z + 6.
Daha zor ornekler var.

Orne gin,
(18Z + 7) (21Z + 4).
Bu kesisimi bulmak yukardaki orneklerdeki kesisimleri bulmaktan daha zor. Birazdan
do grulu gunu gorece gimiz yant verelim:
(18Z + 7) (21Z + 4) = 126Z + 25.
Bu ornekte soracagmz soru su: (nZ +a) (mZ +b) kesisimi ne zaman bosk ume olur?
Ve bosk ume olmadgnda hangi k umeye esit olur?
Diyelim (nZ + a) (mZ + b) = . Kesisimden bir s eleman alalm. Demek ki x, y Z
i cin
s = nx +a = my +b
olur. n, m, a, b saylarnn verildi gini ve yukardaki esitligi saglayan x ve y saylarn
bulmaya calst gmz unutmayalm. Yukardaki esitlikten, eger d = ebob(n, m) ise
b a = nx my nZ +mZ = dZ
olur. Demek ki (nZ +a) (mZ +b) = ise a b mod d olur.
2.5. En K uc uk Ortak Kat 31
Simdi a b mod d varsaymn yapalm. Diyelim b a = dw. Bezout teoremine gore
nu + mv = d esitli gini saglayan u ve v tamsaylar vardr. Bu esitli gi w ile carparsak,
nuw +mvw = dw = b a yani,
nuw +a = mvw +b
buluruz. Ama bu sayya s dersek, soldaki ifadeden s nZ +a oldugu, sagdaki ifadeden
s mZ + b oldugu ckar. Demek ki (nZ + a) (mZ + b) = . Boylece, d = ebob(n, m)
tanmyla,
(nZ +a) (mZ +b) = a b mod d
onermesini kantlams olduk.
Simdi a b mod d onermesini varsayp, bosk ume olmadgn bildigimiz (nZ+a)(mZ+b)
k umesinin hangi k ume oldugunu bulalm. d tabii ki hal a ebob(n, m) saysna esit. w says
b a = dw olacak bicimde secilsin. Simdi,
(nZ +a) (mZ +b) = (nZ +a) (mZ +a +dw) = (nZ (mZ +dw)) +a
olur. Ama d hem nyi hem de myi bold u g unden, xxxx dergiden tamamla xxx MD-2013-
II says
xxxxxxxxxxxxxxxx
3. Simetrik Grup Symn
Eger X bir k umeyse, Xin eslesmelerinden (ya da perm utasyonlarndan, yani
Xten Xe giden birebir ve orten fonksiyonlardan) olusan SymX k umesi biles-
ke islemi altnda bir gruptur. Bunu bir onceki bol umde gorm ust uk. Simetrik
grup ad verilen bu gruplar matematikte cok onemlidir ve elbette Xin sonlu
oldugu durumlar daha da onemlidir.
Eger X ve Y arasnda bir esleme varsa, k umeler kuram acsndan X ile Y
arasnda fazla bir fark yoktur; dolaysyla, fonksiyonlar da k umeler kuramnn
nesneleri oldugundan, bu durumda SymX ile SymY arasnda da fazla bir
fark yoktur; birini anlamak demek digerini de anlamak demektir
1
. Demek ki
|X| = n ise, SymX grubunu anlamakla Sym{1, 2, . . . , n} grubunu anlamak
ayn seydir. Sym{1, 2, . . . , n} yerine Symn bazen de S
n
yazlr.
Bu yazda Symn grubuyla hasr nesir olacagz.
Symn Grubunun Eleman Says. n kadn ve n erkek kac farkl bicimde
(her kadna bir erkek ve her erkege bir kadn d usecek bicimde) eslestirilebi-
lir? Sorunun (kolay olan) yantn bulmak icin kadnlar numaralandralm.
Birinci kadn n erkekten birini eslestirecegiz.

Ikinci kadn geri kalan n 1
erkekten birini, uc unc u kadn geri kalan n2 erkekten birini eslestirecegiz ve
bunu boylece devam ettirecegiz. Anlaslacag gibi, toplam n! farkl kadn-erkek
eslemesi vardr. Bu n! says, elbette, ayn zamanda, n elemanl herhangi bir
k umeden n elemanl herhangi bir k umeye giden esleme saysdr.
Sonu c olarak, Symnnin tam n! tane eleman vardr.
3.1 Symnnin Elemanlarnn Yazlm

Once Symn k umesinin elemanlarn inceleyelim, sonra modern matematik

geregi, k umeye bir b ut un olarak bakarz. Bir ornekle baslayalm.
Sym7nin asagdaki perm utasyonunu ele alalm.
1

Ileride iki grup arasnda pek bir fark olmadgn belirtmek icin, matematiksel olarak
tanmlayaca gmz izomork sfatn kullanacagz.
34 3. Simetrik Grup Symn
Tanm k umesini ust srada, deger k umesini alt srada gosterdik. Perm utasyon
aslnda sunu yapyor:
1 3
2 5
3 4
4 6
5 2
6 1
7 7
Bu perm utasyonu daha sade olarak soyle yazabiliriz:
_
1 2 3 4 5 6 7
3 5 4 6 2 1 7
_
.

Ust sra tanm k umesinin elemanlarn, alt sra da deger k umesinin eleman-
larn simgeler. 5in hemen altnda 2 olmas, bu perm utasyonun 5teki degerinin
2 oldugunu soyler, yani,
f =
_
1 2 3 4 5 6 7
3 5 4 6 2 1 7
_
ise, f(1) = 3, f(2) = 5, f(3) = 4, f(4) = 6, f(5) = 2, f(6) = 1, f(7) = 7 olur.
Yukardakinden daha kolay bir yazlm vardr.

Ornegimizdeki perm utasyona
bakalm.
Bu perm utasyonu 1i 3e, 3 u 4e, 4 u 6ya, 6y da 1e (basladgmz
sayya) gondermis. Yani
1 3 4 6 1
diye bir dong u olmus.
Ayn perm utasyon 2yi 5e ve 5i 2ye (basladgmz sayya) yollams.
Demek ki bir de
2 5 2
diye bir dong u sozkonusu.
Son olarak, bu perm utasyon 7yi 7ye gondermis.
Yukardaki uc nedenden dolay bu perm utasyon
(1 3 4 6)(2 5)(7)
3.1. Symnnin Elemanlarnn Yazlm 35
olarak gosterilir. Buradaki her saynn imgesi hemen sagndaki saydr, ama
eger say parantezin sonundaysa, o zaman o saynn imgesi bulundugu paran-
tezin ilk saysdr.
Her bir paranteze dong u ad verilir. (1 3 4 6)(2 5)(7) perm utasyonunda 3
dong u vardr.
(1 3 4 6) ve (2 5) dong uleri ayrktr. Ama (1 3 4 6) ve (2 5 6) dong uleri
ayrk degildirler, ortak bir elemanlar (6) vardr.
Symnnin her eleman, yukardaki yontemle, ayrk dong ulerin carpm ola-
rak yazlabilir.

Ornegin Sym7nin (1 2 7)(3 4 5 6) perm utasyonunun resmi asagdadr.

Gor uld ug u gibi, (1 2 7) dong us u nedeniyle 1 sagndaki 2ye, 2 sagndaki 7ye,
7 de ta en bastaki 1e gidiyor.
Dong uyle gosterilen perm utasyonlarda her say hemen sagndaki sayya gider.
Sagnda say olmayan saylar, bulunduklar dong un un (parantezin) en basna
giderler. Sym7nin her eleman (ki 7! = 5040 tane eleman vardr) boyle ayrk
dong uler biciminde yazlabilir.
Yalnz dikkat edilmesi gereken bir nokta var: Bu yazlmla,
(1 2 7)(3 4 5 6) ile (3 4 5 6)(1 2 7)
perm utasyonlar da birbirine esittir. Ayn bicimde,
(1 2 7)(3 4 5 6) = (2 7 1)(3 4 5 6) = (3 4 5 6)(2 7 1)
= (4 5 6 3)(2 7 1) = (5 6 3 4)(7 1 2)
gibi esitlikler gecerlidir. Genel olarak (1 5 9 3 6) gibi bir dong uy u yazmaya
dong udeki herhangi bir elemandan baslayabiliriz:
(1 5 9 3 6) = (5 9 3 6 1) = (9 3 6 1 5) = (3 6 1 5 9) = (6 1 5 9 3).
Ama dong un un en k u c uk saysndan baslamak bir gelenektir.
Sym4 un 4! yani 24 elemann bu yazlmla yazabiliriz:
(1)(2)(3)(4)
(1 2)(3)(4), (1 3)(2)(4), (1 4)(2)(3), (1)(2 3)(4), (1)(2 4)(3), (1)(2)(3 4)
(1 2)(3 4), (1 3)(2 4), (1 4)(2 3)
(1 2 3)(4), (1 2 4)(3), (1 3 4)(2), (1)(2 3 4)
(1 3 2)(4), (1 4 2)(3), (1 4 3)(2), (1)(2 4 3)
(1 2 3 4), (1 2 4 3), (1 3 2 4), (1 3 4 2), (1 4 2 3), (1 4 3 2)
36 3. Simetrik Grup Symn
Yazlm biraz daha sadelestirebiliriz. Eger nnin kac oldugunu onceden
biliyorsak tek elemanl dong uleri yazmasak da olur.

Ornegin (1 3 4 6)(2 5)(7)
yerine daha basit olarak (1 3 4 6)(2 5) yazabiliriz. Bunun gibi (1 2 3)(4 5)(6)(7)
yerine (1 2 3)(4 5) yazalm. Ama o zaman (1)(2)(3)(4)(5)(6)(7) yerine ne
yazacagz? Onun yerine de Id
7
yazalm. Eger 7 umurumuzda degilse, Id
7
yerine
sadece Id yazalm. Bu daha basit yazlmla, Sym4 un 24 eleman asagdaki gibi
yazlr.
Id
4
(1 2), (1 3), (1 4), (2 3), (2 4), (3 4)
(1 2)(3 4), (1 3)(2 4), (1 4)(2 3)
(1 2 3), (1 2 4), (1 3 4), (2 3 4)
(1 3 2), (1 4 2), (1 4 3), (2 4 3)
(1 2 3 4), (1 2 4 3), (1 3 2 4), (1 3 4 2), (1 4 2 3), (1 4 3 2)
Bu yazlmn bir tehlikesi var. O da su: Bu yazlmla
(1 3 4 6)(2 5)
eleman Sym6nn da, Sym7nin de, Sym8in de eleman olabilir. Hatta hatta
SymNnin de bir eleman olabilir. Nasl anlayacagz hangisinin eleman oldu-
gunu? Konunun gelisinden... Biraz dikkat etmek gerekir sadece o kadar.
Bu yazlmn tehlikesi yannda bir avantaj vardr: Bu yazlm sayesinde,
ornegin, Sym6y rahatlkla Sym9un altk umesi olarak gorebiliriz. Nitekim
Sym6nn her eleman, Sym9un 7, 8 ve 9u sabitleyen bir eleman olarak
gor ulebilir.
Notlar ve

Ornekler
3.1.

Iskambil ka gtlarn 1den 52ye kadar numaralandralm ve 1 en ustte, 52 en altta olmak
uzere sraya dizelim. Bu numaralar aslnda ka gtlarn ustten baslayarak sralar. Desteyi
tam ortadan 26sar ka gtlk iki k uc uk desteye bolelim. Destelerden birinde 1den 26ya
kadar olan ka gtlar (sol deste), digerinde 27den 52ye kadar olan ka gtlar (sag deste)
var. Simdi iki desteyi o bilinen yakal bicimde karalm.
Sa g destenin son ka gd olan 52 numara gene en alta gelsin. Sol destenin sonuncu ka gd
olan 26 numara sondan bir onceki ka gt olsun. Ka gtlar bu yontemle bir sagdan bir
soldan kararsak, birinci destenin ilk ka gd (1 yani) en uste gelir, ikinci destenin ilk
3.1. Symnnin Elemanlarnn Yazlm 37
ka gd (27 yani) ikinci ka gt olur. Sonra 2 numaral ka gt, sonra 28 numaral ka gt, sonra
3 numaral ka gt gelir ve bu boyle devam eder. Karmadan onceki destenin ka gtlar nasl
degismistir? 1 numaral ka gt gene en bastadr, gene 1 numaradr diyelim. Dolaysyla (1)
dong us u olusmustur. Ama 2 numaral ka gt karmadan sonra 3 unc u sraya gelmistir, yani
3 numaral ka gt olmustur. 3 numara ise 5 numara olmustur. Genel olarak, ilk destedeki
1 ile 26 arasndaki n numaral ka gt yeni destede 2n 1 numaral kagt olmuslardr.

Ote yandan 27 numaral ka gt 2 numaral kagt, 28 numaral ka gt 4 numaral ka gt

olmustur. Genel olarak ikinci destedeki 27 ile 52 arasnda olan n numaral ka gt yeni
destede 2(n 26) numaral ka gt olmustur. Don us um u s oyle gosterebiliriz:
f(n) =
_
2n 1 eger 1 n 26 ise
2(n 26) eger 27 n 52 ise
Bu don us um u (perm utasyonu) o grendi gimiz bicimde yazarsak (tek satra sgmayan),
(1)(2 3 5 9 17 33 14 27)(4 7 13 25 49 46 40 28)(6 11 21 41 30 8 15 29)
(10 19 37 22 43 34 16 31)(12 23 45 38 24 47 42 32)(18 35)(20 39 26 51 50 48 44 36)(52)
perm utasyonunu elde ederiz.
3.2. SymN grubunun elemanlarn da bu yontemle yazabiliriz, en azndan form ul u olan
perm utasyonlarn.

Orne gin
(0 1)(2 3)(4 5) . . .
perm utasyonu cift saylara 1 ekler, tek saylardan 1 ckarr.
(0 1)(2 3 4)(5 6 7 8) . . .
bir baska ornek. Ama dikkat
(0 1 2 3 . . .)
bir perm utasyonun gosterimi degildir c unk u 0a giden eleman yok, yani fonksiyon orten
degil.
Zden Zye giden ve f(n) = n + 1 form ul uyle tanmlanan eslesmeyi ele alalm. K umeler
kuram acsndan Z ile N arasnda bir fark yoktur, c unk u her ikisi de saylabilir sonsuz-
luktadr. Zden Nye giden bir g eslemesi bulalm. O zaman g f g
1
SymN olur. g
olarak mesela,
g(n) =
_
2n e ger n 0 ise
2n 1 eger n < 0 ise
olabilir. Bu durumda kolayca kontrol edilebilecegi uzere
g f g
1
= ( . . . 5 3 1 0 2 4 6 . . . )
olur.
Alstrmalar
3.3. Asa gda gosterilen perm utasyonlarn en ksa yazlmn bulun.
38 3. Simetrik Grup Symn
3.4. f ve g asagda (bu srayla) gosterilen perm utasyonlar olsun. f g ve g f perm utasyon-
larn bulun.
1 3 1 5
2 5 2 6
3 4 3 3
4 6 4 7
5 2 5 4
6 1 6 2
7 7 7 1
3.5. Asa gda gosterilen perm utasyonlarn en ksa yazlmn bulun.
1 3 1 5 1 2
2 5 2 6 2 3
3 4 3 3 3 4
4 6 4 7 4 5
5 2 5 4 5 6
6 1 6 2 6 7
7 7 7 1 7 1
3.6. Asa gdaki f ve g perm utasyonlar icin f g perm utasyonunu bulun ve bu perm utasyonu
en ksa gosterimiyle yazn.
f = (1 2 3)(4 5 6 7), g = (1 4 3)(2 5 6 7)
f = (1 2 3)(4 5 6 7), g = (1 3 2)(4 5 7 6)
f = (1 2 3)(4 5 6 7), g = (1 3 2)
f = (1 2 3)(4 5 6 7), g = (1 3 2)(4 7 6 5)
f = (1 2 3), g = (4 5 6 7)
f = (1 2 3)(4 5), g = f = (1 2 3)(4 5)
Hangi durumlarda f g = g f olur?
3.7.

Ornek 3.1de karmaya sag destenin son ka gd en alta gelecek bicimde degil de, sol
destenin en son kagd en alta gelecek bicimde baslasaydk hangi perm utasyonu elde
ederdik?
3.2 Symnde Bileske
SymXten iki elemann bileskesinin yine SymXtedir elbette. Symn grup-
larnda ve hatta SymN grubunda, elemanlarn bileskesini almann kolay bir
yontemi vardr.
Notlar ve

Ornekler
3.8. Sym7den iki eleman alp bunlarn bileskesini bulalm. Diyelim,
(1 2 3)(4 5) ile (1 4 7 2)(3 6 5)
elemanlarn aldk. Bu iki elemann
(1 2 3)(4 5) (1 4 7 2)(3 6 5)
3.2. Symnde Bileske 39
bileskesini bulalm:
1 4 5
2 1 2
3 6 6
4 7 7
5 3 1
6 5 4
7 2 3
En soldan baslayp oklar takip edersek (yani ortadaki kademeyi resimden atarsak),
1 5
2 2
3 6
4 7
5 1
6 4
7 3
buluruz. Bu perm utasyon da
(1 5)(3 6 4 7)
olarak yazlr. Demek ki
(1 2 3)(4 5) (1 4 7 2)(3 6 5) = (1 5)(3 6 4 7)
olur. Bu esitli gi yukardaki zahmetli sekilleri cizmeden de bulabiliriz. Soyle yaparz:
Bileskeyi bulmak icin once 1in imgesini bulalm.
(1
yazarak hesaplara baslayalm. (1 4 7 2)(3 6 5) perm utasyonu 1i 4e got ur uyor. Bir
sonraki (1 2 3)(4 5) perm utasyonu da 4 u 5e got ur uyor. Demek ki bulmak istedigimiz
bileske 1i 5e got ur uyor. Bu y uzden 1in yanna 5 yazalm:
(1 5
Simdi 5in bileske altnda akbetini bulmalyz. (1 4 7 2)(3 6 5) perm utasyonu 5i 3e
got ur uyor. Bir sonraki (1 2 3)(4 5) perm utasyon da 3 u 1e got ur uyor. Demek ki bulmak
istedigimiz bileske 5i 1e got ur uyor. Hesaplara baslad gmz 1 saysna geri dond uk.
Act gmz parantezi kapatalm:
(1 5)
Simdi nereye gittigini bilmedigimiz ilk say olan 2nin akbetini o grenelim. Yeni bir
parantez acp sagna 2 yazalm:
(1 5)(2
(1 4 7 2)(3 6 5) perm utasyonu 2yi 1e got ur uyor. Bir sonraki (1 2 3)(4 5) perm utasyonu
da 1i 2ye got ur uyor. Demek ki bulmak istedigimiz bileske 2yi 2ye got ur uyor. Paranteze
baslad gmz 2 saysna cabuk geri dond uk. Parantezi hemen kapatalm:
(1 5)(2)
Akbetini bilmedigimiz bir sonraki say 3.

Once
(1 5)(2)(3
40 3. Simetrik Grup Symn
yazalm. (1 4 7 2)(3 6 5) perm utasyonu 3 u 6ya got ur uyor. Bir sonraki (1 2 3)(4 5)
perm utasyon da 6y 6ya got ur uyor. Demek ki bulmak istedigimiz bileske 3 u 6ya
g ot ur uyor. Bu y uzden 3in yanna 5 yazalm:
(1 5)(2)(3 6
Simdi 6nn nereye gittigini bulmalyz. (1 4 7 2)(3 6 5) perm utasyonu 6y 5e got ur uyor.
Bir sonraki (1 2 3)(4 5) perm utasyonu da 5i 4e got ur uyor. Demek ki bulmak istedigimiz
bileske 6y 4e got ur uyor. Bu y uzden 6nn yanna 4 yazalm:
(1 5)(2)(3 6 4
Bakalm 4 nereye gidiyor? Diger t um saylar kullandgmz icin 4 un ya 3e ya da 7ye
gitmesi gerektigini biliyoruz. Bulalm: (1 4 7 2)(3 6 5) perm utasyonu 4 u 7ye got ur uyor.
Bir sonraki (1 2 3)(4 5) perm utasyonu da 7yi 7ye got ur uyor. Demek ki bulmak is-
tedi gimiz bileske 4 u 7ye got ur uyor. Bu y uzden 4 un yanna 7 yazalm:
(1 5)(2)(3 6 4 7
Simdi 7nin bileske altnda nereye gittigini bulmalyz. 7nin 3ten baska gidecek yeri
kalmad ama biz gene de yukardaki yontemi uygulayalm: (1 4 7 2)(3 6 5) perm utasyonu
7yi 2ye got ur uyor. Bir sonraki (1 2 3)(4 5) perm utasyonu da 2yi 3e got ur uyor. Demek
ki bulmak istedigimiz bileske 7yi gercekten 3e got ur uyor. Paranteze baslad gmz 3
saysna geri dond uk. Act gmz parantezi kapatalm:
(1 5)(2)(3 6 4 7).
Kontrol edilmemis baska say kalmad gndan,
(1 2 3)(4 5) (1 4 7 2)(3 6 5) = (1 5)(2)(3 6 4 7)
esitli gine ulasrz. (2) parantezini yazmad gmzdan, aynen yukardaki gibi
(1 2 3)(4 5) (1 4 7 2)(3 6 5) = (1 5)(3 6 4 7)
buluruz.
3.9. Tabii ikiden fazla perm utasyonun da bileskesini alabiliriz.

Ornegin,
(1 3 5) (2 3 6) (1 2 6) = (1 5)(2)(3 6).
Alstrmalar
3.10. E ger f SymN ise
Soc f = {n N : f(n) = n}
olsun. Soc fye fnin kaidesi (

Ingilizcesi socle) ad verilir.

Sym
<
N = {f SymN : Soc f sonlu}
olsun. Sym
<
N k umesinin bileske altnda kapal oldugunu ve bileske islemiyle birlikte
bir grup oldugunu gosterin.
Son olarak (1 2 3)(4 5) perm utasyonunun (1 2 3) ile (4 5) perm utasyonu-
nun bileskesi olduguna dikkat edelim, yani
(1 2 3) (4 5) = (1 2 3)(4 5).
Bu iki perm utasyon birbiriyle yer degistirir: (1 2 3)(4 5) = (4 5)(1 2 3);
c unk u (1 2 3) ile (4 5) perm utasyonlarnn degistirdigi elemanlar k umesi (yani
bu perm utasyonlarn kaideleri) srasyla {1, 2, 3} ve {4, 5} k umeleridir ve bu
k umeler ayrk k umelerdir.
3.3. Symnde Elemanlarn Tersleri ve Dereceleri 41
3.3 Symnde Elemanlarn Tersleri ve Dereceleri
Her perm utasyonun bir tersi vardr: Eger bir perm utasyon xi yye got ur uyorsa,
bu perm utasyonun tersi yyi xe got ur ur.

Ornegin f = (1 2 3 4)(5 6 7 8 9)
perm utasyonun tersi g = (1 4 3 2)(5 9 8 7 6) perm ustasyonudur.

Ornegin
f perm utasyonu 1i 2ye got urd ug unden, g perm utasyonu 2yi 1e got ur ur; f
perm utasyonu 4 u 1e got urd ug unden, g perm utasyonu 1i 4e got ur ur. f ne
yapyorsa, g tam tersini yapar.
fnin tersi f
1
olarak yazlr.
Ayrk dong uler halinde yazlms bir perm utasyonun tersini gene ayrk don-
g uler halinde yazmak cok kolaydr: her dong un un ilk elemann sabitleyip geri
kalan elemanlar tersten sralayarak yazmak yeter. Yukarda oldugu gibi. Bir
ornek daha:
[(1 4 7 3)(2 5 8)(6 9)]
1
= (1 3 7 4)(2 8 5)(6 9).
Baz elemanlar kendi kendilerinin tersidir.

Ornegin, (1 2), (1 3)(2 5) gibi ele-
manlarn tersleri kendileridir.
Eger f bir perm utasyonsa (hatta bir k umeden kendisine giden herhangi
bir fonksiyonsa), fnin kendisiyle bileskesini alabiliriz, yani f bileskesini bu-
labiliriz. Bu bileske f
2
olarak yazlr. (Ama fnin degerlerinin karelerini alma
fonksiyonuyla karstrlmasn.) fnin kendisiyle 3 defa da bileskesini alabili-
riz. Bu yeni perm utasyon f
3
olarak gosterilir. Bunu boyle devam ederek f
n
bileskesini alabiliriz. f
0
= Id ve f
1
= f anlamna gelirler. Bunlara fnin kuv-
vetleri ad verilir. Birka c ornek verelim:
Notlar ve

Ornekler
3.11. f = (1 2 3 4)(5 6 7) olsun. fnin kuvvetlerini teker teker yazalm:
f
0
= Id
f
1
= (1 2 3 4)(5 6 7) = f
f
2
= (1 3)(2 4)(5 7 6)
f
3
= (1 4 3 2)
f
4
= (5 6 7)
f
5
= (1 2 3 4)(5 7 6)
f
6
= (1 3)(2 4)
f
7
= (1 4 3 2)(5 6 7)
f
8
= (5 7 6)
f
9
= (1 2 3 4)
f
10
= (1 3)(2 4)(5 6 7)
f
11
= (1 4 3 2)(5 7 6)
f
12
= Id
Gor uld u g u uzere tam 12inci kuvvette Id buluyoruz. daha once degil. Bu durumda fnin
derecesinin 12 oldugu soylenir. Bu listeyi devam ettirirsek, pek farkl bir sey bulmayz:
f
13
= f, f
14
= f
2
, f
15
= f
3
,
42 3. Simetrik Grup Symn
yukardaki liste kendini yeniler.

Ornegin,
f
132
= f
10
= (1 3)(2 4)(5 6 7)
olur.
3.12. Yukardaki ornekte iki dong u vard: (1 2 3 4) dong us u ve (5 6 7) dong us u. Kolayca
g or ulece gi uzere birinci dong un un derecesi 4, ikincisinin ise 3. C arpmn derecesi ise
4 3 = 12 ama her zaman boyle olmaz.

Orne gin,
f = (1 2 3 4 5 6 7 8 9 10)(11 12)
ise fnin derecesi 10 2 = 20 degil 10 olur. Ayn sekilde
f = (1 2 3 4 5 6)( 7 8 9 10)
perm utasyonunun derecesi 6 4 = 24 degil 12 olur.
3.13. k uzunlugunda bir dong un un derecesi tam kdr.
3.14. Genel olarak k
1
, . . . , k
r
uzunlugunda ayrk r d ong uden olusan bir perm ustasyonun de-
recesi ekok(k
1
, . . . , k
r
) olur.
3.15. Id derecesi 1 olan yeg ane elemandr.
3.16. Sym5in derecesi 2 olan elemanlarn yazalm:
(1 2), (1 3), (1 4), (1 5), (2 3) (2 4) (2 5) (3 4) (3 5) (4 5),
(1 2)(3 4), (1 2)(3 5), (1 2)(4 5), (1 3)(2 4), (1 3)(2 5), (1 3)(4 5),
(1 4)(2 3), (1 4)(2 5), (1 4)(3 5), (1 5)(2 3), (1 5)(2 4), (1 4)(3 5).
Symnnin bir f elemannn derecesi , f
d
kuvvetinin ozdeslik fonksiyonu
oldugu en k u c uk pozitif d dogal saysdr. Bu durumda f f
d1
= f
d
= Id
esitliginden dolay f
1
= f
d1
olur. Genel olarak eger f
n
= Id ise f
1
= f
n1
olur.
(1 2), (1 3)(2 5) gibi elemanlarn dereceleri 2dir. Derecesi 2 olan her ele-
mann dong uleri 2 uzunlugundadr. Nitekim eger f
2
= Id ise ve f(a) = a
ise,
(a, f(a))
dong us u mutlaka fde yer almaldr. Elbette derecesi 2 olan elemanlar kendi
kendilerinin tersidir ve kendi kendisinin tersi olan her elemann derecesi 2dir.
Alstrmalar
3.17. Sym6nn ka c tane derecesi 2 olan eleman vardr?
3.18. Sym7nin ka c tane derecesi 3 olan eleman vardr?
3.19. Sym8in ka c tane derecesi 4 olan eleman vardr?
3.20. Sym9un ka c tane derecesi 6 olan eleman vardr?
3.21. p bir asalsa, Symnnin (p 1)!
_
n
p
_
tane derecesi p olan eleman oldugunu kantlayn.
3.22. n = 1, . . . 20 icin Symnnin elemanlarnn maksimum derecelerini bulun.
3.23.

Ornek 3.1deki karmay ka c defa yaparsak kartlar eski haline gelir?
3.24. Ayn soru Alstrma 7teki karma icin.
3.25. Yukardaki iki soruda destedeki ka gt says (cift kalmak uzere) degisse yant ne olur?
3.26. f
n
= f
m
= Id ise d = ebob(n, m) icin f
d
= Id oldugunu kantlayn.
3.27. fnin derecesi d olsun. Eger bir n N icin f
n
= Id ise dnin nyi bold u g un u kantlayn.
3.28. g Symn ise g
n!
= Id
n
esitli gini kantlayn.
3.4. Symnnin

Uretecleri 43
3.4 Symnnin

Uretecleri
(1 2), (3 5) gibi sadece iki elemann yerlerini degistiren (digerlerini sabitleyen)
perm utasyonlara transpozisyon ad verilir. T urkce karslg olarak makas
terimini oneriyoruz. Makaslarn derecesi 2dir elbette ve Symn grubunda tam
_
n
2
_
=
n(n + 1)
2
tane makas vardr. Ama derecesi 2 olan her eleman bir makas degildir, ornegin
(1 2)(3 5) perm utasyonunun derecesi 2 olmasna ragmen bir makas degildir.

Ote yandan, (1 2)(3 5)(4 7) gibi, Symnnin derecesi 2 olan her eleman ayrk
makaslarn carpm olarak yazlabilir. (Neden?)

Ote yandan SymNde

(0 1)(2 3)(4 5)(6 7)
eleman sonlu sayda makasn carpm degildir
2
.
Makaslarn onemi suradan gelmektedir: Symnnin her eleman (ayrk ya
da degil) makaslarn bileskesi olarak yazlabilir.

Ornegin
(1 2) (2 3) = (1 2 3),
(1 2) (2 3) (3 4) = (1 2 3 4),
(1 2) (2 3) (3 4) (4 5) = (1 2 3 4 5).
Bir baska ornek:
(1 2 5 6)(3 8 4) = (1 2) (2 5) (5 6) (3 8) (8 4).
(1 a) t ur unden makaslara temel makas diyelim. Symnde tam n1 tane
temel makas vardr: (1 2), . . . , (1 n).
(1 a) (1 b) (1 a) = (a b)
oldugundan, bir onceki paragrafa gore, Symnnin her eleman temel makas-
larn bileskesi olarak yazlabilir.

Ornegin,
(1 2 3 4) = (1 2) (2 3) (3 4)
= (1 2) (1 2) (1 3) (1 2) (1 3) (1 4) (1 3)
= (1 3) (1 2) (1 3) (1 4) (1 3)
olur. Daha teknik bir deyisle, temel makaslar Symn grubunun uretecleridir.
2
Bir grupta sadece sonlu sayda eleman carplabilir; sonsuz sayda elemann carpmn
tanmlamak icin ozel kosullar gerekir.
44 3. Simetrik Grup Symn
(1 2), (2, 3), (3 4) gibi ardsk saylardan olusan makaslara ardsk ma-
kaslar ad verelim.
(1 3) = (2 3) (1 2) (2 3)
(1 4) = (3 4) (2 3) (1 2) (2 3) (3 4)
(1 5) = (4 5) (3 4) (2 3) (1 2) (2 3) (3 4) (4 5)
gibi esitlikler sayesinde, bir onceki paragraftan dolay, Symnnin her elema-
nnn ardsk makaslarn bileskesi olarak yazlabilecegi gor ul ur. Yani ardsk
makaslar da (aynen temel makaslar gibi) Symn grubunun uretecleridir.
Ayrca, dogrulugu kolayca kontrol edilebilen
(1 2 . . . n) (1 2) (1 2 . . . n)
1
= (2 3)
(1 2 . . . n) (2 3) (1 2 . . . n)
1
= (3 4)
. . .
gibi esitlikler sayesinde, bir onceki paragraftan dolay Symnnin her elemannn
(1 2 . . . n), (1 2), ve (1 2 . . . n)
1
perm utasyonlarnn carpm olarak yazldg gor ul ur.
Kantladklarmz yazalm:
Teorem 3.1. Symnnin her eleman makaslar/temel makaslar/ardsk makas-
lar cinsinden yazlabilir. Symnnin her eleman (1 2 . . . n) ve (1 2) perm utas-
yonlar cinsinden de yazlr.
Kant: (1 2 . . . n)
1
= (1 2 . . . n)
n1
oldugundan, sonuc bir onceki parag-
raftan ckar.
Bundan boyle bileske icin isaretini kullanamayacagz.

Ornegin (1 2)(2 3)
yerine (1 2)(2 3) yazacagz. (1 2) (3 4) = (1 2)(3 4) esitliginden dolay bu
yeni yazlm herhangi bir karsklga neden olmayacak. Sk sk bileske yerine
carpm dedigimiz de olacak.
Alstrmalar
3.29. Sym3 ve Sym4 gruplarnn elemanlarn temel makaslarn carpm olarak en ksa bicimde
yazn.
3.30. Sym3 ve Sym4 gruplarnn elemanlarn ardsk makaslarn carpm olarak en ksa
bi cimde yazn.
3.31. Sym3 ve Sym4 gruplarnn elemanlarn (1 2) ve (1 2 . . . n) elemanlarnn carpm
olarak yazn.
3.32. C ift sayda makasn carpmnn tek sayda makasn carpmna esit olamayaca gn goste-
rin. (Bunun kant zordur; ileride, biraz daha grup teorisi o grendi gimizde bunun cok
daha kolay bir kantn gorecegiz.)
3.5. Alt n Grubu 45
3.5 Alt n Grubu

Onceki altbol umde Symnnin her elemannn makaslarn carpm olarak yazl-
dgn gord uk. Symnnin cift sayda makasn carpm olarak yazlan eleman-
larndan olusan k umeye Alt n diyelim. Alt n k umesinin bileske islemi altnda
kapal oldugu belli, ne de olsa 2k makasn carpmyla, 2 makasn carpmn
carparsak, 2(k+) makasn carpmn elde ederiz. Alt nnin elemanlarnn tersi
de Alt ndedir, c unk u bir makasn tersi yine bir makastr. Id
n
de Alt n k umesin-
dedir, c unk u Id
n
yi 0 tane makasn carpm olarak gorebiliriz, ya da eger n 2
ise, Id
n
yi (1 2)(1 2) olarak yazabiliriz. Demek ki Symnnin Alt n altk umesi
(bileske islemiyle birlikte) kendi basna bir gruptur.
Mesela Alt 4 grubu asagdaki elemanlardan olusur:
Id
4
, (1 2)(3 4), (1 3)(2 4), (1 4)(2 3),
(1, 2, 3), (1, 2, 4), (1, 3, 4), (2, 3, 4),
(1, 3, 2), (1, 4, 2), (1, 4, 3), (2, 4, 3)}.
Bundan boyle n 2 olsun. Eger Alt nyi soldan ya da sagdan (1 2) ile (ya
da herhangi bir makasla) carparsak tek sayda makasn carpm olarak yazlan
elemanlar k umesini buluruz. Bunun tersi de dogrudur: Tek sayda makasn
carpm olarak yazlan bir eleman solda ya da sagdan (1 2) ile carparsak
cift sayda makasn carpm olarak yazlan elemanlar k umesini, yani Alt nyi
buluruz. Demek ki,
Symn = Alt n (1 2) Alt n
olur. Birazdan Alt n ve (1 2) Alt n altk umelerinin ayrk olduklarn goste-
recegiz. Yani cift sayda makasn carpm olarak yazlan bir eleman tek sayda
makasn carpm olarak yazlamaz. Makaslarn carpmndan olusan olas bir

1

2k
=
1

2+1
esitliginde, t um makaslar esitligin bir tarafnda toplayarak, tek sayda ma-
kasn carpmnn Id
n
ye esit oldugunu gor ur uz. Bunun m umk un olmadgn
gostermemiz lazm. Diyelim, (a
i
b
i
) makaslar icin
(1) (a
1
b
1
)(a
2
b
2
) (a
k
b
k
) = Id
n
.
Burada a
i
= b
i
varsaymn yapyoruz elbette.
(a
2
b
2
) (a
k
b
k
)
carpmnda a
1
mutlaka belirmeli, aksi halde (1)in solundaki carpmda a
1
, a
1
e
degil b
1
e giderdi. a
1
in soldan ikinci makastan itibaren belirdigi ilk makas ele
alalm. Diyelim a
1
ilk defa iinci makasta beliriyor. i 2 elbette. (a
i
b
i
) makas
yerine buna esit olan (b
i
a
i
) makasn alrsak, a
i
= a
1
varsaymn yapabiliriz.
46 3. Simetrik Grup Symn
Simdi bu iinci makas soldan ikinci makas olarak yazabilecegimizi gorecegiz.

Ilk makastan sonra ve iinci makastan once a

1
belirmedigini aklmzda tutup
su gozlemi yapalm: a, b, c, d birbirinden farkl saylar ise,
(c d)(a b) = (a b)(c d) ve (b c)(a b) = (a c)(b c) = (a c b)
esitlikleri gecerlidir. Bu esitlikleri kullanarak iinci makasta beliren a
1
saysn,
teker teker sola gecirerek ikinci makas haline getirebiliriz ve bunu yaparken
araya daha fazla a
1
koymams oluruz. Yani carpmdaki a
1
says ayn kalr,
ama iinci makasta beliren i artk ikinci makasta belirir. Ayrca yeni carpmda
makas says degismez. Boylece (1) carpm
(2) (a
1
b
1
)(a
1
b
2
)(a
3
c
3
) (a
k
b
k
) = Id
n
biciminde bir esitlige don us ur. Eger b
2
= b
1
ise, en soldaki iki makas sa-
delestirip k2 tane makasn carpmnn Id
n
oldugunu gor ur uz ve t umevarmla
k2nin, dolaysyla knn da cift olduguna h ukmederiz. Bundan boyle b
2
= b
1
varsaymn yapalm. Ama
(a
1
b
1
)(a
1
b
2
) = (a
1
b
2
)(b
1
b
2
) = (a
1
b
2
b
1
)
esitlikleri gecerli oldugundan, (2) esitligini
(3) (a
1
b
2
)(b
1
b
2
)(a
3
c
3
) (a
k
b
k
) = Id
n
olarak yazabiliriz. Sadece ilk iki terim degisti. Ama carpmdaki a
1
says 1
azald, ikinci makasta beliren a
1
kayboldu. Bu islemi tekrar tekrar yaparak,
ya ky 2 eksiltip k2 yaparz (ve t umevarmla sonuca varrz), ya da en bastaki
a
1
dsnda carpmlardaki t um a
1
leri yok ederiz.

Islemler bittiginde carpmda
tek bir a
1
kalamayacagndan, bir zaman sonra sadelestirme olmal ve uzunluk
2 eksilmeli. Boylece istedigimiz kantlanms olur. Buldugumuzu yazalm:
Teorem 3.2. n 2 olsun. Symnnin cift sayda makasn carpm olarak
yazlan elemanlar n!/2 tane eleman olan bir gruptur.
Alt n grubu alterne grup olarak bilinir. Grup teorisinde cok onemlidir.
Yukardaki kant [Sp]tan alnmstr.

Ileride Teorem 3.2nin daha kavramsal
ve daha az zahmetli bir kantn verecegiz. (Bkz. Teorem 14.3.)
Symnnin bir eleman farkl bicimlerde ve farkl saylarda makaslarn car-
pm olarak yazlabilir, yani eger Symn eleman k tane makasn carpm
olarak yazlyorsa, k says nn bir degismezi degildir; ote yandan (1)
k
says
nn bir degismezidir, c unk u k tane makasn carpm tane makasn carpmna
esitse, artk k saysnn cift oldugunu biliyoruz. Bu (1)
k
saysna nn
isareti ad verilir ve 1e esit olan bu say sg olarak gosterilir.
Alstrmalar
3.6. Symnde Esleniklik 47
3.33. Symnin 3e bol unen sayda makaslarn carpm da bir grup olur elbette. Ama bu grup
Symnye esittir!
3.34. Alt 5in elemanlarnn tiplerini ve her bir tipten ka c tane oldugunu bulun.
3.35. Bir onceki alstrmay n = 6, . . . , 10 icin yapn.
3.36. Her , Symn i cin sg() = sg() sg() oldugunu gosterin.
3.6 Symnde Esleniklik
Sym9da, ornegin
(1 2)(3 4 5)(6 7 8) ile (2 9)(3 7 6)(4 5 8)
elemanlar ayn tiptendirler, c unk u her ikisinde de her k icin uzunlugu k
olan her ayrk dong uden ayn sayda vardr. Sym9un elemanlarnn tiplerini
sralayalm:
Id
0
tipi
(1 2) tipi
(1 2 3) tipi
(1 2)(3 4) tipi
(1 2 3 4) tipi
(1 2)(3 4 5) tipi
(1 2 3 4 5) tipi
(1 2)(3 4)(5 6) tipi
(1 2)(3 4 5 6) tipi
(1 2 3)(4 5 6) tipi
(1 2 3 4 5 6) tipi
(1 2)(3 4)(5 6 7) tipi
(1 2)(3 4 5 6 7) tipi
(1 2 3)(4 5 6 7) tipi
(1 2 3 4 5 6 7) tipi
(1 2)(3 4)(5 6)(7 8) tipi
(1 2)(3 4)(5 6 7 8) tipi
(1 2)(3 4 5)(6 7 8) tipi
(1 2)(3 4 5 6 7 8) tipi
(1 2 3)(4 5 6 7 8) tipi
(1 2 3 4)(5 6 7 8) tipi
(1 2)(3 4)(5 6)(7 8 9) tipi
(1 2)(3 4)(5 6 7 8 9) tipi
(1 2)(3 4 5)(6 7 8 9) tipi
(1 2 3)(4 5 6)(7 8 9) tipi
(1 2 3)(4 5 6 7 8 9) tipi
(1 2 3 4)(5 6 7 8 9) tipi
(1 2 3 4 5 6 7 8 9) tipi
48 3. Simetrik Grup Symn
Her birinden ka c tane oldugunu ileride bulacagz. Bu paragrafta amacmz
ayn tipten iki eleman arasnda grup teorisi acsndan nasl bir iliski oldugunu
irdelemek.

Ornek olarak ayn tipten olan
f = (1 2)(3 4)(5 6 7 8 9)
perm utasyonuyla
g = (1 5)(2 8)(3 7 9 6 4)
perm utasyonuna bakalm. Birincisinde saylarn adlarn degistirirsek (Saylar
T urkceden Macarcaya cevirelim), mesela
1 yerine 1
2 yerine 5
3 yerine 2
4 yerine 8
5 yerine 3
6 yerine 7
7 yerine 9
8 yerine 6
9 yerine 4
yazarsak (Macarca 2 yerine 5 deniyormus) ikincisini buluruz.
g = (1 5)(2 8)(3 7 9 6 4) = (8 2)(1 5)(7 9 6 4 3)
oldugundan, soyle de yapabilirdik:
1 yerine 8
2 yerine 2
3 yerine 1
4 yerine 5
5 yerine 7
6 yerine 9
7 yerine 6
8 yerine 4
9 yerine 3
de yazabilirdik. Bu yerine yazmann ne demek oldugunu gorelim.

Ikinci yer
degisikligini ele alarak,
h = (1 8 4 5 7 6 9 3)
yazalm ve
h f h
1
3.6. Symnde Esleniklik 49
elemanna bakalm. (Eger h, T urkceden Macarcaya sozl ukse, h
1
Macarca-
dan T urk ceye sozl uk olsun; boylece T urkce bir don us um olan fyi Macarcaya
cevirmisoluruz. Tahmin edilecegi uzere fnin tipi degismemeli. Asagda bileske
icin artk yazmayacagz.)
hfh
1
= (1 8 4 5 7 6 9 3)(1 2)(3 4)(5 6 7 8 9)(1 3 8 6 7 5 4 8)
= (1 5)(2 8)(3 7 9 6 4) = g
buluruz. Yani
hfh
1
= g
olur. Ve elbette soldaki hleri sag tarafa atarak ve k = f
1
tanmn yaparsak,
kgk
1
= f
buluruz. Eger Symnnin f ve g elemanlarnn tipleri aynysa, bir h Symn
icin,
hfh
1
= g
olur. Bu esitligi saglayan birden cok h Symn vardr ama en az bir tane
vardr.
Teorem 3.3. Eger Symnnin f ve g elemanlarnn tipi aynysa, o zaman bir
h Symn icin hfh
1
= g olur. Bunun tersi de dogrudur: Eger bir h Symn
icin hfh
1
= g oluyorsa o zaman f ve gnin tipleri ayndr.
Kant: Birinci ksmn kantnn nasl olmas gerektigi teoremden once yaz-
lanlardan belli.

Ikinci onermeyi kantlayalm. Diyelim fnin icinde uzunlugu
k ile baslayan bir dong u var. Bu dong un un (1 2 . . . k) dong us u oldugunu
varsaymak bize bir sey kaybettirmez.

Oyle yapalm. Simdi
g(h(1)) = (hfh
1
)(h(1)) = h(f(1)) = h(2)
olur. Ayrca
g(h(2)) = (hfh
1
)(h(2)) = h(f(2)) = h(3)
olur. Bunu h(k)ya kadar devam ettiririz, her i = 1, 2, . . . , k 1 icin
g(h(i)) = h(i + 1)
buluruz. k icin ise,
g(h(k)) = (hfh
1
)(h(k)) = h(f(k)) = h(1)
bulunur. Yani fnin (1 2 . . . k) dong us u, gde (h(1) h(2) . . . h(k)) dong us une
don usm ust ur. Her dong u icin ayn sey oldugundan kantmz tamamlanmstr.

50 3. Simetrik Grup Symn

Sonuc 3.4. Eger n 5 ise (a b c) Alt n gibi ucl u dong uler Alt nde
esleniktirler, yani ve bu t ur iki eleman ise, bir Alt n icin
1
=
olur.
Kant: Bu esitligi saglayan bir Symn oldugunu biliyoruz. Eger Alt n
ise sorun yok. Aksi halde, n 5 oldugundan nn yerinden oynatmadg iki
farkl i, j {1, 2, . . . , n} vardr; simdi = (i j) Alt n olur ve elbette

1
=
1
= olur.
3.7 Symnde Hangi Tipten Kac Eleman Var?
Symn ile biraz daha hasr nesir olmak icin biraz hesap yapalm. Bu ve bundan
sonraki bol um, Symnnin anlaslmas icin ya da grup teorisi icin illa okunmas
gereken bol umler degildir. Konuyla daha asina olmak isteyenlere onerilir ama.
Symnde tipi ayn olan elemanlarn saysn hesaplayalm.

Ornegin (1 2) gibi ikili dong u biciminde yazlabilen ka c eleman vardr?

Eger n = 4 ise 6 tane vardr:
(1 2), (1 3), (1 4), (2 3), (2 4), (3 4).
Eger n = 5 ise, 10 tane vardr:
(1 2), (1 3), (1 4), (1 5), (2 3), (2 4), (2 5), (3 4), (3 5), (4 5).
Genel olarak bu tip elemanlardan nnin ikilisi kadar, yani
_
n
2
_
=
n(n 1)
2
tane vardr.
Ya (1 2 3) gibi yazlabilen kac eleman vardr?
_
n
3
_
tane degil. C unk u sectigimiz her ucl u icin iki ayr secenegimiz var.

Ornegin,
1, 2, 3 secilmisse, bu saylarla elde edecegimiz (1 2 3) ve (1 3 2) gibi iki ayr
perm utasyon var. Bu tipten toplam
_
n
3
_
2
tane eleman vardr. n = 5 olsun ve bu 20 elemann her birini yazalm:
(1 2 3), (1 2 4), (1 2 5), (1 3 4), (1 3 5), (1 4 5),
(2 3 4), (2 3 5), (2 4 5), (3 4 5),
(1 3 2), (1 4 2), (1 5 2), (1 4 3), (1 5 3), (1 5 4),
(2 4 3), (2 5 3), (2 5 4), (3 5 4).
3.7. Symnde Hangi Tipten Kac Eleman Var? 51
Ya (12)(34) tipinden? Birinci cift icin
_
n
2
_
secenek var.

Ikinci cift icin
_
n 2
2
_
tane secenek vardr. Ancak bu iki sayy carparsak yanls sonu c buluruz. C un-
k u boyle yaparsak (12)(34) ve (34)(12)yi sanki iki ayr elemanms gibi iki kez
sayarz. C arpm ikiye bolmek gerekir. Sonu c olarak, (12)(34) tipinden
_
n
2
__
n2
2
_
2
tane eleman vardr. Gene n = 5 icin bu 15 elemann hepsini teker teker yazalm:
(1 2)(3 4), (1 2)(3 5), (1 2)(4 5),
(1 3)(2 4), (1 3)(2 5), (1 3)(4 5),
(1 4)(2 3), (1 4)(2 5), (1 4)(3 5),
(1 5)(2 3), (1 5)(2 4), (1 5)(3 4),
(2 3)(4 5), (2 4)(3 5), (2 5)(3 4).
Ayn tipten olan elemanlara eslenik denir. Eslenik elemanlardan olusan
k umeye de esleniklik snf denir.
Asagdaki tabloda n = 2, . . . , 8 icin, S
n
de her eslenik snfnda ka c eleman
oldugunu hesapladk. Her s utunun altnda buldugumuz saylar toplayarak,
toplamn n! olup olmadgn kontrol ettik. Boylece yaptgmz hesaplarn sag-
lamasn yapms olduk. (Gene de hata olabilir! Yanlsa tahamm ul u olmayan
okur kendi basna hesaplamaldr bu saylar.)
52 3. Simetrik Grup Symn
Eslenik Snar Says
Sym2 Sym3 Sym4 Sym5 Sym6 Sym7 Sym8
Id 1 1 1 1 1 1 1
(12) 1 3 6 10 15 21 28
(123) 2 8 20 40 70 112
(12)(34) 3 15 45 105 210
(1234) 6 30 90 210 420
(12)(345) 20 120 420 1120
(12345) 24 144 504 1344
(12)(34)(56) 15 105 420
(12)(3456) 90 630 2520
(123)(456) 40 280 1120
(123456) 120 840 3360
(12)(34)(567) 210 1680
(12)(34567) 504 4032
(123)(4567) 420 3360
(1234567) 720 5760
(12)(34)(56)(78) 105
(12)(34)(5678) 1260
(12)(345)(678) 1120
(12)(345678) 3360
(123)(45678) 2688
(1234)(5678) 1260
(12345678) 5040
Toplam 2 6 24 120 720 5040 40320

Ornegin tipi, (1 2)(3 4)(5 6) elemannn tipiyle ayn olan eleman saysn
bulmak icin,
_
n
2
__
n 2
2
__
n 4
2
_
saysn 3!e bolmek zorundayz, aksi halde, ornegin, hepsi birbirine esit olan
(1 2)(3 4)(5 6), (1 2)(5 6)(3 4), (3 4)(1 2)(5 6),
(3 4)(5 6)(1 2), (5 6)(1 2)(3 4), (5 6)(3 4)(1 2)
perm utasyonlarn hepsini ayr ayr sayms olurduk.
Bunun gibi, n 22 icin, Symnde, tipi
(1 2)(3 4)(5 6)(7 8)(9 10)(11 12 13)(14 15 16)(17 18 19)(20 21 22)
olan elemanlardan tam,
_
n
2
__
n2
2
__
n4
2
__
n6
2
__
n8
2
__
n10
3
__
n13
3
__
n16
3
__
n19
3
_
2
4
5! 4!
3.7. Symnde Hangi Tipten Kac Eleman Var? 53
tane vardr; paydaki ilk bes ve son dort terim sadelesir ve geriye,
n!
(n 22)! (5!2
5
) (4!3
4
)
kalr. Bir sonraki teoremi okudugunuzda bu saynn anlamn daha iyi anlas-
lacak.
Teorem 3.5. f S
n
olsun. k
i
, fde i uzunlugundaki dong ulerin says olsun.
(Demek ki

i k
i
= n.) O zaman, fnin esleniklik snfnn eleman says,
n!
(k
1
!1
k
1
) (k
2
!2
k
2
) (k
n
!n
k
n
)
olur
3
.
Kant:

Once dong ulerimizin parantezlerini hazrlayalm.
( )( ) . . . ( )( )( ) . . . ( )( )( ) . . . ( ) . . .
Burada k
1
tane 1 saylk parantez, k
2
tane 2 saylk parantez, ..., k
n
tane n
saylk parantez var. (En uzun dong un un uzunlugu ancak n olabilir.) Say ko-
nulabilecek toplam n tane yuva var.

Once n tane sayy her bicimde bu paran-
tezlere (her parantezin kabul ettigi kadar) yerlestirelim. Bunu elbette n! degisik
bicimde yapabiliriz. Ama bu n! yerlestirmenin bazlar S
n
nin ayn elemann
verir. Kac tanesinin ayn eleman verdigini bulup bu sayya bolelim.

Icinde i
tane say yerlestirilebilen bir parantezi alalm. Bu parantezin icindeki saylar
i degisik bicimde yerlestirirsek S
n
nin ayn elemann elde ederiz.

Ornegin,
(1 2 3 4 5), (2 3 4 5 1), (3 4 5 1 2), (4 5 1 2 3), (5 1 2 3 4)
yerlestirmeleri ayn perm utasyonu verir. Bu parantezlerden tam k
i
tane oldu-
gundan, saylar bulunduklar parantezlerden ckarmadan
i
k
i
tane farkl yerlestirmenin ayn perm utasyonu verdigini buluruz.

Ote yandan
bu parantezlerin de yerlerini degistirebiliriz.

Ornegin,
(1 2)(3 4)(5 6), (1 2)(5 6)(3 4), (3 4)(1 2)(5 6),
(3 4)(5 6)(1 2), (5 6)(1 2)(3 4), (5 6)(3 4)(1 2)
yerlestirmelerinin hepsi ayn perm utasyonu verir. i uzunlugundaki k
i
parantezi
k
i
! farkl bicimde yerlestirebiliriz. Demek ki sadece i uzunlugundaki parantez-
lere yaplan
i
k
i
k
i
!
3
Bu saynn bir tamsay olmas bile sasrtc olmal!
54 3. Simetrik Grup Symn
tane farkl yerlestirme ayn perm utasyonu verir. Bunlar i = 1, 2, . . . , n icin
carparsak, toplam
(1
k
1
k
1
!)(2
k
2
k
2
!) (i
k
i
k
i
!) (n
k
n
k
r
!)
farkl yerlestirmenin ayn perm utasyonu verecegini buluruz. Demek ki bu tip-
teki eleman saysn bulmak icin, toplam yerlestirme says olan n! saysn bu
sayya bolmeliyiz.

Onceki sayfadaki listede Symnde en fazla eleman olan esleniklik snarn

koyu harerle, Id perm utasyonu dsnda, en az eleman olan snar da alt cizili
olarak gosterdik.
Belli ki, eger n 5 ise en az (12) tipinde eleman var.
Ve gene belli ki S
n
de en kalabalk snf
(1 2 . . . n 1)
snf. Bu snfn n(n 2)! tane, yani
n!
(n 1)
tane eleman var. Bir baska deyisle, her n1 elemandan biri bu tipten (yani bu
esleniklik snfnda). En az elemanl eslenik snfnn (1 2)nin esleniklik snf
oldugunu birazdan kantlayacagz.
(1 2 . . . n 1)
elemannn snfnn en kalabalk oldugu da dogru ama bu olgunun bu kitaba
alacak kadar kolay bir kantn bilmiyorum. Merakl okur Matematik D unyas
dergisinin 2003-II saysnn 103 unc u sayfasndaki

Ozer C ozerin kantn oku-
yabilir. Zaten o kadar da ilginc bir soru degil!
3.8 Symnde Eslenik Snf Says
Her esleniklik snfnn saysn bulduk. Peki Symn k umesinde ka c tane esle-
niklik snf var? Birka c sayfa once esleniklik snarn ve dolaysyla kac tane
olduklarn n = 8e kadar teker teker bulduk. Biraz daha ileri gidelim:
S
n
deki esleniklik snf says aslnda n saysnn parcalans saysna
esittir.

Ornegin, eger n = 6 ise, nnin parcalanslaryla esleniklik snar
3.8. Symnde Eslenik Snf Says 55
arasnda soyle bir perm utasyon vardr:
6 = 1 + 1 + 1 + 1 + 1 + 1 Id snf
6 = 2 + 1 + 1 + 1 + 1 (1 2) snf
6 = 3 + 1 + 1 + 1 (1 2 3) snf
6 = 2 + 2 + 1 + 1 (1 2)(3 4) snf
6 = 4 + 1 + 1 (1 2 3 4) snf
6 = 3 + 2 + 1 (1 2 3)(4 5) snf
6 = 5 + 1 (1 2 3 4 5) snf
6 = 2 + 2 + 2 (1 2)(3 4)(5 6) snf
6 = 4 + 2 (1 2 3 4)(5 6) snf
6 = 3 + 3 (1 2 3)(4 5 6) snf
6 = 6 (1 2 3 4 5 6) snf
Bir dogal saynn parcalans says, o sayy (sra gozetmeden) dogal saylarn
toplam olarak kac t url u yazlabilecegidir. Dolaysyla 6nn parcalans says
yukarda gor uld ug u gibi 11dir, Sym6nn esleniklik snf saysna esittir. Genel
olarak, Symnnin esleniklik snf says nnin parcalans saysna esittir.

Ilk
birkac say icin liste asagda:
n : 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 15
snf says : 1 2 3 5 7 11 15 22 30 42 56 77 101 135

Uzerine pek cok arastrmalar yaplan parcalans says matematigin baska bir
dalnn konusudur ve bu konuya daha fazla girmeyecegiz.
Teorem 3.6. Eger n 4 ise, (1 2)nin esleniklik snf, Idin snf dsnda,
Symnnin en az elemanl esleniklik snfdr.
Kant: Id = f Symn olsun. fnin esleniklik snfnn eleman saysn [f]
olarak gosterelim. fyi ayrk dong ulerine ayrp, uzunlugu r olan dong ulerini,
adna f
r
diyecegimiz bir elemanda toparlayalm.

Ornegin
f = (1 2)(3 4)(5 6 7 8)
ise
f
2
= (1 2)(3 4), f
3
= Id, f
4
= (5 6 7 8).
Demek ki her f
r
uzunlugu r olan ayrk dong ulerin carpm ve f, bu f
r
lerin
carpm. Eger f ve g perm utasyonlar ayn tiptelerse, yani ayn esleniklik
snfndalarsa, elbette f
r
ve g
r
de ayn esleniklik snfndadrlar. Ve f
r
ile ayn
esleniklik snfnda olan her eleman mutlaka f ile ayn esleniklik snfnda olan
bir elemanda belirir, hatta muhtemelen 1den fazla kez belirir.

Ornegin yu-
kardaki ornekteki f
2
ile ayn esleniklik snfnda olan (1 3)(2 5) eleman, fye
eslenik olan (1 3)(2 5)(4 6 7 8) elemannda belirir. Eger f
r
= Id ise, [f
r
] [f]
56 3. Simetrik Grup Symn
esitsizligi bu y uzden bariz. Demek ki [(1 2)] [f
r
] esitsizligini kantlamak
yeterli.
Bundan boyle, f, herbirinin uzunlugu r olan k ayrk dong un un carpm
olsun. Demek ki kr n. Ayrca 2 r. Bu bilgiler daha sonra gerekecek.
Simdi g = (1 2 . . . r) olsun.

Once [g] [f] esitsizligini kantlayacagz. Her iki
sayy da ack ack bulabiliriz:
[g] =
_
n
r
_
(r 1)!
[f] =
_
n
r
__
n r
r
_

_
n kr +r
r
_
((r 1)!)
k
k!
(Teorem 3.5i de kullanabilirdik.) Bundan sonra [g] [f] esitsizligini k ve n
uzerine t umevarmla kantlamak, biraz mesakkatli olsa da cok zor degil; okura
brakyoruz. Demek ki [(12)] [g] esitsizligini, yani
_
n
2
_

_
n
r
_
(r 1)!
esitsizligini kantlamamz gerekiyor. Bu da mesakkatli belki ama kolay. Ufak
tefek ayrntlar saymazsak teorem boylece kantlanmstr.
Alstrmalar
3.37. (Bu soru IMO 1987 yarsmasnda sorulmustur).
P
n
(k) = |{f Sym
n
: f tam k eleman sabitliyor}|
olsun.
n

k=0
kP
n
(k) = n!
esitli gini kantlayn.
3.38. Her i = 1, . . . , n 1 icin
i
= (i, i + 1) S
n
olsun. S
n
nin her elemannn sonlu tane

i
nin carpm oldugunu kantlayn. Her i ve j = 1, . . . , n 1 icin ya (
i

j
)
1
= Id, ya
(
i

j
)
2
= Id, ya da (
i

j
)
3
= Id olmal. Kantlayn.
3.39. Her i = 2, . . . , n icin
i
= (1, i) S
n
olsun. S
n
nin her elemannn sonlu tane
i
nin
carpm oldugunu kantlayn.
3.40. Sym Nnin her elemannn f
2
= g
2
esitliklerini saglayan iki f ve g perm utasyonu icin
f g olarak yazld gn kantlayn.
4. Elemanlarn Kuvvetleri ve
Dereceleri
4.1 Elemanlarn Kuvvetleri
Bundan boyle, (Z, +) ve (SymX, ) orneklerinde oldugu gibi somut bir gruptan
sozedilmiyorsa, yani sozkonusu olan ozellikle belirtilmemis rastgele bir grupsa,
yani ne grubun elemanlar ne de islemi belirtilmisse, yerine ve xy yerine
x y, hatta hic noktasz xy yazacagz. Ayrca e yerine 1 yazacagz. Tabii bu 1,
1 dogal says olmayabilir.

Onceki yazda kantladgmz
y = x
1
x y = e y x = e
esdegerlikleri bir defa daha bu dilde yazalm, onemliler c unk u:
y = x
1
xy = 1 yx = 1.
Bir grubun bir x eleman kendisiyle n defa carpldgnda elde edilen eleman
x
n
olarak gosterilir ve bu elemana xin ninci kuvveti ad verilir. Burada n
pozitif bir dogal saydr. x
0
eleman 1 olarak tanmlanr. Tanm geregi x
1
= x
olur. Diger kuvvetlerin ne demek olduklar bariz: x
2
= xx, x
3
= xxx = x
2
x =
xx
2
. Bir grubun bir x elemannn kuvvetinin formel tanm soyle: x
0
= 1 ve
her n N icin x
n+1
= x
n
x.
Eger bir grupta, n > 0 tamsays icin x
n
= 1 olursa, o zaman, xx
n1
=
x
n
= 1 oldugundan, yukardaki esdegerliklere gore x
1
= x
n1
olur. Bu onemli
gozlemi sk sk kullanacagz. Bunun ozel bir durumu olarak, x
2
= 1 ise x
1
= x
oldugu bulunur.

Onsav 4.1. Bir grupta her x eleman ve her n, m N icin x

n
x
m
= x
n+m
ve
(x
n
)
m
= x
nm
olur. Demek ki x
n
x
m
= x
m
x
n
olur.
Kant: Birinci esitlikten baslayalm. m uzerine t umevarmla kantlayacagz.
Eger m = 0 ise
x
n
x
m
= x
n
x
0
= x
n
1 = x
n
= x
n+0
= x
n+m
.
58 4. Elemanlarn Kuvvetleri ve Dereceleri
Simdi esitligin m icin dogru oldugunu varsayp esitligi m+1 icin kantlayalm:
x
n
x
m+1
= x
n
(x
m
x) = (x
n
x
m
)x = x
n+m
x = x
(n+m)+1
= x
n+(m+1)
.
Sra ikinci esitlikte. Eger m = 0 ise hem (x
n
)
m
hem de x
nm
eleman 1e esittir.
Simdi esitligin m icin dogru oldugunu varsayalm. Kantlanan bir onceki esitligi
kullanarak,
(x
n
)
m+1
= (x
n
)
m
x
n
= x
nm
x
n
= x
nm+n
= x
n(m+1)
elde ederiz. Kantmz tamamlanmstr.
Eger n > 0 bir tamsayysa, x
n
yi (x
n
)
1
olarak (yani x
n
nin tersi olarak)
tanmlyoruz:
x
n
= (x
n
)
1
.
Ama burada bir seyi kontrol etmek gerekir: Daha once x
1
elemann xin tersi
olarak tanmlamstk. Oysa burada x
1
in farkl bir tanmn yaptk: Burada
x
1
(eger tanmda n = 1 alnrsa), x
1
in, yani xin tersi olarak tanmlanmstr.
Her iki tanmn da ayn eleman isaret ettigi belli, yani daha onceki tanmla bu
tanm n = 1 ise ort us uyor; bir sorun yok. Hatta tanmda n = 0 bile alabiliriz,
gene bir sorun olmaz: Eski tanma gore x
0
= x
0
= 1 diger yandan yeni tanma
gore de x
0
= (x
0
)
1
= 1
1
= 1 ckar.
Pozitif n tamsaylar icin (tanm geregi) dogru olan bu esitligin taraarnn
tersini alrsak x
n
= (x
n
)
1
elde ederiz. Demek ki m = n icin (x
m
)
1
= x
m
olur. ayn esitligin negatif saylar icin de dogru oldugunu gor ur uz. Demek ki
her n Z icin
x
n
= (x
n
)
1
olur.

Onsav 4.2. Bir grubun her x eleman ve her n, m Z icin x

n
x
m
= x
n+m
ve
(x
n
)
m
= x
nm
olur. Demek ki (x
1
)
n
= x
n
ve x
n
x
m
= x
m
x
n
olur.
Kant: Birinci esitlikten baslayalm. Gerekirse kantlamak istedigimiz esitligin
tersini alarak (o zaman x
(n+m)
= x
m
x
n
elde ederiz), n+m 0 varsaymn
yapabiliriz. Demek ki ya n 0 ya da m 0.

Onsav 4.1den dolay n ya da
mnin negatif oldugunu varsayabiliriz.
Birinci Sk: m < 0. Bu durumda

Onsav 4.1e gore,
x
n+m
(x
m
)
1
= x
n+m
x
m
= x
(n+m)+(m)
= x
n
olur. Sol taraftaki x
m
yi sag tarafa atarak istedigimiz x
n+m
= x
n
x
m
esitligini
elde ederiz.

Ikinci Sk: n < 0. Bu durumda

Onsav 4.1e gore,
(x
n
)
1
x
n+m
= x
n
x
n+m
= x
(n)+(n+m)
= x
m
4.1. Elemanlarn Kuvvetleri 59
olur. Soldaki x
n
yi sag tarafa atarak istedigimiz x
n+m
= x
n
x
m
esitligini elde
ederiz.
Gelelim (x
n
)
m
= x
nm
esitligine. Gerekirse taraarn tersini alarak m 0
varsaymn yapabiliriz. Eger m = 0 ise esitlik 0nc kuvvetin tanmndan
ckyor. Esitligin micin dogru oldugunu varsayp esitligi m+1 icin kantlayalm.
Kantlanan bir onceki esitlikten ve tanmdan,
(x
n
)
m+1
= (x
n
)
m
x
n
= x
nm
x
n
= x
nm+n
= x
n(m+1)
elde ederiz.
(x
1
)
n
= x
n
esitligi bir oncekinden elde edilir. Nitekim bir onceki (x
n
)
m
=
x
nm
esitliginde n = 1 alrsak, her m Z icin (x
1
)
m
= x
m
buluruz.
Son esitligin kant: x
n
x
m
= x
n+m
= x
m+n
= x
m
x
n
.
Sonuc 4.3. Her grubun her x eleman icin, {x
n
: n Z} k umesi carpma
ve tersini alma islemi altnda kapaldr ve grubun etkisiz elemann icerir. Bir
baska deyisle bu k ume grubun islemi altnda kendi basna bir grup olur.
Kant: Dogrudan bir onceki onsavn sonucudur.
Ama dikkat, {x
n
: n Z} k umesi sonsuz olmak zorunda degildir. Bu
konuya bir sonraki bol umde deginecegiz.
Sonuc 4.4. Eger bir grubun bir x eleman icin x
n
= 1 oluyorsa ve eger n
says k saysn bol uyorsa (yani k mod n oluyorsa), o zaman x
k
= x

olur.
Kant: k = nu olsun. O zaman x
k
= x
+nu
= x

x
nu
= x

(x
n
)
u
= x

1
u
=
x

1 = x

olur.

Onemli bir seye dikkat etmek lazm: (xy)

n
eleman x
n
y
n
elemanna esit
olmayabilir.

Ote yandan eger xy = yx ise (xy)
n
= x
n
y
n
olur. Simdi bunu
kantlayalm.

Onsav 4.5. Eger bir grubun x ve y elemanlar birbirleriyle degisiyorlarsa, yani

xy = yx ise o zaman her n ve m tamsays icin x
n
y
m
= y
m
x
n
ve (xy)
n
= x
n
y
n
olur.
Kant:

Once xy
m
= y
m
x esitligini kantlayalm.

Ilk olarak m 0 varsaymn
yapalm. Eger m = 0 ya da m = 1 ise kantlayacak bir sey yok. Esitligin m
icin gecerli oldugunu varsayalm. O zaman esitlik m+ 1 icin de gecerli olur:
xy
m+1
= x(yb
y
b) = (xy
m
)y = (y
m
x)y = y
m
(xy)
= y
m
(yx) = (y
m
y)x = y
m+1
x.
Demek ki her m 0 icin xy
m
= y
m
x. Eger m < 0 ise, m > 0 oldugundan,
biraz once yapt gmzdan
xy
m
= y
m
x
60 4. Elemanlarn Kuvvetleri ve Dereceleri
olur. y
m
terimlerini diger tarafa atarak
xy
m
= y
m
x
buluruz.
Simdi de x
n
y
m
= y
m
x
n
esitligini kantlayalm. Eger n = 0 ise esitlik ba-
riz. Eger esitlik n icin dogruysa, biraz once kantlanan y
n
x = xy
n
esitligini
kullanarak,
(xy)
n+1
= (xy)
n
(xy) = (x
n
y
n
)(xy) = x
n
(y
n
x)y
= x
n
(xy
n
)y = (x
n
x)(y
n
y) = x
n+1
y
n+1
elde ederiz. Demek ki (t umevarmla) esitlik n 0 icin dogru. Simdi n < 0
olsun. m = n > 0 tanmn yapalm. Biraz once kantladgmz (xy)
m
=
x
m
y
m
esitligini ters cevirirsek, y
m
x
m
= (xy)
m
, yani y
n
x
n
= (xy)
n
buluruz.
Bu ve bir onceki esitlik x
n
y
n
= (xy)
n
verir.

Ilerde bu onsavlar referans vermeden ozg urce kullanacagz.

Notlar ve

Ornekler
4.1. E ger g = (1 2 3 4)(5 6 7 8 9) Sym9 ise
g
2
= (1 3)(2 4)(5 7 9 6 8)
g
3
= (1 4 3 2)(5 8 6 9 7)
g
4
= (5 9 8 7 6)
g
5
= (1 2 3 4)
g
6
= (1 3)(2 4)(5 6 7 8 9)
g
7
= (1 4 3 2)(5 7 9 6 8)
g
8
= (5 8 6 9 7)
g
9
= (1 2 3 4)(5 9 8 7 6)
g
10
= (1 3)(2 4)
olur. Dolaysyla
g
20
= g
102
=
_
g
10
_
2
= [(1 3)(2 4)]
2
= Id
9
ve g
1
= g
19
olur. Ayrca,
g
143
= g
207+3
=
_
g
20
_
7
g
3
= g
3
= (1 4 3 2)(5 8 6 9 7)
olur.
4.2. g = (1 2)(3 4 5)(6 7 8 9)(10 11 12 13 14) ise g
143
perm utasyonunu bulalm. g
60
= Id
oldu gu belli. Demek ki g
143
= g
23
. Simdi g
23
perm utasyonunu bulalm. Kareler alarak,
g
2
= (3 5 4)(6 8)(7 9)(10 12 14 11 13)
g
4
= (3 4 5)(10 14 13 12 11)
g
8
= (3 5 4)(10 13 11 14 12)
g
16
= (3 4 5)(10 11 12 13 14)
buluruz. Buradan
g
143
= g
23
= g
16+81
= g
16
g
8
g
1
= [(3 4 5)(10 11 12 13 14)][(3 5 4)(10 13 11 14 12)]
[(1 2)(3 5 4)(6 9 8 7)(10 14 13 12 11)]
= (1 2)(3 5 4)(6 9 8 7)(10 13 11 14 12)
4.1. Elemanlarn Kuvvetleri 61
Soyle de yapabilirdik: a = (1 2), b = (3 4 5), c = (6 7 8 9), d = (10 11 12 13 14) olsun.
Bu dort eleman birbirleriyle degisirler, yani mesela ab = ba olur.
a
2
= Id
9
, b
3
= Id
9
, c
4
= Id
9
, d
5
= Id
9
oldugundan,
g
143
= g
23
= (abcd)
23
= a
1
b
2
c
3
d
3
= (1 2)(3 5 4)(6 9 8 7)(10 13 11 14 12)
olur.
4.3. Eger G ve H birer grupsa ve g G ve h H ise, G H kartezyen carpmnda, her
n Z i cin (g, h)
n
= (g
n
, h
n
) olur. Benzer sey

I
G
i
ve

I
G
i
gruplarnda da gecerlidir.
4.4. Eger grubun islemi + ise, ki bu durumda matematikciler arasnda yaplan bir anlasmaya
gore grup degismeli olmak zorundadr, o zaman g
n
yerine ng yazld gn soylemistik.

Islemi toplamayla yazlan bir grup olan ZZden ornek verelim. k Z ve (x, y) ZZ
icin k(x, y) = (kx, ky) olur.
Eger grubun islemi toplama (+) isaretiyle simgeleniyorsa (ki bu durumda
grubun abel oldugu varsaylr), o zaman Gnin etkisiz eleman 0 olarak ve bir
g elemannn tersi g olarak yazlr. Ayrca n Z icin g
n
yerine ng yazlr.
Elbette 1g = g, 0g = 0 ve 1g = g olur. Yukarda kantladgmz esitlikler
bu yeni yazlmla su hali alrlar: Her n, m Z ve her x, y G icin,
(n +m)x = nx +mx
n(mx) = (nm)x
n(x +y) = nx +ny.
Ayrca bu durumda
x + (y) yerine x y,
(x) +y yerine x +y,
(x) + (y) yerine x y
yazlr.

Islemi toplama olarak yazlan bir gruba toplamsal grup denir. Bu
durumda islemin her zaman degismeli oldugu varsayldgn bir kez daha anm-
satalm.
Alstrmalar
4.5. Eger bir grubun a ve b elemanlar icin ab = ba ve a
n
= b
m
= 1 oluyorsa, e = ekok(n, m)
icin (ab)
e
= 1 esitli gini kantlayn.
4.6. Eger bir grubun bir a eleman icin a
n
= a
m
= 1 oluyorsa, d = ebob(n, m) icin a
d
= 1
esitli gini kantlayn.
4.7. X bir k ume, x X ve f SymX olsun. Eger f
n
(x) = x ve f
m
(x) = x oluyorsa,
d = ebob(n, m) icin f
d
(x) = x esitligini kantlayn.
4.8. G bir grup ve c, x G olsun. Eger x
n
, x
m
C
G
(c) ise, d = ebob(n, m) icin x
d
C
G
(c)
oldugunu kantlayn.
62 4. Elemanlarn Kuvvetleri ve Dereceleri
4.2 Elemanlarn Dereceleri
G bir grup ve g G olsun. Bazen bir n = 0 tamsays icin g
n
= 1 olur.
g
n
= (g
n
)
1
= 1 oldugundan, eger g
n
= 1 esitligini saglayan bir n = 0
tamsays varsa, o zaman g
n
= 1 esitligini saglayan pozitif bir n dogal says
vardr. Bu durumda, g
n
= 1 esitligini saglayan en k u c uk n > 0 dogal saysna
gnin derecesi (ya da mertebesi) ad verilir ve bu deg g = n olarak gosteri-
lir. Bazen de boyle bir n > 0 says yoktur; bu durumda derecenin sonsuz
oldugu soylenir ve deg g = yazlr. Derecesi 1 olan yegane eleman 1dir. Bir
grubun derecesi sonlu olan elemanlarna burulmal eleman ad verilir. Diger
elemanlar burulmasz eleman olarak anlr. Her eleman burulmal olan bir
gruba burulmal grup denir. Eger bir grupta bir n > 0 dogal says icin, her
g eleman g
n
= 1 esitligini saglyorsa, gruba sonlu eksponentli grup denir;
eger n bu esitlikleri saglayan en k u c uk dogal sayysa, grubun eksponentinin
n oldugu soylenir.
Eger G degismeli bir grupsa ve islemi + ile ifade edilmisse, g
n
yerine ng
yazldgn unutmayn. Konuya yeni baslayan biri icin, carpmsal ifadeden top-
lamsal ifadeye gecmek biraz zahmet ve dikkat gerektirebilir.
Notlar ve

Ornekler
4.9. Bir grupta bir elemann ve tersinin dereceleri esittir: deg g = deg g
1
c unk u
g
n
= 1 g
n
= 1
onermesi dogrudur.
4.10. Z, Q, R gruplarnda etkisiz eleman 0 dsnda elemanlarn dereceleri sonlu olamazlar
c unk u bu gruplarda n Z icin nx = 0 oluyorsa, n = 0 olmak zorundadr.
4.11. g = (1 2 3 4)(5 6 7 8 9 ) elemannn derecesi 20dir.
4.12. SymN grubunun su iki elemann alalm:
g = (0 1)(2 3)(4 5) . . . ve h = (1 2)(3 4)(5 6) . . .
Her iki elemann da derecesi 2dir. C arpm (bileske yani) yaplrsa,
gh = ( . . . 6 4 2 0 1 3 5 . . . ) ve hg = ( . . . 5 3 1 0 2 4 6 . . . )
bulunur. deg g = deg h = 2dir ama deg gh = deg hg = olur.
4.13. G, eleman says cift olan sonlu bir grup olsun. Gnin derecesi 2 olan eleman oldugunu
g osterece giz. Eger g
2
= 1 ise, g = g
1
olur. Ayrca her g eleman icin deg g = deg g
1
olur. {g G : g
2
= 1} k umesi {g, g
1
} olarak ikiser ikiser gruplanrlar, dolaysyla
eleman says cifttir. Dolaysyla geriye kalan {g G : g
2
= 1} k umesinin eleman says
da cift olmak zorundadr. Bu k umede derecesi 1 olan 1 eleman da var. O eleman
ckarrsak geriye tek sayda derecesi 2 olan eleman kalr.

Ileride, eger p bir asalsa ve p, G grubunun eleman saysn bol uyorsa, o zaman Gnin
derecesi p olan bir eleman oldugunu gosterece giz (bkz. Teoprem 4.11 ve Teorem 10.14).
Alstrmalar
4.2. Elemanlarn Dereceleri 63
4.14. G
1
ve G
2
iki grup, g
1
G
1
ve g
2
G
2
olsun. Eger g
1
ve g
2
elemanlarndan biri-
nin derecesi sonsuzsa, G
1
G
2
kartezyen carpmnn (g
1
, g
2
) elemannn da derecesinin
sonsuz oldugunu kantlayn. Eger deg g
1
ve deg g
2
birer dogal sayysa, deg(g
1
, g
2
) =
ekok(deg g
1
, deg g
2
) esitli gini kantlayn. Buradan, eger deg(g
1
, g
2
) = ise ya deg g
1
in
ya da deg g
2
nin sonsuz olmas gerektigi ckar.
4.15. Bir grupta derecesi sonlu olan iki elemann carpmnn derecesi sonlu olmak zorunda
mdr?
4.16. ab ve bann derecelerinin ayn oldugunu kantlayn. abc ve bcann derecelerinin ayn
oldugunu kantlayn.

Oyle bir grup ve a, b, c elemanlar bulun ki abc ve acbnin dereceleri
farkl olsun.
4.17. a
1
ba = b
2
ise a
n
ba
n
= b
2
n
esitli gini kantlayn. a
4
= 1 ise bnin derecesi hakknda ne
soyleyebilirsiniz?
4.18. b
1
ab = a
2
ve c
1
ac = a
3
ise ve b ve c elemanlarnn dereceleri srasyla 4 ve 3 ise ann
derecesi hakknda ne soyleyebilirsiniz?
4.19. (G
i
)
i
bir grup ailesi olsun. Her G
i
grubunun her elemann burulmalysa,

iI
G
i
gru-
bunun her elemannn burulmal oldugunu kantlayn.
Sonlu bir grupta t um elemanlarn derecesi sonludur. C unk u sonlu bir grup-
ta
g, g
2
, g
3
, . . .
elemanlarnn hepsi birbirinden farkl olamaz, demek ki 0 < m < n icin g
n
=
g
m
ve dolaysyla g
nm
= 1 olmak zorundadr. Bundan da deg g < ckar.

Onsav 4.6. G bir grup, g G ve deg g = d < olsun. O zaman g

n
= 1
esitliginin dogru olmas icin dnin nyi bolmesi gerek ve yeter kosuldur. Bunun
sonucu olarak, g
k
= g

esitliginin dogru olmas icin yeter ve gerek kosul dnin

k saysn bolmesidir.
Kant: Eger d, nyi bol uyorsa, n = dq esitligini saglayan bir q Z secelim. O
zaman,
g
n
= g
dq
= (g
d
)
q
= 1
q
= 1
olur.
Simdi g
n
= 1 varsaymn yapalm. nyi dye bolelim: Bir q Z ve r =
0, 1 . . . , d 1 icin n = qd +r olur ve o zaman da
1 = g
n
= g
qd+r
= g
qd
g
r
= (g
d
)
q
g
r
= 1
1
g
r
= g
r
,
yani
g
r
= 1
olur. Ama 0 r < d oldugundan, derecenin tanmndan dolay r = 0 bulunur.
Demek ki n = qd +r = qd + 0 = qd ve d, nyi boler.
g
k
= g

esitligi ancak g
k
= 1 ise gecerlidir. Son onerme bundan ve bir
onceki onermeden ckar.
Sonuc 4.7. G bir grup, g G ve p bir asal olsun. Eger g
p
= 1 ise ya g = 1
ya da deg g = p olur.
64 4. Elemanlarn Kuvvetleri ve Dereceleri
Eger p bir asalsa ve bir n tamsays icin g
p
n
= 1 oluyorsa gye p-eleman
ad verilir. 1den farkl bir eleman ancak tek bir p asal icin bir p-eleman olabilir
(bkz. Alstrma 4.6).
Sonuc 4.8. G bir grup ve g G bir p-elemansa gnin derecesi pnin bir
kuvvetidir.
Sonuc 4.9. G bir grup ve g G olsun. Eger deg g = n < ve m says
nye asalsa, bir h G icin h
m
= g olur. Dilenirse h, gnin bir kuvveti olarak
alnabilir.
Kant: A = {1, g, g
2
, . . . , g
n1
} olsun. f(x) = x
m
form ul uyle verilmis Adan
Aya giden fonksiyonu ele alalm. Eger f(x) = f(y) ise, (xy
1
)
m
= 1 olur.

Onsav 4.6ya gore deg(xy

1
)|m, ayn onsava gore deg(xy
1
)|n. Alstrma 4.6e
gore deg(xy
1
) = 1, yani x = y. Demek ki f fonksiyonu birebirdir; dolaysyla
ortendir. Demek ki gnin bir kuvvetinin minci kuvveti gye esit olur.
Ayn sonucu daha basit olarak soyle de kantlayabilirdik: Bir u, v Z icin
un +mv = 1 olur. Demek ki
g = g
1
= g
un+mv
= (g
n
)
u
(g
v
)
m
= (g
v
)
m
olur.
Notlar ve

Ornekler
4.20. Bu ornekte su sonucu kantlayaca gz.
Teorem 4.10. G bir grup, g G, deg g = n < olsun. n = p
j
1
1
p
j
k
k
, nnin farkl
asal carpanlarma ayrm olsun. O zaman oyle g
1
, . . . , g
k
G vardr ki,
1. g = g
1
g
k
olur.
2. Her i, j icin g
i
g
j
= g
j
g
i
olur. (Dolaysyla gg
i
= g
i
g olur.)
3. Her g
i
bir p
i
-elemandr.
Hatta g
i
leri gnin bir kuvveti olarak secebiliriz.
Kant: m
i
= n/p
j
i
i
olsun. O zaman m
1
, . . . , m
k
saylar aralarnda asaldr. Dolaysyla
m
1
u
1
+ +m
k
u
k
= 1
esitli gini saglayan u
1
, . . . , u
k
saylar vardr (bkz. Alstrma 2.3). Simdi kolay bir hesap
yapalm:
g = g
1
= g
m
1
u
1
++m
k
u
k
=1
= g
m
1
u
1
g
m
k
u
k
Simdi g
i
= g
m
i
u
i
tanmn yaparsak istedigimiz her sey dogru olur.

Ileride bu sonucu bir kez daha Sonu c 10.22 olarak kantlayaca gz.
4.21. p bir asal ve G, eleman says pye bol unen bir grup olsun. Bu paragrafta Gnin derecesi
p olan bir eleman oldugunu gorece giz.
X = {(g
1
, . . . , g
p
) : g
1
g
p
= 1}
olsun. Her g
1
, . . . , g
p1
icin
(g
1
, . . . , g
p1
, g) X
4.2. Elemanlarn Dereceleri 65
onermesini saglayan bir ve bir tane g G oldu gu icin
|X| = |G|
p1
olur; ama bizim icin onemli olan Xin eleman saysnn pye bol und ug u olgusu olacak.
Bu arada (1, . . . , 1) X ve
(x, . . . , x) X x
p
= 1
oldugunu gozden ka crmayalm. Demek ki Sonu c 4.7ye gore
(x, . . . , x) X (x = 1 ya da deg x = p)
olur.
D = {(x, . . . , x) X}
tanmn yapalm. Dnin 1den fazla eleman oldugunu gostermek istiyoruz.
(g
1
, . . . , g
p
) X i cin
t(g
1
, . . . , g
p
) = (g
p
, g
1
, g
2
, . . . , g
p1
)
olsun. Yani t, Xin elemanlarnn koordinatlarn bir saga kaydrsn, en sagdaki koordi-
nat da en basa alsn. t elbette Xten Xe giden birebir ve orten bir fonksiyondur (yani
t SymX olur); ayrca t
p
= Id
X
olur.
T = {Id
X
, t, t
2
, . . . , t
p1
}
olsun. Elbette t, Dnin elemanlarn sabitler, yani x D ise t(x) = x olur, ama t, D
dsnda bir eleman sabitleyemez. Bunun da otesinde, Tnin Id
X
dsnda hicbir eleman
Xin herhangi bir elemann sabitleyemez (bkz.

Ornek 4.7) c unk u p bir asal. Demek ki
her x X \ D icin
Tx = {x, t(x), t
2
(x), . . . , t
p1
(x)}
k umesinin tam p eleman var. Ayrca eger x = y ise,
Tx Ty =
olur (neden?) Bundan X \ D k umesinin her biri ayrk ve her birinde p eleman olan
Tx parcalarna ayrld g ckar. Demek X \ D k umesinin eleman says pye bol un ur.
Dolaysyla Dnin eleman says pye bol un ur. Sunu kantladk:
Teorem 4.11 (Cauchy Teoremi). Eleman says p asalna bol unen sonlu bir grubun,
derecesi p olan bir eleman vardr.

Ileride bu teoremin daha standart bir baska kantn verece giz (Teorem 10.14).
Demek ki

Onsav 4.6ya gore, bir grupta deg g = 6 ise, g
124
= g
4
olur ve
gnin (negatif ya da pozitif) t um kuvvetleri
1, g, g
2
, g
3
, g
4
, g
5
elemanlarndan birine esittir. Ayrca yukarda sralanan elemanlar birbirine
esit olamazlar. Bunu bir onsav olarak yazalm:
Teorem 4.12. Eger bir grubun bir g elemannn derecesi d < ise
{g
n
: n Z} = {1, g, g
2
, . . . , g
d1
}
olur ve bu k umenin tam d tane eleman vardr. Tersine, eger bu k umenin d
tane eleman varsa, o zaman gnin derecesi ddir.
66 4. Elemanlarn Kuvvetleri ve Dereceleri
Kant: n Z olsun. nyi dye bolelim: Bir q Z ve r = 0, 1 . . . , d 1 icin
n = qd +r olur ve o zaman da
g
n
= g
qd+r
= g
qd
g
r
= (g
d
)
q
g
r
= 1
1
g
r
= g
r
olur. Bu birinci onerme. Esitligin sagndaki k umede d tane eleman oldugunu
kantlayalm: Eger k, {0, 1 . . . , d 1} icin g
k
= g

ise o zaman g
k
= 1
olur. Demek ki bir

Onsav 4.6ya gore d says k saysn bolmeli. d <
k < d oldugundan, bu da ancak k = 0 ise, yani k = ise m umk und ur.
Simdi {g
n
: n Z} k umesinin tam d tane eleman oldugunu varsayalm.
Eger 0 k < < d icin g
k
= g

olsayd, o zaman g
k
= 1 olurdu. Ama o
zaman da gnin derecesi kdan, dolaysyla dden k u c uk olurdu. Ama birinci
onermeye gore bu durumda {g
n
: n Z} k umesinin dden az eleman olurdu,
celiski. Demek ki
1 = g
0
, g = g
1
, g
2
, . . . , g
d1
elemanlar birbirinden farkl ve
{g
n
: n Z} = {1, g, g
2
, . . . , g
d1
}.
Demek ki g
d
eleman sag k umede beliren d elemandan birine esit olmal, yani
0 k d 1 icin g
d
= g
k
olmal. Buradan g
dk
= 1 = g
0
ckar. Bir iki
satr once bu esitligin ancak k = 0 ise dogru olabilecegini gord uk. Demek
ki g
d
= g
k
= g
0
= 1.

Ote yandan gnin daha k uc uk bir pozitif kuvveti 1
olamayacagndan, gnin derecesi d olmaldr.
Eger grubun islemi + ise, teoremdeki
{g
n
: n Z} = {1, g, g
2
, . . . , g
d1
}
esitligi
{ng : n Z} = {0, g, 2g, . . . , (d 1)g}
bicimini alr. Bu durumda (elemann derecesi sonlu da olsa sonsuz da olsa)
{ng : n Z} k umesi Zg ya da gZ olarak yazlr.
Teoremden, sonlu bir grubunun eksponentinin sonlu oldugu anlaslr.
Bu onemli teoremden sonra yazy dereceler uzerine cok yararl birkac
sonucla bitiriyoruz.

Onsav 4.13. deg g = d < ve n Z ise

deg g
n
=
d
ebob(d, n)
olur. Demek ki ebob(d, n) = 1 ise deg g = deg g
n
olur.
4.2. Elemanlarn Dereceleri 67
Kant:

Onsav 4.12ye gore, 0 n < d varsaymn yapabiliriz. deg g
n
= k
olsun. Kant iki parcaya ayracagz.
a. Eger ebob(d, n) = 1 ise. Bu durumda deg g
n
= d esitligini kantlamalyz.
Elbette (g
n
)
d
= (g
d
)
n
= 1
n
= 1 olur.

Onsav 4.6ya gore k|d. Ayrca 1 =
(g
n
)
k
= g
nk
oldugundan, d|nk. Demek ki varsaymmza gore d|k. Buradan
k = d ckar.
b. Eger n|d ise. Bu durumda deg g
n
= d/n esitligini kantlamalyz. Elbette
(g
n
)
d/n
= g
d
= 1 olur.

Onsav 4.6ya gore k|d/n ve k d/n. Eger k < d/n
olsayd, kn < d ve g
kn
= (g
n
)
k
= 1 olurdu, celiski. Demek ki k = d/n.
c. Genel durum. dyi bolen bir a ve dye asal bir b icin n = ab olsun.
Elbette a = ebob(d, n)dir. O zaman yukarda yaplanlardan dolay, deg g
n
=
deg(g
a
)
b
= deg g
a
= d/a olur.

Onsav 4.14. G bir grup ve a, b G dereceleri sonlu olan ve ab = ba esitligini

saglayan iki eleman olsun. Bu durumda deg ab| ekok(deg a, deg b) olur. Ayrca
eger ebob(deg a, deg b) = 1 ise deg ab = deg a deg b olur.
Kant: Birinci ksm

Onsav 4.5 ve 4.6dan ckar.

Ikinci ksm kantlayalm.
k = deg ab olsun. Demek ki (ab)
k
= 1, yani a
k
= b
k
.
Birinci ksma gore k| deg a deg b. Madem oyle, d| deg a ve e| deg b icin k = de
yazalm.

Onsav 4.13a gore
deg a
k
=
deg a
ebob(deg a, k)
=
deg a
d
ve deg b
k
=
deg b
ebob(deg b, k)
=
deg b
e
olur. Dolaysyla
deg a
d
=
deg b
e
olmal. Ama deg a ve deg b aralarnda asal oldugundan, bundan, deg a = d ve
deg b = e ckar. Demek ki k = de = deg a deg b olur.
Alstrmalar
4.22. G de gismeli bir grup olsun. Eger a G burulmasz, 1 = b G burulmalysa, ab
elemannn burulmasz oldugunu kantlayn.
4.23. Sym12 grubunun derecesi en b uy uk elemanlarnn tipini bulun.
4.24. Eger deg g = n ve m says nyi bol uyorsa, grupta derecesi m olan bir elemann varl gn
kantlayn.
5. Altgruplar
Bazen bir grubun bir altk umesi, grubun islemiyle birlikte kendi basna bir grup
olur;
nZ Z
1
2
Z Q R ve Q

orneklerinde oldugu gibi. Gnin islemiyle birlikte bir grup olan altk umelerine
Gnin altgrubu ad verilir. Eger H, Gnin altgrubuysa, bu, H G olarak
gosterilir. Genelde bir alk umenin altgrup olmas icin islem altnda kapal olmas
yetmez, ornegin N toplama altnda kapal olmasna ragmen Znin bir altgrubu
degildir. (

Ote yandan birazdan kantlayacagmz Teorem 5.1e gore altk ume

sonluysa carpma altnda kapal olmak altgrup olmak icin yeterlidir.)
G, Gnin bir altgrubudur elbette. Gnin Gden farkl altgruplarna ozalt-
grup ad verilir ve eger H, Gnin bir ozaltgrubuysa, bu < olarak gosterilir.
Eger Gnin etkisiz eleman e ise, {e} Golur. Bu altgruba triskadan altgrup
ad verilir. Bunlar pek o kadar ilginc altgruplar degiller.
Alstrmalar
5.1. Eger G bir grupsa ve g G ise
{g
n
: n Z}
k umesinin bir altgrup oldugunu gosterin. Eger gnin derecesi d < ise bu altgrubun
tam d tane eleman oldugunu ve
{1, g, g
2
, . . . , g
d1
}
k umesine esit oldugunu Teorem 4.12de gorm ust uk. Eger d = 12 ise {1, g
3
, g
6
, g
9
}
k umesi, hem Gnin hem de {1, g, g
2
, . . . , g
11
} grubunun bir altgrubudur.
5.2. G bir grup olsun. i ve j iki dogal say olsun. {g
in
: n Z} ve {g
jn
: n Z}, Gnin iki
altgrubudur. Bu altgruplarn kesisimini bulun. (Eger deg g = ise, sonu c pek zor degil.
Eger deg g = d < ise biraz ugrasmak gerekebilir.)
5.3. p bir dogal sayysa A(p) = {a/p
n
: a Z, n N} k umesinin Q grubunun bir altgrubu
oldugunu gosterin. Birbirine asal p ve q do gal saylar icin A(p) A(q) = Z oldugunu
kantlayn. Eger p ve q aralarnda asal degilse kesisim ne olur?
Birazdan cok daha fazla ornek verecegiz.

Once altgruplarn temel ozellik-
lerini ortaya ckaralm.
Gnin bir H altgrubunun, H kendi basna bir grup oldugundan, etkisiz
eleman vardr. Eger Gnin etkisiz elemanna e ve Hninkine de f diyelim.
70 5. Altgruplar
Elbette ff = f olur; ayrca f G oldugundan, Gde hesap yaparak fe = f
bulunur; demek ki ff = f = fe ve buradan da (G grubunda sadelestirme
yaparak) e = f buluruz. Demek ki H ile Gnin etkisiz eleman ayndr. Benzer
sekilde Hdeki bir elemann Hde ve Gde terslerinin ayn oldugu kantlanr.
Eger G bir grup ve A, B G ise,
AB = {ab : a A, b B} ve A
1
= {a
1
: a A}
tanmlarn yapalm. Demek Ann carpma altnda kapal olmas demek, aynen
AA A demektir. (AB)C = A(BC) ve (AB)
1
= B
1
A
1
gibi esitlikler
bariz olmal. Dolaysyla (AB)C yerine parantezsiz olarak ABC yazabiliriz.
Demek ki bir H G altk umesinin Gnin bir altgrubu olmas icin,
HH H, e H, H
1
H
kosullar gerek ve yeterdir. Birinci kosul, Hnin islem altnda kapal oldugunu,
ikincisi Hnin Gnin etkisiz elemann icerdigini ve uc unc us u Hdeki bir ele-
mann G grubundaki tersinin gene Hde oldugunu soyl uyor. Eger G toplama
altnda bir grupsa, yukardaki kosullar,
H +H H, 0 H, H H
kosullarna don us ur.
Bir grup ve altgrubunun ve esantiyon olarak altgrubun birkac elemannn
resmi asagda:
Asagda boyle bir durum irdeleniyor.
Teorem 5.1. Bir grubun, carpma islemi altnda kapal olan, ama bosk ume
olmayan sonlu bir altk umesi grubun islemiyle birlikte bir grup olur.
Kant: Gruba G, grubun sonlu altk umesine de H diyelim. Varsayma gore
Hnin elemanlaryla Hnin elemanlarn carptgmzda sonuc gene Hde ckar.
Grup tanmnn uc ozelliginin H icin saglandgn kantlamalyz.

Islem olarak,
tabii ki Gyi grup yapan islemi alyoruz. Birlesme ozelligi Gnin elemanlar icin
71
dogru oldugundan, Hnin elemanlar icin de dogrudur. Simdi Hde etkisiz ele-
mann varlgn kantlayalm. Aslnda Gnin etkisiz elemannn zorunlu olarak
Hde oldugunu kantlayacagz. Hnin bosk ume olmadgn biliyoruz. Hden bir
h eleman secelim ve hyi kendisiyle carpp
h, h
2
, h
3
, h
4
, . . .
elemanlarn elde edelim. Varsayma gore bunlarn hepsi Hnin elemanlardr.
Ama H sonlu bir k ume oldugundan, iki farkl n ve m pozitif dogal says icin
h
n
= h
m
olmal. Diyelimn > m. O zaman h
m
= h
n
= h
nm
h
m
esitliginden, Ggrubunda
sadelestirme yaparak, h
nm
= 1 elde ederiz. Varsayma gore h
nm
H. De-
mek ki 1 H. Ayrca h
nm
= 1 esitliginden, hh
nm1
= h
nm
= 1 ckar.
Demek ki
h
1
= h
nm1
olur. Eger n m = 1 ise h
1
= h
0
= 1 H, eger n m > 1 ise h
1
=
h
nm1
H olur. Demek ki her iki durumda da hnin (G grubundaki) tersi
Hdedir. Boylece Hnin kendi basna bir grup oldugu kantlanms oldu.
Teoreme gore, eger X sonlu bir k umeyse, SymXin bileske islemi altnda
kapal olan ama bosk ume olmayan her altk umesi bileske islemiyle birlikte bir
grup olur.

Ileride bu olguyu sk sk kullanacagz.
Asagdaki sonu c da cok yararldr.

Onsav 5.2. G bir grup olsun. Eger A, B G altk umeleri carpma altnda
kapalysa ve BA AB ise, AB k umesi de carpma altnda kapaldr. Eger
ayrca A ve B sonluysa, AB G olur.
Kant: Kant bir satrdan ibarettir: (AB)(AB) = A(BA)B A(AB)B =
(AA)(BB) AB.

Ikinci onerme bundan ve bir onceki teoremden ckar.

Onsav 5.3. G bir grup olsun. Eger A, B G ve BA AB ise, AB G

olur.
Kant: ABnin carpma altnda kapal oldugu onceki onsavdan anlaslyor.
ABnin elemanlarnn da terseleri ABdedir: (AB)
1
B
1
A
1
BA AB.

Bundan boyle Gnin etkisiz elemann e yerine 1 ile gosterecegiz. G, el-

bette Gnin bir altgrubudur. Ayrca sadece 1 elemanndan olusan altk ume bir
altgruptur: {1} G. Belki okur tasvip etmeyebilir ama {1} altgrubu yerine
sk sk 1 yazlr ve bu yazlm cok kullansldr. Ama hicbir zaman 1 = {1}
72 5. Altgruplar
yazlmaz c unk u boyle bir tanm k umeler kuramnn temellendirme aksiyo-
muyla celisirdi. {1} yerine 1 yazlmas (yanls olan!) 1 = {1} esitliginden degil,
matematikcilerin yaptg bir anlasmadan kaynaklanr. 1 simgesinin ne zaman
etkisiz eleman 1 olarak ne zaman {1} altgrubu olarak kullanldg her za-
man anlaslacagndan, bu tuhaf anlasma herhangi karsklga yol acmayacaktr.
(

Oyle bir olaslk varsa 1 altgrubu yerine yazlmas gerektigi gibi {1} yazn.)
Asagdaki sonu c da cok yararl olacak.

Onsav 5.4. G bir grup ve A, B G olsun. Eger AB = {1} ise (a, b) ab

kural A Bden ABye giden bir esleme verir. Dolaysyla |AB| = |A||B|
olur.
Kant: Fonksiyonun orten oldugu belli. Diyelim, a, a
1
A ve b, b
1
B icin
ab = a
1
b
1
o zaman a
1
1
a = b
1
b
1
A B = {1} olur, yani a
1
1
a = b
1
b
1
= 1,
yani a = a
1
ve b = b
1
olur. Demek ki fonksiyon birebirmis.
Notlar ve

Ornekler
5.4.

Once basit orneklerden baslayalm: 2Z Z
3
2
Z Q R, {1, 1} Q

,
Q
>0
R
>0
. Ayrca
Z[

2] = {a +b

2 : a, b Z} ve Q[

2] = {a +b

2 : a, b Q}
gibi k umeler de Rnin altgruplardr.
Biraz daha az bariz bir ornek: Q[

2] \ {0} R

olur. (Okura alstrma.)

5.5. Z grubunun t um altgruplarn Teorem 2.1de snandrmstk: Znin her altgrubu bir
ve bir tek n Z i cin nZ bi cimindedir. Birazdan Z Z grubunun t um altgruplarn da
snandraca gz.
5.6. G bir abel grubu olsun.
E ger n Z ise, G
n
= {g G : g
n
= 1} k umesi Gnin bir altgrubudur. (Bkz. Sonu c 4.3.)
, bir asal saylar k umesi olsun. Asal bolenleri k umesinde olan saylara -say ad
verilir. {g G : deg g bir -say} bir altgruptur.
E ger , t um asallar k umesiyse, yukardaki ornek, derecesi sonlu olan (yani burulmal)
elemanlardan olusan bir k umenin bir altk ume oldugunu gosterir.
Ama 1 dsnda burulmal elemanlar olan degismeli bir grupta, burulmasz elemanlar
k umesi hicbir zaman bir altgrup olamaz. (Neden?)
5.7. G degismeli bir grup ve n Z olsun. G
n
= {g
n
: g G}, Gnin bir altgrubudur. Bu t ur
altgruplarn cesitli n saylar icin kesisimleri de alnabilir elbet. Eger G
n
= G ise Gye
n-bol un ur denir. Q grubu her n = 0 icin n-bol un urd ur c unk u Q grubunda her a Q
ve n = 0 icin nx = a denklemi c oz ulebilir. Bu t ur gruplara bol un ur grup denir. R
>0
grubu da bol un urd ur. Ama R

grubu sadece tek n saylar icin n-b ol un urd ur.

Ornegin
x
2
= 1 denkleminin Rde c oz um u olmadgndan R

grubu 2-bol un ur degildir. Eger

p
1
, . . . , p
k
asallar nyi bolen t um asallarsa, grubun n-bol un ur olmas demek, grubun her
i icin p
i
-b ol un ur olmas demektir (neden?)
B ol un ur bir grubun ya 1 elemanl ya da sonsuz oldugunu gosterin. Bol un ur gruplarn kar-
tezyen carpmlarnn ve kstlanms carpmlarnn bol un ur oldugunu kantlayn. Bir kar-
tezyen carpm ya da kstlanms carpm bol un urse, carpm alnan gruplarn da bol un ur
oldu gunu kantlayn.
5.8. (G
i
)
iI
bir grup ailesi olsun. O zaman

I
G
i

I
G
i
olur.
73
5.9. A G ve B H olsun. O zaman A B G H olur. Ama dikkat: G Hnin t um
altgruplar bu t urden degildir.

Ornegin, eger G = H ise,
{(g, g) : g G} GG
olur ve G = 1 olmadkca (yani G = {1} olmadkca!) AB t ur unden yazlan bir altgrup
degildir.
Birazdan, Alstrma 5.23te Z Z grubunun altgruplarn snandracagz.
Ne t ur G gruplar icin {(g, g
1
) : g G} GG olur?
5.10. Bir onceki orne gi sonsuz sayda grubun kartezyen carpmna genellestirmek isten bile
degildir: (G
i
)
iI
bir grup ailesi olsun. Her i I icin H
i
G
i
olsun. O zaman

I
H
i

I
G
i
ve

I
H
i

I
G
i
olur.
5.11. H

I
G
i
olsun. i
0
I sabit bir gosterge c olsun.
i
0
:

I
G
i
G
i
0
fonksiyonu

i
0
((g
i
)
i
) = g
i
0
form ul uyle tanmlanms olsun.
i
0
fonksiyonuna i
0
nc dogal izd us um
fonksiyonu denir.
i
0
(H) G
i
0
olur.
5.12. [Merkezleyici] G bir grup ve X G olsun. O zaman
C
G
(X) = {g G : her x X icin gx = xg}
olarak tanmlanan C
G
(X) k umesi Gnin bir altgrubudur. (Bkz. Alstrma 1.22.) Bu
altgruba Xin merkezleyicisi ad verilir.
5.13. [Merkezleyici] G bir grup, H G ve X G olsun. O zaman
C
H
(X) = {g G : her x X i cin gx = xg}
olarak tanmlanan C
H
(X) k umesi Gnin bir altgrubudur. (Bkz. Alstrma 1.22.) Bu
altgruba Xin Hdeki merkezleyicisi ad verilir.
5.14. [Merkez] G bir grup ve H G olsun. O zaman Hnin merkezi
Z(H) = {z H : her x H icin zx = xz}
olarak tanmlanr. Elbette bir altgruptur ve bir onceki alstrmann yazlmyla Z(H) =
C
H
(H) olur. Z(G)nin altgruplarna Gnin merkez altgruplar, elemanlarna da mer-
kez elemanlar denir.
5.15. Her sey yukardaki alstrmalarda oldugu gibiyse, Z(C
H
(X)) gibi altgruplar da tanm-
lanabilir. Eger g G icin g
n
H oluyorsa, g
n
Z(C
H
(g)) oldugunu kantlayn.
5.16. [Normalleyici] Eger G bir grup ve X G ise,
X
g
= {x
g
: x X} = {g
1
xg : x X}
olarak tanmlansn. O zaman,
N
G
(X) = {g G : X
g
= X}
k umesi Gnin bir altgrubu olur. Bu altgruba Xin normalleyicisi ad verilir. (Uygula-
mada genellikle X bir altgrup olur.)
5.17. X bir k ume ve Y X olsun.
{g SymX : g(Y ) = Y } ve {g SymX : her y Y i cin g(y) = y}
k umeleri SymXin altgruplardr.

Ikinci birincisinin de altgrubudur. Eger Z X ise,
{g SymX : ya g(Y ) = Y ve g(Z) = Z ya da g(Y ) = Z ve g(Z) = Y }
k umesi de SymXin bir altgrubudur.
74 5. Altgruplar
5.18. E ger g SymX ise, g, Xin altk umeler k umesi olan (X) k umesi uzerine de bir etkisi
vardr: A X icin
g(A) = {g(a) : a A}.
g Sym(X) olur ve g g fonksiyon her g, h SymX icin

gh = g

h esitli gini saglayan

SymXten Sym(X)e giden birebir bir fonksiyondur. Boylece g elemann Sym(X)
grubunun bir eleman olarak da gorebiliriz.
5.19. G bir grup ve a, b G olsun. H k umesi, a, b, a
1
, b
1
elemanlarnn her t url u car-
pmlarndan olusan k ume olsun.

Ornegin, a
4
b
2
a
3
b
5
a, b
3
a
2
b
4
a
7
b
8
a
7
H. (Tabii bu
elemanlar esit olabilirler, orne gin grup degismeliyse esittirler.) H k umesi bir altgruptur.
Bu yapt gmz a, b, c elemanlaryla ya da sonsuz sayda elemanla da yapabiliriz.
5.20. Bir grupta her altgrup k umesinin kesisimi bir altgruptur.
5.21. Bir altgrubun da altgruplar vardr. Bir grubun bir altgrubunun altgruplar grubun
altgruplardr elbette. Yani C B ve B A ise C A olur.
5.22. Znin altgruplarnn bir ve bir tek n N icin nZ biciminde olduklarn biliyoruz (Teorem
2.1). Elbette nZ mZ icindeli gi ancak ve ancak m, nyi bol uyorsa dogrudur. Dolaysyla
Znin maksimal altgruplar
1
bir p asal icin pZ bicimindedir.

Ote yandan Znin minimal
altgrubu yoktur.

Ileride Qnun maksimal altgrubu olmadg gosterece giz. Ancak Qnun
1i icermeyen maksimal altgrubu vardr. Yani oyle bir A Q vardr ki, 1 A olur ve
e ger A < B Q ise 1 B olur. Okur boyle bir A altgrubu bulmaya calsabilir. C ok
kolay degildir ama imkansz da degildir. (Bkz. Teorem F.3.) R grubunun da boyle bir
altgrubu vardr ancak bu algrubun varl gn kantlamak icin Secim Aksiyomuna ihtiyac
vardr, yani varl g bilinen altgrubun ne oldugunu kimse bilemez!
5.23. [Z Znin Altgruplar] Znin altgruplarnn bir ve bir tek n N icin nZ bi ciminde
olduklarn biliyoruz (Teorem 2.1). Bu ornekte Z Z grubunun altgruplarn snfland-
raca gz
2
. H Z Z olsun.
A = {x Z : bir y Z icin (x, y) H}
tanmn yapalm. (A, Hnin birinci izd us um ud ur.) Ann Znin bir altgrubu oldugunu
kantlamak zor degil. Demek ki Teorem 5.1e gore bir ve bir tek n N icin A = nZ olur.
Tanma gore
H AZ = nZ Z
olmal. Ayrca
B = {y Z : (0, y) H}
tanmn yapalm. B Z oldugundan (kant kolay), bir ve bir tek k N icin B = kZ
olur. Demek ki
H ({0} Z) = {0} B = {0} kZ.
E ger n = 0 ise H {0} Z ve H = {0} B = {0} kZ olur. Bundan boyle n > 0
olsun.
1
Bir grubun maksimal altgrubu terimi, en b uy uk ozaltgrubu anlamna kullanlr, aksi
halde grubun kendisi tabii ki grubun maksimal altgrubu olurdu. Benzer sekilde 1 altgrubu
bir grubun en k u c uk altgrubudur. Bu y uzden minimal altgrup deyimi en k u c uk ve 1den
farkl altgrup anlamna kullanlr.
2
Matematikte bir k umeyi snandrmak, k umeyle cok daha asina oldugumuz bir k ume
arasnda bir esleme bulmak anlamna gelir. Bir baska deyisle snandrlmak istenen k ume-
nin elemanlar, daha asina oldugumuz bir k umenin elemanlaryla kodlanr.

Orne gin Znin
altgruplar Nnin elemanlar tarafndan kodlanmslardr. Znin her altgrubu Nnin birele-
manna ve Nnin her eleman Znin bir altgrubuna tekab ul eder. Nnin elemanlaryla daha
asina oldugumuzdan (ne de olsa dogal saylar), boylece Znin altgruplarn snandrms
oluruz.
75
n A oldu gundan, oyle bir m Z vardr ki (n, m) H olur. Boyle bir m Z
sabitleyelim. Simdi Hden herhangi bir (x, y) eleman secelim. xi nye bolelim:

Oyle
q, r Z bulunur ki,
x = nq +r ve 0 r < n
olur. (x, y) q(n, m) H ve
(x, y) q(n, m) = (x qn, y qm) = (r, y qm) H nZ Z
oldugundan r = 0 olmak zorunda. Demek ki,
(x, y) q(n, m) = (0, y qm) H ({0} Z) = {0} kZ.
Dolaysyla bir z Z icin
(x, y) q(n, m) = (0, kz) = z(0, k)
olur. Buradan da
(x, y) = q(n, m) +z(0, k)
ckar. Demek ki
H Z(n, m) +Z(0, k).
Diger yandan, (n, m), (0, k) H oldugundan, Z(n, m) + Z(0, k) H i cindeli gi bariz.
Boylece n N \ {0}, k N ve m Z i cin
H = Z(n, m) +Z(0, k)
esitli gini kantlams olduk. Ancak bulunan n, m, k saylar biricik olmayabilir. Aslnda
n ve k saylar biricik de, k degisik degerler alabilir. k uzerindeki kosullar daha da
kstlamak amacyla devam edelim. Eger k = 0 ise H = Z(n, m) olur ve biriciklik
konusunda bir sorun yasanmaz. Ama eger k > 0 ise, myi kya bolelim ve
m = kq
1
+r
1
ve 0 r
1
< k
onermelerini saglayan q
1
, r
1
Z bulalm.
(n, m) = (n, r
1
) +q
1
(0, k) Z(n, r
1
) +Z(0, k)
oldugundan
H = Z(n, m) +Z(0, k) Z(n, r
1
) +Z(0, k)
olur. Ama (n, r
1
) = (n, m) q
1
(0, k) H, dolaysyla Z(n, r
1
) H ve
H = Z(n, r
1
) +Z(0, k).
Asa gdaki teoremin yarsn kantladk:
Teorem 5.5. H Z Z olsun. Asagdakilerden biri ve sadece biri gecerldiir:
i. Bir ve bir tek k N icin H = Z(0, k) olur.
ii. Bir ve bir tek 0 = n N ve m Z cifti icin H = Z(n, m) olur.
iii. Bir ve bir tek n, k N\{0} ve m {0, 1, . . . , k1} ucl us u icin H = Z(n, m)+Z(0, k)
olur.
Kant: Varlk ksmn biraz once kantladk.

Ilk iki skkn biriciklik ksm kolay ve
okura braklmstr.

Uc unc us un unki de cok zor degil. Eger kosullar saglayan (n, m, k)
ve (n
1
, m
1
, k
1
) u cl uleri icin
Z(n, m) +Z(0, k) = Z(n
1
, m
1
) +Z(0, k
1
)
olursa, o zaman kolayca gor ulece gi uzere (0, k) ve (0, k
1
) birbirinin kat olmak zorunda.
Buradan da k = k
1
ckar. Ayn sey n ve n
1
icin de gecerli. Demek ki n = n
1
. Son
olarak m = m
1
esitli gini kantlayalm. Bir x, y Z icin (n, m) = x(n
1
, m
1
) +y(0, k
1
) =
x(n, m
1
) + y(0, k) = (xn, xm
1
+ yk) oldugundan, x = 1 ve m = m
1
+ yk olmal. Ama
m {0, 1, . . . , k 1} icindeli gi y = 0 verir. Demek ki m = m
1
.
76 5. Altgruplar
Alstrmalar
5.24. G bir grup ve H ve K iki altgrup olsun. Eger K H ise K H oldu gunu kantlayn.
5.25. G bir grup ve A, B G olsun. A B k umesinin bir altgrup olmas icin ya Ann
Byi ya da Bnin Ay icermesi gerektigini kantlayn.

U c altgrup icin bu dogru degildir.
Kars ornek bulun.
5.26. G bir grup olsun. Eger Z(G) H G ise Z(G) Z(H) oldugunu kantlayn. Eger
H G ise, Z(G) H Z(H) oldugunu kantlayn.
5.27. G bir grup olsun ve her n dogal says icin H
n
G olsun. Eger her n i cin H
n
H
n+1
ise,

n
H
n
G oldugunu kantlayn.
5.28. G bir grup olsun. Gnin bir (H
i
)
iI
altgrup ailesi verilmis olsun. Her i, j I i cin,
H
i
H
j
ve H
j
H
i
icindeliklerinden birinin gecerli oldugunu varsayalm. O zaman

I
H
i
G oldu gunu kantlayn.
5.29. G bir grup ve p bir asal olsun. Eger bir H G altgrubunun her elemannn derecesi
pnin bir kuvvetiyse, Hye p-altgrup denir. Bir onceki alstrmadaki H
i
altgruplar p-
gruplarsa,

I
H
i
altgrubunun da bir p-grup oldugu belli. Bu olgudan hareket ederek ve
Zorn

Onsavn kullanarak, Gnin maksimal p-altgruplarnn oldugunu kantlayn.
5.30. Alstrma 5.28y genellestirebiliriz. G bir grup ve (H
i
)
iI
, Gnin bir altgrup ailesi olsun.
E ger her i, j I ve her h
i
H
i
ve h
j
H
j
icin h
i
h
j
H
k
icindeli gini saglayan bir
k K varsa,

iI
H
i
k umesinin bir altgrup oldugunu kantlayn.
5.31. G bir grup, H G ve x G olsun. Eger x
n
, x
m
H ise, d = ebob(n, m) icin x
d
H
oldu gunu kantlayn.
5.32. E ger n 3 ise Z(Symn) = {Id
n
} esitli gini kantlayn.
5.33. Sym3 grubunun t um altgruplarn bulun.
5.34. Sym4 grubunun t um altgruplarn bulun.
5.35. K G ve N
G
(K) H G olsun. N
G
(K) = N
H
(K) esitli gini gosterin.
5.36. f(T
1
, . . . , T
n
) bir polinom olsun. (Katsaylarn nereden alndg onemli degil, orne gin
Zden alnabilir.) Symn icin
(f)(X
1
, . . . , X
n
) = f(X
(1)
, . . . , X
(n)
)
olsun.
G(f) = { Symn : f = f}
k umesinin Symnnin bir altgrubu oldugunu kantlayn.
f(X
1
, X
2
, X
3
) = X
1
X
2
X
3
+X
1
+X
2
+X
3
i cin G(f) grubunu bulun.
f(X
1
, X
2
, X
3
) = X
1
X
2
+X
1
X
3
+X
2
X
3
i cin G(f) grubunu bulun.
f(X
1
, X
2
, X
3
) = X
1
X
2
X
3
+X
1
+X
2
i cin G(f) grubunu bulun.
f(X
1
, X
2
, X
3
) = X
1
X
2
+X
3
i cin G(f) grubunu bulun.
f(X
1
, X
2
, X
3
) = X
1
X
2
+X
3
+X
1
i cin G(f) grubunu bulun.
77
5.37. Q grubunun maksimal bir altgrubunun olmadgn kantlayn. (Not: Maksimal altgrup,
maksimal ozaltgrup anlamna gelir. Bu alstrma kolay olmayabilir; Bkz.

Ornek 11.10.)
5.38.

Oyle bir G grubu ve bu grubun oyle H
1
> H
2
> . . . altgruplarn bulun ki

n
H
n
= 1
olsun. (Buradaki 1, {1} anlamndadr.)
5.39. H G ve x G olsun. x
1
Hx k umesinin bir altgrup oldugunu kantlayn. Bu t ur
altgruplara Hnin eslenigi ad verilir. x
1
Hx yerine H
x
yazmak adettendir (ve cok
yararldr!) (H
x
)
y
= H
xy
esitli gini kantlayn. Eger her x G icin H
x
H oluyorsa,
her x G i cin H
x
= H oldu gunu kantlayn. C
G
(H
x
) = C
G
(H)
x
ve N
G
(H
x
) = N
G
(H)
x
esitliklerini kantlayn.
5.40. H G ve x G olsun. xH k umesinin bir altgrup olmas icin xin Hde olmasnn yeter
ve gerek kosul oldugunu kantlayn. (Bu durumda xH = H olur, yani yeni bir altgrup
elde edilmez.)
5.41. ZZ grubunun altgruplarn

Ornek 5.23de snandrmstk. ZZ grubunun maksimal
altgruplarn bulun.
5.42. Z Z Z grubunun altgruplarn

Ornek 5.23deki (ya da Teorem 5.5teki) gibi tam-
saylarla snandrn.
5.43. Eger p
1
, . . . , p
k
asallar nyi bolen t um asallarsa, bir grubun n-bol un ur olmas demek,
grubun her i i cin p
i
-bol un ur olmas demek oldugunu kantlayn.
5.44. K ume olarak G = R R

olsun
3
. G ust une su ikili islemi tanmlayalm:
(x, y)(z, t) = (yz +x, yt).
a. Gnin bu islemle birlikte bir grup oldugunu kantlayn. Gnin degismeli bir grup ol-
madgn gosterin.
b. H = {(x, 1) G : x Z} olsun. H G oldu gunu kantlayn.
c. t = (0, 2) olsun. Ht tH oldu gunu ama esitli gin dogru olmadgn kantlayn.
d. C
G
(t) = {g G : gt = tg} altgrubunu bulun. (Bkz.

Ornek 5.12.) Bu altgrubun
degismeli bir grup oldugunu kantlayn.
e. u = (1, 1) olsun. C
G
(u) altgrubunu bulun. Bu altgrubun degismeli bir grup oldugunu
kantlayn.
f. G = C
G
(u)C
G
(t) esitli gini kantlayn. Gnin her elemannn, bir ve bir tek a C
G
(u)
ve b C
G
(t) icin ab biciminde yazld gn kantlayn.
5.45. 1 ve Gden baska altgrubu olmayan (yani en fazla iki altgrubu olan) bir grubun sonlu
oldugunu ve eleman saysnn 1 ya da bir asal say oldugunu kantlayn.
5.46. G bir grup ve X G olsun.
{x

1
1
x

n
n
: n N, x
i
X,
i
= 1}
k umesinin bir altgrup oldugunu gosterin. Bu algrubun
{x

1
1
x

n
n
: n N, x
i
X,
i
Z}
k umesine esit oldugunu gozlemleyin. Sabit her k > 0 dogal says icin
_
x

1
1
x

n
n
: n N, x
i
X,
i
= 1,

i
0 mod k
_
k umesinin bir altgrup oldugunu kantlayn.
3
Bilenlere: R yerine, Q, C ya da asal bir p > 2 icin Z/pZ gibi, karakteristi gi 2 olmayan
herhangi bir K cismi alnabilir. Alstrmadaki her sey gene gecerlidir.
78 5. Altgruplar
5.47. G bir grup ve H G olsun. Her a, b G icin, ya aHbH = ya da aH = bH oldugunu
kantlayn. Ayrca her a, b G i cin asa gdaki onermelerin esde ger oldugunu kantlayn:
i. aH = bH.
ii. aH bH = .
iii. b
1
a H.
iv. a
1
b H.
v. a bH.
vi. b aH.
5.48. G bir grup ve a G olsun. Hangi kosullarda {x G : x
2
= a} bir grup olur. (Bu
alstrma kolay olmayabilir. x
2
= a yerine x
2
ax
3
= b gibi kosullar alnrsa cok cok daha
zor olabilir.)
5.49. B ol un ur bir grubun ya 1 elemanl ya da sonsuz oldugunu gosterin. Bol un ur gruplarn kar-
tezyen carpmlarnn ve kstlanms carpmlarnn bol un ur oldugunu kantlayn. Bir kar-
tezyen carpm ya da kstlanms carpm bol un urse, carpm alnan gruplarn da bol un ur
oldu gunu kantlayn.
5.50. G bir grup ve A, B G olsun. |AB| |A||B| esitsizli gi bariz olmal. |AB||A B| =
|A||B| esitli gini kantlayn. (

Ipucu: f(a, b) = ab form ul uyle tanmlanan f : AB AB

fonksiyonundan hareket edebilirsiniz.) Eger A ve B sonlu altgruplarsa, ekok(|A|, |B|)
saysnn |AB| saysn bold u g un u kantlayn.
6. Geometri ve Gruplar
Bu uzun bol umde cesitli geometrik nesnelerin simetrilerini bulacagz. Her
seferinde, ele aldgmz geometrik nesnenin simetriler k umesi bileske islemiyle
birlikte bir grup olacak. Yani bu bol umde bircok grup ornegi gorecegiz.

Ilk
orneklerden sonra, okuma daha hzl yaplabilir, her okur her ornegi ilk oku-
mada anlamak zorunda degildir, ama ilk birka c ornegin iyi anlaslmas gerekir.
Notlar ve

Ornekler
6.1. Karenin Simetrileri. Bir kareyle baslayalm. Karenin koselerini 1, 2, 3 ve 4 olarak
numaralandralm. Hen uz simetrinin matematiksel anlamn bilmesek de karenin simet-
rilerini bulacagz. Karenin simetrileri bileske islemi altnda bir grup olusturacak bicimde
tanmlanacak. (Tanm birazdan.) Karenin simetrilerinden olusan gruba G adn verelim.
Merkezini sabit tutarak kareyi saatin (mesela) ters yon une dogru 90 derece dond urebi-
liriz. Sekil asa gda. Bu don us ume r adn verelim. O zaman, sadece karenin koselerine
odaklanrsak, bu don us um
r = (1 2 3 4)
olarak yazlr. ryi iki defa da uygulayp kareyi 180 derece dond urebiliriz.

Uc defa da
uygulayabiliriz. Dort defa uyguladgmzda kare 360 derece don up eski yerine gelir; yani
r
4
= Id
4
olur. Demek ki rnin derecesi 4t ur. rnin kendisiyle bileskesini alarak
Id
4
r = (1 2 3 4)
r
2
= (1 3)(2 4)
r
3
= (1 4 3 2)
don us umlerini elde ederiz. (r
0
, tanm geregi Id
4
olur; dolaysyla r
4
= r
0
= Id
4
ve r
5
= r,
r
6
= r
2
, r
103
= r
3
olur.)
80 6. Geometri ve Gruplar
Bunlara dond ur u denir. Dond ur uler k umesine R diyelim:
R = {Id
4
, r, r
2
, r
3
}.
Rnin bileske altnda kapal olduguna dikkat edelim. Mesela r
3
r = r
4
= Id
4
ve r
2
r
3
=
r
5
= r olur. Ayrca rdeki her elemann bir tersi vardr ve bu ters de Rdedir:
r
1
= r
3
, (r
2
)
1
= r
2
, (r
3
)
1
= r.
Yani R bir gruptur. (Bunu Teorem 5.1ten de biliyoruz.) Bir baska deyisle R G olur.
Bu dort don us um u gerceklestirmek icin d uzlemden ckmaya gerek yok, kareyi d uzlemde
kalarak dond urebiliriz.
Bu dort don us um dsnda karenin dort simetrisi daha vardr. Bunlardan biri asa gdaki
noktal eksene gore ayna gor unt us ud ur.
K oselere odaklanrsak, bu don us um u
s = (2 4)
perm utasyonu olarak yazabiliriz. Bu t ur simetrilere yansma ad verilir.
Yansmalar kareyi egip b ukmeden ve d uzlemin dsna ckarmadan ziksel olarak gercek-
lestiremeyiz. Yansmalar ziksel olarak gerceklestirmek icin u c unc u boyutu kullanarak
kareyi kaldrp ters cevirip tekrar d uzleme yatrmak gerekir.
Karenin yukardaki eksen gibi u c simetri ekseni daha vardr (toplamda dort tane yani).
81

Ornegin karenin ortasndan dikey inen dogru da bir simetri eksenidir; karenin bu eksene
gore simetrisini alrsak (1 2)(3 4) yansmasn buluruz. Karenin t um yansmalar s oyle:
(2 4) = s,
(1 2)(3 4),
(1 4)(2 3),
(1 3).
Bir yansmay kareye iki defa pespese uygularsak ozdeslik fonksiyonu Id
4
u buluruz; yani
yansmalarn derecesi 2dir. Dolaysyla yansmalarn her biri Id
4
ile birlikte bir grup
olusturur. (Bu kadar basit bir sey icin Teorem 5.1i uygulamaya gerek yok)

Orne gin
S = {Id
4
, s}
bir gruptur, yani S G olur. Ama iki yansmann bileskesi yansma degildir. Kont-
rol edildigi zaman gor ulecegi ve asagda da gorece gimiz uzere iki yansmann bileskesi
yukardaki dort dond ur uden biridir.
syi teker teker Rnin dort elemanyla (soldan ya da sagdan) carparsak aynen yukarda
sraladgmz 4 simetriyi elde ederiz:
s Id
4
= s = (2 4) = Id
4
s
sr = (2 4)(1 2 3 4) = (1 4)(2 3) = r
3
s
sr
2
= (2 4)(1 3)(2 4) = (1 3) = r
2
s
sr
3
= (2 4)(1 4 3 2) = (1 2)(3 4) = rs.
Boylece toplam 8 tane simetri bulduk. Bu simetrilerin k umesi D
8
olarak gosterilir.
D
8
= SR = RS = R Rs = {Id
4
, r, r
2
, r
3
, s, rs, r
2
s, r
3
s}.
Nitekim R S = {1} oldugundan,

Onsav 5.4e gore RSnin |R||S| = 4 2 = 8 tane
eleman vardr. Ayrca

Onsav 5.2ye gore D
8
k umesi bileske islemi altnda kapaldr,
dolaysyla Teorem 5.1e gore bir gruptur, yani D
8
G olur. (Hal a daha Gnin tanmn
bilmiyoruz! Ama tanm her ne olursa olsun, bileske altnda bir grup olacak.) D
8
grubu-
nun carpm tablosunu cizelim. iinci satrdaki eleman soldan jinci satrdaki elemanla
carparsak,
Id
4
2 r
2
r
3
s rs r
2
s r
3
s
Id
4
Id
4
r r
2
r
3
s rs r
2
s r
3
s
r r r
2
r
3
Id
4
rs r
2
s r
3
s s
r
2
r
2
r
3
Id
4
r r
2
s r
3
s s rs
r
3
r
3
Id
4
r r
2
r
3
s s rs r
2
s
s s r
3
s r
2
s rs Id
4
r
3
r
2
r
rs rs s r
3
s r
2
s r Id
4
r
3
r
2
r
2
s r
2
s rs s r
3
s r
2
r Id
4
r
3
carpm tablosunu elde ederiz. C arpm tablosu aslnda su u c kuralla belirlenmistir:
r
4
= Id
4
, s
2
= Id
4
, sr = r
3
s.
Nitekim bu kurallar bilirsek, gruplarn birlesme ozelli gini kullanarak, istedigimiz ele-
manla istedigimiz eleman carpabiliriz.

Ornegin
(r
2
s)(rs) = r
2
(sr)s = r
2
(r
3
s)s = r
5
s
2
= r
5
= r
4
r = r
ya da
rs(r
3
) = r(sr)r
2
= r(r
3
s)r
2
= r
4
(sr)r = r
4
(r
3
s)r = r
7
(sr) = r
7
(r
3
s) = r
10
s = r
2
s.
82 6. Geometri ve Gruplar
Bu grup 8 elemanl dihedral grup olarak adlandrlr ve biraz once de dedigimiz gibi
D
8
olarak gosterilir.
Bir kareyi, bir egriyi ya da genel olarak ziksel bir nesneyi resmetmek kolaydr, fotograf
bile cekilebilir ama bir grubu resmetmek kolay degildir. Daha cok hareketi temsil etti-
ginden, bir grubun her elemannn ancak lmi cekilebilir, bir grup da o zaman bir lm
arsivi olur! Bir kitapta bu m umk un olmadgndan biz gene de gruplarn resmini cizmeye
calsaca gz. D
8
i soyle cizece giz:
Karenin baska simetrisi yoktur. Bunu kantlamak icin simetrinin tanmn bilmemiz
lazm. C esitli tanmlar verilebilir. Biz su tanm tercih edecegiz: Karenin simetrisi
k oselerin bir perm utasyonudur, ama herhangi bir perm utasyonu degil, baglantl koseleri
ba glantl koselere got uren bir perm utasyonudur.

Ornegin yukardaki notasyonla, karenin
bir simetrisi, 1 kosesini 3 kosesine got ur uyorsa, 2 kosesini ya kendisine ya da 4 kosesine
g ot urmek zorundadr, c unk u 2 kosesi 1 kosesine baglantldr; dolaysyla 2nin gittigi
k ose, 1in gittigi koseye (orne gimizde 3 kosesine) baglantl olmak zorundadr.
Bu tanmla karenin yukardaki 8 simetriden baska simetrisi olmadgn kantlayalm.
G, karenin simetrilerinden olusan k ume olsun. G elbette Sym4 un bir altk umesidir ve
D
8
i icerir. Gnin bileske altnda kapal oldugu simetrinin tanmndan belli. Sayfa xxteki
Teorem 5.1e gore G bileske islemiyle birlikte bir gruptur.
Rastgele bir g G alalm. Bu g elemannn D
8
in yukarda sraladgmz 8 perm utasyo-
nundan biri oldugunu kantlayaca gz.

Once su saptamay yapalm: Rnin
r
0
= Id
4
, r, r
2
, r
3
elemanlar 1 kosesini srasyla 1, 2, 3 ve 4 kosesine got ur ur. Demek ki bir ve bir tek
i {0, 1, 2, 3} icin
g(1) = r
i
(1)
olur. (Aslnda i = g(1) 1 olur ama bunun bir onemi yok.) Simdi r
i
g perm utasyonuna
bakalm. Bu perm utasyon da Gdedir, yani karenin bir simetrisidir, c unk u ne de olsa
karenin simetrilerinin bileskesidir. Ama en basta aldgmz g simetrisi 1i rastgele bir
k oseye got ur urken, bu simetri 1i 1e got ur ur:
(r
i
g)(1) = 1.
E ger tabiri caizse r
i
g simetrisi g perm utasyonundan daha evcildir. Simdi (r
i
g)(2)
k osesine bakalm. 1 ile 2 koseleri karede baglantl olduklarndan, (r
i
g)(1) = 1 ile
(r
i
g)(2) koseleri de baglantl olmallar. Ama 1e baglantl olan sadece 2 ve 4 koseleri
var. Demek ki
ya (r
i
g)(2) = 2 ya da (r
i
g)(2) = 4.
Simdi snin 1 kosesini sabitledigini ve 2 ve 4 koselerinin yerlerini degistirdi gini gozlemle-
yelim. Eger (r
i
g)(2) = 2 ise r
i
g simetrisi 1 ve 2 noktalarn sabitler. Eger (r
i
g)(2) = 4
ise, bu sefer sr
i
g simetrisi 1 ve 2 noktalarn sabitler. Demek ki birinci durumda s
0
r
i
g
simetrisi, ikinci durumda s
1
r
i
g simetrisi 1 ve 2 noktalarn sabitler. Bir ve bir tek
j {0, 1} i cin s
j
r
i
g simetrisinin 1 ve 2 noktalarn sabitledigini gosterdik. Ve s
j
r
i
g
83
hal a daha karenin bir simetrisidir, yani hal a Gdedir. Son olarak 1 ve 2 noktalarn sabit-
leyen karenin bir simetrisinin ozdeslik fonksiyonu olmas gerektigini kantlayalm. Bunu
kantlarsak, s
j
r
i
g = Id
4
ve dolaysyla g = r
i
(s
j
)
1
= r
i
s
j
D
8
olur ve istedigimiz
kantlanms olur.
t G simetrisi 1 ve 2 noktalarn sabitlesin. 2 ve 3 noktalar baglantl olduklarndan,
t(3) noktas t(2) = 2 noktasna baglantl olmaldr. Demek ki ya t(3) = 1 ya da t(3) = 3.
Ama zaten t(1) = 1. Demek ki t(3) = 1 olamaz ve t(3) = 3 olmal. Simdi t simetrisi 1,
2 ve 3 noktalarn sabitliyor. Geriye kalan son noktann kendisinden baska gidecek yeri
kalmamstr. Boylece t = Id
4
ve G = D
8
esitlikleri kantlanms oldu.
6.2.

Ucgen Tabanl Piramidin Simetrileri. Bu sefer uc boyutlu bir nesne alalm:

Ucgen
tabanl d uzg un piramit.
Koselerden birinden, diyelim 1 noktasndan, bu noktann karssndaki y uzeye dik bir
dogru gecirelim. Bu dogruyu eksen kabul eden 120 derecelik bir dond ur u vardr ve bu
dond ur u elbette piramitin bir simetrisidir. Bu dond ur uy u r
1
olarak gosterelim.
Sekilden de gor ulece gi uzere, koselere odaklanrsak, r
1
= (2 3 4) olur. r
1
in kendisiyle
bileskesini alabiliriz:
r
1
= (2 3 4), r
2
1
= (2 4 3), r
3
1
= Id
4
.
Aynen bu r
1
gibi, r
2
, r
3
, r
4
simetrilerini de bulabiliriz:
r
2
= (1 4 3), r
3
= (1 2 4), r
4
= (1 3 2).
Boylece toplam 9 tane simetri bulduk: Id
4
ve
r
1
= (2 3 4), r
2
1
= (2 4 3),
r
2
= (1 4 3), r
2
2
= (1 3 4),
r
3
= (1 2 4), r
2
3
= (1 4 2),
r
4
= (1 3 2), r
2
4
= (1 2 3).
C ok daha fazlasn bulacagz. Simdilik, i = 1, 2, 3, 4 icin
R
i
= {Id
4
, r
i
, r
2
i
}
tanmn yapalm. R
i
, bileske islemi altnda bir gruptur.
Baska simetriler bulmaya calsalm. Kesismeyen iki kenarn orta noktalarn birlestiren
dogruyu alalm. Piramiti bu dogru etrafnda 180 derece dond urebiliriz.
84 6. Geometri ve Gruplar
Sekildeki dond ur uy u yaparsak
a
2
= (1 2)(3 4)
perm utasyonunu buluruz. Bunun gibi iki tane daha vardr. Her birini yazalm:
a
2
= (1 2)(3 4),
a
3
= (1 3)(2 4),
a
4
= (1 4)(2 3).
Simdi cok tuhaf bir sey soyleyece gim:
A = {Id
4
, a
2
, a
3
, a
4
}
k umesi bileske islemiyle birlikte bir grup olur. (Bu tuhaf olgu sadece 4 saysna ozg ud ur.)
Hatta abelyen bir grup olur. Okur bunu kolaylkla kontrol edebilir ama biz de kontrol
edelim:
a
2
a
3
= [(1 2)(3 4)][(1 3)(2 4)] = (1 4)(2 3) = a
4
.
Benzer esitlik digerleri icin de gecerlidir:
a
2
a
3
= a
3
a
2
= a
4
,
a
2
a
4
= a
4
a
2
= a
3
,
a
3
a
4
= a
4
a
3
= a
2
.
Ayrca A k umesinin her eleman kendisinin tersidir. Ve
A R
1
= {Id
4
}
olur. Nitekim

Onsav 5.4e gore |AR
1
| = |A||R
1
| = 4 3 = 12 olmaldr. AR
1
k umesinin
elemanlar simdiye kadar buldugumuz
Id
4
, r
1
, r
2
1
, r
2
, r
2
2
, r
3
, r
2
3
, r
4
, r
2
4
, a
2
, a
3
, a
4
.
elemanlardr. Gercekten de,
a
2
r
1
= (1 2)(3 4)(2 3 4) = (1 2 4) = r
3
, a
2
r
2
1
= (1 2)(3 4)(2 4 3) = (1 2 3) = r
2
4
,
a
3
r
1
= (1 3)(2 4)(2 3 4) = (1 3 2) = r
4
, a
3
r
2
1
= (1 3)(2 4)(2 4 3) = (1 3 4) = r
2
2
,
a
4
r
1
= (1 4)(2 3)(2 3 4) = (1 4 3) = r
2
, a
4
r
2
1
= (1 4)(2 3)(2 4 3) = (1 4 2) = r
2
3
esitliklerinden
AR
1
= A Ar
1
Ar
2
1
= {Id
4
, r
1
, r
2
1
, r
2
, r
2
2
, r
3
, r
2
3
, r
4
, r
2
4
, a
2
, a
3
, a
4
}
esitli gini buluruz. Bu k umeye H adn verelim:
H = AR
1
= {Id
4
, r
1
, r
2
1
, r
2
, r
2
2
, r
3
, r
2
3
, r
4
, r
2
4
, a
2
, a
3
, a
4
}.
Benzer sekilde R
1
A = H esitli gini kantlayabiliriz:
r
1
a
2
= (2 3 4)(1 2)(3 4) = (1 3 2) = r
4
, r
2
1
a
2
= (2 4 3)(1 2)(3 4) = (1 4 2) = r
2
3
,
r
1
a
3
= (2 3 4)(1 3)(2 4) = (1 4 3) = r
2
, r
2
1
a
3
= (2 4 3)(1 3)(2 4) = (1 2 3) = r
2
4
,
r
1
a
4
= (2 3 4)(1 4)(2 3) = (1 2 4) = r
3
, r
2
1
a
4
= (2 4 3)(1 4)(2 3) = (1 3 4) = r
2
2
.
Demek ki

Onsav 5.2ye gore H bileske altnda kapaldr ve Teorem 5.1e gore bir gruptur.
Sekli asa gda
85
Hnin her elemannn piramitin bir simetrisi oldugunu biliyoruz. (Simetriyi bir onceki
ornekteki gibi tanmlyoruz.) Yani eger G piramitin simetrilerinden olusan grupsa, H
G olur.
Piramitin daha fazla simetrisi vardr, ama digerleri piramidi egip b ukmeden u c bo-
yutlu uzayda ziksel olarak gerceklestirilemezler. Nitekim piramitin karslkl iki ke-
narndan birini iceren, digerinin orta noktasndan gecen d uzleme gore simetrisini (ayna
gor unt us un u) alabiliriz.
Yukardaki sekildeki ornekte
t = (1 4)
simetrisini elde ederiz. t
2
= Id
4
olur elbette. Her ne kadar t d on us um u u c boyutlu
uzayda gerceklestirilemiyorsa da, t piramitin bir simetrisidir, ama Hde degildir (c unk u t
don us um u sag sol, solu sag yapar, oysa uzayda istediginiz kadar dolasn sagnz solunuza,
solunuz sagnza gelmez).
T = {Id
4
, t} olsun. T bir gruptur ve H T = {Id
4
} olur. Demek ki

Onsav 5.4e gore
|HT| = |H| |T| = 12 2 = 24
olur. Ama HT Sym4 ve her ikisinin de 24 eleman var. Demek ki
G = HT = Sym4.
Hnin elemanlar sag solu korudu gundan, t ise sag sol yapt gndan, Ht k umesinin
elemanlar sag sol yaparlar, dolaysyla uc boyutlu uzayda cekip cekistirmeden gercek-
lestirilemezler. Hnin elemanlar (12 tane) uzayda gerceklestirilebilirler.

Ileride Hnin
Alt 4 olarak adlandrldgn gorece giz.
6.3. Piramitin Simetrileri. Bu sefer taban d uzg un n-gen olan bir dik piramit alalm.
n = 3 durumunu yukarda gorm ust uk. Simdi n > 3 durumuna bakalm.
86 6. Geometri ve Gruplar
Tabandaki noktalarn u c baglants vardr; yani dereceleri 3t ur. Oysa tepe noktasnn
derecesi ndir. Tepe noktas derecesi n olan yeg ane nokta oldugundan, her simetri tepe
noktasn tepe noktasna got urmek zorundadr. Dolaysyla eger istersek tepe noktasn
unutup d uzg un bir n-gen olan tabann simetrilerine odaklanabiliriz. (Tabann her si-
metrisi piramitin bir simetrisine genisletebilir ve piramitin her simetrisi tabann bir
simetrisini verir.)
Bildi gimiz simetrileri yazalm.

Oncelikle tepe noktasn sabitleyen dond ur uler var. Eger
r en k u c uk pozitif acl dond ur uyse, toplam n tane dond ur u elde ederiz:
R = {1, r, r
2
, . . . , r
n1
}.
Bunlarn dsnda bir de tabann farkl eksenlere gore ayna simetrileri vardr. Bunlardan
da tam n tane vardr, ama eger s bunlarsan biriyse, Rs k umesi t um ayna simetriler
k umesidir. Piramitin simetriler grubu
D
2n
= R Rs
dir ve bu simetrilerin sadece yars (Rdeki dond ur uler) u c boyutlu uzayda gerceklesti-
rilebilir. Bunun boyle oldugunun kantn okura brakyoruz. C arpm tablosu da
r
n
= Id, s
2
= Id ve sr = r
n1
s
esitlikleri tarafndan belirlenir. D
2n
grubuna, 2n elemanl dihedral grup ad verilir.
6.4. K up un Simetrileri. Koselerini asa gdaki sekildeki gibi 1den 8e kadar adlandrdgmz
k up un simetrilerini bulacagz.
K up u bize dogru gelen eksen uzerinde saatin ters yon unde 90 derece dond urebiliriz.
Bu don us ume r diyelim. Koseler r altnda s oyle don us ur:
r = (1 2 3 4)(5 6 7 8).
87
Tabii rnin kuvvetlerini alrsak,
r
0
= Id
8
r
1
= r = (1 2 3 4)(5 6 7 8)
r
2
= (1 3)(2 4)(5 7)(6 8)
r
3
= (1 4 3 2)(5 8 7 6)
buluruz. r
4
= Id
8
olur.
R = {Id
8
, r, r
2
, r
3
}
olsun. R bileske islemi altnda bir gruptur.
Bir de on y uzle arka y uz u ayna gor unt us u sayesinde degistirebiliriz.
Bu don us um u s olarak gosterelim:
s = (1 5)(2 6)(3 7)(4 8).
Tabii s
2
= Id
8
olur.
S = {Id
8
, s}
olsun. S de bileske islemi altnda bir gruptur. Ama RS de bir gruptur. Nitekim,
srs = (1 5)(2 6)(3 7)(4 8)(1 2 3 4)(5 6 7 8)(1 5)(2 6)(3 7)(4 8) = (1 2 3 4)(5 6 7 8) = r
oldugundan,
sr = rs
olur ve Teorem 5.2e gore RS bir gruptur, hatta degismeli bir gruptur. RS grubunun
tam 8 eleman vardr:
Id
8
r = (1 2 3 4)(5 6 7 8)
r
2
= (1 3)(2 4)(5 7)(6 8)
r
3
= (1 4 3 2)(5 8 7 6)
s = (1 5)(2 6)(3 7)(4 8)
rs = (1 2 3 4)(5 6 7 8)(1 5)(2 6)(3 7)(4 8) = (1 6 3 8)(2 7 4 5)
r
2
s = (1 3)(2 4)(5 7)(6 8)(1 5)(2 6)(3 7)(4 8) = (1 7)(2 8)(3 5)(4 6)
r
3
s = (rs)
1
= (1 8 3 6)(2 5 4 7)
RSnin 8 tane eleman oldugu sayfa xxteki

Onsav 5.4ten de belli.
Dikkat ederseniz i = 1, . . . 8 verilmisse, 1 kosesini i kosesine got uren bir ve bir tane
g RS var. Mesela 1i 6ya sadece rs RS g ot ur uyor, 1i 1e sadece Id
8
RS got ur uyor.
Yukarda yaptklarmz aklmzn bir kcsesinde tutup k up un baska simetrilerini bulmak
amacyla yola koyulalm. Bunu yapmak icin k up un koselerini 1, 2 gibi saylarla degil,
asa gdaki gibi 0 ve 1 u cl uleriyle gosterelim.
88 6. Geometri ve Gruplar
Dikkat ederseniz iki kosenin birbiriyle baglantl olmas icin yeter ve gerek kosul iki
k osenin sadece tek bir teriminin farkl olmasdr.

Ornegin 010 ile 011 baglantldr,
c unk u sadece son terimleri farldr. Bunun gibi 110 ile 100 baglantldr ama 010 ile
001 baglantl degildir. Hatta iki noktann farkl terim says iki nokta arasndaki me-
safedir: 100 noktasndan 011 noktasna gitmek icin 3 kenardan gecmek gerekir, daha
az kenardan gecerek gidemeyiz.
Bir onceki paragraftaki acklamalardan dolay, koordinatlarn yerlerini degistirmek k u-
p un baglantllk iliskisini bozmaz.

Ornegin, birinci ve ikinci koordinatlarn yerlerini
de gistirirsek, k up un
000 000
001 001
010 100
011 101
100 010
101 011
110 110
111 111
d on us um un u elde ederiz, ki bu don us um baglantl noktalar baglantl noktalara, bag-
lantsz noktalar baglantsz noktalara got ur ur Ya da birinci koordinat ikinci koordi-
nata, ikinci koordinat u c unc u koordinata, uc unc u koordinat birinci koordinata yolla-
yabiliriz. O zaman,
000 000
001 100
010 001
011 101
100 010
101 110
110 011
111 111
d on us um un u elde ederiz. Boylece, koordinatlarn her don us um u bize k up un bir simet-
risini verir ve bunlardan da 3! = 6 tane vardr, Sym3 un eleman says kadar. Bu
d on us umlerin k umesine T adn verelim. T elbette bir gruptur. (Sym3e cok benzer.)
Tnin elemanlarnn her biri 000 kosesini (yani yukardaki yazlmla 1 kosesini) sabitler.
Daha once buldugumuz RS grubunun sadece Id
8
eleman 1 kosesini sabitlediginden
T RS = {Id
8
} olur. Buradan da,

Onsav 5.4e gore, RST k umesinin |RS| |T| =
8 6 = 48 eleman oldugu ckar.
K up un RSTnin elemanlarndan baska bir simetrisinin olmadgn kantlayalm. g, k up un
herhangi bir simetrisi olsun. RS grubunun her elemannn 1 kosesini bir baska koseye
g ot urd ug un u anmsayalm. RSde 1 kosesini g(1) kosesine got uren bir ve bir tane a
eleman vardr. O zaman a
1
g simetrisi 1 kosesini 1 kosesine got ur ur. Ama 1 kosesini
1 kosesine got uren her simetri Tde olmak zorundadr. (Neden?) Demek ki bir ve bir
tane t T icin a
11
g = t, yani g = at olur. Boylece k up un t um simetrileri RST
k umesindedir. Boylece k up un toplam 48 tane simetrisi oldugunu gord uk.
89
Soru: K up un koselerini 01- u cl uleri olarak gosterelim. Her 0 koordinatn 1e, her 1
koordinatn da 0a don ust uren simetri G = RST grubunda nasl yazlr?
6.5. [Dort Boyutlu K up un Simetrileri.]

Once dort boyutlu k up u tanmlayalm. Ama
daha once 0, 1, 2 ve 3 boyutlu k up un tanmlarna bir baska gozle bakalm.
0 boyutlu k up bir noktadan ibarettir. C izmeyi gerek gorm uyoruz.
1 boyutlu k up u [0, 1] aralg olarak gorebiliriz. Kose noktalar 0 ve 1dir.
1 boyutlu k up u s oyle de gosterebiliriz:

Iki tane 0 boyutlu (yani iki nokta) alp noktalar
bir dogruyla birlestirmek.
2 boyutlu k up u, koseleri (0, 0), (1, 0), (0, 1), (1, 1) noktalarna gelecek bicimde yerlesti-
relim.
Bunu s oyle de gosterebiliriz.

Iki tane 1 boyutlu k uple (yani iki tane [0, 1] dogru par-
casyla) baslayalm. (Bkz. asa gdaki soldaki sekil.) Sonra 1 boyutlu k uplerden birinin
koordinatlarnn basna 0, digerinin basna 1 getirelim ve birbirine tekab ul eden nokta-
larn bir dogruyla birlestirelim. (Bkz. asa gdaki sagdaki sekil. Elde edilen seklin bir kare
olmamas sizi rahatsz etmesin, kare de yapabilirdik.)
3 boyutlu k up u, R
3
uzayna yukardakine benzer sekilde, koseler i, j, k = 0, 1 icin (i, j, k)
ya da daha basit olarak ijk noktalarna gelecek sekilde yerlestirelim. (Asagdaki sagdaki
sekil.) Eger iki noktann u c koordinatndan sadece biri degisikse, koseler arasna bir
kenar ciziyoruz.
Bunu s oyle de gosterebiliriz.

Iki tane 2 boyutlu k uple (yani iki tane kareyle) baslayalm.
(Bkz. yukardaki soldaki sekil.) Sonra 2 boyutlu k uplerden birinin koordinatlarnn
90 6. Geometri ve Gruplar
basna 0, digerinin basna 1 getirelim ve birbirine tekab ul eden noktalarn bir dogruyla
birlestirelim. (Bkz. yukardaki sagdaki sekil.)
Simdi 4 boyutlu k up u betimleyebiliriz.

Iki tane u c boyutlu k up alalm. Bunlardan birinin
koordinatlarnn basna 0, digerinin basna 1 getirelim ve k uplerin birbirine tekab ul eden
k oselerini bir kenarla birlestirelim.
Dikkat ederseniz, iki nokta sadece tek bir koordinatta ayrsyorsa birbiriyle baglantldr.
B oylece geometriyi cebirsellestirmis olduk.
D ort boyutlu k upe K adn verelim. Knn simetrilerini bulalm. Knn simetrilerinden
olusan gruba G adn verelim.
Knn basnda 0 olan noktalar u c boyutlu bir k up olustururlar. Bu k upe K
0
diyelim.
Basnda 1 olanlara da K
1
diyelim.
Bir onceki ornekte buldugumuz u c boyutlu k up un RS simetrilerini ele alalm. Anm-
sarsanz RS, 8 elemanl bir gruptu ve uc boyutlu k up un herhangi bir noktasn RSnin
elemanlaryla uc boyutlu k up un herhangi bir noktasna got urebiliyorduk. Eger RSdeki
simetrileri ayn anda K
0
ve K
1
k uplerine uygularsak (birinci koordinata dokunmadan),
Knn simetrilerini buluruz. Knn bu simetri grubuna da u c boyutlu k upte oldugu gibi
RS adn verelim.
Bir de K
0
ile K
1
degistokus eden bir t ayna simetrisi bulalm. Mesela t, noktalarn birinci
koordinatn degistirsin, 0 ise 1, 1 ise 0 yapsn. t
2
= Id
16
oldu gundan, T = {Id
16
, t}
91
k umesi bir gruptur. RS T = {Id
16
} oldugundan, |RST| = |RS| |T| = 8 2 = 16
olur. Ayrca RST k umesinin, Knn herhangi bir noktasn istedigimiz herhangi bir
noktasna got urecek bir ve bir tane eleman vardr. Aslnda kolay bir hesapla gor ulece gi
uzere RST de gismeli bir gruptur.
Yukardaki paragrafta bulunan RST simetrileri dsnda, Knin dort koordinatn karan
ve bu y uzden Sym4e cok cok benzeyen bir simetri grubu vardr. Bu simetri grubuna U
adn verelim: mesela = (1 2 3) perm utasyonuysa, (i, j, k, ) = (k, i, j, ) olur, ya da
= (1 2)(3 4) perm utasyonuysa, (i, j, k, ) = (j, i, , k) olur.
Unun her eleman (0, 0, 0, 0) noktasn sabitlediginden, ama RSTnin sadece Id
16
ele-
man bu noktay sabitlediginden, RST U = {Id
16
} olur. Buradan da |RSTU| =
|RST| |U| = 16 4! = 2
4
4! ckar.
Ayrca Unun elemanlar A
1
= (1, 0, 0, 0), A
2
= (0, 1, 0, 0), A
3
= (0, 0, 1, 0), A
4
=
(0, 0, 0, 1) elemanlarn birbirine got ur ur, hatta Unun elemanlar bu noktalara olan et-
kileriyle betimlenirler.
Boylece, RSTU G oldugundan, Gnin 16 4! tane elemann bulduk. Simdi G =
RSTU esitli gini kantlayalm. g G rastgele bir eleman olsun. RST grubunda,
g(0, 0, 0, 0) = a(0, 0, 0, 0)
esitli gini saglayan bir ve bir tane a eleman vardr. Simdi a
1
g eleman (0, 0, 0, 0) nok-
tasn sabitler. Ve bu y uzden de Knn dort eksenini birbirine don ust ur ur. U grubunda,
eksenleri ya da (ayn sey) A
1
, A
2
, A
3
, A
4
noktalarn aynen a
1
g eleman gibi don ust uren
bir eleman vardr. Demek ki, Gnin
1
a
1
g eleman (0, 0, 0, 0) ve A
1
, A
2
, A
3
, A
4
noktalarn sabitler. Boyle bir eleman t um noktalar sabitlemek, yani Id
16
ya esit ol-
mak zorundadr. Nitekim bu eleman A
1
ve A
2
noktalarn sabitlediginden, bu noktalara
komsu olan
(0, 0, 0, 0) ve (1, 1, 0, 0)
noktalarn birbirine got urmek zorundadr. Ama (0, 0, 0, 0) noktasn zaten kendine go-
t ur uyor, demek ki (1, 1, 0, 0) noktasn da kendine got urmek zorundadr. Bu kri de-
vam ettirirsek,
1
a
1
g elemannn Knn t um noktalarn sabitledigi, yani Id
16
oldugu
anlaslr. Demek ki
1
a
1
g = Id
16
ve g = a RSTU.
Soru: K up un koselerini 01- u cl uleri olarak gosterelim. 0 koordinatn 1e, 1 koordinatn
da 0a don ust uren simetri G = RST grubunda nasl yazlr?
6.6. n boyutlu k up u
K
n
= {(
1
, . . . ,
n
) : her i i cin
i
= 0, 1}
olarak tanmlayabiliriz. Eger k up u, k up un icini de icerecek bicimde tanmlamak istersek,
K
n
= {(
1
, . . . ,
n
) : her i i cin
i
[0, 1]}
tanmn yapabiliriz. Bizim icin hangi tanmn kabul edildigi farketmeyecek. Fikirleri
sabitemek amacyla birincisini kabul edelim. Eger iki noktann sadece bir koordinat
degisikse, bu noktalar arasnda bir baglant olsun. (Baglantlar k up un kenarlardr.)
K
n
nin 2
n
n! tane simetrisi vardr. Bu, aynen yukardaki iki ornekteki yontemle goste-
rilebilir. Ama bunlarn hepsi n boyutlu uzay egip b ukmeden gerceklesmez, bazlar ayna
simetrileridir. Sadece yars n-boyutlu uzaydan ckmadan gerceklestirilebilir.
6.7.

{0, 1} ve

{0, 1} k umelerinden de bir nevi sonsuz boyutlu k up elde edilebilir.

Iki kosenin (noktann yani) baglantl olmas demek, tek bir koordinatn farkl olmas
demektir. Bu k uplerin de simetri gruplar vardr. Ama bu sefer simetriyi biraz farkl
tanmlamak gerekebilir. Daha once simetriyi
A ile B k oseleri baglantlysa, f(A) ile f(B) koseleri de baglantldr
92 6. Geometri ve Gruplar
kosulunu saglayan koselerin bir f perm utasyonu olarak tanmlanmstk. Bu sefer,
A ile B k oselerinin baglantl olmas icin,
f(A) ile f(B) koselerinin baglantl olmalar yeter ve gerektir
kosulunu saglayan koselerin bir f perm utasyonu olarak tanmlamak gerekir, ki eger f
bir simetriyse, f
1
de bir simetri olsun. (Ama bu ozelli gin saglanmas icin eski tanm
da yeterli olabilir. Bu c umleden de anlaslaca g uzere sonsuz boyutlu k uplerin simetri
grubu hakknda bu yazarn bir bilgisi bulunmamaktadr.)
6.8. [Oktahedronun Simetrileri.] Oktahedron, asa gdaki 6 koseli, 12 kenarl, 8 y uzeyli
d uzg un cisimdir.
K up un orne ginde oldugu gibi koseleri degil de, y uzeyleri birbirine don ust uren 8 elemanl
bir simetri grubu bulmak zor degildir. Mesela dikey eksen etrafnda dond ur ulerle, yatay
d uzleme gore ayna simetrisi boyle bir grup verir. Bu grup sayesinde oktahedronun tam
8 3! = 48 tane simetrisi oldugunu gostermek zor degildir. Okur alstrma olarak bunu
g ostermelidir. Biz burada bir baska yontem kullanacagz.

U c boyutlu k up un her y uzeyinin agrlk noktasn alp, komsu y uzeylerin agrlk merkez-
lerini birlestirirsek bir oktahedron elde ederiz.
Bu sayede k up un her simetrisinin oktahedronun bir simetrisine yol act gn gozlemle-
yebiliriz. Nitekim k up un bir simetrisini ve bir ABCD y uzeyini alalm. mesafesi 2
olan A ve C koselerini mesafesi 2 olan (A) ve (C) koselerine got ur ur. Dolaysyla
A ve C koselerinin ortak komsular olan B ve C koselerini (A) ve (B) koselerinin
ortak komsularna got ur ur. Demek ki simetrisi k up un ABCD y uzeyini gene k up un
bir baska y uzeyine, (A)(B)(C)(D) y uzeyine got ur ur. Dolaysyla simetrisi k up un
ABCD y uzeyinin orta noktasn (A)(B)(C)(D) y uzeyinin orta noktasna got ur ur,
yani k up un icine cizilen oktahedronu gene oktahedrona got ur ur.
93
Nasl k upten oktahedron elde etmissek, oktahedrondan da benzer sekilde bir k up elde
ederiz.
Aynen yukardaki yapt gmz gibi oktahedronun her simetrisinin k up un bir simetrisini
verdi gi kantlanabilir. Dolaysyla oktahedronun simetri grubuyla 3 boyutlu k up un si-
metri grubu ayndr.
7.

Uretecler
Bir grupta iki altgrubun kesisimi gene bir gruptur. Bunun kant cok basittir: H
ve K iki altgrup olsun. 1 eleman her iki altgrupta da oldugundan kesisimdedir
de. Eger xK kesisimdeyse, x eleman hem Hde hem de Kda oldugundan, xin
tersi, yani x
1
eleman hem Hde hem de Kdadr; demek ki x
1
H K
olur. Simdi kesisimden iki eleman alalm: x ve y. Bu elemanlar hem Hde hem
de Kda olduklarndan carpm olan xy de hem Hde hem de Kdadr. Demek
ki xy kesisimdedir. Boylece H K kesisimin bir altgrup oldugu kantlanms
oldu.
Dikkat ederseniz yukardaki akl y ur utme sadece iki altgrubun degil, ka c
tane olursa olsun, isterse sonsuz sayda olsun, altgruplarn kesisiminin de bir
altgrup oldugunu gosteriyor. Yani bir grupta, herhangi bir altgruplar k umesi-
nin kesisimi bir altgruptur.
Simdi X, bir G grubunun herhangi bir altk umesi olsun. Xi iceren en az
bir altgrup vardr: G. Bu altk umeyi iceren t um altgruplar kesistirelim. Bu
kesisimin bir altgrup oldugunu biliyoruz. Ayrca kesisim Xi de icerir tabii
ki. Demek ki Xi iceren t um algruplarn kesisimi gene Xi iceren bir altgrup-
tur. Dolaysyla bu kesisim Xi iceren en k uc uk altgrup olmak zorundadr. Su
sonucu kantladk:
Teorem 7.1. G bir grup ve X G olsun. Xi iceren t um altgruplarn kesisimi
Xi iceren en k uc uk altgruptur.
96 7.

Uretecler
Xi iceren en k u c uk altgrubu X olarak gosterelim. Eger X = {x
1
, . . . , x
n
}
sonluysa, {x
1
, . . . , x
n
} yerine x
1
, . . . , x
n
yazlr. Ve eger X, Y G ise,
X Y yerine X, Y yazlr. Benzer ksaltmalar yapmakta kendimizi kst-
lamayacagz.
X =

XHG
H
esitligini biliyoruz. Ayrca eger X H G ise X H icindeligini de
biliyoruz.
Eger X = ya da X = {1} ise X = 1 olur
1
. G = G esitligi de kolay.
G\ {1} = G esitliginin kantn da okura brakyoruz.
Yukardaki teorem uygulamada pek yararl olmayabilir, c unk u teorem bize
Xi iceren en k uc uk altgrubun oldugunu soyl uyor ama altgrubun neye ben-
zedigini soylemiyor. Simdi X altgrubunun neye benzedigini biraz daha somut
olarak gorelim.
x, y X ise, xy X oldugunu biliyoruz. Bunun gibi
xy
1
, x
2
, y
3
, xyx, yx
1
y
2
X
icindelikleri de biliyoruz. Daha da genel olarak, x
1
, . . . , x
n
X ve
1
, . . . , x
n
=
1 ise,
x

1
1
x

n
n
X
olur. Demek ki,
{x

1
1
x

n
n
: n N, x
i
X,
i
= 1} X
olur
2
. Ama sol taraftaki k ume Xi iceriyor (tanmda n = 1 ve
1
= 1 aln)
ve ayrca bir altgrup (c unk u carpma altnda kapal, elemanlarnn tersi de
k umenin icinde ve elbette 1i iceriyor
3
). Bundan ve X altgrubunun Xi iceren
en k uc uk altgrup olmasndan esitlik ckar:
X = {x

1
1
x

n
n
: n N, x
i
X,
i
= 1}.
Bu y uzden X altgrubuna X tarafndan uretilen altgrup ad verilir ve
Xe de uretec k umesi denir.
X = {x
k
1
1
x
k
n
n
: n N, x
i
X, k
i
Z}
esitligini okur gozden ka crmamaldr. Bu t ur bir yazlmla x
i
ile x
i+1
eleman-
larnn birbirinden farkl olduklarn varsayabiliriz.
1
Buradaki 1, {1} altgrubu anlamna geliyor.
2
Dikkat: Tanmdaki x

1
1
x

n
n
ifadesinde Xin ayn eleman tekrar edebilir.
3
Eger X = ise, Xten bir x secelim ve tanmda n = 2, x
1
= x
2
= x ve
1
= 1,
2
= 1
alalm; 1 = xx
1
olur. Eger X = ise, tanmda n = 0 olsun, Gnin hic tane elemannn
carpm 1 olarak tanmlanmstr. Demek ki 1 gercekten soldaki k umededir.
97

Ozel bir durum olarak X = {x} durumunu ele alalm. Bu durumda b ut un

x
i
ler xe esit olmak zorundadr ve
x = {x
n
: n N}
bulunur. Eger deg x = n < ise,
x = {1, x, x
2
, . . . , x
n1
}
esitligini daha once gorm ust uk. Tek bir eleman tarafndan uretilen gruplara
dong usel ya da devirli grup denir. Devirli gruplar abel gruplardrlar ve en
basit gruplardr.

Ileride bu konuya ozel bir bol um ayracagz.
Eger X = {x, y} ise durum hemen karmasklasr:
x, y = {x
k
1
y

1
x
k
n
y

n
: n N, k
i
,
i
Z}.
Ama xy = yx ise bu karmask durum kendini toparlar:
x, y = {x
k
y

: k, Z}.
Eger bir de ayrca deg x = n < ve deg y = m < ise, o zaman,i
x, y = {x
k
y

: k = 0, 1, . . . , n 1, = 0, 1, . . . , m1}
olur. (Ama sagda gor ulen b ut un elemanlar farkl olmak zorunda degildir.)
Daha genel olarak, eger Xin elemanlar aralarnda degisiyorlarsa, yani her
x, y X icin xy = yx oluyorsa, o zaman,
X = {x
k
1
1
x
k
n
n
: n N, x
i
X, k
i
= 1}
olur ve bu ifadede eger istersek i = j icin x
i
= x
j
alabiliriz.
Bazen xy = yx yerine x ile y arasnda baska iliskiler olabilir; bu du-
rumda da x, y altgrubunun oldukca basit gosterimi olabilir. En standart
ornek deg x = deg y = 2 ve deg xy = n oldugu durumdur. Bu durumda z = xy
tanmyla, xz = z
n1
x olur ve
x, y = z, x = {x
i
z
j
: i {0, 1}, j {0, 1, . . . , n 1}}
elde edilir. Ayrntlar okura alstrma olarak brakyoruz.
Tabii eger grubun islemi + ile ifade ediliyorsa (dolaysyla degismeli bir
grup sozkonusuysa) o zaman,
X = {k
1
x
1
+ +k
n
x
n
: n N, x
i
X,
i
= 1}
olur ve istersek i = j icin x
i
= x
j
alabiliriz.
Notlar ve

Ornekler
98 7.

Uretecler
7.1. E ger n Z ise n = nZ olur.
7.2. E ger n, m Z ise, d = ebob(n, m) icin n, m = nZ +mZ = dZ olur.
7.3. E ger (n, m) Z Z ise, (n, m) = (n, m)Z olur.
7.4. (n, 0), (0, m) = nZmZ olur. n ya da m saylarndan en az biri 0a esit olmadkca bu
iki altgrup birbirine esit degildir. (Neden?)
7.5. Z Z grubu e
1
= (1, 0) ve e
2
= (0, 1) elemanlar tarafndan uretilir. Z
n
grubu da
e
1
= (1, 0, 0, . . . , 0, 0), e
2
= (0, 1, 0, . . . , 0, 0), . . . , e
n
= (0, 0, 0, . . . , 0, 1)
elemanlar tarafndan uretilir. Bu grubun baska uretecleri de vardr elbette. Ancak yu-
karda verilen urete clere dogal uretecler diyebiliriz. Teorem 5.5te Z Z grubunun
her elemannn en fazla iki eleman tarafndan uretildi gini gostermistik. Birazdan Z
n
grubunun her elemannn en fazla n eleman tarafndan uretildi gini gosterece giz.
7.6. Symn grubu {(1 k) : k = 2, . . . , n} k umesi tarafndan uretilir ve daha k u c uk bir altk ume
tarafndan uretilmez. (Neden? Bkz. sayfa 43.)
7.7. Symn grubu {(k k +1) : k = 1, . . . , n 1} k umesi tarafndan uretilir ve daha k u c uk bir
altk ume tarafndan uretilmez. (Neden? Bkz. sayfa 44.)
7.8. Symn grubu (1 2 . . . n) ve (1 2) tarafndan uretilir ve daha k u c uk bir altk ume ta-
rafndan uretilmez. (Teorem 3.1.)
7.9. E ger n 2 ise, Symnnin (a b)(c d) t ur unden elemanlar tarafndan uretilen altgrubu
Symnnin Alt n olarak gosterilen bir ozaltgrubudur, tam n!/2 tane eleman vardr. (Bkz.
Teorem 3.2 ve Teorem 14.3.)
n 3 icin Alt n grubu (i j k) biciminde yazlan elemanlar tarafndan uretilir. Nitekim
(a b)(b c) = (a b c) ve (a b)(c d) = (a b)(b c)(b c)(c d) = (a b c)(b c d) oldugundan,
cift sayda makasn carpmn bu sayede (a b c) t ur unden dong ulerin carpm olarak
yazabiliriz.
n 5 icin Alt n grubu iki ayrk makasn carpm olarak yazlan (a b)(c d) elemanlar
tarafndan uretilir. Nitekim bir onceki paragrafta Alt nnin (a b c) t ur unden dong uler
tarafndan uretildigini gord uk. Eger e ve d, bu a, b, c saylarndan farklysa, (a b c) =
(a b)(b c) = (a b)(d e)(d e)(b c) oldugundan, her (a b c) dong us un u (a b)(c d) tipinden
iki elemann carpm olarak yazabiliriz.
7.10. G bir grup ve X G olsun. C
G
(X) = C
G
(X) esitli gini gosterin.
Eger H = X ise Hin X k umesi tarafndan uretildigi soylenir. Eger ayrca
|X| = n < ise, Hnin n eleman tarafndan uretildigi soylenir.
X X oldugundan elbette |X| |X| olur. Eger X sonluysa ya da
saylabilir sonsuzluktaysa |X| olur, aksi halde, |X| = |X| olur. K ume-
ler kuramndan kardinaliteleri anmsayan biri icin bunlar cok kolay alstrma-
lardr.
Notlar ve

Ornekler
7.11. E ger Z = a ise, a tamsays ya 1 ya da 1 olmak zorundadr.
7.12. G = R olsun. O zaman her a R icin a = aZ olur.
7.13. G = R

olsun. O zaman her a R

icin a = {a
n
: n Z} olur (tabii ki!) Eger a = 1
ise a = {1, 1} olur.
7.14. E ger G = Z(G), x ise G bir abel grubudur. (Burada Z(G), Gnin t um elemanlaryla
de gisen elemanlar k umesi, yani Gnin merkezidir.) Nitekim kosuldan dolay,
G = {zx
n
: z Z(G), n Z}
99
olur ve bu grubun bir abel grubu oldugu
(zx
n
)(z
1
x
m
) = zz
1
x
n
x
m
= zz
1
x
n+m
ve (z
1
x
m
)(zx
n
) = zz
1
x
m
x
n
= zz
1
x
m+n
esitliklerinden belli.
7.15. Eger A, B G ise (genellikle uygulamada A ve B altgrup olurlar), [a, b] : a A, b B
altgrubu [A, B] olarak gosterilir. Burada [a, b] yazlmnn a
1
b
1
ab anlamna geldigini
anmsatrz.
Eger B N
G
(A) ise, a A, b B i cin [a, b] = a
1
b
1
ab = a
1
(b
1
ab) AA A
oldugundan, [A, B] A olur.
Eger B N
G
(A) ve A N
G
(B) ise, kolayca gor ulece gi uzere [A, B] A B olur.
Bir onceki satrdan, eger B N
G
(A), A N
G
(B) ve AB = {1} ise, [A, B] AB =
{1} oldu gu anlaslr; yani her a A, b B icin ab = ba olur.
7.16. G bir grup ve A, B G olsun. B N
G
(A) olsun, yani her b B icin A
b
= A olsun. O
zaman A, B = AB olur (bkz.

Onsav 5.3).
7.17. G bir grup ve x G olsun. Eger n
1
, . . . , n
k
Z ise d = ebob(n
1
, . . . , n
k
) icin
x
n
1
, . . . , x
n
k
= x
d

olur. Nitekim bir m

i
icin dm
i
= n
i
oldugu icin
x
n
i
= x
dm
i
= (x
d
)
m
i
x
d

olur. Demek ki x
n
1
, . . . , x
n
k
x
d
.
Diger yondeki icindeli gi kantlayalm. d = ebob(n
1
, . . . , n
k
) oldugundan, Alstrma 2.2ye
gore, oyle u
1
, . . . , u
k
Z vardr ki,
d = n
1
u
1
+ +n
k
u
k
olur; dolaysyla
x
d
= x
n
1
u
1
++n
k
u
k
= (x
n
1
)
u
1
(x
n
k
)
u
k
x
n
1
, . . . , x
n
k
,
yani x
d
x
n
1
, . . . , x
n
k
olur. Bundan su ckar
Teorem 7.2. Dong usel bir grubun altgruplar da dong useldir.
7.18. G =

I
Z olsun. e
i
G eleman, i dsnda her koordinat 0 olan ve iinci koordinat 1
olan eleman olsun. Yani eger

i,j
=
_
1 eger i = j ise
0 eger i = j ise
ise
4
,
e
i
= (
i,j
)
jI
olsun. Eger X = {e
i
: i I} ise
X =
I
Z
olur. Benzer durum baska gruplarn kartezyen carpmnda da yasanr.
7.19. Teorem 2.1de Znin altgruplarnn en fazla bir eleman tarafndan uretildi gini gostermis-
tik
5
. Teorem 5.5te de Z Z grubunun her altgrubunun en fazla iki eleman tarafndan
uretildi gini gostermistik. Simdi Z
n
grubunun her altgrubu en fazla n eleman tarafndan
uretildi gini gosterece giz.
4

i,j
Kronecker sembol u olarak bilinir.
5
0 eleman tarafndan uretilen altgrup {0} altgrubudur.
100 7.

Uretecler
Teorem 7.3. Z
n
grubunun her altgrubu en fazla n eleman tarafndan uretilir.
Kant: n = 1 ve n = 2 icin, ve hatta n = 0 icin teoremin dogru oldugunu biliyoruz.
Bundan boyle n 2 olsun ve teoremin n 1 icin dogru oldugunu varsayalm. A Z
n
olsun. Kantmzda Z
n
= Z
n1
Z esitli gini kullanacagz. Su k umeye bakalm
B = {y Z : bir x Z
n1
icin (x, y) A}.
Bir baska deyisle B, A altgrubunun son koordinata izd us um ud ur. B Z oldugunu
g ostermek kolay. Demek ki bir ve bir tek m 0 icin
B = mZ
olur. Yani Ann elemanlarnn son koordinatlar mnin bir kat olmak zorunda. m B
oldu gundan, bir x
0
Z
n1
icin
(x
0
, m) A
olur.
Adan rastgele bir eleman alalm. Bu eleman, x Z
n1
ve y Z icin, (x, y) olarak
yazalm. y B oldugundan, bir u Z i cin y = um olur. Buradan,
(x, y) u(x
0
, m) = (x, y) (ux
0
, um) = (x ux
0
, y um) = (x ux
0
, 0) Z
n1
{0}
olur. Ama bu eleman ayrca A altgrubunda da, c unk u hem (x, y), hem de (x
0
, m) eleman
Ada. Boylece bir u Z icin,
(x, y) u(x
0
, m) A (Z
n1
{0})
eldeederiz.
Simdi hesaplara bir paragrak ara verip A(Z
n1
{0}) k umesine (aslnda altgrubuna)
daha yakndan bakalm.
C = {x Z
n1
: (x, 0) A}
olsun.
A (Z
n1
{0}) = C {0}
olur. Elbette C Z
n1
. T umevarm varsaymna gore C en fazla n1 elemanla uretilir,
diyelim c
1
, . . . , c
n1
C Z
n1
ile uretiliyor, yani
C = Zc
1
+. . . +Zc
n1
olur.
a
i
= (c
i
, 0)
tanmn yaparsak
A (Z
n1
{0}) = C {0} = Za
1
+ +Za
n1
buluruz.
Kald gmz yerden devam edelim. Rastgele bir (x, y) A alms ve bir u Z icin,
(x, y) u(x
0
, m) A (Z
n1
{0}) = C {0}
oldu gunu kantlamstk. Bir onceki paragrafa gore,
(x, y) u(x
0
, m) Za
1
+ +Za
n1
olur. Eger
a
n
= (x
0
, m)
101
tanmn yaparsak, bundan,
(x, y) Za
1
+ +Za
n1
+Za
n
ckar. Demek ki,
A Za
1
+ +Za
n1
+Za
n
.
Diger yondeki icindelik kolay, c unk u a
1
, . . . , a
n1
, a
n
A.
7.20. Burada daha sonra cesitli vesilelerle kullanacagmz su teoremi kantlayaca gz:
Teorem 7.4. (g
i
)
iI
, G grubunun bir uretec altk umesi olsun. Ayrca Inn sonsuz
oldugunu ve {g
i
: i I} k umesinin daha k uc uk kardinalitede bir altk umesinin Gnin
uretec k umesi olamayacagn varsayalm. O zaman Gnin her uretec k umesinin en az |I|
kadar eleman vardr.
Kant: (h
j
)
jJ
, Gnin bir urete c k umesi olsun. Her h
j
, g
i
ler cinsinden yazlr; bu
yazlmda kullanlan Inn altk umesine I
j
diyelim. Her I
j
sonlu bir k umedir. Elbette
Inn

jJ
I
j
altk umesi Gnin bir urete c k umesidir. Buradan ve varsaymdan dolay
|I| =

jJ
I
j

ckar. Buradan da Jnin sonlu olamayaca g ckar. J sonsuz oldugundan, kardinal arit-
metiginden,

jJ
I
j

|J|
ckar. Yani |I| |J|.
7.21. Asa gdaki sonu c direkt toplamda uretilen bir altgrubun ne kadar b uy uk olabilecegine
dair bir sey soyl uyor.
Teorem 7.5. G =

I
G
i
,
i
: G G
i
dogal izd us um fonksiyonlar,
i
: G
i
G
dogal gomme fonksiyonlar, X G ve H
i
=
i
(
i
(X)) G
i
olsun. O zaman X

I
H
i
olur.
Kant: Xin her elemannn

I
H
i
altgrubunda oldugunu kantlamak yeterli. Ama el-
bette her x eleman x =

I

i
(
i
(x)) olarak yazlr. Eger
i
1
(
i
1
(x)), . . . ,
i
n
(
i
n
(x)) =
1 ama digerleri 1 ise,
x =
n

j=1
x =
n

j=1

i
j
(
i
j
(x))
n

j=1
H
j

I
H
i
olur.
Alstrmalar
7.22. G = Z ve x = 3, y = 2 olsun. x, y = Z esitli gini kantlayn.
7.23. G = Z ve x = 84, y = 30, z = 231 olsun. x, y, z altgrubunun neye esit oldugunu
bulun.
7.24. G = R

, x =

2, y =

3 olsun. x, y altgrubunun x
n
y
m
elemanlarnn farkl n ve m
tamsaylar icin farkl degerler verdi gini kantlayn.
7.25. G bir grup ve x, y G olsun. Bir n Z icin x
n
= y varsaymn yapalm. y = x
oldugunu kantlayn.
7.26. G bir grup ve x, y G olsun. Bir n Z i cin x
n
= y varsaymn yapalm. x, y = x
oldugunu kantlayn.
102 7.

Uretecler
7.27. G bir grup ve x, y G icin
x y x = y
tanmn yapalm. Bu iliskinin bir denklik iliskisi oldugunu ve her denklik snfnn sonlu
oldu gunu kantlayn.
7.28. Ne zaman X = X olur?
7.29. G bir grup ve Y X G olsun. Y X oldugunu kantlayn.
7.30. G bir grup, Y, X G ve Y X olsun. Y X oldu gunu kantlayn.
7.31. Z
2
grubunun (2, 3) ve (1, 2) elemanlar tarafndan uretildi gini gosterin.
7.32. Z
2
grubunun (2, 3) ve (3, 2) elemanlar tarafndan uretilen altgrubunun elemanlarn
bulun.
7.33. Z
2
grubunun (2, 3) ve (5, 1) elemanlar tarafndan uretilen altgrubunun elemanlarn
bulun.
7.34. Q grubunun 2/7 ve 1/5 elemanlar tarafndan uretilen altgrubunu bulun. (Bkz. Teorem
10.23 ve kant.)
7.35. Q grubunun 2/5, 4/7 ve 6/13 elemanlar tarafndan uretilen altgrubunu bulun. (Bkz.
Teorem 10.23 ve kant.)
7.36. G bir grup ve X G olsun. X = X
1
= X X
1
oldugunu kantlayn.
7.37. X G olsun. Her x, y X i cin xy = yx varsaymn ayaplm. Bu durumda X
altgrubunun bir abel grubu oldugunu kantlayn.
7.38. G bir grup ve x, y G olsun. deg x = deg y = 2 ve deg xy = n < varsaymn
yapalm. |x, y| = 2n esitli gini kantlayn.
7.39. H G ve x G olsun. Eger H altgrubu en fazla n eleman tarafndan uretiliyorsa,
H, x altgrubunun en fazla n + 1 eleman tarafndan uretildi gini kantlayn.
7.40. n > 0 bir tamsay olsun. r, d uzlemi (0, 0) noktas etrafnda 2/n radyan (ya da 360/n
derece) dond uren don us um olsun. r SymR ve deg r = n olur. k Z olsun. r
k
= r

esitli ginin gecerli olmas icin obeb(n, k) = 1 olmas gerektigini kantlayn.

7.41. Bir grubun minimal bir altgrubunun (oldugunda) dong usel olmak zorunda oldugunu
kantlayn.
7.42. Farkl n dogal saylar icin Symnnin en fazla elemanl dong usel altgruplarn bulun.
7.43. G bir grup, X G ve H = X olsun. Eger g G i cin g
1
Xg X oluyorsa g
1
Hg
H oldugunu kantlayn. Eger her g G icin g
1
Xg X oluyorsa, her g G i cin
g
1
Hg = H oldu gunu kantlayn.
7.44. H, K G olsun. Eger H altgrubu en fazla n, H altgrubu en fazla m eleman tarafndan
uretiliyorsa, H, K altgrubunun en fazla n+m eleman tarafndan uretildi gini kantlayn.
7.45. H G ve x G olsun. Eger H altgrubu en fazla n eleman tarafndan uretiliyorsa,
x
1
Hx altgrubunun da en fazla n eleman tarafndan uretildi gini kantlayn
7.46. G bir grup ve x, y G olsun. deg x = deg y = 2 ve deg xy = varsaymn yapalm.
x, y = {(xy)
n
: n Z} {x(xy)
n
: n Z}
esitli gini ve sag tarafta gosterilen elemanlarn herbirinin digerinden farkl oldugunu
kantlayn.
7.47. G bir grup ve x, y G olsun. xy = yx varsaymn yapalm. x, y altgrubunun x
n
y
m
elemanlarnn farkl n ve m tamsaylar icin farkl degerler vermemesiyle, her ikisi birden
0 olmayan n ve m tamsaylar icin x
n
= y
m
esitli ginin dogru olmasnn yeter ve gerek
oldu gunu kantlayn.
7.48. Z
n
nin her altgrubunun en fazla n eleman tarafndan uretildigini kantlayn.
7.49. Z
n
grubunun her altgrubunun en fazla n eleman tarafndan uretildi gini kantlayn. (n
uzerine t umevarmla ama bu alstrma bu asamada zor olabilir.)
103
7.50. Q grubunun sonlu sayda eleman tarafndan uretilmedigini kantlayn.
7.51. Eger X k umesi Q grubu uretiyorsa ve x X ise X \ {x} k umesinin de Q k umesini
uretti gini kantlayn. (C ok kolay olmayabilir.)
7.52. Rnin (ya da Qn un) her altgrubunun ya 1 eleman tarafndan uretildi gini ya da Rde (ya
da Qde) yo gun oldugunu kantlayn.
7.53. G bir grup olsun. Bir kardinali icin (G

)
<
bir altgrup ailesi olsun. Her < icin
G

varsaymn yapalm. X

bir uretec k umesi olsun.

<
X

k umesinin

<
G

altgrubunu uretti gini kantlayn.

8. Altgrup

Otelemeleri
Sanrm soyut cebirin en onemli konusuna geldik. Bu ve bundan sonraki birka c
bol um ne kadar cok okunur, uzerinde ne kadar cok durulursa o kadar yararldr.
8.1 Altgruplarn

Otelemeleri
G bir grup, H de Gnin bir altgrubu olsun. Eger a G ise, aHyi tahmin
edildigi gibi tanmlayalm:
aH = {ah : h H}.
aH k umesini Hnin otelemesi olarak yorumlayabiliriz, c unk u gercekten aH
k umesinin elemanlar, Hnin elemanlarnn a ile soldan bir t ur otelenmesidir.
aH k umesine Hnin a tarafndan soldan otelemesi (bazen de sol esk ume, sol
yank ume ya da sol snf) ad verilir. Biz daha cok oteleme terimini kullanacagz
ve cok gerekmedikce sol ibaresini kullanmaktan kacnacagz. Ama okur sol
oteleme oldugu gibi sag otelemenin de oldugunu ve bu iki otelemenin farkl
olabilecegini aklndan ckarmamaldr.
Eger a H ise elbette aH H, hatta aH = H olur. (Neden?) Bunun
tersi de dogrudur: aH = H ise, a H olmak zorundadr. Demek ki Hnin
kendisi de Hnin bir otelemesidir. Bu arada a = a 1 aH icindeligini de
gozlemleyelim.
Elbette h ah kural bize H ile aH arasnda bir esleme tanmlar
1
. Do-
laysyla H ile aH k umesinin eleman says ayndr. Bir baska deyisle t um sol
otelemelerin kardinalitesi (eleman says) esittir; bu dedigimiz H altgrubu son-
suz olsa da gecerlidir. Benzer sekilde sag otelemeler de tanmlanr ve ayn sonuc
sag otelemeler icin de gecerlidir. Dolaysyla sol otelemelerle sag otelemelerin
eleman says esittir.
Birazdan bir altgrubun herhangi iki sol otelemesinin ya esit ya da ayrk
oldugunu kantlayacagz; yani kesisimde en az bir eleman olan iki sol oteleme
esit olmak zorundadrlar. Bunun boyle oldugunu asagdaki orneklerde de tespit
edeceksiniz.
1
Bu eslemenin tersi x a
1
x kuralyla verilmistir.
106 8. Altgrup

Otelemeleri
Notlar ve

Ornekler
8.1. G = Sym5 ve H = Sym4 olsun. H grubunu Gnin icine gomebiliriz, yani Hyi Gnin
bir altgrubu olarak gorebiliriz
2
.
Hnin kendisi Hnin bir otelemesidir. Hatta biraz once gord u g um uz gibi
H = H H
onermesi dogrudur. Simdi H dsndan bir alalm. nn H dsnda olmas (5) = 5 de-
mektir. Mesela = (1 5) olsun. H otelemesinin elemanlarn bulalm. Hnin elemanlar
5i 5e got urd u g unden, da 5i 1e got urd u g unden, Hnin elemanlar 5i 1e got ur urler.
Demek ki,
H { Sym5 : (5) = 1}.

Ote yandan Sym5in 5i 1e got uren tam 4! tane eleman vardr (neden?), yani |H| =
|H| = 4! kadar. Demek ki yukardaki icindelik aslnda bir esitliktir:
H = { Sym5 : (5) = 1}.

Orne gin
(1 3 5), (1 3 2 5), (1 3 5)(2 4) H
olur.
Hnin baska otelemesi var m? Evet var.

Orne gin,
(2 5)H = { Sym5 : (5) = 2}
k umesi Hnin bir baska otelemesidir. Boylece Sym4 un Sym5 icinde tam 5 farkl otele-
mesi oldugu gor ul ur: Her i = 1, 2, 3, 4, 5 icin
i
= (i 5) ise
3

i
H = { Sym5 : (5) = i}
k umeleri Hnin birbirinden farkl sol otelemeleri olur ve Hnin baska da otelemesi yoktur.
Toplamda, her birinin eleman says 4! olan 5 tane sol oteleme bulduk. Bu otelemelerin
ayrk olduklarn ve Sym5i kapladklarn gozlemleyin. Yani
Sym5 =
5

i=1
(i 5) Sym4
olur. Sekil asa gda.
Sym4 un Sym5 icindeki otelemeleri
2
Aslnda, Sym4 un elemanlar {1, 2, 3, 4} k umesinin perm utasyonlar, Sym5in eleman-
lar {1, 2, 3, 4, 5} k umesinin perm utasyonlar olduklarndan, illa formel olmak gerekiyorsa,
Sym4 grubuyla Sym5 grubu kesismezler, ayrktrlar. Ancak Sym4 un her eleman Sym5in
bir elemanna gayet dogal bir bicimde genisletilebilir; bunun icin bir Sym4 icin (5) = 5
tanmn yapmak yeterlidir. Demek ki Sym4 grubunu (dogal olarak) Sym5in bir altgrubu
olarak gorebiliriz. Daha genel olarak eger Y X ise, SymY grubu SymXin bir altgrubu
olarak gor ulebilir. Bunun icin SymY nin elemanlarn X uzerine X \ Y ust unde ozdeslik
olacak bicimde genisletmek yeterlidir.
3
Eger i = 5 ise (5 5) perm utasyonunu Id
5
olarak alglayn.
8.1. Altgruplarn

Otelemeleri 107
(2 4 5)(1 3)H = (2 5)H ve benzer esitlikleri okur gorebilmelidir. Hnin Gdeki her
otelemesi yukardaki 5 k umeden biridir.
Bu arada X = {(1 5), (2 5), (3 5), (4 5), Id
5
} k umesinin her sol otelemeden bir ve
bir tek eleman icerdi gini gozlemleyelim. Bu ozelli gi olan k umelere Hnin sol temsilci
k umesi denir.
Hnin sag otelemeleri de vardr. Rastlant bu ya, yukardaki X k umesi Hnin sag tem-
silcileri k umesidir ayn zamanda. Nitekim, i = 1, 2, 3, 4, 5 icin
H
i
= { Sym5 : (i) = 5}
k umeleri Hnin t um sag otelemeleridir ve her biri digerlerinden farkldr. Bu ornekte
H dsnda hicbir sol oteleme bir sag oteleme degildir. Baz ozel durumlarda, orne gin G
degismeli grup oldugunda, ama baz baska durumlarda da sol otelemelerle sag otelemeler
arasnda fark yoktur.
Sym4 un Sym5 icindeki otelemeleri
8.2. Derecesi n olan bir g eleman icin G = g = {1, g, g
2
, . . . , g
n1
} olsun. k, nyi bolen bir
dogal say olsun, diyelim n = km. Simdi H = g
k
= {1, g
k
, g
2k
, . . . , g
(k1)m
} olsun.
H G olur. Hnin her otelemesi bir i = 0, 1, . . . , k 1 icin g
i
H olarak yazlr (neden?)
ve bu t ur otelemeler birbirinden farkldr. Yani
G =
k1

i=0
g
i
H
olur. Demek ki X = {1, x, x
2
, . . . , x
k1
} k umesi Hnin her (sag ya da sol farketmez,
c unk u G bir abel grubu) otelemesinden bir ve bir tek eleman icerir. Bu t ur k umelere
temsilci k umesi dendigini bir onceki ornekte soylemistik.
8.3. Eger grubun islemi toplamayla yazlyorsa
4
, xH otelemesi yerine x + H olarak yazlr
elbette. Alskanlk daha cok H + x olarak yazmaktr. Bu ornekte G = Z ve H = 5Z
olsun. O zaman Hnin G icinde tam 5 otelemesi vardr:
5Z, 5Z + 1, 5Z + 2, 5Z + 3, 5Z + 4.
Bu otelemeler bir onceki ornekte oldugu gibi birbirinden ayrktrlar.

Otelemeler s oyledir:
5Z = { . . . , 10, 5, 0, 5, 10, 15, . . . }
5Z + 1 = { . . . , 9, 4, 1, 6, 11, 16, . . . }
5Z + 2 = { . . . , 8, 3, 2, 7, 12, 17, . . . }
5Z + 3 = { . . . , 7, 2, 3, 8, 13, 18, . . . }
5Z + 4 = { . . . , 6, 1, 4, 9, 14, 19, . . . }
Sonuc olarak,
Z =
4

i=0
(5Z +i)
olur. Bu bes otelemeden ikisini asa gdaki resimde gor uyorsunuz.
4
Bu durumda islemin degismeli oldugunu unutmayalm.
108 8. Altgrup

Otelemeleri
Ama bu ornekte Znin sralamas pek onemli olmadgndan, Zyi bir dogru uzerinde
g ostermenin yarar yoktur. Bu y uzden 5 otelemenin 5inin de kolaylkla gor und u g u asa-
gdaki gosterimi tercih edecegiz.
Bu arada {0, 1, 2, 3, 4} k umesinin her otelemeden bir ve bir tek eleman icerdi gini
g ozlemleyelim
5
.
8.4. Yukardaki iki ornekte oteleme says sonluydu.

Oteleme saysnn sonsuz oldugu bir
ornek verelim. G = R ve H = Z olsun. Her n Z icin Z+n = Z oldu gundan, her r R
i cin
Z +r = Z +r 1 = Z +r 2 = Z +r 3 = Z +r + 1 = Z +r + 2
olur. Bu nedenle,
z +r = Z +r [r]
olur
6
. Demek ki her oteleme, bir r [0, 1) eleman icin Z + r bicimindedir. Peki r, s
[0, 1) icin ne zaman Z+r = Z+s esitli gi gecerli olur? Ancak ve ancak r s Z ise, yani
r = s ise gecerli olur. Boylece her otelemenin bir ve bir tek r [0, 1) eleman icin Z +r
bi ciminde oldugunu gostermis olduk. Znin her otelemesinde de bir ve bir tek r [0, 1)
says oldugunu gozlemleyin. Sonu c olarak,
R =

r[0,1)
(Z +r)
olur. Demek ki [0, 1) k umesi Znin Rdeki otelemelerinin temsilciler k umesidir, yani Znin
her otelemesinde [0, 1) k umesinden bir ve bir tek eleman vardr. [2, 3) ya da (0, 1] baska
temsilciler k umeleridir ama [0, 1) en dogal secimdir.
5
Genel kannn aksine bunlar mod uler saylar degildirler, ilkokuldan beri bildigimiz
saylardr!
6
Burada [r], r saysnn tamksmdr, yani rden k u c ukesit en b uy uk tamsaydr.
8.1. Altgruplarn

Otelemeleri 109
8.5. Eger G = R ve H = Q ise, Hnin gene sonsuz sayda otelemesi vardr, ancak bu sefer
yukardaki gibi bir temsilciler k umesi bulamayz
7
.
8.6. G = R

= R\ {0} ve H = {1, 1} olsun. G, carpma altnda bir gruptur, H de Gnin bir

altgrubudur. Hnin her otelemesi xH = {x, x} bicimindedir. x = 0 durumu dsnda
her oteleme biri pozitif biri negatif olmak uzere iki say icerir. Her otelemede bir ve bir
tek negatif olmayan bir say vardr. Yani
R

x0
xH
olur.
Dikkat ettiyseniz yukardaki orneklerde otelemeler ayrk k umelerdi. Bu,
genel bir olgudur ve cok onemlidir.

Ileride cok daha fazla ornek vermek uzere,
otelemelerle ilgili bu onemli olguyu kantlayalm hemen.
Teorem 8.1. G bir grup ve H G olsun. Her a, b G icin, ya aHbH =
olur ya da aH = bH. Yani eger bir altgrubun iki otelemesinin ortak tek bir
eleman dahi varsa bu otelemeler esittirler. Ayrca her a, b G icin asagdaki
onermeler esdegerdir:
i. aH = bH.
ii. aH bH = .
iii. b
1
a H.
iv. a
1
b H.
v. a bH.
vi. b aH.
Kant: Diyelim aH bH = . Bu varsaymla aH = bH esitligini kantla-
malyz. Varsaym a ve bye gore simetrik oldugundan (mesela) aH bH
icindeligini kantlamak yeterli.
aHbH = onermesini dogrulayan bir eleman alalm: Diyelim h
1
, h
2
H
icin ah
1
= bh
2
aH bH. Bu durumda her h H icin,
ah = (ah
1
)(h
1
1
h) = (bh
2
)(h
1
1
h) = b(h
2
h
1
1
h) bH
olur c unk u H bir altgrup oldugundan h
2
h
1
1
h H icindeligi dogrudur.
(ii) dogruysa (i)in dogru oldugunu yukarda kantladk.
Digerleri cok bariz.
Bu teoreme gore, H altgrubunun otelemeleri Gyi kesismeyen parcalara
ayrr.

Iste sekil:
7
Bir temsilciler k umesi elle bulunamaz, ancak Secim Aksiyomu kullanlarak temsilciler
k umesinin varlg kantlanabilir.
110 8. Altgrup

Otelemeleri
Bunun birka c ornegini verelim.
Notlar ve

Ornekler
8.7. G = R R olsun
8
. H = R {0} olsun. Elbette H G olur.
(x, y) = (x, 0) + (0, y) H + (0, y)
oldu gundan, Hnin her otelemesi bir y R i cin H + (0, y) biciminde yazlr. Ayrca bu
y biriciktir, c unk u
H + (0, y) = H + (0, z) (0, y) (0, z) H
(0, y z) H
(0, y z) R {0}
y = z
esde gerligi gecerlidir. Demek ki X = {0} R k umesi bir temsilciler k umesidir: Hnin
her otelemesinde X k umesinden bir ve bir tek eleman bulunur. Dikkat ederseniz X bir
altgruptur. Bir temsilciler k umesinin altgrup olarak secilebilmesi istisnaidir, her zaman
olmaz.
Baska temsilciler k umesi de vardr mesela
Y = {(x, x) : x R}
k umesi de bir temsilciler k umesidir. Y de bir altgruptur. Ama
Z = {(x
2
, x) : x R}
k umesi bir temsilciler k umesidir ama bir altgrup degildir.
8
Grup islemi toplama elbette: (x, y) + (z, t) = (x +z, y +t).
8.1. Altgruplarn

Otelemeleri 111
8.8. G gene yukardaki gibi olsun. H = {(x, x) : x R} olsun. Kolayca gor ulece gi uzere
H G olur.
(x, y) = (x, x) + (0, y x)
esitli ginden, X = {0}R k umesinin (aslnda altgrubunun) bir temsilciler k umesi oldugu
anlaslr. Ayn bicimde Y = R {0} ve Z = {(x, x) : x R} k umeleri de (altgruplar
de) temsilciler k umesidir.
8.9. (Karmask saylar bilenlere.) G = C

k umesi carpma altnda bir gruptur.

H = S
1
= { C : || = 1} = {cos +i sin : R} = {e
i
: R}
k umesi C

n bir altgrubudur. Her C, tek bir [0, 2) icin

= ||e
i
biciminde yazld gndan ve e
i
S
1
oldu gundan,
S
1
= ||e
i
S
1
= ||S
1
olur ve ayrca S
1
in her elemannn mod ul us u (normu) ||ya esittir; yani S
1
in her
otelemesinde bir ve bir tane pozitif gercel say vardr. Bir baska deyisle R
>0
k umesi
S
1
in otelemelerinin bir temsilciler k umesi vardr. Daha baska temsilciler k umesi de
vardr elbette.
Bir altgrup otelemesi icindeki herhangi bir eleman tarafndan belirlenir:
Eger , bir H altgrubunun yank umesiyse ve a ise, o zaman = aH olur.
Bir k umeyi birbiriyle kesismeyen parcalara ayrmak, o k ume uzerinde bir
denklik iliskisi tanmlamak demektir. (Kesismeyen parcalar verildiginde, denk-
lik iliskisini tanmlamak icin, ayn parcada olan iki elemann birbirine denk
oldugunu soylemek yeterlidir.) Demek ki her altgrup grupta bir denklik iliskisi
tanmlar ve altgrubun her otelemesi bu denklik iliskisinin bir denklik snfdr;
bir baska deyisle su sonuc dogrudur:
Sonuc 8.2. G bir grup ve H bir altgrup olsun.
a b aH = bH
olarak tanmlanan ikili iliskisi G uzerine bir denklik iliskisi tanmlar. Asa-
gdaki kosullardan her biri bu denklik iliskisinin bu tanma esdeger kosullar
soyledir:
a. a b.
b. b aH.
c. a
1
b H.
d. aH bH = .
e. aH bH.
Eger yukardaki satrda a ile bnin yerlerini degistirirsek, gene esdeger
kosullar elde ederiz. Ayrca her a H icin
{x G : a x} = aH
olur; yani aH yank umesi bu denklik iliskisine gore ann snfdr.
112 8. Altgrup

Otelemeleri
Yukardaki orneklerde buldugumuz temsilciler k umesi, her denklik snfn-
dan bir eleman secmekten baska bir sey degildi; ama secilen bu elemanlarn
bir k ume olusturmas gerekmektedir, ki bu da her zaman cok kolay degildir,

Ornek 8.5te ornegin boyle bir zorluk vardr.

Notlar ve

Ornekler
8.10. Farkl Altgruplarn

Otelemelerinin Kesisimi. Yukardaki sonu cta ayn altgrubun
iki otelemesinin kesisimi hakknda bir olgu kantladk. Burada bunu genellestirece giz:
Teorem 8.3. H, K G ve a, b G olsun. O zaman ya aH bK = olur, ya da
herhangi bir c aH bK icin aH bK = c(H K) olur.
Kant: Diyelim aH bK = . Rastgele bir c aH bK alalm. O zaman, c aH
oldu gundan, cH = aH olur. Benzer sekilde cK = bK olur. Demek ki aH bK =
cH cK = c(H K) olur.
Okur

Ornek 2.4 u buradaki sonuc s gnda da okumaldr.
8.11. Yukardaki teoreme somut ornekler verelim. G = Z, H = 14Z, K = 21Z, a = 10, b = 9
olsun. Yani (14Z+10)(21Z+9) kesisimini bulalm. 14Z+10 7Z+3 ve 21Z+9 7Z+2
oldu gundan, kesisim bosk ume olmak zorundadr.

Ote yandan (14Z + 10) (21Z + 3)
bosk ume olmaz, c unk u mesela 24 her iki k umededir. Okur kesisimin bu durumda 42Z+24
oldu gunu kantlamak isteyebilir. Daha genel olarak (aZ + b) (bZ + d) kesisiminin ne
zaman bosk ume oldugunu, ne zaman olmadgn ve olmadgnda da hangi k umeye esit
oldu gunu kantlamaya calsabilir.
8.12. C ifte

Otelemeler. H, K G olsun. g G icin HgK k umesine H-K cifte otele-
mesi denir. Kolayca gosterilebilecegi uzere, HxK HyK = ise xK = HyK olur.
Demek ki cifte otelemeler bir grubu ayrk parcalara boler. Ama bu sefer her iki cifte
otelemenin eleman says ayn degildir. HxK k umesinin eleman saysn bulalm. Bu-
nun icin f(h, k) = hxk esitli giyle tanmlanan f : H K HxK fonksiyonuna ba-
kalm. Bu fonksiyon ortendir ama birebir olmak zorunda degildir. Bakalm ka c tane
(h
1
, k
1
) H K eleman icin h
1
xk
1
= hxk oluyor. Esitli gin dogru oldugunu var-
sayp h
1
ve k
1
hakknda bilgi toplayalm. k
1
k
1
= x
1
(h
1
h
1
)x K H
x
olmal.
L = K H
x
olsun. Demek ki k
1
k
1
L ve k
1
Lk olmal. Bundan da k
1
icin en fazla
|L| tane secene gimiz oldugu ckar. Ama her k
1
icin en fazla bir tane h
1
H bulunur,
c unk u inceledigimiz esitli gin saglanmas icin h
1
= hxkk
1
1
x
1
olmak zorundadr. De-
mek ki en fazla |L| tane (h
1
, k
1
) H K cifti icin h
1
xk
1
= hxk olabilir. Simdi diger
taraftan gidelim. k
1
Lk rastgele bir eleman olsun. Diyelim L icin k
1
= k esitli gi
ge cerli. Lnin tanmndan dolay K ve bir h
2
H icin = h
x
2
= x
1
h
2
x olmal. Simdi
h
1
= hxkk
1
1
x
1
tanmn yapalm. h
1
in tanmndan dolay elbette h
1
xk
1
= hxk olmal.

Onemli olan h
1
in Hde olup olmadg. Bakalm: h
1
= hxkk
1
1
x
1
= hxk(k
1

1
)x
1
=
hx
1
x
1
= hx(x
1
h
2
x)
1
x
1
= hx(x
1
h
1
2
x)x
1
= hh
1
2
H. Boylece analizin so-
nuna geldik. HK k umesinin tam |L| tane elemannn imgesi ayn, ne daha az ne daha
fazla. Demek ki
|H||K| = |HxK||K H
x
|.
8.2 Bol um K umesi
Simdi onemli bir tanm yapalm. G bir grup ve H G olsun. Sol otelemeler
k umesi G/H soyle tanmlanr:
G/H = {xH : x G}.
8.2. B ol um K umesi 113
Bu k ume aynen yukarda tanmladgmz denklik iliskisinin snarndan
olusan k umedir. Bu y uzden G/H k umesine daha ziyade bol um k umesi ad
verilir. Resim asagda:
Sonuc 8.4 (Lagrange Teoremi). Eger G bir grupsa ve H G ise, |G| =
|G/H| |H| olur. Dolaysyla eger G sonluysa
|G/H| =
|G|
|H|
olur.
Bu sonu c elbette G sonlu bir grup iken gecerlidir, ama kardinaliteleri bilen
biri ayn sonucun sonsuz gruplar icin de gecerli oldugunu zorluk cekmeden
anlayacaktr.
G/H k umesini sol otelemeler icin tanmladk. Ayn seyi sag otelemeler icin
de tanmlayabilirdik. Ayn k umeyi bulmayz genellikle. Yani aslnda yukarda
ayr ayr
(G/H)
sol
ve (G/H)
sag
tanmlarn yapmalydk. Notasyonu agrlastrmamak icin bunu tercih etme-
yecegiz. Yeri geldiginde G/Hyi sol bol um k umesi icin, yeri geldiginde sag
bol um k umesi anlamnda kullanacagz. Ne zaman hangi anlamda kullandgmz
kapsamdan anlaslacak ve bir karsklk olmayacak. Ama yukardaki sonu c el-
bette sag otelemeler k umesi icin de gecerli oldugundan,
|(G/H)
sol
| =

(G/H)
sag

olur. Bu esitlik soyle de gor ulebilir: xH Hx

1
kuralyla tanmlanan fonk-
siyon, sol bol um k umesiyle sag bol um k umesi arasnda bir esleme verir. (Ama
xH Hx olmazd! C unk u xH = yH ise, illa Hx = Hy esitligi dogru olmak
zorunda degildir.)
Yukardaki sonuclar konuya yeni baslayan biri icin belki skc bulunabilir
ama had safhada onemli olduklar asagdaki onemli ve ilginc sonu clardan belli.
114 8. Altgrup

Otelemeleri
Sonuc 8.5. Eger G sonlu bir grupsa ve H G ise, Hnin (ve G/Hnin)
eleman says Gnin eleman saysn boler.
Sonuc 8.6. Eger G sonlu bir grupsa ve x G ise deg x, Gnin eleman saysn
boler; bir baska deyisle her g G icin g
|G|
= 1 olur.
Kant: |x| = deg x esitligini Teorem 4.12den biliyoruz. Sonuc, bundan ve
bir onceki sonuctan ckar.

Ornegin 28 elemanl bir grubun elemanlarnn derecesi ve altgruplarnn

kardinalitesi ancak 1, 2, 4, 7, 14 ve 28 olabilir, ama mesela 3 olamaz.

Onceki
saydaki t um orneklerde bunun boyle oldugunu okur dilerse kontrol edebilir.
Mesela Sym3 grubunun eleman says 3! = 6dr ve derecesi 1, 2 ve 3 olan
elemanlar vardr, srasyla Id
3
, (1 2) ve (1 2 3) mesela. Ama Sym3 un derecesi
6 olan bir eleman yoktur.
Sonuc 8.7. Sonlu bir grubun eksponenti sonludur. Hatta eksponent eleman-
larn derecelerinin en k uc uk ortak katdr ve grubun eleman saysn boler.
Gruba Gdiyelim. Eger m, Gnin elemanlarnn derecelerinin en k u c uk ortak
katysa, elbette her g G icin g
m
= 1 olur. Demek ki eksponent sonludur ve
exp G m olur. Ayrca her g G icin g
exp G
= 1 oldugundan, deg g, exp Gyi
boler, dolaysyla m, exp Gyi boler ve m exp G olur.
Sonuc 8.8. Eger p bir asal ve |G| = p
n
ise, Gnin elemanlarnn dereceleri
ancak pnin bir kuvveti olur.
Notlar ve

Ornekler
8.13. Sym4 un altgruplarnn olas eleman saysn bulalm. Sym4 un 4! = 24 eleman oldu-
gundan, altgruplarnn eleman says ancak 1, 2, 3, 4, 6, 8, 12 ve 24 olabilir. 1 elemanl
sadece bir altgrup vardr: {Id
4
}.
(1 2), (1 2 3) ve (1 2 3 4) altgruplarnn eleman says srasyla 2, 3 ve 4t ur.
Sym3 u dogal olarak Sym4 un icine gomebilece gimizi biliyoruz: Sym4 un 4 u sabitleyen
perm utasyonlarndan olusan altgrup, yani (1 2), (1 2 3) altgrubu Sym3e cok benzer
ve eleman says 3! = 6dr.
Sym4 un 8 elemanl altgrubu da vardr (bkz. sayfa 81): (1 2 3 4), (2 4).
Sym4 un 12 elemanl altgrubu da vardr (bkz. sayfa 84): (1 2 3), (1 2 4), (1 3 4), (2 3 4).
Nitekim bu grup su 12 elemandan olusur:
Alt 4 = {Id
4
, (1 2)(3 4), (1 3)(2 4), (1 4)(2 3),
(1 2 3), (1 2 4), (1 3 4), (2 3 4), (1 3 2), (1 4 2), (1 4 3), (2 4 3)}.
Bu k umenin gercekten bir altgrup olusturdu gunu gostermeyi okura brakyoruz.

Ileride
bunun cok daha kolay bir yolunu bulacagz.
24 elemanl bir altgrubu bulmak kolay, c unk u sadece bir tane var: Sym4.
Demek ki 24 u bolen her dogal say icin, o kadar eleman olan bir altgrup bulduk. Ama
bu 4 saysna ozg ud ur, ayn sey Sym5te gecerli degildir.
8.2. B ol um K umesi 115
8.14. Sym5in altgruplarnn olas eleman saylarn bulabildigimiz kadaryla bulalm.
Sym5in 5! = 120 eleman oldugundan, altgruplarnn eleman says ancak 1, 2, 3, 4, 5, 6,
8, 10, 12, 15, 20, 24, 30, 60, 120 olabilir. Bir onceki alstrmann yardmyla eleman says
1, 2, 3, 4, 6, 12, 24 olan altgruplar bulabiliriz, ne de olsa 5i sabitleyen perm utasyonlardan
olusan altgrup Sym4e cok benzer. (1 2 3 4 5) altgrubunun 5 eleman vardr. 10
elemanl bir altgrup bulmak da cok zor degil: (1 2 3 4 5), (2 5)(3 4) altgrubunun
10 eleman vardr. (Bu altgrup,

Ornek 6.3te tanmlanan D
10
grubuna benzer.) Sym5
kendisinin 120 elemanl bir altgrubudur. Geriye 15, 20, 30 ve 60 elemanl altgruplar
bulmak kald. 60 elemanl bir altgrup vardr:
Alt 5 = (a b)(c d) : a, b, c, d {1, 2, 3, 4, 5}
altgrubunun tam 60 tane eleman vardr (Teorem 3.2).
(1 2 3 4 5), (2 3 5 4)
altgrubunun ise tam 20 eleman vardr. (Okura alstrma.)

Ileride Sym5in 15 ya da 30
elemanl altgrubunun olmadgn gosterebilecek bilgiye sahip olacagz (bkz. Alstrma
16.26).
8.15. H, K G olsun. |H| bir asal olsun. O zaman ya H K ya da H K = {1} olur,
c unk u H K kesisimi Hnin bir altgrubu oldugundan, eleman says |H|yi boler. Do-
laysyla ya H K = 1 ya da H K = H, yani H K olur.
Eger |H| ile |K| aralarnda asalsa da H K = {1} olmak zorundadr.
8.16. n > 0 bir dogal say olsun. 0 < m n olsun.
A = { Symn : eger i > m ise (i) = i}
ve
B = { Symn : eger i m ise (i) = i}
olsun. Ann elemanlar, sadece {1, . . . , m} saylar uzerinde bir etkisi bulunan, mden
b uy uk saylarn yerini degistirmeyen perm utasyonlardr. Bnin elemanlar da, sadece
{m + 1, . . . , n} saylar uzerinde bir etkisi bulunan, m + 1den k u c uk saylarn yerini
degistirmeyen perm utasyonlardr. A ve B, elbette Symnnin altgruplardr ve A B =
{Id
n
} olur. Ayrca her A ve B i cin = olur. Ann m!, Bnin ise
(n m)! tane eleman vardr. Dolaysyla AB altgrubunun n!(m n)! tane eleman
vardr. Symnnin n! tane eleman oldugundan, bundan n!(m n)! saysnn n! saysn
bold u g u ckar. Ama biz bunu zaten biliyorduk, ne de olsa
_
n
m
_
=
n!
m!(n m)!
N
oldugunu biliyoruz. Ama ayn yontemle su kantlanabilir: m
1
, . . . , m
k
dogal saylarsa,
m
1
! m
k
! says (m
1
+ +m
k
)! saysn boler.
8.17. 3!, 4! ve 5! saylarn bolen 3 un en b uy uk kuvveti 3
1
= 3t ur. Dolaysyla Sym3, Sym4
ve Sym5in maksimum 3-altgruplarnn eleman says ancak 3 olabilir. (1 2 3) b oyle
bir altgruptur.

Ote yandan Sym6, Sym7 ve Sym8 gruplarnn eleman says 3

2
= 9 saysna bol un ur
ama 3
3
= 27ye bol unmez. Dolaysyla bu gruplarn 27 elemanl bir altgrubu olamaz
ama 9 elemanl altgruplar olabilir. Nitekim, (1 2 3), (4 5 6) boyle bir altgruptur.
Sym9, Sym10 ve Sym11e gelince. Bu gruplar 3
4
saysna bol un urler ama 3
5
saysna
bol unmezler. Acaba 3
4
elemanl bir altgruplar var m? Evet var:
(1 2 3), (4 5 6), (7 8 9), (1 4 7)(2 5 8)(3 6 9)
116 8. Altgrup

Otelemeleri
b oyle bir altgruptur. Bu altgrup digerleri gibi abel grubu degildir.
(1 2 3), (4 5 6), (7 8 9)
altgrubu 27 elemanldr ve abeldir ama sonuncu urete c abelligi bozar.
Yukardaki orneklerden de anlaslacag uzere, sonlu bile olsa, bir grubun
altgruplarn bulmak hic de kolay bir ugras degildir.
Gden G/H k umesine giden ve her x G icin,
(x) = xH
olarak tanmlanan dogal bir : G G/H fonksiyonu vardr. Bu fonksiyon
ortendir ve
x y (x) = (y)
olur.

Izd us um fonksiyonu ad verilen bu orten fonksiyonun resmi asagda.

Ileride bu izd us um fonksiyonunu sk sk kullanacagz. Bu arada (daha cok

sonlu oldugunda) |G|/|H| kardinalitesine Hnin Gdeki indeksi dendigini de
soyleyelim.

Indeks genellikle [G : H] olarak yazlr. Sol indeks ile sag indeksin
ayrmnn gereksiz oldugunu sayfa 113da soylemistik. Eger [G : H] = n ise
bunu bazen ksaca
H
n
G
olarak gosterecegiz. Eger index sonlu degilse, indeksin sonsuz oldugunu soyle-
yecegiz ve bunu yazyla [G : H] = olarak gosterecegiz.
Notlar ve

Ornekler
8.18. E ger m n ise Symmyi Symnnin bir altgrubu olarak gorebiliriz. Bu durumda index
n!/m! olur elbette. Bunun ozel bir durumu olarak [Sym(n + 1) : Symn] = n + 1 olur.

Ornek 8.1i anlayan okur Symnnin Sym(n+1)deki (sol ya da sag) temsilciler k umesini
bulmakta zorlanmayacaktr.
8.19. Teorem 3.2a gore n 2 icin [Symn : Alt n] = 2 olur.
8.20. G bir grup ve K H G ise [G : K] = [G : H][H : K] olur.
Kant: E ger [G : K] < ise sonu c
[G : K] = |G/K| =
|G|
|K|
=
|G|
|H|
|H|
|K|
= [G : H][H : K]
8.2. B ol um K umesi 117
esitli ginden bariz, ki bu da en ilginc durumdur. En genel haliyle kantlayalm. Knn H
icinde bir sol temsilciler k umesi secelim ve bu k umeye Y diyelim. Demek ki
H =

yY
yH.
Ayrca, Hnin G icinde bir sol temsilciler k umesi secelim ve bu k umeye Z diyelim. Demek
ki
G =

zZ
zH.
Bu ikisinden
G =

zZ
zH =

zZ, yY
zyK
ckar. Buradan da ZY nin Knn Gde temsilcileri k umesi oldugu anlaslr ve bu da
istenileni kantlar.
8.21. H ve K, Gnin sonlu indeksli iki altgrubu olsun. [H : H K] indeksiyle ilgili bir seyler
soylemeye calsalm. Tanm geregi,
H/(H K) = {x(H K) : x H}.
Ama x H i cin,
x(H K) = xH xK = H xK.
Demek ki,
H/(H K) = {H xK : x H} {H xK : x G}.
Dolaysyla H Knn Hdeki otelemeleri Knn Gdeki otelemelerinden daha fazla ola-
maz:
[H : H K] [G : K].
Buradan,
[G : H K] = [G : H][H : H K] [G : H][G : K]
ckar. Demek ki sonlu indeksli iki altgrubun kesisiminin indeksi de sonludur. Dolaysyla
sonlu indeksli sonlu sayda altgrubun kesisiminin indeksi de sonludur. Hatta bu durumda
[G : H
1
. . . H
n
] [G : H
1
] [G : H
n
]
olur.
Alstrmalar
8.22. H G ve x G olsun. Eger bir y G icin xH = Hy oluyorsa, xH = Hx ve yH = Hy
olmas gerektigini gosterin.
8.23.

Oyle H G ve x, y G orne gi bulun ki, xH = yH olsun ama Hx = Hy olmasn.
8.24. Eger p ve q birbirine asal iki sayysa, 1/p +Z ve 1/q +Z otelemelerinin ayrk odlugunu
gosterin. Buradan [Q : Z] = esitli gini kantlayn.
8.25. n 3 ve H, Symnde, {1, 2, 3} k umesini kendisine got uren perm utasyonlar k umesi
olsun. Elbette H Symn olur. [Symn : H] saysn bulun.
8.26. Z
2
grubunda, H = (2, 3), (3, 2) altgrubunun indeksinin sonsuz oldugunu gosterin.
8.27. Z
2
grubunda, H = (2, 3), (5, 1) altgrubunun indeksinin sonlu oldugunu gosterin.
8.28. G bir grup ve H G olsun. g, x G icin
g(xH) = gxH
tanmn yapalm. Boylece g g kuralyla tanmlanms bir G Sym(G/H) fonksi-
yonu verildi gini kantlayn. g

h =

gh,

1 = Id
G/H
ve

g
1
= g
1
esitliklerini kantlayn.
118 8. Altgrup

Otelemeleri
8.29. G = R

R olsun. G ust une su ikili islemi tanmlayalm:

(x, y)(z, t) = (yz +x, yt).
a. Gnin bu islemle birlikte bir grup oldugunu kantlayn.
b. H = {(x, 0) G : x Z} olsun. H G oldu gunu kantlayn.
c. t = (1, 2) olsun. Ht tH oldu gunu ama esitli gin dogru olmadgn kantlayn.
d. C
G
(t) = {g G : gt = tg} altgrubunu bulun.
e. u = (1, 1) olsun. C
G
(u) altgrubunu bulun.
f. G = C
G
(u)C
G
(t) esitligini kantlayn. Gnin her elemannn, bir ve bir tek a C
G
(u)
ve b C
G
(t) icin ab bi ciminde yazldgn kantlayn.
8.30. G bir grup olsun. Z(G) = {z G : her g G i cinzg = gz} olsun. Z(G)nin her sol
otelemesinin ayn zamanda bir sag oteleme oldugunu kantlayn.
8.31. G bir grup ve H ve K iki altgrup olsun. x G i cin HxK biciminde yazlan bir k umeye
H-K-otelemesi ad verilir. Herhangi iki H-K otelemenin ya esit ya da ayrk oldugunu
kantlayn.
8.32. G bir grup ve H, K G olsun.
HK/K = {hK : h H}
ve
H/(H K) = {h(H K) : h H}
olsun. hK h(H K) kuralnn HK/K k umesinden H/(H K) k umesine giden bir
fonksiyon oldugunu kantlayn. Bu fonksiyonun bir esleme oldugunu kantlayn.
8.33. G bir grup ve x G olsun. C
G
(x) = {c G : cx = xc} olsun. C
G
(x) G olur. (xin
Gdeki merkezleyicisi denir bu altgruba.) g G icin x
g
= g
1
xg tanmn yapalm.
Bu elemana xin bir eslenigi denir. x
G
= {x
g
: g G} k umesine ise xin esleniklik
snf denir. G/C
G
(x) = {C
G
(x)g : g G} olsun (sag otelemeler k umesi). C
G
(x)g x
g
kuralyla belirlenen fonksiyonun G/C
G
(x) k umesinden x
G
k umesine giden iyi tanml
bir fonksiyon oldugunu kantlayn. Bu fonksiyonun bir esleme oldugunu kantlayn. Do-
laysyla sonlu bir grupta esleniklik snfnn eleman says grubun eleman saysn boler.
8.34. [G : Z(G)] = n ise Gdeki her esleniklik snfnn eleman saysnn nyi bold u g un u kant-
layn.
8.35. G bir grup, H G ve x G olsun. C
H
(x) = {c H : cx = xc} olsun. C
H
(x) G
olur. (xin Hdeki merkezleyicisi denir bu altgruba.) x
H
= {x
h
: h H} olsun.
H/C
H
(x) = {C
H
(x)g : g H} olsun. C
H
(x)h x
h
kuralyla belirlenen fonksiyonun
H/C
H
(x) k umesinden x
H
k umesine giden iyi tanml bir fonksiyon oldugunu kantlatn.
Bu fonksiyonun bir esleme oldugunu kantlayn.
8.36. G bir grup ve H G olsun. g G icin H
g
= g
1
Hg tanmn yapalm. H
g
G
oldu gunu kantlayn. N
G
(H) = {g G : H
g
= H} olsun. H N
G
(H) G oldugunu
kantlayn. (Hnin Gdeki normalleyicisi denir bu N
G
(H) altgrubuna.)
H
G
= {H
g
: g G} ve G/N
G
(H) = {N
G
(H)g : g G}
olsun. N
G
(H)g H
g
kuralyla belirlenen fonksiyonun G/N
G
(H) sag otelemeler k ume-
sinden H
G
k umesine giden iyi tanml bir fonksiyon oldugunu kantlayn. (Bir baska
deyisle N
G
(H)g = N
G
(H)g
1
ise H
g
= H
g
1
esitli gini kantlamalsnz.) Bu fonksiyonun
bir esleme oldugunu kantlayn.
8.37. G bir grup ve H, K G olsun. N
K
(H) = {g K : H
g
= H} olsun.
K H N
K
(H) K
8.2. B ol um K umesi 119
oldugunu kantlayn. (Hnin Kdaki normalleyicisi denir bu N
K
(H) altgrubuna.)
H
K
= {H
g
: g K} ve K/N
K
(H) = {N
K
(H)g : g K}
olsun. N
K
(H)g H
g
kuralyla belirlenen fonksiyonun K/N
K
(H) sag otelemeler k ume-
sinden H
K
k umesine giden iyi tanml bir fonksiyon oldugunu kantlayn.
8.38. X G altk umesi Gyi uretsin ve 0 < n N olsun.
G
n
=
_
x
k
1
1
x
k
r
r
: r N, x
i
X, k
i
Z,

i
k
i
0 mod n
_
grubunun Gdeki indeksinin en fazla n oldu gunu kantlayn.
8.39. Bir onceki alstrmada G = Symm ve n = 2 olsun. X makaslardan olusan k ume olsun.
Xin Gyi uretti gini Altbol um 3.4ten biliyoruz. m = 2, 3, 4 icin bir once alstrmada
tanmlanan G
2
altgrubunun indeksinin tam 2 oldugunu gosterin. Eger n bir tek sayysa
indeksin 1 oldugunu gosterin.
8.40. Bu bol um u onemli bir sonu cla bitirelim:
Teorem 8.9. p bir asal, n > 0 bir dogal say ve G, p
n
elemanl bir grup ise, Z(G) = 1
olur.
Kant: p bir asal, n > 0 bir dogal say ve G, p
n
elemanl bir grup olsun.

Ornek 8.33den
dolay her g G icin |g
G
| = |G|/|C
G
(g)| olur, yani pnin bir kuvveti olur.
g Z(G) g
G
= {g} C
G
(g) = G
esde gerli ginden dolay, eger g / Z(G) ise, g
G
esleniklik snfnn eleman says pnin po-
zitif bir kuvvetidir, dolaysyla pye bol un ur. Ayrca Gnin eleman says da pye bol un ur.
Esleniklik snar ayrk olduklarndan (Alstrma 1.26) G k umesini esleniklik snarnn
ayrk bilesimi olarak yazabiliriz:
G = Z(G)

baz g / Z(G) icin

g
G
olur. En sagdaki bilesimdeki her esleniklik snf pye bol und u g unden, Z(G)nin eleman
says da pye bol un ur, yani Z(G) = 1 olur.
8.41. Asa gdaki sonuca gore 169 elemanl gruplar cok karmask olamazlar:
Sonu c 8.10. p bir asal olsun. p
2
elemanl her grup bir abel grubudur.
Kant: G, p
2
elemanl bir grup olsun. Bir onceki teoreme gore Z(G) > 1. Eger Z(G)nin
p
2
eleman varsa Z(G) = G olur ve sorun kalmaz. Eger Z(G)nin p eleman varsa, o
zaman G/Z(G) grubunun p eleman vardr, dolaysyla dong useldir. g G/Z(G) eleman
bir urete c olsun. O zaman G = Z(G), g olur, dolaysyla abeldir.
Bunun sonucu olarak ileride p
2
elemanl bir grubun ya Z/pZZ/pZ ya da Z/p
2
Z grubuna
cok benzedigini (cebirin jargonunda izomorf oldugunu) gorecegiz.
Alstrmalar
8.42. Sadece iki esleniklik snf olan bir grubun sadece 2 eleman oldugunu kantlayn. (Teorem
8.9u kullanabilirsiniz.)
9. Normal Altgrup ve Bol um
Grubu
Bu sefer soyut cebirin en onemli konusuna gercekten geldik.
9.1 Normal Altgrup
G bir grup ve H G olsun. Bir onceki yazdan G/H sol bol um k umesinin
tanmn anmsayalm:
G/H = {xH : x G}.
Bu k ume uzerinde olabilecek en dogal ve aklmza gelebilecek ilk yolla bir
carpma islemi tanmlamaya kalksalm: Her x, y G icin
(xH)(yH) = xyH
olsun. Gor uld ug u gibi G/H k umesi uzerine tanmladgmz iddia ettigimiz
bu islem Gnin islemini yanstyor; G/Hnin elemanlarn carpmak icin Gnin
uzerine var olan carpmay kullanyoruz.
Birazdan bu islemin tanmda bir sorun oldugunu gorecegiz, ama bir an icin
bu tanmda bir sorun olmadgn kabul edip ozelliklerini gorelim.
Her seyden once G/H k umesinden alnan iki elemann carpm gene bu
k umede. Bunun dsnda su ozellikler dogru:
1. Bu islemin birlesme ozelligi vardr, yani her x, y, z G icin
(xH)((yH)(zH)) = ((xH)(yH))(zH)
olur.
Bunun kant cok basit:
(xH)((yH)(zH)) = (xH)(yzH) = x(yz)H = (xy)zH
= (xyH)(zH) = ((xH)(yH))(zH).
2. Bu islemin bir etkisiz eleman vardr.
122 9. Normal Altgrup ve B ol um Grubu
Nitekim H G/H islemin etkisiz elemandr c unk u her x G icin,
(xH)H = (xH)(1H) = x1H = xH
ve
H(xH) = (1H)(xH) = (1x)H = xH
olur.
3. G/H k umesinin her elemannn bu islem icin bir tersi vardr.
Nitekim xH elemannn tersi x
1
H elemandr. (Etkisiz elemann H oldu-
gunu unutmayalm.) Bunu kontrol edelim:
(xH)(x
1
H) = xx
1
H = 1H = H ve (x
1
H)(xH) = x
1
xH = 1H = H.
Boylece G/H k umesinin bu islem altnda bir grup oldugunu gord uk...
Yalnz tanmda bir hata var, o da su: (xH)(yH) = xyH kuralnn gercekten
bir islem tanmladgn gostermedik. Yani xH = x
1
H ise ve ayrca yH = y
1
H
ise, elbette
(xH)(yH) = (x
1
H)(y
1
H)
olmal; aksi halde esit elemanlar carparak farkl sonuclar buluruz ki bu da
islem iyi tanmlanmams demektir. Sorun su ki xH otelemesi xi belirlemiyor;
nitekim xH otelemesinin her x
1
eleman icin xH = x
1
H olur ve carpmada x
yerine x
1
kullanrsak bir baska sonu c bulabiliriz.
Bu tanm sorununun biraz ust une gidelim, onemlidir c unk u. Eger
: G G/H
fonksiyonu,
(x) = xH
kuralyla tanmlanmssa, G/Hnin ve elemanlarn carpmak icin, verilen
tanma gore, ve nn -onimgelerinden srasyla birer x ve y eleman secilir
ve sonra carpm (xy) olarak tanmlanr. Asagdaki sekildeki gorsellikle
ifade edecek olursak, ve y carpmak icin yukar ck, carp, asag in. Yani
, G/H elemanlarn carpmak icin,
1.
1
() ve
1
() k umelerinden birer x G ve y G eleman sec,
2. G grubunda xy carpmn yap,
3. Simdi carpmn (xy) olarak tanmla.
Sekil gelecek, pili la. alfa ve beta carplyor... Yukar ck asag in.
Sorun birinci admdaki x ve y secimlerinde. Farkl x ve y secimleri icin
farkl (xy) sonu clar bulunabilir; nitekim asagdaki ornek de bazen gercekten
farkl sonu c bulacagmz gosteriyor.
Notlar ve

Ornekler
9.1. Normal Altgrup 123
9.1. G = Sym5 ve H = Sym4 olsun. Hyi Gnin bir altgrubu olarak gorebilece gimizi biliyo-
ruz. = (1 5)H G/H ve = (2 5)H G/H olsun.
= (1 5)H = (1 2 5)H = { Sym5 : (5) = 1}
esitli gini

Ornek 8.1de gosterdik. Simdi yukarda metinde onerdi gimiz gibi carpmn
hesaplayalm. Bir yandan,
= (1 5)H(2 5)H = (1 5)(2 5)H = (1 5 2)H = { Sym5 : (5) = 2}
olur, diger yandan,
= (1 2 5)H(2 5)H = (1 2 5)(2 5)H = (1 2)H = H = { Sym5 : (5) = 5}
olur; iki farkl yant!
9.2. G = Sym4 ve H = {Id
4
, (1 2)(3 4), (1 3)(2 4), (1 4)(2 3)} olsun. H G olur. Bu sefer
G/H k umesinde yukarda metinde onerilen islem herhangi bir sorun arzetmez, yani her
x, x
1
, y, y
1
Sym4 icin, eger xH = x
1
H ve yH = y
1
H ise,
(xH)(yH) = (x
1
H)(y
1
H)
olur.
Tanmn sorunsuz olmas icin su ozellik dogru olmal elbette:
Her x, x
1
, y, y
1
G icin, eger xH = x
1
H ve yH = y
1
H ise xyH = x
1
y
1
H.
Bu ozelligi saglayan Gnin H altgruplarna normal ad verilir. Ama bu tanm,
her ne kadar dogal olsa da, cok kullansl olmadgndan, buna esdeger bir kosul
bulmak yararl olacaktr. Simdi bunu yapyoruz:
Teorem 9.1. Hnin Gnin normal bir altgrubu olmas icin yeter ve gerek kosul
her x G icin xH = Hx esitliginin dogru olmasdr.
Kant:

Once Hnin Gnin normal bir altgrubu oldugunu varsayalm. Her x
G ve h H icin, hH = 1H ve xH = xH oldugundan, varsayma gore, hxH =
1xH = xH, yani hx xH olmaldr. Demek ki Hx xH. Eger bu esitlikte x
yerine x
1
alrsak, Hx
1
x
1
H elde ederiz; k umelerin elemanlarnn tersini
alrsak da xH Hx elde ederiz. Demek ki Hx = xH.
Simdi her x G icin xH = Hx esitliginin dogru oldugunu varsayalm.
x, x
1
, y, y
1
G elemanlar xH = x
1
H ve yH = y
1
H esitliklerini saglasnlar.
Hesap yapalm:
xyH = xy
1
H = xHy
1
= x
1
Hy
1
= Hx
1
y
1
= x
1
y
1
H.

Istedigimizi kantladk.
Tanm

Uzerine. Teoremdeki kosul aklda tutulmas cok daha kolay oldugun-
dan, normal altgrubun tanm kitaplarda bizim yaptgmz gibi yaplmaz; soyle
yaplr: Eger H G altgrubu
Her x G icin xH = Hx
124 9. Normal Altgrup ve B ol um Grubu
ozelligini saglyorsa
1
, yani altgrubun sag otelemeleriyle sol otelemeleri arasnda
bir fark yoksa Hye Gnin normal altgrubu oldugu soylenir ve bu durum
yazl olarak
H G
biciminde gosterilir. Bazen Hye, Gde normal ya da G-normal denir c un-
k u eger HG G
1
ise HG
1
onermesi dogru olmayabilir. Hatta HGG
1
ise de HG
1
dogru olmayabilir. Bu y uzden Hnin G-normal ya da G
1
-normal
oldugunu ozellikle belirtmekte yarar vardr (bkz.

Ornek 9.7). Eger H, Gde
normal ise, bazen Hnin G-normal oldugu soylenir.
Elbette xH = Hx esitligi ile x
1
Hx = H esitligi esdegerdir. H
x
= x
1
Hx
tanmn anmsatrz. Bu esitligi saglayan bir x elemannn Hyi normalize
ettigi soylenir. Demek ki bir H G altgrubunun G-normal olmas icin yeter
ve gerek kosul,
her x G icin H
x
= H
kosuludur. Simdi bir H G altgrubu icin su tanm yapalm:
N
G
(H) = {x G : H
x
= H}.
Elbette H N
G
(H) G olur. Ve gene elbette HN
G
(H) olur. Hatta N
G
(H),
Hnin icinde normal oldugu Gnin en b uy uk altgrubudur. N
G
(H) altgrubuna
Gnin normalleyicisi ad verilir.
Demek ki Hnin G-normal olmas icin yeter ve gerek kosul N
G
(H) = G
esitligidir. Normalligin bir baska esdeger kosulu
her x G icin H
x
H
kosuludur (bkz. Alstrma 5.39). Ama dikkat, ozel bir x eleman icin H
x
H
icindeligi H
x
= H esitligi anlamna gelmeyebilir; esitligin olmas icin icindeli-
gin her x icin olmas gerekmektedir.
Eger bir K G altgrubu icin K N
G
(H) oluyorsa, o zaman Knn
Hyi normalledigi soylenir. Bu durumda H, K = HK esitliginin dogru
oldugunu gecmiste,

Onsav 5.3te ust u kapal bir bicimde soylemistik. Okur bu
onemli olguyu bir defa daha kontrol etmek isteyebilir (bkz. Alstrma 9.8.)
Bu altbol umde kantladklarmz ozetleyelim.
Teorem 9.2. H G oldugunda, G/H bol um k umesi uzerine Gnin grup
yapsn yanstan bir grup yaps vardr. Bu grup yaps
(xH)(yH) = xyH
carpm kuralyla tanmlanr. G/H grup yapsnn etkisiz eleman Hdir. ayrca
xH G/H elemannn tersi x
1
H elemandr.
1
Eger her h H icin xh = hx ise, elbette xH = Hx esitligi saglanr, ama xH = Hx
esitli ginin saglanmas icin illa bu degisme ozelli gi gerekli degildir; her h H i cin, xh = h
1
x
ve hx = xh
2
esitliklerinin sagland g h
1
, h
2
H olmas esitli gin saglanmas icin yeter.
9.1. Normal Altgrup 125
G/H grubuna bol um grubu ad verilir. Eger H G ve [G : H] = n <
ise, bu durum ksaca
H
n
G
olarak gosterilir.
xyH olarak tanmlanan (xH)(yH) carpmnn gercekten xH k umesinin ele-
manlaryla yH k umesinin elemanlarn (bu srayla) carpmak demek oldugunu
gorelim: Her h, h
1
H icin, y
1
hy H
y
= Y oldugundan, (xh)(yh
1
) =
(xy)(y
1
hyh
1
) xyH olur. Demek ki xH ile yHnin elemanlarn bu srayla
carptgmzda sonuc xyH = (xH)(yH) k umesinde ckyor. Ters istikamet ba-
riz: xyh = (x1)(yh). Demek ki,
{(xh)(yh
1
) : h, h
1
H} = xyH.
Ancak G/H grubunun carpmn altk umelerin carpm olarak gormek yanlstr.
Hicbir cebirci G/H uzerindeki carpm boyle gormez. Bu konudan sonraki
altbol umlerde daha etraca sozedecegiz.
Notlar ve

Ornekler
9.3. Eger G bir abel grubuysa, elbette her H G ve her x G icin xH = Hx olur. Demek
ki bu durumda Gnin her altgrubu normaldir.
9.4. Gnin merkezinin
Z(G) = {z G : her g G i cin zg = gz}
olarak tanmlandgn anmsayalm. Z(G) bir altgruptur. Z(G) G oldugunu gostermek
kolaydr.
9.5. Eger H G altgrubunun indeksi 2 ise, o zaman HG olur. Nitekim bu durumda Gnin
sadece iki sol otelemesi ve iki sag otelemesi vardr. Bu otelemelerden biri Hdir. Eger
x G \ H ise, xH diger sol ve Hx diger sag otelemedir. Demek ki G = H xH =
H Hx. Buradan da Hx = xH ckar. Esitlik x H iken bariz oldugundan, istedigimiz
kantlanmstr. Buradan da Alt n Symn ckar.
9.6. Symnnin Sym(n + 1)deki indeksi n + 1dir ama eger n 2 ise normallik sozkonusu
olamaz. Demek ki bir onceki ornekteki olgu, 2 yerine (mesela) 3 icin yanlstr. Ama daha
sonra sunu kantlayaca gz: Eger p, |G|yi bolen en k u c uk asal sayysa, Gdeki indeksi p
olan altgruplar normaldirler (bkz. Sonu c 10.16).
9.7. H = {Id
4
, (1 2)(3 4), (1 3)(2 4), (1 4)(2 3)} k umesinin Sym4 un bir altgrubu oldugunu
biliyoruz. H G olur. (Bu, elle de gosterilebilir ama ayrca Alstrma 9.19 da kul-
lanlabilir.) H ayrca bir abel grubudur. Demek ki K = {Id
4
, (1 2)} H olur. Ama
Knn Gde normal olmadgn gostermek kolay. (Teorem 3.3 de zaten oyle soyl uyor.)
Boylece KH ve HG oldugu ama KG olmad g bir ornek bulmus olduk. Normallik
iliskisi gecisken bir iliski degildir.
9.8. H G ve K G olsun. O zaman H, K = HK = KH olur. Bu dedigimiz

Onsav
5.3ten hemen ckar. Nitekim H G oldugundan, HK KH olur. Demek ki HK G;
dolaysyla H, K HK. Olur. HK H, K i cindeli gi bariz.
Bir onceki paragrafta soyledi gimizin dogru olmas icin illa Hnin normal bir altgrup
olmas gerekmez, K N
G
(H) ise de ayn olgu ayn kantla dogrudur: K N
G
(H) ise
H, K = HK olur.
Bu alstrmay metinde defalarca kullanacagz; dolaysyla oz umsenmesinde yarar vardr.
126 9. Normal Altgrup ve B ol um Grubu
9.9. AG olsun. O zaman her b G ve a A icin [a, b] = a
1
b
1
ab = a
1
(b
1
ab) AA A
olur. Dolaysyla A, B G ise, her a A ve b B i cin [a, b] A B olur, daha profes-
yonel bir deyisle [A, B] AB olur. Bunun sonucu olarak, eger ayrca AB = {1} ise
[A, B] = {1} olur, yani Ann her eleman Bnin her elemanyla degisir.
9.10. 1 ve kendisinden baska normal altgrubu olmayan gruplara basit grup denir.

Ornegin,
asal pler Z/pZ gruplar basit gruplardr. Ama bunlar en basit basit gruplardr, basit
gruplar genelde bu gruplar kadar basit olmazlar. n 5icin Alt n gruplarnn basit grup-
lar olduklarn birazdan kantlayacagz. G herhangi bir grup olsun. H basit ama abel
olmayan grup olsun. G H grubunun normal altgruplarnn, bir G
1
G icin G
1
1
ya da G
1
H bi ciminde oldugunu gosterece giz. Buradaki G
1
tabii ki normal altgrubun
ilk izd us um u olmak zorundadr. N GH olsun. Eger Nnin elemanlarnn ikinci ko-
ordinat hep 1 ise, N = pr
1
(N) 1 olur elbette. Simdi diyelim Nde ikinci koordinat
1 olmayan bir eleman var, diyelim (g, h). Eger c H ise, (g, h)
(1,c)
(g, h)
1
N olur
elbette. Ama,
(g, h)
(1,c)
(g, h)
1
= (1, c)
1
(g, h)(1, c)(g, h)
1
= (1, [c, h]).
Bu her c H icin dogru oldugundan,
1 [H, h] N
olur. h yerine hnin kuvvetlerini de alrsak,
1 [H, h] N
buluruz. Ama Alstrma 9.32.aya gore [H, h]H olur. h = 1 ve Z(H) = 1 oldugundan,
[H, h] = 1 olur. H basit bir grup oldugundan [H, h] = H olur. Demek ki
1 H N
olur. Buradan kolaylkla istenen sonu c ckar. Asa gdaki teorem de bu yapt gmzn bir
sonucudur.
Teorem 9.3. H
1
, . . . , H
n
basit ama abel olmayan gruplar olsun. O zaman H
1
. . . H
n
grubunun tam 2
n
tane normal altgrubu vardr ve bu altgruplar baz koordinatlar hep 1
olan, baz koordinatlarda t um degerleri alan altgruplardr, yani H
i
lerin bazlarnn direkt
carpmdr.
9.11.

Ileride n 5 icin Alt n gruplarnn basit olduklarn kantlayaca gz. Simdilik n 5 icin
Symnnin 1, Alt n ve kendisi olmak uzere sadece 3 tane normal altgrubu oldugunu, yani
neredeyse basit oldugunu kantlayalm.
Teorem 9.4. n 5 icin Symnnin 1den farkl normal bir ozaltgrubu Alt n olmak
zorundadr ve Alt n basit bir gruptur.
Kant: 1 < H Symn olsun. Hnin Alt nyi icerdi gini kantlayaca gz. Not 7.9a gore
farkl a, b, c, d {1, . . . , n} noktalar icin ya (a b c) ya da (a b)(c d) t ur unden eleman-
larn Hde olduklarn kantlamak yeterli. Teorem 3.3e gore bu elemanlardan sadece
birinin Hde oldugunu gostermek yeterli. 1 = H olsun. eleman i {1, 2, . . . , n}
noktasn yerinden oynatsn, yani (i) = i olsun. i ve (i) noktalarndan farkl bir
j {1, 2, . . . , n} secelim. Hnin (i j)
1
elemann hesaplayalm. Bu eleman da (i j)
gibi bir makas olmal. Kolayca gor ulecegi uzere (i j)
1
= ((i) (j)) olur. Demek ki
(i j)
1
(i j) = ((i) (j))(i j).
Ama (i j)
1
(i j) =
(i j)
H c unk u H Symn. Demek ki,
((i) (j))(i j) H.
9.1. Normal Altgrup 127
(i) = i, j oldugunu biliyoruz. Eger (j) = i j ise Hde (a b)(c d) t ur unden bir eleman
buluruz. Eger (j) = i j ise ((i) (j))(i j) H eleman (a b c) t ur unden bir elemandr.

9.12. H G olsun. K =

xG
H
x
olsun. Elbette her g G icin K
g
K olur. Alstrma
5.39a gore, K G olur. Eger Gnin bir G-normal L altgrubu Hnin altgrubuysa, o
zaman her x G i cin L = L
x
H
x
oldu gundan, L K olur. Demek ki Hnin her
G-normal altgrubu Knn icindedir. K da Hnin bir G-normal altgrubu oldugundan,
bundan Knn Hnin en b uy uk G-normal altgrubu oldugu ckar. Kya Hnin Gdeki
gobegi
2
ad verilir ve K = Core
G
H ya da daha basit olarak K = Core H yazlr.
9.13. H G sonlu indeksli bir altgrup olsun. O zaman, Alstrma 8.36e gore,
|{H
x
: x G}| = |G/N
G
(H)| <
olur.

Ornek 8.21 ve bir onceki alstrmadaki tanma gore, [G : Core
G
H] < olur:
Sonlu indeksli bir altgrubun, sonlu indeksli bir G-normal altgrubu vardr.

Ileride, eger
[G : H] = n ise, [G : Core
G
H] saysnn n! saysn bold u g un u kantlayaca gz (bkz
Teorem 10.15).
9.14. Bu notta n 5 icin Alt nnin basit bir grup oldugunu kantlayaca gz.
Alstrmalar
9.15. H G onermesiyle N
G
(H) = H esitli ginin ayn anlama geldigini gor un.
9.16. Her x G icin xH Hx ise, Hnin Gde normal oldugunu gosterin.
9.17. Eger H G ise, C
G
(H) G oldu gunu gosterin.
9.18. Eger H G ve K G ise H, K = HK = KH esitliklerini gosterin.
9.19. X G su ozelli gi saglasn: Her g G icin gX Xg. Bu durumda X G oldugunu
gosterin. (Bkz. Alstrma 7.43.) Buradan {Id
4
, (1 2)(3 4), (1 3)(2 4), (1 4)(2 3)}Sym4
oldugunu gosterin. (Teorem 3.3ye de bakabilirsiniz.)
9.20. X G olsun. Eger her g G icin X
g
= X ise, X G oldugunu gosterin (bkz. sayfa
124). Eger her g G icin X
g
X ise, X G oldugunu gosterin.

gG
X
g

G
oldugunu gosterin.
9.21. Sonlu ya da sonsuz sayda normal altgrubun kesisiminin her zaman normal bir altgrup
oldugunu gosterin. Buradan, eger X G ise,

XHG
H
k umesinin Xi iceren en k u c uk normal altgrup oldugunu gosterin.

XHG
H =

gG
X
g

esitli gini gosterin. Bu gruba, X tarafndan uretilmis en k u c uk normal altgrup ad verilir.

Bu grup X olarak ya da X
G
olarak yazlr.
9.22. X G altk umesi Gyi uretsin.
G
n
=
_
x
k
1
1
x
k
r
r
: r N, x
i
X, k
i
Z,

i
k
i
0 mod n
_
grubunun Gde normal oldugunu kantlayn. (Bu konuyla ilgili bkz. Alstrma 8.38.)
2

Ingilizcesi core.
128 9. Normal Altgrup ve B ol um Grubu
9.23. G bir grup, AG, B G ve A C G olsun. A < ABC ile BC A kosullarnn
esde ger olduklarn kantlayn.
9.24. E ger n 3 ise Z(Symn) = {Id
n
} oldugunu kantlayn.
9.25. Z
2
(G) = {z G : her g G icin g
1
z
1
gz Z(G)} olsun. Z
2
(G) G oldugunu kant-
layn.
9.26. x, y G icin [x, y] = x
1
y
1
xy tanmn anmsayn. G

= [x, y] : x, y G olsun.
G

G oldu gunu kantlayn. G

grubuna Gnin t urevi ya da birinci t urevi ad verilir.

9.27. H, K G icin [H, K] = [x, y] : x H, y K olsun. [H, K] G oldugunu kantlayn.
9.28. H
1
H ve G
1
G kosullaryla H
1
G
1
HG kosulunun esde ger oldugunu kantlayn.
9.29. G bir grup olsun. {(g, g) GG} ne zaman GGnin normal bir altgrubu olur?
9.30. G bir grup ve X = {(g, g) G G} olsun. G

X
G
oldu gunu gosterin. (G

altgrubunun tanm icin bkz. Alstrma 9.26.)

9.31. Sym
<
N altgrubunun (bkz. Alstrma 3.10) Symnde normal oldugunu kantlayn.
9.32. (P. Hall, [H]) a. x, y, z G icin [x, yz] = [x, z][x, y]
z
and [xy, z] = [x, z]
y
[y, z] esitliklerini
g osterin. Buradan, eger H, K G ise H ve K gruplarnn [H, K] altgrubunu normalize
etti gini gosterin ([H, K] altgrubunun tanm icin bkz. Alstrma 9.27). Buradan [H, G]G
oldu gunu gosterin.
b. Eger A G bir abel altgrubuysa ve g N
G
(A) ise ad
g
(a) = [g, a] form ul uyle
tanmlanms ad(g) : A A fonksiyonunun bir homomorzma oldugunu ve cekirde ginin
C
A
(g) oldugunu kantlayn.
c. x, y, z G olsun.
[[x, y
1
], z]
y
[[y, z
1
], x]
z
[[z, x
1
], y]
x
= 1
esitli gini gosterin. Buradan eger H, K G ise ve [[H, K], K] = 1 ise [H, K

] = 1
oldu gunu kantlayn. (K

= [K, K] olarak tanmlanmstr; bkz. Alstrma 9.26.)

d. P. Hall

U c Altgrup

Onsav. H, K ve L altgruplar Gde normal olsunlar. (c)yi
kullanarak
[[H, K], L] [[K, L], H][[L, H], K]
i cindeli gini kantlayn.
e. G
0
= G ve G
i+1
= [G
i
, G] olsun. G
i
G ve G
i+1
G
i
oldu gunu kantlayn.
f. G
(0)
= G ve G
(i+1)
= [G
(i)
, G
(i)
] olsun. G
(i)
G ve G
(i+1)
G
(i)
oldugunu kantlayn.
(d)yi kullanarak [G
i
, G
j
] G
i+j+1
ve G
(i)
G
2
i
1
icindeliklerini kantlayn.
9.33. H, K G ve A, B Z(G) olsun. [AH, BK] = [H, K] esitligini kantlayn. (Alstrma
9.32.adaki esitliklerden yararlanabilirsiniz.)
9.34. A, B, C, D G olsun. [AB, CD] [A, C][B, C][A, D][B, D] oldugunu kantlayn.
Not. G bir grup olsun. , G uzerine bir denklik iliskisi olsun. Eger x G ise, xin
denklik snfn [x] olarak yazalm, yani
[x] = {a G : a x}
olsun. G/ , Gnin denklik snarndan olusan k ume olsun, yani
G/ = {[x] : x G}.
G/ k umesi uzerine ikili bir islem tanmlama deneyiminde bulunalm: [x], [y] G/
icin
(1) [x][y] = [xy]
9.2. B ol um Grubuna Hazrlk 129
olsun. Bunun gecerli bir tanm olmas icin her x, x
1
, y, y
1
G icin
(2) x x
1
ve y y
1
ise xy x
1
y
1
onermesinin dogru olmas gerekmektedir.
Teorem 9.5. Her x, x
1
, y, y
1
G icin (2) onermesinin dogru olmas icin, yani G/
k umesi uzerine (1)deki tanmn gecerli olmas icin H = [1] normal bir altgrup olmal
ve denklik iliskisi
x y xH = yH
esdegerligi tarafndan verilmeli. Bir baska deyisle G/ = G/H ve [x] = xH olmal.
Kant: x, y [1] icin, x 1 ve y 1 oldugundan, (2)ye gore xy 1, yani xy [1].
Ayrca x 1 ve x
1
x
1
oldugundan, gene (2)ye gore 1 x
1
, yani x
1
[1].
Ayrca 1 elemannn [1]de oldugu belli. Demek ki [1] bir altgrup.
x [1] ve y G olsun. O zaman y
1
y
1
, x 1 ve y y oldugundan, (2)ye
gore, y
1
xy y
1
1y = 1, yani y
1
[1]y [1] olur. Bu da [1] altgrubunun normal
oldugunu gosterir.
Simdi x y varsaymn yapalm. y
1
y
1
oldugundan (2)ye gore, y
1
x 1,
yani y
1
x [1], yani x[1] = y[1] olur.
Son olarak x[1] = y[1] olsun. O zaman y
1
x [1], yani y
1
x 1 olur. Ama y y
oldugundan, (2)den x y ckar.
9.2 Bol um Grubuna Hazrlk
Okur muhtemelen mod uler saylar lise yllarndan biliyordur. Mod uler sa-
ylarda, bir n dogal says secilir ve birdenbire bu nnin 0a esit olduguna
h ukmedilir ve bu h ukm un sonu clarna katlanlr, ornegin 3(n+1)
2
7(n1)+4
sadece 14e esit olur.

Iste bir G grubunu bir H normal altgrubuna bolmek
demek, oz unde Hnin elemanlarn 1e esitleyip bu esitlemenin sonu clarna
katlanmak demektir. Bu altbol umde bu konuyu isleyecegiz. Ama l utfen okur bu
altbol um u bitirdiginde konuyu hemen oz umseyecegini d us unmesin. Tecr ubeyle
sabittir ki, bu altbol um un konusu olan bol um gruplarn oz umsemek uzun
ugraslar gerektirir.
Tanm vermeden once orneklerle baslayalm.

Orneklerde okur normal altg-
rup gorm uyorsa, normal altgrubu gizledigimizdendir.
Notlar ve

Ornekler
9.35. Serbest Grup. a ve b iki yeni simge olsun. a
1
ve b
1
olarak gosterece gimiz iki yeni
simge daha yaratalm. Bu dort simgeyle yazlms sonlu uzunluktaki t um kelimeleri
(dizileri yani) ele alalm, ama kelimelerimizde a ve a
1
ya da b ve b
1
yanyana geliyorsa,
bu iki terimi kelimeden silme hakkn kendimize tanyalm.

Ornegin
aabbbba
1
a
1
aa
1
bb
1
b = aabbbba
1
a
1
b
olsun. Ayrca, ksalk ugruna, ornegin aa yerine a
2
, b
1
b
1
b
1
yerine b
3
yazalm.
Boylece, yukardaki orne gimiz
aabbbba
1
a
1
aa
1
bb
1
b = aabbbba
1
a
1
b = a
2
b
4
a
2
b
130 9. Normal Altgrup ve B ol um Grubu
olarak yazlr.
1 uzunlugunda 4 kelimemiz var: a, a
1
, b, b
1
.
2 uzunlugunda 12 kelimemiz var:
a
2
, ab, ab
1
, ba, b
2
, ba
1
, a
1
b, a
2
, a
1
b
1
, b
1
a, b
1
a
1
, b
2
.
Bu kelimelerin sonuna srasyla a, b, a
1
, b
1
koyarak ve uzunlugu ksalanlar atarak
uzunlu gu 3 olan kelimeler elde ederiz. Her bir kelimenin sonuna a, b, a
1
, b
1
hare-
rinden u c u geleceginden (biri sadelesir), bir sonraki asamada 12 3 = 36 yeni kelime
yaratrz.
0 uzunlugunda da bir kelime vardr. 0 uzunlugundaki kelime hic tane simgeyle yazlr.
Adna boskelime diyebiliriz. Boskelimeyi 1 olarak simgeleyelim.
Kolayca kantlanabilece gi uzere, eger n 1 ise n uzunlugunda toplam 4 3
n1
kelime
vardr. Asa gdaki sekilde t um kelimeler gor ul uyor, boskelime, yani 1 eleman merkezde.
xxxxxxxxx
Bu k umeyi F
2
olarak gosterelim. F
2
k umesi, kelimeleri yanyana koyup sadelestirme
islemi altnda bir grup olur.

Orne gin a
2
b
2
a
3
ile ab
1
a
2
elemanlarnn bu srayla car-
pmlar
(a
2
b
2
a
3
)(ab
1
a
2
) = a
2
b
2
a
2
ab
1
a
2
olur. Bir baska ornek:
(a
2
b
2
a
3
)(a
4
b
1
a
2
) = a
2
b
2
ab
1
a
2
.
Bu gruba iki eleman tarafndan serbestce uretilmis grup ad verilir. Gruba serbest
grup ad verilmesinin nedeni anlaslmstr sanyorum: a ve b elemanlar arasnda ozel
hi cbir iliski yok. Sonraki orneklerde a ve b arasnda ozel iliskiler tanmlayaca gz.
9.36. Yukardaki orne gi alalm ama bundan boyle ab = ba, yani a
1
b
1
ab = 1 esitli gini var-
sayalm. O zaman, en basit grup teorisi bize her n, m Z icin a
n
b
m
= b
m
a
n
esitli gini
verir. Bu yeni grubun elemanlar bir ve bir tek n, m Z say cifti icin a
n
b
m
bi ciminde
yazlrlar, c unk u ne de olsa artk ba = ab esitli ginden yararlanarak soldaki bleri kelime-
lerin en sagna ygabiliriz. C arpma kuralmz artk s oyledir:
(a
n
b
m
)(a
k
b

) = a
n+k
b
m+
.
Yine bir grup elde ederiz, c unk u grup olma kurallarna riayet ediyoruz. Bu grubun ZZ
grubundan pek fark yoktur, nitekim (n, m) a
n
b
m
birebir ve orten fonksiyonu bize
Z Z grubuyla bu yeni grup arasnda bir t ur sozl uk gorevini gor ur. Bu ornekteki grup
a, b | a
1
b
1
ab
olareak yazlr. | simgesinden once gelen simgeler uretecleri, bu simgeden sonra gelen
kelimeler de 1e esitlenmesi gereken kelimeleri gosterir.
9.37.

Ornek 9.35 u tekrar ele alalm (artk bir onceki ornekteki ab = ba esitli gi gecerli degil)
ama bundan boyle a
2
= 1, b
3
= 1 esitliklerini varsayalm. O zaman a
1
= a ve b
1
=
b
2
olur ve dolaysyla a
1
ve b
1
terimlerine ihtiyacmz kalmaz, bu terimler yerine
9.2. B ol um Grubuna Hazrlk 131
srasyla a ve b
2
yazabiliriz. Ayrca a
2
ve b
3
elemanlar da yok olurlar, c unk u bunlar 1e
esittirler. Boylece kelimelerde sadece a, b ve b
2
gor un ur olur; ve tabii bir de boskelime
olan 1 eleman. Bu yeni grubun elemanlarn once uzunluklarna gore, sonra alfabetik
sralamalarna gore dizebiliriz:
1,
a, b,
ab, ba, b
2
,
aba, ab
2
, bab, b
2
a,
abab, ab
2
a, baba, bab
2
, b
2
ab
. . .
Bu k ume uzerinde de bir carpma islemi var, ama carpma yaparken olas sadelestirmeleri
yapmakta yarar var. Mesela,
(ababab
2
abab
2
)(bab
2
ababab
2
) = abab
2
ab
2
olur, c unk u parantezleri kaldrd gmzda ortaya ckan b
2
b yok olur ve ardndan baska
terimler de yok olur. Boylece grubumuzun elemanlar, k N, m
1
, . . . , m
k1
{1, 2},
n {0, 1} ve m
k
{0, 1, 2} saylar icin bir ve bir tek bicimde
a
n
b
m
1
ab
m
2
ab
m
k1
ab
m
k
olarak yazlr. Bu, sonsuz bir gruptur
3
. Bu grup,
a, b | a
2
, b
3

olarak gosterilir.
9.38. Bir onceki orne gi alalm, yani hal a daha a
2
= 1 = b
3
olsun, ama ayrca (ab)
2
= 1 olsun.
Boylece abab = 1, yani aba = b
2
= b, yani ba = ab olur. Gene bleri en saga gecirebiliriz.
Bu sefer geriye sonlu sayda eleman kalr:
{1, a, b, ab, b
2
, ab
2
}.
Bu grup,
a, b | a
2
, b
3
, (ab)
2

olarak gosterilir.
9.39. Grubumuz yine F
2
olsun. Gene a
2
= 1 = b
3
h uk umlerini verelim, ama bir de ayrca
(ab)
3
= 1 olsun. Bakalm F
2
den geriye neler kalacak. 1 = (ab)
3
= ababab esitli ginden
b
2
a = (ab)
1
= abab
elde edilir. Demek ki kelime listemizde abab belirmeyecek, kelime olarak belirmeyece gi
gibi herhangi bir kelimenin icinde de belirmeyecek. Onun yerine daha ksa olan (3
uzunlugunda olan) b
2
a koyaca gz. Kabul ettigimiz esitliklerin bir baska sonucu daha
var:
baba = ab
2
.
Dolaysyla kelimelerde baba yerine daha ksa olan ab
2
yazaca gz. Bu esitliklerden yola
ckarak t um kelimeleri yazabiliriz. Kelimeleri uzunluklarna gore dizelim. Bir sonraki
uzunluktaki kelimeleri bulmak icin, bir onceki kelimelerin sonuna a ve b getirelim, ama
3
Bu t ur onermeleri kantlamak her zaman kolay degildir. Yontemi ileri gor ur uz.
132 9. Normal Altgrup ve B ol um Grubu
daha ksa gosterimi olan kelimeleri atalm, icinde abab ve baba beliren kelimeleri listeden
silebiliriz.
0 uzunlugunda: 1
1 uzunlugunda: a, b
2 uzunlugunda: ab, ba, b
2
3 uzunlugunda: aba, ab
2
, bab, b
2
a
4 uzunlugunda: bab
2
, b
2
ab.
Liste bitti, c unk u 4 uzunlugunda kelimelerin sonuna a ya da b koyarsak daha ksa ke-
limeler elde ederiz. Elde edilen grubun 12 elemann bulduk. Eleman says daha da
azalabilir mi? Hayr, c unk u G = Sym4 grubunda a = (1 2)(3 4) ve b = (1 2 3) ele-
manlarn alrsak, a
2
= b
3
= (ab)
3
= 1 olur ve bu iki elemann uretti gi altgrubun tam
12 eleman vardr (okura alstrma); bu y uzden grubun eleman says 12den az olamaz.
(Okura d us unmesi icin malzeme... a
2
= b
3
= (ab)
3
= 1 esitliklerinin sagland g a ve b
tarafndan uretilen serbest grubun eleman says (1 2)(3 4) ve b = (1 2 3) tarafndan
uretilen eleman saysndan daha az olamaz.)
Bu grup,
a, b | a
2
, b
3
, (ab)
3

olarak gosterilir.
Alstrmalar
9.40. a, b | a
2
, b
3
, (ab)
4
grubunu hesaplayn.
9.41. a, b | a
2
, b
2
, (ab)
3
grubunu hesaplayn.
9.42. a, b | a
2
, b
2
, (ab)
n
grubunu hesaplayn.
9.43. a, b, c | a
2
, b
2
, c
2
, (ab)
3
, (bc)
3
, (ac)
2
grubunu hesaplayn.
9.44. Alfabeyle serbestce uretilen grupta, snfnzdaki o grencilerin adlarn, soyadlarn ve
g obek adlarn 1e esitleyin. Kac elemanl bir grup elde edersiniz?
9.3 Bol um Grubu
G bir grup ve HG olsun. Demek ki her x G icin xH = Hx esitligi gecerli.
Daha da onemlisi
G/H = {xH : x G}
bol um k umesi uzerinde dogal
4
bir grup yaps var. Bu durumda xH altk umesini
Gnin bir altk umesi olarak gormek yerine G/H grubunun bir eleman olarak
gormek istendiginden, daha cok bir altk umeyi andran xH yazlm yerine bir
eleman daha cok andran x yazlm kullanlr. Tabii x yazlmnda Hnin kay-
bolmus olmas bazen sorun yaratabilir. Mesela H ve K diye iki normal altgru-
bumuz varsa, x yazlmnn xH yerine mi yoksa xK yerine mi yazldg kuskuya
neden olabilir. Bu gibi durumlarda x, x gibi varyasyonlar kullanacagz. Demek
ki sayfa 116de (x) = xH olarak tanmlanan : G G/H izd us um fonk-
siyonunu artk bir ust cizgi ile gosteriyoruz:
(x) = x.
4
Gnin grup yapsndan kaynaklanan anlamnda.
9.3. B ol um Grubu 133
Eger H normal altgrubunun ne oldugu konunun gelisinden belliyse ya da
onemsizse, G/H yerine G yazlr. Ama dikkat, eger H normal olmayan sade
bir altgrupsa, cok mecbur kalmadk ca, xH yerine x ve G/H yerine G yazlm
tercih edilmez.
Bu yazlmla,
(xH)(yH) = xyH yerine xy = xy,
H yerine 1,
(xH)
1
= x
1
H yerine x
1
= x
1
(xH)
n
= x
n
H yerine x
n
= x
n
yazlr.

Ornegin, G/H bol um grubunun x, y ve z
1
elemanlarn carpmak cok
kolaydr:
xy z
1
= xyz
1
.
Yani Gde islem yapmasn biliyorsak, G/Hde de islem yapabiliriz: Eleman-
larn ust undeki cizgiyi silip Gde islem yapalm ve ckan sonucun ust une bir
cizgi cekelim; bu kadar basit. Hatta G/Hde islem yapmak Gde islem yapmak-
tan cok daha kolaydr, c unk u Gde 1e esit olmayan elemanlar ya da carpmlar
G/Hde 1e esit olabilirler. Laf aclmsken,
x = 1 x H
esdegerligini unutmayalm, onemlidir.

Ornegin,
a
2
b
1
c
3
= 1
esitligi, yani
a
2
b
1
c
3
= 1
esitligi ancak ve ancak
a
2
b
1
c
3
H
ise gecerlidir. Ya da
a
2
b
1
c
3
= d
4
e
3
esitligi, yani
a
2
b
1
c
3
e
3
d
4
= 1
esitligi, yani
a
2
b
1
c
3
e
3
d
4
= 1
esitligi ancak ve ancak
a
2
b
1
c
3
e
3
d
4
H
ise gecerlidir. Yani G grubundaki her olguyu G ve Hyle ilgili bir olgu olarak
yazabiliriz. Dolaysyla G grubunun bircok ozelligi G/H bol um grubuna yansr.
Asagda bircok ornek verecegiz.
134 9. Normal Altgrup ve B ol um Grubu
Eger G toplamsal yazlyorsa, o zaman carpmsal yazlmla xy = xy olarak
yazlan esitlik
x +y = x +y
esitligine, x
n
= x
n
olarak yazlan esitlik
nx = nx
esitligine don us ur. Yukardaki a
2
b
1
c
3
= d
4
e
3
ornegi de
2a b + 3c = 4d 3e ise 2a b + 3c 4d + 3e H
haline don us ur.
Sk sk karsmza ckabilecek bir durum: Eger HG ve [G : H] = n ise her
g G icin g
n
H olur; c unk u Sonuc 8.6ya gore her g G icin, g
n
= 1 olur.
Asagdaki orneklerde H her zaman G grubunun normal bir altgrubudur.
Notlar ve

Ornekler
9.45. G hangi grup olursa olsun, Gnin G altgrubunun normal oldugunu biliyoruz. Yukarda
yaplanlarda H = G alalm. O zaman Gnin tek bir otelemesi vardr: G. C unk u her
x G icin x = xG = G olur. Demek ki her x G icin x = 1 = G ve G/G = {1}.
Dolaysyla G/G, tek elemanl gruptur, sadece etkisiz eleman vardr.
9.46. G hangi grup olursa olsun, Gnin sadece etkisiz elemanndan olusan {1} altgrubunun
normal oldugunu biliyoruz. Yukarda yaplanlarda H = {1} alalm. O zaman her g G
i cin
g = g{1} = {g},
dolaysyla
G/{1} = {{g} : g G}
olur. Ayrca her x, y G icin, G/{1} grubunda,
{x}{y} = xy = xy = {xy}
olur. Bu durumda G/{1} grubuyla G grubu arasnda, elemanlarn ve islemin adlar
dsnda, hicbir fark yoktur: Gnin x eleman, G/{1} grubunda {x} elemanna don us ur
ve G grubundaki xy islemi G/{1} grubunda {x}{y} = {xy} islemine don us ur.
9.47. H G, g G ve p bir asal olsun. Eger g
p
H ise ya g H ya da deg(g) = p olur,
c unk u g
p
H ile g
p
= 1 esde ger onermelerdir ve

Onsav 4.7den istedigimiz ckar.
9.48. G bol un ur bir grup
5
ve H G olsun. O zaman G/H grubu da bol un ur bir gruptur.
Nitekim eger x
n
= g denklemini Gde c oz um u varsa, x
n
= g
n
denkleminin G/Hde
c oz um u vardr: Gdeki c oz um a ise, G/Hdeki (bir) c oz um a olur.
9.49. G bir grup, H G olsun. Her h H icin h
n
= 1 olsun. Eger deg g = m ise, g
m
H
oldu gundan, g
mn
= 1 olur. Okur mnin deg gyi, deg gnin de nmyi bold u g un u kantla-
mak isteyebilir. Aslnda deg g = deg g deg(g
deg g
) olur.
9.50. Z/pZ gruplarnn elemanlar
0, 1, . . . , p 1
snardr. Bildigimiz gibi bu k ume toplama islemi altnda bir gruptur; tanm s oyledir:
a +b = a +b.
5
Yani her g G ve n > 0 tamsays icin x
n
= g denkleminin Gde bir c oz um u olsun.

Orne gin Q, R ve R
>0
bol un ur gruplardr.
9.3. B ol um Grubu 135
9.51. p bir asal olsun. (pnin bir asal say alnmas icin hicbir neden yoktur ama bu ornekte
yapacaklarmz genelde p asallar icin yaplr.) Bir a N dogal says alalm. a saysn
p tabannda yazalm: a
0
, a
1
, . . . , a
k
{0, 1, . . . , p 1} icin
a = a
0
+a
1
p + +a
k
p
k
.
n > k icin a
n
= 0 olsun ve boylece ay
a =

i=0
a
i
p
i
= a
0
+a
1
p + +a
n
p
n
+
olarak yazabilelim. O zaman Z/p
n
Z grubunda,th:pnisemerkez
a = a
0
+a
1
p + +a
n1
p
n1
olur. Ayrca bu elemann p
0
, p
1
, . . . , p
k
{0, 1, . . . , p 1} rakamlar icin
b = b
0
+b
1
p + +b
n1
p
n1
biciminde bir elemana esit olmas icin, her i = 0, 1, . . . , n 1 icin
a
i
= b
i
olmal. ann bu gosterimiyle,
pa = a
0
p +a
1
p
2
+ +a
n2
p
n1
olur. Ve sagdaki bicimde yazlan her eleman bir baska elemann p katdr:
a
0
p +a
1
p
2
+ +a
n2
p
n1
= pa
0
+a
1
p + +a
n2
p
n2
.
Demek ki
p (Z/p
n
Z) = p Z/p
n
Z
olur ve bu altgrubun tam p
n1
tane eleman vardr. Benzer sekilde,
p
i
a = a
0
p
i
+a
1
p
i+1
+ +a
ni1
p
n1
olur ve Demek ki
p
i
Z/p
n
Z = p
i
Z/p
n
Z
olur ve i n i cin bu altgrubun tam p
ni
tane eleman vardr.
9.52. p gene bir asal olsun. Z/p
n
Z grubunda calsacagz. Bir i N icin
{a Z/p
n
Z : p
i
a = 0}
altgrubunun elemanlarn bulacagz. Bunun icin bir onceki ornekteki gosterim kullansl
olacak.
a = a
0
+a
1
p + +a
n1
p
n1
olsun. O zaman,
p
i
a = a
0
p
i
+a
1
p
i+1
+ +a
ni1
p
n1
olur. Demek ki p
i
a = 0 olmas icin
a
0
= a
1
= . . . = a
ni1
= 0
olmaldr. Yani
a = a
ni
p
ni
+ +a
n1
p
n1
= p
ni
a
ni
+ +a
n1
p
i1
olmal. Demek ki,
{a Z/p
n
Z : p
i
a = 0} = p
ni
Z/p
n
Z = p
ni
Z/p
n
Z
olur. Bu grubun tam p
i
tane eleman vardr.
136 9. Normal Altgrup ve B ol um Grubu
9.53. 1 < H
1
< H
2
< . . . < H
n
= G olsun ve [H
i+1
: H
i
] = p varsaymn yapalm. O zaman
her g G icin g
p
n
= 1 olur, ama gnin derecesi daha d us uk olabilir.

Ote yandan derecesi
p
i
olan elemanlar H
i+1
\ H
i
k umesindedir.
9.54. Q/Z grubunun her elemannn derecesi sonludur. Nitekim eger n, m Z icin q = n/m
ise, |m|q Z oldugundan, Q/Z grubunda |m|q = |m|q = 0 olur.Q/Z@Q/Z
9.55. G bir abel grubu olsun.
T(G) = {g G : bir n > 0 tamsays icin g
n
= 1}
olsun. T(G), Gnin burulmal elemanlarndan olusan altk umedir. Elbette T(G) G olur.
G/T(G) grubu burulmaszdr, yani 1den baska burulmal eleman yoktur, c unk u bir
g G/T(G) ve m > 0 icin g
m
= 1 olursa, o zaman g
m
T(G) olur, dolaysyla bir
n > 0 icin g
mn
= (g
m
)
n
= 1 olur, ya g T(M), bir baska deyisle g = 1 olur.
9.56. X G k umesi Gyi uretsin. H G ve G = G/H olsun. X = {x : x X} G
tanmn yapalm. O zaman X k umesi G grubunu uretir. Nitekim Gnin her eleman
Xin elemanlarnn ve terslerinin carpm oldugundan, bu carpmn izd us um un u alnca
G grubunun her elemannn X k umesinin elemanlarnn ve terslerinin carpm oldugunu
g or ur uz. Bunun ozel bir durumu olarak, eger G dong usel bir grupsa, G/H grubunun da
d ong usel oldugu ckar.
9.57. E ger G bir abel grubuysa, G/H de bir abel grubudur, c unk u ne de olsa her x, y G
i cin, xy = xy = yx = y x olur.
9.58. G/Hnin kom utat orleri, Gnin kom utat orlerinin izd us um ud ur:
[x, y] = [x, y]
olur. Bunun gibi,
x
y
= x
y
olur; yani x
G
= x
G
olur. Demek ki G/Hdeki esleniklik snar Gdeki esleniklik
snarnn : G G/H dogal izd us um fonksiyonu altnda imgesidir.
9.59. G grubunun bir abel grubu olmas aslnda G ve Hnin bir ozelli gidir. G grubunun bir
abel grubu olmasnn ne demek oldugunu anlamaya calsalm. G grubunun abel grubu
olmas demek, her a, b G icin a b = b a esitli ginin gecerli olmas demektir; bu son
esitlik de a
1
b
1
a b = 1 esitli gine denktir; ve nihayet bu son esitlik a
1
b
1
ab H,
yani [a, b] H onermesine denktir. Demek ki G/H grubunun bir abel grubu olmas icin,
yeter ve gerek kosul, her a, b G i cin [a, b] H kosuludur.
9.60. E ger her x, y G icin [x, y] eleman grubun merkezindeyse, ayn sey G/H grubunda
da gecerlidir. Yani, her x, y, z G i cin [[x, y], z] = 1 ise, ayn sey G = G/H grubunda
da olur: Her x, y, z G icin [[x, y], z] = 1 olur.

Ote yandan [[x, y], z] = 1 esitli gi,
[[x, y], z] = 1 esitli gi saglanmadan da saglanabilir. Genel olarak,
[[x, y], z] = 1 [[x, y], z] H
onermesi dogrudur.
9.61. G = G/H grubunun merkezini betimlemeye calsalm. Merkez,
Z(G) = { G : her G i cin = }
olarak tanmlanmstr. G grubunun her eleman bir g G icin g olarak yazld gndan,
Z(G) = {z G : her g G icin zg = gz}
olur. Simdi asa gdaki esde gerlilikleri takip edin:
zg = gz z
1
g
1
zg = 1 z
1
g
1
zg H [z, g] H.
9.3. B ol um Grubu 137
Demek ki,
Z(G) = {z G : her g G i cin [z, g] H}
Gor uld u g u gibi Z(G) altgrubunun z elemanlar, Gde anlaml olan
her g G icin [z, g] H
iliskisiyle betimleniyorlar.
9.62. x G olsun. G grubunda x elemannn merkezleyicisini, yani
C
G
(x) = {g G : gx = xg}
altgrubunu bulalm. Aynen yukardaki gibi hareket ederek,
C
G
(x) = {g G : [g, x] H}
buluruz.
9.63. x, y G icin [x, y] = x
1
y
1
xy tanmn anmsayalm. G

= [x, y] : x, y G olsun.
Alstrma 9.26da G

G oldu gunu kantlamstk. G

grubuna Gnin t urev altgrubu ya

da birinci t urevi ad verilir.
Eger G

H G ise, H G olur c unk u her h H ve g G icin

g
1
hg = hh
1
g
1
hg = h[h, g] HG

HH = H
olur. Ayrca G/H bir abel grubudur c unk u her x, y G icin [x, y] G

H oldugu
icin,
[x, y] = [x, y] = 1
olur.
Bunun tersi de dogrudur. H G olsun. Eger G/H bir abel grubuysa, G

H olur,
c unk u her x, y G i cin
[x, y] = [x, y] = 1
oldugundan, [x, y] H olur. Demek ki G

H olur.
9.64. H G olsun. H altgrubu X altk umesi tarafndan, G/H grubu da bir Y G icin
{y : y Y } k umesi tarafndan uretilsin. O zaman G grubu XY k umesi tarafndan
uretilir. Nitekim, g G ise, g eleman y
1
, . . . , y
m
Y i cin g = y
1
1
y
1
m
olur. Do-
laysyla gy
1
m
y
1
1
H olur. Ama H, X tarafndan uretildi ginden, x
1
, . . . , x
m
X
icin gy
1
m
y
1
1
= x
1
1
x
1
n
ve g = x
1
1
x
1
n
y
1
1
y
1
m
olur.
9.65. Eger G/Z(G) d ong uselse, G bir abel grubudur.
Kant: Nitekim eger G/Z(G) grubu a tarafndan uretiliyorsa, bir onceki ornege gore
G = Z(G), a olur.

Uretecler birbiriyle degisti ginden, G zorunlu olarak bir abel grubu
olur (Alstrma 7.37).
9.66. Bu ornekte Q/Z abel grubunu calsacagz. Eger q = k/n ise (k, n Z elbette), nq = k
Z oldu gundan, Q/Z grubunda nq = 0 olur. Demek ki Q/Z burulmal bir gruptur. Ayrca
k ve n aralarnda asalsa, deg q = n oldu gunu ve nq = 0 esitli gini saglayan elemanlarn,
paydas n olarak yazlan q kesirli saylarnn snar oldugunu kantlamak zor degil;
okura alstrma olarak brakyoruz. Demek ki,
A[n] = {q Q/Z : nq = 0}
altgrubunun tam n tane eleman vardr ve bu elemanlar
0
n
,
1
n
,
2
n
, . . . ,
n 1
n
138 9. Normal Altgrup ve B ol um Grubu
kesirli saylarnn snardr. Bunlar arasnda derecesi n olanlar, nye asal bir k =
0, 1, . . . , n 1 tamsays icin
k
n
bi ciminde yazlan kesirli saylarn snardr. A[n] altgrubu dong useldir, mesela 1/nnin
snf tarafndan uretilir. Q/Z grubunun, derecesi n olan her eleman bu altgruptadr ve
bu altgrubu uretir.
Bu arada A[n] A[m] kosuluyla n|m kosulunun esde ger oldugunu ve
Q/Z =

nN
A[n!]
esitli gini gorelim.
Ayrca Q bol un ur bir grup oldugundan, Q/Z grubu da bol un urd ur. Nitekim eger q Q/Z
ve n > 0 ise, q

= q/n olsun, o zaman nq

= q olur.
Simdi p bir asal olsun. A[p

], Q/Z grubunun, derecesi pnin bir kuvveti olan eleman-

lardan olusan altk umesi olsun. Elbette,
A[p

] = {q Q/Z : bir n N icin p

n
q = 0} =

nN
A[p
n
]
olur ve dolaysyla A[p

] sonsuz bir altgruptur. Elemanlar, paydas pnin bir kuvveti

olarak yazlan kesirli saylarn snardr. A[p

] grubuna Pr ufer p-grubu ad verilir

ve bu grup Z
p
olarak gosterilir. Kolaylkla
pA[p
n+1
] = A[p
n
]
esitli gi kantlanr ve bu esitlikten A[p

] grubunun p-bol un ur oldugu ckar. A[p] grubu

bir p-grup oldugundan, diger asallara da bol un ur, dolaysyla A[p] bol un ur bir gruptur.
Alstrmalar
9.67. AG ve H, K G, Ay iceren iki altgrup olsun. H/A K/A = (H K)/A oldugunu
kantlayn.
9.68. AG ve H, K G, Ay iceren iki altgrup olsun. H/AK/A = 1 kosuluyla A < HK
kosulunun esde ger oldugunu kantlayn.
9.69. p bir asal olsun.
_
n
Z/p
n
Z
_
/
_
n
Z/p
n
Z
_
grubunun burulmasz oldugunu kantlayn.
9.70. H = (2, 3), (3, 2) Z
2
olsun. Z
2
/H grubunun grup yapsn bulun.
9.71. H = (2, 3), (5, 1) Z
2
olsun. Z
2
/H grubunun grup yapsn bulun.
9.72. Z Z grubunun altgruplarn

Ornek 5.23de snandrmstk. O snandrmadan bir
H ZZ altgrubu alalm. ZZ/Hnin ka c eleman vardr? (ZZ)/H grubu hakknda
neler soyleyebilirsiniz?
9.73. Q/Z grubunun her ozaltgrubunun sonlu oldugunu kantlayn. Eger altgrubun n eleman
varsa, bu grubun A[n] oldugunu kantlayn. (

Ipucu ve A[n]nin tanm icin bkz.

Ornek
9.66.)
9.4 Znin Bol um Gruplar
Znin toplama altnda bir grup oldugunu, hatta bir abel grubu oldugunu, do-
laysyla her altgrubunun normal oldugunu (bkz.

Ornek 9.57) ve her altgrubu-
nun bir ve bir tek n N icin nZ biciminde oldugunu (bkz. Teorem 2.1) biliyo-
ruz. Bir onceki altbol umlerde G grubu yerine (toplamsal yazlan) Z grubunu
ve H altgrubu yerine bir nZ altgrubu alacagz. nyi de dogal say sececegiz.
9.4. Znin B ol um Gruplar 139

Islemimiz toplama oldugundan, bu durumda nZ altgrubunun otelemeleri

k +nZ ya da nZ +k biciminde yazlrlar; biz ikinci yazlm tercih edecegiz.
Eger n = 0 ise, o zaman nZ = 0Z = {0} olur (bkz.

Ornek 9.45) ve otele-
meler k = {0} +k = {k} olurlar, yani tek elemanl her k ume bir oteleme olur.
Dolaysyla
Z/0Z = {{k} : k Z}
olur. Z/0Z grubunda islem soyle ifade edilir:
{k} +{} = k + = k + = {k +};
Dolaysyla Z/0Z grubunun Z grubundan pek fark yoktur. Bundan boyle n >
0 olsun.
Farkl k saylar icin ayn otelemeyi elde edebiliriz. Teorem 8.1i toplamsal
olarak yazarsak,
nZ +k = nZ + k nZ
elde ederiz. Yani nZ+k ve nZ+ otelemelerinin esit olmas icin yeter ve gerek
kosul n saysnn k saysn bolmesidir.
Simdi herhangi bir nZ+k otelemesi alalm. ky nye bolelim. Tamsaylarda
calstgmz icin bir kalan olacaktr:

Oyle q ve r tamsaylar vardr ki hem
k = nq +r
hem de
0 r < n
olur. Demek ki
nZ +k = nZ +nq +r = n(Z +q) +r = nZ +r
olur. Boylece
nZ +k = nZ +r
esitligini gostermis olduk. Sag taraftaki r, k says nye bol und ug unde kalandr
ve 0, 1, 2, . . . , n 1 saylarndan biridir. Demek ki Z/nZ k umesinde en fazla
n tane eleman vardr:
nZ, nZ + 1, nZ + 2, . . . , nZ + (n 1).

Ornegin n = 2 ise, iki oteleme buluruz: C ift saylar k umesi 2Z ve tek saylar
k umesi 2Z + 1. Eger n = 3 ise u c oteleme buluruz:
3e bol unen saylar k umesi 3Z,
3e bol und ug unde 1 kalan saylar k umesi 3Z + 1, ve
3e bol und ug unde 2 kalan saylar k umesi 3Z + 2.
140 9. Normal Altgrup ve B ol um Grubu
Eger n = 4 ise
Z/4Z = {4Z, 4Z + 1, 4Z + 2, 4Z + 3}
olur. Ama bir onceki altbol umde nZ + k yerine k yazmann faziletlerini gor-
m ust uk.

Oyle yapalm:
Z/4Z = {0, 1, 2, 3}.
Genel olarak
Z/nZ = {0, 1, 2, . . . , n 1} = {k : 0 k < n}
olur. Yukarda gor unen k otelemenin her birinin farkl olduklarn gostermek
zor degildir, nitekim eger 0 k < n icin, nZ + k = nZ + olsayd, o
zaman nnin k saysn bolmesi gerekirdi, ama 0 k < n esitsizlikleri,
bu durumda k = 0 yani = k verir. Demek ki Z/nZ bol um grubunun tam
tamna n tane eleman vardr ve bu elemanlar yukarda sralanmslardr.
Z/nZ grubunun elemanlarna mod ulo n saylar denir. Lisede ogrenilen
mod uler saylar aslnda bunlardr, dogru tanm burada yapldg gibidir, ama
lisede nZ +k otelemesi yerine knn kalan snfndan sozedilir.

Onsav 9.6. Her n Z icin Z/nZ devirli bir gruptur ve nye asal m saylar
icin m elemanlar tarafndan uretilir ve baska elemanlar tarafndan uretilmez.
Kant: 1 elbette Z/nZ grubunu uretir, c unk u ne de olsa her dogal sayy 1i
kendisiyle toplayarak elde ederiz.

Ornek 9.56 de zaten ayn seyi soyl uyor: 1,
Zyi urettiginden, 1 eleman Z/nZyi uretir. Dolaysyla Z/nZ grubu devirli
bir gruptur
6
.
Simdi m Z/nZ elemannn Z/nZ grubunu urettigini varsayalm. O zaman
Z/nZnin her eleman m elemannn bir katdr. Bunun ozel bir durumu olarak,
1 elemannn m elemannn bir kat oldugunu gor ur uz. Yani oyle bir k Z
vardr ki, 1 = km = km olur. Demek ki n says km 1 saysn boler; yani
oyle bir u Z vardr ki nu = km1 olur. Dolaysyla n ve mnin ortak boleni
1i de bolmek zorundadr. Bundan da n ve mnin ortak bolenlerinin sadece 1
ve 1 oldugu ckar, yani n ve m aralarnda asaldr.
Simdi tam tersine n ve m elemanlarnn aralarnda asal oldugunu varsa-
yalm. Teorem 2.5e gore, oyle u, v tamsaylar vardr ki nu+mv = 1 olur. Bu
esitligi Z/nZ grubuna indirirsek,
1 = nu +mv = nu +mv = mv = vm
olur, yani 1 m olur. Buradan da (bkz. Alstrma 7.25)
Z/nZ = 1 m Z/nZ
6

Ileride devirli gruplar icin ayr bir bol um ayraca gz; dolaysyla o zaman burada
yaplanlarn hepsi o bol um un sonu clarndan ckacak.
9.4. Znin B ol um Gruplar 141
ve dolaysyla m = Z/nZ ckar. Demek ki m eleman Z/nZ grubunu uretir.

Ileride bu gruptan cok daha fazla sozedecegiz.

Not: Z/nZ grubunda toplamay x+y = x +y olarak tanmladk, daha dogru-
su tanmlayabilecegimizi gosterdik. Ayn k ume uzerinde benzer yontemle bir
carpma islemi de tanmlayabiliriz: xy = xy. Nitekim eger x = x
1
ve y = y
1
ise, yani n, x x
1
ve y y
1
saylarn bol uyorsa, o zaman,
xy x
1
y
1
= x(y y
1
) + (x x
1
)y
1
esitliginden dolay n, xy x
1
y
1
saysn da boler, yani xy = x
1
y
1
olur. Demek
ki
xy = xy
tanmn yapmaya hakkmz var. Boylece Z/nZ k umesi uzerine ikili bir islem
(carpma islemi) tanmlams oluruz.

Ornegin eger n = 8 ise,
5 6 = 5 6 = 30 = 6
olur. Bu islem degisme ve birlesme ozelligini saglar, c unk u ayn ozellikler Zde
saglanr. Benzer nedenden 0 Z/nZ yutan elemandr c unk u her x Z/nZ
icin 0x = 0 olur. Ve gene ayn nedenden 1 etkisiz elemandr: her x Z/nZ icin
1x = x olur. Ama bu islemle birlikte Z/nZ bir grup olmaz, c unk u her elemann
carpma islemi icin bir tersi yoktur.

Ornegin Z/6Zde, 0, 2, 3, 4 elemanlarnn
carpmsal tersleri yoktur.

Ote yandan
(Z/nZ)

= {x Z/nZ : bir y Z icin xy = 1}

k umesi carpma altnda bir grup olur. Bu grubun
{x Z/nZ : ebob(x, n) = 1}
k umesine esit oldugunu kantlamak zor degil.

Ornegin Eger p bir asalsa
(Z/pZ)

= {1, 2, . . . , p 1}
olur. Eger ayrca n > 0 bir dogal sayysa,

Ornek 9.51deki yazlmla, (Z/p
n
Z)

grubunun elemanlar, a
0
, a
1
, . . . , a
n1
{0, 1, . . . , p 1} ama a
0
= 0 icin
a
0
+a
1
p + +a
n1
p
n1
biciminde yazlrlar. Dolaysyla bunlardan (p1)p
n1
= p
n
p
n1
tane vardr.
Bu dediklerimizin bir baska sonucu, eger p bir asalsa,
(Z/p
n
Z)

= (Z/p
n
Z) \ (pZ/p
n
Z)
esitligidir. (Bkz.

Ornek 9.51.) B ut un bunlardan su sonu clar ckar:
142 9. Normal Altgrup ve B ol um Grubu
Teorem 9.7 (Fermatnn K uc uk Teoremi). Eger p bir asalsa her x icin x
p

xmod p olur.
Kant: xin pye bol unmedigini varsayabiliriz. O zaman x (Z/pZ)

olur.
Ama bu grubun derecesi p 1 oldugundan, Sonuc 8.6ya gore x
p1
= 1, yani
x
p
= x olur.
Euler-Fermat Teoremi adyla bilinen Eulerin asagdaki teoremi Fermatnn
k uc uk teoremini genellestirir:
Teorem 9.8 (Euler-Fermat Teoremi). n ve m birbirine asal iki dogal say
olsun. nden k uc uk esit ve nye asal pozitif dogal say says (n) olsun. Bu
durumda m
(n)
1 mod n olur.
Kant: Metinde m (Z/nZ)

oldugunu gord uk. Ayrca |(Z/nZ)

| = (n)
oldugunu gord uk. Demek ki Sonu c 8.6ya gore m
(n)
= 1 olur.
Bu son teoremdeki fonksiyonuna Euler fonksiyonu ad verilir. Te-
oremden de belli ki Euler fonksiyonunu hesaplayabilmek onemli. Yukarda
asal p saylar icin (p
n
) = p
n
p
n1
oldugunu gord uk. Bu bilgi ve asagdaki
olguyla Euler -fonksiyonunun aldg degerleri hesaplayabiliriz, yeter ki sayy
asallarna ayrabilelim.
Olgu 9.9. Eger n ve m birbirine asal iki dogal sayysa (nm) = (n)(m)
olur.
Bu olguyu kantlamak bu asamada gercekten zor degildir. kant pek zor
olamayan Teorem 10.18in biraz fazlas kullanlarak kolaylkla kantlanabilir.
Ama bu kant vermek bizi baska mecralara s ur ukleyebileceginden, bu onemli
olgunun (oldukca kolay) kantn halkalarla ilgili bir sonraki cilde saklayacagz.
Z/nZ k umesi, toplama ve carpma islemleriyle birlikte bir halka olur.
Halkalardan bir sonraki ciltte sozedecegiz.
10. Homomorler
Bu bol umde soyut cebirin en onemli konusuyla tansacagz.
10.1 Homomor
G ve H iki grup olsun. Eger : G H fonksiyonu her g
1
, g
2
G icin
(1) (g
1
g
1
) = (g
1
)(g
2
)
esitligini saglyorsa, fonksiyonuna homomor ad verilir. Bir baska deyisle,
islemlerle uyumlu ya da carpmaya daglan fonksiyonlara homomor de-
nir. Tabii eger Gnin islemi toplamaysa (1) esitligi
(g
1
+g
1
) = (g
1
)(g
2
)
olarak yazlmal. Benzer degisiklik eger Hnin islemi toplamaysa esitligin sag
tarafnda da yaplmal.
Homomor yerine homomorzma ya da esyap don us um u gibi tabirler de
kullanlr.

Ileride baska cebirsel yaplarn da homomorlerini tanmlayacagmzdan,

digerlerinden ayrstrmak amacyla homomor yerine grup homomorsi de
diyebiliriz.
G grubundan H grubuna giden homomorlerden olusan k umeyi
Hom(G, H)
olarak gosterelim.

Ilk ornekte bu k umenin bosk ume olmadgn gorecegiz.
Notlar ve

Ornekler
10.1. G ve H herhangi iki grup olsun. Hnin etkisiz elemann alsk oldugumuz uzere 1 sim-
gesiyle gosterelim. O zaman her g G icin (g) = 1 olarak tanmlanan f : G H
fonksiyonu bir homomordir. Homomor olan tek sabit fonksiyon bu fonksiyondur.
10.2. Tanmda G = H alalm.

Ozdeslik fonksiyonu Id
G
, Gden Gye giden bir homomordir.
10.3. G H olsun ve i : G H fonksiyonu, her g G icin i(g) = g olarak tanmlansn. i
bir homomordir. iye dogal gomme ad verilir.
144 10. Homomorler
10.4. E ger G bir abel grubuysa ve a Z ise x x
a
kural bize Gden Gye giden bir homo-
mor verir. Eger Gnin islemi toplamayla yazlyorsa, bu kural x ax olarak gosterilir.
10.5. Analiz derslerinden bildigimiz exp fonksiyonu R grubundan R
>0
grubuna giden bir ho-
momordir c unk u her x, y R icin exp(x + y) = exp xexp y olur. (R toplama altnda,
R
>0
ise carpma altnda bir gruptur.) ln fonksiyonu da R
>0
grubundan R grubuna giden
bir homomordir
10.6. Yukardaki orne gi G = Z grubuna uygulayalm. a Z sabit bir say olsun.
a
(n) = an
kuralyla tanmlanan
a
: Z Z bir morzmadr.

Ornek 10.19de Zden Zye giden
t um morzmalarn bu t urden oldugunu gosterece giz.
10.7. G = Z ve H herhangi bir grup olsun. Rastgele bir h H se celim. (n) = h
n
kuralyla
tanmlanms h : Z H bir homomorzmadr.
10.8. G = Z Z, H herhangi bir grup ve a, b H elemanlar ab = ba esitli gini saglayan iki
eleman olsun. (n, m) = a
n
b
m
kuralyla tanmlanms : ZZ H bir homomordir.
10.9. G herhangi bir grup ve g G olsun. Inn
g
(x) = gxg
1
kuralyla tanmlanms Inn
g
fonksiyonu Gden gene Gye giden bir homomorzmadr (bkz.

Ornek 1.30).
10.10. G herhangi bir grup ve H, K G olsun. K N
G
(H) varsaymn yapalm. O zaman
k K ve h H icin
k
(h) = khk
1
kuralyla tanmlanms
k
fonksiyonu Hden gene
Hye giden bir homomordir. Bu homomorler birebir ve ortendir. Ayrca
k

k
=
kk

olur.
10.11. G bir grup olsun. z G eleman su ozelli gi saglasn: Her g G icin [z, g] Z(G). O
zaman ad
z
(g) = [z, g] kuralyla tanmlanms fonksiyon bir grup homomorzmasdr.
10.12. G bir grup ve H G olsun. Sayfa 116de (g) = gH = g kuralyla tanmladgmz
: G G/H izd us um fonksiyonu bir homomordir. Bu homomorzma ileride cok
onemli olacaktr.
10.13. Eger : G H ve : H K birer homomoryse, : G H de bir
homomordir.
10.14. (
i
: G
i
H
i
)
i
bir homomor ailesi olsun. O zaman,
_

i
_
((g
i
)
i
) = (
i
(g
i
))
kural bize bir

i
G
i

i
H
i
homorsi verir. Eger
i
lerin her biri birebirse (ya da ortense),

i
homomorsi de
birebirdir (ortendir) ama tabii bu olgu grup teorisiyle degil k umeler kuramyla ilgili bir
onermedir.
10.15. G, H
1
ve H
2
u c grup olsun. Hom(G, H
1
H
2
), Hom(G, H
1
) ve Hom(G, H
2
) arasnda
bir iliski bulalm. Eger
1
Hom(G, H
1
) ve
2
Hom(G, H
2
) iki homomoryse,
(
1

2
)(g) = (
1
(g),
2
(g
1
))
form ul uyle tanmlanms

1

2
: G H
1
H
2
fonksiyonu bir homomordir. Boylece
(
1
,
2
) =
1

2
kuralyla tanmlanms bir
: Hom(G, H
1
) Hom(G, H
2
) Hom(G, H
1
H
2
)
10.1. Homomor 145
fonksiyonu elde ederiz. Bu fonksiyonun tersi de vardr.

1
: H
1
H
2
H
1
ve
2
: H
1
H
2
H
2
dogal izd us um fonksiyonlarysa o zaman
() = (
1
,
2
)
kural bize,
: Hom(G, H
1
H
2
) Hom(G, H
1
) Hom(G, H
2
)
fonksiyonunu verir. ve fonksiyonlarnn birbirinin tersi olduklarn kontrol etmek zor
degildir.
10.16. Bir onceki orne gi somutlastralm. n, m > 0 tamsay olsunlar. Eger x Z ise, x Z/nZ
ve x Z/mZ tahmin edilen mod uler saylar simgelesinler. : Z Z/nZ Z/mZ
fonksiyonu
(x) = (x, x)
olarak tanmlansn. Bu fonksiyon bir homomordir.
10.17. G bir grup ve (H
i
)
i
bir grup ailesi olsun. Hom
_
G,

i
H
i
_
ve Hom(G, H
i
) k umeleri
arasnda bir iliski bulalm. Eger her i g ostergeci icin
i
Hom(G, H
i
) homomorsi
verilmisse,
_

i
_
(g) = (
i
(g))
i
form ul uyle tanmlanms

i
: G

i
H
i
fonksiyonu bir homomordir. Boylece
((
i
)
i
) =

i
kuralyla tanmlanms bir
:

i
Hom(G, H
i
) Hom
_
G,

i
H
i
_
fonksiyonu elde ederiz. Bu fonksiyonun tersi de vardr. Eger

i
:

i
H
i
H
i
dogal izd us um fonksiyonlarysa o zaman
() = (
i
)
i
kural bize,
: Hom
_
G,

i
H
i
_

i
Hom(G, H
i
)
fonksiyonunu verir. ve fonksiyonlarnn birbirinin tersi olduklarn kontrol etmek zor
degildir.
Soru: Benzer bir seyi Hom
_
G,

i
H
i
_
yerine Hom(G,
i
H
i
) icin ya da

i
Hom(G, H
i
)
yerine
i
Hom(G, H
i
) icin yapabilir miyiz?
146 10. Homomorler
Eger : G H bir homomoryse, Gnin etkisiz eleman, Hnin etki-
siz elemanna gitmek zorundadr, nitekim eger 1
G
G ve 1
H
H etkisiz
elemanlarsa,
(1
G
) = (1
G
1
G
) = (1
G
) (1
G
)
oldugundan, (1
G
) = 1
H
olur. Ayrca her g G icin
1
H
= (1
G
) = (gg
1
) = (g)(g
1
)
oldugundan, (g
1
) = (g)
1
olur. B ut un bunlardan (G) H ckar. Ayrca
her n Z icin (g
n
) = (g)
n
ckar. Dolaysyla eger g
n
= 1 ise (g) ancak,
Hnin derecesi nyi bolen bir eleman olabilir. Bir baska deyisle homomor
olmak kolay degildir. Bu kadarla da kalmyor: Eger, ornegin, Gnin a, b, c
elemanlar arasnda
a
2
b
3
c
2
ab = 1
gibi bir iliski varsa, Hnin (a), (b), (c) elemanlar arasnda da
(a)
2
(b)
3
(c)
2
(a)(b) = 1
gibi bir iliski olmak zorundadr.
B ut un bunlardan bir de su ckar: Eger X G altk umesi Gnin bir urete c
k umesiyse, o zaman herhangi bir : G H homomorsi nin X k umesi
uzerinde alacag degerler tarafndan belirlenir. Nitemin nin X uzerine aldg
degerleri biliyorsak, bir g G elemann, n N, x
i
X, k
i
Z icin
g = x
k
1
1
x
k
n
n
olarak yazarsak,
(g) = (x
1
)
k
1
(x
n
)
k
n
esitligi dogru olur, yani (g) eleman (x
1
), . . . , (x
n
) elemanlar tarafndan
belirlenir. Ama tabii nin Xte alacag degerler de genellikle rastgele olamaz.
Homomorlerin bileskesinin bir homomor oldugu bariz olmal.
Tanm k umesi G olan bir homomorsi icin (G) olarak yazlan gruplara
Gnin homomork imgesi ad verilir. Homomork imgeler Gye oldukca
benzer, en azndan Gnin izlerini tasr. Gnin t um iliskileri (G)ye sayesinde
yansr, mesela G burulmal bir grupsa (G) de burulmal bir gruptur, G bir
abel grubuysa, (G) de abeldir vs ama (G)de Gden daha fazla iliski olabilir,
mesela (uc ornek) (G)de b ut un elemanlar 1e esit olabilirler ama Gde boyle
olmayabilir.
Notlar ve

Ornekler
10.1. Homomor 147
10.18. n > 0 bir tamsay olsun. Z/nZ grubundan Z grubuna giden homomorleri bulalm.
: Z/nZ Z bir homomor olsun. Z/nZ grubu 1 tarafndan uretildi ginden, yu-
kardaki metinde soylediklerimizden, nin (1) degeri tarafndan belirlendigi anlaslr.
Nitekim, her k Z icin,
(k) = (k 1) = k(1)
olur. Burada k = n alrsak,
0 = (0) = (n) = n(1),
yani n(1) = 0 buluruz. Ama n, (1) Z ve Zde iki saynn carpm 0 ise, ikisinden
biri 0 olmaldr. Demek ki (1) = 0 ve her k Z icin,
(k) = k(1) = k 0 = 0
olmal. Sonu c: Z/nZ grubundan Z grubuna giden homomor sabit 0 fonksiyonu olmak
zorundadr. Zaten Z/nZ burulmal bir grup oldugundan, homomork imgesi de burul-
mal olmaldr, ama Znin burulmal tek eleman 0dr.
10.19. H herhangi bir grup olsun. Z grubundan Hye giden t um homomorleri bulalm.
: Z H bir homomor olsun. Z grubu 1 tarafndan uretildiginden, yukardaki
metinde soylediklerimizden, nin (1) degeri tarafndan belirlendigi anlaslr. Nitekim,
her n Z icin,
(n) = (n 1) = (1)
n
olur. (Toplamadan carpmaya gecti gimiz sasrtmasn; Hnin islemi carpmsal olabilir.)
Simdi soru (1)in Hnin hangi eleman olabilecegi. 1in Z grubunda saglamak zorunda
oldugu ozel bir iliski olmadgndan, (1), Hnin herhangi bir eleman olabilir. Eger h H
verilmisse,
h
: Z H fonksiyonu
h
(n) = h
n
olarak tanmlansn. O zaman
h
bir
homomordir, ne de olsa
(n +m) = h
n+m
= h
n
h
m
= (n)(m)
olur. Demek ki H ile Hom(Z, H) k umesi arasnda h
h
kuralyla verilmis bir esleme
vardr.
Bunun ozel bir durumu olarak Hom(Z, Z) k umesine bakalm. (Bu k ume End Z ola-
rak yazlr ve bir k umeden cok daha fazladr, bir halkadr. Halka kavramn ileride ele
alacagz.) Zden Zye giden her homomorzma bir n Z i cin
(x) = nx
form ul uyle verilmistir. Yani n ile carpmadr. 0 ile carpma dsnda her biri birebirdir ama
sadece ikisi ortendir: 1 ile carpma (ki ozdeslik fonksiyonu Id
Z
dir) ve 1 ile carpma (ki
Id
Z
olarak gosterilir.)
10.20. H herhangi bir grup ve n > 0 bir tamsay olsun. Z/nZ grubundan Hye giden t um
homomorleri bulalm.
: Z/nZ H bir homomor olsun. Z/nZ grubu 1 tarafndan uretildi ginden, yu-
kardaki metinde soylediklerimizden, nin (1) degeri tarafndan belirlendigi anlaslr.
Nitekim, her k Z icin,
(k) = (k 1) = (1)
k
olur. Simdi soru, (1)in Hnin hangi eleman olabilecegi. 1 elemannn derecesi n ol-
dugundan, 1 = (0) = (n) = (1)
n
olmal, yani Hnin f(1) eleman (1)
n
= 1
esitli gini saglamal (yani derecesi nyi bolmeli.) (1) uzerine baska da bir kosul yoktur.
Demek ki derecesi nyi bolen her h eleman icin,
h
(k) = h
k
kuralyla tanmlanms

h
: Z/nZ H fonksiyonu bir homomordir ve bunlardan baska da Z/nZden Hye
giden bir homomor yoktur.
148 10. Homomorler
Sonu c olarak sunu bulduk: Eger H
n
= {h H : h
n
= 1} ise H
n
ile Hom(Z/nZ, H)
k umesi arasnda h
h
kuralyla verilmis bir esleme vardr.
10.21. Bir onceki ornekten yararlanarak Hom(Z/nZ, Z/mZ) k umesini bulalm. Demek ki, oyle
k Z/mZ elemanlarn aryoruz ki, nk = 0 olsun, yani m, nk saysn bols un. Boyle
bir k tamsays secelim. d = ebob(n, m) olsun. n = dn
1
, m = dm
1
yazalm. Demek ki
dm
1
, dn
1
ky bol uyor, yani m
1
, n
1
ky bol uyor. Ama n
1
ve m
1
aralarnda asaldr tabii.
Dolaysyla m
1
, ky boler, yani bir t says icin k = tm
1
olur. Kontrol edelim: Acaba
k = tm
1
ise m, nky bol uyor mu?
nk = ntm
1
= dn
1
tm
1
= n
1
t(dm
1
) = (n
1
t)m
oldu gundan, m says nky gercekten de boler. k = tm
1
saysn Z/mZ grubunda he-
saplayaca gmzdan ve m = dm
1
oldu gundan, t saysn {0, 1, . . . , d 1} k umesinden
alabiliriz. Demek ki boyle bir t i cin
1

t
( x) = tm
1
x
kural bize bir

t
: Z/nZ Z/mZ
homomorsi verir ve baska da yoktur:
Hom(Z/nZ, Z/mZ) = {
t
: t = 0, 1, . . . , d 1}.
Okur n = m durumunu ozellikle irdelemek isteyebilir. Bu ozel durum icin bkz.

Ornek
10.48.
10.22. Q grubundan Z grubuna giden homomorleri bulalm. Hom(Q, Z) olsun. Her a Q
ve her n > 0 icin nx = a denkleminin Qda bir coz um u oldugundan, bu denkleme yi
uygulayarak n(x) = (a) esitli gini elde ederiz. Demek ki ny = (a) denkleminin Zde
bir c oz um u vardr. Ama nyi (a)ya asal alabilirsek, bu denklemin Zde c oz um u olamaz.
Demek ki (a) = 0 olmal. Dolaysyla Hom(Q, Z) k umesi sadece sabit 0 fonksiyonundan
ibarettir.
10.23. G burulmal bir grup
2
ve : G H bir homomor olsun. O zaman (G) grubu da
burulmal bir gruptur. Eger Gnin her elemannn ninci kuvveti 1 ise, Gnin homomork
imgelerinin de ayn ozelligi vardr.
10.24. G bol un ur bir grup
3
ve : G H bir homomor olsun. O zaman (G) grubu da
b ol un ur bir gruptur. Nitekim eger x
n
= g denklemini Gde c oz um u varsa, x
n
= (g)
n
denkleminin (G)de c oz um u vardr: Gdeki c oz um a ise, (G)deki (bir) c oz um (a)
olur.
Bu ornek s gnda

Ornek 10.22ye bir daha bakalm. Znin bol un ur bir altgrubu {0}
olmak zorunda oldugundan, Hom(Q, Z)de sadece sabit 0 fonksiyonu vardr.
Alstrmalar
10.25. Eger : G H bir homomoryse ve A G ise (A) H oldugunu kantlayn.
10.26. Eger : G H bir homomoryse ve B H ise
1
(B) G oldu gunu kantlayn.
10.27. (x) = x
1
kuralyla tanmlanms fonksiyonun homomor olmas icin grubun abel
grubu olmas yeter ve gerek kosul oldugunu kantlayn.
1
Eger x Z ise, x Z/nZ ve x Z/mZ elemanlar x tamsaysnn srasyla Z/nZ ve
Z/mZ bol um gruplarndaki izd us umlerini simgelesin.
2
Yani her g G oyle bir n > 0 tamsays vardr ki g
n
= 1 olur.
3
Yani her g G ve n > 0 tamsays icin x
n
= g denkleminin Gde bir c oz um u olsun.

Orne gin Q, R ve R
>0
bol un ur gruplardr.
10.2. Otomor Grubu 149
10.28. E ger : G H bir homomoryse ve B H ise
1
(B) G oldu gunu kantlayn.
10.29. E ger : G H bir homomoryse ve A G ise (A) H oldu gunu her zaman
dogru degildir. Bunu gormek icin bir H grubu ve Hnin normal olmayan bir A grubunu
alalm. Mesela A = Sym2, H = Sym3 olabilir. G = A olsun ve : G H gomme
fonksiyonu olsun, yani her g G icin (g) = g olsun. O zaman A G olur (esitler
c unk u) ama (A) H olmaz.

Ote yandan Eger : G H bir homomoryse ve AG
ise (A) (G) oldugu dogrudur; kantlayn. Yani orten homomorzmalarda normal
altgruplarn imgeleri de normaldir.
10.30. G bir grup ve A bir abel grubu olsun. Hom(G, A), Gden Aya giden homomorler
k umesi olsun. Eger , Hom(G, A) ise, : G H fonksiyonunu, her g G icin
()(g) = (g)(g)
olarak tanmlayalm. nn da bir homomor oldugunu gostermek zor degil. Bunun
icin Ann bir abel grubu olmas onemlidir, aksi halde dogru degildir.
10.31. E ger : G H bir homomoryse ve ayn zamanda bir eslemeyse
1
: H G
fonksiyonunun da bir homomor oldugunu kantlayn.
10.32. G ve G
1
birer grup, : G G
1
bir homomor ve (H
i
)
iI
ailesi Gnin bir altgrup
ailesi olsun. Bu durumda (H
i
: i I) = (H
i
) : i I esitli gini gosterin.
10.33. G bir grup, NG ve (H
i
)
iI
ailesi Gnin bir altgrup ailesi olsun. Yukardaki alstrmay
kullanarak H
i
: i IN/N = H
i
N/N : i I esitli gini gosterin.
10.2 Otomor Grubu
Homomorlerin bileskelerinin de homomor oldugunu kantlamak zor degil.
Nitekim eger : G H ve : H K iki homomoryse,
( )(xy) = ((xy)) = ((x)(y))
= (f(x))(f(y)) = ( )(y)( )(y)
esitligi bize : G K fonksiyonunun da bir homomor oldugunu soyler.
Ayn zamanda esleme olan : G H homomorlerine izomor ad ve-
rilir. Ayn zamanda eslesme olan : G G homomorlerine otomor ad
verilir. Gnin otomorlerinden olusan k ume Aut G olarak yazlr. Bir onceki
paragrafa gore izomorlerin bileskesi gene bir izomordir ve dolaysyla Aut G
k umesi bileske altnda kapaldr. Bir G grubundan kendisine giden homomor-
lere endomor ad verilir ve bu k ume Hom(G, G) yerine End G olarak goste-
rilir. End G k umesi de Aut G k umesi gibi bileske altnda kapaldr.
Eger : G H bir izomoryse, o zaman nin ters fonksiyonu olan

1
: H G de bir izomordir. Nitekim eger h
1
, h
2
H ise, (g
1
) = h
1
ve (g
2
) = h
2
esitliklerini, yani
1
(h
1
) = g
1
ve
1
(h
2
) = g
2
esitliklerini
saglayan g
1
, g
2
G elemanlarn secip hesap yapalm:

1
(h
1
h
2
) = f
1
(f(g
1
)f(f
2
)) = f
1
(f(g
1
))f
1
(f(g
2
))
= g
1
g
2
=
1
(h
1
)
1
(h
2
)
150 10. Homomorler
olur. Dolaysyla otomorlerin (bileske islemine gore) tersleri de bir otomor-
dir.
Bunun dsnda Id
G
: G G ozdeslik fonksiyonu elbette bir otomordir.
Yukardaki soylediklermizden su sonu c ckar:
Teorem 10.1. Eger G bir grupsa, Aut G k umesi de fonksiyonlarn bileskesi
islemi altnda bir gruptur.
Elbette Aut G, SymGnin bir altgrubudur, ne de olsa Aut Gnin elemanlar
ayn zamanda Gnin eslesmeleridir.
Notlar ve

Ornekler
10.34. End Q olsun. (1) = a olsun. Her q Q icin (q) = aq esitli gini kantlayaca gz.
(n + 1) = (n) +(1) = (n) +a esitliginden t umevarmla her n N icin (n) = an
esitli gi ckar. (n) = (n) esitli ginden de her n N icin (n) = an esitli gi ckar.
Simdi n, m Z olmak uzere q = n/m olsun. O zaman
an = (n) =
_
m
n
m
_
= m
_
n
m
_
= m(q)
olur ve bundan da istenen (q) = an/m = aq esitli gi ckar.
10.35. Z Z grubunun endomorlerini bulalm. End(Z Z) olsun. Z Z grubu e
1
=
(1, 0) ve e
2
= (0, 1) elemanlar tarafndan uretildi ginden, endomorsi bu elemanlarn
imgeleri tarafndan belirlenir. Nitekim eger
(e
1
) = (a, b) ve (e
2
) = (c, d)
ise her (x, y) Z Z icin,
(x, y) = (xe
1
+ye
2
) = x(e
1
) +y(e
2
) = x(a, b) +y(c, d) = (xa +yc, xb +yd)
olur. Ayrca her (a, b) ve (c, d) secimi bize bir endomor verir.
10.36. exp fonksiyonu R grubundan R
>0
grubuna giden bir izomordir ve tersi olan ln fonksi-
yonu R
>0
grubundan R grubuna giden bir izomomordir.
10.37. Aut Z iki elemandan olusur: Id
Z
ve Id
Z
. (Bkz.

Ornek 10.19.) Birincisi x x, ikincisi
x x kuralyla verilir. Simdi Z yerine, bir a icin A = {a
n
: n Z} bi ciminde yazlan
sonsuz d ong usel grubu ele alalm. Bu grup elbette Z grubuna izomorftur. Dolaysyla
Aut A Aut Z olmal, dolaysyla Ann iki otomorsi olmal. Bunlardan biri x x,
di geri x x
1
kuralyla verilmistir.
10.38. H G olsun. O zaman Gnin her g eleman x x
g
kuralyla Hnin bir otomor-
sini dogurur. Hnin bu otomorsine
g
diyelim. Kolaylkla
g
1
g
2
=
g
1

g
2
esitli gi
kantlanabilir. Demek ki (g) =
g
kuralyla tanmlanms : G Aut H fonksiyonu
bir homomordir.
10.39. Yukardaki orne gi genellestirebiliriz. G herhangi bir grup ve H, K G olsun. K
N
G
(H) varsaymn yapalm. O zaman k K ve h H icin
k
(h) = khk
1
kuralyla
tanmlanms
k
fonksiyonu Hden gene Hye giden bir otomordir. Ayrca
k

k
=

kk
olur; yani (k) =
k
kural bize bir : K Aut H homomorsi verir.
10.40. G herhangi bir grup, n > 0 bir tamsay ve Symn olsun. O zaman G
n
kartezyen gru-
bunun koordinatlarn elemanna gore kararsak, yani (g
i
)
i
elemann (g
(i)
)
i
elemanna
d on ust ur ursek, G
n
nin bir

otomorsini elde ederiz.

Ornegin n = 6 ve = (1 2 3)(5 6)
ise

(g
1
, g
2
, g
3
, g
4
, g
5
, g
6
) = (g
2
, g
3
, g
1
, g
4
, g
6
, g
5
)
10.2. Otomor Grubu 151
olur. Her , Symn icin

olur. Boylece () =

kuralyla verilmis
bir : Symn Aut G
n
homomorsi elde ederiz.
Bu ornekte endis k umesini sonlu olmak zorunda degildik, endis k umesi herhangi bir I
k umesi olabilirdi. Bu durumda y Symnden secmek durumunda olurduk.
Alstrmalar
10.41. G bir grup olsun. x x
1
fonksiyonunun bir otomor olmasyla Gnin abel grubu
olmasnn esde ger kosullar oldugunu gosterin.
10.42. G bir grup olsun. x x
2
fonksiyonunun bir endomor olmasyla Gnin abel grubu
olmasnn esde ger kosullar oldugunu gosterin. (Ayn alstrma, 2 yerine 3 says icin
dogru degildir.)
10.43. G bir grup olsun. (g
1
, g
2
) (g
2
, g
1
) fonksiyonunun G G grubunun bir otomorsi
oldugunu gosterin.
10.44. G bir grup olsun. G
n
= G . . . G (n defa) olsun. Symn grubundan Aut G
n
grubu-
nun icine giden birebir homomor oldugunu gosterin. (

Ipucu: Symnnin elemanlar G

n
grubunun koordinatlarn tahmin edildigi gibi degistirsin.)
10.45. Z Z grubunu ele alalm. e
1
= (1, 0) ve e
2
= (0, 1) olsun. Rastgele bir G grubu olsun
ve : Z Z G bir homomor olsun. (e
1
)(e
2
) = (e
2
)(e
1
) esitli gini kantlayn.
Simdi G grubundan g
1
ve g
2
elemanlar alalm. Bu elemanlarn birbirileriyle degisti gini
varsayalm, yani g
1
g
2
= g
2
g
1
olsun. Z Z grubundan G grubuna giden ve (e
1
) =
g
1
ve (e
2
) = g
2
esitliklerini saglayan bir homomor oldugunu kantlayn; ayrca bu
homomornin biricik oldugunu kantlayn.
Yukardaki alstrmay ZZZ ve herhangi bir I gosterge c k umesi icin
I
Z gruplarna
genellestirin.
10.46. A = Z Z grubunu ele alalm. e
1
= (1, 0) ve e
2
= (0, 1) olsun. Adan Aya giden ve
(e
1
) = (1, 2), (e
2
) = (1, 1) esitliklerini saglayan bir End A oldu gunu bir onceki
alstrmadan biliyoruz. Bu endomornin bir izomor oldugunu kantlayn.
(e
1
) = (1, 2), (e
2
) = (3, 1) esitliklerini saglayan End A endomorsinin birebir
oldugunu ama orten olmadgn kantlayn.
(e
1
) = (1, 2), (e
2
) = (2, 1) esitliklerini saglayan End A endomorsinin ne birebir
ne orten oldugunu kantlayn.
Hangi a, b, c, d Z saylar icin (e
1
) = (a, b), (e
2
) = (c, d) esitliklerini saglayan
End A endomorsi birebirdir, ya da ortendir?
10.47. Bu alstrmada bir abel grubunun endomorlerinin bir halka olusturdu gunu goste-
recegiz. A = 1 bir abel grubu olsun. Kolaylk olmas acsndan Ann islemini toplamayla
yazalm. Eger , End A ise + : A A fonksiyonu da bir endomor olur. (Bkz.
Alstrma 10.30.) Ayrca fonksiyonunun da bir endomorzma oldugunu biliyoruz.
Bundan boyle yerine yazalm ve bunu ile nn carpm olarak alglayalm.
a. End A k umesinin toplama altnda bir abel grubu oldugunu gosterin. Toplamann
etkisiz eleman olan sabit 0 fonksiyonunu gene 0 olarak gosterece giz.
b. Her , , End A icin () = () oldugunu zaten biliyoruz; bu esitlik sadece
endomorler icin degil, t um fonksiyonlar icin gecerlidir.
c. Her , , End A i cin ( + ) = + ve ( + ) = + esitliklerini
gosterin.
d. Id
A
Aut A End A eleman carpmann etkisiz elemandr. Bu eleman 1 olarak
gosterece giz. 1 = 0 oldugunu gozlemleyin.
Yukardaki ozellikleri olan bir (End A, +, , 0, 1) yapsna halka denir.
10.48. Her x, t Z i cin
t
(x) = tx kural bize bir
t
: Z/nZ Z/nZ grup endomorsi verir.
End(Z/nZ) = {
t
: t = 0, 1, . . . , n 1} esitli gini kantlayn. (Bkz.

Ornek 10.21.)
152 10. Homomorler
(t) =
t
kuralyla tanmlanms : Z/nZ End(Z/nZ) fonksiyonunun (gercekten)
iyi tanml, birebir ve orten oldugunu kantlayn. (t + s) = (t) + (s) ve (t s) =
(t) (s) esitliklerini kantlayn.
Aut(Z/nZ) = {
t
: t = 0, 1, . . . , n 1 ve ebob(t, n) = 1} esitli gini kantlayn.
10.49. Bir onceki alstrmadan esinlenerek End Z halkasn (k umesini ve toplama ve bileske
islemlerini) bulun.
10.50.

Ornek 10.17deki H
i
gruplar abel gruplar olsun. O ornekte bulunan ve fonksiyonlar
homomorlerin toplamasyla uyumlu mudur, yani bir grup homomorsi midir?
10.51. Aut D
8
gurubunu bulun.
10.52. Z Z grubunun otomor grubunu ve bu grubun merkezini bulun.
10.53. A G bir altk ume ve X = {A
x
: x G} olsun. Eger g G ise ve B X ise g(B) = B
g
tanmn yapalm. g SymX oldu gunu kantlayn. g fonksiyonunun Gden SymXe
giden bir homomor oldugunu kantlayn.
10.54. G sonlu bir grup olsun. Aut G, derecesi 2 olan bir otomor olsun, yani = Id
G
olsun. Eger (g) = g oldugunda g = 1 oluyorsa, yani nin 1den baska sabitledigi
nokta yoksa, o zaman her g G icin (g) = g
1
oldugunu (dolaysyla Gnin abel
oldu gunu, bkz. Alstrma 10.41) kantlayn.

Ipucu:

Once Gnin her elemannn g
1
(g)
olarak yazld gn gosterin; sonra bu t ur elemanlara yi uygulayn.

Ic Otomorler. Simdi bir G grubunun ozel otomorlerinden sozedecegiz.

Kolayca kantlanabilecegi uzere, g G ise, x gxg
1
kuralyla tanmlanms
Inn
g
: G G fonksiyonu Gnin bir otomorsidir. Bunu kantlamak icin,
Inn
g
fonksiyonunun birebir ve orten oldugunu ve Inn
g
(xy) = Inn
g
(x) Inn
g
(y)
esitligini gostermek gerekir, ki bunlarda oldukca basit hesaplardr. Inn
g
t ur un-
den otomorlere Gnin ic otomorsi ad verilir. Buradan, Gden Aut Gye gi-
den bir Inn : G Aut G fonksiyonu elde ederiz: Inn(g) = Inn
g
. Bu fonksiyon
da bir homomordir, ancak birebir ya da orten olmayabilir. Inn fonksiyonunun
homomor oldugunu kantlamak kolay: Her g, h, x G icin,
(Inn
g
Inn
h
)(x) = Inn
g
((Inn
h
)(x)) = Inn
g
(hxh
1
) = ghxh
1
g
1
= (gh)x(gh)
1
= Inn
gh
(x)
ve dolaysyla her g, h G icin Inn
g
Inn
h
= Inn
gh
olur. Bir grubun ic oto-
morlerinden baska otomorleri de olabilir; ama bazen de olmayabilir. Mesela
n 3 amd n = 6 ise, Symnnin sadece ic otomorleri vardr ama bunu goster-
mek hic kolay degildir.

Ic otomorler k umesi Inn G elbette Aut G grubunun bir altgrubudur. Bu

altgrubun normal bir altgrup oldugunu iddia edip kantlyoruz. g, x G ve
Aut G olsun. Hesap yapalm:
(
1
Inn
g
)(x) =
1
(g(x)g
1
) =
1
(g)x
1
(g)
1
= Inn

1
(g)
(x)
ve dolaysyla

1
Inn
g
= Inn

1
(g)
,
yani Inn GAut G.
10.2. Otomor Grubu 153
Alstrmalar
10.55. g Z(G) kosuluyla Inn
g
= Id
G
kosulunun esdeger oldugunu kantlayn.
10.56. Inn
g
= Inn
h
esitliginin dogru olmas icin gh
1
Z(G) kosulunun gerek ve yeter oldugu-
nu kantlayn. Dolaysyla eger Z(G) = 1 ise Inn : G Aut G homomorsi birebirdir.
10.57. H G olsun. O zaman Gnin her g eleman x x
g
kuralyla Hnin bir otomor-
sini dogurur. Hnin bu otomorsine
g
diyelim. Kolaylkla
g
1
g
2
=
g
1

g
1
esitli gi
kantlanabilir. Demek ki (g) =
g
kuralyla tanmlanms : G Aut H fonksiyonu
bir homomordir.
(g) Inn H g C
G
(H)H
onermesini kantlayn.
Karakteristik Altgruplar. G bir grup ve H G olsun. Eger her
Aut G icin (H) H, dolaysyla (H) = H oluyorsa, Hye karakteris-
tik altgrup denir. Bu durumda H char G yazlr. Karakteristik altgruplar ic
otomorler altnda degismediginden normal olurlar.
Alstrmalar
10.58. Z(G) char G olur.
10.59. E ger H char G ise C
G
(H) char G olur.
10.60. E ger H, K char G ise HK char G olur.
10.61. E ger H, K char G ise [H, K] char G olur.
10.62. bir asallar k umesiyse, h : h bir -eleman char G olur.
10.63. n N ise h
n
: h G char G olur.
10.64. h G ise (h) : Aut G char G olur.
10.65. G bir grup, t G derecesi 2 olan bir eleman olsun. X = {[t, g] : g G} olsun. Bu
alstrmada Xin bir abel grubu oldugunu (ve fazlasn) kantlayacagz.
a. x X icin x
t
= x
1
oldugunu kantlayn. Elbette t X. Buradan, tXin eleman-
larnn derecesinin 2 oldugunu gosterin.
b. (gC
G
(t)) = [t, g
1
] kuralyla tanmlanms : G/C
G
(t) X fonksiyonunun iyi
tanmlanms oldugunu ve bir esleme oldugunu kantlayn.
Bundan boyle Gnin sonlu oldugunu ve C
G
(t) = {1, t} varsaymn yapalm.
c. (b)den dolay |X| = |G|/2 olur.
d. (a)dan dolay Xte derecesi 2 olan bir eleman yoktur.
e. Demek ki X tX = olur.
f. Buradan G = X tX esitli gini ve Xin derecesi = 2 olan elemanlardan olustu gunu
gosterin.
g. Demek ki X, Gnin karakteristik bir altk umesidir, yani otomorler tarafndan yerin-
den oynatlamaz.
h. x X \ {1} sabit bir eleman olsun. t
x
in de Xin elemanlarn terslerine yollad gn
yani her y X icin y
t
x
= y
1
oldu gunu kantlayn.
i. Buradan 1 = x
2
= tt
x
elemannn Xin elemanlarn merkezledi gini gosterin.
j. Buradan X = C
G
(x
2
) G ckar.
k. (1)den dolay X bir abel grubudur.
10.66. Gderecesi 2 olan eleman bulunmayan burulmal bir grup olsun. Gnin derecesi 2 olan bir
otomorsi oldugunu ve bu otomornin 1den baska eleman sabitlemedigini varsayalm.
Her g G icin (g) = g
1
oldugunu (dolaysyla Gnin bir abel grubu oldugunu)
kantlayaca gz.
154 10. Homomorler
a. Her a, b G icin eger a
2
= b
2
ise a = b oldugunu gosterin.
Bundan boyle bir g G sabitleyelim. Gnin 2-bol un ur oldugunu biliyoruz (Sonu c 4.9).
h
2
= (g
1
)g esitli gini saglayan bir h G alalm.
b. (h)
2
= h
2
oldugunu, buradan da (h) = h
1
esitli gini kantlayn.
c. (gh
1
) = gh
1
esitli gini, buradan da g = h esitli gini kantlayn. Bu da istedigimiz
sonucu verir.
10.3

Izomork Gruplar

Iki izomork grup arasnda gruplarn elemanlarnn ve islemlerinin adlar ve

gosterimleri dsnda grup teori acsndan hicbir fark yoktur. Nitekim eger f :
G H bir izomoryse, yi bir sozl uk gibi kullanp G dilinde yazlan oner-
meleri H dilinde yazlms onermeler haline don ust urebiliriz ve birinde dogru
olan onermenin cevrilmis hali digerinde de dogru olur.

Ornegin a, b, c G gibi
elemanlar arasndaki her t url u iliski (a), (b), f(c) H elemanlar arasnda
da gecerlidir. Ya da a, b, c G gibi elemanlar iceren xayabxyxc = 1 ben-
zeri herhangi bir denklemin Gde coz um u varsa, bu denklemin muadili olan
(ornegimizde x(a)y(a)(b)xyx(c) = 1) denkleminin Hde de coz um u var-
dr ve Gde ne kadar coz um varsa, Hde de o kadar coz um vardr. Ya da G bir
abel grubuysa Hde bir abel grubudur. Gde her x, y, z icin [[x, y], [x, z]] = 1
esitligi gecerliyse, ayn esitlik Hnin her x, y, z eleman icin de gecerlidir. Bu
dediklerimizin ters istikameti de dogrudur: Hde dogru olan her onerme,
1
sozl ug uyle Gnin diline cevrildiginde Gde de dogru olur.
Dolaysyla izomork gruplar grup teori acsndan esit saylmaldr. Esit
olmadklarndan, esitlik yerine isaretini kullanacagz ve G ve H gruplar
izomorkse G H yazacagz. iliskisi gruplar snf
4
uzerine bir denklik
iliskisidir: Her G, H, K grubu icin,
G G
G H ise H G
G H ise H K ise G K
onermeleri gecerlidir.
Notlar ve

Ornekler
10.67. T um 1 elemanl gruplar birbirine izomorktir.
10.68. Z/2Z = {0, 1} grubuyla carpma altnda bir grup olan R

grubunun {1, 1} altgrubu

izomorktirler. Nitekim 0 elemann 1e (etkisiz eleman etkisiz elemana gitmek zorunda),
1 elemann 1e got uren fonksiyonu bir izomordir, (x + y) = f(x)(y) esitli gini
sa glar.
4
Gruplar bir k ume olusturmazlar. Ne de olsa her x k umesi icin bir elemanl {x} k umesi
vardr, yani cok fazla grup vardr, k ume olamayacak kadar. K ume olan ya da olmayan top-
luluklara genel olarak snf ad verilir. Mesele t um k umeler toplulugu k ume olmayan bir
snftr.
10.3.

Izomork Gruplar 155
10.69.

Iki elemanl t um gruplar izomorktirler. Nitekim {1, x}, iki elemanl bir grup olsun. 1
etkisiz eleman oldugundan, xin tersi 1 olamaz; xin tersi gene x olmal. Demek ki x
2
= 1
olmal. Gor uld u g u gibi grubun carpmas tamamen belirlendi. Bu yapt gmz tabii ki t um
gruplar icin gecerli. (Eger grubun islemi toplamaysa, yaptklarmz toplamann diline
cevirmek gerekir.) Dolaysyla t um iki elemanl gruplar izomorktirler ve hatta birinden
digerine giden tek bir izomor vardr. Eger gruplardan biri {1, x} digeri {1, y} ise,
izomor 1i 1e, xi yye got urmek zorundadr.
10.70.

U c elemanl t um gruplar da izomorktirler, ama bu sefer u c elemanl iki grup arasnda
iki farkl izomor vardr. Eger gruplardan biri {1, x, x
2
} di geri {1, y, y
2
} ise x y ve
x y
2
iki farkl izomorye yol acar.
10.71. P N, asallar k umesi olsun. 0 = x N olsun. xi asallarna ayralm:
x =

pP
p
val
p
x
.
Burada val
p
x, pnin xi bolen en b uy uk kuvvetidir.

Ornegin, her p P icin
val
3
18 = 2, val
2
18 = 1, val
5
1000 = 3, val
7
121 = 0, val
p
1 = 0, val
p
p
n
= n
olur. Eger p asal xi bolm uyorsa, val
p
x = 0 olur; dolaysyla yukardaki carpm aslnda
sonlu bir carpmdr, carplan terimlerin hemen hepsi 1e esittir. Elbette
val
p
xy = val
p
x + val
p
y
olur; bir baska deyisle eger Nde elemanlar asallarna ayrabilirsek, carpma islemi aslnda
elemanlar bolen asallarn en b uy uk kuvvetlerinin toplamasyla elde edilir;orne gin
(2
754
3
24
5
76
)(2
141
5
15
7
14
) = 2
895
3
24
5
91
7
14
olur. Simdi q Q
>0
olsun. x, y \{0} i cin q = x/y olarak yazalm. O zaman,
q =
x
y
=

pP
p
val
p
x

pP
p
val
p
y
=

pP
p
val
p
xval
p
y
olur.
val
p
q = val
p
x val
p
y
tanmn yapalm. Bu tanmn iyi bir tanm oldugu, yani x/y = x
1
/y
1
ise
val
p
x val
p
y = val
p
x
1
val
p
y
1
oldugu belli. Yukarda elde ettigimiz esitli gi bu tanmla tanstralm: Aynen dogal say-
larda oldugu gibi
q =

pP
p
val
p
q
elde ederiz, ama bu sefer val
p
q saylar negatif de olabilirler. Gene aynen dogal saylarda
oldugu gibi,
val
p
qq

= val
p
q + val
p
q

olur; ama bunun dsnda bir de,

val
p
q
q

= val
p
q val
p
q

olur. Simdi,
: Q
>0

P
Z
156 10. Homomorler
fonksiyonunu
(q) = (val
p
q)
p
olarak tanmlayalm. fonksiyonu birebir ve ortendir. Ayrca (qq

) = (q)+(q

) olur.
Demek ki bir izomordir:
Q

P
Z.
10.72. G bir grup, X bir k ume olsun. f : G X bir esleme olsun. x, y X icin x y =
f(f
1
(x)f
1
(y)) tanmn yapalm. (X, ) ikilisi bir grup olur ve boylece f : G X
bir izomorye don us ur. (Bkz. Alstrma 1.72.)
10.73. A,
iI
Z grubunun koordinatlar cift saylardan olusan altk umesi olsun. Ann bir grup
oldu gu bariz olmal. A ile
iI
Z grubunun izomork olduklarn gosterin.
10.74. Ayn eleman saysna sahip (sonlu ya da sonsuz) t um dong usel gruplar izomorktirler.
E ger grubun n eleman varsa, grup {1, x, x
2
, . . . , x
n1
} bi cimindedir ve x
r
x
s
= x
r+s
oldu gundan, r x
r
fonksiyonu Z/nZ grubundan bu guruba giden bir izomordir. Eger
grubun sonsuz sayda eleman varsa, o zaman grubun x
n
t ur unden elemanlar farkl
n tamsaylar icin farkl elemanlardr ve n x
n
fonksiyonu Zden gruba giden bir
izomordir.
Teorem 10.2. Ayn elemana sahip iki dong usel grup birbirine izomorktir. Eleman
says n < olan bir dong usel grup Z/nZ grubuna, eleman says sonsuz olan dong usel
bir grup Z grubuna izomorktir.
10.75. Asal sayda eleman olan bir grup dong usel olmak zorundadr. Dolaysyla bir p asal
i cin p tane eleman olan bir grup Z/pZ grubuna izomorftur.
Teorem 10.3. Eger p bir asalsa, p elemana sahip her grup Z/pZ grubuna izomorktir.
(Dolaysyla dong useldir, dolaysyla abel grubudur.)
10.76. G bir grup ve A, B G olsun. Her a A ve her b B i cin ab = ba varsaymn
yapalm. O zaman AB G olur. Bir de ayrca A B = 1 varsaymn yapalm. O
zaman (a, b) ab kural bize A B grubuyla (kartezyen carpm, bkz. Alstrma 1.7)
AB altgrubu arasnda bir homomor verir (kontrol edilmeli; bunun icin A ve Bnin
elemanlarnn birbirleriyle degismeleri onemlidir). Bu homomor ortendir elbette, ama
ayn zamanda birebirdir: a, a
1
A ve b, b
1
B icin ab = a
1
b
1
ise o zaman a
1
1
a =
b
1
b
1
AB = 1 olur, yani a = a
1
ve b = b
1
olur. Demek ki bu durumda AB AB
olur. Asa gdaki teoremi kantladk:
Teorem 10.4. G bir grup ve A, B G olsun. Her a A ve her b B icin ab = ba
ve A B = 1 varsaymlarn yapalm. O zaman (a, b) ab kural bize A B grubuyla
Gnin AB altgrubu arasnda bir izomor verir.
10.77. G, kendisinden ve 1den baska altgrubu olmayan bir grup olsun. Diyelim G = 1. O
zaman her 1 = x G icin x = G olur. Demek ki bir 1 = n N icin G Z/nZ.
Ama n asal degilse Z/nZnin 1den farkl ozaltgruplar vardr. Demek ki bir p asal icin
G Z/pZ. Bunu da teorem olarak yazalm:
Teorem 10.5. Kendisinden ve 1den baska altgrubu olmayan bir grup bir p asal icin
Z/pZ grubuna izomorftur.
10.78. G bir grup, I bir index k umesi ve (A
iI
), Gnin bir altgrup ailesi olsun. Her i = j ve
her a
i
A
i
ve a
j
A
j
i cin a
i
a
j
= a
j
a
i
varsaymn yapalm. Bu durumda A
i
: i I
grubunun elemanlarn birbirinden farkl i
1
, . . . , i
k
I g ostergecleri ve a
i
j
A
i
j
eleman-
lar icin a
i
1
a
i
k
biciminde yazabiliriz. Yani A
i
altgruplarnn elemanlarn herhangi
bir sra gozetmeksizin diledigimiz gibi carpabiliriz. Dolaysyla (a
i
)
i

i
a
i
kural bize
A
i
grubundan A
i
: i I altgrubuna giden bir fonksiyon verir. Bu fonksiyon el-
bette orten bir homomordir. Ama birebir olmayabilir. Birebir olabilmesi icin A
i
lerden
10.3.

Izomork Gruplar 157
birinin 1den farkl bir elemann digerlerinin elemanlarnn carpm olarak yazamamz
gerekir, yani A
i
: i I \ {j} A
j
= 1 esitli ginin olmas gerekir (neden?) O zaman
(a
i
)
i

i
a
i
kural bize A
i
grubuyla Gnin A
i
: i I altgrubu arasnda bir izomor
verir.
Bunu da bir teorem olarak yazabiliriz.
Teorem 10.6. G bir grup, I bir index k umesi ve (A
iI
), Gnin bir altgrup ailesi olsun.
Her i = j ve her a
i
A
i
ve a
j
A
j
icin a
i
a
j
= a
j
a
i
ve A
i
: i I \ {j} A
j
= 1
varsaymn yapalm. O zaman (a
i
)
i

i
a
i
kural bize A
i
grubuyla Gnin A
i
: i I
altgrubu arasnda bir izomor verir.
10.79. a, b | a
2
, b
3
, (ab)
2
grubunun
{1, a, b, ab, b
2
, ab
2
}
k umesinden ibaret oldugunu biliyoruz (bkz.

Ornek 9.79). Bu grubun Sym3 grubuna
izomorf oldugunu kantlayn.
10.80. a, b | a
4
, b
2
, (ab)
2
grubunun D
8
grubuna izomorf oldugunu kantlayn.
10.81. n > 2 bir dogal say olsun. a, b | a
n
, b
2
, (ab)
2
grubunun D
2n
grubuna izomorf
oldugunu kantlayn.
10.82. n > 2 bir dogal say olsun. a, b | a
2
, b
2
, (ab)
n
grubunun da D
2n
grubuna izomorf
oldugunu kantlayn.
10.83. G bir grup olsun. Z A G olsun. Ayrca [G : A] = 2 olsun. G grubu hakknda ne
soyleyebiliriz?
Yant: A grubu a eleman tarafndan uretilsin. b G\ A olsun. Demek ki
G = a, b = A Ab
olur. Ann indeksi 2 oldugundan, b
2
A olur (bkz. sayfa 134). Dolaysyla bir n N
icin b
2
= a
n
olur. nnin tek ya da cift olmas onemli olacak, bu y uzden,
n = 2m+e
olacak bicimde m N ve e = 0, 1 saylarn secelim. Demek ki
(1) b
2
= a
2
a
e
.
Ayrca, b eleman, x x
b
kuralyla A grubunun bir otomorsine yol acar. Ama Ann
sadece iki otomorsi vardr (

Ornek 10.37); bunlardan biri ozdeslik fonksiyonu x x,

digeri de x x
1
kuralyla verilmis tersini alma fonksiyonudur; bir baska deyisle
a
b
= a
1
olur.

Iki durumu ayr ayr irdeleyelim.

Once her x A icin x

b
= x durumunu ele alalm. Bu durumda G abel grubu olmak
zorundadr. Dolaysyla (1)den dolay,
(ba
1
)
2
= a
e
olur. ba
1
G\ A oldugundan, ta en basta secti gimiz b yerine ba
1
elemann alp
b
2
= a
e
varsaymn yapabiliriz. Simdi iki ayr altdurum var: e = 0 ya da e = 1. Birinci altdu-
rumda b
2
= 1 olur. Bu durumda B = {1, b} bir altgruptur ve elbette Z/2Z B G
olur. Dolaysyla, Teorem 10.4 ve Alstrma 10.98den dolay
G = a, b = ab = AB AB Z Z/2Z
158 10. Homomorler
olur. Bu izomorde a eleman Z Z/2Z grubunun (1, 0) elemanna (ikisinden birine)
ve b eleman (0, 1) elemanna tekab ul etmektedir. Simdi e = 1 altdurumunu ele alalm.
Bu altdurumda b
2
= a oldugundan,
G = a, b = b Z
olur. Bu izomorde b eleman Znin 1 elemanna tekab ul eder (Znin 1den baska
ureteci yoktur c unk u); a ise 2 elemanna ve A altgrubu Znin 2Z altgrubuna tekab ul
eder.
Simdi her x A icin x
b
= x
1
durumunu ele alalm. Bu durumda,
a
n
= b
2
= (b
2
)
b
= (a
n
)
b
= (a
n
)
1
= a
n
oldu gundan, a
n
= 1 olur. Demek ki b
2
= 1 olur. Bu son esitlik grubun yapsn tamamen
ortaya ckarr:
G = {a
n
b

: n Z, = 0, 1}
ve
ba = babb = b
1
abba
b
b = a
1
b.
Buldu gumuz bu ba = a
1
b (ya da baba = 1) esitli gi ve varsaymmz olan b
2
= 1 esitli gi,
grubun a
n
b

ve a
m
b

elemanlarn carpmak icin yeterlidir. Su teoremi kantladk.

Teorem 10.7. G bir grup olsun. Gnin Zye izomork indeksi 2 olan bir altgrubu
oldugunu varsayalm. O zaman G Z Z/2Z, G Z ya da G = a, b | b
2
= baba = 1
olur. Her uc durumda da Zye izomorf olan altgrup srasyla Z {0}, Z = 2Z ve a
olur.
Alstrmalar
10.84. Z ile Z Z grubunun izomork olmadklarn gosterin.
10.85. Z/4Z ile Z/2Z Z72Z grubunun izomork olmadklarn gosterin.
10.86. D
6
ile Sym3 gruplarnn izomork olduklarn gosterin.
10.87. Znin 0dan farkl her altgrubunun Zye izomork oldugunu gosterin.
10.88. Q grubunun Qya izomork bir oz altgrubu olmadgn gosterin.
10.89.

n
Z/nZ ile

n
Z/nZ gruplarnn izomork olmadklarn gosterin.
10.90. n 3 icin Symnnin (1 2 3) altgrubunun Z/3Zye izomorf oldugunu gosterin.
10.91. m n i cin Symnnin (1 2 . . . m) altgrubunun Z/mZye izomorf oldugunu gosterin.
10.92. 6 n icin Symnnin
(1 2 3), (4 5 6)
altgrubunun Z/3Z Z/3Zye izomorf oldugunu gosterin.
10.93. 9 n icin Symnnin
(1 2 3), (4 5 6), (7 8 9), (1 4 7)(2 5 8)(3 6 9)
altgrubunun 81 elemanl oldugunu gosterin. Bu grubun abel olmadgn gosterin. Bu
grubun 27 elemanl bir abel altgrubunu bulun.
Sym9, Sym10 ve Sym11e gelince. Bu gruplar 3
4
saysna bol un urler ama 3
5
saysna
b ol unmezler. Acaba 3
4
elemanl bir altgruplar var m? Evet var: boyle bir altgruptur.
Bu altgrup digerleri gibi abel grubu degildir.
(1 2 3), (4 5 6), (7 8 9)
altgrubu Z/3Z Z/3Z Z/3Z grubuna izomorftur ama sonuncu urete c abelligi bozar.
10.4. C ekirdek 159
10.94. : G G
1
bir izomor olsun. H G olsun. [G : H] = [G
1
: (H)] oldugunu
kantlayn.
10.95.
0
: G H bir izomor olsun. Gden Hye giden t um izomorlerin bir Aut H
icin
0
seklinde oldugunu kantlayn.
10.96.
0
: G H bir izomor olsun. Gden Hye giden t um izomorlerin bir Aut G icin

0
seklinde oldugunu kantlayn.
10.97. E ger A A
1
ve B B
1
ise AB A
1
B
1
oldu gunu kantlayn.
10.98.

Izomork gruplarn kartezyen carpmlarnn izomork oldugunu kantlayn, yani her i
icin G
i
H
i
ise

i
G
i

i
H
i
oldugunu kantlayn. (Bkz.

Ornek 10.14.)
10.99. Aut D
8
in D
8
e izomork oldugunu gosterin.
10.100. G bir grup olsun. Z/3Z H
2
G olsun. Gnin ya Z/6Zye ya da Sym3e izomorf
oldugunu kantlayn.
10.101. G bir grup, p > 2 bir asal olsun. Z/pZ H
2
G olsun. Gnin Z/2pZ ya da D
2p
gruplarndan birine izomorf oldugunu kantlayn.
10.102. G bir grup olsun. Z/4Z H
2
G olsun. Gnin Z/8Z, Z/4Z Z/2Z, D
8
ve Q grup-
larndan birine izomorf oldugunu kantlayn.
10.103. G bir grup olsun. Z/8Z H
2
G olsun. Gnin olas grup yaplarn snandrn. (Bu
asamada biraz zordur. Snandrma icin Aut(Z/8Z) (Z/8Z)

grubunun derecesi 2
olan elemanlarn bulmanz gerekir. Ama yetmez, daha fazlas gerekir.)
10.104. G = Z/2Z Z/4Z Z/8Z olsun. x, y, z Z icin x Z/2Z, y Z/4Z, z Z/8Z
yazaca gz. K = (1,

1,

1) G olsun. G/K G = Z/2Z Z/4Z oldugunu gosterin.

(Bkz Alstrma 10.104.)
10.4 C ekirdek
G ve H iki grup ve : G H bir homomor olsun. nin imgesinin,
yani (G)nin Hnin bir altgrubu oldugunu kantlamak kolay. Dolaysyla H
yerine (G) alrsak, homomorsinin orten oldugunu varsayabiliriz. Demek
ki homomorleri orten yapmak kolay, bunun icin deger grubunu k u c ultmek
yeterli.
Simdi nin birebirligiyle ya da tam tersine ne kadar birebir olmadgyla
ilgilenelim.
h H olsun. hnin onimgesi
1
(h) k umesini bulmak istiyoruz. Eger h,
nin imgesinde degilse, yani h (G) ise, elbette
1
(h) = olur. Simdi
h (G) varsaymn yapalm. Demek ki bir g G icin (g) = h. Boyle bir
160 10. Homomorler
g sabitleyelim. hnin -onimgesinden bir baska eleman alalm, diyelim x, yani
(x) = h esitligi de saglansn. xin ne olabilecegini anlamaya calsalm.
(x) = h = (g)
oldugundan,
(g
1
x) = 1
olur, yani
g
1
x
1
(1)
olur.
1
(1) k umesi, aslnda Hnin {1} altgrubunun onimgesi oldugu icin Gnin
bir altgrubudur, nitekim 1
1
(1) ve eger x, y f
1
(1) ise, (xy
1
) =
(x)(y)
1
= 1 1 = 1 ve xy
1
f
1
(1) olur. Bu altgruba nin cekirdegi
ad verilir ve altgrup Ker olarak yazlr. Demek ki,
g
1
x Ker .
Bu son kosul da elbette,
x g Ker
anlamna gelir. Simdi ters istikametten gidelim, x g Ker varsaymn ya-
palm. O zaman bir a Ker icin x = ga olur. Bu esitligin iki tarafna
uygularsak, (a) = 1 oldugundan,
(x) = (ga) = (g)(a) = (g)
elde ederiz. Boylece,
{x G : (x) = (g)} = g Ker
esitligini bulmus olduk.

Ote yandan nin birebir olmas demek soldaki k ume-
nin, dolaysyla sagdaki k umenin de tek elemanl olmas demektir. Demek ki
nin birebir olmasyla Ker = 1 esitligi esdeger onermelerdir
5
.
5
Bundan boyle {1} altgrubu yerine gelenek oldugu uzere 1 yazaca gz. Yaznn gelisinden
okur 1 ile eleman m yoksa altgrubu mu kastetti gimizi anlayacaktr.
10.4. C ekirdek 161
Ker altgrubu, H-normal oldugunu bildigimiz {1} altgrubunun onimgesi
oldugundan G-normaldir (bkz. Alstrma 10.28). Ayn olguyu dogrudan da
kantlayabiliriz: x Ker ve g G olsun. O zaman
(g
1
xg) = (g
1
)(x)(g) = (g
1
)(g) = (g)
1
(g) = 1
oldugundan, g
1
xg Ker , yani her g G icin g
1
Ker g Ker olur, ki
bu da Ker nin normal olmas demektir (bkz. sayfa 124).
Kantladklarmz teorem olarak yazalm.
Teorem 10.8. : G H bir grup homomorsi olsun. O zaman Ker G
olur ve nin birebir olmas icin yeter ve gerek kosul Ker = 1 esitligidir.
Teoremin ikinci onermesi pratikte cok ise yarar; gelecekte sk sk kulla-
nacagz.
Eger : G H birebir bir homomoryse, ye bazen gomme ad
verilir. Eger Gden Hye giden bir gomme varsa, Gnin Hnin icine gom uld ug u
soylenir. Bu durumda bazen G H ya da daha ack olmak isteniyorsa G

H
yazlr.
Simdi biraz geriye gidelim ve biraz once kantladgmz
{x G : (x) = (g)} = g Ker
esitligini gozden gecirelim. g Ker k umesinin t um elemanlarnn -imgesi bir-
birine esit (hepsi (g)ye esit) ve birebirligi bozan da Ker nin 1den fazla
eleman olmas. Demek ki eger g Ker otelemelerini tek bir eleman yaparsak
birebir bir fonksiyona don us ur. Ama G/ Ker grubunda g Ker otelemesi
tek bir eleman, g olarak yazdgmz tek bir eleman.
G/ Ker ibaresi eksik xxx
Yukardaki resimden takip edelim. g G/ Ker icin,
(g) = (g)
162 10. Homomorler
tanmn yapalm. Bu, gercekten bir tanmdr c unk u, g = g
1
ise g g
1
Ker
ve dolaysyla (g) = (g
1
) olur. Boylece bir
: G/ Ker H
fonksiyonunu elde ederiz. Bu fonksiyon bir grup homomorsidir, nitekim, her
g, g
1
G/ Ker icin
(g g
1
) = (gg
1
) = (gg
1
) = (g)(g
1
) = (g)(g
1
) = (g)(g
1
)
olur. Ayrca birebirdir, c unk u
Ker = {x : (x) = 1} = {x : (x) = 1} = {x : x Ker } = {1}
ve cekirdegi tek elemanl oldugundan f birebir; nitekim nin birebir olmas
icin elimizden geleni yaptk: nin birebirligini bozan elemanlar G/ Ker gru-
bunda tek bir eleman olarak gord uk.
Sonuc olarak fonksiyonu G/ Ker ile (G) arasnda bir izomor oldu.
Simdi yukarda yaptgmz biraz genellestirmeye calsalm. fonksiyonunu
G/ Ker grubunda tanmladk, ama dikkat ederseniz fonksiyonunu tanm-
lamak icin G grubunu illa Ker normal altgrubuna bolmek zorunda olmad-
gmz gor urs un uz; Ker altgrubundan daha k u c uk bir G-normal altgrup da
isimizi gorebilirdi. Nitekim, K Ker bir G-normal altgrup ise x G/K
icin,
(x) = f(x)
kural bize bir
: G/K H
tanmlar, gercekten de eger G/K grubunda x = x
1
ise, x
1
x
1
K Ker ,
dolaysyla 1 = (x
1
x
1
) = (x
1
)(x
1
) = (x
1
)(x)
1
ve (x
1
) = (x) olur;
demek ki iyitanml. Tanmladgmz bu : G/K H fonksiyonunun ne
kadar birebir oldugunu ol cebiliriz:
Ker = {x G/K : (x) = 1} = {x G/K : f(x) = 1}
= {x G/K : x Ker } = Ker /K.
B ut un bunlar teorem olarak yazalm, onemlidir c unk u:
Teorem 10.9. : G H bir homomor ve K Ker bir G-normal
altgrup olsun. O zaman x G/K icin
(x) = (x)
form ul uyle tanmlanms : G/K H fonksiyonu bir homomordir ve
Ker = Ker /K
10.4. C ekirdek 163
olur. Bunun ozel bir durumu olarak, K = Ker alrsak, : G/ Ker (G)
bir izomor olur. Sonuc olarak
G/ Ker (H)
izomorsini elde ederiz.
Notlar ve

Ornekler
10.105. G bir grup, A bir abel grubu ve : G A bir homomor olsun. O zaman G

Ker
olur. Nitekim her x, y G i cin, A abel oldugundan,
([x, y]) = (x
1
y
1
xy) = (x)
1
(y)
1
(x)(y) = (x)
1
(x)(y)
1
(y) = 1
olur.
10.106. G bir grup ve A, B G olsun. B N
G
(A) olsun, yani her b B icin A
b
= A
olsun. (Bu durumda, B, Ay normalize eder denir.) O zaman A, B = AB oldugunu
biliyoruz (bkz.

Onsav 5.3). A AB oldu gunu kantlamak kolay, c unk u a A, b B
icin A
ab
= A
b
= A olur. Demek ki AB/A grubundan sozedebiliriz. (a) = a esitli giyle
tanmlanan : B AB/A fonksiyonunu ele alalm. Bu fonksiyon elbette orten bir
homomordir. C ekirdegini bulalm:
Ker = {b B : (b) = 1} = {b B : b = 1} = {b B : b A} = A B.
Yukardaki teoreme gore, bundan,
AB/A B/(A B)
ckar. Bu izomor bir teorem olmay hakeder.
Teorem 10.10. G bir grup ve A, B G olsun. Eger B, Ay normalize ediyorsa,
AAB ve AB/A B/(A B) olur.
10.107. Yukardaki teoremin bir uygulamasn gorelim. Eger A ve B altgruplar ayrca bir p
asal icin sonlu p-altgruplarsa (yani eleman says pnin bir kuvvetiyse ya da elemanlar
p-elemansa), o zaman AB de bir p-altgrup olur, c unk u bir onceki teoreme gore,
|AB| = |A||B|/|A B|
olur ve esitli gin sagndaki u c say da pnin kuvvetleridir.
10.108. Yukardaki sonucun sonsuz p-altgruplar icin de gecerli oldugu biraz zahmetle gosteri-
lebilir:
Teorem 10.11. G bir grup ve A, B G olsun. Eger B, Ay normalize ediyorsa ve
A ve B birer p-altgrupsa (yani elemanlar p-elemanlarsa), o zaman A, B = AB de
bir p-altgrubu olur. Dolaysyla maksimal bir p-altgrup normalse, bu altgrup grubun t um
p-elemanlarn icerir.
Kant: A, B = AB esitli gini biliyoruz. Simdi a A, b B olsun. abnin bir p-eleman
oldugunu kantlayaca gz. (ab)
k
elemann hesaplayalm. Bir a
k
A icin
(ab)
k
= a
k
b
k
esitli gini kantlayalm. k = 0, 1 icin esitlik bariz. (ab)
k
= a
k
b
k
esitli gini varsayalm. O
zaman
(ab)
k+1
= (ab)
k
(ab) = a
k
b
k
ab = a
k
b
k
ab
k
b
k+1
= a
k
a
b
k
b
k+1
164 10. Homomorler
olur. a
k+1
= a
k
a
b
k
A oldugundan istedigimiz kantlanr. Demek ki deg b = p
k
ise,
(ab)
p
k
= a

b
p
k
= a

A
olur. Eger deg a

= p

ise,
(ab)
p
k+
= ((ab)
p
k
)
p

= a
p

= 1
olur.

Ikinci onerme birincinin dogrudan bir sonucudur.
10.109. p bir asal olsun. H G, Gnin maksimal bir p-altgrubu olsun. Eger G sonluysa,
maksimal p-altgrup elbette vardr. Eger G sonsuzsa, maksimal p-altgrubun varl g Zorn

Onsav sayesinde gosterilebilir (bkz.Alstrma 529). Eger HG ise, Teorem 10.11e gore,
H, Gnin t um p-elemanlarndan olusan k umedir, dolaysyla Gnin biricik maksimal p-
altgrubudur ve Gnin t um p-altgruplarn kapsar.
10.110. G bir grup ve (H
i
)
i
bir normal altgrup ailesi olsun.
i
: G G/H
i
do gal izd us um
fonksiyonu olsun. (
i
)
i
: G

i
G/H
i
bu homomorlerin carpm olsun, yani her
g G icin
(
i
)
i
(g) = (
i
(g))
i
olarak tanmlansm (bkz.

Ornek 10.17).
Ker(
i
)
i
=

i
H
i
olur. Dolaysyla (
i
)
i
homomorsinin birebir olmas icin

i
H
i
= 1 esitli gi yeter ve
gerek kosuldur.
Bunun ozel bir durumu olarak G = Z, I = N ve H
n
= nZ alalm. Boylece Z grubunu

n
Z/nZ grubuna gomebiliriz.
Bir baska ozel durum: G = Z, I = N, p > 1 bir dogal say olsun. (Genelde p bir asal
olur.) Bu ornekte acklanan yontemle Z grubunu

n
Z/p
n
Z grubuna gomebiliriz.
10.111. H G olsun. O zaman Gnin her g eleman x x
g
kuralyla Hnin bir otomor-
sini dogurur. Hnin bu otomorsine
g
diyelim. Kolaylkla
g
1
g
2
=
g
1

g
1
esitli gi
kantlanabilir. Demek ki (g) =
g
kuralyla tanmlanms : G Aut H fonksiyonu
bir homomordir. Bu homomornin cekirde gi,
Ker = {g G : g = Id
H
} = {g G : her x H icin x
g
= x} = C
G
(H)
olur.
10.112. Yukardaki orne gi genellestirebiliriz. G herhangi bir grup ve H, K G olsun. K
N
G
(H) varsaymn yapalm. O zaman k K ve h H icin
k
(h) = khk
1
kuralyla
tanmlanms
k
fonksiyonu Hden gene Hye giden bir otomordir. Ayrca
k

k
=

kk
olur; yani (k) =
k
kural bize bir : K Aut H homomorsi verir. C ekirdegini
bulmak zor degil: Ker = C
K
(H) olur.
10.113. A =
I
Z ve n > 0 bir dogal say olsun. A/nA
I
Z/nZ olur.
Kant: A grubundan
I
Z/nZ grubuna giden
(a
i
)
i
(a
i
)
i
kuralyla tanmlanms dogal homomorsine bakalm. elbette ortendir. Eger (a
i
)
i

Ker ise, her i I icin a
i
nZ olur; bir b
i
= a
i
/n Z olsun; o zaman a
i
= nb
i
ve
(a
i
)
i
= n(b
i
)
i
nA olur. Demek ki Ker nA. Ters icindelik bariz.
10.114. p bir asal olsun. Eger bir grup burulmalysa ve derecesi p olan bir eleman yoksa, o
zaman grubun p-bol unebilir oldugunu gosterelim. Gruptan bir a eleman alalm. x
p
= a
10.4. C ekirdek 165
denkleminin grupta c oz um u oldugunu gosterece giz. H = a sonlu grubundan yine ken-
disine giden x x
p
fonksiyonuna bakalm. H abel grubu oldugundan bu bir homomor-
dir. Grupta derecesi p olan bir eleman olmadgndan bu fonksiyon birebirdir (bkz. Sonu c
4.7). H sonlu oldugundan bu fonksiyon ayrca ortendir. Demek ki bir x i cin x
p
= a olur.
Teorem 10.12. Derecesi p olan eleman bulunmayan burulmal gruplar p-bol unebilir
gruplardr.
10.115. Bu ornekte asagdaki teoremi kantlayaca gz.
Teorem 10.13. Sonlu bir grubun eleman says p asalna bol unm uyorsa grup p-bol une-
bilirdir.
Kant: G grup, g G olsun. Lagrange Teoremine (Sonu c 8.5) gore H = g abel
grubunun eleman says pye bol unmez ve Sonu c 8.6ya gore H grubunun derecesi p
olan bir eleman yoktur. Demek ki Hden Hye giden x x
p
kuralyla tanmlanms
homomornin cekirde gi 1dir, dolaysyla bu homomor birebirdir (Sonu c 4.7). Ama H
sonlu oldugundan bundan homomornin orten oldugu ckar. Demek ki bir x H G
icin x
p
= g olur.
10.116. G bir grup, H G, g G\ H, p bir asal olsun. g
p
H, |H| < ve |H|nin pye asal
oldugu varsaymlarn yapalm. gH otelemesinde derecesi p olan bir eleman bulacagz.
Elbette g
p
C
H
(g), hatta g
p
Z(C
H
(g)). (Bundan emin olun.) C
H
(g) sonlu bir grup
oldugundan ve eleman says pye bol unmediginden, p-b ol unebilir bir altgruptur (Teorem
10.13). Demek ki bir c C
H
(g) H i cin c
p
= g
p
olur. Ama cg = gc oldu gundan
(gc
1
)
p
= 1 olur. g / H oldu gundan gc
1
= 1 ve bundan de deg gc
1
= p ckar.
10.117. Cauchy Teoremi. Eleman says p asalna bol unen sonlu bir grubun derecesi p olan bir
eleman oldugunu daha once (ornek olarak) Teorem 4.11da kantlamstk. Bu paragrafta
ayn teoremin daha uzun ve daha standart bir kantn verece giz. Okurun bu kant t um
ayrntlaryla anlamas onemlidir; boylece bu ana kadar edindigi teorik bircok bilginin
uygulamasn gorecektir.
Teorem 10.14 (Cauchy Teoremi). Eleman says p asalna bol unen sonlu bir grubun
derecesi p olan bir eleman vardr.
Kant: Grubuza G diyelim. |G| = n olsun. Teoremi n uzerine t umevarmla kantlayaca-
gz. Dolaysyla eger Gnin bir ozaltgrubunun eleman says pye bol un uyorsa, o zaman
t umevarmla bu ozaltgrubun derecesi p olan bir eleman olduguna h ukmederiz ve bu
durumda kant biter. Dolaysyla bundan boyle Gnin ozaltgruplarnn eleman saysnn
pye bol unmedi gini varsayabiliriz.
g G olsun. gnin Gdeki merkezleyicisi olarak tanmlanan
C
G
(g) = {c G : cg = gc}
altgrubunu anmsatrz.
G/C
G
(g) = {C
G
(g)x : x G}
sol otelemeler k umesiyle g
G
esleniklik snf arasnda
f(C
G
(H)x) = g
x
kuralyla verilmis bir esleme vardr. (Kant: Eger C
G
(g)x = C
G
(g)y ise xy
1
C
G
(g)
oldugundan, g
xy
1
= g ve dolaysyla g
x
= g
y
olur, dolaysyla f fonksiyonu iyi tanm-
ldr. Bu admlarn geriye don us u oldugundan f ayrca birebirdir; ortenlik bariz. Bkz.

Ornek 8.33.) Demek ki

|g
G
| = |G/C
G
(g)| = |G|/|C
G
(g)|
olur. Eger g / Z(G) ise C
G
(g) < G olur, ve p asal C
G
(g)nin eleman saysn bolmedi-
ginden, p asal g
G
esleniklik snfnn eleman saysn boler.
166 10. Homomorler

Ote yandan g
G
esleniklik snar ya birbirine esittir ya da ayrktr. (Kant: Eger g
x
= h
y
ise her z icin g
z
= (h
yx
1
)
z
= h
yx
1
z
h
G
olur. Ters icindelik de benzer sekilde
kantlanr. Bkz. Alstrma 1.26.) Sadece 1 elaman olan g
G
esleniklik snar Z(G)nin
elemanlarnn esleniklik snardr; 1den fazla eleman olanlarn eleman says da pye
b ol un ur. Boylece
G = Z(G)

Z(G)de olmayan baz gler icin

g
G
olur. p en soldaki ve en sagdaki k umelerin eleman saysn bold u g unden, buradan pnin
|Z(G)| saysn da bold u g u ckar. Dolaysyla Z(G), Gnin bir ozaltgrubu olamaz, yani
Z(G) = G olmal. Demek ki G bir abel grubu olmak zorundadr.
1 < A < G olsun. Ann eleman says pye bol unmedi ginden G/A grubunun eleman
says pye bol un ur. T umevarmla G/A grubunun derecesi p olan bir eleman oldugunu
buluruz. Bu elemana g diyelim. Demek ki g A ama g
p
A.

Ote yandan Teorem 10.13e
g ore Ann elemanlar p-b ol unebilir. Boylece bir a A icin g
p
= a
p
olur ve buradan da
(ga
1
)
p
= 1 ckar c unk u G artk bir abel grubu. Demek ki deg(ga
1
) = 1, p. Ama derece
1 olsayd, g = a A olurdu, celiski.
10.118. H G olsun. X = G/H = {xH : x G} olsun (sol otelemeler k umesi). Eger g G
ise,

g
(xH) = gxH
kural bize bir
g
: X X fonksiyonu verir. Bu fonksiyonun birebir ve orten oldugunu
kantlamak zor degildir. Demek ki
g
SymX. Boylece
(g) =
g
kuralyla tanmlanms : G SymX fonksiyonunu elde ettik. Bu fonksiyon aslnda
bir homomordir c unk u her g
1
, g
2
G ve xH X icin,
(g
1
g
2
)(xH) = (g
1
g
2
)xH = g
1
(g
2
(xH)) = ((g
1
) (g
2
))(xH),
dolaysyla
(g
1
g
2
) = (g
1
) (g
2
)
olur. Simdi nin cekirde gini bulalm:
Ker = {g G :
g
= Id
X
} = {g G : her x G i cin gxH = xH}
= {g G : her x G i cin gxH = xH}
= {g G : her x G i cin x
1
gx H}
= {g G : her x G i cin g xHx
1
}
=

H
x
.

Ornek 9.12de Core

G
H =

H
x
tanmn yapmstk (Hnin Gdeki gobegi, Hnin en
b uy uk G-normal altgrubu). Demek ki, G/ Core
G
H grubundan SymG/H grubuna giden
birebir bir homomorzma var. Buradan da su teorem ckar:
Teorem 10.15. Eger [G : H] = n ise [G : Core
G
H] says n! saysn boler.
10.119. Yukardaki teoremin (

Ornek 9.5y genellestiren) sasrtc bir uygulamas vardr:

Sonu c 10.16. Eger p asal bir grubun eleman saysn bolen en k uc uk asalsa, o zaman
grubun endisi p olan her altgrubu normaldir.
Kant: Gruba G, altgruba H diyelim. [G : H] = p olsun. Bir onceki teoreme gore [G :
Core
G
H] says p! saysn boler. Ama [G : Core
G
H] says |G|yi de boler.

Onermenin
hipotezine gore [G : Core
G
H] = 1 ya da p olmak zorundadr. Core
G
H H G
oldu gundan Core
G
H = H (bkz.

Ornek 8.20) ve H G olur.
10.5. Z, Yeniden 167
10.120. Asal sayda eleman olan bir grubun dong usel, dolaysyla bir abel grubu oldugunu
biliyoruz (Teorem 10.3). Derecesi bir asaln karesi olan gruplar da abel gruplardr:
Sonu c 10.17. p bir asal olsun. Eger |G| = p
2
ise G bir abel grubudur.
Birinci Kant: Eger Z(G) = p
2
ise Z(G) = G ve G abel olamak zorunda.
Eger |Z(G)| = p ise, |G/Z(G)| = p olur. Dolaysyla Teorem 10.3e gore G/Z(G)
dong useldir ve

Ornek 9.65e gore G bir abel grubu olur.
Simdi Z(G) = 1 olsun. 1 = a G olsun. Eger A = a = G ise, G bir abel grubudur,
celiski. Demek ki Ann eleman says pdir, dolaysyla endisi p
2
/p = p olur. Sonu c
10.16e gore AG olur. Bir b G\ A alalm. Aynen A ile oldugu gibi B = b G olur
ve p tane eleman vardr. A = B olamayaca gndan, A B = 1 olur (bkz.

Ornek 8.15).
B ut un bunlardan G = A, B = AB ckar (

Ornek 9.8). Ama daha da onemlisi,

Ornek
9.9dan x A ve y B i cin xy = yx ckar, yani G = AB bir abel grubudur (Teorem
10.4).

Ikinci Kant: Teorem 8.9a gore Z(G) = 1 olur. Dolaysyla G/Z(G) grubunun 1 ya da
p eleman vardr. Dolaysyla Teorem 10.3e gore G/Z(G) dong useldir ve

Ornek 9.65e
gore G bir abel grubu olur.
10.121. p
2
elemanl bir grup ya Z/pZZ/pZ grubuna ya da Z/p
2
Z grubuna izomorftur. Bunun
artk kolay olan kantn okura brakyoruz.
10.122. A G bir altk ume ve X = {A
x
: x G} olsun. Eger g G ise ve B X ise
g(B) = B
g
tanmn yapalm. g SymX oldugunu kantlayn. g fonksiyonunun
Gden SymXe giden bir homomor oldugunu kantlayn. Eger |X| = n ise, bundan
Gnin,
[G : N]|n!,
N G,
N {x G : A
x
= A} G
ozelliklerini saglayan bir N altgrubunun varl gn kantlayn. Eger A G ise, |X| =
|G/N
G
(A)| esitli gi yararl olabilir.
Alstrmalar
10.123. G = Z/2Z Z/4Z Z/8Z ve H = Z/2Z Z/4Z olsun.
: G H
fonksiyonu s oyle tanmlansn:
(x, y, z) = (x +y,

z y).
Burada x, y, z Z ve x Z/2Z, y Z/4Z, z Z/8Z.
a. fonksiyonunun iyi tanml oldugunu gosterin.
b. fonksiyonunun bir homomor oldugunu gosterin.
c. fonksiyonunun orten oldugunu gosterin.
d. (1,

1,

1) Ker oldu gunu gosterin.

e. K = (1,

1,

1) G olsun.
f. |K| = 8 oldugunu gosterin.
g. G/K H oldugunu gosterin.
10.5 Z, Yeniden
Bu yaptklarmzn onemli bir uygulamasn gorelim. n, m > 0 iki tamsay
olsun. Eger x Z ise, x Z/nZ ve x Z/mZ tahmin edilen mod uler saylar
168 10. Homomorler
simgelesin. (x) = (x, x) form ul uyle tanmlanms : Z Z/nZ Z/mZ
homomorsini ele alalm (bkz.

Ornek 10.16). Bu homomorzmann cekirdegini
bulalm: Eger e = ekok(n, m) ise,
Ker = {x Z : (x) = 0} = {x Z : x = 0 ve x =

0}
= {x Z : x nZ mZ} = nZ mZ = eZ
olur. Boylece, eger x Z icin x Z/eZ malum eleman simgeliyorsa,
( x) = (x, x)
kural bize birebir bir
Z/eZ Z/nZ Z/mZ
homomorsini verir.
Bunun ozel durumu olarak (n, m) = 1 alalm. O zaman e = nm olur. Bu
ornekten
( x) = (x, x)
kuralyla tanmlanms
Z/nmZ Z/nZ Z/mZ
birebir bir grup homomorsini elde ederiz. Eleman saylar ayn (= nm) oldu-
gundan homomor ayn zamanda ortendir, yani bir izomordir. Elde ettigimiz
teoremi yazalm.
Teorem 10.18. n ve m birbirine asal iki dogal say olsun. O zaman
Z/nmZ Z/nZ Z/mZ
olur. Ayrca,
( x) = (x, x)
form ul uyle (dogal olarak) tanmlanms Z/nmZ Z/nZZ/mZ fonksiyonu
bir izomomordir.
Sonuc 10.19. Birbirine asal sayda eleman olan iki dong usel grubun kartez-
yen carpm da dong useldir.
Sonuc 10.20. n > 1 dogal saysn asallarna ayralm: n = p
k
1
1
p
k
r
r
. Bu
durumda
Z/nZ Z/p
k
1
1
Z . . . Z/p
k
r
r
Z
olur.
10.5. Z, Yeniden 169
Sonuc 10.21 (C in Kalan Teoremi). Eger n
1
, . . . , n
r
birbirine ikiser ikiser asal
dogal saylarsa ve a
1
, . . . , a
r
tamsaylarsa,
(x a
i
mod n
i
)
i=1,...,r
denklem sisteminin bir coz um u vardr ve iki c oz um un fark n
1
n
r
saysna
bol un ur.
Kant: n = n
1
n
r
olsun.
Z/nZ Z/n
1
Z Z/n
r
Z
izomorsini biliyoruz. a Z/nZ eleman, bu izomorzma altnda sag taraf-
taki (a
1
, . . . , a
r
) elemanna tekab ul etsin. x = a sistemin bir coz um ud ur.

Iki
coz um un fark elbette nye bol unecektir.
Teorem 4.10u bir kez daha kantlayabiliriz:
Sonuc 10.22. Bir grupta her burulmal eleman, asal p saylar icin birbirle-
riyle degisen p-elemanlarn carpmdr.
Kant: G bir grup ve g G derecesi n olan bir eleman olsun. Teoremi g
altgrubunda kantlamak yeterli. Ama g Z/nZ oldugundan teoremi Z/nZ
grubunda kantlamak yeterli. Bu da Sonuc 10.20 tarafndan verilmistir.
Notlar ve

Ornekler
10.124. G bir grup olsun. g, x G i cin Inn
g
(x) = gxg
1
tanmnn bize ic otomor denen
bir Inn
g
: G G otomorsi verdi gini gord uk (bkz sayfa 152). Ayrca Inn(g) = Inn
g
kuralyla tanmlanan Inn : G Aut G fonksiyonunun bir grup homomorsi oldugunu
da biliyoruz. Inn homorsinin cekirde gini bulalm:
Ker Inn = {g G : Inn
g
= Id
G
}
= {g G : her x G i cin Inn
g
(x) = x}
= {g G : her x G i cin gxg
1
= x} = Z(G).
Demek ki
G/Z(G) Inn(G).
10.125.

Ornek 10.74de ayn (sonlu) sayda eleman olan t um dong usel gruplarn izomork
oldugu soylenmis ve okurdan bunu kantlamas istenmisti. Bu kant aslnda su sekilde
yaplmal: n elemanl dong usel gruba G diyelim. O zaman grup, bir x G icin, G =
{1, x, x
2
, . . . , x
n1
} bi cimindedir. Her r, s Z i cin x
r
x
s
= x
r+s
oldu gundan, (r) = x
r
fonksiyonu Z grubundan bu guruba giden orten bir homomordir. Bu homomornin
cekirde gini bulalm:
Ker = {r Z : (r) = 1} = {r Z : x
r
= 1} = {r Z : n|r} = nZ.
Dolaysyla G Z/nZ olur.
170 10. Homomorler
C arpma. Simdi biraz da carpmayla ilgilenelim. Z/nZ k umesi uzerinde bir
toplama islemi tanmladk. Toplamay x+y = x +y esitligiyle tanmladk. Bu
toplama tanm gecerli c unk u gord ug um uz ve kantlamas kolay oldugu uzere
x = x
1
ve y = y
1
ise x +y = x
1
+y
1
olur. Benzer tanm carpma icin de
yapabiliriz, c unk u x = x
1
ve y = y
1
ise xy = x
1
y
1
olur; nitekim eger n says
x x
1
ve y y
1
saysn bol uyorsa, o zaman
xy x
1
y
1
= x(y y
1
) + (x x
1
)y
1
esitliginden dolay n says xy x
1
y
1
saysn da boler. Demek ki artk Z/nZ
k umesinde toplama dsnda bir de
xy = xy
esitligiyle tanmlanms carpma islemimiz var. Aslnda carpma islemi toplama
isleminden cok cok farkl degil, nasl, dogal saylarda xy, xi kendisiyle y defa
toplamak ya da yyi kendisiyle x defa toplamak anlamna geliyorsa, Z/nZ
k umesinde de
xy = x y = y x
esitligi gecerlidir. Buradan, Zden Z/nZye giden
x x
form ul uyle tanmlanms dogal fonksiyonun sadece toplamaya degil, carpmaya
da dagldg anlaslr.
C arpmann bir de etkisiz eleman vardr: 1. Nitekim her x Z icin x1 =
x1 = x olur.
Simdi su tanm yapalm:
(Z/nZ)

= { Z/nZ : bir Z/nZ icin = 1}.

Bu k umenin elemanlarna tersinir elemanlar denir. Tersinir elemanlar k u-
mesi (Z/nZ)

bir gruptur. Nitekim ,

1
elemanlar tersinirse, o zaman
1
eleman da tersinirdir c unk u eger = 1 ve
1

1
= 1 ise ()(
1
a
1
) = 1 olur;
ayrca 1 tersinirdir (tersi gene kendisidir) ve (Z/nZ)

k umesinin her elemannn

(k umenin tanm geregi) bir tersi vardr ve tersi gene (Z/nZ)

k umesindedir
(c unk u nn tersi ise, nn tersi elbette dr).
Notlar ve

Ornekler
10.126. (Z/2Z)

= {1}.
10.127. (Z/3Z)

= {1, 2}.
10.128. (Z/4Z)

= {1, 3}.
10.129. (Z/5Z)

= {1, 2, 3, 4}.
10.130. (Z/6Z)

= {1, 5}.
10.5. Z, Yeniden 171
10.131. (Z/8Z)

= {1, 3, 5, 7}.
10.132. (Z/9Z)

= {1, 2, 4, 5, 7, 8}.
10.133. Bu ornekte asagdaki teoremi kantlayaca gz:
Teorem 10.23. Qn un sonlu sayda eleman tarafndan uretilen altgruplar ya 0dr ya
da Zye izomorftur.
Kant:

Urete clerden en az biri 0 olmasn. Atgrubun Zye izomorf oldugunu gosterme-
liyiz. Elemanlara q
1
, . . . , q
n
diyelim. a
i
, b
i
Z olmak uzere
q
i
=
a
i
b
i
yazalm.
b = ekok(b
1
, . . . b
n
)
olsun. c
i
= b/b
i
Z ise,
q
i
=
a
i
b
i
=
c
i
a
i
b
olur. Dolaysyla
b
1
= . . . = b
n
= b
varsaymn yapabiliriz. O zaman
q
1
, . . . , q
n
=

a
1
b
, . . . ,
a
n
b

=
1
b
a
1
, . . . , a
n

olur. a
1
, . . . , a
n
Z oldugundan, bir a Z icin aZ grubuna esittir. Demek ki grup a/b
tarafndan uretilmistir.
(Z/nZ)

grubunun elemanlarn bulmak zor degildir:

Teorem 10.24. (Z/nZ)

= {x Z/nZ : ebob(x, n) = 1} olur.

Kant: Eger ebob(x, n) = 1 ise, Teorem 2.5e gore nu + xv = 1 esitligini
saglayan u ve v tamsaylar vardr. Bu esitligi Z/nZ grubuna indirgersek,
1 = nu +xv = nu +xv = xv = xv
olur; dolaysyla x tersinirdir.
Simdi x elemannn tersinir oldugunu varsayalm. Demek ki bir y icin xy =
1 olur, yani xy 1 nZ olur. Demek ki bir z Z icin xy 1 = nz, yani
xy +n(z) = 1. Gene Teorem 2.5e gore n ve x saylar aralarnda asaldr.
Notlar ve

Ornekler
10.134. p bir asal olsun. k Z i cin (k) = 1 +kp (Z/p
2
Z)

olsun.
(k)f() = (1 +kp)(1 +p) = 1 + (k +)p = (k +)
oldugundan, : Z (Z/p
2
Z)

grubuna giden bir homomordir (toplamay carpmaya

don ust ur ur). C ekirdegi hesaplayalm:
Ker = {k Z : p|k} = pZ.

Imgesi de kolay:
(Z) = 1 +pZ/p
2
Z (Z/p
2
Z)

.
Demek ki
Z/pZ 1 +pZ/p
2
Z
olur.
172 10. Homomorler
10.135. p bir asal ve n bir dogal say olsun. Her k = 1, . . . , n 1, n icin
U
k
= 1 +p
k
Z/p
n
Z
olsun. U
k
k umesi carpma altnda kapal oldugundan U
k
(Z/p
n
Z)

olur (bkz Teorem

5.1). U
k
altgrubunun p
nk
tane eleman vardr ve
1 = U
n
< U
n1
< . . . < U
k+1
< U
k
< . . . < U
1
= 1 +pZ/p
n
Z
olur. Dolaysyla
U
k
/U
k+1
Z/pZ
ve her x U
1
icin x
p
n1
= 1 olur. Ayrca,
U
k
\ U
k+1
= 1 +p
k
(Z/p
k
Z)

esitli gini gostermek zor degil. Buradan kolaylkla su kantlanr: Eger p > 2 ve 1 +p
k
x
U
k
\ U
k+1
ise (1 +p
k
x)
p
U
k+1
\ U
k+2
olur. Demek ki deg 1 +p = p
n1
ve dolaysyla
U
1
= 1 +p Z/p
n1
Z
ve her k icin
U
k
= (1 +p)
k
Z/p
nk
Z
olur.
p = 2 icin U
k
gruplarnn yaps biraz daha farkldr. Bu yapy kesfetmeyi okura alstrma
olarak brakyoruz.
Alstrmalar
10.136. Q grubunun 1/3 ve 2/7 tarafndan uretilen altgrubunu bulun.
10.137. Q grubunun 2/5, 4/7 ve 6/13 elemanlar tarafndan uretilen altgrubunu bulun.
10.138. Z/6Zde x
2
+x polinomunun ka c kok u vardr?
10.139. Z/8Zde x
2
1 polinomunun ka c kok u vardr?
10.140. E ger p > 2 asalsa Z/pZde x
2
1 polinomunun iki kok u oldugunu kantlayn.
10.141. n = 2, . . . , 16 icin (Z/nZ)

gruplarndan dong usel olanlarn bulun ve her biri icin

grubu ureten bir eleman bulun. (Bu sonuncu soru ancak elemanlar teker teker deneyerek
yaplabilir.)
10.142. (Z/8Z)

grubunun dong usel olmadgn ama Z/2ZZ/2Z grubuna izomork oldugunu

kantlayn.
10.143. (Z/16Z)

ve (Z/24Z)

gruplar nasl gruplardr?

10.144. ebob(n, m) = 1 ise,
(Z/nmZ)

(Z/nZ)

(Z/mZ)

oldu gunu kantlamaya calsn. Bu asamada bu alstrma kolay olmayabilir ama bir ipucu
verelim: Z/nZ Z/mZ k umesi uzerinde dogal bir carpma islemi tanmlayp Teorem
10.18yi kullann. Halkalar kuram asamasna geldigimizde bu konuyu dikkatlice isleye-
ce giz.
11. Bol um Grubu

Uzerine
Daha Fazla
Bu bol umde soyut cebirin en onemli konusuyla tansacagz.
11.1 Bol um Gruplarnn Altgruplar
G bir grup ve H G olsun. G/H grubu G ve H tarafndan belirleniyor,
dolaysyla G/H grubunun t um ozellikleri aslnda G ve H gruplarn ozellik-
leridir. Bu bol umde amacmz G/H grubunun altgruplarn G ve H cinsinden
belirlemek.
G/H yerine G yazalm. Eger g G ise, G grubunun gH eleman yerine
alslageldigi uzere g yazacagz. : G G de dogal izd us um homomorzmas
olsun:
(g) = g.
G bir altgrup olsun. O zaman
1
() G olur c unk u bir altgrubun bir
homomor altnda onimgesi de bir altgruptur. Ayrca H =
1
(1)
1
()
olur. Demek ki

1
()
kural G grubunun altgruplar k umesinden Gnin (Hyi iceren) altgruplar
k umesine giden bir fonksiyon tanmlar. Bu fonksiyonu da
1
olarak goste-
relim.
174 11. B ol um Grubu

Uzerine Daha Fazla
Simdi Gnin herhangi bir A altgrubunun -imgesini, yani G grubundaki
izd us um un u alalm: (A). Elbette (A) G olur. Bu sefer A (A) ku-
ral Gnin altgruplar k umesinden G grubunun altgruplar k umesine giden bir
fonksiyon tanmlar. Bu fonksiyonu da olarak gosterelim.
Boylece Gnin altgruplar k umesiyle, G/Hnin altgruplar k umesi arasnda
biri soldan saga, digeri sagdan sola giden iki fonksiyon elde ettik: ve
1
.
Bakalm bunlar ne kadar birbirinin tersi. Elbette G grubunun her altgrubu
icin
(
1
()) =
olur, yani
1
= Id olur. Demek ki orten ve
1
birebir. Ama
1
=
Id esitligi dogru olmayabilir, c unk u mesela birebir olmayabilir, ne de olsa
Hnin her altgrubunun izd us um u (mesela 1 ve H altgruplarnn izd us um u) G
grubunun {1} altgrubudur ve Hnin bircok altgrubu olabilir; demek ki H = 1
olmadkca birebir olamaz ve
1
fonksiyonunun tersi olmas beklenemez.
Ayrca
1
fonksiyonu orten olmayabilir, c unk u G ise o zaman
1
()
H olur, ama Gnin her altgrubu Hyi icermek zorunda degildir, mesela 1 altg-
rubu genellikle Hyi icermez, demek ki H = 1 ise
1
orten olamaz. Madem

1
fonksiyonu orten degil, bu fonksiyonun imgesini bulalm ve yi bu im-
geye kstlayalm, belki bu kstlamayla
1
= Id esitligi dogru olur.
1
(G)
fonksiyonunun imgesini bulmak icin, orten oldugundan, A G icin Gnin

1
((A)) altgrubunu bulmak yeterli.
Sav: Eger A G ise
1
((A)) = HA olur.
11.1. B ol um Gruplarnn Altgruplar 175
Kant: x
1
((A)) olsun. O zaman (x) (A) olur. Demek ki bir a A
icin (x) = (a), yani x = a, yani a
1
x H olur. Demek ki x Ha HA.
Ters istikameti kantlamak daha da kolay (HA) = (H)(A) = 1 (A) =
(A) oldugundan, HA
1
((A)) olur.
Bu arada A G oldugunda, HA G oldugunu da anmsayalm (Alstrma
9.18).
Yukardaki savdan, eger H A G ise,
1
((A)) = HA = A ckar. Yani
eger fonksiyonunu Hyi iceren altgruplar k umesine kstlarsak,
1
= Id
olur. Bu onemli sonucu teorem olarak yazalm.
Teorem 11.1. H G olsun.
: Gnin Hyi iceren altgruplar k umesi G/Hnin altgruplar k umesi
ve

1
: G/Hnin altgruplar k umesi Gnin Hyi iceren altgruplar k umesi
fonksiyonlar birbirinin tersidir. Yani G/Hnin her altgrubu, Gnin Hyi ice-
ren bir ve bir tek altgrubunun -imgesidir. Ayrca eger A G ise,

1
((A)) = HA
olur. Ayrca yukardaki ve
1
fonksiyonlar, Gnin Hyi iceren normal
altgruplar ve G/Hnin normal altgruplar arasnda bir esleme verir.
Kant: Sadece son ksm kantlamamz lazm. Son ksm da Alstrma 10.28
ve 10.29dan ckar.
Notlar ve

Ornekler
11.1. A G ve A B G olsun. G = G/A ve B = B/A tanmlarn yapalm. O zaman
N
G
(B)/A = N
G
(B) olur.
Kant: N
G
(B)/A N
G
(B) icindeli ginin dogru oldugu bariz. Diger icindeli gi kant-
layalm. g N
G
(B) olsun. O zaman B
g
A/A = B
g
= B = B/A olur. (

Ilk esitlikten
emin olun.) Demek ki Teorem 11.1e gore B
g
A = B ama A = A
g
B
g
ve dolaysyla
B
g
A = B
g
. Buradan B
g
= B
g
A = B ve g N
G
(B) ckar.
11.2. G sonlu bir p-grup olsun.
1 = A
0
< A
1
< . . . < A
n
ve A
i+1
/A
i
Z/pZ ozelliklerini saglayan G-normal altgruplar oldugunu kantlayn.
(

Ipucu: Teorem 8.9 ve t umevarm.)

11.3. G sonlu bir p-grubu ve H G olsun.
H = A
0
A
1
. . . A
n
ve A
i+1
/A
i
Z/pZ ozelliklerini saglayan altgruplar oldugunu kantlayn.
176 11. B ol um Grubu

Uzerine Daha Fazla
11.4. Teorem 11.1i kullanarak, n bir dogal say olmak uzere, Z/nZ grubunun altgruplarn bu-
lalm. Teoremde G = Z, H = nZ alrsak, bunlar, nZ A Z icin, A/nZ bicimindedir.
Tabii A, bir m > 0 icin mZ bi ciminde olmaldr; ayrca nZ A = mZ olmas ge-
rekti ginden, m says nyi bolmelidir. Demek ki, Z/nZ grubunun altgruplar, nyi bolen
bir m says icin mZ/nZ bi cimindedir
1
. Ama mZ, m tarafndan uretildi ginden, mZ/nZ
grubu da mnin imgesi tarafndan uretilir, yani dong useldir (

Ornek 9.56). T um dong usel

gruplar bir n dogal says icin Z/nZye izomorf olduklarndan (Teorem 10.2), bundan,
daha once Teorem 7.2 olarak kantladgmz su teorem ckar:
Teorem 11.2. Dong usel bir grubun altgruplar da dong useldir.
11.5. m dogal says n dogal saysn bols un ve d = n/m olsun. Bir onceki orne ge gore
mZ/nZ Z/nZ olur. mZ/nZ grubunun yapsn bulalm. m tarafndan uretildi ginden
mZ/nZ grubu dong useldir. Elemanlar da belli:
0, m, 2m, . . . , (d 1)m;
ya da
0, m, 2m, . . . , (d 1)m.
Bu elemanlarn herbiri digerinden farkl oldugundan tam tamna d tane eleman bulmus
olduk. Demek ki mZ/nZ grubu dong usel ve d tane eleman var. Dolaysyla Z/dZ gru-
buna izomork olmaldr (Teorem 10.2).
Teorem 11.3. Eger m|n ise mZ/nZ Z/(n/m)Z olur.
Bu teoremin daha ust d uzey ve daha sk bir kantn verelim.
Kant: n = md olsun. Su dogal homomorleri takip edelim:
Z mZ mZ/nZ.
Bu homomorye diyelim. Tanm geregi (x) = mx. Elbette ortendir. C ekirdegini
hesaplayalm:
Ker = {x Z : (x) = 0} = {x Z : mx = 0}
= {x Z : n|mx} = {x Z : d|x} = dZ.
Demek ki, Teorem 10.9a gore, Z/dZ mZ/nZ olur.
11.6. Bir sonraki dogal soru su: Eger m says nyi bolm uyorsa, m Z/nZ grubunun yaps
nedir? Teorem 11.2ye gore bu grubun dong usel oldugunu biliyoruz. Ayrca Lagrange
teoremine gore (Teorem 8.5), grubun eleman says nyi boler. Demek ki bir d|n i cin,
m Z/nZ Z/dZ. Amacmz dyi n ve m cinsinden bulmak.
d = ebob(n, m) alabilecegimizi gorelim. m = dm
1
ve n = dn
1
olarak yazalm. (m
1
, n) =
1 oldugundan, Teorem 10.24e gore m
1
eleman Z/nZde tersinir olur. Demek ki
m
1
Z/nZ = m
1
Z/nZ = Z/nZ
olur. Ayrca d, nyi bold u g unden, bir onceki teoreme gore,
m Z/nZ = dm
1
Z/nZ = d Z/nZ = dZ/nZ Z/n
1
Z
olur. Su teoremi kantladk:
1
Dikkat: m Z/nZ ile mZ/nZ arasnda (tanm itibariyle) bir ayrm gozetilmelidir. Birinci
grup m Z/nZ = {mx : x Z/nZ} anlamna gelir ama ikinci grup mZ/nZ = (mZ)/(nZ) =
{y : y mZ} = {mx : x Z} anlamna gelir. Neyse ki mx = mx oldugundan k umeler
birbirine esittir.

Ote yandan eger m, nyi bolmezse mZ/nZ yazlm pek hos karslanmaz,
c unk u grup teoride G/H yazld gnda Hnin Gnin altgrubu oldugu varsaym yaplr. Mesela
n = 4, m = 3 ise 3 Z/4Z = (1) Z/4Z = Z/4Z olur. Ama 4Z 3Z oldugundan 3Z/4Z
yazlmaz.
11.1. B ol um Gruplarnn Altgruplar 177
Teorem 11.4. d = ebob(n, m) olsun. O zaman
m Z/nZ Z/(n/d)Z
olur.
Bu teoremin de daha sk bir kantn verelim.
Kant: n = dn
1
ve m = dm
1
olsun. Asa gdaki homomorleri takip edelim:
Z Z/nZ m Z/nZ.
Bu homomorlerin bileskesine diyelim. orten bir homomordir. C ekirdegini hesap-
layalm:
Ker = {x Z : (x) = 0} = {x Z : mx = 0} = {x Z : mx = 0}
= {x Z : n|mx} = {x Z : n
1
|m
1
x} = {x Z : n
1
|x} = n
1
Z.
Demek ki, Teorem 10.9e gore, Z/n
1
Z m Z/nZ olur.
11.7. m|n olsun. Demek ki mZ/nZ Z/nZ. Dolaysyla (Z/nZ)/(mZ/nZ) bol um grubu
vardr. Bu grubun grup yapsn bulalm. Z/nZ d ong usel oldugundan (Z/nZ)/(mZ/nZ)
grubu da dong useldir (bkz.

Ornek 9.56). Ayrca Teorem 11.3e gore
|(Z/nZ)/(mZ/nZ)| = |Z/nZ|/|mZ/nZ| = n/(n/m) = m
olur. Demek ki
(Z/nZ)/(mZ/nZ) Z/mZ
olmaldr.
Su teoremi kantladk:
Teorem 11.5. m|n ise
(Z/nZ)/(mZ/nZ) Z/mZ
olur.
Bu teoremin de daha sk bir kantn verelim.
Kant: Asa gdaki homomorleri takip edelim:
Z Z/nZ (Z/nZ)/(mZ/nZ).
Bileskeye diyelim. Bileskesini aldgmz homomorler orten oldugundan de ortendir.
nin cekirde gini hesaplayaca gz. Ama once notasyonumuzu sabitleyelim. x Z i cin x
Z/nZ g osterimi, xin Z/nZ grubu uzerine tahmin edilen dogal izd us um un u simgeleyecek.
Ayrca, x Z/nZ icin,

x (Z/nZ)/(mZ/nZ) gosterimi, x elemannn (Z/nZ)/(mZ/nZ)
grubu uzerine tahmin edilen dogal izd us um un u simgeleyecek. Demek ki her x Z i cin
(x) =

x.
mZ Ker icindeli gi bariz c unk u her x Z i cin
(mx) =

mx =

mx =

0
olur. Diger icindeligi kantlayalm:
Ker = {x Z :

x =

0} = {x Z : x mZ/nZ}
= {x Z : bir y Z icin x = my}
= {x Z : bir y Z icin n|(x my)}
{x Z : m|x} = mZ.
Demek ki Ker = mZ ve Teorem 10.9a gore, Z/mZ (Z/nZ)/(mZ/nZ) olur.
Birazdan bu teoremdeki anakri som ur up cok daha genel bir teorem kantlayaca gz.
(Bkz. Teorem 11.6.)
178 11. B ol um Grubu

Uzerine Daha Fazla
11.2 Bol um Gruplarnn Bol um Gruplar
G bir grup ve H G olsun. G/Hnin bir normal altgrubunu alalm. Teorem
11.1e gore bu normal altgrup, bir H K G icin K/H bicimindedir. Do-
laysyla G/H grubunu K/H grubuna bol up, (G/H)/(K/H) grubunu bulabi-
liriz. Okurun icinden gereken sadelestirmeyi yapp (!)
(G/H)/(K/H) G/K
yazmak geciyorsa, okur kendini icg ud ulerine braksn yanlmayacaktr:
Teorem 11.6. H G olsun. H K G olsun. Bu durumda K/H G/H
oldugunu biliyoruz.
(G/H)/(K/H) G/K
olur ve bu iki grup arasnda x G/K elemannn

x (G/H)/(K/H) ele-
manna got uren dogal bir izomor vardr.
Kant:

Once notasyon konusunda anlasalm: Eger x G ise x G/K ele-
man xin G/K grubundaki dogal izd us um un u, x G/K eleman xin G/H
grubundaki dogal izd us um un u ve G/H ise, (G/H)/(K/H) ele-
man nn (G/H)/(G/K) grubundaki dogal izd us um un u temsil edecek. Simdi
G G/H (G/H)/(K/H) dogal homomorlerini izleyelim: x G ele-
man once x G/H elemanna gider, ardndan da ikinci homomoryi takip
ederek

x elemanna gider. Bu iki homomornin bileskesine diyelim. Demek
ki
(x) =

x.
Bu homomorlerin bilesimi bir homomordir. Ayrca bileskesi alnan homo-
morler orten oldugundan de ortendir. nin cekirdegini hesaplamak farz
oldu:
Ker = {x G : (x) =

1}
= {x G :

x =

1}
= {x G : x K/H}
= {x G : oyle bir y K var ki x = y olur}
= {x G : oyle bir y K var ki xy
1
H olur}
= {x G : oyle bir y K var ki x Hy olur}
= {x G : x HK}
= {x G : x K} = K
Teorem 10.9a gore, G/K Im = (G/H)/(K/H) olur.
Kantmzn aynen Teorem 11.5in kant gibi olduguna dikkatinizi cekerim.
Notlar ve

Ornekler
11.2. B ol um Gruplarnn B ol um Gruplar 179
11.8. Q/Z elbette R/Znin bir altgrubu. Yukardaki teoreme gore (R/Z)/(Q/Z) R/Q olur.
11.9. Asa gdaki teorem, t umevarma izin verdi ginden, sonlu p-gruplarn analizinde cok onemli
olabilir.
Teorem 11.7. p bir asal ve G sonlu bir p-grubu olsun. O zaman Gnin A
i+1
/A
i
Z/pZ
onermesini saglayan
A
0
= 1 < A
1
< . . . < A
n
= G
normal altgruplar vardr.
Kant: Teorem 8.9a ya da 14.6ya gore Z(G) = 1 olur. Cauchy Teoremine gore Z(G)de
derecesi p olan bir eleman vardr. Bu elemanla uretilmis grup elbette p elemanldr, do-
laysyla Z/pZ grubuna izomorftur, ve merkezde oldugundan G-normaldir. Bu altgruba
A
1
diyelim. |G| uzerine t umevarmla, G/A
1
grubunun istenen ozelli gi saglayan normal
altgruplar vardr. Teorem 11.1e gore bu altgruplar A
1
A
i
G icin, A
i
/A
1
olarak
yazabiliriz. Demek ki, Teorem 11.6ya gore
Z/pZ (A
i+1
/A
1
)/(A
i
/A
1
) A
i+1
/A
i
olur.

Istedi gimiz kantlanmstr.
Sonu c 11.8. p bir asalsa p
n
elemanl bir grubun her i = 0, 1, . . . , n icin p
i
elemanl bir
altgrubu vardr.
11.10. G bir abel grubu olsun. H < G, Gnin maksimal bir (oz)altgrubu olsun. (Maksimal
ozaltgrup olmayabilir ama biz oldugunu varsayyoruz.) Bu, Teorem 11.1den dolay,
G/Hnin sadece iki altgrubu var anlamna gelir. Teorem 10.5ten dolay, bir p asal icin
G/H Z/pZ olur. Dolaysyla Alstrma 5.7 ve

Ornek 9.48e gore, bol un ur bir gru-
bun maksimal ozaltgrubu yoktur.

Ornegin Q grubunun maksimal altgrubu yoktur.

Ote
yandan Q grubunun, 1i (ya da 0dan farkl herhangi bir eleman) icermeyen altgrup-
lar arasnda maksimal olan vardr (ve birka c tane vardr; bir baska deyisle Qnun 1i
icermeyen oyle altgruplar vardr ki bu altgruplardan daha b uy uk her altgrup 1i icerir).
Okur alstrma olarak bu altgrubu bulmaya calsabilir. (Bkz. Teorem F.3.)
11.11. Burada yukardaki soruyu yantlayalm. Q grubunun 1icermeyen en az bir altgrubu
vardr, mesela {0} altgrubu. 2Z bir baskasdr. Q grubunun 1i icermeyen altgruplar
arasnda en b uy uklerinin oldugunu kantlayaca gz. Boyle bir altgrup, 1/2, 1/3 gibi
saylar da iceremez elbet. Soyle bir tanm yapalm:
A =
_
a
b
: a 2Z, b 2Z
_
.
Yani A pay cift paydas tek olan kesirli saylar olsun. Bu k ume toplama ve ckarma
altnda kapaldr ve bosk ume degildir, dolaysyla bir altgruptur. 1i icermedi gi bariz,
hatta hicbir tek tamsayy icermedi gi bariz. Ama A cift tamsaylar icerir Simdi A < B
olsun. Bnin 1i icerdi gini kantlayaca gz. Bden Ada olmayan bir eleman alalm: u/v.
Pay ve payday sadelestirilmis olarak alalm. O zaman u cift say olamaz, c unk u aksi
halde v de cift say olmak zorunda olurdu. u/v elemann kendisiyle v defa toplayarak
u B varsaymn yapabiliriz. u = 2u
1
+ 1 olarak yazalm. 2u
1
2Z A oldu gundan,
1 u 2u
1
B olur ve boylece istedigimiz kantlanms olur.
Okur, yukarda 2 ile yapt gmz rastgele bir p asal icin yapabilir. Ayrca alstrma olarak
Q/A grubunun grup yapsn anlamaya calsabilir. Birka c ipucu: Q bol un ur oldugundan,
Q/A elbette bol un ur bir gruptur. Eger Ay p asal icin tanmlamssak, Q/A grubunun
her eleman bir p-elemandr. Ayrca Q/Ann her ozaltgrubu sonludur ve bir n N icin
Z/p
n
Z grubuna izomorftur. Z
p
olarak gosterilen bu gruba Pr ufer p-grubu ad verilir.
12. Direkt ve Yardirekt
C arpmlar
12.1

Iki Grubun Kartezyen C arpm
Eger G
1
ve G
2
iki grupsa, G
1
G
2
k umesini bir gruba don ust urmeyi biliyoruz.
Bunun icin carpm (olabilecek en dogal bicimde),
(a, b)(c, d) = (ac, bd)
olarak tanmlamak yeterli. Bu altbol umde ters problemi ele alacagz, yani bir
grubun hangi kosullarda G
1
G
2
t ur unden bir gruba izomork oldugunu bu-
lacagz.

Once G = G
1
G
2
grubu uzerine bir iki kelime soyleyelim.
H
1
= G
1
{1} ve H
2
= {1} G
2
tanmlarn yapalm. O zaman
H
1
G
1
, H
2
G
2
onermeleri ve dolaysyla
G = G
1
G
2
H
1
H
2
onermesi dogrudur. Bunlarn kolay kantn okur teyit edebilir. Ayrca, kolayca
kantlanabilecegi uzere,
(1) H
1
G, H
2
G, G = H
1
H
2
, ve H
1
H
2
= 1
olur
1
. Simdi, (1) kosullarn saglayan H
1
ve H
2
altgruplarnn varlgnn, G
grubunun H
1
H
2
grubuna izomorf olmas icin yeterli oldugunu gorecegiz.
1
En sondaki 1, G = G
1
G
2
grubunun tek elemanl altgrubunu simgelemektedir, yani
{(1, 1)} anlamnadr.
182 12. Direkt ve Yardirekt C arpmlar
G bir grup olsun. Diyelim Gnin H
1
ve H
2
altgruplar (1) kosullarn
saglyor. O zaman, H
2
normal bir altgrup oldugundan, h
1
H
1
ve h
2
H
2
icin,
h
1
1
h
1
2
h
1
h
2
= (h
1
1
h
1
2
h
1
)h
2
H
2
H
2
H
2
olur; benzer sekilde
h
1
1
h
1
2
h
1
h
2
= h
1
1
(h
1
2
h
1
h
2
) H
1
H
1
H
1
oldugundan,
h
1
1
h
1
2
h
1
h
2
H
1
H
2
= 1
olur; buradan da once h
1
1
h
1
2
h
1
h
2
= 1, sonra
(2) h
1
h
2
= h
2
h
1
ckar. Simdi
(h
1
, h
2
) = h
1
h
2
kuralyla tanmlanms
: H
1
H
2
G
fonksiyonuna bakalm. H
1
H
2
= G oldugundan bu fonksiyon ortendir. Ayrca
(2)den dolay bir homomordir:
((h
1
, h
2
)(h

1
, h

2
)) = (h
1
h

1
, h
2
h

2
) = h
1
h

1
h
2
h

2
= h
1
h
2
h

1
h

2
= (h
1
, h
2
)(h

1
h

2
).
nin cekirdegini hesaplayalm:
Ker = {(h
1
, h
2
) H
1
H
2
: (h
1
h
2
) = 1}
= {(h
1
, h
2
) H
1
H
2
: h
1
h
2
= 1}
= {(h
1
, h
2
) H
1
H
2
: h
1
= h
1
2
}
= {(h
1
, h
2
) H
1
H
2
: h
1
= h
1
2
H
1
H
2
= 1}
= {(h
1
, h
2
) H
1
H
2
: h
1
= h
1
2
= 1}
= {(1, 1)}.
Demek ki ayrca birebirmis. Boylece H
1
H
2
G izomorsi kantlanms
oldu. Kantladgmz bir teorem olarak yazalm.
Teorem 12.1. G grubunun H
1
ve H
2
altgruplar
(1) H
1
G, H
2
G, G = H
1
H
2
, ve H
1
H
2
= 1
onermelerini saglyorsa,
G H
1
H
2
olur.
12.1.

Iki Grubun Kartezyen C arpm 183
Varsaymlardan G = H
1
H
2
kosulunu atarsak da bir sonuc elde ederiz.
Teorem 12.2. Bir grubun H
1
ve H
2
altgruplar birbirlerini normalize ediyorsa
ve H
1
H
2
= 1 ise, o zaman
H
1
, H
2
= H
1
H
2
H
1
H
2
olur.
Kant: H
1
, H
2
= H
1
H
2
esitligini biliyoruz. Bir onceki teoremde G = H
1
H
2
alalm.
Hemen bir uygulama gorelim.
Sonuc 12.3. G bir abel grubu, n ve m birbirine asal pozitif dogal saylar ve
her g G icin g
nm
= 1 olsun.
G[n] = {g G : g
n
= 1} ve G[m] = {g G : g
m
= 1}
tanmlarn yapalm. O zaman G G[n] G[m] olur.
Kant:

Once, her g G icin g
n
G[m] ve g
m
G[n] oldugunu gorelim. Sonra,
Bezout Teoremine gore nu + mv = 1 esitligini saglayan u, v Z tamsaylar
oldugunu farkedelim. Simdi her g G icin,
g = g
1
= g
nu+mv
= (g
n
)
u
(g
m
)
v
olur. Demek ki G = G[m]G[n]. Teorem 12.1i uygulayabilmek icin son olarak
G[n] G[m] = 1 esitligini kantlamamz lazm. Bu da kolay: Eger g
n
= g
m
= 1
ise,
g = g
1
= g
nu+mv
= (g
n
)
u
(g
m
)
v
= 1
olur.
Sonuc 12.4. G, sonlu eksponentli bir abel grubu olsun. Her p asal icin
G[p

] = {g G : bir i N icin g
p
i
= 1}
tanmn yapalm. O zaman G[p

] G ve sadece nyi bolen p asallar icin

G[p

] = 1 olur. Ve G

p
G[p

] olur.
Kant: exp G = n olsun. Tabii sadece nyi bolen p asallar icin G[p

] = 1
olur; dolaysyla nyi bolen farkl asallara p
1
, . . . , p
k
dersek, onermeyi
G G[p

1
] . . . G[p

k
]
olarak yazabilirdik.
184 12. Direkt ve Yardirekt C arpmlar
Eger n says p
i
ye bol un uyorsa ama p
i+1
e bol unm uyorsa, m = n/p
i
tan-
mn yaparak, Sonuc 12.3ten
G G[p
i
] G[m]
elde ederiz. G[p
i
] = G[p

] oldugundan, sonuc t umevarmla kolaylkla kantla-

nr.
Bu teoremin bir benzeri daha genel olarak burulmal abel gruplar icin
dogrudur, bkz. Sonuc 12.9.
Notlar ve

Ornekler
12.1. Alt 1 = {Id
1
}, Alt 2 = {Id
2
}, Alt 3 = {Id
3
, (1 2 3) (1 3 2)} gruplar basit gruplardr.
Ama Alt 4 basit birgrup degildir; orne gin,
{Id
4
, (1 2)(3 4), (1 3)(2 4), (1 4)(2 3)} Alt 4
olur. Ama Alt 5 ve sonras basittir. Simdi bu teoremi kantlayaca gz.
Sonu c 12.5. n 5 icin Alt n basit bir gruptur.
Kant: H, Alt nnin minimal bir normal altgrubu olsun. H = Alt n varsaymn ya-
palm. Symn rastgele bir makas olsun. H

Alt n olur. Eger H

= H ise, H,
Symn = Alt n, tarafndan normallenir. Bu durumda Teorem 9.4e gore H = Alt n
olur. Bundan boyle her makas icin H

= H varsaymn yapalm. H minimal normal

altgrup oldugundan, H H

= 1 olur. Demek ki H ile H

nn elemanlar birbirleriyle
de gisirler. Dolaysyla
H, H

= H H

olur. Ama bu altgrup hem Alt n tarafndan hem de tarafndan,dolaysyla Symn ta-
rafndan normallenir. Gene Teorem 9.4e gore Alt n = H H

olur. Demek ki |H|

2
=
n!/2 ve dolaysyla |H| bir cift say olmak zorunda. Demek ki Hde derecesi 2 olan bir h
eleman vardr. Bu eleman makaslarn carpmdr. Eger y bu makaslardan biri olarak
alrsak, h

= h ve dolaysyla h H H

= 1 olur. C eliski.
12.2 C ok Sayda Grubun Direkt Toplam
Verilmis bir (G
i
)
iI
grup ailesiyle

I
G
i
olarak gosterdigimiz bir grup ya-
ratmstk. Anmsatalm. K ume olarak tanm soyleydi:

I
G
i
=
_
(g
i
)
iI

I
G
i
: {i I : g
i
= 1} sonlu
_
.
Kolaylk acsndan (g
i
)
iI
elemann (g
i
)
i
olarak gosterelim. C arpm tahmin
edildigi gibi:
(g
i
)
i
(h
i
)
i
= (g
i
h
i
)
i
.
Simdi G =

I
G
i
ve her j I icin
H
j
= {(g
i
)
i
G : her i I icin eger i = j ise g
i
= 1}
12.2. C ok Sayda Grubun Direkt Toplam 185
tanmlarn yapalm. Yani H
j
k umesi, belki jinci terim dsnda, her terimi 1
olan elemanlardan olussun. Her j I icin, G
j
H
j
G ve
G =

I
G
i

I
H
i
oldugu bariz olmal. Ayrca her j I icin
(3) H
j
G,
(4) G = H
i
: i I
ve
(5) H
j
H
i
: i I \ {j} = 1
olur. (3) bariz olmal. (4) de zor degil, c unk u G =

I
G
i
grubunun bir g = (g
i
)
i
elemannda sonlu sayda 1den farkl terim vardr. Eger i
1
, . . . , i
n
gostergecleri
icin g
i
1
= 1, . . . , g
i
n
= 1 ve diger gostergecler icin terimler 1 ise, g H
i
1
H
i
n
olur. (5)i kantlayalm: H
i
: i I \ {j} altgrubunun her elemannn jinci
koordinat 1dir; ama H
j
grubunun jinci koordinat dsnda her koordinat
1dir; demek ki kesisimdeki bir elemann t um koordinatlar 1dir, yani kesisim
1dir.
C ogu zaman (5)i baska t url u yazmak daha kullansl olur. (5) ile su kosul
esdegerdir:
Eger i
1
, . . . , i
n
I farkl gostergeclerse, h
i
1
H
i
1
, . . . , h
i
n
H
i
n
ise ve
h
i
1
h
i
n
= 1 ise h
i
1
= . . . = h
i
n
= 1 olur.
Bu iki kosulun esdeger oldugunun kant cok kolaydr: Eger 1 =

i
h
i
ise, her
j icin,
h
1
j
=

i=j
h
i
H
j
H
i
: i I \ {j} = 1,
dolaysyla h
j
= 1 olur. Diger istikamet de kolay.
Simdi problemi tersten ele alalm. G herhangi bir grup olsun. Gnin bir
(H
i
)
iI
altgrup ailesi verilmis olsun. (3), (4) ve (5) kosullarnn G

I
H
i
olmas icin yeter kosullar oldugunu kantlayalm. Bunun icin once i = j ve
h
i
H
i
, h
j
H
j
icin h
i
h
j
= h
j
h
i
esitligini kantlamalyz. (5)ten dolay
H
i
H
j
= 1 oldugundan, bu aynen bir onceki altbol umdeki gibi (3) kullanla-
rak kantlanr (bkz.

Ornek 9.9): [H
i
, H
j
] H
i
H
j
= 1. Simdi
((h
i
)
i
) =

i
h
i
186 12. Direkt ve Yardirekt C arpmlar
kuralyla tanmlanms
:

I
H
i
G
fonksiyonuna bakalm. h
i
ler arasnda sonlu sayda 1den farkl eleman oldu-
gundan ve h
i
ler aralarnda degistiginden,

i
h
i
carpm anlamldr, sonu cta
sonlu sayda eleman carplmaktadr. elbette bir homomordir ve (4)ten
dolay orten bir homomordir. Birebir oldugu da, yukarda (5)e esdeger oldugu
kantlanan onermeden ckyor: Eger 1 = ((h
i
)
i
) =

i
h
i
ise, her j icin h
j
= 1
olur.
Teorem 12.6. Eger bir G grubunun (H
i
)
i
altgrup ailesi (3), (4) ve (5) kosul-
larn saglyorsa
((h
i
)
i
) =

i
h
i
form ul uyle tanmlanan :

I
H
i
G fonksiyonu bir izomordir.
Teorem 12.7. Eger bir grubun birbirini normalize eden (H
i
)
i
altgrup ailesi
(5) H
j
H
i
: i I \ {j} = 1
kosulunu saglyorsa H
i
: i I

I
H
i
olur.
Bazen (H
i
)
i
altgrup ailesi karsmza bir k ume olarak ckar. Zaten bir onceki
teoremdeki H
i
lerden ikisi esit olamayacaklarndan (hatta kesisemeyeceklerin-
den), teoremdeki aileyi bir k ume olarak almak sonucu zayatamaz. Bu du-
rumu da kaydedelim:
Teorem 12.8. G bir grup ve X, elemanlar Gnin birbirini normalize eden
(baz) altgruplarndan olusan bir k ume olsun. Diyelim birbirinden farkl her
H
1
, . . . , H
n
X ve her h
i
H
i
icin h
1
h
n
= 1 esitligi ancak h
1
= . . . =
h
n
= 1 icin dogru olabiliyor. Bu durumda H : H X

HX
H olur.
Bu teoremi burulmal abel gruplarna uygulayalm:
Sonuc 12.9. G burulmal bir abel grubu olsun. Her p asal icin
G[p

] = {g G : bir i N icin g
p
i
= 1}
tanmn yapalm. O zaman G[p

] G ve G

p asal
G[p

] olur.
Kant: G[p

] altk umesinin bir altgrup oldugu bariz olmal. Teorem 4.10 ya

da Sonu c 10.22den dolay G[p

] altgruplar Gyi uretir. Sabit bir q asal icin

G[p

] : p = q grubunun elemanlarnn dereceleri q asalna bol unmezler.

Demek ki bu altgrubun G[q

] ile kesisimi 1dir. Teorem 12.6 istedigimiz izo-

moryi verir.
Notlar ve

Ornekler
12.2. C ok Sayda Grubun Direkt Toplam 187
12.2.

Ornek 9.54e gore Q/Z burulmal bir gruptur. G = Q/Z ve p bir asal olsun. O zaman
Sonuc 12.9de tanmlanan G[p

] altgrubu,
{ : = a/p
n
: n N, a Z}
grubuna, yani
{ : = a/p
n
: n N, a = 0, 1, 2, . . . , p
n
1}
grubuna esittir. Dolaysyla Q/Z b ol um grubu bu altgruplarn direkt toplamna izomorf-
tur. Bu kitapta arada bir sozedece gimiz ve matematikte onemli bir yer tutan G[p

]
gruplarna Pr ufer p-grubu ad verilir ve bu altgruplar Z
p
olarak gosterilir.
12.3. G bir abel grubu ve H G olsun. p bir asal olsun. Elbette H[p

] = G[p

] H olur.
12.4. G burulmal bir abel grubu H G olsun. Sonu c 12.9e ve bir onceki orne ge gore,
H
p
G[p

] altgruplar icin,
H

p asal
H
p
olur. Elbette H
p
= G[p

] H olur.
12.5. Eger G = g, n elemanl dong usel bir grupsa, her d|n icin Gnin d elemanl tek bir
altgrubu vardr:

g
n/d

= {x
n/d
: x G} = {x G : x
d
= 1}.
Bunun tersi de dogrudur:
Her d icin d elemanl en fazla bir altgrubu olan sonlu gruplar dong useldir.
Kant:

Onermeyi grubun eleman says uzerine t umevarmla kantlayaca gz, ne de
olsa altgruplarnn da ayn ozelli gi vardr. Teoremi once asal saylarn kuvvetleri icin
kantlayalm. p bir asal, n N ve G grubunun p
n
eleman olsun. Merkezden derecesi
p olan bir a eleman alalm (Teorem 8.9 ya da 14.6). a grubu Gnin eleman says p
olan yeg ane altgrubudur, demek ki triskadan olmayan her altgrubun altgrubudur, yani
a, triskadan olmayan her altgrubun elemandr. G/a grubu da onermenin hipotezini
saglar. Demek ki t umevarmla G/a grubunun dong usel oldugunu anlarz. b G icin
G/a = b olsun. Demek ki G = ab. Ama a b. Demek ki G = b.
Simdi Gnin eleman says bir asaln bir kuvveti olmasn. O zaman her p icin Gde
tek bir maksimal p-altgrubu vardr (iki tane olsa eleman saylar farkl olmak zorunda;
Sonuc 11.8ten dolay da az sayda eleman olan digerinin icinde olmak zorunda, bu da
maksimallikle celisir). Dolaysyla maksimal p-altgruplar grubun t um p-elemanlarndan
olusur. Buradan da grubun maksimal p-altgruplarnn direkt toplam oldugu anlaslr
(Alstrma 12.11). Ama her p-altgrubun dong usel oldugunu bir paragraf once kantla-
dk. C in Kalan Teoremine gore (Teorem 10.21) G dong useldir.
12.6. G sonlu bir grup olsun. Eger |G|yi bolen her d dogal says icin x
d
= 1 denkleminin
Gde en fazla d tane c oz um u varsa G d ong useldir.
Kant: Varsaym altgruplara gecti ginden, grubun eleman says uzerine t umevarm ya-
pabiliriz.

Once Gnin bir asal p says icin bir p-grubu oldugunu varsayalm. Diyelim
|G| = p
n
. Teorem 11.7ye gore Gnin p
n1
elemanl bir H altgrubu vardr. T umevarmla
H altgrubu, Gnin derecesi p
n1
olan elemanlardan olusur. Dolaysyla G\ H k ume-
sinde derecesi p
n1
den kc ukesit bir eleman olamaz. Eger g G \ H ise, gnin derecesi
tam tamna p
n
olmaldr ve dolaysyla Gyi uretir.
Simdi G bir p-grup olmasn. |G|yi bolen asal bir p alalm. Gnin en fazla elemanl
bir p-altgrubunu alalm, diyelim P. Yukarda yaplandan dolay P dong useldir. Pnin
eleman says p
n
olsun. p
n
maksimal oldugundan, Gde derecesi p
n
den b uy uk eleman
olamaz, aksi halde bu elemann uretti gi altgrubun eleman says p
n
den b uy uk olurdu.
P dong usel oldugundan, her k n icin Pde x
p
k
= 1 denklemini saglayan tam p
k
188 12. Direkt ve Yardirekt C arpmlar
tane eleman vardr, demek ki Gnin derecesi p
k
olan t um elemanlar Pdedir. Bundan
da Pnin Gnin p-elemanlarndan olustu gu ckar. Buradan da grubun p-altgruplarnn
direkt toplam oldugu anlaslr (Alstrma 12.11). Her p-altgrubun dong usel oldugunu
bildi gimizden C in Kalan Teoremine gore (Teorem 10.21) G dong useldir.
Asagdaki sonuca ileride sk sk ihtiyacmz olacak. Aradan ckarmann tam
zaman.

Onsav 12.10. G bir grup, I bir gostergec k umesi ve her i I icin X

i
, Gnin
birbirini normalize eden bir altgrup k umesi olsun. Ayrca i, j I icin ya
X
i
X
j
ya da X
j
X
i
varsaymn yapalm. X =

i
X
i
olsun. Eger her i
icin
H : H X
i
=

HX
i
H
oluyorsa
H : H X =

HX
H
olur.
Kant: Teorem 12.8yi kullanacagz. Farkl H
1
, . . . , H
n
X ve h
j
H
j
icin
h
1
h
n
= 1
olsun. Her H
j
X
i
j
olsun. Hipoteze gore, X
i
j
lerden biri digerlerini kapsar,
diyelim X
i
k
hepsini kapsyor. O zaman h
1
h
n
= 1 esitligi H : H X
i
k

grubunda yer aldgndan, diger hipoteze gore H

1
= . . . = h
n
= 1 olur.
Alstrmalar
12.7. Z
_
I
G
i
_
=

I
Z(G
i
) ve Z
_
I
G
i
_
=

I
Z(G
i
) esitliklerini kantlayn.
12.8. I ve J ayrk gosterge c k umeleri olsun. K = I J olsun. Son olarak (G
k
)
kK
bir grup
ailesi olsun.

K
G
k

_

I
G
i
_

J
G
j
_
izomorsini kantlayn.
12.9. A icin (I

ikiser ikiser ayrk gostergec k umeleri olsun. J =

A
I

olsun. Son
olarak (G
j
)
jJ
bir grup ailesi olsun.

J
G
j

A
_

G
i
_
izomorsini kantlayn. Ayn onermeyi

yerine

ile kantlayn.
12.10. A = Q/Z olsun. Her p asal icin A[p

], Ann, derecesi pnin bir kuvveti olan eleman-

lardan olusan altk umesi olsun.
A[p
n
] = {q Q/Z : p
n
q = 0}
olsun. Ayrca A[p
n
] ve A[p

] birer altgruptur.

Ikincisine Pr ufer p-grubu denir. Elbette,
A[p
n
] A[p
n+1
] A[p

] A
12.2. C ok Sayda Grubun Direkt Toplam 189
ve ayrca
A[p

] = {q Q/Z : bir n N i cin p

n
q = 0} =

nN
A[p
n
]
olur.
Q/Z =

p asal
A[p

]
esitli gini kantlayn. Eger q = 1/6 ise, q elemannn p asallar icin A[p

] bilesenlerine
ayrn. (Bkz.

Ornek 9.66.)
12.11. G burulmal bir grup olsun. Her p asal icin grubun p-elemanlarnn k umesinin bir altg-
rup oldugunu varsayalm, diyelim G
p
. Bu durumda G =

pasal
G
p
oldu gunu kantlayn.
(Bkz. Teorem 4.10.)
Direkt Toplamn Kategorik

Ozelligi
(H
i
)
iI
bir grup ailesi olsun.

I
H
i
grubunun kategorik olarak adlandrlacak bir
ozelligi vardr. Bu paragrafta

I
H
i
grubunun bu ozelligini acklayacagz.
Her j I icin H
j
den

I
H
i
grubuna giden dogal bir gomme vardr: Eger h H
j
ise, e
j
(h)

I
H
i
eleman, jinci koordinat h olan, diger koordinatlar 1 olan eleman
temsil etsin. Her i = j ve her h
i
H
i
ve h
j
H
j
icin
e
i
(h
i
)e
j
(h
j
) = e
j
(h
j
)e
i
(h
i
)
esitligini biliyoruz.
Simdi rastgele bir G grubu ve bir (f
i
: H
i
G)
iI
homomor ailesi alalm. Her
i = j ve her h
i
H
i
ve h
j
H
j
icin
f
i
(h
i
)f
j
(h
j
) = f
j
(h
j
)f
i
(h
i
)
esitligini varsayalm. (h
i
)
i

I
H
i
icin
f ((h
i
)
i
) =

i
f
i
(h
i
)
tanmn yapalm. Sadece sonlu sayda h
i
= 1 oldugundan ve carplan elemanlar ara-
larnda degistiginden, sagdaki ifade anlamldr. Boylece bir
f :

I
H
i
G
fonksiyonu elde ettik. Bu fonksiyonun bir homomor oldugunu ve her i I icin
(6) f e
i
= f
i
esitligini kontrol etmek zor degildir. Ayrca (elbette) f homomorsi (6) esitliklerini
saglayan biricik homomordir c unk u (6), fnin her koordinatnda almas gerektigi
degeri soylemektedir.
190 12. Direkt ve Yardirekt C arpmlar
Demek ki:
Teorem 12.11. (H
i
)
iI
bir grup ailesi ve her j I icin e
j
: H
j

I
H
i
dogal
gomme olsun. O zaman
_
(H
i
)
i
,

I
H
i
,
_
e
i
: H
i

I
H
i
_
i
_
ucl us un un su ozelligi vardr: Rastgele bir G grubu alalm. Her i = j ve her h
i
H
i
ve h
j
H
j
icin
f
i
(h
i
)f
j
(h
j
) = f
j
(h
j
)f
i
(h
i
)
esitligini saglayan bir (f
i
: H
i
G)
iI
homomor ailesi alalm. O zaman oyle bir
ve bir tane
f :

I
H
i
G
homomorsi vardr ki her i I icin
f e
i
= f
i
olur.
Teoremdeki bir ve bir tane sozleri onemlidir, hafe alnmamaldr. Simdi yu-
kardaki teoreme bir ek yapalm:
Teorem 12.12. (H
i
)
i
bir grup ailesi, H bir grup ve (e

i
: H
i
H)
i
bir homomor
ailesi olsun. Eger
((H
i
)
i
, H, (e

i
: H
i
H)
i
)
ucl us u bir onceki teoremdeki ozelligi saglyorsa, o zaman H

I
H
i
olur. Ayrca
oyle bir g : H

I
H
i
izomorsi vardr ki her i I icin g e

i
= e
i
olur.
Kant: Yukardaki semadan takip edin. Teorem 12.11dan dolay
f e
i
= e

i
12.2. C ok Sayda Grubun Direkt Toplam 191
esitliklerini saglayan bir
f :

I
H
i
H
homomorsi vardr. Kantlamak istedigimiz teoremin hipotezine gore
g e

i
= e
i
esitliklerini saglayan bir
g : H

I
H
i
homomorsi vardr. Demek ki f g : H H homomorsi her i I icin
(f g) e

i
= f (g e

i
) = f e
i
= e

i
esitligini saglar. f g : H H homomorsinin sagladg bu esitligi Id
H
ozdeslik
fonksiyonu da saglar. Teoremdeki bir ve bir tane nitelemesinden dolay f g = Id
H
olmal. Benzer nedenden g f :

I
H
i

I
H
i
fonksiyonu da birim fonksiyondur.
Boylece f ve gnin birbirinin tersi izomorler olduklarn kantladk.
Kartezyen C arpmn Kategorik

Ozelligi
(H
i
)
iI
bir grup ailesi olsun.

I
H
i
grubunun da kategorik olarak adlandrlacak
bir ozelligi vardr. Bu paragrafta bu ozelligini acklayacagz.
Her j I icin

I
H
i
grubundan H
j
grubuna giden izd us um fonksiyonu vardr:

j
((h
i
)
i
) = h
j
. Bu fonksiyon elbette orten bir homomordir.
Simdi herhangi bir G grubu ve bir (
i
: G H
i
)
i
homomor ailesi alalm.
Amacmz her i I icin
i
=
i
esitligini saglayan : G

I
H
i
homomorsi
bulmak. Eger gercekten boyle bir varsa, ve g G icin
(g) = (h
i
)
i
ise, o zaman (
i
)(g) =
i
(g), yani h
i
=
i
(g) olmal. Demek ki tek caremiz
(g) = (
i
(g))
i
tanmn yapmak. Nitekim bu tanm istedigimiz ozellikleri saglar.

Once bunu bir te-
orem olarak yazalm. Sonra daha fazlasn ekleyecegiz.
192 12. Direkt ve Yardirekt C arpmlar
Teorem 12.13. (H
i
)
iI
bir grup ailesi ve her j I icin
j
:

I
H
i
H
j
izd us um
fonksiyonu olsun. O zaman
_
(H
i
)
i
,

I
H
i
,
_

i
:

I
H
i
H
i
_
i
_
ucl us un un su ozelligi vardr: Rastgele bir G grubu ve bir (
i
: G H
i
)
i
homomor
ailesi alalm. O zaman oyle bir ve bir tane
: G

I
H
i
homomorsi vardr ki her i I icin

i
=
i
olur. homomorsi her g G icin
(g) = (
i
(g))
i
olarak tanmlanmstr.
Bu teoremdeki bir ve bir tane sozleri de onemlidir, simdi bu sozlerin onemini
gorelim:
Teorem 12.14. (H
i
)
i
bir grup ailesi, H bir grup ve (

i
: H H
i
)
i
bir homomor
ailesi olsun. Eger
((H
i
)
i
, H, (

i
: H H
i
)
i
)
ucl us u bir onceki teoremdeki ozelligi saglyorsa, o zaman H

I
H
i
olur. Ayrca
oyle bir g : H

I
H
i
izomorsi vardr ki her i I icin

i
=
i
g olur.
Kant: Yukardaki semadan takip edin. Teorem 12.13den dolay

i
g =

i
esitliklerini saglayan bir g : H

I
H
i
homomorsi vardr. Kantlamak istedigimiz
teoremin hipotezine gore

i
f =
i
esitliklerini saglayan bir
f :

I
H
i
H
12.3. Yardirekt C arpm 193
homomorsi vardr. O zaman f g : H H homomorsi

i
(f g) =

i
esitligini saglar. f g : H H homomorsinin sagladg bu esitlik Id
H
: H H
tarafndan da saglanr. Ama varsaymdaki biriciklikten dolay bundan f g = Id
H
ckar. Benzer nedenden g f = Id

I
H
i
olur. Demek ki f ve g birer izomordir.
12.3 Yardirekt C arpm
Bir grubun iki altgrubunun direkt carpm olmas oldukca basit gruplarda
rastlanan bir durumdur. Bu altbol umde cok daha sk rastlanan bir durumdan
sozedecegiz. G bir grup olsun. H, K G olsun. Diyelim K, Hyi normalize
ediyor, yani K N
G
(H). Bu durumda
H, K = HK = {hk : h H, k K}
esitligini ve HHK oldugunu biliyoruz. Bundan sonra yapacagmz icin Gyi
HK altgrubuna esit almann bir sakncas olmayacak, istersek G = HK var-
saymn yapabiliriz. Demek ki HK grubunun her eleman bir h H ve k K
icin hk biciminde yazlabilir. Bir baska deyisle
f : (h, k) hk
kuralyla tanmlanan H K k umesinden HK grubuna giden fonksiyon orten
bir fonksiyondur. Ama birebir olmayabilir. Altbol um 12.1de bu fonksiyonun
bir grup izomorsi oldugu durumu ele almstk. Bu altbol umde bu fonksiyonun
sadece birebir oldugu daha genel durumu ele alacagz.
f fonksiyonunda birebirligi bozann ne oldugu cok belli: HK altgrubunun
1 olmamas birebirligin on undeki yegane engeldir. Nitekim eger a HK ise,
(ha, a
1
k) ile (h, k) elemanlarnn f-imgeleri ayndr. Bundan boyle HK = 1
varsaymn yapalm. Bu durumda HK k umesiyle (grubuyla degil!) HK altg-
rubu arasnda birebir ve orten bir esleme vardr. Amacmz HK altgrubunun
carpmasn f eslemesini kullanarak HK k umesine cekmek, bir baska deyisle,
verilmis (h, k), (h
1
, k
1
) H K elemanlar icin
f
1
(f(h, k)f(h
1
, k
1
)) H K
elemann bulmak. Nitekim bir grupla bir k ume arasnda bir esleme varsa,
bu eslemeyi kullanarak grubun islemini k ume uzerinde tanmlayarak k umeyi
bir gruba don ust urebiliriz; esleme de boylece bir izomor olur (bkz. Alstrma
10.72).
194 12. Direkt ve Yardirekt C arpmlar
Bu amacla, h, h
1
H ve k, k
1
K elemanlar icin (hk)(h
1
k
1
) carpmn
hesaplayalm:
(hk)(h
1
k
1
) = hkh
1
k
1
= hkh
1
k
1
kk
1
= (hkh
1
k
1
)(kk
1
).
Esitligin en sagndaki ifadenin birinci parantezindeki hkh
1
k
1
eleman Hnin
bir eleman c unk u K altgrubu Hyi normalize ediyor. k K icin

k
: H H
fonksiyonu

k
(h) = khk
1
olarak tanmlansn. Bildigimiz ve kantlamas kolay oldugu uzere
k
Aut H
olur. Demek ki,
(hk)(h
1
k
1
) = (h
k
(h
1
))(kk
1
)
esitligi gecerlidir. Buradan hareketle H K k umesi uzerinde bir islem tanm-
layabiliriz:
(h, k) (h
1
, k
1
) = (h
k
(h
1
), kk
1
).
Boylece H K k umesi HK grubuna izomork bir grup yapsna kavusmus
olur.

Izomorzma da elbette f : (h, k) hk fonksiyonuyla verilmistir.
Dikkat ederseniz yukarda tanmlanan carpm kartezyen carpmdaki carp-
ma cok benziyor.

Ikinci koordinatta gercekten Kdaki carpmay kullanyoruz,
ama birinci koordinatta hh
1
yerine h
1
e haf bir degisim uygulayarak h
k
(h
1
)
yazdk. Eger
k
= Id
H
ise (yani k, Hnin elemanlaryla degisiyorsa, yani k
C
K
(H) ise), aynen kartezyen carpm elde ederiz. C arpmada
kh
1
= kh
1
k
1
k =
k
(h
1
)k
esitligini kullandgmz gozden ka cmamal; ky h
1
in solundan sagna gecirir-
ken h
1
e gereken don us um u uyguluyoruz.
Her k K icin tanmlanms olan
k
: H H otomorlerine dikkatimizi
cevirelim konuyu daha soyut haliyle ele almadan once.
: K Aut H
fonksiyonunu
(k) =
k
kuralyla tanmlanms olsun. nin bir grup homomorsi oldugunu biliyoruz.
Sonuc olarak, HK grubunun carpm tablosu, H ve K gruplarnn carpm
tablolar ve homomorsi tarafndan tamamen belirleniyor.

Iste bu olguyu
12.3. Yardirekt C arpm 195
bir sonra paragraftan itibaren som urecegiz. Ama once G yerine HK grubunu
alarak yukardaki varsaymlarmzn bir listesini ckaralm, ileride gerekecek:
(6) G = HK, H G, K G, H K = 1.
Ters Problem. Simdi yukarda yaptklarmz unutmus gibi yapp problemi
tersten ele alalm. Ortada G grubu yok ama onun yerine K ve H gruplar
ve bir : K Aut H homorsi verilmis olsun. k K icin (k) yerine
k
yazmay tercih edecegiz
2
. H K k umesi uzerine su islemi tanmlayalm:
(h, k)(h
1
, k
1
) = (h
k
(h
1
), kk
1
).
Bu islemin H K k umesini bir gruba don ust urd ug un u kantlayacagz.

Once birlesme ozelligini kantlayalm.

(h, k)((h
1
, k
1
)(h
2
, k
2
)) = (h, k)(h
1

k
1
(h
2
), k
1
k
2
)
= (h
k
(h
1

k
1
(h
2
)), kk
1
k
2
)
= (h
k
(h
1
)
k
(
k
1
(h
2
)), kk
1
k
2
)
= (h
k
(h
1
)(
k

k
1
)(h
2
), kk
1
k
2
)
= (h
k
(h
1
)
kk
1
(h
2
), kk
1
k
2
).
Diger yandan
((h, k)(h
1
, k
1
))(h
2
, k
2
) = (h
k
(h
1
), kk
1
)(h
2
, k
2
) = (h
k
(h
1
)
kk
1
(h
2
), kk
1
k
2
).
Ayn sonucu bulduk. Demek ki birlesme ozelligi saglanyor.
Simdi (1, 1) elemannn etkisiz eleman oldugunu gozlemleyelim:
(1, 1)(h, k) = (1
1
(h), 1 k) = (
1
(h), k) = (Id
H
(h), k) = (h, k)
(c unk u bir homomor oldugundan
1
= (1) = Id
H
olur) ve
(h, k)(1, 1) = (h
k
(1), k 1) = (h 1, k) = (h, k)
(c unk u
k
bir homomor oldugundan
k
(1) = 1 olur) olur.
Son olarak bir (h, k) elemannn tersinin oldugunu kantlayalm, hatta daha
iyisini yapp tersini bulalm. Eger (h, k)nin ters elemanna (h
1
, k
1
) dersek,
(1, 1) = (h, k)(h
1
, k
1
) = (h
k
(h
1
), kk
1
)
olmal. Demek ki k
1
= k
1
ve h
1
= (
k
)
1
(h
1
) =
k
1(h)
1
olmal, yani
(h, k) elemannn tersi eger varsa
(
k
1(h)
1
, k
1
)
2
Aksi halde ((k))(h) gibi bol parantezli ifadeler olusur, oysa f(k) yerine
k
yazarak bu
ifade
k
(h) olarak gosterilebilir.
196 12. Direkt ve Yardirekt C arpmlar
olmal. Son olarak (
k
1(h)
1
, k
1
) elemannn (h, k) elemannn sagdan da
ters eleman oldugunu gosterelim:
(h, k)(
k
1(h)
1
, k
1
) = (h
k
(
k
1(h)
1
), kk
1
)
= (h
k
(
k
1(h))
1
, 1)
= (h(
k

k
1)(h)
1
, 1)
= (h
kk
1(h)
1
, 1)
= (h
1
(h)
1
, 1)
= (hId(h)
1
, 1)
= (hh
1
, 1)
= (1, 1).
Yukarda insa ettigimiz H K grubuna H ve Knn (bu srayla) ye
gore yarcarpm ad verilir ve bu grup H

K olarak yazlr. fonksiyonu

hep Id
H
degerini alan sabit fonksiyon oldugunda bildigimiz H K kartezyen
carpm grubunu elde ederiz, yani direkt carpm yardirekt carpmn ozel bir
halidir.
G = H

K grubunun H
1
= H {1} ve K
1
= {1} K altk umelerine
bakalm. Elbette H
1
K
1
= 1 olur. Ayrca H
1
, K
1
G oldugu carpmn
tanmna baknca bariz olmal. H
1
G olgusunu kantlamak da zor degil.
H
1
K
1
= G esitligi ise su hesaptan ckyor:
(7) (h, 1)(1, k) = (h
1
(1), 1 k) = (h, k).
Demek ki Gnin H
1
ve K
1
altgruplar (6)y saglyor.
H

K yar carpmnda (eger bir karsklga neden olmayacaksa) (h, 1) ye-

rine de h, (1, k) yerine de k yazlabilir; dolaysyla (7)den dolay (h, k) yerine
hk yazlabilir. Bu durumda carpmay
(hk)(h
1
k
1
) = hkh
1
k
1
kk
1
= h
k
(h
1
)kk
1
olarak gosterebilriz. Ama tabii 1 = a H K ise, (1, a) elemanyla (a, 1)
eleman farkl elemanlar oldugundan, bu elemanlar a olarak gostermek yanls
olur; bu elemanlar srasyla 1a ve a1 olarak gostermek gerekir ki bu yazm
bicimi de kolaylkla hataya yol acabilir. Bu durumda Knn a elemann a

gibi
baska bir simgeyle gostermek d us un ulebilir. Bir baska sorun da su olabilir: H
toplamsal, K carpmsal bir grupsa (hk)(h
1
k
1
) = hkh
1
k
1
kk
1
= h
k
(h
1
)kk
1
yerine
(hk)(h
1
k
1
) = (h +kh
1
k
1
)kk
1
= (h +
k
(h
1
))kk
1
yazmak gerekir, ki bu yazm da tecr ubesiz biri icin kafa karstrc olabilir.
Sonuc olarak hk yazlm kolaylklar saglasa da tehlikesiz degildir, dikkatle
kullanlmal. Matris carpmn bilen biri (h, k) elemann
_
k h
0 1
_
12.3. Yardirekt C arpm 197
olarak gor urse, Hnin toplamsal bir grup oldugu durumlarda carpm cok daha
kolay bicimde akla yerlesebilir:
_
k h
0 1
__
k
1
h
1
0 1
_
=
_
kk
1
kh
1
+h
0 1
_
;
ama tabii burada kh
1
carpm
k
(h
1
) olarak d us un ulmeli. Okur bu asamada

Ornek 12.22e goz atabilir.

Artk teoremi yazabiliriz:
Teorem 12.15. H ve K birer grup ve : K Aut H bir homomor olsun.
(k) yerine
k
yazalm. O zaman,
(h, k)(h
1
, k
1
) = (h
k
(h
1
), kk
1
)
islemi G = H K k umesini (H

K olarak yazlan) bir gruba don ust ur ur.

Eger H
1
= H{1} ve K
1
= {1}K tanmlarn yaparsak, Gnin bu altk ume-
leri (6)y saglarlar.
Aksine, bir G grubu ve Gnin (6)y saglayan H ve K altgruplar verilmis
olsun. O zaman bir : K Aut H homomorsi icin G H

K olur.
Burada homomorsini her k K ve h H icin ((k))(h) = hkh
1
olarak
alabiliriz.
Ama dikkat, iki farkl ve icin H

K H

K olabilir. Alstrma-
larda buna ornek gosterecegiz.
Eger nin ne oldugu belliyse ya da onemi yoksa, o zaman H

K yerine
HK yazlr.
H G olsun. Eger bir K G icin G = HK oluyorsa, Knn Hnin bir
t umleyeni oldu gu soylenir; Hnin de Gde ayrstg soylenir.
Notlar ve

Ornekler
12.12. H K grubunun bir yar carpm oldugunu soylemistik. Bunun icin H

K grubunun
insasnda her k K icin
k
= Id
H
almak yeterli.
12.13. H herhangi bir abel grubu olsun. Hnin otomorsi her h H icin (h) = h
1
form ul uyle verilsin. K = {Id
H
, } olsun. : K Aut H do gal gomme fonksiyonu
olsun. Boylece H

K grubu elde ederiz. Grubun elemanlarn h H ve = 0, 1 icin

h

bi ciminde yazabiliriz. C arpma su kuralla belirlenir:

h = h
1
.
Dolaysyla
(h

)(h
1

1
) = (hh

1
)
+
1
olur. Ama tabii ayrca
2
= 1 olur.
Eger H = Z/nZ ise, elde edilen grubun D
2n
dihedral grubuna izomorf olur.
198 12. Direkt ve Yardirekt C arpmlar
12.14. Yukardaki alstrmay tersten ele alalm. G = D
2n
olsun.

Once bu grubun yapsn
anmsayalm:
D
2n
= r, s : r
n
= s
2
= 1, srs = r
1
.
Ya da s oyle:
D
2n
= {r
i
s

: i = 0, 1, . . . n 1, = 0, 1}
ve carpma r
n
= s
2
= 1 ve sr = r
1
s iliskileriyle belirlenmistir.
R = r Z/nZ ve S = s Z/2Z olsun. [D
2n
: R] = 2 oldugundan, R D
2n
olur.
Ama bunu s oyle de gorebiliriz: r R oldugundan r, Ryi normalize eder; s
1
rs = srs =
r
1
ss = r
1
oldu gundan s
1
r
i
s = (s
1
rs)
i
= (r
1
)
i
= r
i
olur ve dolaysyla s de Ryi
normalize eder; hem r hem de s tarafndan normalize edilen R, D
2n
= r, s tarafndan
da normalize edilir.
(6)daki her sey saglanmstr, dolaysyla D
2n
= RS olur. Snin 1den farkl eleman
Rnin elemanlarn esleniklik altnda ters cevirdi ginden, bu aynen bir onceki ornektir.
12.15. G = Sym3 olsun. H = {Id
3
, (1 2 3), (1 3 2)} Z/3Z ve K = {Id
2
, (1 2)} Z/2Z
olsun. O zaman G = HK olur. Bu orne gin bir onceki orne gin n = 3 durumu oldugu
g ozden ka cmasn.
12.16. G = Symn olsun. Teorem 3.2ye gore
K = {Id
4
, (1 2)}
i cin, G = Alt nK olur.
Alt 4 altgrubunun kendisi de baska altgruplarn yarcarpmdr. Nitekim,
H
1
= {Id
4
, (1 2)(3 4), (1 3)(2 4), (1 4)(2 3)}
ve
K
1
= (1 2 3)
ise Alt 4 = H
1
K
1
olur. Okur bunun neden boyle oldugunu kantlayabilir ama sanrz
bir sonraki ornek buna ve bundan onceki orneklerin hepsine birden acklk getirecek.
12.17. HG olsun. [G : H] = p bir asal olsun. G\H k umesinde derecesi p olan bir k elemannn
oldu gunu varsayalm. O zaman k H = 1 olmak zorundadr (bkz.

Ornek 5.31) ve
dolaysyla G = HK olur. Bu durumda G = HK olur. Yukardaki her yar carpm
orne gi bu olgunun bir sonucudur.
12.18. = (1 2 3), = (4 5 6) Sym6 olsun. Bu iki eleman Z/3Z Z/3Z grubuna izormorf
bir altgrup uretirler. = (1 4)(2 5)(3 6) olsun. Z/2Z ve

= ve

= olur.
Demek ki eleman , altgrubunu normalize eder.
G = , , = , (Z/3Z Z/3Z) Z/2Z
olur.
(
1
)

= (
1
)
1
ve ()

=
oldu gundan,
G =
1
Sym3 Z/3Z
olur. Ayrntlar okura brakyoruz.
12.19. Yukardaki orne gi kolaylkla cesitlendirebiliriz: = (1 2 3), = (4 5 6), = (7 8 9)
Sym9 olsun. Bu elemanlar H (Z/3Z)
3
grubunu uretirler. Simdi H grubunun bu
ureteclerini esleniklik etkisiyle karan, dolaysyla Hyi normalize eden su elemana ba-
kalm: = (1 4 7)(2 5 8)(3 6 9). Kolaylkla gor ulece gi uzere,
G = , , , = , , (Z/3Z)
3
Z/3Z
12.3. Yardirekt C arpm 199
olur.
C
G
() = , Z/3Z Z/3Z
oldugunun kantn okura brakyoruz.
12.20. G bir grup olsun. Inn : G Aut G homomorsini anmsayalm: Inn
g
(x) = gxg
1
.
Boylece G
Inn
G grubunu elde ederiz. Bu grubun elemanlar GG k umesinin eleman-
lardr ve carpm s oyle yaplr:
(g, h)(x, y) = (g Inn
h
(x), hy) = (ghxh
1
, hy).
12.21. G bir grup, n > 0 bir dogal say olsun. G
n
grubunun elemanlarnn koordinatlarn belli
bir Symn elemanna gore degistirmek G
n
grubunun bir otomorsini verir:
(g
1
, . . . , g
n
) = (g
(1)
, . . . , g
(1)
).
Boylece Symn Aut G
n
ve bu sayede G
n
Symn elde ederiz. Eger H Symn ise,
G
n
H grubu da ayn yontemle tanmlanr. Tabii burada {1, . . . , n} k umesi icin yaplan
sonlu ya da sonsuz herhangi bir X k umesi icin de yaplabilir; o zaman her H SymX
icin
_
xX
G
x
_
H ve
_
xX
G
x
_
H gruplarn elde ederiz.
12.22. p bir asal, K = Z/pZ ve K

= Z/pZ\{0} olsun. K toplama altnda, K

carpma altnda
bir gruptur
3
. Her k = 1, . . . , p 1 icin
k
(x) = kx form ul u bir
k
: K K otomorsi
verir ve : K

Aut K bir grup homomorsidir. Boylece K

grubunu elde
ederiz. C arpma s oyledir:
(x, y)(z, t) = (x +yz, yt).
Matrisleri bilenler, bu grubun
__
y x
0 1
_
: x K, y K

_
grubu oldugunu farkedeceklerdir.
Simdi bu orne gi biraz degistirelim.
i
: x x
i
form ul u K

grubunun bir andomor-

sini verir. Dolaysyla
i
=
i
: K

Aut K bir grup homomorsidir. Boylece

K

i
K

grubunu elde ederiz. C arpma bu sefer s oyledir:

(x, y)(z, t) = (x +y
i
z, yt).
Eger i = 1 ise bir onceki orne gi elde ederiz. Eger i = 0 ise direkt carpm elde ederiz.
Buradaki ileri {0, 1, . . . , p 2} arasndan secmek yeterlidir, daha dogrusu iyi mod ulo
p 1 almak yeterlidir, c unk u her y K

icin Fermatnn K uc uk Teoreminden dolay

(Teorem 9.7) y
p1
= 1 olur.

i
: (x, y) (x, y
i
) fonksiyonu K

i
K

grubundan K

grubuna giden bir ho-

momordir, nitekim

i
((x, y)(z, t)) =
i
(x +y
i
z, yt) = (x +y
i
z, y
i
t
i
)
ve

i
(x, y)
i
(z, t) = (x, y
i
)(z, t
i
) = (x +y
i
z, y
i
t
i
)
olur. Daha genel olarak,
i
: (x, y) (x, y
i
) fonksiyonu K

ij
K

grubundan K

j
K

grubuna giden bir homomordir. Bu homomornin cekirde gi

Ker
i
= {(0, y) : y
i
= 1}
olur elbette. Demek ki
i
nin bir izomor olmas icin (i, p1) = 1 olmaldr c unk u ancak
bu durumda Ker
i
= {(0, 1)} olur. Demek ki eger i (Z/(p1)Z)

icin k = ij oluyorsa

i
, K

k
K

ile K

j
K

gruplar arasnda bir izomordir.

3
Bilenler icin: Bu orne gin bir ksm herhangi bir K cismi icin de gecerlidir. Mesela kky
Q, R alabilirsiniz.
200 12. Direkt ve Yardirekt C arpmlar
12.23. Her p asal ve her k N icin (1 + p)
k
1 + pk mod p
2
ve (1 + pk)
p
1 mod p
2
olur. Binom aclmn kullanarak bu esitlikleri kantlamak oldukca kolaydr. (Hatta eger
p = 2 ise (1+pk)
p
1 mod p
3
olur.) Dolaysyla
k
(x) = (1+pk)x kuralyla tanmlanms
fonksiyon Z/p
2
Z grubunun derecesi p olan bir otomorsidir. Buradan eleman says p
3
olan Z/p
2
Z
k
grubunu elde ederiz. k = 0, 1, . . . , p 1 alnabilir. Eger k = 0 ise elde
edilen grup Z/p
2
Z Z/pZ abel grubudur ama aksi halde grup abel degildir. Grubun
isleminin aclm s oyledir:
(a,

b)(c,

d) = (a + (1 +pk)
b
c,

bd).
Bu arada
k
=
k
1
esitli gine dikkatinizi cekeriz.
13. Abel Gruplar
Bu bol umde amacmz en basit gruplar olarak addedilebilecek olan abel grup-
larn anlamaya calsmak. Grubu bazen carpmsal yazlmla yazacagz c un-
k u genel olarak abel gruplar abel olmayan gruplarn altgruplar olarak, yani
carpmsal yazlmla belirirler. Ama okur kantladgmz her sonucu carpmsal
dilden toplamsal dile cevirmelidir.
Ne yazk ki Abel gruplarn snandrmak m umk un degildir; konu mate-
matigin temelleriyle ve k umeler kuramnn kabul edilen aksiyomlaryla yakn
iliskidedir. T um abel gruplar snandramasak da bircok abel grubunu snf-
landracagz, sonlu ya da bol un ur abel gruplarn mesela. Hatta cok daha faz-
lasn yapacagz. Bazen Zorn

Onsavn kullanmak zorunda kalacagz.

Ihtiyac
olan okur icin kitabn ekinde Zorn

Onsavna uzunca bir yer ayrdk.
Burada kantlananlarn hepsi cok daha genel bir kapsamda (tek uretecli
bolgeler uzerine mod uller kapsamnda) ve ayn yontemlerle kantlanabilir ve
daha sonraki ciltlerde kantlayacagz. Ama okurlar o kadar bekletmenin dogru
olmayacagn d us und uk.
Her ne kadar bu kitabn varsaym degilse de temel lineer cebir bilgisi olan
bir okur, bu bol um u cok daha rahat okuyacaktr. (

Ote yandan bu kitabn oku-

runun, hele hele kitabn bu asamasna kadar gelebilmis bir okurun temel lineer
cebir bildigi de bir baska gercektir.) Gelecekte bu kitapta bu bol ume esasl bir
bicimde ihtiyacmz olmayacagndan okur ilk okuyusta bu bol um u atlayabilir.
13.1 Serbest Abel Gruplar
13.1.1 Znin Direkt Toplamlar

I
Z gruplar, tabiri caizse, diger t um abel gruplara tepeden bakan gruplardr
c unk u bu gruplardan t um abel gruplarna giden ve istedigimiz t um makul
degerleri alan homomorler bulmak m umk und ur. Bunun nedeni de
I
Z gru-
bunda xy = yx dsnda, daha dogrusu x+y = y+x dsnda elemanlar arasnda
hicbir iliski bulunmamasdr. (Hatrlarsanz bir grupta elemanlar arasnda ne
kadar cok iliski varsa, o gruptan baska gruplara giden homomorler bulmak o
kadar zordur.)
202 13. Abel Gruplar
En basit ornekten baslayalm; Inn sadece bir eleman olsun, yani bu t ur
gruplarn en basiti olan Z grubuna bakalm. Rastgele bir G grubu ve bu G
grubundan rastgele bir eleman secelim. O zaman Zden Gye giden ve Znin 1
elemann Gnin g elemanna got uren bir ve bir tane homomor vardr. 1i gye
got urd ug une gore, bu homomornin n tamsaysn g
n
elemanna got urmekten
baska caresi yoktur, yani homomor
n g
n
kuralyla belirlenir. Sonu c olarak, Gde ne kadar eleman varsa Zden Gye giden
o kadar homomor vardr. Bunu

Ornek 10.19da da gorm ust uk.
Simdi isler biraz daha zorlassn, bu sefer Ida iki eleman olsun, yani ZZ
grubunu ele alalm. e
1
= (1, 0) ve e
2
= (0, 1) tanmlarn yapalm. Z Z
grubunun her eleman bir ve bir tane n, m tamsay cifti icin ne
1
+me
2
olarak
yazlr, nitekim,
(n, m) = (n, 0) + (0, m) = n(1, 0) +m(0, 1) = ne
1
+me
2
olur. Dolaysyla eger : Z Z G bir homomoryse,
(1) (n, m) = (ne
1
+me
2
) = (e
1
)
n
(e
2
)
m
olmak zorundadr. (G grubunu gene carpmsal aldk; toplamsal alsaydk (1)
yerine (n, m) = n(e
1
) + m(e
2
) yazardk.) Yani (n, m) eleman (e
1
)
ve (e
2
) elemanlar tarafndan belirlenmistir. Ama (e
1
) ve (e
2
) elemanlar
rastgele olamazlar, c unk u e
1
+e
2
= e
2
+e
1
oldugundan,
(2) (e
1
)(e
2
) = (e
2
)(e
1
)
esitligi saglanmak zorunda, yani (e
1
) ve (e
2
) elemanlar birbirleriyle de-
gismeli. Simdi soru su: Birbiriyle degisen her g
1
, g
2
G eleman icin, (1)
kural bir : Z Z G homomorsi tanmlar m? Yant olumludur. (1)
form ul un un gercekten bir homomor tanmladgn gormek zor degil. Birazdan
daha genelini yapacagz.
En genel durumu ele alalm. I rastgele bir gosterge c k umesi olsun. I sonlu
da olabilir sonsuz da. A =
I
Z olsun. Her j I icin e
j
A eleman, jinci
terim (ya da koordinat) dsnda her terimi 0 olan ve jinci terimi 1 olan eleman
olsun. Eger

i,j
=
_
1 eger i = j ise
0 eger i = j ise
tanmn yaparsak (Kronecker delta sembol u),
e
j
= (
j,i
)
i
13.1. Serbest Abel Gruplar 203
olur. Eger I sonlu bir k umeyse ya da N ise, e
j
elemanlarn
(0, 0, . . . , 0, 1, 0, . . .)
olarak cok daha anlaslr bir bicimde gosterebilirdik. (Burada jinci bilesen
1, digerleri 0dr.) Ama I k umesi cok cok vahsi bir k ume olabilir, ornegin
Rnin altk umeleri k umesinin sonlu altk umelerinden Zye giden fonksiyonlar-
dan olusan k ume olabilir; o zaman Inn elemanlarn makul bir yontemle
sralamak m umk un olmaz. Bu durumlar es gecmemek icin e
j
= (
j,i
)
i
goste-
rimini kullanacagz. Bu tanmla Ann her a eleman
a =

iI
a
i
e
i
olarak tek bir bicimde yazlr. Bu toplamdaki a
i
ler birer tamsaydr ve sa-
dece sonlu tanesi 0dan farkldr, yani aslnda yukardaki toplam sonlu bir
toplamdr.
Simdi G herhangi bir grup olsun ve her i I icin Gden bir g
i
eleman
secelim. Her i, j I icin g
i
g
j
= g
j
g
i
varsaymn yapalm. Mesela g
i
lerin
hepsi ayn elemansa bu esitlik saglanr. Simdi
: A G
fonksiyonunu
(3)
_

i
a
i
e
i
_
=

i
g
a
i
i
form ul uyle tanmlayalm. Bu form ul un gercekten bir fonksiyon tanmladg
belli:
a. Eger a
i
= 0 ise g
a
i
i
= 1 oldugundan ve sadece sonlu sayda i icin a
i
= 0
oldugundan, sagdaki carpmda sonlu sayda terim carplmaktadr, yani sagdaki
carpma anlamldr
1
.
b.
I
Z
i
grubunun her eleman tek bir bicimde

i
a
i
e
i
olarak yazlabilir,
yani

i
a
i
e
i
=

i
b
i
e
i
ise a
i
= b
i
olmak zorundadr; dolaysyla f(a) degerini
bulmak icin once ay

i
a
i
e
i
olarak (tek bir bicimde) yazp, sonra 0 olmayan
sonlu saydaki a
i
icin G grubunun g
a
i
i
elemanlarn hesaplayp, bu elemanlar
carpmak yeterli; ustelik carpmay herhangi bir srada yapabiliriz, c unk u g
i
ler
birbirleriyle degisiyorlar.
Bu uzun acklamalardan, fonksiyonunun tanml oldugu anlaslyor. Ve
elbette her i I icin (e
i
) = g
i
olur. Simdi nin bir homomor oldugunu
1
Mesela ayn fonksiyonu, sonsuz sayda i I icin g
i
= 1 ise ve Gde sonsuz sayda elemann
carpmn tanmlayacak (metrik gibi) bir aygt yoksa,

I
Z
i
grubu uzerinde tanmlayamaz-
dk.
204 13. Abel Gruplar
kantlayalm. Adan a ve b elemanlar alalm. Amacmz (a + b) = (a)(b)
esitligini kantlamak. Bu elemanlar (e
i
)
i
cinsinden yazalm, diyelim hemen
hemen her terimi 0 olan
2
(a
i
)
i
ve (b
i
)
i
tamsay dizileri icin
a =

i
a
i
e
i
ve b =

i
b
i
e
i
.
O zaman
a +b =

i
(a
i
+b
i
)e
i
olur. Simdi
(a +b) =
_

i
(a
i
+b
i
)e
i
_
=

i
g
a
i
+b
i
i
=

i
g
a
i
i
g
b
i
i
olur. Ama g
i
g
j
= g
j
g
i
oldugundan, sagdaki carpm

i
g
a
i
i

i
g
b
i
i
= (a)(b)
olarak yazabiliriz. Demek ki gercekten de (a + b) = (a)(b) imis, yani
gercekten bir homomor imis.
13.1.2 Taban
Yukarda yaptklarmz uzerine biraz durup d us unelim. nin varlg icin Ann
e
i
elemanlarn kullandk. Aslnda Ann e
i
elemanlarn degil, bu elemanlarn
baz ozelliklerini kullandk. O ozellikler de sunlard:
a. A grubunun her eleman

i
a
i
e
i
biciminde yazlabilir, yani {e
i
: i I}
k umesi A grubunu uretir.
b.

i
a
i
e
i
=

i
b
i
e
i
esitligi ancak (ve ancak) her i I icin a
i
= b
i
ise
dogrudur. Bunun esdeger bir bicimi soyledir:

i
c
i
e
i
= 0 esitligi ancak ve
ancak her i I icin c
i
= 0 ise m umk und ur.

Uretec K umeleri. Bir A grubunun birinci ozelligi saglayan bir {e

i
: i I}
altk umesine Ann urete c k umesi dendigini biliyoruz.

i
a
i
e
i
biciminde bir
ifadeye e
i
lerin ( ureteclerin) dogrusal kombinasyonu ad verilir. Demek ki
Ann her eleman urete c k umesinin bir kombinasyonudur. Eger E A bir
urete c k umesiyse ve E F A ise, F de elbette bir urete c k umesidir. a = a
esitliginden dolay (!) A bariz bicimde Ann urete c k umesidir. Dolaysyla
b uy uk uretec k umeleri bulmak zor degildir, marifet k uc uk uretec k umeleri bul-
maktr ya da bulunmus bir urete c k umesini olabildigince k u c ultmektir.

Uretec
2
Hemen hemen her terim sozleri, aksi soylenmedikce sonlu sayda her terim anlamna
gelmektedir.
13.1. Serbest Abel Gruplar 205
k umeleri hakknda bir onemli not: Eger E, Ann bir uretec k umesiyse ve Enin
her eleman F A k umesinin bir dogrusal kombinasyonuysa, o zaman F de
Ann bir urete c k umesidir (bkz. Alstrma 7.30).
Bagmsz K umeler.

Ikinci ozelligi saglayan bir {e
i
: i I} altk umesine
Ann dogrusal bagmsz ya da Z-bagmsz ya da daha ksa olarak sadece
bagmsz altk umesi denir. Bir {e
i
: i I} altk umesinin bagmsz oldugunu
gostermek icin

i
c
i
e
i
= 0 varsaym yaplp her i I icin c
i
= 0 esitligi
kantlanr. Eger E A bagmsz bir altk umeyse, Enin altk umeleri de bagmsz
altk umelerdir. bagmsz bir altk umedir, c unk u bagmllga yol acacak ele-
man yoktur. Dolaysyla k uc uk bagmsz altk umeler bulmaktan ziyade b uy uk
bagmsz altk umeler bulmak marifettir. Bagmsz k umeler hakknda basit ama
onemli bir olgu:

Icinde 0 eleman olan bir k ume bagmsz olamaz. Son bir not:
Bagmsz bir altk umenin bir eleman altk umenin diger elemanlarnn dogrusal
kombinasyonu olamaz.
Z grubunun {2} k umesi bagmszdr ama Zyi uretmez.

Ote yandan {1}
k umesi hem bagmszdr hem de Zyi uretir. Ayn sekilde {1} k umesi hem
bagmszdr hem de Zyi uretir. Ama Q grubunun {1} k umesi Q grubunu
uretmez. Hatta Qn un sonlu sayda ureteci yoktur, c unk u paydalar yeterince
b uy uyemez.
Taban. Bir A grubunun bagmsz olan bir urete c k umesine taban ad verilir.
Eger T bir tabansa ve S T U A ise, ne S ne de U bir taban olabilir,
c unk u S artk uretec k umesi degildir ve U bagmsz olamaz.
Eger T bir serbest abel grubunun tabanysa, bazen Tnin abel grubunu
serbestce urettigi soylenir. Serbestce uretilmek kavramndan Altaltbol um
13.1.6da daha etraca sozedecegiz.
Alstrmalar
13.1. A = Z
(N)
olsun. Her n N icin e
n
A metindeki gibi olsun. : A Q homomor-
si (e
n
) = 1/n! esitlikleriyle tanmlansn. nin orten oldugunu kantlayn. Ker nin
urete clerini bulun. Demek ki A/ Ker Q.
13.2. A =

n=1
Z olsun. Her n 1 icin e
n
A metindeki gibi olsun.
B = ne
n
e
1
: n 1
tanmn yapalm. A/B grubunun bol un ur oldugunu kantlayn. A/B grubu Q grubuna
izomorf mudur?
13.1.3 Serbest Abel Gruplar
Taban olan bir abel grubuna serbest abel grubu ad verilir. Demek ki Z
(I)
grubu serbest bir abel grubu ve metinde tanmladgmz {e
i
: i I} k umesi
bu grubun bir taban. Bu tabana A grubunun dogal taban denir. Birazdan
her serbest abel grubunun bir I k umesi icin
I
Z grubuna izomorf oldugunu
kantlayacagz.
206 13. Abel Gruplar

Z = 0 oldugundan, tanma gore 0 grubu serbest bir abel grubudur ve

, 0n bir tabandr. Z serbest abel grubunun iki farkl taban vardr: {1} ve
{1}; baska da yoktur. Ama bu iki serbest abel grubu dsnda, her serbest abel
grubunun sonsuz sayda taban vardr.

Ornekler asagda. Birazdan bir serbest
abel grubunun tabannn eleman saysnn degismedigini kantlayacagz.
Notlar ve

Ornekler
13.3. e
1
= (1, 0) ve e
2
= (0, 1) elemanlar Z Z grubunun bir taban oldugu gibi,
f
1
= (1, 1) ve f
2
= (2, 1)
elemanlar da ayn grubun bir tabandr. Nitekim her (x, y) Z Z eleman
(x, y) = (2y x)f
1
+ (x y)f
2
olarak yazlr. Demek ki f
1
ve f
2
elemanlar Z Z grubunu uretiyorlar. Ayrca eger
xf
1
+yf
2
= (0, 0)
ise, o zaman
(0, 0) = xf
1
+yf
2
= x(1, 1) +y(2, 1) = (x, x) + (2y, y) = (x + 2y, x +y),
yani
x + 2y = 0
x +y = 0
olur. Bu sistemin de yeg ane c oz um u x = y = 0dr.
13.4. f
1
= (2, 1), f
2
= (3, 6) elemanlar Z Z grubunu uretmezler, c unk u
xf
1
+yf
2
= (2x + 3y, x + 6y)
elemanlarnn koordinatlarnn toplam
(2x + 3y) + (x + 6y) = 3x + 9y
saysdr ve bu toplam her zaman 3e bol un ur. Demek ki koordinatlarnn toplam 3e
b ol unmeyen bir eleman f
1
ve f
2
cinsinden yazlamaz.

Ote yandan {f
1
, f
2
} ba gmsz bir
k umedir. Bunun kolay kantn okura brakyoruz.
13.5. f
1
= (4, 2) ve f
2
= (6, 3) ise, {f
1
, f
2
} bagmsz bir k ume degildir, f
1
ile f
2
arasnda
3f
1
+ (2)f
2
= 0
iliskisi vardr.
13.6.
N
Z k umesinin dogal tabann (aynen metindeki gibi) e
0
, e
1
, e
2
, . . . olarak gosterelim.
i = 1, 2, . . . icin
f
i
= (1, 1, . . . , 1, 0, 0, . . . ) = e
0
+. . . +e
i1
elemanlarn tanmlayalm. (Burada i tane 1 vardr.) e
0
= f
1
ve i 1 icin
e
i
= f
i+1
f
i
oldu gundan, (f
i
)
i
ailesi de bir tabandr.
Alstrmalar
13.1. Serbest Abel Gruplar 207
13.7. A = Z
3
olsun. Herhangi bir a, b, c Z i cin (a, b, c), (b, c, a) ve (c, a, b) elemanlarnn
bagmsz olamayacaklarn gosterin.
13.8. (1, 3) ve (2, 2) elemanlarnn Z
2
nin bir taban oldugunu gosterin.
13.9. (1, 3) ve (5, 3) elemanlarnn Z
2
yi uretemeyece gini gosterin.
13.10. Z
2
grubunun (a, b) ve (c, d) elemanlarnn bagmsz olmalar icin ad bc = 0 kosulunun
yeter ve gerek oldugunu kantlayn.
13.11. (a, b) ve (c, d) elemanlarnn Z
2
grubunu uretmeleri icin e
1
= (1, 0) ve e
2
= (0, 1)
elemanlarnn bu iki eleman cinsinden yazlmalarnn yeter ve gerek kosul oldugunu
kantlayn.
13.12. (a, b) ve (c, d) elemanlarnn Z
2
grubunu uretmeleri icin ad bc = 1 esitli ginin yeter
ve gerek kosul oldugunu kantlayn.
13.13. (e
n
)
nN
ailesi
N
Z grubunun bir taban olsun. a

N
Z eleman her koordinat 1 olan
eleman olsun. {e
n
: n N} {a} k umesinin

N
Z grubunun bagmsz bir altgrubu
oldugunu kantlayn. Bu k ume tarafndan uretilen grubun elemanlarn betimleyin.
13.14. A,

N
Z k umesinin bir zaman sonra sabitlesen elemanlardan olusan altk umesi olsun.
Bu k umenin

N
Z grubunun bir altgrubu oldugu bariz olmal. Bu grubun serbest abel
grubu oldugunu kantlayn ve grubun bir tabann bulun.
13.1.4 Boyut
Simdi t um serbest abel gruplarnn bir I icin
I
Z grubuna izomorf oldugunu
kantlayalm. Daha sonra Inn kardinalitesinin serbest abel grubunun bir
degismezi oldugunu gosterecegiz.
Teorem 13.1. G bir serbest abel grubu olsun. Gnin bir tabannn kardinalitesi
I ise
3
G Z
(I)
olur.
Kant: Toplamsal olarak yazacagmz G grubunun tabann (g
i
)
iI
olarak
gosterelim. A = Z
(I)
olsun. Her i I icin e
i
A eleman metindeki gibi olsun.
(e
i
)
iI
ailesinin A grubunun bir taban oldugunu biliyoruz. Metindeki gibi, her
i I icin (e
i
) = g
i
esitligini saglayan (yegane) homomoryi tanmlayalm.
Yani (3)te (carpmsal yazlmla) gosterdigimiz uzere

i
a
i
e
i
_
=

i
a
i
g
i
olsun. (g
i
)
iI
ailesi Gyi urettiginden orten olur. (g
i
)
iI
ailesi bagmsz
oldugundan birebirdir. Demek ki bir izomordir.

Istedigimiz kantlan-
mstr.
Serbest abel grubunun bir tabannn kardinalitesi grubun bir degismezidir.
Simdi bunu kantlayacagz.
Teorem 13.2. Eger Z
(I)
Z
(J)
ise |I| = |J| olur.
3
Kardinalitenin tanmn bilmeyen okur bunu Eger bir (g
i
)
iI
ailesi Gnin bir tabanysa
olarak okuyabilir.
208 13. Abel Gruplar
Kant: A = Z
(I)
Z
(J)
olsun.

Ornek 10.113e gore, A/2A grubu hem
(Z/2Z)
(I)
hem de (Z/2Z)
(J)
grubuna izomorf olur. Eger |I| < ise, bun-
dan
2
|I|
=

(Z/2Z)
(I)

(Z/2Z)
(J)

ve dolaysyla |I| = |J| ckar

4
. Eger J sonluysa ayn kant teoremi kantlar.
Bundan boyle I ve Jnin sonsuz olduklarn varsayalm. (e
i
)
iI
, Ann dogal
taban olsun. Z
(I)
ile Z
(J)
arasndaki izomoryi kullanarak, Ada bir (f
j
)
jJ
taban bulabiliriz. Teorem 7.4e gore |I| = |J| olur.
Yukardaki teorem sayesinde, serbest abel gruplarnn tabanlarnn ayn
kardinalitede olduklarn anlyoruz. Bu kardinaliteye grubun boyutu ad verilir
ve eger gruba A dersek, bu kardinalite dimA bazen de dim
Z
A olarak gosterilir.
13.1.5 Sonuclar
Son derece basit ama ayn derecede g ucl u bir sonu cla baslayalm:
Teorem 13.3. G bir abel grubu ve H G olsun. G/H grubunun bir ser-
best abel grubu oldugunu varsayalm. O zaman Hnin (serbest) bir t umleyeni
vardr, yani serbest bir A G altgrubu icin G = HA olur. Hatta eger e
i
G
icin {e
i
: i I} k umesi G/H bol um grubunun herhangi bir tabanysa, o zaman
Ay e
i
: i I olarak alabiliriz; bu durumda A = e
i
: i I = Ze
i
olur.
Kant: G grubunu toplamsal alalm. (e
i
)
i
ailesi onermedeki gibi secilsin. A =
e
i
: i I =

i
Ze
i
olsun. Eger

i
n
i
e
i
H ise,

n
i
e
i
= 0 olur ve
dolaysyla her i icin n
i
= 0 ve

i
n
i
e
i
= 0 olur. Demek ki A H = 0. Bu
yaptgmzdan ayrca
A = e
i
: i I =
i
Ze
i
ckar, c unk u eger

i
n
i
e
i
= 0 ise

i
n
i
e
i
H olur. Simdi G = H+A esitligini
kantlayalm. g G olsun. O zaman (e
i
)
iI
ailesi G/H grubunu urettiginden,
bir a A eleman icin g = a, yani g a H olur. Buradan da g a + H
A+H ckar.
Teoremde varlg soylenen A altgrubunun genellikle biricik olmadgna dik-
katinizi cekeriz.
Asagdaki sonucla bu teorem arasnda aslnda bir fark yok, H = Ker
alrsak, teoremden asagdaki kant elde ederiz. Biz gene de kant tekrara-
yacagz.
Sonuc 13.4. G bir abel grubu, F serbest bir abel grubu ve : G F orten
bir homomor olsun. O zaman bir A G altgrubu icin G = Ker A olur.
4
Vekt or uzaylarn bilen bir okur, bu arg umann |I| sonsuz oldugunda da teoremi kant-
lad gn gorecektir.
13.1. Serbest Abel Gruplar 209
Elbette A G/ Ker = (G) = F olur, yani A da serbest bir abel grubudur.
Hatta eger f
i
F elemanlar icin (f
i
)
iI
, Fnin bir tabanysa ve e
i

1
(f
i
)
elemanlar rastgele secilmislerse, o zaman Ay e
i
: i I olarak alabiliriz; bu
durumda A = e
i
: i I = Ze
i
olur.
Kant: G grubunu toplamsal alalm. (e
i
)
i
ailesi onermedeki gibi secilsin. A =
e
i
: i I =

i
Ze
i
olsun. Eger

i
n
i
e
i
Ker ise,
0 = (0) =
_

n
i
e
i
_
=

n
i
(e
i
) =

n
i
f
i
olur. Dolaysyla her i icin n
i
= 0 ve

i
n
i
e
i
= 0 olmak zorundadr. Demek ki
A H = 0. Bu yaptgmzdan ayrca
A = e
i
: i I =
i
Ze
i
ckar, c unk u eger

i
n
i
e
i
= 0 ise

i
n
i
e
i
Ker olur. Simdi G = Ker + A
esitligini kantlayalm. g G olsun. O zaman n
i
Z icin
(g) =

i
n
i
f
i
=

i
n
i
(e
i
) =
_

i
n
i
e
i
_
,
yani
g

i
n
i
e
i
Ker
olur. Buradan da
g =
_
g

i
n
i
e
i
_
+

i
n
i
e
i
Ker +A
ckar.
Sonuc 13.5. G bir abel grubu, H G olsun. Eger H ve G/H serbest grup-
larsa, G de serbest bir gruptur. Hatta (h
i
)
iI
ailesi Hnin bir taban, (g
j
)
jJ
ailesi G/Hnin bir tabanysa, {h
i
: i I} {g
j
: j J} k umesi, Gnin bir
taban olur. Yani dimG = dimH + dimG/H olur.
Notlar ve

Ornekler
13.15. Yukardaki teoremi kullanarak su olguyu kantlayaca gz: G bir grup, Z H G ve
G/H Z olsun. O zaman oyle a, b Z vardr ki, her g G bir ve bir tek n, m Z
tamsaylar icin a
n
b
m
biciminde yazlr. Ayrca ya G bir abel grubudur ve dolaysyla
Z Z grubuna izomorktir ya da ba = a
1
b olur.
Kant: Birinci onerme teoremden hemen ckyor: ayi Hnin bir ureteci olarak alalm.
b G de, b eleman G/Hnin ureteci olacak bicimde secilsin. b eleman, h h
b
kuralyla
Hnin bir otomorsine yol acar. Ama H Z oldugundan Hnin iki otomorsi vardr:
h h ve h h
1
. Bu, istedigimizi verir.
210 13. Abel Gruplar
13.16. Bu orne gin oldukca aydnlatc olacagn d us un uyoruz, ozellikle birazdan kantlayaca-
gmz teoremlerin kantlarnda ne kadar dikkatli olmamz gerektigi konusunda uyarc
olacak. Q grubu serbest abel grubu degildir, c unk u Q b ol un ur oysa bir serbest abel
grubu hicbir dogal sayya bol unemez.

Ote yandan Q grubunu, her biri Zye izomork
A
n
altgruplarnn bilesimi olarak yazabiliriz. Nitekim,
A
n
=
1
n!
Z
olsun. Elbette, A
n
Z, A
n
A
n+1
ve

n
A
n
= Q olur. Demek ki bir serbest abel
grubu zincirinin bilesimi serbest olmayabiliyor.
Teorem 13.6. Serbest abel gruplarnn altgruplar da serbesttir ve altgruplarn
boyutlar grubun boyutunu asamaz.
Kant:

Once teoremin 1 boyutlu serbest abel gruplar icin, yani Zye izomorf
gruplar icin dogru oldugundan emin olalm: Znin bir altgrubu nZ biciminde
oldugundan, teorem bu durumda bariz olmal, nitekim eger n = 0 ise altgrubun
boyutu 0dr, aksi halde 1dir.
Simdi A rastgele bir serbest abel grubu olsun. Diyelim bir kardinali icin
(a

)
<
ailesi Ann bir taban
5
. Her icin
A

= a

: <
olsun. A

, || boyutlu serbest bir abel grubudur. Ayrca

1
< icin A

1
< A

olur ve her limit ordinali icin (ve ozellikle = icin) A

<
A

olur.
Birinci Adm. Eger teorem A

icin dogruysa A
+1
icin de dogrudur. Ayrca
eger B A
+1
ise ama B A

ise, o zaman bir b B eleman icin B =

(B A

) Zb olur. Bir baska deyisle B A

grubunu serbestce ureten bir

altk umeye en fazla bir eleman daha ekleyerek Bnin bir tabann elde ederiz.
Birinci Admn Kant: B A
+1
olsun. Varsayma gore B A

serbest
bir gruptur ve boyutu || kardinalitesinden b uy uk degildir. Eger B A

ise,
sorun yok. Bundan boyle B A

varsaymn yapalm.
0 = B/(B A

) BA

/A

A
+1
/A

= (A

Za

)/A

Z
oldugundan, B/(B A

) Z olur, dolaysyla Sonu c 13.5e gore, bir b

B \ (B A

) icin
B = (B A

) Zb
olur. Birinci admn kant tamamlanmstr.
5
Ordinal ve kardinalleri bilmeyen okur, teoremi ancak saylabilir eleman tarafndan ure-
tilmis serbest abel gruplar icin kantlayabilir. Sadece bu durumla ilgilenen okur, eger grup n
tane (sonlu sayda) elemanla uretilmisse, = {0, 1, . . . , n1} alabilir. Bu durumda kanttaki
ikinci adm (limit ordinal adm) atlanabilir, c unk u gerek yoktur. Saylabilir sonsuzlukta ele-
man tarafndan uretilen serbest abel grubu icin = N ve ikinci admda = N alnmal.
13.1. Serbest Abel Gruplar 211

Ikinci Adm. bir limit ordinal olsun. Eger teorem her A

( < ) icin
dogruysa A

icin de dogrudur.

Ikinci Admn Kant: B A

olsun. Varsayma gore, her < icin

B

= B A

serbest bir gruptur ve boyutu || kardinalitesinden b uy uk degildir. Ayrca

B =

<
B

<
(B A

)
olur. Ancak bu iki olgu ikinci admn kantlanmas icin yeterli degildir (bkz.

Ornek 13.16). Fazlasna ihtiyacmz var, sun kantlamamz gerekiyor: Her <
icin oyle bir X

vardr ki, X

, B

y serbestce uretir ve her

icin X

olur. X

y t umevarmla bulmak hic zor degil: Eger = + 1

ise ve X

bulunmussa, Birinci Admda X

ya en fazla bir eleman ekleyerek

X

y nasl bulacagmz gostermistik. Eger bir limit ordinalse ve <

icin X

bulunmussa, X

<
X

tanmn yapalm. X

k umeleri bagmsz
oldugundan ve bagmllk sadece sonlu sayda eleman bagladgndan X

da
bagmszdr (nitekim X

nn elli eleman arasnda dogrusal bir bagnt varsa,

bu elli eleman X

lardan birinde olmal.) X

nn B

y urettigine gelince:
X

<
X

<
X

<
B

= B

(Bkz. Alstrma 7.53). Demek ki B = B

grubu X

tarafndan uretilmistir.
X

k umesinin eleman saysnn dan b uy uk olamayacag teoremin kantndan

hemen anlaslyor. Teorem kantlanmstr.
Sonuc 13.7. A serbest abel grubu (a
i
)
iI
tarafndan uretilirse dimA |I|
olur.
Kant: F = Z
(I)
olsun. (e
i
)
iI
ailesi bu grubun dogal taban olsun. (e
i
) = a
i
kuralyla, F serbest abel grubundan A serbest abel grubuna giden homomor-
yi ele alalm. Bu homomor ortendir. Sonu c 13.4e gore Aya izomorf bir B
(serbest abel) altgrubu icin F = Ker B olur. Teorem 13.6ya gore Ker
serbest bir abel grubudur. Elbette
|I| = dimF = dimKer + dimB = dimKer + dimA
olur.
Sonuc 13.8. A

n
i=1
Z olsun. Ay ureten n tane eleman dogrusal bagmsz
olmak zorundadr.
212 13. Abel Gruplar
Kant: a
1
, . . . , a
n
elemanlar Ay uretsin. O zaman
(k
1
, . . . , k
n
) =
n

i=1
k
i
a
i
kural bize

n
i=1
Z grubundan Aya giden orten bir homomor verir. Sonuc
13.4e gore Aya, dolaysyla

n
i=1
Z grubuna izomorf bir B (serbest abel)
altgrubu icin A = Ker B olur. Teorem 13.6ya gore Ker serbest bir abel
grubudur. Elbette
n = dimA = dimKer + dimB = dimKer +n
olur. Demek ki dimKer = 0 ve Ker = 0. Bu da aynen a
1
, . . . , a
n
eleman-
larnn dogrusal bagmszlg anlamna gelir.
Serbest abel gruplar burulmasz abel gruplardr. Ama burulmasz her abel
grubu serbest degildir. Bol um Bde buna bir ornek verdik: Z
N
.

Ote yandan eger
grup sonlu eleman tarafndan uretiliyorsa, bu dogrudur.
Teorem 13.9. Burulmasz ve sonlu sayda eleman tarafndan uretilen bir
abel grubu serbest abel grubudur. Ayrca grubun boyutu grubun uretec saysn
gecemez.
Kant: Gruba A diyelim. Grubu ureten eleman says n olsun, ureteclere de
a
1
, . . . , a
n
diyelim. Teoremi n uzerine t umevarmla kantlayacagz. Eger n = 0
ise A = 0 olur ve sorun yok. n = 1 ise, A = a
1
Z olur ve gene sorun
yok. Simdi B = a
1
, . . . , a
n1
altgrubunun serbest oldugunu ve boyutunun
en fazla n 1 oldugunu varsayalm. B < A varsaymn yapabiliriz, aksi halde
teoremin kant zaten bitmistir. A/B eleman a
n
tarafndan uretilir. Eger A/B
burulmaszsa, o zaman A/B grubu Zye izomorftur ve sonu c Sonuc 13.5ten
ckar. Eger A/B burulmalysa, o zaman bir k > 0 tamsays icin ka
n
B,
ve dolaysyla kA B olur. Ama bu durumda, Teorem 13.6dan dolay kA
serbest bir grup olur. Ayrca A burulmasz oldugundan A kA olur. Demek
ki A da serbest bir gruptur.
Notlar ve

Ornekler
13.17. Q/Z grubunun burulmal oldugunu biliyoruz. Bu ornekte bu olguyu genellestiren su
teoremi kantlayaca gz:
Teorem 13.10. A bir abel grubu olsun. O zaman Ann maksimal boyutlu serbest bir
altgrubu vardr. Eger B boyle bir altgrupsa A/B burulmal olur.
Kant: Zorn

Onsavn kullanacagz. Z, Gnin dogrusal bagmsz altk umelerinden olus-
sun. Zyi icindelik iliskisiyle k u c ukten b uy u ge sralayalm. Eger C Z bir zincirse (yani
her X, Y C icin ya X Y ya da Y X ise), o zaman

C Z olur, c unk u lineer

ba gmllk sonlu sayda eleman ilgilendiren bir ozelliktir. Bu dedigimizi acklayalm,
c unk u benzer akl y ur utmeler sk sk yaplr matematikte. x
1
, . . . , x
n

C birbirinden
13.1. Serbest Abel Gruplar 213
farkl elemanlar olsun. Diyelim k
1
, . . . , k
n
Z icin k
1
x
1
+ + k
n
x
n
= 0. Her k
i
nin
0a esit oldugunu kantlayaca gz. Her i = 1, . . . , n icin, x
i
nin eleman oldugu bir X
i
C
secelim. Bu X
i
lerden biri digerlerini kapsar. Diyelim X
j
di gerlerini kapsyor. O zaman
x
1
, . . . , x
n
X
j
olur. Ama X
j
dogrusal bagmsz bir k ume oldugundan, bundan k
1
=
. . . = k
n
= 0 ckar.
Boylece Zorn

Onsav sayesinde Zden maksimal bir k ume secebiliriz, diyelim X. Bu
k ume maksimal lineer bagmszdr. Dolaysyla, eger B bu altk ume tarafndan uretilen
altgrupsa,
B = X =

xX
Zx

X
Z
olur. Simdi A/B grubuna bakalm. Diyelim x A/B burulmasz bir eleman. Bu du-
rumda,
B, x/B x Z
oldugundan, Sonu c 13.5e gore,
B, x/B = B x
olur, yani X{x} do grusal bagmszdr. Ama bu da Xin maksimalligiyle celisir. Demek
ki B/A torsion bir gruptur.
Ama dikkat, Ada Bden daha b uy uk bir serbest abel grubu olabilir.

Ornegin A = Q,
B = Z ise, B
1
=
1
2
Z altgrubu serbesttir ve Bden daha b uy ukt ur. Ama B B
1
icin
B
1
/B burulmasz bir eleman iceremez.
13.1.6 Evrensel

Ozellik
Bu altbol umde serbest abel gruplarnn I gostergec k umesini X olarak ya-
zacagz, c unk u gosterge c k umesini gercek bir k ume olarak gormek istiyoruz,
o kadar ki elemanlarna gostergec yerine nokta demeyi tercih edecegiz. X
herhangi bir k ume olsun. Z
(X)
=

X
Z grubunun Xten Zye giden ve kaidesi
sonlu olan fonksiyonlar k umesi olarak tanmlandgn anmsayalm (bkz.

Ornek
1.11). Gecmiste, eger f Z
(X)
ise, f(x) yerine f
x
yazms ve fyi degerleriyle
gostermeyi yegleyip f yerine (f
x
)
x
yazmstk. Bazen (f
x
)
x
yazlm yerine

x
f
x
x ve Z
(X)
yerine

X
Zx yazlmlar kullanlr. Bu yeni yazlmlarn bir-
den cok nedeni vardr. Acklamaya calsalm. Birazdan kantlayacagmz te-
orem bu yeni yazlmn nedenini cok daha iyi gozler on une serecek.
Eger X = N ise, Z
(X)
grubunun bir elemann bir dizi olarak gosterebiliriz.

Ornegin,
(0, 0, 0, 3, 0, 5, 0, 0, . . .)
gosteriminin hangi eleman simgeledigi barizdir. Ama eger X k umesi uzerine
Ndeki gibi bir iyisralama yoksa, hatta eger saylamaz sonsuzluktaysa, o za-
man Z
(X)
grubunun elemanlarn yukardaki gibi bir dizi olarak gosteremeyiz.

Ornegin eger X k umesi uzerinde bir iyisralama yoksa, bu yazlmla xinci ko-
ordinat 5, bir baska yinci koordinat 3, diger koordinatlar 0 olan bir elemann
nasl gosterilecegi belli degildir. Simdi, X ne olursa olsun, Z
(X)
grubunun ele-
manlarn daha kolay bir bicimde yazmann yolunu gosterecegiz.
214 13. Abel Gruplar
f = (f
x
)
x
gosterimi yerine f =

x
f
x
x yazalm. O zaman bir onceki pa-
ragrafta verdigimiz ornekteki eleman 5x+3y olarak gosterilir ve bu yazlmla
xinci koordinatn 5, yinci koordinatn 3, diger koordinatlarn 0 oldugu hemen
anlaslr. Bu durumda, eskiden Z
(X)
ya da

X
Z olarak gosterdigimiz grup

xX
Zx olarak gosterilir ve elemanlar (f
x
)
x
yerine

x
f
x
x
biciminde yazlr
6
.
Bu yazlmn teorik olarak nasl m umk un oldugunu gosterelim: x X
olsun. Z
(X)
grubunun, xte 1 degerini alan, diger noktalarda 0 degerini alan
x : X Z
elemann ele alalm. Sadece bir kez 0dan farkl bir deger aldgndan, x
Z
(X)
olur. Fonksiyonlar bir tamsayyla carpmay ve iki fonksiyonu toplamay
biliyoruz: Bu islemleri fonksiyonun degerleri uzerinden yapyoruz.

Ornegin,
eger x ve y elemanlar Xin iki farkl elemanysa, 5 x + 3 y fonksiyonu xte 5
degerini alan, yde 3 degerini alan ve Xin diger noktalarnda 0 degerini alan
fonsiyondur. Boylece eger f

X
Z fonksiyonu birbirinden farkl x
1
, . . . , x
n

X noktalarnda srasyla f
x
1
, . . . , f
x
n
degerlerini alyorsa ve diger noktalarda
0 degerini alyorsa, f fonksiyonunu
f
x
1
x
1
+ +f
x
n
x
n
yani
n

i=1
f
x
i
x
i
olarak gosterebiliriz. Boylece Z
(X)
grubunun her eleman

x
f
x
x
olarak gosterilebilir. Tabii buradaki toplam sonlu bir toplam olmaldr, aksi
halde direkt toplamn bir elemann elde etmeyiz.
Ayrca
x x
fonksiyonu Xten Z
(X)
grubuna giden birebir bir fonksiyondur. Bu birebir
fonksiyon sayesinde x X noktasyla (ya da gostergeciyle) x Z
(X)
elemann
ozdeslestirebiliriz. Boylece,

x
f
x
x
6
Tabii X = N ise, 5x yazmak sakncaldr! Bu durumda eski yazlm tercih edilmelidir, ya
da, anlamsz bir x simgesi uydurup,

N
Z yerine

i
Zx
i
yazlmaldr.
13.1. Serbest Abel Gruplar 215
yerine

x
f
x
x
yazma hakkn kendimizde gorebiliriz. Bu yazlmla,
_

x
f
x
x
_
+
_

x
g
x
x
_
=

x
(f
x
+g
x
)x
ve
n

x
f
x
x =

x
(nf
x
)x
olur. Daha da onemlisi, boylece Xi,
Z
(X)
=

X
Z =

X
Zx
grubunun bir altk umesi olarak gorebiliriz; hatta X altk umesi serbest grubun
taban olur.
Rastgele bir X k umesi icin

xX
Zx grubuna X tarafndan serbestce
uretilmis grup ad verilir.
Hayat kolaylastracagn d us und ug um uz b ut un bu acklamalardan sonra
bu altaltbol um un amac olan teoremi kantlayalm.
Teorem 13.11. X bir k ume, A herhangi bir abel grubu ve : X A bir
fonksiyon olsun. O zaman Z
(X)
=

xX
Zx serbest abel grubundan A grubuna
giden, ve her x X icin (x) = (x) esitligini saglayan bir ve bir tane homo-
mor vardr.
Ayrca eger F abel grubu Xi kapsyorsa ve Fnin yukarda Z
(X)
icin be-
lirtilen ozelligi varsa, o zaman F

X
Zx olur.
Kant: A grubunu toplamsal yazalm.

xX
Zx serbest abel grubunun her f
eleman tek bir bicimde
f =

xX
f
x
x
olarak yazlr. Simdi :

xX
Zx A fonksiyonunu
(f) =

xX
f
x
(x) A
olarak tanmlayalm. Sag taraftaki toplam elbette Ada hesaplanmaktadr
7
.
fonksiyonunun iyi tanml oldugu belli, c unk u

xX
Zx serbest abel grubunun
7
X A ve (x) = x olsa da bu fonksiyonun (f) = f form ul uyle tanmlandgn soyle-
mek yanlslarn en b uy u g u olur.

Ornegin,

xX
Zx serbest abel grubunda

xX
f
x
x =

xX
g
x
x olabilir ama A grubunda,

xX
f
x
x =

xX
g
x
x olabilir.
216 13. Abel Gruplar
her f eleman tek bir bicimde
f =

xX
f
x
x
olarak yazlr ve A abel oldugundan (f)nin tanmndaki toplamn sras
onemli degildir. nin homomor oldugu da bariz. (x) = x esitligi de. Bu
kosullar saglayan ikinci bir homomornin olmadg da.

Ikinci onermeyi kantlayalm. Varsayma gore (x) = x esitligini saglayan

bir : F

X
Zx homomorsi vardr. Ayn sekilde (x) = x esitligini
saglayan bir :

X
Zx F homomorsi vardr. Demek ki,
:

X
Zx

X
Zx
homomorsi xi xe got ur ur. Ayn seyi,
Id :

X
Zx

X
Zx
homomorsi de yapar. Bu asamada, ilk onermedeki bir ve bir tane sozleri
onemli olacak: = Id olmal. Benzer sekilde = Id olmal. Demek ki
ve birer izomordirler.
13.2 Sonlu Sayda

Uretecli Abel Gruplar (1)
Bir onceki altbol umde kantlanan teoremlerin sonuclarn bulalm.
Sonuc 13.12. Sonlu eleman tarafndan uretilmis bir abel grubunun altgruplar
da sonlu eleman tarafndan uretilir ve altgrubun uretec says grubu ureten
eleman saysndan k uc ukesit alnabilir.
Kant: Gruba G diyelim. Grup g
1
, . . . , g
n
elemanlar tarafndan uretilsin. A =

n
i=1
Z olsun. e
1
, . . . , e
n
elemanlar Ann bir taban olsun, dogal uretecleri
olabilirler mesela. : A G fonksiyonu e
i
yi g
i
ye got uren orten homomor
olsun. H G olsun. Teorem 13.6ya gore
1
(H) altgrubu en fazla n eleman
tarafndan uretilir. Ama H bu altgrubun -imgesidir. Demek ki H de en fazla
n eleman tarafndan uretilir.
Alstrmalar
13.18. tane eleman tarafndan uretilmis bir abel grubunun altgruplarnn en fazla elemanl
bir urete c k umesi oldugunu kantlayn.
Yukardaki teorem abel olmayan gruplar icin dogru degildir.

Ornegin iki
eleman tarafndan uretilmis serbest gruplarn sonlu eleman tarafndan uretil-
meyen altgruplar vardr, bkz.

Ornek E.3.
13.3. Burulmal Abel Gruplar 217
Sonuc 13.13. G, n tane eleman tarafndan uretilmis bir abel grubu olsun. T,
Gnin derecesi sonlu olan elemanlarndan olussun. O zaman T G olur ve
T en fazla n eleman tarafndan uretilir. Demek ki Tnin eksponenti sonludur.
Ayrca boyutu nden k uc ukesit bir A serbest abel grubu icin G = T A olur.
Kant: Tnin bir altgrup oldugu bariz (bkz.

Ornek 9.55). Sonu c 13.12ye
gore T, en fazla n eleman tarafndan uretilir. Eger Tnin bu sonlu saydaki
ureteclerinin derecelerinin en k uc uk ortak kat m ise, het t T icin t
m
= 1
olur.
G/T burulmasz bir gruptur ve en fazla n eleman tarafndan uretilir. De-
mek ki Teorem 13.9a gore G/T serbest abel grubudur. Teorem 13.3e gore
boyutu en fazla n olan bir A serbest abel grubu icin G = T A olur.
Demek ki sonlu abel gruplarn snandrmak icin elemanlarnn derece-
lerinin ust snrnn oldugu burulmal abel gruplarn snandrmak yeterli.
Bu t ur gruplara sonlu eksponantl abel gruplar denir. Bu t ur gruplar
snandrmak m umk und ur. Bir sonraki altbol umde bunu yapacagz.
13.3 Burulmal Abel Gruplar
Sonuc 12.9u anmsatalm:
Olgu 13.14. G burulmal bir abel grubu olsun. Her p asal icin
G[p

] = {g G : bir i N icin g
p
i
= 1}
tanmn yapalm. O zaman G[p

] G ve G

p
G[p

] olur.
Demek ki burulmal abel gruplarn snandrmak icin, p asallar icin abel
p-gruplarn snandrmak yeterli. Bunu yapamayacagz ama eger eksponent
sonluysa ustesinden gelebilecegiz.
Teorem soyle:
Teorem 13.15. Eksponenti sonlu olan abel p-gruplar dong usel (dolaysyla
Z/p
n
Z gruplarna izomork) altgruplarn direkt toplamdr.
Birazdan kantlayacagmz bu teoremden ve Olgu 13.14ten su ckar:
Sonuc 13.16. Eksponenti sonlu olan abel gruplar her biri bir p asal ve bir
n > 0 dogal says icin Z/p
n
Z grubuna izomork altgruplarn direkt toplamdr.

Bu teoremin kant biraz zaman alacak. Eger grup sonluysa (ya da ayn
sey, sonlu eleman tarafndan uretilmisse), kant cok daha kolay. Teoremi en
genel haliyle kantlamak icin Secim Aksiyomuna ihtiyac vardr. Sadece sonlu
218 13. Abel Gruplar
gruplarla ilgilenen okura Secim Aksiyomuna toslamamas icin yol gostermeye
calsacagz.
Asagdaki onsav teoremin kantnda tahmin edildigi uzere cok onemli ola-
cak.

Onsavn kantnn yontemi de onemlidir, c unk u bu yonteme sk sk basvu-
rulur, biz de ileride ayn yontemle baska derin sonu clar kantlayacagz. Teorem
13.33, bu onsavn bir genellemesi olacak.

Onsav 13.17. p bir asal ve G, eksponenti p

n
olan bir abel grubu olsun. H G
altgrubu bir I gostergec k umesi icin
I
Z/p
n
Z grubuna izomorf olsun. O zaman
bir K G altgrubu icin G = H K olur.
Kant: Eger G sonluysa, o zaman H K = 1 esitligini saglayan maksimal
bir K altgrubu vardr elbette. Eger G sonsuzsa bu esitligi saglayan bir K
altgrubunun varlg ancak Secim Aksiyomuyla, daha dogrusu Zorn

Onsav
ile gosterilebilir ve simdi bunu yapyoruz. (Sonlu gruplarla ilgilenen okur bu
paragrafn gerisini atlayabilir.) Grubun islemini carpmsal yazacagz.
Z = {K G : K H = 1}
olsun. 1 Z oldugundan Z = olur. Zyi altgrup (ya da altk ume) olma
iliskisiyle sralayalm, altgruplar ustgruplardan k u c uk olsun. Eger (K
i
)
i
, Znin
bir zinciriyse,

i
K
i
Z olur, c unk u

i
K
i
altgrubunun H ile 1den farkl
bir elemanda kesismesi icin, K
i
altgruplarndan birinin H ile 1den farkl bir
elemanda kesismesi lazm. Dolaysyla, Zorn

Onsavna gore Znin maksimal
bir eleman vardr. Bu altgruba K diyelim. Demek ki
H, K = HK = H K G.
HK = G esitligini kantlayacagz. Diyelim esitlik yok ve HK < G. Amac-
mz K, g H = 1 esitliginin dogru oldugu bir g G\ K elemannn varlgn
kantlamak; boylece K < K, g olacak ve Knn maksimalligiyle celisecegiz.

Once rastgele bir g G \ HK alalm. Bu eleman istedigimizi saglamas

icin yavas yavas degistirecegiz.

Ilk olarak
g, g
p
, g
p
2
, . . . , g
p
n
= 1
dizisine bakalm.

Ilk terim, g yani, HKda degil. Ama son terim, g
p
n
yani, 1e
esit oldugundan HKda. Bu dizinin elemanlarn soldan saga dogru tararken,
bir i = 0, 1, . . . , n 1 icin
g
p
i
/ HK ama g
p
i+1
HK
olmal. g yerine bu g
p
i
elemann alarak,
(1) g / HK ama g
p
HK
13.3. Burulmal Abel Gruplar 219
varsaymn yapabiliriz; oyle yapalm. Simdi, h H ve k K icin
(2) g
p
= hk
olur. Grubun eksponenti p
n
oldugundan,
1 = g
p
n
= (g
p
)
p
n1
= (hk)
p
n1
= h
p
n1
k
p
n1
olur ve bu durumda, h
p
n1
= k
p
n1
H K = 1 ve
h
p
n1
= 1
elde ederiz.
Simdi H grubunda hangi elemanlarn p
n1
inci kuvvetinin 1e esit oldugu-
nu gorelim. Teoremin hipotezine gore H (Z/p
n
Z)
(I)
. Ama
{x Z/p
n
Z : p
n1
x = 0} = pZ/p
n
Z
esitligini

Ornek 9.52de kantlamstk; demek ki ayn sey (Z/p
n
Z)
(I)
grubunda
da dogru:
{x (Z/p
n
Z)
(I)
: p
n1
x = 0} = (pZ/p
n
Z)
(I)
= p (Z/p
n
Z)
(I)
.
Sonuc olarak benzer onerme (carpmsal bir grup olan) H icin de gecerlidir ve
h
p
n1
= 1 oldugundan, bir h
1
H icin h = h
p
1
esitliginin dogru oldugunu
gor ur uz. (2)den dolay, g
p
= hk = h
p
1
k ve (h
1
1
g)
p
= k K elde ederiz.
h
1
1
g G \ HK oldugundan (aksi halde g = h
1
(h
1
1
g) H(HK) = HK
olurdu), g yerine h
1
1
g elemann alp,
(3) g G\ HK ve g
p
K
varsaymn yapabiliriz.
Bu asamada K, g altgrubuna bakalm. Bu altgrubun elemanlar bir k
K ve m Z icin kg
m
bicimindedir (daha onceki ky artk unutun). Knn
seciminden dolay, K, g H = 1 olmal. Kesisimden 1e esit olmayan bir
eleman secelim:
1 = kg
m
H
olsun. Demek ki g
m
HK. Eger p asal nyi bolmezse, g
p
de HKda oldugun-
dan,
g = g
1
= g
obeb(n,p)
HK
olur (bkz. Alstrma 5.31), ki bu da gnin secimiyle celisir. Demek ki p|m,
diyelim ps = m. Bu durumda, g
p
K oldugundan,
kg
m
= kg
ps
= k(g
p
)
s
K
220 13. Abel Gruplar
olur. Ama ayn zamanda kg
m
H. Demek ki kg
m
H K = 1, celiski.
Uyar. Eger m < n icin H
I
Z/mZ olursa yukardaki teorem dogru olmaz.

Ornegin G = Z/9Z ve H = 3Z/9Z Z/3Z olsun. Bu durumda teorem dogru

degildir. Teoremin yanls oldugu bir baska ornek: G = Z/4Z Z/2Z ve H =
(2, 1).
Asagdaki onsavla Teorem 13.15in kantna old ur uc u darbeyi indirecegiz.

Onsav 13.18. p bir asal, n > 0 bir dogal say ve G, eksponenti p

n
olan bir
abel grubu olsun. O zaman Gnin (Z/p
n
Z)
(I)
grubuna izomork oyle bir H
altgrubu ve bir m < n dogal says icin eksponenti p
m
olan oyle bir K altgrubu
vardr ki G = H K olur.
Kant: Teorem aslnda, (Z/p
n
Z)
(I)
grubuna izomork maksimal bir altgrup
oldugunu soyl uyor. H altgrubunun bir A altk umesinin su ozellikleri varsa:
1. A =

aA
a
2. Her a A icin a Z/p
n
Z
o zaman Aya bu kantlk g uzel k ume diyelim.

Once Gnin sonlu eleman tarafndan uretildigini, yani sonlu oldugunu var-
sayalm. O zaman maksimal bir g uzel A k umesi vardr elbette. Eger G son-
suzsa, maksimal bir g uzel A k umesi bulmak icin Secim Aksiyomunu kullan-
malyz. Gnin sonsuz oldugu durumla ilgilenmek istemeyen okur bu parag-
rafn devamn atlayabilir. Eksponent p
n
oldugundan, derecesi p
n
olan bir ele-
man mutlaka vardr, dolaysyla, tek elemanl da olsa g uzel bir k ume vardr.
(Aslnda bosk ume de g uzel k umedir!) Z k umesi Gnin g uzel altk umelerinden
olusan k ume olsun. Bu k umenin bos olmadgn biraz once gord uk. Z k umesi
uzerine altk ume olma yarsralamasn koyalm ve bu yarsralamayla Znin
t umevarmsal bir k ume oldugunu gosterelim. Bu amacla Zden bir (A
j
)
jJ
zinciri alalm.

J
A
j
k umesinin de bir g uzel k ume oldugunu savlyoruz ve
hemen kantlyoruz. Her a

J
A
j
icin a Z/p
n
Z oldugu belli. Eger

J
A
j
=

aA
a olmasayd, o zaman oyunbozanlk yapan sonlu sayda ele-
man A
j
lerin birinde belirirdi ki, bu da imkanszdr. Demek ki

J
A
j
Z olur.
Demek ki Z k umesine Zorn

Onsavn uygulayabiliriz. Boylece, Zorn

Onsav
sayesinde, Z k umesinin maksimal bir eleman oldugu ckar. Bu maksimal g uzel
k umeye A diyelim.
Simdi
H = A =

aA
a

aA
Z/p
n
Z
tanmn yapalm.

Onsav 13.17ye gore G = HK esitligini saglayan bir K
G vardr. Ann maksimalliginden dolay, Kda derecesi p
n
olan bir eleman
olamaz. Demek ki exp K < p
n
ve dolaysyla bir m < n icin exp K = p
m
.
Bu iki onsav teoremi n uzerine t umevarmla kantlar.
13.4. Sonlu Sayda

Uretecli Abel Gruplar (2) 221
Sonuc 13.19. Eksponenti p
n
olan bir grup, I
1
, . . . , I
n
k umeleri (ya da kardi-
nalleri ) icin
n

k=1
_
_

I
k
Z/p
k
Z
_
_
grubuna izomorfturlar.
13.4 Sonlu Sayda

Uretecli Abel Gruplar (2)
Yukarda yaplanlardan su teorem ckar:
Teorem 13.20. Sonlu eleman tarafndan uretilen bir abel grubu sonlu sayda
dong usel altgrubun direkt toplamdr. Bu dong usel altgruplarn her biri Zye
ya da bir p
n
asal kuvveti icin Z/p
n
Z grubuna izomorf olarak alnabilir.
Kant: Gruba G diyelim. T, Gnin burulmal elemanlarndan olusan k ume
olsun. Elbette T G olur. Sonuc 13.13e gore bir A serbest abel grubu icin
G = T A olur. Sonuc 13.12ye gore T ve A sonlu sayda eleman tarafndan
uretilirler. Teorem 7.4e gore Ann ancak sonlu bir taban olabilir. T sonlu
sayda eleman tarafndan uretildiginden, eksponenti sonludur. Sonuc 13.16ya
gore T de dong usel altgruplarn direct toplamdr. Sonu c olarak G, ya Zye
ya da bir p
n
asal kuvveti icin Z/p
n
Z grubuna izomorf sonlu sayda altgrubun
direkt toplamdr.
Uyar. n eleman tarafndan uretilen bir abel grubu daha fazla dong usel grubun
direkt toplam olabilir.

Ornegin, p = q birbirine asal iki dogal sayysa, Z/pqZ
grubu 1 eleman tarafndan uretilir ama Z/pZ Z/qZ grubuna izomorftur.

Ote yandan bir p asal icin, n eleman tarafndan uretilen bir G abel p-
grubu, en fazla n tane altgrubun direkt toplam olabilir. Bunu gormek icin,
eger
G
k

i=1
Z/p
k
i
Z
ise, grubu
k

i=1
Z/p
k
i
1
Z
altgrubuna bolerek,
G
k

i=1
Z/pZ
oldugunu varsayabiliriz. Eksponenti p olan ve n eleman tarafndan uretilen bir
grubun en fazla p
n
tane eleman olabilir. Demek ki p
k
p
n
ve k n.
222 13. Abel Gruplar
Notlar ve

Ornekler
13.19. Bu alstrmalarda p hep bir asal say olacak. p elemanl t um gruplar Z/pZ grubuna
izomorfturlar. Bunu biliyoruz. Bundan sonraki alstrmalarda k u c uk n saylar icin p
n
elemanl birbirine izomorf olmayan abel grubu saysn bulacagz.
13.20. p
2
elemanl t um gruplar abeldirler (Sonu c 8.10). Dolaysyla sadece iki tip p
2
elemanl
grup vardr: Z/pZ Z/pZ ve Z/p
2
Z.
13.21. p
3
elemanl bir grup abel grubu olmak zorunda degil.

Orne gin, G k ume olarak
G = Z/pZ Z/pZ Z/pZ
ise ve islemi
(x, y, z)(x

, y

, z

) = (x +x

, y +y

, z +xy

+z

)
form ul uyle verilmisse ve eger p > 2 ise, G abel olmayan bir gruptur. 8 elemanl abel
olmayan gruplar biliyoruz. Eger G abel olmayan bir grupsa ve |G| = p
3
> 8 ise, Gnin
bu paragrafta acklanan gruba izomorf oldugunu kantlamak cok zor degildir; en son
b ol umde bunu yapacagz, simdilik okura brakyoruz.
p
3
elemanl abel gruplara gelince: Birbirine izomorf olmayan u c grup vardr:
(Z/pZ)
3
, Z/pZ Z/p
2
Z, Z/p
3
Z.
13.22. p
4
elemanl izomork olmayan gruplar sunlardr:

Once,bir onceki gruplar Z/pZ ile
direkt toplamn alabiliriz:
(Z/pZ)
4
, (Z/pZ)
2
Z/p
2
Z, Z/pZ Z/p
3
Z.
Bunlar icinde Z/pZ fakt or un u barndran gruplardr. Bunlarn dsnda iki tane daha
vardr:
(Z/p
2
Z)
2
, Z/p
4
Z.
13.23. p
5
ve p
6
elemanl izomorf olmayan abel gruplarn bulmay okura brakyoruz.
13.5 Bol un ur Abel Gruplar
G bir abel grubu olsun. Eger her g G eleman ve her n > 0 dogal says icin
x
n
= g denkleminin gde bir coz um u varsa, Gye bol un ur grup denir. Bir
grubun, kendi basna bir grup olarak bol un ur altgruplarna bol un ur altgrup
ad verilir.
Notlar ve

Ornekler
13.24. Q bol un ur bir gruptur.
13.25. G b ol un ur bir grup ve H G ise G/H bol un ur bir gruptur.
13.26. Bol un ur gruplarn direkt toplamlar ve kartezyen carpmlar bol un urd ur.
13.27. Bir Gabel grubunun bol un ur altgruplarn uretti gi altgrup bol un urd ur. Dolaysyla Gnin
t um bol un ur altgruplarn uretti gi altgrup en b uy uk bol un ur altgruptur. Bu altgruba
D(G) diyelim.
13.28. Eger bir direkt toplam bol un urse, direkt toplam alnan her grup bol un urd ur. Dolaysyla
b ol un ur bir abel grubunda t umleyeni olan her altgrup bol un urd ur.
13.29. (Gecmiste sozetti gimiz ama birazdan bir daha ele alacagmz) Pr ufer p-gruplar Z
p

b ol un ur gruplardr.
13.5. B ol un ur Abel Gruplar 223
13.30. G toplama altnda yazlms bir abel grubu olsun. E(G) =

n=1
nG olsun. E(G), Gde
her pozitif tamsayya bol unen elemanlar k umesidir ve elbette bir altgruptur. E(G), Gnin
b ut un bol un ur altgruplarn, dolaysyla Gnin en b uy uk bol un ur altgrubu olan D(G)yi
kapsar (bkz.

Ornek 13.27). Dikkat: Eger G burulmalysa, E(G)nin 1e esit oldugunu
sanmayn; ornegin E(Z
p
) = Z
p
olur. (n + 1)!G n!G oldugundan, E(G) =

n
n!G
yazlm E(G)nin daha sarih bir gosterimi olabilir. Eger G burulmasz bir grupsa,
E(G) = D(G) olur, c unk u bu durumda her k > 0 tamsays icin g kg fonksiyonu
birebirdir, dolaysyla
E(G) kE(G) = k

n=1
nG =

n=1
knG

n=1
nG = E(G)
(Gnin burulmaszlgn uc unc u admdak esitlikte kullandk), yani E(G) = kE(G), yani
E(G) bol un ur, yani E(G) = D(G) olur.

Ote yandan G burulmalysa, D(G) < E(G)
olabilir. Bunun bir orne gini asa gda bulacaksnz.
13.31. A =

k=1
Z/2
k
Z olsun. e
k
, knc koordinat 1, diger koordinatlar 0 olan eleman olsun.
A, bu elemanlar tarafndan uretilir. Z/2
k
nn elemanlaryla e
k
y carpmann anlaml
oldugunu belirtelim. Her a A eleman, a
k
Z/2
k
Z saylar icin

k
a
k
e
k
olarak tek
bir bicimde yazlr. Buradaki a
k
larn sonlu tanesi dsnda hepsi 0dr elbette.
B = 2
k1
e
k
e
1
: k = 1, 2, . . .
olsun. G = A/B tanmn yapalm ve D(G)yi bulalm. Her p > 2 asal icin A grubu
p-bol un ur oldugundan, G de p-b ol un urd ur, dolaysyla 2-bol un url u ge odaklanmalyz.
|D(G)| = 2 bulacagz, dolaysyla D(G) bol un ur olamayacak. Hatta D(G) = {1, e
1
}
bulacagz.
e
1
eleman 2
k
-b ol un ur oldugundan, belli ki e
1
D(G). Aksi istikamete odaklanalm.

Once Bnin elemanlarn daha iyi betimleyelim. Bnin rastgele bir b eleman
b =

k=1
b
k
(2
k1
e
k
e
1
)
olarak yazlr. k = 1 iken toplanan terim 0 oldugundan, toplam 2den baslatabiliriz:
b =

k=2
b
k
(2
k1
e
k
e
1
).
Ayrca 2(2
k1
e
k
) = 0 ve 2e
1
= 0 oldugundan, b
k
y ya 0a ya da 1e esit alabiliriz. Demek
ki b
k
= 0, 1 icin (k 2),
b =
_
_

k2
b
k
_
_
e
1
+

k2
2
k1
e
k
olur. Bu eleman daha gorsel bicimde yazalm.
k
= 2
k1
Z/2
k
Z olsun.
k
, Z/2
k
Z
grubunun derecesi 2 olan yeg ane elemandr. Demek ki b eleman koordinatlaryla s oyle
gosterilir: b
k
{0, 1} i cin (k 2),
b =
_
_

_
_

k2
b
k
_
_
, b
2

2
, b
3

3
, . . .
_
_
.
Simdi x D(G) olsun. Bir k > 0 tamsays secelim. O zaman bir y G icin,
x = 2
k
y,
224 13. Abel Gruplar
yani
x 2
k
y B
olur. xin knc koordinatna bakalm. Bnin elemanlarnn olas knc koordginatlar ya
0 ya
k
oldugundan, bu son esitlikten
x
k
= 0,
k
ckar.
Simdi
b =
_
_
_
_

k2
x
k
_
_
, x
2
, x
3
, . . .
_
_
B
ve
a =
_
_
x
1

_
_

k2
x
k
_
_
, 0, 0, . . .
_
_
{0, e
1
}
olsun. Ya a = 0 ya da a = e
1
olur.
x = x b = a
esitli ginden sayesinde istedigimizi elde ederiz.
Bu altbol umde
8
bol un ur abel gruplarn snandracagz. Ama ilk olarak
onemli bir bol un ur abel grubu ailesi tantalm: Pr ufer p-gruplar. Daha sonra
bol un ur gruplarn (cesitli p asallar icin) Pr ufer p-gruplarnn ve Q grubunun
direkt toplamlarna izomorf oldugunu kantlayacagz.
13.5.1 Pr ufer p-Gruplar
Pr ufer p-gruplarndan daha once

Ornek 9.66 ve 11.11de sozetmistik. Ayrca
bu gruptan

Ornek D2de de sozedildi. Bu bol umde tanm yeniden yapacagz
ve biraz daha ayrntya girecegiz.
Pr ufer p-gruplarnn cesitli tanmlar vardr ve her birini bilmek gerekir.
Birinci Tanm. Eger karmask saylar biliyorsanz tanm soyle verebiliriz
9
:
K ume olarak,
Z
p
= {e
2ki/p
n
: n, k N}.
Ama tabii bu tanmda n > 0 ve k = 0, 1, . . . , p
n
1 olarak alnabilir. C arpma
olarak da karmask saylarn carpmasn alacagz, yani enin kuvvetlerini top-
layacagz. Z
p
k umesinin carpma altnda bir grup oldugunun kolay kantn
okura brakyoruz. Bu grupta,

n
= e
2i/p
n
tanmn yapalm. O zaman,
n
nin derecesi p
n
dir; dolaysyla urettigi
A
n
=

e
2i/p
n

= {e
2ki/p
n
: k = 0, 1, . . . , p
n
1}
8
Bu altbol um ve sonras grup teoriye yeni baslayanlar tarafndan simdilik atlanabilir.
9
Karmask saylar bilmeyenler bu paragraf atlayabilirler.
13.5. B ol un ur Abel Gruplar 225
altgrubu Z/p
n
Z grubuna izomorftur. Ayrca her n icin,

p
n
=
n1
ve
A
n
= {x
p
: x A
n+1
} A
n+1
ve
[A
n+1
: A
n
] = p
olur. Dahas,
Z
p
=

n=1
A
n
olur. Yani Z
p
grubu, Z/p
n
Z gruplarna izomorf altgruplarn bilesimidir. Her
elemannn derecesi p asalnn bir kuvvetidir; dolaysyla bir p-gruptur; ama
grubun eksponenti sonlu degildir. A
n
= {x
p
: x A
n+1
} ve Z
p
=

n=1
A
n
esitliklerinden Z
p
grubunun p-bol un ur oldugu anlaslyor. Ayrca bir p-grubu
oldugundan, Z
p
grubu her q = p asal icin de q-bol un urd ur. Demek ki Z
p

grubu bol un ur bir gruptur.

Ikinci Tanm. Z
p
grubunun bir baska tanm direkt limitle yaplabilir ve
bu matematikcilerin favori tanmdr. (Direkt limit icin bkz. Altbol um D.2 ve

Ornek D.2. Ama bu paragrafn o ek okunmadan da hissedilecegini umuyoruz.)

Z/p
n
Z grubunu Z/p
n+1
Z grubunun icine su sekilde gomebiliriz:
x x.
Bu fonksiyon gercekten iyitanmldr c unk u x = y ise, yani x y says p
n
saysna bol un uyorsa, px py says p
n+1
saysna gom ulebilir. Boylece su
gommeleri elde ederiz:
0 Z/pZ Z/p
2
Z . . . Z/p
Z
Z/p
n+1
Z . . .
Bu gommelerin bilesimini aln, Z
p
grubunu elde edersiniz. Eger bunu yap-
makta matematiksel olarak zorlanyorsanz kitabn ekindeki Bol um D.2i oku-
yun.

Uc unc u Tanm. Z
p
grubunun uc unc u (anlaslmas en kolay) tanm soyle
yaplabilir: P, paydas pnin bir kuvveti olarak yazlabilen kesirli saylar k umesi
olsun:
P = {a/p
n
: n Z, a Z}.
P toplama altnda bir gruptur. Tanmda n = 0 alrsak Z P oldugu gor ule-
cektir. Simdi Z
p
grubunu
Z
p
= P/Z
226 13. Abel Gruplar
olarak tanmlayabiliriz.
p
n
a/p
n
= a Z
oldugundan, Z
p
bir p-gruptur. Hatta Z
p
grubu Q/Z grubunun p-elemanla-
rndan olusan altgruptur, yani eger G = Q/Z ise, Sonu c 12.9daki tanmla
G[p

] = Z
p

olur. O sonuca gore de,

Q/Z

pasal
Z
p

olur.
a
n
= 1/p
n
P
ve

n
= a
n
tanmlarn yapalm.
n
derecesi p
n
olan bir elemandr; dolaysyla urettigi
A
n
=
n
= {k
n
: k = 0, 1, . . . , p
n
1}
altgrupu Z/p
n
Z grubuna izomorftur. Ayrca, her n icin,
p
n
=
n1
ve
A
n
= {px : x A
n+1
} A
n+1
olur. Dahas,
Z
p
=

n=1
A
n
olur. Yani Z
p
grubu, Z/p
n
Zye izomorf altgruplarn bilesimidir, dolaysyla
bir p-gruptur; ama grubun eksponenti sonlu degildir. A
n
= {px : x A
n+1
}
ve Z
p
=

n=1
A
n
esitliklerinden Z
p
grubunun p-bol un ur oldugu anlaslyor.
Ayrca bir p-grubu oldugundan, Z
p
grubu her q = p asal icin de q-bol un ur-
d ur. Demek ki Z
p
grubu bol un ur bir gruptur. Ayrca Z
p
grubunun her
eleman
k
n
olarak yazlabilir. Eger dilersek nyi elemann derecesine esit ve
ky da pye asal alabiliriz.

Onsav 13.21. Z
p
grubunun ozaltgruplar, yukarda tanm verilen A
n
alt-
gruplardr. Dolaysyla Z
p
grubunun ozaltgruplar Z/p
n
Z gruplarna izo-
morfturlar.
13.5. B ol un ur Abel Gruplar 227
Kant:

Once,
{x Z
p
: p
n
x = 0} = A
n
esitliginin farkna varalm. Bu esitlik Z
p
grubunun tanmndan hemen ckar.
A Z
p
olsun. Eger A sonluysa, Ada derecesi en b uy uk olan bir eleman
secelim. Eger bu eleman a ve derecesi de p
n
ise, A = A
n
olur. Eger A sonsuzsa,
o zaman Ada dereceleri sonsuza kadar artan elemanlar bulunur. Demek ki her
n N icin A
n
A olur. Bundan da Z
p
=

n
A
n
A Z
p
, yani A = Z
p

esitligi ckar.
Birazdan bol un ur p-gruplarnn Z
p
grubuna izomorf altgruplarnn direkt
toplam oldugunu kantlayacagz. Simdilik, ileride de kullanacagmz asagdaki
sonucla yetinelim.

Onsav 13.22. Bol un ur ve 1den farkl bir p-grupta Z

p
grubuna izomorf bir
altgrup vardr.
Kant: Gruba G diyelim ve Gyi toplamsal yazalm. x
1
G derecesi p olan bir
eleman olsun. T umevarmla px
n+1
= x
n
esitligini saglayan elemanlar bulalm.
H = x
1
, . . . , x
n
, . . .
olsun. Metindeki
n
elemanlarn anmsayalm.

n
x
n
fonksiyonu Z
p
ten Hye giden bir izomordir. Ayrntlar okura brakyoruz.

Alstrmalar
13.32. Z
p
grubunun sonlu sayda elemanla uretilemedi gini kantlayn.
13.33. B ol un ur ve 1den farkl bir grubun sonlu sayda eleman tarafndan uretilemeyece gini
kantlayn.
13.34. Z
p
grubunun u c unc u tanmndan ve Q/Z grubunun Pr ufer p-gruplarnn altgruplarnn
direkt toplamna izomorf oldugu ckar.

Onsav 13.21de Z
p
grubunun altgruplarnn ya
Z
p
grubunun kendisi oldugunu ya da bir n N dogal says icin
{q : bir a Z ve n N icin q = a/p
n
} = {x Z
p
: p
n
x = 0} Z/p
n
Z
grubuna izomorf oldugunu gosterdik.
13.35. Q toplamsal grubunun altgruplarn snandralm. 0 = A Q olsun. O zaman AZ =
0 olur. Diyelim n > 0 dogal says icin AZ = nZ oluyor. A yerine
1
n
A altgrubunu alarak,
nnin 1 oldugunu, yani Z A varsaymn yapabiliriz. (Bu varsaymla Ay bulursak,
genel durumdaki altgrubu buldugumuz grubun elemanlarn n ile carparak buluruz.) Do-
laysyla Z A varsaymn yaparak Q/Znin A/Z altgrubunun hangi kesirli saylardan
olustu gunu bulmak yeterli (bkz. Teorem 11.1).

Ornek 12.2 ve hemen sonrasndan, eger
P t um asal saylardan olusan k umeyse, bir P
1
P ve (sonlu ya da sonsuz) bir (n(p))
pP
1
dogal say dizisi icin,
A
_
_

P
1
Z/p
n(p)
Z
_
_

_
_

P
2
Z
p

_
_
228 13. Abel Gruplar
oldu gu anlaslr. Yani,
A = {a/b : a, b Z, eger p P
1
asal byi bol uyorsa, p
n(p)+1
says byi bolmez}
olur. Demek ki Q grubunun altgruplar, n N ve P
1
P icin,
A = {a/b : a nZ, b Z, e ger p P
1
asal byi bol uyorsa, p
n(p)+1
says byi bolmez}
bi cimindedir.
13.36. Bundan sonraki alstrmalarda amacmz End Z
p
yapsn (toplama ve bileske altnda)
anlamak olacak. Z
p
grubunun ikinci tanmn kabul edecegiz, yani Z
p
= P/Z olacak;
dolaysyla grup islemini toplama olarak yazaca gz. A
n
Z/p
n
Z metindeki gibi olacak.
E ger a Z/p
n
Z ise

a
: Z/p
n
Z Z/p
n
Z
fonksiyonu

a
(x) = ax
olarak tanmlansn.
End(Z/p
n
Z) = {
a
: a Z/p
n
Z}
oldu gunu biliyoruz (bkz.

Ornek 10.48). Bir abel grubunun andomor k umesinin toplama
altnda bir grup oldugunu ve ayrca bileske islemi altnda kapal oldugunu biliyoruz (bkz.

Ornek 10.47). Ayrca

a
+
b
=
a+b
ve
a

b
=
ab
olur.
a
(1) = a oldu gundan, eger
f End Z/p
n
Z ise f =
f(1)
olur. Asa gdaki alstrmalara gecmeden once okur bu
olgular oz umsemeli.
13.37. Eger f End Z
p
ise, f(A
n
) A
n
icindeli gini kantlayn (demek ki f
|A
n
End A
n
olur). Eger f Aut Z
p
ise, f(A
n
) = A
n
esitli gini kantlayn (demek ki f
|A
n
Aut A
n
olur). Bundan boyle f End Z
p
icin f
n
= f
|A
n
End A
n
yazalm.
13.38. : End Z
p

n
End A
n
fonksiyonu,
(f) = (f
n
)
n
esitli giyle tanmlanms olsun. nin bir grup homomorsi oldugunu, yani her f, g
End Z
p
icin (f +g) = (f) +(g) esitli gini kantlayn.
13.39. Z
p
ve A
n
abel gruplar olduklarndan, End Z
p
ve End A
n
gruplar, toplama altnda
kapal olduklar gibi, bileske islemi altnda kapaldr. (f
n
)
n
, (g
n
)
n

n
End A
n
icin
(f
n
)
n
(g
n
)
n
= (f
n
g
n
)
n
tanmn yapalm. Her f, g End Z
p
i cin (f g) = (f) (g) esitli gini kantlayn.
13.40. f End Z
p
i cin, (f) = (f
n
(1))
n


n
Z/p
n
Z olsun. nin End Z
p
grubundan

n
Z/p
n
Z grubuna giden bir homomor oldugunu ve ayrca (f g) = (f) (g)
esitli ginin sagland gn kantlayn. (

n
Z/p
n
Z grubunda carpma, aynen toplama gibi,
koordinat koordinat, yani terim terim yaplr.)
13.41. f
n+1
(1) f
n
(1) mod p
n
denkligini kantlayn.
13.42. f
n
(1) saylarn 0 ile p
n
1 arasnda bir tamsay olarak gorelim. f
n
(1)i p tabannda
yazalm: a
0
, a
1
, a
2
, . . . , a
n1
{0, 1, 2, . . . , p 1} i cin,
f
n
= a
0
+a
1
p +a
2
p
2
+ +a
n1
p
n1
.
Bir onceki alstrmadan, bir a
n
{0, 1, 2, . . . , p 1} icin,
f
n+1
= f
n
+a
n
p
n
= a
0
+a
1
p +a
2
p
2
+ +a
n1
p
n1
+a
n
p
n
esitli gini kantlayn.
13.5. B ol un ur Abel Gruplar 229
13.43. Bir onceki alstrmadan, bir f End Z
p
andomorsinin a
i
{0, 1, 2, . . . , p 1} icin,

i=0
a
i
p
i
biciminde gosterilebilece gini kantlayn. Bu t ur toplamlara p-sel say ad verilir.
13.44. E ger f, g End Z
p
elemanlar bir onceki alstrmadaki gibi

i=0
a
i
p
i
ve

i=0
b
i
p
i
p-sel saylarna karslk geliyorlarsa, f +g ve f g andomorleri hangi p-sel sayya karslk
gelirler?
13.5.2 Bol un ur Abel Gruplarnn Snandrlmas
Bu altbol umde, yapacagmz her seyin temelini teskil edecek olan su teoremi
kantlayacagz.
Teorem 13.23. Bol un ur bir G abel grubu Q ve asal p saylar icin Z
p
grup-
larnn direkt toplamna izomorftur; yani I
0
ve (I
p
)
p asal
k umeleri (ya da kar-
dinalleri ) icin
G Q
(I
0
)

_
_

p asal
Z
(I
p
)
p

_
_
olur. Ayrca |I
0
| ve |I
p
| kardinalleri Gnin izomor tipini belirlerler, yani de-
gismezleridir.
Kant altbol um un sonuna kadar s urecek.

Ilk teoremimiz cok yararl olacak:

Teorem 13.24. Bir abel grubunun bol un ur bir altgrubunun t umleyeni vardr.
Kant: Abel grubuna G, bol un ur altgruba da D diyelim. Z k umesini soyle
tanmlayalm:
Z = {B G : B D = 1}.
1 altgrubu Zde oldugundan, Z = olur. Zyi altgrup olma iliskisiyle s-
ralayalm, her zamanki gibi altgruplar k uc uk, ustgruplar b uy uk olsun. Eger
C Z bir zincirse, elbette

Z Z olur. Demek ki Z yarsral k umesine

Zorn

Onsavn uygulayabiliriz. Demek ki B D = 1 esitligini saglayan mak-
simal bir B altgrubu vardr. Eger G = DB ise, o zaman G = D B olur ve
teorem kantlanr. Bundan boyle DB < G varsaymn yapalm. DB, g = 1
esitligini saglayan bir g / B bularak bir celiski elde edecegiz.

Once rastgele bir g G\ DB eleman secelim. gyi yavas yavas degistirip

tam istedigimiz bicimde bir elemana don ust urecegiz.
230 13. Abel Gruplar
B < B, g oldugundan,
D B, g = 1
olur. Bu kesisimde 1e esit olmayan bir eleman secelim: Diyelim d D, b B
ve n Z icin,
1 = d = bg
n
D B, g.
n = 0 olmal, c unk u aksi halde d = b D B = 1 olur. Gerekirse, yukardaki
esitlikte taraarn terslerini alarak n > 0 varsaymn yapabiliriz. (gyi ilk kez
degistirdik.)
Yukardaki esitlikten
g
n
= db
1
DB
ckar. Simdi nyi asallarn carpm olarak yazalm: n = p
1
p
2
p
k
. Boylece
g, g
p
1
, g
p
1
p
2
, . . . , g
p
1
p
2
p
k
= g
n
DB
dizisi elde ederiz. Bu dizinin birinci terimi DBde degil, ama sonuncu te-
rimi DBde. Diziyi soldan saga tarayarak DBye d usmeyen ilk terimi alalm.
Yukardaki notasyonu degistirerek, gyi bu eleman olarak alabiliriz. Boylece
g / DB, ama bir p asal icin g
p
DB varsaymn yapabiliriz. (gyi ikinci kez
degistirdik.)
Simdi yukardaki d ve b elemanlarn unutup, d D ve b B icin
g
p
= db
yazalm. d
1
D eleman d
p
1
= d esitligini saglasn. O zaman
g
p
= db = d
p
1
b
ve
(d
1
1
g)
p
= b B
elde ederiz. Simdi g yerine d
1
1
g elemann bulursak,
g G\ DB, ve g
p
B
icindeliklerini buluruz. (gyi u c unc u kez degistirdik.)
Gene yukardaki d ve b elemanlarn unutalm ve ta en bastan baslayalm.
B < B, g oldugundan,
D B, g = 1
olur. Bu kesisimde 1e esit olmayan bir eleman secelim: Diyelim d D, b B
ve n Z icin,
1 = d = bg
n
D B, g.
13.5. B ol un ur Abel Gruplar 231
Demek ki g
n
DB. Ama ayrca g
p
B DB. Eger n ve p aralarnda asalsa,
bunlardan g DB ckar (bkz. Alstrma 5.31), ki bu bir celiskidir. Demek ki
p, nyi boler. Ama bundan da g
n
B ckar. Demek ki,
1 = d = bg
n
D B = 1,
gene bir celiski.
Sonuc 13.25. Her G abel grubunun maksimum bir bol un ur altgrubu vardr.
Bu maksimum bol un ur altgrup t um bol un ur altgruplar icerir. Eger bu altgruba
D dersek, bir B G icin G = DB olur. B altgrubunun 1den farkl bol un ur
bir altgrubu yoktur.
Kant: Bol un ur altgruplarn urettigi altgrup bol un ur oldugundan, Dyi t um
bol un ur altgruplarn urettigi altgrup olarak alalm. Geri kalan her sey Teorem
13.24den ckar.
Demek ki abel gruplarn snandrmak icin, 1den farkl bol un ur altgrubu
olmayan abel gruplarn snandrmak yeterlidir.
Asagdaki onsav sayesinde bol un ur gruplarn analizini burulmal ve burul-
masz bol un ur gruplar olarak ikiye ayrabilecegiz.
Sonuc 13.26. G bol un ur bir grup olsun. T, Gnin burulmal elemanlarndan
olusan bir altgrup olsun. O zaman bir D G icin G = T D olur. Ayrca T
ve D bol un urd ur ve D burulmasz bir gruptur.
Kant: t T ve n > 0 bir tamsay olsun. G bol un ur oldugundan x
n
= t
denkleminin Gde bir coz um u vardr. Eger g bir coz umse, elbette g
ndeg t
=
t
deg t
= 1 olur, yani g T olur. Demek ki T bol un ur bir gruptur. Teorem
13.24e gore Tnin Gde bir t umleyeni vardr, diyelim D. Demek ki G = T D.
Bundan da Dnin bol un ur oldugu ckar. Ayrca Dnin burulmal elemanlar
Tde olmak zorunda oldugundan, D burulmaszdr.
Sonu c 12.9a gore yukardaki sonuctaki T grubu, asal p ve
T[p

] = {t T : bir i N icin t
p
i
= 1}
altgruplarnn direkt toplamna izomorftur:
T

p asal
T[p

].
Buradan su sonucu elde ederiz:
Sonuc 13.27. G bol un ur bir grup olsun. Asal p icin,
G[p

] = {g G : bir i N icin g
p
i
= 1}
olsun. O zaman G[p

] G bol un ur bir p-gruptur. Ayrca burulmasz ve

bol un ur bir D altgrubu icin, G =
_

p asal
G[p

]
(I
p
)
_
D olur.
232 13. Abel Gruplar
Demek ki bol un ur gruplar snandrmak icin bol un ur p-gruplarn ve bo-
l un ur burulmasz gruplar snflandrmamz lazm. Bunu da simdi yapyoruz.
Teorem 13.28. Burulmasz ve bol un ur bir grup Q gruplarnn direkt top-
lamdr.
Kant: Gruba A diyelim ve grubun islemini toplamsal olarak yazalm. Eger
m = 0 bir tamsay ve a A ise, a = mx denkleminin Ada bir coz um u vardr,
c unk u A bol un ur bir grup; ama ayrca, A burulmasz oldugundan bu coz um
biriciktir, nitekim eger a = mx ve a = my olsayd, m(xy) = 0 ve dolaysyla
x y = 0 ve x = y olurdu. Bundan boyle bu coz um u
1
m
a
olarak gosterelim. Demek ki
x =
1
m
a mx = a.
Simdi herhangi bir q kesirli saysn alalm. Amacmz Ann rastgele bir ele-
mann q kesirli saysyla carpmak.

Once q saysn n, m Z icin n/m olarak
yazalm ve bir a A icin qa elemann
qa =
n
m
a =
na
m
olarak tanmlayalm. Yani,
x = qa mx = na
onermesi dogru olsun. Bu tanmn q saysnn n/m olarak gosteriminden ba-
gmsz oldugunu gostermek zorundayz. Nitekim eger n/m = n

/m

, mx = na
ve m

y = n

a ise, srasyla nm

= n

m,
n

mx = n

na = nn

a = nm

y = n

my
ve A burulmasz oldugundan x = y olur. Demek ki qa carpmnn tanmnda
bir sorun yok. Bu carpm cesitli ozdeslikler saglar.

Ornegin,
q(a +a

) = qa +qa

, (q +q

)a = qa +q

a, q

(qa) = (q

q)a, 0a = 0.
Ayrca q Z oldugunda, qann bu tanm eski tanma esittir
10
. Demek ki
artk, a A icin
Qa = {qa : q Q}
10
Biraz lineer cebir bilen bir okur, A abel grubunun bu tanm sayesinde Q cismi uzerine
bir vekt or uzay oldugunu gorecektir.
13.5. B ol un ur Abel Gruplar 233
anlaml ve Ann bir altgrubu. Ayrca bir X Q icin

xX
Qx

xX
Qx
olur ve bu altgrup elbette bol un ur bir gruptur.
Hepsi 0a esit olmayan q
1
, . . . , q
n
Q kesirli saylar ve birbirinden farkl
x
1
, . . . , x
n
A elemanlar icin,
q
1
a
1
+ +q
n
a
n
= 0
t ur unden bir esitlige dogrusal bagmllk denir. X A olsun. Eger Xin ele-
manlar arasnda dogrusal bagmllk yoksa, X k umesine dogrusal bagmsz
k ume diyelim. Demek ki X A k umesinin dogrusal bagmsz olmas icin
birbirinden farkl x
1
, . . . , x
n
X elemanlar icin,
q
1
x
1
+ +q
n
x
n
= 0
esitligi ancak
q
1
= . . . = q
n
= 0
ise dogru olabilmeli. Bundan da su ckar: Eger X A dogrusal bagmszsa, o
zaman,

xX
Qx =

xX
Qx
olur. Amacmz, dogrusal bir X A icin

xX
Qx = A esitliginin dogru
oldugu. q qx kural Q grubuyla Qx altgrubu arasnda bir izomor oldugun-
dan, boylece teoremimiz kantlanms olacak. Xi maksimal dogrusal bagmsz
bir k ume olarak sececegiz.

Once maksimal dogrusal bagmsz k umenin varlgn
kantlayalm.
Sav 1. Ann maksimal bir dogrusal bagmsz altk umesi vardr.
Sav 1in Kant. Z, elemanlar Ann dogrusal bagmsz altk umelerinden
olusan k ume olsun. Z oldugundan (neden?), Z bosk ume degildir. Zyi
altk ume olma iliskisi altnda k uc ukten b uy uge yarsralayalm. C Z bir zin-
cir olsun.

C Z oldugunu, yani

C k umesinin dogrusal bagmsz oldugunu

savlyorum ve hemen kantna geciyorum. x
1
, . . . , x
n
C birbirinden farkl
elemanlar olsun. Diyelim, C
1
, . . . , C
n
C icin x
i
C
i
. Ama C bir zincir
oldugundan, bu C
i
lerden biri digerlerini kapsar. Diyelim C
k
digerlerini kaps-
yor. O zaman x
1
, . . . , x
n
C
k
olur, ki C
k
dogrusal bagmsz oldugundan bu
bariz bir celiskidir. Demek ki Z t umevarmsal bir k ume. Zorn

Onsavna gore
Ada maksimal bir dogrusal k ume vardr. Sav 1 kantlanmstr.
Sav 2. Eger X A, maksimal dogrusal bagmsz bir altk umesiyse, A =

xX
Qx olur.
234 13. Abel Gruplar
Sav 2nin Kant. Diyelim

xX
Qx < A. O zaman A \

xX
Qx k ume-
sinden herhangi bir y eleman alalm. X {y} k umesinin dogrusal bagmsz
oldugunu kantlayacagz ve boylece Xin maksimalligiyle celisecegiz. Nitekim
eger, birbirinden farkl x
1
, . . . , x
n
X ve y elemanlar arasnda dogrusal bir
bagmllk olsayd, o zaman hepsi 0 olmayan q
1
, . . . , q
n
, q Q saylar icin,
q
1
x
1
+ +q
n
x
n
+qy = 0
olurdu. Eger q = 0 ise, Xin dogrusal bagmsz x
1
, . . . , x
n
elemanlar arasnda
q
1
x
1
+ +q
n
x
n
= 0
bagnts olurdu ve bu da q
1
= . . . = q
n
= 0 esitliklerini gerektirirdi, ki bu da
q
1
, . . . , q
n
, q Q saylarnn hepsinin 0 olmamasyla celisir. Demek ki q = 0.
Ama bu durumda da yyi x
i
ler cinsinden yazabiliriz:
y =
q
1
q
x
1
+ +
q
n
q
x
n
,
ki bu da ynin secimiyle celisir. Sav 2 de kantlanmstr.
Bu iki sav teoremi tamamen kantlar.
Teorem 13.29. Bol un ur bir p-grubu Pr ufer p-gruplarnn direkt toplamdr.
Kant: G bol un ur bir p-grup olsun. X, Gnin bir altgrup k umesi olsun; yani
Xin her eleman Gnin bir altgrubu olsun. Eger Xin her altgrubu Z
p
gru-
buna izomorf ise ve
A : A X =

AX
A
oluyorsa, Xe bu kantlk g uzel k ume diyelim. Elbette g uzel bir k umedir. Z
k umesi g uzel k umelerden olussun. Zyi kapsama iliskisiyle k u c ukten b uy uge
dogru yarsralayalm. Boylece yarsralanms Z k umesine Zorn

Onsavn uy-
gulayacagz, ama once Z k umesinin t umevarmsal oldugunu gostermeliyiz. Bu
amacla bir C Z zinciri secelim.

Cnin elemanlar elbette Gnin Z

p
gru-
buna izomorf altgruplardr. Teorem 12.8ye gore

A : A

C
A
olur. Demek ki

C Z. Demek ki Zorn

Onsavna gore Znin maksimal bir
eleman vardr. Bu elemana M ve urettigi guruba H diyelim.
H, bol un ur Z
p
gruplarnn direkt toplam oldugu icin bol un ur bir altg-
ruptur. Dolaysyla Teorem 13.24e gore bir K H icin G = HK olur. Eger
13.5. B ol un ur Abel Gruplar 235
K = 1 ise,

Onsav 13.22ye gore Knn Z
p
grubuna izomorf bir altgrup vardr,
ki bu da Mnin maksimalligiyle celisir. Demek ki K = 1 olmal.
Boylece Sonuc 13.27, Teorem 13.29 ve Teorem 13.28 sayesinde, bol un ur
gruplar Teorem 13.23te soylendigi gibi snandrms olduk. Tek eksigimiz,
teoremdeki kardinallerin biricikligi. Onu da simdi uc asamada kantlyoruz.

Onsav 13.30. p bir asal olsun. Z

(I)
p
Z
(J)
p
ise |I| = |J| olur.
Kant: Z
p
saylabilir oldugundan, gruplardan biri saylamaz sonsuzluktaysa,
|I| =

Z
(I)
p

Z
(J)
p

= |J|
olur. Bundan boyle gruplarn saylabilir sonsuzlukta olduklarn varsayalm.
Demek ki I ve J (sonlu ya da sonsuz) saylabilir k umeler.
G ve H varsaymdaki izomork gruplar olsun. G
p
ve H
p
, derecesi p olan
elemanlardan olusan altgruplar olsun. O zaman,
(Z/pZ)
(I)
G
p
H
p
(Z/pZ)
(J)
olur. Eger G
p
ya da H
p
gruplarndan biri sonluysa, ikisi de sonlu olmak zo-
runda, hatta eleman saylar p
|I|
ve p
|J|
olmal. Demek ki |I| = |J|. Eger Eger
G
p
ya da H
p
gruplarndan biri sonsuzsa, |I| = = |J| olmal.

Onsav 13.31. Q
(I)
Q
(J)
ise |I| = |J| olur
11
.
Kant: Eger gruplardan biri saylamaz sonsuzluktaysa, onsav, aynen bir once-
ki onsav gibi kantlanr. Bundan boyle her iki grubun da saylabilir sonsuzlukta
olduklarn varsayalm. Demek ki I ve J saylabilir k umeler. Eger hem I hem J
sonsuzsa, sorun yok, |I| = = |J| olur.

Ikisinden en az birinin sonlu oldugunu
varsayalm, diyelim |I| = n < . Diyelim |I| = |J|. Gerekirse I yerine J, J
yerine I alarak, |J| sonlu da olsa sonsuz da olsa |I| < |J| varsaymn yapabi-
liriz.
A = Q
(I)
=

m
i=1
Q ve B = Q
(J)
olsun. : B A bir izomor olsun.
Bden n+1 tane dogrusal bagmsz eleman alalm: b
1
, . . . , b
n+1
. Bu elemanlar,
Bnin Z
n+1
grubuna izomork bir altgrup uretirler. birebir oldugundan, bu
elemanlarn -imgeleri de dogrusal bagmszdrlar ve bunlar da Ann Z
n+1
grubuna izomork bir altgrubunu uretirler, diyelim A
1
. Teorem 10.23e gore,
A
1
in her iinci izd us um u ya 0 ya da Zye izomorf. Bu izd us ume A
1i
diyelim.
Demek ki, eger tam k tane A
1i
= 0 ise,
Z
n+1
A
1

n
i=1
A
1i
Z
k
olur. Ama k n < n + 1 oldugundan, bu Teorem 13.6 ile celisir.
11
Lineer cebir bilen bir okur icin bu onsav cok kolay, ne de olsa gruplar Q uzerine birer
vekt or uzaydr ve boyutlar srasyla |I| ve |J|dir. Verece gimiz kant da aslnda lineer cebirin
bu teoremini kantlayacak.
236 13. Abel Gruplar
Teorem 13.32. Eger
Q
(I
0
)

_
_

p asal
Z
(I
p
)
p

_
_
Q
(J
0
)

_
_

p asal
Z
(J
p
)
p

_
_
ise |I
0
| = |J
0
| ve her p asal icin |I
p
| = |J
p
| olur.
Kant: G ve H varsaymdaki izomork gruplar olsun. T(G) ve T(H) derecesi
sonlu olan elemanlardan olusan altgrup olsun. Elbette T(G) T(H) olur.
Buradan da
Q
(I
0
)
G/T(G) G/T(H) Q
(J
0
)
ve

Onsav 13.31den |I
0
| = |J
0
| ckar. Asal bir p icin, T(G)
p
ve T(H)
p
, grup-
larn p-elemanlarndan olusan altgruplar olsun. T(G) T(H) izomorsinden,
T(G)
p
T(H)
p
ckar. Demek ki
Z
(I
p
)
p
T(G) T(H) Z
(J
p
)
p
.

Onsav 13.30dan |I
p
| = |J
p
| ckar.
Teorem 13.23 un kant tamamlanmstr.
Teoremdeki |I
0
| ve |I
p
| kardinal saylarna grubun Ulm degismezleri ad
verilir.
13.6 Abel Gruplarnn Saf Altgruplar
G bir abel grubu ve H G olsun. Hnin bir elemannn Gde ninci kok u ola-
bilir ama Hde olmayabilir.

Ornegin G = Z, H = 2Z ise, Hnin 2 elemannn
Gde karekok u vardr: 1, ama ayn elemann Hde karekok u yoktur. Eger
her h H eleman ve n > 0 tamsays icin x
n
= h esitliginin Gde bir
coz um u oldugunda, bu denklemin Hde de bir coz um u varsa, Hye Gnin saf
altgrubu ad verilir. Eger islemi toplama altnda yazarsak, saf altgrup demek,
her n > 0 tamsays icin nG H = nH demektir.
Bu altbol umde her grup bir abel grubu olacak.
Notlar ve

Ornekler
13.45. T umleyeni olan algruplar saf altgruplardr.
13.46. Saf bir altgrubun saf altgrubu saf altgruptur.
13.47. Bol unebilir altgruplar saf altgruplardr.
13.48. G/H burulmaszsa, H saf bir altgruptur.
13.49. T(G), Gnin burulmal elemanlarndan olusan altgrupsa, T(G) saf bir altgruptur.
13.50. Saf altgruplar zincirinin bilesimi saf bir altgruptur.
13.51.

Onsav 13.17deki H altgrubu saf bir altgruptur. Dolaysyla asa gdaki teorem aslnda o
sonucun bir genellemesidir.
13.6. Abel Gruplarnn Saf Altgruplar 237
Alstrmalar
13.52. H G ve P(H) = {g G : bir n > 0 dogal says icin ng H} olsun. P(H)nin bir saf
altgrup oldugunu kantlayn.
13.53. T(G), Gnin burulmal elemanlarndan olusan altgrup olsun. P(0) = T(G) esitli gini
kantlayn.
13.54. T(G) P(H) oldugunu kantlayn.
13.55. G/P(H)nin burulmasz bir grup oldugunu kantlayn.
13.56. T(G/H) = P(H)/H esitli gini kantlayn.
13.57. P(H)nin Hyi ve T(G)yi iceren en k uc uk saf altgrup oldugunu kantlayn.
13.58. G burulmasz bir grup ve H G olsun. Hnin saf olmas icin G/H burulmaszdr
kosulunun yeter ve gerek oldugunu kantlayn.
13.59. G = Z Z, H = (3, 2)Z, K = (1, 2)Z olsun. G/H ve G/K gruplarnn burulmasz
oldugunu kantlayn. Bir onceki alstrmay kullanarak H ve Knn saf altgruplar olduk-
larn gosterin. L = G, H = (3, 2)Z+(1, 2)Z olsun. (2, 0) L ama (1, 0) L oldugunu
gosterin. Bunu kullanarak Lnin saf bir altgrup olmadgn gosterin.
13.60. G = Z/nZ, H = m olsun. d = obeb(n, m) ve e = n/d olsun. Hnin Gde saf olmas
icin obeb(d, e) = 1 esitliginin yeter ve gerek oldugunu kantlayn.
Asagdaki saf altgruplarla ilgili onemli teorem,

Onsav 13.17yi genellestir-
mektedir.
Teorem 13.33. G bir abel grubu ve H, Gnin bir saf altgrubu olsun. Eger
Hnin eksponenti sonluysa Hnin Gde bir t umleyeni vardr.
Kant: Hnin eksponentlerini bolen farkl asallar p
1
, . . . , p
k
olsun.

Once te-
oremi k = 1 durumunda kantlamann yeterli oldugunu, gerisinin k uzerine
t umevarmla kolaylkla kantlanacagn gosterelim. Teoremin k = 1 durumda
kantlandgn varsayalm. Bir p asal icin,
H
p
= {h H : bir n > 0 tamsays icin h
p
n
= 1}
olsun. O zaman H
p
H ve
H = H
p
1
. . . H
p
k
olur. Hde ayrstklar icin, H
p
i
lerin her biri Hde saftr. H de Gde saf
oldugundan, H
p
i
leri her biri Gde saftr. k = 1 durumunda teoremi kant-
ladgmz varsaydgmz icin, bir K G icin
G = H
p
1
K
olur. i 2 icin p
i
ve p
1
iki farkl asal oldugundan
H
p
i
K
olur; ayrca H
p
i
, Kda saftr. T umevarmla, bir L K icin,
K = (H
p
2
. . . H
p
k
) L
238 13. Abel Gruplar
olur. Demek ki,
G = H
p
1
K = H
p
1
((H
p
2
. . . H
p
k
) L)
= (H
p
1
H
p
2
. . . H
p
k
) L = H L
olur. Demek ki teoremi k = 1 icin kantlamak yeterli.
Bundan boyle p = p
1
, H = H
p
ve exp H = p
n
olsun. Teorem 13.19a gore
I
1
, . . . , I
n
k umeleri icin
(1) H =
n

k=1
_
_

I
k
Z/p
k
Z
_
_
olur.
H
k
=

I
k
Z/p
k
Z
olsun. H/H
n
, G/H
n
grubunun saf bir altgrubudur ve exp H/H
n
p
n1
dir.
Demek ki t umevarmla H/H
n
altgrubunun G/H
n
altgrubunda bir t umleyeni
vardr. Demek ki bir H
n
K G icin,
G/H
n
= H/H
n
K/H
n
olur, yani
G = HK ve H K = H
n
olur.
Bu arada H
n
nin Kda saf oldugunu gorelim: Eger k K ve m N icin
k
m
H
n
H oluyorsa, bir h H icin k
m
= h
m
olur; ama (1)den dolay
h H elemann H
n
de secebiliriz.
Eger
K = H
n
L
esitligini saglayan bir L K bulabilirsek, o zaman isimiz is, c unk u o zaman
G = HK = HH
n
L = HL
ve
H L H (K L) (H K) L = H
n
L = 1
olur, yani G = H L olur.
Bundan boyle G = K ve H = H
n


I
k
Z/p
k
Z olsun. Teoremi bu
durumda kantlamann yeterli oldugunu gord uk. Kant ufak bir degisiklikle

Onsav 13.17nin kant gibi olacak. Akclg bozmamak icin o onsavn kantn
cok ufak degisikliklerle tekrarlyoruz.
13.6. Abel Gruplarnn Saf Altgruplar 239

Once G
p
n
= {g
p
n
: g G} altgrubuyla Hnin kesismedigini gorelim: Eger
g
p
n
H ise, bir h H icin g
p
n
= h
p
n
olur. Ama exp H = p
n
oldugundan,
buradan g
p
n
= h
p
n
= 1 ckar. Demek ki G
p
n
H = 1.
Z = {K G : K H = 1 ve G
p
n
K}
olsun. G
p
n
Z oldugundan Z = olur. Zyi altgrup (ya da altk ume) olma
iliskisiyle sralayalm, altgruplar ustgruplardan k uc uk olsun. Eger (K
i
)
i
, Znin
bir zinciriyse,

i
K
i
Z olur. Dolaysyla, Zorn

Onsavna gore Znin maksi-
mal bir eleman vardr. Bu altgruba K diyelim. Demek ki
H, K = HK = H K G.
HK = G esitligini kantlayacagz. Diyelim esitlik yok ve HK < G. Amac-
mz K, g H = 1 esitliginin dogru oldugu bir g G\ K elemannn varlgn
kantlamak; boylece K < K, g olacak ve Knn maksimalligiyle celisecegiz.

Once rastgele bir g G \ HK alalm. Bu eleman istedigimizi saglamas

icin yavas yavas degistirecegiz.

Ilk olarak
g, g
p
, g
p
2
, . . . , g
p
n
= 1
dizisine bakalm.

Ilk terim, g yani, HKda degil. Ama son terim, g
p
n
eleman
yani, HKda c unk u g
p
n
G
p
n
K HK. Bu dizinin elemanlarn soldan
saga dogru tararken, bir i = 0, 1, . . . , n 1 icin
g
p
i
/ HK ama g
p
i+1
HK
olmal. g yerine bu g
p
i
elemann alarak,
g / HK ama g
p
HK
varsaymn yapabiliriz; oyle yapalm. Simdi, h H ve k K icin
g
p
= hk
olur. Hnin eksponenti p
n
oldugundan
g
p
n
= (g
p
)
p
n1
= (hk)
p
n1
= h
p
n1
k
p
n1
olur. Ama g
p
n
G
p
n
K oldugundan, buradan h
p
n1
H K = 1 ve
h
p
n1
= 1
elde ederiz.
240 13. Abel Gruplar
Simdi H grubunda hangi elemanlarn p
n1
inci kuvvetinin 1e esit oldugu-
nu gorelim. Teoremin hipotezine gore H (Z/p
n
Z)
(I)
. Ama
{x Z/p
n
Z : p
n1
x = 0} = pZ/p
n
Z
esitligini

Ornek 9.52de kantlamstk; demek ki ayn sey (Z/p
n
Z)
(I)
grubunda
da dogru:
{x (Z/p
n
Z)
(I)
: p
n1
x = 0} = (pZ/p
n
Z)
(I)
= p (Z/p
n
Z)
(I)
.
Sonuc olarak benzer onerme (carpmsal bir grup olan) H icin de gecerlidir ve
h
p
n1
= 1 oldugundan, bir h
1
H icin h = h
p
1
esitliginin dogru oldugunu
gor ur uz. Boylece g
p
= hk = h
p
1
k ve (h
1
1
g)
p
= k K elde ederiz. h
1
1
g
G \ HK oldugundan (aksi halde g = h
1
(h
1
1
g) H(HK) = HK olurdu), g
yerine h
1
1
g elemann alp,
g G\ HK ve g
p
K
varsaymn yapabiliriz.
Bu asamada K, g altgrubuna bakalm. Bu altgrubun elemanlar bir k
K ve m Z icin kg
m
bicimindedir (daha onceki ky artk unutun). Knn
seciminden dolay, K, g H = 1 olmal. Kesisimden 1e esit olmayan bir
eleman secelim:
1 = kg
m
H
olsun. Demek ki g
m
HK. Eger p asal nyi bolmezse, g
p
de HKda oldugun-
dan,
g = g
1
= g
obeb(n,p)
HK
olur (bkz. Alstrma 5.31), ki bu da gnin secimiyle celisir. Demek ki p|m,
diyelim ps = m. Bu durumda, g
p
K oldugundan,
kg
m
= kg
ps
= k(g
p
)
s
K
olur. Ama ayn zamanda kg
m
H. Demek ki kg
m
H K = 1, celiski.
14. Grup Etkisi
Bu bol umde grup teorisinin uygulamaya en elverisli, dolaysyla en onemli
konusuyla tansacagz. Gruplar dogada bulunduklar haliyle gorecegiz.
Gruplar dogada tek baslarna gor unmezler, mutlaka gruplarn yannda etki-
dikleri bir k ume vardr.

Otelemeler ve dond ur uler d uzleme etkir, Symn grubu
{1, 2, . . . , n} k umesine etkir, Aut G grubu G grubuna etkir vs. Biraz daha so-
mut bir ornek: {1, x} Z/2Z grubu masaya konmus bir bozuk paraya etkir:
1 eleman parada herhangi bir degisiklik yapmazken x eleman paray ters y uz
eder, yazysa tura, turaysa yaz yapar; gor uld ug u uzere xi iki defa paraya
uygulamak hicbir sey yapmamak, yani 1 elemanyla etkimek demektir. Grubu
olas t um r uzgar esintileri, k umeyi de r uzgardan etkilenecek toz zerreleri olarak
gormek cok yanls olmayan benzetme olabilir.
Grup etkisinin daha derin ve ilginc bir incelemesini daha sonraki ciltlerde,
biraz lineer cebir gord ukten sonra yapacagz.
14.1 Tanm ve

Ornekler
G bir grup, X de bir k ume olsun. Xin elemanlarna nokta demeyi tercih
edecegiz. G Xten Xe giden bir fonksiyonu ele alalm. Bu fonksiyonun
(g, x) ikilisini got urd ug u noktay g x olarak gosterelim, yani (g, x) yerine
g x yazalm; c unk u y bir fonksiyondan ziyade bir t ur islem olarak alglamak
istiyoruz. Gnin elemanlaryla Xin noktalarn carpyoruz ve sonuc Xin bir
noktas ckyor: g G eleman x X noktasna etkiyor ve sonu c g x ckyor.
Demek ki her g G ve x X icin bir bicimde g x X noktas verilmis. Bu
carpma su ozellikleri saglasn:
A1. Her x X icin 1 x = x.
A2. Her g, h G ve x X icin g (h x) = (gh) x.
Bir baska deyisle carpma islemi grubun islemiyle uyumlu olsun. Bu durumda
(G, X, ) ucl us une grup etkisi denir. Bazen de G grubu X k umesine
vastasyla etkiyor denir. Bazen de Xe G-k ume ad verilir.
C ogu zaman yazlmaz (c unk u ya onemli degildir ya da ne oldugu cok
barizdir) ve grup etkisi (G, X) ikilisi olarak gosterilir. Ayrca cogu zaman g x
242 14. Grup Etkisi
yerine gx yazlr, ancak GX X carpmasyla G grubundaki GG G
carpmasnn karsma ihtimali varsa g x yazlmna geri don ulmelidir.
Birazdan bircok ornek verecegiz. Ama once ayn kavram bir baska bicimde
tanmlayalm. Her iki tanm da onemlidir, birini bilip digerini bilmemek so-
nuclar olabilecek bir eksikliktir.
Bir (G, X, ) grup etkisinde gx = gy ise, o zaman her iki taraf da g
1
ile
carparak x = y elde ederiz. Bunu daha ayrntl gosterelim:
x = 1x = (g
1
g)x = g
1
(gx) = g
1
(gy) = (g
1
g)y = 1y = y.
Dolaysyla Xin elemanlarn (soldan tabii ki) sabit bir g G elemanyla
carpmak Xten Xe giden birebir bir fonksiyondur. Bu fonksiyon ayrca orten-
dir de, c unk u her y X icin
g(g
1
y) = y
olur. Demek ki x gx kuralyla tanmlanms fonksiyon Xin bir eslesmesidir,
yani SymXin bir elemandr. Bu fonksiyonu
g
olarak gosterelim. Demek ki
her g G icin,

g
: X X
fonksiyonu

g
(x) = gx
olarak tanmland; ve bu fonksiyon SymXin bir eleman. Ayrca

g

h
=
gh
olur, c unk u her x X icin,
(
g

h
)(x) =
g
(
h
(x)) =
g
(hx) = g(hx) = (gh)x =
gh
(x)
olur. Bundan da
(g) =
g
olarak tanmlanms
: G SymX
fonksiyonunun bir grup homomorsi oldugu ckar. Boylece her (G, X, ) grup
etkisinin bir : G SymX grup homomorsi verdigini gord uk.
Simdi tam tersine bir
: G SymX
grup homomorsi verilmis olsun. Eger g G ise, tamamen estetik nedenlerden
dolay (g) yerine
g
yazalm. Boylece g G ve x X icin ((g))(x) yerine

g
(x) yazarak y ukl u bir yazlmdan kurtulmus oluruz.
g x =
g
(x)
14.1. Tanm ve

Ornekler 243
tanmn yapalm. Boylece GXten Xe giden bir fonksiyon tanmlams olu-
ruz. Yukardaki A1 ve A2 onermelerin saglandgn kantlayalm. fonksi-
yonu Gden SymXe giden bir homomor oldugundan, , Gnin 1 elemann
SymXin birim eleman olan Id
X
fonksiyonuna got ur ur; demek ki
1 x =
1
(x) = Id
X
(x) = x
olur. Boylece A1in dogru oldugunu gord uk. Simdi A2ye bakalm:
g (h x) =
g
(
h
(x)) = (
g

h
)(x) =
gh
(x) = (gh) x.
Boylece bir grup etkisi elde ettik.
Eger yukardaki iki prosed ur u ardarda uygularsak basladgmz yere done-
riz. Bir baska deyisle, bir (G, X, ) grup etkisiyle bir : G SymX homo-
morsi arasnda bir fark yoktur.
Grup etkisi grup kavramnn somutlasms halidir; soyut bir grubu ziksel
olarak gerceklestirmek olarak alglanabilir.
Notlar ve

Ornekler
14.1. G herhangi bir grup ve X herhangi bir k ume olsun. g G ve x X icin gx = x tanmn
yapalm; yani ikinci tanma gore, her g G i cin
g
= Id
X
olsun, yani fonksiyonu sabit
Id
X
fonksiyonu olsun. Bu bir grup etkisidir. Tahm,n edi,lecegi uzere en ilginc grup etkisi
degildir, ne de olsa Gnin elemanlar Xin elemanlarn yerlerinden oynatmyorlar. Bu
etkiye triskadan etki adn verebiliriz
1
.
14.2. SymXin her altgrubu X uzerine dogal olarak etkir.
14.3. R
2
d uzleminin (0, 0) merkezli dond ur uleri k umesi (ki bir gruptur) d uzleme etkir.
14.4. R
2
d uzleminin otelemeleri k umesi (ki bir gruptur) d uzleme etkir.
14.5. Eger G, X grubu uzerine etkiyorsa ve H G ise, H grubu da X uzerine etkir. Daha
matematiksel bir dille: Eger (G, X, ) bir grup etkisiyse ve H G ise, (H, X,
|H
)
u cl us u de bir grup etkisidir.
14.6. Son iki orne gin ozel bir durumu olarak: Eger G bir grupsa, Aut G grubu, hatta Aut G
grubunun herhangi bir altgrubu G k umesi uzerine dogal olarak etkir.
14.7. Eger G grubu X k umesi uzerine etkiyorsa ve Y X altk umesi GY Y i cindeli gini
saglyorsa (ki bu durumda esitlik olmaldr), o zaman G grubu Y k umesi uzerine etkir.
Herhangi bir A X altk umesi icin
Y = GA = {ga : a A}
olursa, elbette GY Y olur ve G grubu Y k umesi uzerine etkir. Bu arada
GA =

aA
Ga
esitli gini gorelim. Ga k umesine ann G-yor ungesi ad verilir. C ok onemli olan bu kav-
rama tekrar deginece giz ve sk sk kullanacagz. G elbette Ga yor ungesini etkir.
1

Ingilizcesi trivial action.

244 14. Grup Etkisi
14.8. G herhangi bir grup olsun. X = G olsun. O zaman g G ve x X icin
g x = gx
tanm bize Gnin X (yani kendisi!) uzerine etkidigini gosterir. Gnin bu etkisine stan-
dart etki diyelim
2
.
14.9. G herhangi bir grup olsun. X = G olsun. O zaman g G ve x X icin
g x = xg
1
tanm bize Gnin X (yani kendisi!) uzerine etkidigini gosterir. Gnin bu etkisine sagdan
standart etki diyelim.
14.10. G herhangi bir grup olsun. X = G olsun. O zaman (g, h) GG ve x X icin
(g, h) x = gxh
1
tanm bize GG grubunun G uzerine etkidigini gosterir.
14.11. G herhangi bir grup olsun. X = G olsun. O zaman g G ve x X icin
g x = gxg
1
tanm G grubunun kendisi uzerine bir grup etkisini verir.
14.12. G herhangi bir grup ve H G olsun. X = H alalm. O zaman g G ve x X icin
g x = gxg
1
tanm G grubunun H uzerine bir grup etkisini verir.
14.13. G herhangi bir grup ve H, K G olsun. H N
G
(K) varsaymn yapalm. O zaman
k K ve h H icin
h k = hkh
1
tanm H grubunun K uzerine bir grup etkisini verir.
14.14. G bir grup ve X, Gnin altgruplarndan olusan k ume olsun. g H = H
g
tanmyla G
grubu X k umesini etkir.
14.15. Yukardaki etkide X k umesini daha k uc uk alabiliriz. K G olsun. Y = {K
g
: g G}
olsun. Bir onceki alstrmadaki tanmla G grubu Y uzerine etkir.
14.16. Yukardaki etkide G grubunu bir altgrup olarak da alabiliriz. K, H G olsun. Y =
{K
g
: g G} olsun. H grubu Y uzerine etkir.
14.17. Bol um 6daki orneklerdeki her geometrik nesneye nesnenin simetrileri etkiyordu.

Orne-
gin D
8
grubu kareye etkir, Sym4 grubu u cgen tabanl piramide etkir.
14.18. G = R
n
olsun. X = R
n
olsun. g G ve x G icin g x = x+g olarak tanmlansn. Grup
toplamsal yazld gndan, A1 ve A2 kosullarn toplama diline cevirmeliyiz: 0x = x+0 = 0
ve g, h G icin
(g (h x)) = g (x +h) = (x +h) +g = x + (h +g) = (h +g) x
olur. Bu orne gin

Ornek 14.8deki orne gin ozel bir durumu olduguna dikkatinizi cekeriz.
14.19. Eger (G, X) bir grup etkisiyse, Gyi dogal olarak (X) uzerine (yani Xin altk umele-
rinden olusan k ume uzerine) etkiyebiliriz; (G, (X)) de bir grup etkisidir. Bu orne gin
varyasyonlar yaplabilir, orne gin (X)i alacagmza Xin sonlu altk umelerinden olusan
k umeyi alabiliriz.

Ornekleri cogaltacagz. Ama once onemli birka c temel kavram tanmlaya-

lm ve bu kavramlar uzerine birkac temel teorem kantlayalm.
2

Ingilizcesi regular action ya da standard regular action.

14.2. Kavramlar ve Temel Teoremler 245
14.2 Kavramlar ve Temel Teoremler
Bu altbol umde grup etkileriyle ilgili baz onemli kavramlar tanmlayacagz. Bu
altbol um boyunca bir (G, X) grup etkisi sabitlenmis olsun.
C ekirdek.

Ornek 14.1de her g G ve her x X icin g x = x ornegini vermis
ve bu etkiyi triskadan etki olarak adlandrmstk. Gnin belki her eleman
degil ama baz elemanlar X uzerine birim fonksiyon olarak etkiyebilirler, yani
baz g G elemanlar her x X icin gx = x esiligini saglayabilirler.
Ker(G, X) = {g G : her x X icin gx = gx}
tanmn yapalm. Bu bir altgruptur ve adna etkinin cekirdegi ad verilir
3
.
Eger etkiyi : G SymX homomorsi olarak gosterirsek,
Ker(G, X) = Ker
olur. Dolaysyla Ker(G, X) G olur. Eger etkinin ne oldugu konunun gelisin-
den belliyse, Ker(G, X) yerine sadece Ker yazmakla yetinecegiz.
Bir etkinin cekirdegi 1 ise, etkiye sadk etki ad verilir
4
. Etkinin sadk
olmas demek : G SymX homomorsinin birebir olmas demektir; ya
da daha somut olarak, her 1 = g G elemannn Xin en az bir noktasn
yerinden oynatyor demektir.
Eger bir etki sadk degilse, etkim sadk degil diye uz ulmeyin, grupta k uc uk
bir degisiklikle etkiyi sadk hale getirebiliriz. Nitekim,

g
(x) = gx
form ul uyle tanmlanms
: G/ Ker SymX
homomorsi (cekirdege bol und ug unden) birebirdir, dolaysyla sadk bir etki
tanmlar. Bu etki daha somut olarak su form ulle tanmlanr: gx = gx.
Notlar ve

Ornekler
14.20. E ger (G, X) bir grup etkisiyse ve |X| = n < ise, G/ Ker(G, X) grubunun eleman
says n! saysn bolmek zorundadr. Dolaysyla (G, X) sadksa ve X sonluysa, G de
sonlu olmak zorundadr.
14.21. G bir grup ve X G olsun. H = {g G : X
g
= X} olsun. H G olur. (H, X) bir
grup etkisidir. Ker(H, X) = C
G
(X) olur. Demek ki C
G
(X) H ve eger |X| = n <
ise [H : C
G
(X)] says n! saysn boler.
14.22. Yukardaki alstrmadan su ckar: Eger A G sonlu ve normal bir altgrupsa, C
G
(A),
Gnin sonlu endisli normal bir altgrubudur, endis |A|! saysn boler.
3

Ingilizcesi kernel.
4

Ingilizcesi faithful.
246 14. Grup Etkisi
14.23. G bir grup, H G olsun. X = {xH : x G}, sol otelemeler k umesi olsun. g G
ve xH X icin g xH = gxH tanmn yapalm. (G, X) ikilisinin bir grup etkisi
oldu gunu kontrol etmek cok zor degil; okura brakyoruz. Bu etki cok onemlidir, sadk
grup etkileri daha sonraki ciltlerde acklayaca gmz bir anlamda bu etkiye denktirler.
C ekirdegi bulalm:
Ker(G, X) = {g G : her x G icin g xH = xH}
= {g G : her x G icin gxH = xH}
= {g G : her x G icin x
1
gxH = H}
= {g G : her x G icin x
1
gx H}
= {g G : her x G icin g xHx
1
}
=

xG
xHx
1
.

Ornek 9.12 ve 10.118de

xG
xHx
1
grubuna Hnin Gdeki gobegi adn vermis ve
Hnin gobegini Core
G
H olarak gostermisik: Core
G
H =

xG
xHx
1
. Bu grup Hnin
i cindeki en b uy uk G-normal altgruptur.
14.24. G bir grup, H G olsun. X = {H
x
: x G}, Hnin esleniklerinden olusan k umesi
olsun. g G ve H
x
X icin g H
x
= H
xg
1
tanmn yapalm. (G, X) ikilisinin bir
grup etkisi oldugunu kontrol etmek cok zor degil; okura brakyoruz. C ekirdegi bulalm:
Ker(G, X) = {g G : her x G i cin g H
x
= H
x
}
= {g G : her x G i cin H
xg
1
= H
x
}
= {g G : her x G i cin H = H
xgx
1
}
= {g G : her x G i cin xgx
1
N
G
(H)}
= {g G : her x G i cin g x
1
N
G
(H)x}
=

xG
x
1
N
G
(H)x = Core N
G
(H).
Bu arada x
1
N
G
(H)x = N
G
(x
1
Hx) esitli gine dikkatinizi cekeriz.
Sabitleyici. Eger x X ise
G
x
= {c G : cx = x}
tanmn yapalm. Bu bir altgruptur ve adna xin sabitleyicisi ad verilir
5
.
Elbette
Ker(G, X) =

xX
G
x
olur. g G icin G
gx
ile G
x
arasnda yakn bir iliski vardr:
G
gx
= {c G : c(gx) = gx} = {c G : g
1
cgx = x}
= {c G : g
1
cg G
x
} = {c G : c gG
x
g
1
}
= gG
x
g
1
= G
g
1
x
,
yani
(1) G
gx
= G
g
1
x
5

Ingilizcesi stabilizer.
14.2. Kavramlar ve Temel Teoremler 247
olur.
Eger Y X ise
G
Y
=

yY
G
y
= {g G : her y Y icin gy = y}
tanmn yapalm. Bu da bir altgruptur elbette. Adna Y nin noktasal sabit-
leyicisi ad verilir
6
. Eger GY Y ise, G
Y
G olur; bu dedigimiz G
gx
= G
g
1
x
esitliginden kolaylkla ckar ve okura braklmstr.
Elbette Ker(G, X) = G
X
olur.
Buna benzer bir baska tanm daha verilebilir. Y i k ume olarak sabileyen
elemanlar ele alalm:
{g G : gY = Y }.
Burada, Y nin her elemann sabitleyen g G elemanlar degil, Y yi k ume ola-
rak sabitleyen g G elemanlar ele alnyor. Bu grubu G
{Y }
olarak yazabiliriz.
G
{Y }
grubu Y k umesi uzerine etkir ve bu etkinin cekirdegi G
Y
altgrubudur.
Elbette eger |Y | = 1 ise G
Y
= G
{Y }
olur.
Alstrmalar
14.25. (G, X) bir grup etkisi olsun. Eger G = G/ Ker ve x X ise G
x
= G
x
esitli gini kantlayn.
Bundan sonraki alstmalarda (G, X) bir grup etkisi ve Y X.
14.26. E ger GY Y ise, GY = Y oldugunu kantlayn. Ama gY Y ise esitlik olmak zorunda
degil, orne gin eger i > 0 icin g
i
y = y ise ve Y = {g
i
y : i N} ise aynen bu olur.

Ote
yandan eger gnin derecesi sonluysa, ya da her y Y icin gy sonluysa, gY Y
icindeli gi esitli gi gerektirir.
14.27. G
Y
G
{Y }
oldu gunu kantlayn.
14.28. |Y | = n olsun. [G
{Y }
: G
Y
] saysnn n! saysn bold u g un u kantlayn.
14.29. |Y | = n ve y Y olsun. [G
{Y }
: G
y
G
{Y }
] n oldugunu kantlayn.
14.30. |Y | = n ve y Y olsun. Eger G
{Y }
y = Y ise [G
{Y }
: G
y
G
{Y }
] = n oldugunu
kantlayn.
14.31. E ger GY Y ise, G
Y
G oldu gunu kantlayn.
Yor unge. x X ise,
Gx = {gx : g G}
k umesine xin yor ungesi
7
, ya da daha dikkatli olmak istiyorsak xin G-yo-
r ungesi ad verilir. Elbette x Gx olur. Eger Gx = X ise, (G, X) grup
etkisine gecisli grup etkisi ad verilir
8
. Her x X icin, (G, Gx) gecisli bir
grup etkisidir. Gecisli grup etkilerinde her x X icin Ker = G
X
=

yX
G
y
=

yGx
G
y
=

gG
G
gx
=

gG
G
g
1
x
=

gG
G
g
x
= Core
G
G
x
olur.
6

Ingilizcesi pointwise stabilizer.

7

Ingilizcesi orbit.
8

Ingilizcesi transitive group action.

248 14. Grup Etkisi
Notlar ve

Ornekler
14.32. SymX grubu X k umesine gecisli etkir.
14.33. R
2
d uzleminin (0, 0) merkezli dond ur ulerinden olusan grup d uzleme etkir ama bu etki
ge cisli degildir. Her yor unge (0, 0) merkezli cemberdir.
14.34. R
2
d uzleminin otelemelerinden olusan grup d uzleme gecisli etkir. Bu (ve bir onceki
ornek), daha genel olarak R
n
icin de gecerlidir.
14.35. Bir grubun sag ve sol standart etkileri gecisli etkilerdir.
14.36.

Ornek 14.23 ve 14.24teki etkiler gecisli etkilerdir.
14.37. 1 eleman y uz unden, eger G = 1 ise Aut G grubu G uzerine gecisli etkiyemez.
14.38. 1 = G sonlu bir grupsa ve Aut G grubu G

= G \ {1} uzerine gecisli etkiyorsa, o

zaman grubun 1 dsnda t um elemanlarnn derecesi ayn olmaldr. Cauchy teoremin-
den dolay bu ortak derece ancak bir p asal olabilir. Demek ki grup bir p-gruptur.
Sonlu p-gruplarnn merkezi oldugundan (yani Z(G) = 1 oldugundan), gecisli etki
y uz unden, grup abel grubu olmak zorundadr. Demek ki bir n > 0 icin G =
n
Z/pZ. Bu
gruplarn otomor gruplarnn G

uzerine gecisli etkidigi biraz lineer cebirle kolaylkla

kantlanabilir (ama bu kitapta okurun lineer cebir bildigini varsaymyoruz).

Ilk olarak yor ungelerin esit ya da birbirinden ayrk olduklarn kantlayalm.

Onsav 14.1.

Iki yor unge ya esittir ya da ayrk.
Kant: x, y X olsun. Gx Gy = varsaymn yazpalm. Kesisimden bir
eleman alalm, diyelim g
0
x = g
1
y. O zaman her g G icin,
gx = gg
1
0
g
0
x = gg
1
0
g
1
y Gy
olur. Demek ki Gx Gy. Simetriden dolay Gy Gx icindeligi de dogrudur.

Demek ki yor ungeler X k umesini ayrk parcalara boler. Her yor ungeden
bir temsilci secersek ve bu temsilciler k umesine T dersek,
X =

tT
Gt
olur.
Bazen de Gx tek bir elemandan olusur, o eleman da xten baskas olamaz
tabii. Bu durum her g G icin gx = x oldugunda, yani G
x
= G oldugunda
vuku bulur. G
x
ne kadar b uy ukse, Gnin o kadar cok eleman xi sabitler
(yerinden kmldatmaz) ve dolaysyla xin yor ungesi Gx o kadar k u c uk olur.
Bir baska deyisle G
x
ile Gx birbirine ters orantldr:

Onsav 14.2. G/G

x
= {gG
x
: g G} sol otelemeler k umesi olsun. O zaman
gG
x
gx
kural G/G
x
ile Gx yor ungesi arasnda bir esleme verir. Dolaysyla
|G/G
x
| = |Gx|
14.2. Kavramlar ve Temel Teoremler 249
yani
|G| = |G
x
||Gx|
olur ve eger G sonluysa, Gx yor ungesinin eleman says |G| saysn boler.
Kant: Asagdaki onermelerin birbirine esdeger olduklar bariz:
gx = hx,
h
1
gx = x,
h
1
g G
x
,
g hG
x
,
gG
x
= hG
x
.
Boylece gG
x
gx kuralnn iyi tanml oldugunu ve G/G
x
ten Gxe giden
birebir fonksiyon tanmladgn kantlams olduk. Fonksiyonun orten oldugu
bariz. Diger onermeler de bu kantladgmzn dogrudan bir sonucu.
Notlar ve

Ornekler
14.39. G bir grup olsun. Xi de Gye esit alalm. g G ve x G icin daha once

Ornek 14.8de
g x = gx tanmn (standart etki) ve

Ornek 14.9da g x = xg
1
tanmn yapmstk.
Burada g x = gxg
1
= x
g
1
tanmn yapacagz. Tanmlanan bu grup etkisi icin,
G
x
= C
G
(x), Gx = x
G
, Ker = Z(G)
olur.

Onsav 14.1e gore yor ungeler, yani x
G
esleniklik snar ya esittir ya da ayrk.
Eger G = Symn ise, esleniklik snar ayn tipte olan elemanlar k umesidir (bkz. sayfa
51).

Onsav 14.2ye gore G/C
G
(x) (sol otelemeler k umesi) ile x
G
arasnda gC
G
(x)
x
g
1
tarafndan verilen bir esleme vardr. Bu eslemeyi sag otelemeler k umesinden de
baslatabiliriz: C
G
(x)g x
g
. Bunu zaten Alstrma 8.33ten biliyoruz. Demek ki
|G| = |x
G
||C
G
(x)|
olur.
14.40. Yukardaki orne gi alalm. 1in yor ungesi sadece kendisinden olusur c unk u g1 = g1g
1
=
1 olur. Bu grup etkisinde ne zaman tam iki yor unge olabilecegini bulmaya calsalm.
Diyelim tam iki yor unge var. O zaman herhangi bir x G

= G\ {1} icin,
G = {1} x
G
olur. Demek ki grubun 1 dsndaki elemanlarnn dereceleri esittir. Eger grupta derecesi
sonlu olan 1den farkl bir eleman varsa, o zaman grupta derecesi bir p asal olan bir
eleman vardr; dolaysyla grubun t um elemanlarnn derecesi pdir. Eger p = 2 ise grup
abel olmak zorunda ve buradan da G = {1}x
G
= {1, x} Z/2Z ckar. Simdi p asalnn
2 olmadgn varsayalm. O zaman grubun her eleman ve her altgrubu 2-bol un urd ur.
x G

olsun. gxg
1
= x
1
esitli gini saglayan bir g alalm. g C
G
(x) olsayd, xin
derecesi 2 olurdu, bir celiski. Demek ki g C
G
(x).
g
2
xg
2
= g(gxg
1
)g
1
= gx1g
1
= (gxg
1
)
1
= (x
1
)
1
= x
esitliklerinden dolay g
2
C
G
(x) ve dolaysyla g
2
C
G
(x, g) olur. Ama C
G
(x, g) grubu
2-bol un ur. Dolaysyla bir c C
G
(x, g) icin g
2
= c
2
olur. Bundan da (gc
1
)
2
= 1 ckar.
250 14. Grup Etkisi
g = c oldu gundan (aksi halde g C
G
(c, g)), derecesi 2 olan bir eleman buluruz; bir
celiski.
Sadece iki esleniklik snf olan burulmasz gruplar vardr. Ama bu gruplar bol un ur olmak
zorundadr.

Ote yandan bu gruplarda C
G
(x, g) gibi altgruplarn hepsi bol un ur olamazlar;
olsayd yukardaki gibi akl y ur ut up grubun sadece 2 eleman oldugunu kantlayabilirdik.
14.41. H G olsun. X, Gnin altgruplarndan olusan k ume olsun. H grubu X k umesi uzerine
h L = L
h
kuralyla etkir. Lnin H-y or ungesi,
L
H
= {L
h
: h H}
olur. Lnin Hdeki sabitleyicisi ise,
H
L
= {h H : L
h
= L} = N
H
(L)
olur. Dolaysyla,

L
H

= |H/H
L
| = |H/N
H
(L)|
olur. Buradan da

L
H

= 1 N
H
(L) = H H, Lyi normalize eder
esde gerlikleri ckar.
14.42. Alterne Grup Alt n. G = Symn olsun. Gnin, adna makas dedigimiz (i j) t ur unden
elemanlarla uretildi gini biliyoruz (sayfa 44).

Ornek 8.38ten,
Alt n = (i j)(k ) : i, j, k, {1, . . . , n}
grubunun indeksinin en fazla 2 oldugunu biliyoruz.

Ornek 9.22den bu altgrubun normal
oldu gunu biliyoruz. Demek ki ya Symn = Alt n ya da [Symn : Alt n] = 2. Teorem 3.2te

Indeksin tam 2 oldugunu kantlamstk. Burada farkl bir kant sunacagz.

G grubunu n de giskenli ve tamsay katsayl polinomlardan olusan Z[T
1
, . . . , T
n
] k umesi
uzerine etkiyebiliriz:
f(T
1
, . . . , T
n
) = f(T
(1)
, . . . , T
(n)
)
olsun. Bunun bir grup etkisi oldugunu gormek cok kolay, okura brakyoruz. Her G
ve her f, g Z[T
1
, . . . , T
n
] icin
(fg) = f g ve (f g) = f g
olur.

Ozel bir f Z[T
1
, . . . , T
n
] eleman alalm:
f =

i>j
(X
i
X
j
)
olsun. Her G i cin, (X
i
X
j
) = (X
i
X
j
) oldugundan,
f = f
olur. Demek ki G grubu {f, f} k umesi uzerine de etkir. Bundan boyle n 2 olsun.
(1 2)f = f
esitli gini kantlamak kolay. Dolaysyla her i = j i cin de
(i j)f = f
14.2. Kavramlar ve Temel Teoremler 251
olur. Bundan da, her Alt n icin,
f = f
bulunur. Bir baska deyisle,
(1) Alt n G
f
G
olur. (1 2)f = f esitli ginden, Gnin {f, f} k umesine gecisli etkidigi ckar. Dolaysyla
2 = |Gf| = |G/G
f
|
olur. [G : Alt n] 2 oldugundan, bu esitlikten ve (1)den, [Symn : Alt n] = 2 ckar. Su
teoremin birinci onermesini kantladk
9
, ikinci onerme de hemen bundan ckar.
Teorem 14.3. Eger n 2 ise, Alt n = (i j)(k ) : i, j, k, {1, . . . , n} grubu Symn
grubunun indeksi 2 olan normal bir altgrubudur. Eger Symn \ Alt n derecesi 2 olan
herhangi bir elemansa (mesela (1 2) makasysa), Symn = Alt n olur.
Alt nnin elemanlar cift sayda makasn carpm olan elemanlar k umesi olduguna dik-
katinizi cekeriz. Geri kalanlar da tek sayda makasn carpmdr elbette. Demek ki tek
sayda makasn carpm, cift sayda makasn carpmna esit olamaz. Bir baska deyisle,
tek sayda makasn carpm Id
n
olamaz.
Eger Symn eleman ayn zamanda hem k tane hem de tane makasn carpmysa,
diyelim = t
1
t
k
= s
1
s

ise,
t
1
t
k
s

s
1
= 1
olur, dolaysyla k ve s ya ikisi birden tektir ya da ikisi birden cifttir. Demek ki sg =
(1)
k
= 1 tanmn yapabiliriz. Bu sayya nn isareti ad verilir. Alt nnin eleman-
larnn isareti 1, digerlerinin isareti 1dir.
sg
fonksiyonunun bir sg : Symn {1, 1} Z/2Z grup homomorsi verdi gini kontrol
etmek cok kolay. Buna isaret homomorsi ad verilir. C ekirdegi elbette Alt n olur.
14.43. n bir tek say olmak uzere |G| = 2n olsun. Gnin indeksi 2 olan bir altgrubu oldugunu
kantlayaca gz. : G SymG homomorsi g, x G icin
g
(x) = gx olarak ta-
nmlansn (standart etki, bkz.

Ornek 14.8). Eger g G derecesi 2 olan bir elemansa,

g
SymG perm utasyonu tam n tane, yani tek sayda makasn carpmdr, dolaysyla
isareti 1dir, yani sg(
g
) = 1 olur. Demek ki sg : G {1, 1} homomorsi
ortendir. Dolaysyla K = Ker sg normal bir altgruptur ve indeksi 2dir. Eger g G,
derecesi 2 olan herhangi bir elemansa, elbette G = Kg olur.
14.44. (Reineke [R]) G eksponenti asal bir p olan bir grup olsun. g, x G\{1} i cin g
x
= g
i
olu-
yorsa, O zaman H = x Z/pZ grubu p1 elemanl X = g\{1} k umesine esleniklikle
etkir.

Onsav 14.2ye gore, g
H
k umesinin eleman says ya 1 ya da p olmak zorundadr.
p olamayaca gndan, 1 olur, yani g
x
= g olmak zorundadr. Demek ki eksponenti p olan
bir grubun en az p tane esleniklik snf vardr. Dolaysyla sadece 2 esleniklik snf olan
bir grup, Alstrma 14.38e gore sadece 2 eleman olabilir, yani Z/2Zye izomorftur.
14.45. Fix
X
G = {x X : her g G icin gx = x} olsun. Fix
X
Gnin elemanlar, yor ungesi tek
bir elemandan olusan elemanlardr. Su esde gerlilikler vardr:
x Fix
X
G |Gx| = 1 Gx = {x} G
x
= G |G/G
x
| = 1.
9
Kant [La]dan alnmstr. Bircok kitapta bu teoremin ya cok karmask ya da yanls kant
yaymlanmstr. Verdi gimiz kanta benzemeyen her kant,

Ornegin Teorem 3.2nin kant (!)
kuskuyla karslanmaldr.
252 14. Grup Etkisi
Simdi (1) esitli gini ele alalm. Elbette Fix
X
G T olur, ne de olsa Fix
X
G k umesinin bir
elemannn yor ungesi sadece o elemandan olusur ve dolaysyla bu eleman Tde olmak
zorundadr. (1) esitli gini soyle yazalm:
X =

tT
Gt =
_

tT\Fix
X
G
Gt
_

tFix
X
G
Gt
_
=
_

tT\Fix
X
G
Gt
_

tFix
X
G
{t}
_
=
_

tT\Fix
X
G
Gt
_
Fix
X
G.
Simdi Xin sonlu oldugunu varsayp, yukardaki esitligi k umelerin eleman says cinsin-
den yazalm:
(2) |X| =
_
_

tT\Fix
X
G
|Gt|
_
_
+| Fix
X
G|.
Ama

Onsav 14.2ye gore t T \ Fix
X
G icin |Gt| = |G/G
t
| = |G|/|G
t
| = 1 olur. Demek
ki,
(3) |X| =
_
_

tT\Fix
X
G
|G|
|G
t
|
_
_
+| Fix
X
G|.
E ger bir p asal ve bir n > 0 says icin |G| = p
n
ise, t T \ Fix
X
G icin |Gt| says pye
b ol un ur; dolaysyla (3)ten dolay | Fix
X
G| says da pye bol un ur. Su sonucu kantladk:

Onsav 14.4. (G, X) bir grup etkisi olsun. Eger G ve X sonluysa,

|X| =
_
_

tT\Fix
X
G
|G|
|G
t
|
_
_
+| Fix
X
G|
olur. Eger ayrca bir p asal icin G = 1 bir p-grupsa, |X| | Fix
X
G| mod p olur. Do-
laysyla eger Xin eleman says pye bol unm uyorsa, Xte Gnin her eleman tarafndan
sabitlenen en az bir nokta vardr.
14.46.

Onsav 14.4te X = G olsun ve G, X uzerine esleniklikle etkisin, yani g x = x
g
olsun.
O zaman Fix
X
G = Z(G) ve G
x
= C
G
(x) olur. (3)ten su ckar:
|G| = |Z(G)| +

xU
|G|
|C
G
(x)|
= |Z(G)| +

xU
|x
G
|.
Form uldeki U, merkezde olmayan esleniklik snfndan bir ve bir tek eleman barndrr.

Orne gin eger G = Sym4 ise, Z(G) = 1 olur. U = {(1 2), (1 2 3), (1 2)(3 4), (1 2 3 4)}
olarak alabiliriz. Esleniklik snarnn eleman saylar
|(1 2)
G
| =
_
4
2
_
= 6
|(1 2 3)
G
| =
_
4
3
_
2 = 8
|(1 2)(3 4)
G
| =
_
4
2
_
/2 = 3
|(1 2 3 4)
G
| = 3! = 6
olur. Denklem bize
4! = 1 + 6 + 8 + 3 + 6
verir.
14.2. Kavramlar ve Temel Teoremler 253
14.47. [Matsuyama, H.] G sonlu bir p-grup ve H G olsun. Ya H G olur ya da H
x

N
G
(H) icindeligini saglayan bir x G\ N
G
(H) vardr.
Kant: X = {H
x
: x G} olsun. |H| = |G/N
G
(H)|, dolaysyla pnin bir kuvveti
oldugunu biliyoruz. Diyelim H normal degil. O zaman |X| > 1 olur. Y = X\{H} olsun.
H grubu Y uzerine esleniklikle etkir: h H
x
= H
xh
1
. Simdi

Onsav 14.4 u uygularsak
Hnin sabitledigi, yani normalize ettigi bir H
x
Y noktasnn varl gn gor ur uz. Hatta
bunlardan en az p 1 tane vardr.
14.48.

Onsav 14.4 un onemli bir sonucunu daha bulalm.
Teorem 14.5. H Aut G olsun. Bir p asal icin G ve Hnin sonlu p-gruplar olduk-
larn varsayalm. O zaman 1 < Fix
G
H = {g G : her H icin (g) = g} G
olur.
Kant: (H, G) bir grup etkisidir (

Ornek 14.6). Fix

G
H elbette Gnin bir altgrubudur.

Onsav 14.4 u uygularsak p asalnn Fix

G
H altgrubunun eleman saysn bold u g u ckar.
Etkisiz elemann varl gndan dolay 0 < | Fix
G
H| olur.
Aslnda bu teoremde Hnin illa sonlu oldugunu varsaymak gerekmez, onemli olan Gye
sadk etkiyen H/ Ker(H, G) grubunun sonlu bir p-grubu olmasdr, ki G sonlu oldugun-
dan bu grup da mutlaka sonlu olmaldr.
14.49. Teorem 14.5i kullanarak Teorem 8.9u bir kez daha kantlayabiliriz:
Teorem 14.6. Sonlu bir p-grubunun merkezi 1den farkldr.
Kant: Cauchy teoreminden dolay sonlu bir p-grubunun eleman says pnin bir kuvve-
tidir. Bir onceki teoremde H yerine Inn G alalm. Inn G G/Z(G) oldugundan, Inn Gde
bir p-grubudur. Dolaysyla Fix
G
(Inn G) = 1. Ama tabii ki
Fix
G
(Inn G) = {x G : Her g G icin Inn
g
(x) = x} = Z(G).
Teorem kantlanmstr.
Dikkatli okur, bu kantn Teorem 8.9un kantndan farkl olmadgn, sadece ayn kant
bir baska dile cevirdi gimizin farkna varacaktr.
14.50. Burnside esitligi olarak anlan son derece ilginc ve sasrtc bir esitlik kantlayacagz.
g G icin,
Fix
X
g = {x X : gx = x}
tanmn yapalm. Fix
X
g, gnin sabitledigi noktalar k umesidir. Mesela Fix
X
1 = X olur.
Teorem 14.7 (Burnside). G ve X sonluysa, Gnin bir elemannn sabitledigi ortalama
nokta says yor unge says kadardr. Yani eger yor unge says t ise,
1
|G|

gG
| Fix
X
g| = t
olur.
Kant: Asa gdaki k umeyi iki farkl bicimde sayaca gz:
A = {(g, x) GX : gx = x}.

Once su hesab yapalm:

|A| =

gG
|{x X : gx = x}| =

gG
| Fix
X
g|.
Bir de su hesab:
|A| =

xX
|{g G : gx = x}| =

xX
|G
x
| =

xX
|G|
|Gx|
.
254 14. Grup Etkisi
Ama ayn yor ungede olan x noktalar icin |Gx| sabittir. Dolaysyla eger T X k umesi
her yor ungeden bir ve bir tane nokta barndryorsa, t T icin,

xGt
|G|
|Gx|
=

xGt
|G|
|Gt|
= |G|
olur. Bunu goz on une alarak bir onceki esitlik dizisini kald gmz yerden devam ettirelim:
|A| =

xX
|G|
|Gx|
=

tT
_

xGt
|G|
|Gx|
_
=

tT
|G| = |T||G|
elde ederiz.

Ilk esitli gimizle birlikte,

gG
| Fix
X
g| = |A| = |T||G|
elde ederiz.
14.51. Simdi IMO 1987 yarsmasnda sorulan ve Alstrma 3.37te sordugumuz soruyu yant-
layabiliriz:
P
n
(k) = {f Symn : f tam k eleman sabitliyor}
olsun.
n

k=0
k|P
n
(k)| = n!
esitli gini kantlayn.
Kant: Biraz once kantlanan Burnside esitli gini uygulayalm:
1 = t =
1
|G|

gG
| Fix
X
g| =
1
n!

k=0

gP
n
(k)
| Fix
X
g| =
1
n!

k=0

gP
n
(k)
k =
1
n!

k=0
|P
n
(k)|k.

Istedi gimiz esitlik kantlanmsr. Lise o grencilerinin bu cevabu bulabilmeleri icin, Burn-
siden teoreminde oldugu gibi
A = {(g, x) Symn {1, . . . , n} : gx = x}
k umesini iki farkl bicimde saymalar gerekiyordu herhalde.
Alstrmalar
14.52. (Symn)

Alt n oldu gunu kantlayn.

14.53. Symnnin tek elemanl her altgrubunun Alt nnin bir altgrubu oldugunu kantlayn.
14.54. Symnnin Alt nnin altgrubu olmayan her altgrubunun indeksi 2 olan normal bir altg-
rubu oldugunu kantlayn.
14.55. (G, X) bir grup etkisi olsun. A, B G ve Y, Z X olsun.
F(A) = Fix
X
A = {x X : her a A icin ax = x} =

aA
Fix
X
a
olsun. Asa gdaki onermeleri kantlayn:
a. A G
F(A)
.
b. Y F(G
Y
).
c. Eger A B ise F(B) F(A).
d. Eger Y Z ise G
Z
G
Y
.
e. F(G
F(A)
) = F(A).
f. G
F(G
Y
)
= G
Y
.
15. Sfrkuvvetli ve C oz ul ur
Gruplar
Bu bol umde illa abel grubu olmak zorunda olmayan ama abel gruplarna ol-
dukca benzeyen gruplar uzerinde duracagz: sfrkuvvetli ve coz ul ur gruplar.
Dileyen okur bu (son derece onemli) bol um u daha sonraya brakarak bir son-
raki bol ume gecebilir.
15.1 Kom utator Altgruplar
G bir grup ve H, K G olsun. H ve Knn kom utator grubu ad verilen
[H, K] altgrubu soyle tanmlanr:
[H, K] = [h, k] : h H, k K.
Buradaki [h, k] eleman [h, k] = h
1
k
1
hk olarak tanmlanmstr. Bu t ur ele-
manlara kom utator ad verilir. Demek ki [H, K] altgrubunun elemanlar,
h H ve k K icin [h, k] ya da [h, k]
1
biciminde yazlan sonlu sayda
elemann carpmdr; carplacak kom utator ve tersi saysnn bir ustsnr ol-
mayabilecegi gibi, baz durumlarda sadece bir tek carpm yetebilir; en uc ornek
[H, K] = 1 durumu, bu durumda [H, K] altgrubunun her eleman 0 tane
kom utator un carpmdr.
Biraz hesapla kolayca kantlanacag uzere [k, h] = [h, k]
1
oldugundan,
[H, K] = [K, H] olur.
Eger H altgrubu Ky normalize ediyorsa, her h H ve k K icin
[h, k] = h
1
k
1
hk = (h
1
k
1
h)k KK K,
dolaysyla [H, K] K olur. Eger H ve K birbirlerini normalize ediyorlarsa
(mesela her ikisi de Gde normalse), [H, K] H K olur. Bir de ayrca
H K = 1 ise, her h H ve k K icin hk = kh olur.
[h, k]
g
= [h
g
, k
g
] esitliginden, eger bir g eleman H ve K altgruplarn
normalize ediyorsa, o zaman gnin [H, K] altgrubunu da normalize ettigi ckar.
256 15. Sfrkuvvetli ve C oz ul ur Gruplar
Dolaysyla eger H, KG ise, [H, K] G ckar. Bu buldugumuz sonuc sasrtc
olmayabilir, ama bir sonraki paragrafta normallik konusunda beklenmedik bir
sonuc kantlayacagz.
Basit bir hesapla hemen ckan
(1) [xy, z] = [x, z]
y
[y, z] ve [x, yz] = [x, z][x, y]
z
esitliklerinden, daha dogrusu bunlarn dogrudan bir sonucu olan
[x, z]
y
= [xy, z][y, z]
1
ve [x, y]
z
= [x, z]
1
[x, yz]
esitliklerinden kolaylkla (ve srasyla) H ve K altgruplarnn [H, K] altgru-
bunu normalize ettigi anlaslr, yani H, K N
G
([H, K]) olur. Bunun ozel
bir durumu olarak her H G icin [G, H] G elde ederiz.
Eger : G G
1
bir grup homomorsiyse, elbette
([H, K]) = [(H), (K)]
olur. Eger AG ise, bundan,
[HA/A, KA/A] = [H, K]A/A
ckar.
Bu bulduklarmz ileride referans verebilmek amacyla bir onsavda topar-
layalm:

Onsav 15.1. G bir grup ve H, K G olsun.

i. [H, K] = [K, H] olur.
ii. Eger H, K G ise [H, K] G olur.
iii. Eger H altgrubu Ky normalize ediyorsa, [H, K] K olur. Dolaysyla
eger H ve K birbirlerini normalize ediyorlarsa (ornegin Gde normallerse)
[H, K] H K olur; ve eger bir de ayrca H K = 1 ise, her h H ve
k K icin hk = kh olur.
iv. H ve K altgruplar [H, K] altgrubunu normalize eder.
v. [G, H] G olur.
vi. Eger : G G
1
bir grup homomorsiyse, her H, K G icin,
([H, K]) = [(H), (K)]
olur.
vii. Eger AG ise [HA/A, KA/A] = [H, K]A/A olur.
Notlar ve

Ornekler
15.1. Kom utat or Altgruplar 257
15.1. [Transfer
1
] G bir grup ve H G, indeksi n < olan bir altgrup olsun. G/H sol ote-
lemeler k umesinin temsilcilerini secelim, diyelim x
1
, . . . , x
n
elemanlarn sectik. Demek
ki
G =
n

i=1
x
i
H.
Simdi g G olsun. Her i = 1, . . . , n i cin, oyle bir j = 1, . . . , n ve h H var ki
gx
i
= x
j
h
olur. Buradaki j ve h elbette iye gye gore degisir. Bir

g
: {1, 2, . . . , n} {1, 2, . . . , n}
fonksiyonu ve f
i
(g) H eleman icin
gx
i
= x

g
(i)
f
i
(g)
yazalm. Ardndan H/H

grubunun su elemann ele alalm:

(g) =
n

i=1
f
i
(g) H/H

.
C arpm srasnn onemi yoktur c unk u H/H

bir abel grubudur. (H/H

grubu yerine
H

A H i cin H/A t ur unden bir grup da alabilirdik.)

Simdi birka c (oldukca sasrtc) sey kantlayalm.
a. Her g G icin
g
Symn olur.
Kant:
g
nin birebir oldugunu kantlamak yeterli. Diyelim
g
(i) =
g
(j). O zaman
gx
i
, gx
j
x

g
(i)
H = x

g
(j)
H
olur, ve dolaysyla
x
1
j
x
i
= ((gx
j
)
1
)(gx
i
) H
olur, ki bundan da x
i
= x
j
, yani i = j ckar.
b. (g) eleman x
i
lerin seciminden bagmszdr.
Kant: Bir baska temsilciler k umesi secelim: h
i
H icin y
i
= x
i
h
i
olsun. g G olsun.
O zaman
gy
i
= gx
i
h
i
= x

g
(i)
f
i
(g)h
i
= y

g
(i)
h
1
i
f
i
(g)h
i
y

g
(i)
H
olur. Demek ki f
i
ye tekab ul eden f

i
fonksiyonu
f

i
(g) = h
1
i
f
i
(g)h
i
olarak tanmlanmstr. Bu eleman H/H

grubunda hesaplandgnda
f
i
(g) = f

i
(g)
ckar. Demek ki (g) degeri de degismez. (Bu arada
g
perm utasyonunun da x
i
lerin
seciminden bagmsz oldugunu gosterdik.)
c. bir homomordir.
Kant: a, b G olsun.
(ab)x
i
= a(bx
i
) = a(x

b
(i)
f
i
(b)) = (ax

b
(i)
)f
i
(b) = x

a
(
b
(i))
f

b
(i)
(a)f
i
(b)
1
Issai Schur ve Emil Artin tarafndan bagmsz bulunan transfer kavram, sonlu grup
teoride ve cebirsel saylar kuramnda onemlidir, ama bu notlarda bir daha kullanlmayacaktr.
258 15. Sfrkuvvetli ve C oz ul ur Gruplar
ve
(ab)x
i
= x

ab
(i)
f
i
(ab)
hesaplarndan,
f
i
(ab) = f

b
(i)
(a)f
i
(b)
ckar. Demek ki
(ab) =

i
f
i
(ab) =

i
_
f

b
(i)
(a) f
i
(b)
_
=

i
f

b
(i)
(a)

i
f
i
(b) =

i
f
i
(a)

i
f
i
(b)
= (a)(b).
(Sondan bir onceki esitlik
b
nin bir perm utasyon olmasndan ckar.) Bu arada
ab
=
(a)(b) esitli gini de kantladk, ama bunu cok daha onceden de biliyorduk: Bkz ornek
8.28.
d. G

Ker olur, bu sayede (g) = (g) fonksiyonu G/G

grubundan H/H

grubuna
giden bir homomor tanmlar.
Kant: H/H

bir abel grubu oldugundan, G

Ker olur. Gerisi kolay.

15.2. n 2, G = Symn, H = (1 2) = {Id
n
, (1 2)} Z/2Z olsun. : Symn H transfer
fonksiyonunu hesaplayalm. Teorem 14.3e gore
Symn = Alt n Alt n(1 2) = Alt n H.
Demek ki sol temsilciler k umesi olarak Alt n grubunu alabiliriz. , Alt n i cin, =
h esitli gini saglayan Alt n ve h H vardr. Ama Alt n bir grup oldugu icin h = Id
n
olmak zorundadr. Demek ki fonksiyonu Alt n uzerinde sabit 1 (ya da Id
n
) degerini
alyor.

Ote yandan (1 2) = ((1 2)(1 2)
1
)(1 2), ve (1 2)(1 2)
1
Alt n ve (1 2) H
oldu gundan, (1 2) = (1 2)
| Alt n|
= (1 2)
n!/2
olur. Demek ki n 4 ise , sabit Id
n
fonksiyonudur. Eger n = 3 ise fonksiyonu Alt n uzerinde Id
n
, geri kalan elemanlar
uzerine (1 2) degerini alr, yani isaret fonksiyonunun yapt gn yapar asa g yukar.
15.3. G = x Z/nZ ve nyi bolen bir k dogal says icin, H = x
k
olsun. O zaman
X = {1, x, x
2
, . . . , x
k1
} k umesi Hnin bir temsilciler k umesidir. (Bkz.

Ornek 8.2.)
: G H transfer homomorsini bulalm. G dong usel oldugundan, (x) degerini
bulmak yeterli. i = 0, 1, 2, . . . , k2 icin xx
i
= x
i+1
X oldugundan ve xx
k1
= x
k
H
oldu gundan, (x) = x
k
olur. Demek ki homomorsi elemanlarn knc kuvvetlerini
alr: Her g G icin (g) = g
k
olur.
Alstrmalar
15.4. Herhangi bir G grubunda, her x, y G ve her n do gal says icin
[x, y
n
] = [x, y][x, y]
y
[x, y]
y
n1
esitli gini kantlayn.

Ipucu: (1) ve t umevarm. Ayrca (n = 0 icin) hic tane kom uta-
t or un carpm tanm geregi 1dir.
15.5. Herhangi bir G grubunda, her x, y G ve her n, m do gal says icin [x
m
, y
n
] elemannn
[x, y]
x
i
y
j
t ur unden elemanlarn carpm oldugunu kantlayn.
15.6. A, B, C G olsun. [A, BC] = [A, B][A, C] ve [AB, C] = [A, C][B, C] esitliklerini goste-
rin.
15.7. A = X ve B = Y olsun. Her g G icin X
g
X ve Y
g
Y varsaymn yapalm.
[A, B] = [x, y] : x X, y Y esitligini gosterin.
15.8. G bir grup ve A G bir abel altgrubu olsun. Bir g G alalm. Alstrma 9.32.bye
g ore ad(g) : A A bir grup homomorsidir. [G

, A] = 1 varsaymn yapalm. Sunlar

g osterin:
15.2. Azalan Merkez Seriler, T urev Serileri 259
a. C
A
(g) G.
b. [g, A] = ad(g)(A).
c. [g, A] G.
15.9. g G ve H G olsun. [g, H] Z varsaymn yapalm. ad(g)(h) = [g, h] ile tanmlanms
ad(g) : H Z fonksiyonunun bir grup homomorsi oldugunu gosterin. Her h H,
n Z i cin [g, h]
n
= [g
n
, h] = [g, h
n
] esitli gini gosterin.
15.10. E ger z Z
2
(G) eleman z
n
Z i cindeli gini saglyorsa, [z, G] altgrubunun eksponentinin
sonlu oldugunu ve nyi bold u g un u kantlayn.
15.11. G = D
6
Sym3 ve Z/3Z H = G

G, derecesi uc olan bir eleman tarafndan

uretilen altgrup olsun. : G H transfer homomorsinin sabit 1 fonksiyonu oldugunu
kantlayn.
15.12. G = D
6
ve t G Sym3, derecesi iki olan bir eleman ve H = t = {1, t} olsun.
: G H transfer homomorsini bulun. (Bu sefer sabit 1 fonksiyonu olmaz).
15.2 Azalan Merkez Seriler, T urev Serileri
Bu altbol umde bir G grubunun cok ozel ve cok onemli altgruplarn tanmla-
yacagz.
G
0
= G
(0)
= G
olsun. i uzerine t umevarmla,
G
i+1
= [G, G
i
]
ve
G
(i+1)
= [G
(i)
, G
(i)
]
tanmlarn yapalm.
G
1
= G
(1)
= [G, G]
esitligine dikkatinizi cekerim. Adna Gnin t urevi denen bu altgrup daha zi-
yade G

olarak yazlr ve cok onemlidir. Basat ozellikleri asagda:

Onsav 15.2. G

altgrubu G/Hnin bir abel altgrubu oldugu Gnin en k uc uk

altgrubudur; bir baska deyisle G/G

bir abel grubudur ve eger HG icin G/H

bir abel grubuysa G

H olur. Ayrca eger G

H G ise, H G olur ve
G/H grubu abeldir.
Kant: Her x, y G icin, G/G

grubunda calsarak,
x
1
y
1
xy = x
1
y
1
xy = [x, y] = 1
yani,
xy = yx
buluruz. Demek ki G/G

bir abel grubudur.

260 15. Sfrkuvvetli ve C oz ul ur Gruplar
Simdi HG olsun ve G/H grubunun abel oldugunu varsayalm. O zaman
G/H grubunda hesap yaparak, her x, y G icin,
x
1
y
1
xy = x
1
y
1
xy = 1,
yani
x
1
y
1
xy H
buluruz. G

grubunun elemanlar bu t ur elemanlarn ve terslerinin carpm

oldugundan, bu buldugumuzdan G

H ckar.
Son olarak G

altgrubunu iceren bir H G alalm. O zaman her h H ve

g G icin,
h
g
= g
1
hg = hh
1
g
1
hg = h[h, g] HG

H
olur. Demek ki H G olur.
Bu son sonucun bir baska kantn verelim: G/G

grubu abel oldugundan

her altgrubu normaldir. Simdi sonu c, Teorem 11.1in son c umlesinden ckar.
Eger H G ise H

altgrubundan da sozedebiliriz: H

= [H, H].

Ornegin,
tanma gore,
G
(i+1)
= [G
(i)
, G
(i)
] = (G
(i)
)

G
(i)
olur. Demek ki G
(i)
/G
(i+1)
bir abel grubudur.
G
i
ve G
(i)
altgruplarnn daha baska temel ozelliklerini gorelim.

Onsav 15.1.ve gore her G

i
G olur. (Bunu kantlamak icin t umevarma
bile gerek yok.)

Onsav 15.1.iiye gore t umevarmla her i icin G
(i)
G olur.
Tanmdan hemen G
(i+1)
= [G
(i)
, G
(i)
] G
(i)
icindeligi ckar. G
n
G
oldugundan,

Onsav 15.1.iii un ikinci c umlesinden, her i icin G
i+1
= [G, G
i
]
G
i
oldugu gor ul ur. Ayn olgu t umevarmla da kantlanabilir: G
i+1
= [G, G
i
]
[G, G
i1
] = G
i
. Demek ki hem (G
i
)
i
hem de (G
(i)
)
i
altgrup dizisi azalandr.
(G
n
)
n
dizisine azalan merkez seri ad verilir. (G
(n)
)
n
dizisine de azalan
t urev serisi denir
2
.
Bu dizilerin iki ardsk teriminde esitlik elde edersek, esitlik sonsuza dek
s urer: Eger G
i
= G
i+1
ise G
i+2
= [G, G
i+1
] = [G, G
i
] = G
i+1
olur; ayn sekilde
eger G
(i)
= G
(i+1)
ise G
(i+2)
= [G
(i+1)
, G
(i+1)
] = [G
(i)
, G
(i)
] = G
(i+1)
olur
3
.
G
(i)
G
i
icindeligi kolaylkla t umevarmla kantlanabilir:
G
(i+1)
= [G
(i)
, G
(i)
] [G, G
i
] = G
i+1
.
Ama birazdan bundan cok daha iyisini kantlayacagz.
(G
(i)
)
(j)
= G
(i+j)
esitligi j uzerine t umevarmla kolaylkla kantlanabilir.
Bu bulduklarmz da not edelim:
2
Aslnda bir seriden degil, bir diziden sozetmek gerekir ama gelenek bu yondedir.
3
G

iN
G
i
ve G
()
=

iN
G
(i)
tanmlar yaplp ayn prosed urle dizi devam ettirile-
bilir. Bir ordinali icin G

ve G
()
altgruplar tahmin edilen yontemle tanmlanabilir; ama
biz boyle bir ugrasa girismeyece giz.
15.2. Azalan Merkez Seriler, T urev Serileri 261

Onsav 15.3. Her i, j N icin asagdakiler dogrudur:

i. G
i
, G
(i)
G.
ii. G
i+1
G
i
ve G
(i+1)
G
(i)
.
iii. G
(i)
G
i
.
iv. G
(i)
/G
(i+1)
bir abel grubudur.
v. (G
(i)
)
(j)
= G
(i+j)
olur.
Eger H G ise, t umevarmla kolaylkla H
i
G
i
ve H
(i)
G
(i)
oldugu
gosterilebilir. Ayrca, gene t umevarmla, eger H G ise,

Onsav 15.1.vii kul-
lanlarak (G/H)
i
= G
i
H/H ve (G/H)
(i)
= G
(i)
H/H oldugunu gostermek
isten bile degildir.

Onsav 15.4. Eger H G ise H

i
G
i
ve H
(i)
G
(i)
olur. Ayrca, eger
H G ise (G/H)
i
= G
i
H/H ve (G/H)
(i)
= G
(i)
H/H olur.
Alstrmalar
15.13. G
i
/G
i+1
bol um grubunun bir abel grubu oldugunu kantlayn.
15.14. G = D
2n
grubu icin G
i
ve G
(i)
altgruplarn hesaplayn.
15.15. (Symn)

Alt n oldugunu kantlayn.

15.16. (Symn)

= Alt n esitli gini kantlayn.

Ipucu: Eger n = 3 ise Alt nnin her eleman
bir kom utat ord ur. Eger n 4 ise, her ayrk (i j) ve (k ) makaslar icin (i j)(k )
perm utasyonu 2 kom utat or un carpmdr.
15.17. E ger n 5 ise (Alt n)

= Alt n esitli gini (bir bicimde!) kantlayn.

15.18.

Onsav 15.3 u dikkatlice kantlayn. (Basit fakat onemli bir alstrmadr.)
15.19.

Onsav 15.4 u dikkatlice kantlayn. (Basit fakat onemli bir alstrmadr.)
15.20. G
n
grubunun [x
1
, [x
2
, . . . , [x
n
, x
n+1
] . . .]] t ur unden elemanlar tarafndan uretildi gini ka-
ntlayn. Benzer bir onermeyi G
(n)
gruplar icin bulup kantlayn.

Onsav 15.3.iiiten cok daha iyisini yapabiliriz:

Onsav 15.5. G bir grup olsun.

i. Her x, y, z G icin [[x, y
1
], z]
y
[[y, z
1
], x]
z
[[z, x
1
], y]
x
= 1 olur.
ii. Eger H, K G altgruplar [[H, K], K] = 1 esitligini saglyorlarsa [H, K

] =
1 olur.
iii. P. Hallun

Uc Altgrup

Onsav. H, K, L G olsun. O zaman
[[H, K], L] [[K, L], H][[L, H], K]
olur.
iv. Her i ve j dogal saylar icin [G
i
, G
j
] G
i+j+1
olur.
v. Her i icin G
(i)
G
2
i
1
olur.
Kant: i. Tamamen hesaba dayal. Okura brakyoruz.
ii. Eger birinci ksmda x H ve y, z K alrsak, [[y, z
1
], x] = 1 elde
ederiz. Bu da istedigimizi verir.
262 15. Sfrkuvvetli ve C oz ul ur Gruplar
iii. Bu da birinci ksmdan kolayca ckar.
iv.

Onermenin her i ve j icin dogru oldugunu j uzerine t umevarmla ka-
ntlayacagz. Eger j = 0 ise tanmdan istedigimiz ckar. Eger onerme sabit bir
j ama her i icin dogruysa, bir onceki ksmdan
[G
i
, G
j+1
] = [G
i
, [G
j
, G]] [G
j
, [G, G
i
]][G, [G
i
, G
j
]]
= [G
i+1
, G
j
][G, [G
i
, G
j
]] [G
i+1
, G
j
][G, G
i+j+1
]
G
i+1+j+1
[G, G
i+j+1
] = G
i+1+j+1
G
i+j+1+1
= G
i+j+2
ckar.

Istedigimiz kantlanmstr.
v. Eger i = 0 ise kantlayacak bir sey yok. Eger onerme i icin dogruysa,
G
(i+1)
= [G
(i)
, G
(i)
] [G
2
i
1
, G
2
i
1
]
G
(2
i
1)+(2
i
1)+1
= G
2
i
+2
i
1
= G
2
i+1
1
.
olur.

Istedigimiz kantlanmstr.
15.3 C oz ul ur Gruplar
Abel gruplarn gecmiste incelemistik ve her ne kadar snandramasak da
en azndan sonlu eleman tarafndan uretilenleri (dolaysyla sonlu olanlarn)
snandrmstk. Bu ve daha bircok nedenden (tam olarak dogru olmasa da)
abel gruplar anlaslmas kolay gruplar olarak addedilebilir. Eger bir G grubu-
nun normal bir 1 = A < G abel altgrubu varsa ve ayrca G/A bol um grubu
abelse, o zaman Gnin abel gruplarndan biraz daha komplike bir grup oldugu
ama anlaslmas cok da zor olmayan bir grup olduguna h ukmedebiliriz. Bu
t ur gruplara bazen metabel gruplar dendigi olur. Bu gruplar bir anlamda
yarm abeldirler. Eger bir G grubunun normal bir abel A grubu varsa ve
G/A metabelse, o zaman bu grup metabel gruplar kadar olmasa da gene de
bir nebze kolay bir grup olduguna h ukmedebiliriz; bu gruplar da ucte bir
abel olarak addedilebilir. Bunu devam ettirebiliriz.

Iste bu bol umde bir gru-
bun abel-bol u-abel-bol u-abel-...-bol u-abel olmasn kavramlastracagz.
G bir grup olsun ve diyelim Gnin oyle
(C ) 1 = A
n
A
n1
. . . A
1
G = A
0
normal altgruplar var ki her i = 0, 1, . . . , n 1 icin A
i
/A
i+1
bir abel grubu
oluyor. Bu durumda Gye coz ul ur grup denir. C oz ul ur grup kavram, kat-
saylarnn koklerini alarak ve toplama carpma gibi temel aritmetik islemleriyle
polinomiyal denklemlerin koklerin bulunmasna dayanr ve ta Evariste Ga-
loisya kadar gider. Eger n bu ozelligi saglayan en k uc uk dogal sayysa, Gye
15.3. C oz ul ur Gruplar 263
ninci dereceden coz ul ur grup ve nye Gnin c oz ul url uk snf ad ve-
rilir. Demek ki 1 grubu 0nc dereceden coz ul ur gruptur, 1 olmayan bir abel
grubu 1inci dereceden coz ul ur gruptur, abel olmayan bir metabel grup 2inci
dereceden coz ul ur gruptur vs.
Bu kavram cok yararldr c unk u coz ul url uk snf uzerine t umevarm yaplp
kimileyin abel gruplar icin dogru olan olgular coz ul ur gruplar icin genellesti-
rilebilir.
Bu arada, A
i
/A
i+1
grubunun abel olmasnn A

i
A
i+1
onermesine denk
oldugunu anmsayalm. Bu gozlemden, eger G grubunun (C )deki gibi bir nor-
mal altgrup dizisi varsa o zaman her i icin G
(i)
A
i
oldugu ckar; nitekim
i = 0 ise kantlanacak bir sey yok ve eger G
(i)
A
i
ise, G
(i+1)
= [G
(i)
, G
(i)
]
[A
i
, A
i
] A
i+1
olur. Dolaysyla G
(n)
= 1 olur. Demek ki eger G en fazla ninci
dereceden coz ul urse o zaman G
(n)
= 1 olur.
Tersine, diyelim G
(n)
= 1. O zaman

Onsav 15.3.ive gore, G coz ul ur bir
gruptur ve (tanma gore) coz ul url uk snf en fazla ndir. Bir teorem elde ettik.
Teorem 15.6. Gnin en fazla ninci dereceden coz ul ur olmas icin yeter ve
gerek kosul G
(n)
= 1 esitligidir. Eger G
(n)
= 1 ama G
(n1)
= 1 ise G grubu
ninci dereceden coz ul ur olur.
Demek ki bir grup ninci dereceden coz ul urse ve n > 0 ise, o zaman 1 =
G
(n1)
G normal altgrubu abel olur. Her grubun 1den farkl normal bir abel
altgrubu yoktur ve bu bir ayrcalk saylabilir.
Bir grubun coz ul ur olmas icin (C )deki A
i+1
altgruplarnn illa Gde nor-
mal olmalarna gerek yok, A
i
de normal olmalar yeter. (Ama A
i
/A
i+1
grubu-
nun abel olmas kosulu hala daha gecerli.) Bazen gerekli olabilecek bu sonucu
kantlayalm.

Onsav 15.7. Eger G grubunun, her i icin A

i
/A
i+1
bol um grubunun abel
oldugu bir
1 = A
n
A
n1
. . . A
1
A
0
= G
altgrup dizisi varsa o zaman G coz ul ur olur ve c oz ul url uk snf ndir.
Kant: B
i
= A
(i1)
1
olsun. B
1
= A
1
G olur. B
i+1
= B

i
oldugundan,

Onsav
15.1.ive gore t umevarmla her i icin B
i
G olur. Ve elbette B
i+1
B
i
olur.
B

i
= B
i+1
oldugundan, B
i
/B
i+1
bir abel grubudur.
Bir grubun coz ul ur oldugu soyle de anlaslr, ozellikle grup sonluysa:

Onsav 15.8. G bir grup ve AG olsun.

i. Eger G, ninci dereceden coz ul urse, A ve G/A en fazla ninci dereceden
coz ul ur olur.
ii. Eger A ve G/A coz ul ur gruplarsa o zaman G coz ul ur bir gruptur. Ayrca
Gnin coz ul url uk snf, A ve G/Ann coz ul url uk snarnn toplamndan
k uc ukesittir.
264 15. Sfrkuvvetli ve C oz ul ur Gruplar
iii. Eger G, ninci dereceden coz ul urse ve 0 i n ise, o zaman G
(i)
altgrubu
(n i)inci dereceden coz ul urd ur.
Kant: Birinci onerme tamamen

Onsav 15.4ten ckar.

Ikinci onermeyi kant-
layalm. Diyelim A
(i)
= 1 ve (G/A)
(j)
= 1. Bu son esitlikten ve

Onsav 15.4ten
G
(j)
A ckar. Bundan ve

Onsav 15.3.vten G
(i+j)
= (G
(j)
)
(i)
A
(i)
= 1
ckar. Son onerme

Onsav 15.3.vten ckar.

Istedigimiz kantlanmstr.
Notlar ve

Ornekler
15.21. Birbirini normalize eden iki c oz ul uraltgrubun urettigi altgrup da coz ul urd ur.
Kant: A ve B birbirini normalize eden iki altgrup olsun. AB grubunun c oz ul ur ol-
du gunu kantlamak istiyoruz.

Onsav 15.8.iiye gore AB/A grubunun c oz ul ur oldugunu
kantlamak yeterli. Ama AB/A B/(A B) (

Ornek 10.4.106) ve

Onsav 15.8.ie gore
B/(A B) grubu c oz ul urd ur.
15.22. Sonlu bir G grubunun bir tane maksimal normal ve coz ul ur altgrubu vardr. Eger bu
altgruba R(G) dersek, G/R(G) grubunun {1}den baska c oz ul ur normal altgrubu yoktur.
Kant:

Iki normal ve c oz ul ur altgrup tarafndan uretilmis bir grubun normal ve coz ul ur
oldu gunu kantlamak yeterli c unk u o zaman R(G)yi t um normal c oz ul ur altgruplar
tarafndan uretilmis grupolarak almak yeterli. Normallik bariz. C oz ul url uk de

Ornek
15.21dan ckyor. Son onerme bariz.
R(G) altgrubuna grubun coz ul url uk radikali ad verilir. Sonsuz gruplarda da R(G),
normal ve coz ul ur altgruplar tarafndan uretilen altgrup olarak tanmlanabilir; bu du-
rumda R(G) yerel c oz ul ur olur(yani sonlu sayda eleman tarafndan uretilen altgruplar
c oz ul ur olur) ama c oz ul ur olmak zorunda degildir.
Alstrmalar
15.23. D
2n
grubunun coz ul ur oldugunu ve c oz ul url uk snfnn en fazla 2 oldugunu gosterim.
Bu grup ne zaman abeldir?
15.24. Eger n 5 ise Symn ve Alt n c oz ul ur degildirler. Sym4 cz ul ur bir gruptur.
15.25. x, y|[x, y] = y
n
grubunun c oz ul ur oldugunu kantlayn. Eger n = 0 ise bu grubun
metabel oldugunu kantlayn.
15.26. Eger G
i
gruplarnn her biri en fazla ninci dereceden c oz ul urse,

I
G
i
ve

I
G
i
gru-
bunun en fazla ninci dereceden c oz ul ur oldugunu kantlayn.
15.27. Aut(Z Z) c oz ul ur bir grup degildir. (Kant kolay olmayabilir.)
15.28. (Lineer cebir ve matris halkalarn bilenlere.) Herhangi bir K cismi uzerine (me-
sela K = Q, R, C ya da Z/pZ olabilir), i < j i cin (i, j)inci girdisi 0 olan tersinir
(yani capraznda 0 bulunmayan) matrisler k umesi, matris carpm altnda bir gruptur
ve coz ul ur bir gruptur.
15.29. Sonlu eleman tarafndan uretilmis c oz ul ur ve burulmal bir grubun sonlu oldugunu
kantlayn.

Ipucu: Alstrma 15.20.
15.30. Her sonlu sayda elemann sonlu altgrup urettigi gruplara yerel sonlu grup denir.
Bir onceki alstrmadan hareketle c oz ul ur bir grubun yerel sonlu olmas icin burulmal
olmasnn yeter ve gerek oldugunu gosterin.
15.4. Artan Merkez Seri 265
15.4 Artan Merkez Seri
G bir grup olsun. Her i 0 icin Z
i
(G) = 1 tanmn yapp i 0 icin Gnin
iinci merkezini t umevarmla soyle tanmlayalm:
Z
i+1
(G) = {z G : [z, G] Z
i
(G)}.
Elbette
Z
1
(G) = Z(G),
yani Z
1
(G) grubun merkezi olur. Eger G konunun gelisinden belliyse Z
i
(G)
yerine bazen Z
i
yazacagz.
T umevarmla Z
i
(G) G olgusunu kantlamak zor degildir. Aslnda (gene
t umevarmla) faha g u cl u bir ifade kantlanabilir: Her : G H homomorsi
icin, kolayca gor ulecegi uzere
(Z
i
(G)) Z
i
((G))
olur. Ama esitligin dogru olmadg durumlar olabilir, ornegin Z
2
(G) > Z(G)
ise ve : G G/Z(G) dogal izd us um ise, (Z
1
(G)) = 1 < Z
2
(G)/Z(G) =
Z((G)) olur.

Ote yandan eger birebirse, kolayca gor ulecegi uzere
(Z
i
(G)) = Z
i
((G))
olur. Buradan da (yi
g
: x x
g
ic otomorleri olarak alarak) Z
i
(G) G
oldugu gor ul ur. Hemen ardndan da Z
i
(G) Z
i+1
(G) oldugu ve G/Z
i
(G)
grubundan sozedebilecegimiz ckar. Tanmdan hemen, i 0 icin
Z(G/Z
i
(G)) = Z
i+1
(G)/Z
i
(G)
esitliginin dogru oldugu anlaslr. Demek ki Z
i+1
(G)/Z
i
(G) bir abel grubudur.
1 = Z
0
(G) Z
1
(G) . . . Z
i
(G) Z
i+1
(G) . . .
dizisine artan merkez seri ad verilir
4
. Serinin ardsk iki terimi bir defa
esitlendi mi ondan sonra hep esitlenir. Ama seri s urekli de artabilir
5
.
Bulduklarmz yazalm:

Onsav 15.9. Her i icin Z

i1
(G) Z
i
(G) G olur. Eger : G H bir
grup homomorsiyse (Z
i
(G)) Z
i
((G)) olur. Homomor birebirse esitlik
olur.
4
Aslnda bir seriden degil, bir diziden sozetmek gerekir ama gelenek bu yondedir.
5
Eger bir ordinalse Z
+1
tahmin edildigi uzere Z(G/Z

(G)) = Z
+1
(G)/Z

(G) olacak
bicimde ve eger bir limit ordinalse Z

(G) =

<
Z

(G) olarak tanmlanabilir. Ama bu

kavramlara bu kitapta ihtiyacmz olmayacak.
266 15. Sfrkuvvetli ve C oz ul ur Gruplar
Artan merkez seriyle azalan merkez seri arasnda bir iliski vardr:

Onsav 15.10. Her j ve her i 0 icin

[G
i
, Z
j
(G)] Z
ji1
(G) ve [G
i
, Z
i+1
(G)] = 1
olur.
Kant: Birinci onermeyi kantlayalm. Eger i = 0 ise sorun yok. Geri kalan i
uzerine t umevarmla kantlayacagz.

Onermenin i ve her j icin dogru oldugunu
varsayalm.

Onsav 15.5.iiite normal altgruplar icin kantlanan
[[H, K], L] [[K, L], H][[L, H], K]
icindeligini kullanacagz. Buna gore,
[G
i+1
, Z
j
] = [[G
i
, G], Z
j
] [[G, Z
j
], G
i
] [[Z
j
, G
i
], G]
[Z
j1
, G
i
] [[Z
j
, G
i
], G] [Z
j1
, G
i
] [Z
ji1
, G]
[Z
j1
, G
i
] Z
ji2
Z
j1i1
Z
ji2
= Z
j(i+1)1
olur.
Alstrmalar
15.31. Her z Z
2
(G) icin g [g, z] kuralyla tanmlanms ad z : G Z(G) fonksiyonunun
bir grup homomorsi oldugunu ve [g, z]
n
= [g, z
n
] = [g
n
, z] esitliklerini kantlayn. Bu-
radan, eger g ya da zden biri p-elemansa, [g, z]nin de bir p-eleman oldugunu kantlayn.
E ger p = q asallar icin g ve z elemanlarnn biri p-eleman, digeri q-elemansa gz = zg
esitli gini kantlayn. Bu son dedigimiz Z
n
(G) altgrubunun t um elemanlar icin dogrudur
ve yakn gelecekte kantlanacaktr. Simdilik sonucu elemanlardan biri ikinci merkezdeyse
kantladk.
15.32. z Z
2
(G) eleman, bir p asal ve bir n N do gal says icin z
p
n
Z(G) icindeligini
sa glasn. (Yani z Z
2
(G)/Z(G) eleman bir p-eleman olsun.) Her g G icin [g, z]nin
de bir p-eleman oldugunu kantlayn.
15.33. (I. Schur). G/Z(G) grubunun sonlu oldugunu varsayalm. G

altgrubunun sonlu oldu-

gunu gosterecegiz. |G/Z(G)| = n olsun.
a. G

/(G

Z(G)) grubunun sonlu oldugunu kantlayn. Demek ki istedigimizi kantlamak

i cin G

Z(G) grubunun sonlu oldugunu gostermek yetecek.

b. X = {[g, h] : g, h G} k umesinin en fazla n
2
eleman oldugunu gosterin.
c. X = {x
1
, . . . , x
k
} olsun. G

Z(G) grubunun her elemannn m

1
, . . . , m
k
N i cin
x
m
1
1
x
m
k
k
biciminde yazlaca gn gosterin.
d. Her g, h G,
[g, h]
n+1
= g
1
[g, h]
n
g[g, h] = g
1
[g, h]
n1
[g
2
, h]
g
1
g
esitliklerini gosterin.
e. (c) ve (d)den G

Z(G) grubunun her elemannn Xin en fazla n

3
elemannn carpm
olarak yazld gn gosterin. Demek ki G

Z(G) sonlu bir gruptur.

Bunu bir teorem olarak yazalm:
Teorem 15.11 (I. Schur). G/Z(G) grubu sonluysa G

grubu sonludur.
15.5. Sfrkuvvetli Gruplar 267
15.34. [R. Baer, bkz. [Ro]]. A ve B, G grubunun birbirini normalleyen iki altgrubu olsun.
X = {[a, b] : a A, b B}
k umesinin sonlu oldugunu varsayalm. [A, B] altgrubunun sonlu oldugunu gosterecegiz.
G yerine AB altgrubunu alarak, G = AB esitli gini varsayabiliriz. Bu varsaymla A ve B,
Gnin normal altgruplar olurlar. U = [A, B] = X A B tanmn yapalm. Elbette
U G olur.
G grubu X k umesi uzerine esleniklik etkisiyle etkir. X sonlu oldugundan, bu etkinin
cekirde gi olan C
G
(X) altgrubunun Gdeki indeksi sonludur. Elbette C
G
(X) = C
G
(U)
olur (bkz. Alstrma 7.10), dolaysyla C
U
(X) = Z(U) olur.
U/Z(U) = U/C
U
(X) = U/(C
G
(X) U) C
G
(X)U/C
G
(X) G/C
G
(X)
oldugundan, [U : Z(U)] [G : C
G
(X)] < olur ve

Ornek 15.33ten U

altgrubunun
sonlu oldugu ckar. Boylece b ut un altgruplarn G/U

grubunda imgesini alarak U

= 1
varsaymn yapabiliriz. (G grubu yerine G/U

grubunu, A altgrubu yerine A/U

altg-
rubunu vs. alalm.) Elbette Xin {[a, u] : a A, u U} altk umesi sonludur ve, U

= 1
oldugundan, elemanlar birbiriyle degisir.
Show that [a, u]
2
= [a, u
2
]. Conclude that [A, U] is nite. Show that, without loss of
generality, we may assume that [A, U] = 1. Conclude that, without loss of generality U
is central in G.
e. Show that X is closed under the squaring map x x
2
. Conclude that [A, B] is nite.
xxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxxx
15.5 Sfrkuvvetli Gruplar
Eger bir n dogal says icin Z
n
(G) = G oluyorsa Gye sfrkuvvetli grup ya da
nilpotent grup ad verilir. Eger n, bu esitligi saglayan en k uc uk dogal sayysa,
Gye ninci dereceden sfrkuvvetli grup ya da n-sfrkuvvetli grup de-
nir. Bu durumda c(G) = n yazacagz ve nye Gnin sfrkuvvet derecesi
adn verecegiz. Eger c(G) = n ise, Gye bazen n-sfrkuvvetli diyecegiz.
Sfrkuvvetli gruplarn coz ul ur oldugu

Onsav 15.7den hemen ckyor, ne de
olsa Z
i
/Z
i+1
gruplar abel gruplardr. Hatta ayn onsavdan, eger sfrkuvvet
edercesi n ise, coz ul url uk derceesinin n oldugu ckyor. Ama birazdan bun-
dan cok daha iyisini yapacagz (bkz. Teorem 15.15).
Sfrkuvvetlik snf uzerine t umevarm yaplp kimileyin abel gruplar icin
dogru olan olgular sfrkuvvetli gruplar icin genellestirilebileceginden onemli
ve yararl bir kavramdr.

Onsav 15.12. i bir dogal say olsun. Gnin sfrkuvvetli olmas icin yeter ve
gerek kosul G/Z
i
grubunun sfrkuvvetli olmasdr. Eger Z
i
= G ise, c(G) =
c(G/Z
i
) +i olur.
Kant: Tanma baklrsa c(G/Z
i
) = c(G) i oldugu hemen anlaslr.
Sfrkuvvetli olmann bir baska esdeger tanm daha vardr. Merkez se-
rilerden biri artan, biri azalandr. (G
i
)
i
azalr, (Z
i
(G))
i
artar. Eger G sfr-
kuvvetliyse, Z
i
(G) altgruplarnn G grubuna ulasma hz, G
i
altgruplarnn 1
altgrubuna ulasma hzna esittir. Simdi bunu kantlacagz.
268 15. Sfrkuvvetli ve C oz ul ur Gruplar
Teorem 15.13. i. Eger G
n
= 1 ise, her i icin G
ni
Z
i
(G) olur. Dolaysyla
Z
n
(G) = G olur.
ii. Eger Z
n
(G) = G ise G
i
Z
ni
(G) olur. Dolaysyla G
n
= 1 olur.
iii. Eger G
n
= 1 ise G en fazla ninci dereceden sfrkuvvetlidir. Eger n,
bu esitligini saglayan en k uc uk dogal sayysa G tam ninci dereceden sfrkuv-
vetlidir.
Kant: i. Eger i = 0 ise, istedigimiz icindelik hipotezden ckar.

Onermeyi i icin
kabul edip i+1 icin kantlayalm. [G
(n+1)i
, G] = [G
n+1i
, G] = G
ni
Z
i
(G)
oldugundan, tanma gore G
(n+1)i
Z
i+1
(G) olur.
ii. Eger i = 0 ise, istedigimiz icindelik hipotezden ckar.

Onermeyi i icin ka-
bul edip i +1 icin kantlayalm: G
i+1
= [G
i
, G] [Z
ni
(G), G] = Z
ni1
(G) =
Z
n(i+1)
(G).
iii. Yukarda kantlananlardan ckar.
Sonuc 15.14. Z
i
(G) en fazla iinci dereceden sfrkuvvetlidir.
Kant: [G, Z
j
(G)] Z
j1
(G) oldugundan, [Z
i
(G), Z
j
(G)] Z
j1
(G) olur.
Bunu tekrar tekrar kullanarak Z
i
(G)
i
= 1 buluruz.
Teorem 15.15. Sfrkuvvetli gruplar coz ul ur gruplardr. Sfrkuvvet derecesi
n ise, grubun coz ul url uk derecesi n 2
m
1 esitsizligini saglayan en k uc uk m
dogal saysndan k uc ukesittir, yani coz ul url uk derecesi log
2
(n + 1) olur
6
.
Kant:

Onsav 15.5.vi kullanacagz: G
(m)
G
2
m
1
G
n
= 1.

Ote yandan coz ul ur gruplar sfrkuvvetli olmak zorunda degildirler, hatta

coz ul ur gruplarn merkezleri 1 olabilir;

Ornek 5.44teki grup boyle bir gruptur.
Asal bir p says icin sonlu p-gruplarnn sfrkuvvetli olmas cok onemlidir,
bir sonraki bol umde bunu kullanacagz:
Teorem 15.16. Asal bir p says icin sonlu p-gruplar sfrkuvvetlidir. Ayrca
grubun eleman says n 2 icin p
n
ise sfrkuvvet snf en fazla n 1dir
Kant: Grubun eleman says uzerine t umevarm yapacagz. Eger grubun p
eleman varsa, grup abel grubudur, dolaysyla 1inci dereceden sfrkuvvetlidir.
En genel durumda: Gruba G adn verirsek, Teorem 8.9a ya da 14.6ya gore
Z(G) = 1 olur. G/Z(G) t umevarmla sfrkuvvetli oldugundan,

Onsav 15.12e
gore G sfrkuvvetlidir.
Simdi |G| = p
n
varsaymn yapalm. Eger n = 2 ise grubun abel grubu
oldugunu, dolaysyla birinci snf sfrkuvvetli oldugunu biliyoruz. Simdi n > 2
varsaymn yapalm. O zaman |G/Z(G)| p
n1
olur. T umevarmla, G/Z(G)
grubunun sfrkuvvet derecesi en fazla n 2dir.

Onsav 15.12ye gore Gnn
sfrkuvvet derecesi en fazla n 1dir.
Notlar ve

Ornekler
6
x says xten b uy ukesit en k uc uk tamsaydr.
15.5. Sfrkuvvetli Gruplar 269
15.35. Bu notta, asal bir p > 2 icin p
3
elemanl gruplar snandracagz. Eger grup abelse uc
secene gimiz oldugunu biliyoruz:
(Z/pZ)
3
, Z/pZ Z/p
2
Z, Z/p
3
Z.
Bundan boyle p
3
elemanl G grubunun abel olmadgn varsayalm. Teorem 15.16ya
gore Gnin 2-sfrkuvvetli oldugunu biliyoruz. Ama bunu ve cok daha fazlasn s oyle
de kantlayabiliriz: 1 < Z(G) < G oldu gunu biliyoruz. Demek ki ya |Z(G)| = p ya
da |Z(G)| = p
2
. Ama ikinci skta |G/Z(G)| = p ve dolaysyla G/Z(G) dong usel ve
o zaman da G abel grubu olur (

Ornek 9.65), celiski. Demek ki |Z(G)| = p ve dere-

cesi p olan bir z eleman icin Z(G) = z. Burada z merkezin 1den farkl herhangi
bir eleman olabilir, dolaysyla her an icin zyi degistirebiliriz. Ayrca |G/Z(G)| = p
2
oldugundan, G/Z(G) bir abel grubudur (Sonuc 8.10), dolaysyla G

Z(G) olur.
G

= 1 oldugundan G

= Z(G) olmal. Ayn zamanda, p

2
elemanl bir grup olan
G/Z(G) dong usel olamayaca gndan (aksi halde G bir abel grubu olurdu,

Ornek 9.65),
G/Z(G) Z/pZ Z/pZ olur. Grubun yaps baya g ortaya ckt ama daha fazlasn
bulacagz. Diyelim G/Z(G) = x, y. O zaman
G = x, y, z = {x
a
y
b
z
c
: a, b, c {0, 1, . . . , p 1}}
olur. (x ve y se cimimizi de degistirebiliriz.) Daha carpm tablosunu, yani
(x
a
y
b
z
c
)(x
a

y
b

z
c

)
carpmn bulmamz lazm. Bu carpm
(x
a
y
b
z
c
)(x
a

y
b

z
c

) = x
a

y
b

z
c

olarak yazabilmemiz lazm. z Z(G) oldugundan

(x
a
y
b
z
c
)(x
a

y
b

z
c

) = x
a
y
b
x
a

y
b

z
c+c

olur. Demek ki, onemli olan y

b
x
a

elemann
y
b
x
a

= x
a
1
y
b
1
z
c
1
olarak yazabilmek; bir de deg x ve deg y derecelerini bulmak gerekiyor. Bu derecelerin
ya p ya da p
2
olmalar gerektigini biliyoruz. Ama her durumda x
p
, y
p
Z(G) olmal.
Her ikisinin de derecesinin p
2
oldu gunu varsayalm. O zaman bir i = 1, . . . , p 1 icin
y
p
= (x
p
)
i
= x
ip
olur. Alstrma 1.23te her grupta her a ve b eleman ve her n N icin
(ab)
n
= a
n
b
n
[b, a
n1
]
b
n1
[b, a
n2
]
b
n2
[b, a]
b
esitli gini kantlamstk.

Ornegimizde [b, a] G

= Z(G) oldugundan, esitlik,

(ab)
n
= a
n
b
n
[b, a
n1
][b, a
n2
] [b, a]
esitli gine don us ur. Grubun sfrkuvvet derecesi 2 oldugundan, bundan
(ab)
n
= a
n
b
n
[b, a
1+2++(n1)
] = a
n
b
n
[b, a]
n(n1)/2
elde ederiz. Simdi n = p alalm ve p > 2 varsaymn yapalm. O zaman, [b, a] Z(G)
Z/pZ oldugundan
(ab)
p
= a
p
b
p
= a
p
b
p
[b, a]
p(p1)/2
= a
p
b
p
olur. Son olarak, a yerine x
i
, b yerine y alalm:
(x
i
y)
p
= x
ip
y
p
= 1
270 15. Sfrkuvvetli ve C oz ul ur Gruplar
elde ederiz. Demek ki y yerine x
i
y elemann alrsak, y
p
= 1 varsaymn yapabiliriz.
B oylece, eger p > 2 ise en azndan yyi derecesi p olan bir eleman olarak alabilecegimizi
g osterdik. Bundan boyle deg y = p varsaymn yapabilece giz.
E ger deg x = p
2
ise, Z(G) = G

< x G olur. Demek ki,

G = x y Z/p
2
ZZ/pZ.

Ornek 12.23te x ve yden birinin derecesinin p

2
, digerinin derecesinin p oldu gu ornekler
vermistik. Bunlarn bu t ur t um gruplar verdi gini gostermek zor degil.
Bundan boyle deg x = p varsaymn yapalm. z Z(G) \ {1} elemann [x, y] elemanna
esit secebiliriz. O zaman
xy = yx[x, y] = yxz
olur ve boylece grubun yaps tamamen ortaya ckar:
G = x, y, z | x
p
= y
p
= z
p
= [x, z] = [y, z] = 1, [x, y] = z.
Buldu gumuz gruba Heisenberg p-grubu ad verilir.
Heisenberg grubu resmi gelecek
Eksponenti pdir (c unk u p > 2 varsaymn yaptk, p = 2 ise Heisenberg grubunun eks-
ponenti 4t ur; zaten 2 olsayd G abel grubu olurdu). Matrisleri bilenler icin Heisenberg
grubu s oyle tasvir edilebilir:
_
_
_
x
i
y
j
z
k
=
_
_
1 i k
0 1 j
0 0 1
_
_
: i, j, k Z/pZ
_
_
_
.
Alstrmalar
15.36.

Ornek 5.44teki grubun ikinci dereceden coz ul ur oldugunu, ama merkezinin 1 oldugunu,
dolaysyla sfrkuvvetli olamayaca gn kantlayn.
15.37. Eger n bir tek sayysa, D
2n
grubunun merkezinin 1 oldugunu dolaysyla sfrkuvvetli ol-
mad gn kantlayn. Bu grubun ikinci dereceden coz ul ur oldugunu daha once gorm ust uk.
15.38. Eger n > 2 bir cift sayysa, D
2n
grubunun merkezinin 2 elemanl oldugunu kantlayn.
D
2n
/Z(D
2n
) D
n
oldu gunu kantlayn. n = 2 ise D
2n
Z/2Z Z/2Z olur.
15.39.

Onceki iki alstrmadan hareketle, eger n, 2nin bir kuvveti degilse D
2n
grubunun
sfrkuvvetli olmadgn kantlayn. (Bkz. Teorem 15.16.) Eger bir k > 1 tek says icin
n = 2
m
k ise, her i k icin Z
i
(D
2n
) Z/2
i
Z oldu gunu, ama i m icin Z
i+1
(D
2n
) =
Z
i
(D
2n
) oldugunu kantlayn.
15.40. x, y | [[x, y], x], [[x, y], y] grubunun 2-sfrkuvvetli oldugunu kantlayn.
15.41. G = a, b | a
12
, b
2
, baba
5
grubunun sfrkuvvetli oldugunu gosterin.

Ipucu: G
a b ve eger u = a
3
ve v = a
4
ise a u v olur. Ayrca u
b
= u
1
, v
b
= v.
Simdi G (u b) v D
8
Z/3Z oldu gunu gosterin.
15.42. Eger G
i
gruplarnn her biri en fazla ninci dereceden sfrkuvvetliyse,

I
G
i
ve

I
G
i
grubunun en fazla ninci dereceden sfrkuvvetli oldugunu kantlayn.
15.43. 2-sfrkuvvetli bir grupta (xy)
n
= x
n
y
n
[y, x]
n(n1)/2
oldugunu kantlayn.
15.44. Teorem 15.16 sonsuz p-gruplar icin dogru degildir, orne gin eger = (1 2 . . . p) Symp
ise,

Ornek 12.21de tanmlanan G = Z
p
p
bir p-gruptur ancak sfrkuvvetli degildir.
Kantlayn.
15.45. (Lineer cebir ve matris halkalarn bilenlere.) Herhangi bir K cismi uzerine (me-
sela K = Q, R, C ya da Z/pZ olabilir), i < j i cin (i, j)inci girdisi 0 ve (i, i)inci girdisi
1 olan matrisler k umesi, matris carpm altnda bir gruptur ve sfrkuvvetli bir gruptur.
15.5. Sfrkuvvetli Gruplar 271
15.46. (Lineer cebir ve matris halkalarn bilenlere.) Herhangi bir K cismi uzerine (me-
sela K = Q, R, C ya da Z/pZ olabilir), i < j icin (i, j)inci girdisi 0 olan tersinir (yani
capraznda 0 bulunmayan) matrisler k umesi, matris carpm altnda bir gruptur. Bu
grup c oz ul urd ur (bkz. Alstrma 15.28.) ama eger |K| > 2 ise sfrkuvvetli degildir.
15.47. p bir asal olsun. Sfrkuvvetli bir p-grubun yerel sonlu oldugunu kantlayn.

Ipucu:
Alstrma 15.30.
Notlar ve

Ornekler
15.48. Eger sfrkuvvetli bir grubun 1den farkl bir p-eleman varsa (p bundan boyle hep bir
asal olacak), o zaman grubun merkezinde 1den farkl bir p-eleman vardr.
Kant: Sonucu sfrkuvvet derecesi uzerine t umevarmla kantlayalm. Gruba G diye-
lim. Grup abelse sorun yok. Bundan boyle grubun abel olmadgn varsayalm. Diyelim
Z(G)de 1den farkl bir p-eleman yok. O zaman G/Z(G) grubunda 1den farkl bir p-
eleman vardr.

Onsav 15.12ye gore, t umevarmla, Z(G/Z(G)) = Z
2
(G)/Z(G) grubunda
1den farkl bir p-eleman vardr, diyelim z. Demek ki z Z
2
(G) \ Z(G) ve bir n > 0 icin
z
p
n
Z(G) olur. z merkezde olmadgndan, C
G
(z) < G olur. Bir g G\ C
G
(z) secelim.
O zaman Alstrma 15.32ye gore, 1 = [g, z] Z(G) bir p-elemandr.
15.49. G sfrkuvvetli bir grup olsun. G/Z(G)de 1den farkl bir p-eleman varsa, o zaman
Z(G) G

altgrubunda 1den farkl bir p-eleman vardr.

Kant:

Ornek 15.48e gore Z(G/Z(G)) = Z
2
(G)/Z(G) grubunda 1den farkl bir p-
eleman vardr. z Z
2
(G) \ Z(G) eleman z
p
Z(G) icindeli gini saglasn. Eger g
G\ C
G
(z) ise, 1 = [g, z] Z(G) G

olur. Ayrca [g, z]

p
= [g, z
p
] = 1 olur.
15.50. G sfrkuvvetli bir grup ve i > 0 olsun. Eger G/Z
i
(G)de 1den farkl bir p-eleman
varsa, o zaman Z(G) G

altgrubunda 1den farkl bir p-eleman vardr.

Kant: i uzerine t umevarmla kantlayaca gz. i = 1 durumu

Ornek 15.49da halledildi.
G/Z
i
(G/Z
i1
)/(Z
i
/Z
i1
) = (G/Z
i1
)/Z(G/Z
i1
)
oldugundan, (G/Z
i1
)/Z(G/Z
i1
) grubunda 1den farkl bir p-eleman vardr.

Ornek
15.48e gore G/Z
i1
grubunda 1den farkl bir p-eleman vardr. T umevarmla istenen
sonuc kantlanr.
15.51. G sfrkuvvetli bir group ve D G, p-bol un ur bir altgrup olsun. O zaman Dnin ele-
manlar Gnin t um p-elemanlaryla degisir. Hatta Dnin elemanlar G/Z(G) grubunun
t um p-elemanlaryla degisir.
Kant:

Ikinci onermeyi kantlamak yeterli. g G eleman bir n N icin g
p
n
Z(G)
icindeli gini saglasn. Sfrkuvvet derecesi uzerine t umevarmla G = G/Z(G) grubunda
[D, g] = 1, yani [D, g] Z(G) olur. Rastgele bir d D alalm ve e
p
n
= d esitli gini
saglayan bir e D eleman bulalm.

Ornek 15.9a gore [d, g] = [e
p
n
, g] = [e, g
p
n
] = 1
olur.
15.52. p-bol un ur ve sfrkuvvetli bir p-grup abel grubu olmak zorundadr.
Kant: Bir oncekinden ckar.
15.53. Sfrkuvvetli gruplarn su ozelli gi de cok onemlidir:
Teorem 15.17. Normalleme Kosulu. Eger G sfrkuvvetli bir grupsa ve H < G ise
H < N
G
(H) olur.
Kant: Kant grubun sfrkuvvetlilik snf uzerine t umevarmla yapaca gz. Grup abel
oldugunda, sorun yok. Bundan boyle grubun abel olmadgn varsayalm. Eger Z(G) H
ise, H < HZ(G) N
G
(H) oldugundan, onermenin dogrulu gu bariz. Bundan boyle
Z(G) H varsaymn yapalm.

Onsav 15.12ye gore c(G/Z(G)) = c(G) 1 < c(G)
oldugundan, eger G = G/Z(G) ve H = H/Z(G) < G ise, t umevarmla, H/Z(G) = H <
272 15. Sfrkuvvetli ve C oz ul ur Gruplar
N
G
(H) elde ederiz. Ama

Ornek 11.1e gore N
G
(H) = N
G
(H)/Z(G). Demek ki
H/Z(G) < N
G
(H)/Z(G),
dolaysyla H < N
G
(H).

Ikinci Kant: Elbette Z(G) N

G
(H) olur. H
0
= H ve H
i+1
= N
G
(H
i
) tanmlarn
yapalm. T umevarmla Z
i
(G) H
i
oldugunu kantlamak zor degil: [Z
i+1
(G), H
i
]
Z
i
(G) H
i
oldugundan, bundan kolaylkla Z
i+1
(G)nin H
i
yi normallestirdi gi, yani
Z
i+1
(G) H
i+1
ckar. Dolaysyla H
n
= G olur. Buradan da N
G
(H) < H ckar (aksi
halde normalleyicilerle Gye kadar ckamazdk).

U c unc u Kant:

Oyle bir j vardr ki G
j+1
H ama G
j
H. Elbette H/G
j+1

G
j
/G
j+1
olur, c unk u G
j
/G
j+1
bir abel grubudur. Teorem 11.1e gore H G
j
olmal.
Bundan da H HG
j
ckar. Ama H < HG
j
oldugundan, istedigimiz kantlanmstr.
15.54. Sfrkuvvetli bir G grubunun maksimal bir altgrubu normaldir ve indeksi bir asaldr.
Dolaysyla maksimal altgrup G

altgrubunu icermek zorundadr. (Eger maksimal bir

altgrup varsa tabii; olmayabilir de.)
Kant: Grup G, maksimal altgrup da M olsun. M < N
G
(M) oldugundan, N
G
(M) = G,
yani M G olur. Demek ki M ile G arasnda baska bir altgrup yoktur, yani G/Mnin
sadece iki altgrubu vardr. Bu da bir p asal icin G/M Z/pZ demektir. G/M abel
grubu oldugundan, G

M olur.
15.55. Asa gdaki teoremin iki farkl kantn sunacagz.

Ilk kantmz (eger grup sonsuzsa) Zorn

Onsavn kullanacak ve standart arg uman tiplerinden sasmayacak.

Ikinci kantmz Zorn

Onsavn kullanmayacak.
Teorem 15.18. Eger G sfrkuvvetli bir grupsa ve p bir asalsa, Gnin p-elemanlar
(mecburen karakteristik) bir altgrup olusturur. Dolaysyla sfrkuvvetli ve burulmal bir
grup, asal p saylar icin maksimal p-altgruplarnn direkt toplamdr.
Birinci Kant: Bunun bir kant s oyle yaplabilir: Zorn

Onsavn kullanarak Gnin
maksimal bir p altgrubunu bulabiliriz. (Eger grup sonluysa maksimal p altgrubu bulmak
i cin Zorn

Onsavna gerek yok.) Bu p-altgruba P adn verelim. Eger Pnin G-normal
oldu gunu kantlarsak, Teorem 12.7ye gore istedigimiz kantlanms olur. Diyelim P, G-
normal degil. O zaman Teorem 15.17ye gore, P N
G
(P) < N
G
(N
G
(P)) olur. Teorem
10.11e gore P, N
G
(P) altgrubunun p-elemanlarnn k umesidir, dolaysyla N
G
(P)nin
bir otomorsi altnda degismez, yani N
G
(P)nin karakteristik altgrubudur. Ama eger
g N
G
(N
G
(P)) ise, x x
g
fonksiyonu N
G
(P)nin bir otomorsidir, dolaysyla P
g
= P
ve g N
G
(P) olur; buradan da N
G
(N
G
(P)) = N
G
(P) ckar, celiski. Birinci onerme
kantlanmstr.

Ikinci onerme bundan ve Teorem 4.10dan ckar.
Yukardaki teoremi kantlamak icin maksimal p-altgruplarn varl gna ihtiyacmz vard
ve bu altgruplarn varlgn kantlamnak icin Zorn

Onsavn kullandk. Ama kantn
sonunda bu maksimal p-altgruptan tek bir tane oldugunu gord uk (p-elemanlar k umesi).
Dolaysyla bu onsav Zorn

Onsav kullanlmadan da kantlanabilmeli, c unk u varl g Zorn

Onsavyla kantlanan bir nesneden bir tane olmamal, hatta ne oldugu anlaslamamal
bile; oysa biz maksimal p-altgrubun p-elemanlar k umesi oldugunu kantladk.
Simdi ayn teoremi Zorn

Onsavn kullanmadan kantlamaya koyulaca gz.

Ikinci Kant: Bu sefer Zorn

Onsavn kullanmayaca gz. P, Gnin p-elemanlarndan
olusan altk ume olsun. Eger G bir abel grubuysa, P elbette bir altgruptur. Gerisini gru-
bun sfrkuvvet derecesine gore t umevarmla kantlayaca gz. T umevarmla P
1
= PG

G olur. Elbette PG

G, hatta bu altgrup Gde karakteristiktir. Simdi P

1
in sfrkuvvet
snf uzerinden t umevarm yapaca gz.

Once P
1
= 1 durumunu, yani P G

= 1 duru-
munu ele alalm. Pnin merkez oldugunu gosterecegiz, bu da istedigimizi kantlams
olacak.

Ornek 15.49a gore G/Z(G)de 1den farkl bir p-eleman yoktur. Demek ki
15.5. Sfrkuvvetli Gruplar 273
P Z(G). Simdilik t umevarm admn yapalm. Elbette P/Z(P
1
), G/Z(P
1
) grubu-
nun p-elemanlarndan olusan k umedir ve
(G/Z(P
1
))

P/Z(P
1
) = G

Z(P
1
)/Z(P
1
) P/Z(P
1
) = G

/Z(P
1
) P/Z(P
1
)
= (G

P)/Z(P
1
) = P
1
/Z(P
1
)
olur. Dolaysyla t umevarm varsaymmz G/Z(P
1
) grubuna uygulayabiliriz: P/Z(P
1
)
G/Z(P
1
) olur. Ama Z(P
1
) P oldu gundan, bundan P G ckar. Boylece t umevarm
adm da tamamlanms oldu.
Sonu c 15.19. Sfrkuvvetli bir grupta burulmal elemanlar bir altgrup olusturur ve bu
altgrup (maksimal) p-altgruplarnn direkt toplamdr.
Sonu c 15.20. p ve q iki farkl asal olsun. Sfrkuvvetli bir grupta p-elamanlarn carpm-
lar ve kom utatorleri de p elemanlardr. Ayrca p-elemanlarla q-elemanlar birbirleriyle
degisirler.
Sonu c 15.21. Burulmal bir sfrkuvvetli grup maksimal p-altgruplarnn direkt top-
lamdr, dolaysyla yerel sonludur.
Sonu c 15.22. Sfrkuvvetli ve burulmal bir grupta bol un ur altgruplar merkezdir.
Kant:

Ornek 15.51den ve yukardaki sonu clardan ckar.
15.56. (Chernikov [Ch1, Ch2]) G sfrkuvvetli ve p-bol un ur bir grup olsun. O zaman gru-
bun merkezi Z, grubun t um p-elemanlarn icerir ve p-b ol un urd ur. i 1 icin G/Z
i
ve Z
i+1
/Z
i
gruplar p-bol un urd ur ve etkisiz elemandan baska p-elemanlar yoktur.
Kant:

Ornek 15.51e gore, grubun p-elemanlar merkezdir. Ayn orne ge gore G/Z
grubunun etkisiz elemandan baska p-eleman yoktur. Buradan Z altgrubunun p-bol un ur
oldugu ckar. G/Z
i
(G) gruplar elbette p-bol un urd ur. Biraz once kantlad gmz uzere
bu gruplarn merkezi olan Z
i+1
/Z
i
gruplar da p-bol un urd ur. Ve gene biraz once kant-
ladgmz uzere, i 0 icin
(G/Z
i
)/Z(G/Z
i
) = (G/Z
i
)/(Z
i+1
/Z
i
) G/Z
i+1
grubunun etkisiz elemandan baska p-eleman yoktur. Dolaysyla, G/Z
i+1
grubunun bir
altgrubu olan Z
i+1
/Z
i
grubunun da etkisiz elemandan baska p-eleman yoktur.
15.57. Eger A Z(G) ise ve G/A grubu ninci dereceden sfrkuvvetliyse, G ya n ya da
(n + 1)inci dereceden sfrkuvvetlidir.
Kant:

Onsav 15.4e gore
1 = (G/A)
n
= G
n
A/A
ve dolaysyla G
n
A Z(G) olur. Buradan da G
n+1
= [G, G
n
] [G, Z(G)] = 1 ckar.
Teorem 15.13e gore G en fazla (n + 1)inci dereceden sfrkuvvetlidir. Gnin sfrkuvvet
snfnn nden k u c uk olamayacagn zaten biliyoruz.
15.58. G bir grup ve H, K G, birbirini normalize eden iki nilpotent altgrup olsun. O zaman
HK de nilpotent bir altgruptur.
Kant: G yerine H, K alarak, H ve Knn Gde normal olduklarn varsayabiliriz. Eger
G bir abel grubuysa, sonu c bariz. Gerisini Gnin sfrkuvvet derecesi uzerine t umevarmla
yapalm. T umevarm varsaymna gore
HZ(G)/Z(G), KZ(G)/Z(G) = HKZ(G)/Z(G) HK/(HK Z(G))
nilpotent bir gruptur. HKZ(G) Z(HK) oldugundan, sonu c

Ornek 15.57den ckar.

15.59. Sonlu bir grubun normal sfrkuvvetli altgruplarnn maksimali vardr ve bu altgrup bi-
riciktir.
274 15. Sfrkuvvetli ve C oz ul ur Gruplar
Kant:

Ornek 15.58e gore t um normal sfrkuvvetli altgruplar tarafndan uretilmis
altgrup maksimal sfrkuvvetli normal altgruptur.
F(G) olarak yazlan bu altgrup Fitting altgrubu olarak bilinir. Sonlu grup teorisinde
cok onemlidir.
15.60. G sfrkuvvetli bir grup ve i 1 bir dogal say olsun. Eger G/G
i
grubu p-bol un urse
G/G
i+1
grubu da p-b ol un urd ur. Demek ki G/G

grubu p-b ol un urse G de p-bol un ur.

Kant: G/G
i
(G/G
i+1
)/(G
i
/G
i+1
) oldugu icin, G yerine G/G
i+1
grubunu alarak
G
i+1
= 1 varsaymn yapabiliriz. O zaman G
i
Z(G) ve G
i1
Z
2
(G) olur. Demek ki
G
i
bir abel grubu olur. Diyelim G
i
grubunun p-b ol un ur oldugunu kantladk. Bir g G
alalm. Hipoteze gore oyle bir h G vardr ki G/G
i
grubunda g = h
p
olur, yani gh
p

G
i
olur. Ama G
i
nin p-bol un ur oldugunu varsaymstk. Demek ki bir k G
i
Z(G)
i cin gh
p
= k
p
ve dolaysyla g = (kh)
p
olur ve boylece istedigimiz kantlanr. Demek ki
G
i
altgrubunun p-b ol un ur oldugunu kantlamak yeterli. G
i
bir abel grubu oldugu icin,
ureteclerinin p-bol un ur oldugunu kantlamalyz. Demek ki g G ve h G
i1
Z
2
(G)
i cin G
i
nin rastgele bir ureteci olan [g, h] elemannn p-bol un ur oldugunu kantlamalyz.
G/G
i
grubunda g = x
p
esitligini saglayan bir x G alalm. Bir y G
i
Z(G) icin
gx
p
= y olur. Bu durumda,

Ornek 15.31e gore, [g, h] = [x
p
y, h] = [x
p
, h] = [x, h]
p
olur.

Istedi gimiz kantlanmstr.

15.61. Sfrkuvvetli gruplarn yegane en b uy uk p-bol un ur altgruplar vardr. Bu altgrup biricik
oldugundan normal, hatta karakteristiktir.
Kant: Gruba G diyelim. D, Gnin p-bol un ur altgruplarndan olusan k ume olsun. Dnin
elemanlar tarafndan uretilen altgrup da D olsun.

Ornek 15.60a gore, D/D

gru-
bunun p-bol un ur oldugunu kantlamak yeterli. Kolayca gosterilebilece gi uzere, D/D

abel grubu, {HD

/D

: H D} k umesinin elemanlar tarafndan uretilmistir (bkz.

Alstrma 10.33). Ama bu k umenin elemanlar D/D

grubunun p-bol un ur altgruplardr,

dolaysyla D/D

grubu p-bol un urd ur.

15.62. G sfrkuvvetli bir grup olsun. Eger bir DG icin, D ve G/D gruplar p-bol un urse, G
grubu da p-bol un ur.
Kant:

Ornek 15.60a gore, G/G

grubunun p-bol un ur oldugunu kantlamak yeterli.

(G/D)/(G/D)

= (G/D)/(G

D/D) G/G

D grubunun p-b ol un ur oldugunu biliyoruz.

Ayrca D/D

grubu p-b ol un ur oldugundan, (D/D

)/((G

D)/D

) D/(G

D) gru-
bunun p-bol un ur oldugunu biliyoruz. Ama G

D/G

D/(G

D) oldugundan, bundan
G

D/G

grubu da p-bol un ur oldugu ckar.

G/G

D ve G

D/G

gruplarnn p-b ol un ur oldugunu kantladk. G/G

bir abel grubu

oldu gundan, bundan kolaylkla G/G

grubunun p-b ol un ur oldugu ckar.

15.63. G, sfrkuvvet derecesi n 2 olan bir grup olsun. Her g G icin G

, g altgrubunun
sfrkuvvet derecesi en fazla n 1dir.
Kant: Eger n = 2 ise, o zaman G

Z(G), dolaysyla G

, g Z(G), g olur. Ama

Z(G), g elbette bir abel grubudur. Demek ki G

, g grubu da abeldir, yani en fazla

1inci dereceden sfrkuvvetlidir. Simdi n > 2 durumunu t umevarmla ele alalm. H =
G

, g olsun. G/Z(G) grubu (n1)inci dereceden sfrkuvvetlidir. Ayrca (G/Z(G))

=
G

Z(G)/(G) oldugunu biliyoruz (

Onsav 15.4). Boylece, t umevarmla

(G/Z(G))

, g = G

Z(G)/Z(G), g = G

, gZ(G)/Z(G) = HZ(G)/Z(G)
grubunun sfrkuvvet derecesinin en fazla n2 oldugunu anlams oluruz. Elbette Z(G)
Z(HZ(G)) olur.

Ornek 15.57ye gore HZ(G) grubunun sfrkuvvet derecesi en fazla n1
olur. H bu grubun bir altgrubu oldugundan, onun da sfrkuvvet derecesi en fazla n 1
olur.
15.64. G sfrkuvvetli bir grup olsun. Eger G/G

dong usel bir grupsa G de dong usel bir gruptur.

Kant: Gnin abel olmadgn varsayalm. O zaman sfrkuvvet derecesi n 2 olur. g
15.5. Sfrkuvvetli Gruplar 275
eleman G/G

grubunun bir ureteci olsun. Demek ki G = G

, g olur.

Ornek 15.63e
gore Gnn sfrkuvvet derecesi n 1 olur. Bir celiski. Demek ki G bir abel grubu ve
G

= 1.
15.65. Asa gdaki teorem de sfrkuvvetli gruplarda onemlidir. Teorem, sfrkuvvetli gruplarn
merkezinin her normal altgrupla kesisti gini, yani merkezin baya g b uy uk oldugunu soy-
l uyor.
Teorem 15.23 (Hirsch). Eger G sfrkuvvetliyse ve 1 = AG ise, AZ(G) = 1 olur.
Kant: Sfrkuvvet derecesi uzerine t umevarm yapaca gz. Eger G bir abel grubuysa
onerme bariz. Genel durumu ele alalm. T umevarmla AZ(G)/Z(G) Z(G/Z(G)) = 1,
yani AZ(G)/Z(G)Z
2
(G)/Z(G) = 1, yani Z(G) < AZ(G)Z
2
(G) (bkz. Alstrma 9.68),
yani A Z
2
(G) Z(G) (bkz. Alstrma 9.23). Madem oyle, bir z A Z
2
(G) \ Z(G)
eleman alalm. Bir de z ile degismeyen bir g G eleman alalm. O zaman z Z
2
(G)
oldugundan, [z, g] Z(G) olur ve z A G oldugundan, [z, g] A olur. Demek ki
1 = [z, g] A Z(G).
Bunun sonucu olarak, sfrkuvvetli gruplarn minimal normal altgruplar merkez olmak
zorundadr.
Alstrmalar
15.66. G sfrkuvvetli bir grup ve A G minimal normalse A Z(G) ve A Z/pZ oldugunu
kantlayn.
15.67. p bir asal olsun. Eleman says p
n
olan bir grubun her i = 0, 1, . . . , n icin p
i
elemanl
normal bir altgrubu oldugunu kantlayn. Bu normal altgruplarn birbirini kapsayacak
bicimde secebilece gimizi kantlayn.
15.68. G sfrkuvvetli bir grup olsun. Bir N G icin G = G

N ise N = G esitli gini kantlayn.

Ipucu: i uzerine t umevarmla G

i
G
i+1
N icindeli gini kantlayn.
15.69. (Dixmier [D], see [Wa, Corollary 3.2]). G sfrkuvvetli bir grup olsun. exp(G/G

) = n
varsaymn yapalm.
a. Her i icin exp(G
i
/G
i+1
)|n oldugunu gosterin.
b. c, grubun sfrkuvvet derecesiyse, exp(G)|n
c
oldugunu gosterin.
16. Sylow Teoremleri
G sonlu bir grup olsun. Diyelim |G| = n. Ayrca bir p asal secelim. Gnin
p-altgruplar vardr, mesela 1 altgrubu. Ama G sonlu oldugundan Gnin mak-
simal p-altgruplar da vardr, yani kendisinden daha b uy uk bir p-altgrup ol-
mayan p-altgruplar vardr
1
. Tabii eger p asal nyi bolm uyorsa, bu maksimal
p-altgrup 1 altgrubu olmak zorundadr; ama tam tersine bol uyorsa, o zaman
Cauchy teoremine gore Gnin maksimal p-altgruplar 1den farkl olurlar.
Norve cli matematikci (ve aslnda bir lise ogretmeni olan) Sylow, Gnin
maksimal p-altgruplar hakknda cok onemli sonu clar bulmustur. Bu bol um
bu teorem ve uygulamalar hakknda. Birinci bol umde teoremi kantlayacagz.

Ikinci bol umde teoremi kullanarak baz k uc uk gruplar snandracagz.

16.1 Sylow Teoremleri
G, n ve p giristeki gibi olsun. Bu altbol um un icerik kazanmas acsndan pnin
nyi bold ug un u varsayalm. pnin nyi bolen en b uy uk kuvveti p
k
olsun. Diyelim
n = p
k
m. Tabii m says p asalna bol unmez. Gnin maksimal p-altgruplarna
Sylow p-altgruplar ad verilir. Elbette her p-altgrup bir Sylow p-grubunun
icindedir.
Sylow p-altgruplaryla ilgili su harika onermeler dogrudur.
Teorem 16.1 (Sylow Teoremleri). G sonlu bir grup, |G| = n, p bir asal ve
obeb(n, m) = 1 olmak uzere, bir k N icin n = p
k
m olsun.
i. Gnin Sylow p-altgruplarnn eleman says p
k
dr.
ii. Bu altgruplarn says s
p
ise s
p
, myi boler ve s
p
1 mod p olur.
iii. Gnin Sylow p-altgruplar birbirine esleniktirler.
Kant: X, Gnin Sylow p-altgruplar k umesi olsun. Kant boyunca Gyi ve
Gnin altgruplarn, Xin ve Xin altk umeleri uzerine esleniklik etkisiyle etki-
1
Her grubun maksimal bir p-altgrubu oldugu Zorn

Onsav kullanlarak kolaylkla ka-
ntlanabilir (bkz. Alstrma 5.29). Ancak sonlu gruplarn maksimal p-altgruplar oldugunu
kantlamak icin (elbette) Zorn

Onsavna ihtiya c yok, ve ayrca bu bol umde kantlayaca gmz
teoremler sonsuz gruplar icin her zaman dogru degil.
278 16. Sylow Teoremleri
yecegiz, yani Altbol um 14.1in yazlmyla, g G ve P X icin g P = P
g
1
olacak.
Sav 1. Eger bir Sylow p-altgrubu P bir p-eleman tarafndan normalize edi-
liyorsa, o zaman bu p-eleman Sylow p-altgrubunda olmak zorundadr. Do-
laysyla P grubu N
G
(P)nin p-elemanlarndan olusur ve N
G
(P)/P grubunun
1den baska p-eleman yoktur.
Sav 1in Kant: Diyelim Sylow p-altgrubu P, bir p-eleman olan g tarafndan
normalize ediliyor. O zaman Teorem 10.11e gore Pg bir p-gruptur. Ama
P maksimal bir p-altgrubu. Demek ki P = Pg ve g P. Birinci onerme
kantland. Son iki onerme birincisinin sonucudur.
Sav 2. P, Q X ise P
Q
= {P
q
: q Q} k umesinin eleman says pnin bir
kuvvetidir. Eger P = Q ise bu k umenin tek bir eleman vardr elbette, o da
Pdir, ama eger P = Q ise k umenin eleman says pye bol un ur.
Sav 2nin Kant:

P
Q

= |Q/N
Q
(P)| oldugunu biliyoruz (Bkz.

Ornek 14.41).
Eger N
Q
(P) = Q ise, yani Q, Pyi normalize ediyorsa, bir onceki sava gore
Q P, yani Q = P olur. Demek ki Q = P ise, N
Q
(P) < Q olur, yani

P
Q

= |Q/N
Q
(P)| says pye bol un ur.
Kanta devam edelim. P bir Sylow p-altgrubu ve
Y = P
G
= {P
g
: g G} X
olsun.

Once P grubunu Y uzerine etkiyelim. Sav 2ye gore biri dsnda t um P-
yor ungelerin eleman says pye bol un ur ve pye bol unmeyen yegane yor unge
Pnin P-yor ungesidir, c unk u tek elemanldr. Boylece |Y | 1 mod p ckar.
Simdi, eger varsa, X \ Y den bir Q eleman alalm ve Q grubunu Y uzerine
etkiyelim. Bu sefer, gene Sav 2ye gore, t um Q-yor ungeler pye bol un ur; do-
laysyla |Y | 0 mod p olur, ki bu da biraz once buldugumuzla celisir. Demek
ki X = Y ve |X| 1 mod p. (iii) ve (ii)nin ikinci yars kantland.
Yukarda kantladgmz X = P
G
esitliginden, |X| = |G/N
G
(P)| ckar.
Demek ki |G/N
G
(P)| says pye asal. Sav 1den dolay |N
G
(P)/P| de pye
asal. Demek ki |G/P| = |G/N
G
(P)| |N
G
(P)/P| de pye asal. Buradan |P| = p
k
ckar. (i) kantland.
m = |G/P| = |G/N
G
(P)| |N
G
(P)/P| = |X||N
G
(P)/P| esitliklerinden do-
lay |X|, myi boler. Bu da (ii)nin ilk yarsn kantlar.
G sonlu bir grup olsun. Syl
p
G, G grubunun Sylow p-altgruplar k ume-
sini simgeler. G grubunun Syl
p
G k umesi uzerine esleniklik etkisi bize bir
G SymSyl
p
G homomorzmas verir. G grubu Syl
p
G uzerine gecisli et-
kidiginden, bu homomor oldukca zengindir. Asagda bu zenginlige (oldukca
basit) ornekler verecegiz.
s
p
(G), G grubunun Sylow p-altgrubu saysn temsil edecek, yani s
p
(G) =
| Syl
p
G|. Grup belliyse s
p
(G) yerine sadece s
p
yazacagz. Eger s
p
= 1 ise, Sylow
teoremine gore grubun Sylow p-altgrubu normaldir.
16.1. Sylow Teoremleri 279
Notlar ve

Ornekler
16.1. G = Sym3 olsun. |G| = 3! = 6 = 2 3 olur.

Once p = 2 durumunu ele alalm. s

2
1 mod 2 ve s
2
|3 oldugundan s
2
ya 1 ya 3 olur.
Nitekim s
2
= 3t ur:
G
3
= (1 2), G
2
= (1 3), G
1
(2 3)
altgruplar Sylow 2-altgruplardr. Bu altgruplar Sylow teoreminin de soyledi gi gibi bir-
birlerine esleniktirler: Eger g = (1 2 3) ise, G
g
3
= G
2
ve G
g
2
= G
1
olur.
Eger X = {G
1
, G
2
, G
3
} ise, G, esleniklikle X k umesi uzerine etkir: Her g G icin
g(G
i
) = gG
i
g
1
ise, g g kural bize bir : G SymX Sym3 homomorsini verir.
Bu homomornin orten oldugunu, dolaysyla bir izomorzma oldugunu gostermek zor
degil. Bu yapt gmz s oyle ifade edebiliriz: Sym3 grubu, {1, 2, 3} k umesini bilmese de,
yani kendisinin Sym3 oldugunu bilmese de, Sym3e izomorf oldugunu biliyor.
Simdi p = 3 durumuna bakalm. s
3
1 mod 3 ve s
3
|2 oldugundan s
3
= 1 olmal, yani
tek bir Sylow 3-altgrubu olmal; niteim,
A = (1 2 3) = {Id
3
, (1 2 3), (1 3 2)}
altgrubu Sym3 un yeg ane Sylow 3-algrubudur. Boylece Sym3 = AG
1
oldugu, do-
laysyla Sym3 un c oz u ur bir grup oldugu anlaslr.
16.2. G = Sym4 olsun. Demek ki |G| = 4! = 24 = 2
3
3.

Once p = 2 durumunu ele alalm. Bir Sylow 2-altgrubunun 2

3
= 8 tane eleman vardr
ve s
2
1 mod 2 ve s
2
|3 oldugundan bunlarn says ya 1 ya 3t ur. Nitekim s
2
= 3t ur.
Sylow 2-altgruplarndan biri
H
2
= (1 2), (3 4) (1 3)(2 4) = (1 3 2 4) (1 2) D
8
altgrubudur. Digerleri
H
3
= (1 3), (2 4) (1 2)(3 4)
ve
H
4
= (1 4), (2 3) (1 2)(3 4)
altgruplardr. B ut un bu Sylow 2-altgruplar, Gnin normal bir altgrubu olan
A = {Id
4
, (1 2)(3 4), (1 3)(2 4), (1 4)(2 3)} Z/2Z Z/2Z
altgrubunda kesisirler.
H
1
, H
2
ve H
3
altgruplar Sylow teoreminin de soyledi gi gibi birbirlerine esleniktirler.
Ancak A altgrubu hepsini normalize eder. Bunu s oyle de acklayabiliriz: Eger X =
{H
1
, H
2
, H
3
} ise, G, esleniklikle X k umesi uzerine etkir: Her g G i cin g(H
i
) = gH
i
g
1
ise, g g kural bize bir : G SymX Sym3 homomorsini verir. Bu ho-
momornin orten oldugu, cekirde ginin de A oldugu kolaylkla kontrol edilebilir. Do-
laysyla G/A Sym3 olur. Daha da fazlas dogru: Eger G
4
, G = Sym4 grubu-
nun 4 u sabitleyen elemanlarndan olusan Sym3e izomorf altgrupsa, G = AG
4

(Z/2Z Z/2Z) Sym3 olur, dolaysyla G = Sym4 de c oz ul ur bir gruptur.
Simdi p = 3 durumuna bakalm. s
3
1 mod 3 ve s
3
|8 oldugundan s
3
ya 1 ya 4 olmal.
Nitekim s
3
= 4t ur. Sylow 3-altgruplarndan biri
B
4
= (1 2 3) G
4
olur. B
1
, B
2
ve B
3
altgruplarnn ne olduklarn okur anlamstr.
Eger X = {B
1
, B
2
, B
3
, B
4
} ise, G, esleniklikle X k umesi uzerine etkir: Her g G
icin g(H
i
) = gH
i
g
1
ise, g g kural bize bir : G SymX Sym4 homo-
morsini verir. Bu homomornin orten oldugu, dolaysyla birebir, yani bir izomor
oldugu kolaylkla kontrol edilebilir. Demek ki Sym4 grubu da kendisinin Sym4e izo-
morf oldugunun farknda.
280 16. Sylow Teoremleri
16.3. Sra Sym5e geldi, ama bir Sym5 yerine bir p asal icin Symp grubunun Sylow p-
altgruplarn sayalm. Sylow p-altgruplarnn eleman says pdir, dolaysyla dong usel-
dirler ve 1 dsnda elemanlarnn derecesi pdir ve ayrca iki farkl Sylow p-altgrubu 1de
kesisirler. Bu bilgileri kullanarak s
p
yi hesaplayalm. Sympnin derecesi p olan eleman-
lar p uzunlugunda dong ulerdir, bunlardan da (p 1)! tane vardr. Bu (p 1)! tane p
dereceli elemann p 1 tanesi ayn Sylow p-altgrubundadr. Demek ki
s
p
=
(p 1)!
p 1
= (p 2)!
Sylow teoreminden dolay bu say 1 mod p olmaldr. Wilson teoremini kantladk:
Sonu c 16.2 (Wilson Teoremi). Eger p bir asalsa (p2)! 1 mod p, dolaysyla (p1)!
1 mod p olur.
16.4. Genel olarak Symn grubunun bir Sylow p-altgrubunu bulmak cok zor degildir. p bir
asal olsun. pnin n! saysn bolen en b uy uk uss u
val
p
(n!) =
_
n
p
_
+
_
n
p
2
_
+
_
n
p
3
_
+
saysdr; yani p
val
p
n!
says n! saysn boler ama p
val
p
n!
says n! saysn bolmez. Bu-
rada [x], xin tamksm anlamna gelmektedir. Bunun kant kolaydr ve aritmetikle ilgili
hemen hemen her kitapta bulunur, mesela [N2]de. Bu toplam sonlu bir toplamdr el-
bette.
Symnnin bir Sylow p-altgrubu bulma yontemini bir ornekle gosterelim. n = 1000, p = 3
olsun. Sylow 3 grubunun eleman saysn hesaplayalm.
_
1000
3
_
+
_
1000
9
_
+
_
1000
27
_
+
says
333 + 111 + 37 + 12 + 4 + 1 = 498
oldu gundan Sylow 3-altgrubunun 3
498
tane eleman vardr. Bu grubu ureten 498 eleman
yazaca gz.
Sylow 3-altgrubunun ureteclerini sralayaca gz.

Once su urete cleri alalm:
(1 2 3), (4 5 6), (7 8 9), . . . (997 998 999).
Bu elemanlar H
1
(Z/3Z)
333
grubunu uretirler. Ama Sylow 3-altgrubunun cok daha
fazla eleman vardr. Simdi H
1
grubunun bu ureteclerini esleniklik etkisiyle u cer u cer
karan su elemanlara bakalm:
(1 4 7)(2 5 8)(3 6 9), . . . , (991 994 997)(992 995 998)(993 996 999).
Bu elemanlardan 111 tane vardr. Bu 111 eleman tarafndan uretilen gruba H
2
der-
sek, H
2
(Z/3Z)
111
olur. H
2
, H
1
in urete clerini kard gndan, H
2
, H
1
i normalize eder,
dolaysyla
H
1
, H
2
= H
1
H
2
olur ve bu grup da Sym1000in bir 3-altgrubu olur. Boylece 3
333
3
111
= 3
333+111
elemanl
bir 3-altgrubu elde etmis oluruz. Simdi H
1
in ve H
2
n un ureteclerini ayr ayr karan 3-
elemanlar bulacagz. Bunun icin H
2
nin ilk u c uretecini yazalm:
(1 4 7)(2 5 8)(3 6 9), (10 13 16)(11 14 17)(12 15 18), (19 22 25)(20 23 26)(21 24 27)
ve su elemana bakalm:
(1 10 19)(4 13 22)(7 16 25)(2 11 20)(5 14 23)(8 17 26)(3 12 21)(6 15 24)(9 18 27).
16.2. Sylow Teoremlerinin Sonuclar ve Uygulamalar 281
Bu eleman H
1
ve H
2
nin yukarda ortaya ckard gmz urete clerini karar. Bunun gibi
daha 37 tane vardr. Bu elemanlar tarafndan uretilen gruba H
3
diyelim. H
3
(Z/3Z)
37
olur ve H
1
H
3
altgrubunu normalize eder.
H
1
, H
2
, H
3
= (H
1
H
2
) H
3
olur. Bu grubun tam 3
333
3
111
3
37
= 3
333+111+37
tane eleman vardr. Okur herhalde
devamn kendi getirebilir.
Bu bol um u uzatarak yukardaki g uzel kantn b uy us un u bozmayalm.
16.2 Sylow Teoremlerinin Sonuclar ve Uygulama-
lar
Bu bol umde p hep bir asal olacak.
Sonuc 16.3. p ve q iki asal, n bir dogal say olsun. Eger q 1 mod p ise p
n
q
elemanl bir grupta bir tane Sylow p-altgrubu vardr, dolaysyla grup coz ul ur-
d ur.
Kant: Teoreme gore s
p
1 mod p ve s
p
|q olur. Demek ki ya s
p
= 1 ya da
s
p
= q. Hipotez ikinci olaslg yasaklyor. Demek ki s
p
= 1 ve Sylow p-altgrubu
normal. Eger gruba G, Sylow p-altgrubuna da P dersek, P G ve |G/P| = q
olur. Dolaysyla G/P dong usel bir gruptur, dolaysyla abeldir. P ise p-grup
oldugundan sfrkuvvetlidir (Teorem 15.16), dolaysyla o da coz ul urd ur (Te-
orem 15.15). G/P ve P coz ul ur oldugundan, G de coz ul urd ur (

Onsav 15.8.ii).

Eger p > q ise yukardaki sonucun hipotezi dogru olur. Ama bu durumda
teoremin dogrulugunu Sonu c 10.16dan da biliyoruz.
Sonuc 16.4. p ve q iki asal olsun. pq elemanl bir grup ele alalm. Grup
coz ul urd ur. Eger p < q ise grubun normal bir Sylow q-altgrubu vardr. Eger
p < q ise ve ayrca q = 1 mod p ise grup dong useldir.
Kant: Eger p = q ise, p
2
elemanl bir grubun abel grubu oldugunu biliyoruz.
Eger p = q ise ya p > q ya da q > p olur ve sonuc onceki sonu ctan ckar.
Simdi ikinci onermeye gecelim. s
q
1 mod q denkligini saglayan s
q
says
pyi bolmek zorunda oldugundan, q > p varsaymndan dolay, s
q
= 1 olur.
Demek ki Sylow q-altgrubu da normaldir; ayrca dong useldir de.

Uc unc u onerme: Sonu c 16.3e gore (p elemanl, dolaysyla dong usel olan)
Sylow p-altgrubu normaldir. Eger A ve B, Gnin Sylow p ve q-altgruplarysa,
b ut un bunlardan G = AB Z/pZ Z/qZ Z/pqZ ckar.
Sonuc 16.5. p ve q iki asal olsun. p
2
q elemanl bir grup c oz ul urd ur. Eger
p < q ve q = 1 mod p ise p
2
q elemanl bir grup abel grubudur.
282 16. Sylow Teoremleri
Kant: Gruba G diyelim. Eger p = q ise, grup bir p-grubu olur, dolaysyla
sfrkuvvetlidir. Eger p > q ise istedigimiz Sonuc 16.3ten ckar. Simdi q > p
varsaymn yapalm. Eger Sylow altgruplarndan biri normalse (hatta grubun
1den farkl normal bir ozaltgrubu varsa), istedigimizi elde etmis oluruz. Bun-
dan boyle Sylow altgruplarnn normal olmadklarn varsayalm. Demek ki
s
q
= p ya da p
2
. Ama s
q
1 mod q ve q > p oldugundan s
q
= p. Demek ki
s
q
= p
2
. Sylow q-altgruplarnn eleman says q (bir asal) oldugundan, birbi-
rinden farkl iki Sylow q-grubu ancak 1de kesisebilirler. Demek ki q-eleman
says p
2
(q 1) = |G| p
2
olur. Boylece Gnin tam p
2
tane p-eleman oldugu
gor ul ur. Sylow p-altgrubunun eleman says p
2
oldugundan, bu p-elemanlar
Sylow p-altgrubunu teskil ederler. Demek ki grubun tek bir Sylow p-altgrubu
vardr.
Simdi ikinci onermeyi kantlayalm. s
p
|q oldugundan s
p
= 1 ya da q olmal.
Ayrca s
p
1 mod q oldugundan, s
p
= q olur. Demek ki s
p
= 1 ve p
2
elemanl
(dolaysyla bir abel grubu olan) Sylow p-altgrubu normal.
s
q
|p
2
oldugundan s
q
= 1, p, p
2
olur. Ayrca s
q
1 mod q olmal. q > p
oldugundan, s
q
= p olmal. Eger s
q
= p
2
ise, q asal p
2
1 = (p 1)(p + 1)
saysn boler, dolaysyla q asal p1 ve p+1 saylarndan birini boler. Birinci
skkn m umk un olmadgn q > p esitsizliginden biliyoruz. Demek ki q asal
p + 1i boler; ama q > p oldugundan bundan da q = p + 1 ckar, ki bu da
q = 1 mod p kosuluyla celisir. Demek ki s
q
= 1 ve q elemanl (dolaysyla bir
abel grubu olan) Sylow q-altgrubu normal.
Eger A ve B, Gnin Sylow p ve q-altgruplarysa, b ut un bunlardan G =
AB ckar.
Notlar ve

Ornekler
16.5. 15 elemanl bir grup Z/15Z grubuna izomorf olmak zorundadr c unk u Sonu c 16.3e gore
Sylow 3 ve 5-altgruplar normal olmak zorundadr. Kesisimleri 1 oldugundan elemanlar
birbirleriyle degisirler.
16.6. Ayn nedenden 35 elemanl bir grup Z/35Z grubuna izomorf olmak zorundadr.
16.7. |G| = 12 = 2
2
3 ise, bu durum Sonuc 16.5in kapsamna girmiyor ama gene de uste-
sinden gelebiliriz. s
3
1 mod 3 ve s
3
|4 olur. Demek ki s
3
= 1 ya da s
3
= 4. Eger s
3
= 4
ise, her biri 3 elemanl olan Sylow 3-altgruplar ikiser ikiser 1de kesisirler ve boylece
derecesi 3 olan toplam 4 (3 1) = 8 tane eleman olur. Geri kalan 12 8 = 4 eleman
normal bir Sylow 2-altgrubu olusturmak zorundadr. Demek ki 12 elemanl bir grupta
Sylow altgruplarndan biri normal olmak zorundadr.
16.8. |G| = 28 = 2
2
7 ise, s
7
1 mod 7 ve s
7
|4 olur. Demek ki s
7
= 1 olur.
16.9. |G| = 2
3
7 = 56 ise, s
7
1 mod 7 ve s
7
|8 olur. Demek ki s
7
= 1 ya da 8 olmal. Eger
s
7
= 8 ise Gnin 8(71) = 48 tane derecesi 7 olan eleman verdr. Geri kalan 8 eleman
normal bir Sylow 2-altgrubu olusturmak zorunda kalr.
16.10. |G| = 2
3
5
m
ise, s
5
1 mod 5 ve s
5
|8 olur. Demek ki s
5
= 1 olur.
16.11. |G| = 2
4
5 = 80 ise, derecesi 5 olan elemanlar sayarak, eger s
5
= 1 ise s
2
= 1
oldu gu gosterilebilir.

Ote yandan ayn beceri ayn yontemle |G| = 2
4
5
2
= 400 icin
g osterilemez. Kantlamas oldukca zor bir teorem, p
n
q
m
eleman sayl gruplarn c oz ul ur
oldu gunu soyler (Burnside teoremi). Kantlamas cok cok daha zor bir teorem, eleman
16.2. Sylow Teoremlerinin Sonuclar ve Uygulamalar 283
says 2ye bol unmeyen sonlu gruplarn c oz ul ur oldugunu soyler (Feit-Thompson teoremi,
[FT]).
16.12. Yukardaki ornek ve teoremlerde Sylow p-altgruplarndan biri hep normal oluyordu
ama bu her zaman boyle olmak zorunda degil.

Ornegin

Ornek 16.2de ele aldgmz ve
c oz ul ur oldugunu kantlad gmz Sym4 grubunun eleman says 2
3
3t ur ama ne Sylow
2-altgruplar ne de Sylow 3-altgruplar normaldir.
16.13. p = 2 icin Symnnin Sylow p-altgruplar Alt nnin icindedir. Hatta Symnnin tek ele-
manl her altgrubu Alt nnin bir altgrubudur. Bu dedigimiz elbette Sylow 2-altgruplar
icin gecerli degildir.
16.14. D ong usel gruplarn Sylow p-altgruplar (dong usel gruplarn her altgrubu gibi) dong usel-
dir. Ama bunun tersi dogru degildir: n bir tek sayysa, D
2n
nin her Sylow p-altgrubu
dong useldir ama D
2n
, brakn dong usel olmay, abel grubu bile degildir.
16.15. |G| = 30 olsun.

Ornek 14.43e gore Gnin 15 elemanl normal bir H altgrubu vardr.

Ornek 16.5e gore H bir abel grubudur ve 3 ve 5-Sylow altgruplarnn carpmdr. Bu

altgruplar Hnin karakteristik altgruplar olduklarndan, Gde normaldirler. Demek ki
30 elemanl gruplarda s
3
= s
5
= 1 olur. Daha fazlasn yapabiliriz:

Ornek 14.43e gore
G (Z/3ZZ/5Z) Z/2Z. Buradan Gnin asa gdaki gruplardan birine izomorf oldugu
kolaylkla ckar:
Z/30Z, Z/3Z D
10
, Z/5Z D
12
, D
30
.
16.16. |G| = 105 olsun.

Once s
5
= s
7
= 1 oldugunu kantlayaca gz, daha sonra 105 elemanl
gruplar snandracagz. Sylow teoremlerinden hemen,
s
3
= 1, 7, s
5
= 1, 21, s
7
= 1, 15
ckar.

Once s
5
ya da s
7
nin 1 oldugunu gosterelim. Eger ikisinden biri 1e esit olmasayd,
derecesi 5 olan 21(5 1) = 84, derecesi 7 olan 15(7 1) = 90 eleman olurdu ve boylece
grubun eleman says 105i cok asard.
S
p
G, bir Sylow p-altgrup olsun. O zaman, S
5
ya da S
7
den biri normal oldugundan,
S
5
S
7
, Gnin 35 elemanl bir altgrubu olur. Indeksi 3 oldugundan, Teorem 10.16ya gore
S
5
S
7
G olur. Ama

Ornek 16.6ya gore S
5
S
7
Z/35Z olur. Dolaysyla S
5
ve S
7
bu
altgrubun karakteristik altgruplardr. Bundan da S
5
ve S
7
nin Gde normal olduklar
ckar. Demek ki,
G (Z/5Z Z/7Z) Z/3Z
olur. Grup hakknda daha fazla bilgi elde edebiliriz: Z/5ZZ/3Z altgrubu 15 elemanl
oldugundan bir abel grubudur. Demek ki Z/5Z Z(G) olur.

Ote yandan Z/7Z grubunun
derecesi 3 olan iki otomorsi vardr: elemanlar 2 ve 4 ile carpmak. Demek ki 105 elemanl
en az iki, en fazla u c izomorf olmayan grup vardr. Ama 2 ile ya da 4 ile carpmann yol
act g gruplar izomorfturlar. Demek ki 105 elemanl sadece 2 grup vardr.
16.17. p > 2 bir asal olsun. 2p elemanl bir grubun ya dong usel ya da D
2p
ye izomorf oldugunu
kantlayn.
Alstrmalar
16.18. 20 ve 100 elemanl gruplarda Sylow 5-altgrubunun normal oldugunu kantlayn.
16.19. p = q iki asal olsun. Eger s
p
(G) = s
q
(G) = 1 ise Sylow p-altgrubun elemanlaryla Sylow
q-grubunun elemanlar degisirler.
16.20. Sonlu bir grubun sfrkuvvetli olmas icin her Sylow p-altgrubunun normal olmas yeter
ve gerek kosuldur. (Bkz. Teorem 15.18.)
16.21. D
2n
nin Sylow p-altgruplarnn izomor tipini ve eleman saysn bulun.
284 16. Sylow Teoremleri
16.22. Sym5 ve Alt 5 gruplarnda s
3
= 10 ve s
5
= 6 oldugunu kantlayn.
16.23. 45 elemanl gruplarn abel olduklarn kantlayn.
16.24. 99 ve 175 elemanl gruplarn abel olduklarn kantlayn. (Bkz. Sonu c 16.5.)
16.25. Sonlu bir grupta Sylow p-altgruplarnn kesisiminin normal (hatta karakteristik) bir
altgrup oldugunu kantlayn. Eger G = Sym4 ve p = 2 ise bu kesisimi bulun.
16.26. Sym5in 15 ya da 30 elemanl altgrubu olmadgn kantlayn.
Asagdaki sonucun sadece kendisi degil, kant yontemi de onemlidir. Ben-
zer kant yontemleri baska kapsamlarda da ise yarayabilir. Zaten bu y uzden
Frattini Teoremi degil Frattini arg uman ya da akl y ur utmesi ad veri-
lir.
Sonuc 16.6 (Frattini Akl Y ur utmesi). G bir grup, H G ve P Syl
p
H
olsun. O zaman G = HN
G
(P) olur.
Kant: g G olsun. P
g
H
g
= H olur. Demek ki P
g
Syl
p
H. Sylow
teoremine gore bir h H icin P
g
= P
h
, yani gh
1
N
G
(P) olur. Buradan
g N
G
(P)H ckar.
Notlar ve

Ornekler
16.27. G sonlu bir grup ve P Syl
p
G olsun. Eger N
G
(P) H G ise N
G
(H) = H ve
|G/H| 1 mod p olur. Bunun ozel bir durumu olarak N
G
(N
G
(P)) = P elde ederiz.
Kant: P Syl
p
H ve H N
G
(H) oldugundan, Frattini akl y ur utmesine gore (Sonu c
16.6da G yerine N
G
(H) aln), N
G
(H) = HN
N
G
(H)
(P) HN
G
(P) = H olur. Demek
ki N
G
(H) = H.
N
G
(P) H oldugundan, N
G
(P) = N
H
(P) olur. Sylow teoremine gore,
|G/N
G
(P)| = s
p
(G) 1 mod p
olur. Ayn teoremi Hye uygularsak
|H/N
G
(P)| = |H/N
H
(P)| = s
p
(H) 1 mod p
buluruz.
|G/N
G
(P)| = |G/H||H/N
G
(P)|
oldu gundan, basit mod uler aritmetik geregi |G/H| 1 mod p buluruz.
Son onerme icin H = N
G
(P) almak yeterli.
Alstrmalar
16.28. NG ve P, Nnin bir Sylow p-altgrubu olsun. Eger PN ise PG oldu gunu kantlayn.
16.29. |G| = 24 olsun. Gnin 4 ya da 8 elemanl normal bir altgrubu oldugunu kantlayaca gz.
P Syl
2
G olsun. |P| = 8 olur. G SymG/P Sym3, homomorsi Gnin G/P
sol otelemeler k umesine standart etkisi olsun. K, bu homomornin etkisi olsun. K P
oldu gundan, |K| says 8i boler.

Ote yandan 24/|K| = |G/K| says | Sym3| = 3! = 6
saysn boler, demek ki |K| = 4 ya da 8 olmal. Ayrntlar kontrol edin.
Seminer Konular
285
A.

Oklid D uzleminin
Simetrileri
C ocuklugumuzdan beri asina oldugumuz

Oklid d uzleminde mesafe, paralellik,
ac, dogrusal olmak gibi kavramlar ve iliskiler vardr. Bu kavramlara sayg
duyan don us umler, mesela mesafeyi degistirmeyen, paralelligi bozmayan, acy
degistirmeyen, dogrusallg koruyan don us umler illa ki onemli olmal, en azn-
dan haritaclkta, denizcilikte, havaclkta! Bu bol umde bu kavramlardan ba-
zlarn koruyan don us umlerle ilgilenecegiz
1
.
A.1

Izometriler
D uzlemde iki noktann uzaklgn degistirmeyen don us umler (fonksiyonlar)
vardr. Bunlara izometri ad verilir. Birazdan bunlarn hepsini bulacagz.
Bu t ur don us umlere birkac ornek verelim:
1.

Oteleme. Noktalar belli bir dogrultuda ve belli bir uzaklkta oteledigimiz-
de, noktalarn aralarndaki mesafe degismez. Bu t ur don us umlere oteleme
denir.
2. Simetri.

Iki noktann herhangi bir dogruya gore simetrigini aldgnzda, o
iki nokta arasndaki mesafe degismez.
1
Bu ek Sey T urkelliyle birlikte yazlmstr.
288 A.

Oklid D uzleminin Simetrileri
3. Dond ur u. D uzlemi belli bir nokta etrafnda belli bir derece dond urmek
noktalar arasndaki mesafeyi bozmaz.
Bu don us umlere rotasyon ya da dond ur u denir.
Yukardaki don us umlerin bileskeleri de noktalar arasndaki mesafeleri degistir-
mezler. Bu yazda, bunlarn birbirleriyle bileskeleri dsnda, d uzlemin mesafe
degistirmeyen don us um u olmadgn kantlayacagz. Buna benzer bir sonucu
once gercel saylar k umesi R icin kantlayalm, daha kolay olacak.
A.1.1 Rnin

Izometrileri
Gercel saylarda x ve y arasndaki mesafe, herkesin bildigi uzere, |xy| olarak
tanmlanr. Demek ki,
|x y| = |f(x) f(y)|
esitligini saglayan t um f : R R don us umlerini (fonksiyonlarn) bulmak
istiyoruz.
A.1.

Izometriler 289
f boyle bir don us um olsun. Asagda, fyi adm adm degistirerek en so-
nunda Id
R
(yani birim fonksiyonu, yani hicbir noktann yerini degistirmeyen
fonksiyon) yapacagz. Birinci admda fyi f(0) = 0 esitligini saglayan bir
don us umle degistirecegiz.

Ikinci admda fyi f(0) = 0 ve f(1) = 1 esitligini
saglayan bir don us umle degistirecegiz.

Uc unc u admda boyle bir don us um um
hicbir noktann yerini degistirmedigini kantlayacagz.

Ilk iki admda yaptg-
mz degisimleri bildigimizden, uc unc u adm bize mesafeleri degistirmeyen t um
don us umleri verecek.
Birinci Adm.

Ilk olarak 0 tekrar 0a geri getirecegiz. Soyle yapalm: Diye-
lim 0 noktas f altnda a noktasna gitti, yani f(0) = a. T um x noktalarn
x a noktalarna gonderen don us ume t
a
diyelim ve t
a
f don us um une
bakalm. Bu don us um hala daha mesafeleri korur (c unk u hem f hem de t
a
don us um u mesafeleri korur). Dahas, bu don us um 0 noktasn 0 noktasna yol-
lar:
(t
a
f)(0) = t
a
(f(0)) = t
a
(a) = a a = 0.

Ikinci Adm. Yukarda 0 noktasn 0 noktasna geri got urd uk. Bu ikinci adm-
da fnin ayrca bu ozelligi oldugunu varsayalm. Demek ki f don us um u
a. Noktalar arasndaki mesafeyi koruyor, ve
b. f(0) = 0.
Simdi, yukardaki iki ozelligi bozmadan 1 noktasn 1 noktasna yollattracagz.
Asagdaki esitliklere bakalm: 1 = |1 0| = |f(1) f(0)| = |f(1) 0| = |f(1)|,
yani |f(1)| = 1. Demek ki f(1) ya 1e ya da 1e esit. f(1) = = 1 olsun.
Simdi r

(x) = x don us um une bakalm

2
. Bu don us um noktalar arasndaki
mesafeyi bozmaz ve bu da, f gibi, 0 noktasn 0 noktasna gonderir.
2
Her x N icin, r
1
(x) = x ve r
1
(x) = x.
290 A.

Oklid D uzleminin Simetrileri
Simdi r

f don us um un u ele alalm. Bu r

f don us um u hala daha noktalar

arasndaki mesafeyi korur, ayrca 0 0a ve 1i 1e gonderir:
(r

f)(0) = r

(f(0)) = r

(0) = 0 = 0.
(r

f)(1) = r

(f(1)) = r

() =
2
= 1.
Demek ki, eger f, 0 noktasn 0 gonderiyorsa, r

f don us um u noktalar ara-

sndaki mesafeyi korur, ayrca 0 0a ve 1i 1e gonderir.

Uc unc u Adm. Yukarda 1 noktasn tekrar 1 noktasna geri got urd uk, ayrca
0 da 0a gidiyor. Simdi don us um um uz un bu iki ozelligi sagladgn varsayalm.
Demek ki f don us um u,
a. Noktalar arasndaki mesafeyi koruyor,
b. f(0) = 0,
c. f(1) = 1.
Bu uc ozelligi saglayan bir don us um un hicbir noktann yerini degistirme-
yecegini, yani ozdeslik fonksiyonu oldugunu kantlayacagm simdi.
Herhangi bir x noktas (says) alalm.

Iki k u c uk hesap yapalm:
|x| = |x 0| = |f(x) f(0)| = |f(x)|,
|x 1| = |f(x) f(1)| = |f(x) 1|.
Birinci hesaptan f(x) = x ckar. Diyelim f(x) = x. Bundan ve ikinci
hesaptan (x 1) = x 1 ckar. Bunun tek bir coz um u vardr: x = 0.
Demek ki f(x) = x ise, x = 0 ve f(x) = x.

Istedigimizi kantladk, yani boyle bir f, birim fonksiyonu olmak zorunda.

Ozetleyin. Noktalar arasndaki mesafeyi degistirmeyen herhangi bir f : R

R don us um u aldk. Birinci admda t
a
f don us um un u alarak 0 0a yol-
ladk (Burada a = f(0).)

Ikinci admda, belli bir = 1 icin, r

t
a
f
don us um un un 0 0a ve 1i 1e yolladgn kantladk. (Burada = (t
a

f)(1) = t
a
(f(1)) = f(1) a = f(1) f(0).)

Uc unc u admda boyle bir
don us um un Id
R
oldugunu kantladk, yani
r

t
a
f = Id
R
, yani f = t
a
r

.
Teorem A.1. Gercel saylarn mesafeyi degistirmeyen don us umleri k umesi
{t
a
r

: a R, = 1}
k umesidir. Eger f mesafeleri degistirmeyen bir don us umse, f,
f(x) = (f(1) f(0))x +f(0)
olarak tanmlanan don us um ud ur. Burada f(1)f(0) = 1 olmak zorundadr
3
.
3
Uzmann dilinde yukardaki sonu c Isom(R) R Z/2Z olarak okunur.
A.1.

Izometriler 291
A.1.2 R
2
nin

Izometrileri
Simdi f : R
2
R
2
, mesafeleri degistirmeyen bir don us um olsun. Yukardaki
gibi fyi yavas yavas birim fonksiyonuna don ust urecegiz.
Birinci Adm. Yukardaki gibi, once (0, 0) noktasn gittigi yerden geri geti-
relim. Soyle yapalm: f(0, 0) = (a, b) ise, noktalarmz (a, b) yon une dogru
oteleyelim, ki (a, b) noktasna giden (0, 0) noktas tekrar (0, 0) noktasna geri
dons un. Bir baska deyisle, t
(a,b)
don us um u,
t
(a,b)
(x, y) = (x a, y b)
olarak tanmlanms otelemeyse, f yerine
t
(a,b)
f
don us um une bakalm. Bu don us um noktalarn mesafesini bozmadg gibi, ay-
rca (0, 0) noktasnn yerini de degistirmez:
(t
(a,b)
f)(0, 0) = t
(a,b)
(f(0, 0)) = t
(a,b)
(a, b) = (a a, b b) = (0, 0).

Ikinci Adm. Simdi f, noktalarn aralarndaki mesafeyi degistirmeyen ve

f(0, 0) = (0, 0) esitligini saglayan bir don us um olsun. fyi degistirerek, fye
(1, 0) noktasn da sabitlettirecegiz. (1, 0) noktasnn (0, 0) noktasna uzaklg 1.
Bu y uzden, f, (0, 0) noktasn sabitledigine gore, mesafeleri de degistirmedigine
gore ve f, (1, 0) noktasn (0, 0)dan uzaklg gene 1 olan bir baska noktaya
yollar. (0, 0) merkezli bir dond ur uyle bu noktay tekrar (1, 0) noktasna geri
got urebiliriz:

Oyle bir dond ur us u vardr ki, f don us um u,
a. Noktalar arasndaki mesafeyi korur,
b. (0, 0)n yerini degistirmez,
c. (1, 0)n yerini degistirmez.
292 A.

Oklid D uzleminin Simetrileri
1
1
(1, 0)

Uc unc u Adm. Simdi fnin yukardaki uc ozelligi sagladgn varsayalm. Bu

sefer (0, 1) noktasn tekrar (0, 1) noktasna geri got urecegiz. (0, 1) noktasnn
(0, 0) noktasndan uzaklg 1, (1, 0) noktasndan uzaklg

2dir. Dolaysyla
(0, 1) noktasnn gittigi yer de bu iki ozelligi saglamal. Yani (0, 1) noktas
ya gene (0, 1) noktasna ya da (0, 1) noktasna gitmeli. Bir baska deyisle,
belli bir = 1 icin f(0, 1) = (0, ) esitligi gecerlidir. Simdi r

(x, y) = (x, )
don us um une bakalm. Bu don us um, eger = 1 ise birim don us umd ur, eger
= 1 ise x eksenine gore simetridir. Dolaysyla r

don us um u - aynen f
gibi - noktalar arasndaki mesafeyi degistirmez ve (0, 0) ve (1, 0) noktalarn
sabitler. Dolaysyla r

f don us um u de ayn ozellikleri saglar. Ayrca r

f
don us um u (0, 1) noktasn gene (0, 1) noktasna yollar:
(r

f)(0, 1) = r

(f(0, 1)) = r

(0, ) = (0,
2
) = (0, 1).
Demek ki r

f don us um u,
a. Noktalar arasndaki mesafeyi korur,
b. (0, 0)n yerini degistirmez,
c. (1, 0)n yerini degistirmez,
d. (0, 1)n yerini degistirmez.
A.2. Do grular Do grulara G ot uren D on us umler 293
1
1
2
2
Dord unc u Adm. Simdi fnin yukardaki dort ozelligi sagladgn varsayalm.
Bu durumda fnin birim fonksiyon oldugunu kantlamak oldukca kolaydr.
Ayrntlar okura brakyoruz.

Ozetleyin. Noktalar arasndaki mesafeyi degistirmeyen bir f don us um uyle

basladk ise. Birinci admda f yerine, belli bir t otelemesi icin, t f alarak
(0, 0) noktasnn sabitlendigini varsayabildik.

Ikinci adm sayesinde, tf yerine,
(0, 0) merkezli belli bir dond ur us u icin, t f don us um un u alarak sadece
(0, 0) noktasnn degil, ayrca (1, 0) noktasnn da sabitlendigini varsayabiliriz.

Uc unc u adm sayesinde, tf yerine, x eksenli bir r

simetrisi icin, r

tf
don us um un u alarak sadece (0, 0) ve (1, 0) noktalarnn degil, ayrca (0, 1) nok-
tasnn da sabitlendigini varsayabiliriz. Dord unc u admda boyle bir don us um un
birim fonksiyon olmas gerektigini soyledik (kantn okura braktk.) Demek
ki, belli bir t otelemesi, (0, 0) merkezli belli bir dond ur us u ve x eksenli bir
r

simetrisi icin, r

t f = Id. Asagdaki teoremi kantladk:

Teorem A.2. f : R
2
R
2
, noktalarn arasndaki mesafeyi degistirmeyen
bir don us um olsun. O zaman, belli bir t otelemesi, (0, 0) merkezli belli bir
dond ur us u ve x eksenli bir r

simetrisi icin, f = t r

olur
4
.
A.2 Dogrular Dogrulara Got uren Don us umler
Bir onceki bol umde R
2
d uzleminin uzaklg degistirmeyen don us umlerini bul-
duk. O yazdaki teoreme (ikincisine) bakldgnda, bu don us umlerin dogrular
dogrulara yolladg anlaslr, c unk u otelemeler, simetriler ve dond ur uler dog-
rular dogrulara yollarlar.
4
Uzman dilinde bu teorem, Isom(R
2
) (R
2
R/Z) Z/2Z olarak okunur.
294 A.

Oklid D uzleminin Simetrileri
Bu yazda R
2
d uzleminin dogrular dogrulara yollayan birebir don us umle-
rini, yani her dogrusu icin, f() =

iliskisini saglayan saglayan bir

dogrusunun bulundugu don us umleri snandracagz (

dogrusu her icin

degisir, yoksa f birebir olamaz.)
Yukardaki ozelligi olan bir f don us um u paralel dogrular paralel dogrulara
got urmek zorundadr. Nitekim, eger ve m paralel dogrularsa ve f() =

ve
f(m) = m

ise ve P

ise, o zaman, belli bir Q ve R m icin

f(Q) = P = f(R) olmak zorunda; ve f birebir oldugundan Q = R m ,
celiski.
Bu y uzden (paralel dogrular paralel dogrulara got urd ug unden) bu don u-
s umler, R
2

Oklid geometrisinin ozyap don us umleri olarak d us un ulebilir.
Heyecan kaybetmemek icin sonucu simdiden soylemeyecegiz.
f : R
2
R
2
yukardaki gibi bir don us um olsun. Demek ki her P, Q R
2
icin, f, PQ dogrusunu f(P) ve f(Q)dan gecen dogruya yolluyor, yani
f(PQ) = f(P)f(Q).
Birinci Adm. Bir onceki yazdaki gibi fnin bir otelemeyle bileskesini
alp, fnin (0, 0) noktasn gene (0, 0) noktasna got urd ug un u varsayabiliriz.
Soyle yaparz: f(0, 0) = (a, b) ise ve t : R
2
R
2
fonksiyonu (otelemesi)
f(x, y) = (x a, y a)
olarak tanmlanmssa, f yerine t f don us um un u alp, fnin dogrular dogru-
lara got urd ug un u, ayrca (0, 0) noktasn yerinden kmldatmadgn varsaya-
biliriz.

Ikinci Adm. f : R
2
R
2
dogrular dogrulara got uren ve (0, 0) noktasn k-
mldatmayan bir don us um olsun. O zaman (0, 0)dan gecen dogrular f altnda
A.2. Do grular Do grulara G ot uren D on us umler 295
gene (0, 0)dan gecen dogrulara giderler. (0, 0) merkezli bir dond ur uyle x ekse-
nini gittigi yerden aynen geri getirebiliriz, yani oyle bir r dond ur us u bulabiliriz
ki, r f don us um u dogrular dogrulara got ur ur, (0, 0) noktasn sabit tutar ve
ayrca x eksenini gene x eksenine yollar
5
.
Gor uld ug u gibi f don us um un u yavas yavas ozdeslige benzetiyoruz.

Uc unc u Adm. f : R
2
R
2
, dogrular dogrulara got uren, (0, 0) noktasn
kmldatmayan ve x eksenini x eksenine got uren bir don us um olsun. (1, 0) nok-
tas, belli bir a R\ {0} icin, (a, 0) noktasna gider. r
a
: R
2
R
2
fonksiyonu
r
a
(x, y) = (a
1
x, y) olarak tanmlansn. r
a
fonksiyonu, aynen f gibi, dogrular
dogrulara got ur ur, (0, 0) noktasn (0, 0) noktasna got ur ur, x eksenini gene x
eksenine got ur ur. Simdi r
a
f don us um une bakalm. Bu don us um de dogrular
dogrulara got ur ur, (0, 0) noktasn (0, 0) noktasna got ur ur, x eksenini gene x
eksenine got ur ur, ama ayrca (1, 0) noktasn gene (1, 0) noktasna got ur ur.
Dord unc u Adm. f : R
2
R
2
fonksiyonu, dogrular dogrulara got urs un ve
(0, 0) ve (1, 0) noktalarn sabitlesin. (O zaman x eksenini x eksenine got urmek
zorundadr. Dolaysyla, paralel dogrular paralel dogrulara got urd ug unden ya-
tay dogrular yatay dogrulara got urmek zorundadr.) Simdi (0, 1) noktasn
tekrar (0, 1) noktasna got urmek istiyoruz. Nasl yapacagz? Bu, biraz daha
zor.
f(0, 1) = (c, d) olsun. Simdi g : R
2
R
2
don us um un u
g(x, y) = (x d
1
cy, d
1
y)
5
Uzmana Not: Eger R yerine baska bir cisim alrsak, bu admda dond ur u kullanamayz,
ama dogrusal bir don us umle x eksenini x eksenine got urebiliriz.
296 A.

Oklid D uzleminin Simetrileri
kuralyla tanmlayalm. g don us um u dogrular dogrulara got ur ur ve (0, 0) ve
(0, 1) noktalarn sabitler. Ayrca (c, d) noktasn (0, 1) noktasna got ur ur. De-
mek ki g f don us um u dogrular dogrulara got ur ur ve (0, 0), (1, 0) ve (0, 1)
noktalarn sabitler (dolaysyla x ye y eksenlerini de kendilerine got ur ur.)

Ikinci,

Uc unc u ve Dord unc u Admlar

Uzerine Bir Not.

Iki, uc ve dor-
d unc u admlar dogrusal bir don us umle tek hamlede yapabilirdik.
f(1, 0) = (a, b) ise f(0, 1) = (c, d)
ise,
g(x, y) =
_
dx cy
ad bc
,
bx +ay
ad bc
_
kuralyla tanmlanms olsun. Simdi gf don us um u dogrular dogrulara got ur ur
ve (0, 0), (1, 0) ve (0, 1) noktalarn sabitler. (Tabii bunu yapmadan once ad
bc = 0 esitsizligini kantlamak lazm.)
Besinci Adm. f : R
2
R
2
fonksiyonu, dogrular dogrulara got urs un ve
(0, 0), (1, 0) ve (0, 1) noktalarn sabitlesin. O zaman f don us um u bu nokta-
lardan gecen uc dogruyu gene kendilerine got ur ur, yani x eksenini x eksenine,
y eksenini y eksenine ve y = x +1 dogrusunu gene kendine got urmek zorun-
dadr. Ayrca fnin paralel dogrular paralel dogrulara got urd ug un u biliyoruz.
Dolaysyla yatay dogrular yatay dogrulara, dikey dogrular dikey dogrulara
got ur ur. Ayrca egimi 1 olan dogrular gene egimi 1 olan dogrulara got ur ur.
Bayag sey biliyoruz. B ut un bunlardan fnin her noktay sabitledigini kantla-
yacagz.
Simdi x R olsun. (x, 0) noktas x ekseninde oldugundan,
f(x, 0) = ((x), 0)
t ur unden yazlabilir. Boylece bir : R R fonksiyonu elde ediyoruz. f
don us um u (0, 0) ve (1, 0) noktalarn sabitlediginden (0) = 0 ve (1) = 1.
Yakn gelecekte, her x R icin, (x) = x esitligini kantlayacagz.
A.2. Do grular Do grulara G ot uren D on us umler 297
Bundan boyle f : R
2
R
2
ve : R R bu paragrafta tanmlandg gibi
olsunlar.
Altnc Adm. Bu admda, her x R icin f(0, x) = (0, (x)) esitligini
kantlayacagz. Herhangi bir b R alalm. f don us um u y eksenini gene y
eksenine got urd ug unden, f(0, b) noktas y ekseni ust undedir, yani birinci ko-
ordinat 0dr.

Ikinci koordinatn (b) oldugunu kantlayacagz.
Simdi (b, 0) ve (0, b) noktalarndan gecen dogrusunu ele alalm ve yukardaki
sekilden izleyelim. Egimi 1 olan dogrusu f tarafndan kendisine paralel bir
dogruya yollanr. Ama (b, 0) oldugundan, ((b), 0) = f(b, 0) f(). Demek
ki f(0, b) = (0, (b)).
Yedinci Adm. Simdi sunu iddia ediyoruz: Her (x, y) R
2
icin
f(x, y) = ((x), (y))
esitligi dogrudur.
Herhangi bir (x, y) noktas alalm. (x, 0)dan gecen dikey dogru
f(x, 0) = ((x), 0)
dan gecen dikey dogruya gitmek zorunda. Ayn zamanda (0, y)den gecen
yatay dogru f(0, y) = (0, (y))den gecen yatay dogruya gitmek zorunda. Do-
laysyla (x, y) noktas ((x), (y)) noktasna gitmek zorunda.
298 A.

Oklid D uzleminin Simetrileri
Bir Sonu c. Yukardaki adma gore, (1, 1) noktas f altnda
f(1, 1) = ((1), (1)) = (1, 1)
noktasna, yani kendine gitmek zorunda. Dolaysyla (0, 0) ve (1, 1) nokta-
larndan gecen dogru da kendine gider. Demek ki egimi 1 olan bir dogru gene
egimi 1 olan bir dogruya gider. Egimi 1 olan bir dogrunun gene egimi 1
olan bir dogruya gittigini zaten biliyoruz.
Sekizinci Adm. Bu paragrafta, nin toplamaya sayg duydugunu, yani her
x, y R icin, (x +y) = (x) +(y) esitligini kantlayacagz.
Yukardaki sekilden de gor ulecegi uzere, (a, 0) ve (b, 0) noktas verilmisse,
(a +b, 0)
noktasn dikey, yatay ve egimi 1 ve 1 olan dogrularn kesisimlerinden elde
edebiliriz. Simdi, (a + b, 0) noktasn bulmak icin kullandgmz bu yedi dog-
ruya ve yedi noktaya fyi uygulayalm. Aynen bu sekle benzeyen bir durum
elde ederiz. x ve y eksenler ve (0, 0) noktas yerlerinden kmldamaz. Boylece
f(a, 0) = ((a), 0)
A.2. Do grular Do grulara G ot uren D on us umler 299
ve f(b, 0) = ((b), 0) noktalarndan hareket ederek ve ayn yontemle
((a) +(b), 0)
noktasn elde ederiz.

Ote yandan bu nokta ayn zamanda f(a + b, 0), yani
((a +b), 0) noktasdr da. Demek ki (a +b) = (a) +(b).
Dokuzuncu Adm. Bu paragrafta, nin carpmayla uyumlu oldugunu, yani
her x, y R icin, (xy) = (x)(y) esitligini kantlayacagz.
Asagdaki sekilden de gor ulecegi uzere, (a, 0) ve (b, 0) noktas verilmisse,
(ab, 0) noktasn verilmis noktalardan gecen dogrularla elde edebiliriz. Simdi,
(ab, 0) noktasn bulmak icin kullandgmz bu dokuz dogru ve dokuz noktaya
fyi uygulayalm. Aynen bu sekle benzeyen bir durum elde ederiz.

Uc dogru
(x ve y eksenleri ve x = 1 dogrusu) ve iki nokta ((0, 0) ve (1, 0) noktalar)
yerlerinden kmldamaz.
Boylece f(a, 0) = ((a), 0) ve f(b, 0) = ((b), 0) noktalarndan hareket ederek
ayn yontemle ((a)(b), 0) noktasn elde ederiz.

Ote yandan bu nokta ayn
zamanda f(ab, 0), yani ((ab), 0) noktasdr da. Demek ki (ab) = (a)(b).
Onuncu Adm. Adm adm yolun sonuna geldik. Simdi on um uzde, her x, y
R icin, (x +y) = (x) +(y) ve (xy) = (x)(y) esitliklerini saglayan bir
fonksiyon var. Boyle bir fonksiyonunun birim fonksiyon oldugunu gostermek
zor degildir. Demek ki dord unc u admda buldugumuz don us um birim fonksi-
yonuymus.

Ozetleyin. Dogrular dogrulara gonderen birebir bir f : R R fonksiyonuyla

yola koyulduk.
Birinci admda, bir t otelemesi icin, t f don us um un un dogrular dogrular
got urd ug un u, ayrca (0, 0) noktasnn yerini degistirmedigini gord uk.
300 A.

Oklid D uzleminin Simetrileri

Ikinci admda, bir dond ur us u icin, t f don us um un un dogrular

dogrular got urd ug un u, (0, 0) noktasnn yerini degistirmedigini, ayrca x ek-
senini x eksenine got urd ug un u gord uk.

Uc unc u admda, belli bir a icin,

r(x, y) = (a
1
x, y)
kuralyla tanmlanan bir r fonksiyonu icin,
r t f
don us um un un dogrular dogrular got urd ug un u, (0, 0) noktasnn yerini degis-
tirmedigini, x eksenini x eksenine got urd ug un u ve ayrca (1, 0) noktasn (1, 0)
noktasna got urd ug un u gord uk.
Dord unc u admda, belli bir u, v R icin ve g(x, y) = (xuy, vy) kuralyla
tanmlanan g fonksiyonu icin, g r t f don us um un un dogrular dogrular
got urd ug un u, (0, 0) noktasnn yerini degistirmedigini, x eksenini x eksenine
got urd ug un u, (1, 0) noktasn (1, 0) noktasna got urd ug un u ve ayrca (0, 1)
noktasn (0, 1) noktasna got urd ug un u gord uk.
Besinci ve sonraki admlarda, yukardaki ozellige sahip bir fonksiyonun bi-
rim fonksiyon olmas gerektigini gord uk, yani g r t f = Id
R
. Bundan
da kolaylkla su sonuc ckar:
Teorem A.3. f : R
2
R
2
dogrular dogrulara got uren birebir bir fonksiyon
olsun. O zaman, oyle bir t otelemesi, oyle bir dond ur us u ve oyle bir
g(x, y) = (ax +by, cy)
fonksiyonu vardr ki, f = t g esitligi saglanr
6
.
Alstrmalar
A.1. R
n
uzaynn mesafe degistirmeyen don us umlerini bulun. (Not: R
n
uzaynda (x
1
, . . . , x
n
)
ve (y
1
, . . . , y
n
) arasndaki mesafe
2

(x
1
y
1
)
2
+ + (x
n
y
n
)
2
olarak tanmlanr.)
A.2. Mesafe kavram bulundugumuz cografyaya gore degisebilir.

Ornegin, bir sehrin sokak-
larndaysanz, bir noktadan bir diger noktaya gitmek icin d uz dogruyu secemeyebilirsi-
niz, karsnza evler, hanlar, konaklar ckar, ozellikle bu is icin tasarlanms sokaklardan
y ur umek zorundasnz.
6
Uzmana Not: Bu teoremin kantndan sunlar ckar: 1. K bir cisim olsun. K
2
nin dogrular
do grulara got uren eslemeleri (K
2
GL
2
(K)) Aut(K) grubuna izomorktir. 2. Eger B
2
(R)
ust- ucgen matrislerse (yani standard Borel altgrubu), GL
2
(R) = SO
2
(R)B
2
(R). (Ama bu iki
altgrubun hicbiri normal degil, ayrca ikisi de c oz ulebilir.)
A.2. Do grular Do grulara G ot uren D on us umler 301

Ornegin New Yorkta, bir noktadan bir baska bir noktaya ancak kuzey, dogu, g uney
ve bat yonlerine dogru giderek gidebilirsiniz. New York sokaklarndaki (x, y) ve (z, t)
noktalar arasndaki (en ksa) mesafe
d((x, y), (z, t)) = |x z| +|y t|
olarak tanmlanmal. R
2
d uzleminin bu mesafe kavramn degistirmeyen don us umlerini
bulun, yani her x, y, z, t R icin,
d((x, y), (z, t)) = d(f(x, y), f(z, t))
esitli gini saglayan t um f : R
2
R
2
don us umlerini bulun.
B. Kartezyen C arpm Serbest
Abel Grubu Olmayabilir

N
Z grubu, tanm geregi, serbest abel grubudur. Acaba,

N
Z grubu da
serbest mi? Bu ekte
1

N
Z grubunun serbest abel grup olmadgn, yani bir I
k umesi icin
I
Z grubuna izomorf olmadgn kantlayacagz
2
.
Teorem B.1. P =

N
Z grubu serbest abel grubu degildir.
Kantn Anakri: Herhangi bir I icin
I
Z serbest abel grubunda 2ye bo-
l unen, yani 2nin kat olan elemanlar k umesi
I
2Z altgrubudur. 3e bol unen
elemanlar k umesi ise
I
3Z altgrubudur. Genel olarak, nye bol unen elemanlar
k umesi
I
nZ altgrubudur. Bunlarn hepsinin kesisimi de 0 altgrubudur. Yani

I
Z serbest abel grubunda t um dogal saylara bol unen 0dan farkl bir eleman
yoktur. Bir baska deyisle, verilmis herhangi bir a = 0 eleman icin, a = nx
denkleminin coz um un un olmadg bir n > 0 dogal says vardr. Yani
(2) a = 0 n > 0 x a = nx
onermesi
I
Z serbest abel grubunda ve her serbest abel grubunda yanlstr.
Bunu aklmzda tutalm.
Ayn onerme ayn nedenden P grubunda da yanlstr. Ama bu onermenin
Pde dogru olmasna ramak kalmstr. Bu muglak c umleyi acklayalm.
A =

N
Z

N
Z = P
olsun.
p = (n!)
n
= (1, 1, 2, 6, 24, 120, . . . , n!, . . .)

N
Z
1
Bu ek Halime

Omr uuzun ile birlikte yazlmstr.
2
Lineer Cebir bilenlere not: Eger K bir cisimse,

N
K bir vekt or uzay oldugundan, vekt or
uzay olarak (dolaysyla bir grup olarak da)
I
K vekt or uzayna izomorftur. Bu nedenden
dolay benzer sonucun

N
Z grubu icin dogru olmamas oldukca sasrtc bulunabilir.
304 B. Kartezyen C arpm Serbest Abel Grubu Olmayabilir
olsun. P grubunda p = 2x denkleminin coz um u yoktur c unk u pnin ilk iki
koordinat 2ye bol unmez. Benzer nedenden p = 3x ya da p = 4x denkleminin
de coz umleri yoktur. Ama sonlu saydaki ilk birkac koordinat yok sayarsak,
yani biraz hata payyla p = nx denklemini P grubunda cozebiliriz. Mesela
x = (0, 0, 0, 2, 8, 40, . . . , n!/3, . . .)
ise
3x = (0, 0, 0, 6, 24, 120, . . . , n!, . . . )
olur ve
p 3x = (1, 1, 2, 0, 0, . . . , 0, . . .) A
olur. Bir baska deyisle, P grubunda,
p = nx
denklemini, brakn her n icin cozmeyi, tek bir n > 1 icin bile cozemeyiz belki
ama,
p = nx
denklemini her n > 0 icin P/A bol um grubunda cozebiliriz. Sonuc olarak (2)
onermesi P/A bol um grubunda dogrudur.
(2) onermesi P/A bol um grubunda dogru oldugu gibi, elbette, A H < P
icindeliklerini saglayan her H altgrubu icin P/H bol um grubunda da dogrudur.
Dolaysyla eger Hyi, (1) esitligini kullanarak,
a. A H < P,
b. P/H serbest
olacak bicimde secebilirsek, o zaman bir celiski elde ederiz ve boylece (1)
esitliginin dogru olamayacag ckar.
Planmz tam boyle y ur umeyecek. pyi yukardaki verildigi sekilde secme-
yecegiz. Ama her pozitif dogal sayya olmasa da, giderek artan dogal saylara
bol unen bir p elemannn ve yukardaki gibi bir H altgrubunun varlgn goste-
rebilecegiz, bunlar da bize yetecek.
Kant: Tam tersine Pnin bir serbest abel grubu oldugunu varsayalm. O
zaman Pnin bir taban vardr, diyelim (e
i
)
iI
:
(1) P =

N
Z =

I
Ze
i
.
i. P saylamaz sonsuzlukta oldugundan, I da saylamaz sonsuzluktadr. (Hatta
her ikisinin de kardinalitesi Rnin kardinalitesi kadardr.)
305
ii. f
n
P eleman, ninci koordinat 1, diger t um koordinatlar 0 olan ele-
man olsun. Bunlardan saylabilir sonsuzlukta vardr ve A altgrubunu uretirler.
f
n
yi e
i
lerin lineer kombinasyonu olarak yazalm:
f
n
=

iI

ni
e
i
.
Verilmis bir n icin bu toplamda sadece sonlu sayda 0dan farkl
ni
vardr. J,
yukardaki esitliklerde gercekten kullanlan gosterge c k umesi olsun, yani
J = {i I : bir n N icin
ni
= 0}
olsun. J k umesi saylabilir sonsuzluktadr. Boylece,
(3) f
n
=

iJ

ni
e
i
yazabiliriz.
iii. Bu paragrafta soz verdigimiz H altgrubunu bulacagz.
H = e
i
: i J =

iJ
Ze
i
olsun. J saylabilir sonsuzlukta oldugundan, H de saylabilir sonsuzluktadr.
Ayrca, (3)ten dolay, her n icin f
n
H oldugundan,
A = f
n
: n I H
olur. Ayrca elbette,
P =

I
Ze
i
= H
_
_

I\J
Ze
i
_
_
ve dolaysyla
P/H

I\J
Ze
i
olur. Yani P/H serbest abeldir. Dolaysyla (2) onermesi P/H grubunda dogru
olamaz.
iv. Eger bir p = (p
n
)
n
P elemannn t um koordinatlar 0dan degisikse
ve her n icin p
n
< p
n+1
ise ve p
n
koordinat p
n+1
koordinatn bol uyorsa, p ele-
manna ustel artan eleman diyelim.

Ustel artan elemanlar k umesi saylamaz
sonsuzluktadr c unk u ustel bir eleman elde etmek icin her koordinattan bir
sonraki koordinat elde etmek icin o koordinat 2yle ya da 3le carpabiliriz.
306 B. Kartezyen C arpm Serbest Abel Grubu Olmayabilir
v. H saylabilir sonsuzlukta, ustel artan elemanlar saylamaz sonsuzlukta
oldugundan oldugundan, Hde olmayan bir ustel artan eleman vardr. Bu ele-
manlardan birine p = (p
n
)
n
diyelim. P/H grubunda, her n icin
p = p
n
x
denkleminin bir coz um u vardr. Nitekim eger
x = (0, 0, . . . , 0, 1, p
n+1
/p
n
, p
n+2
/p
n
, . . .) P
ise
p p
n
x = (p
0
, p
1
, . . . , p
n1
, 0, 0, . . .) A H,
ve P/H grubunda,
p = p
n
x
olur. Demek ki (2) onermesi P/Hde dogru. Bu da bir onceki paragraa celisir.
Hedeedigimiz teorem kantlanmstr.
C. Hemen Hemen Her Sonlu
C izge Asimetriktir
Eger bir cizgenin ozdeslik, yani Id fonksiyonundan baska otomorzmas yoksa,
bu cizgeye asimetrik denir.

Iste birden fazla noktas olan en k u c uk asimetrik
cizge:
Resim gelecek, otomorzmasz cizge
Asimetrik cizge bulmak hic kolay degildir. Ama bu zorluk anlaslan, asi-
metrik cizgelerin enderliginden degil, beynimizin simetrisiz d us unmede zorlan-
masndan kaynaklanmaktadr. Nitekim hemen hemen her sonlu cizge asimet-
riktir. Bir baska deyisle, b uy uk bir n dogal says icin n noktal rastgele bir
cizge secseniz, bu cizge cok b uy uk bir olaslkla asimetrik olacaktr. Bu yazda
bunu kantlayacagz. Tam olarak neyi kantlayacagmz acklayalm.
n elemanl bir V k umesi alalm. V = {1, 2, . . . , n} olabilir mesela. Noktalar
k umesi V olan cizgelerden olusan k umeye diyelim. nn tam
2
(
n
2
)
tane eleman vardr. Nitekim noktalar k umesi V olan bir X cizgesi bagntla-
ryla, yani E(X) olarak simgelenen bagntlar k umesiyle belirlenir ve E(X) de,
V nin 2 elemanl altk umeler k umesi olan
2
(V )nin bir altk umesidir. Demek
ki
|| = |(
2
(V ))| = 2
|
2
(V )|
= 2
(
n
2
)
.
Bu bol umde k umesiyle (
2
(V )) k umesini ozdeslestirecegiz. (daki
cizgelerin noktalar V nin elemanlar olarak belirlenmis oldugundan, daki
cizgeler bagntlar k umesi tarafndan tamamen belirlenir.)
k umesindeki asimetrik cizge says a
n
olsun.

n
=
a
n
2
(
n
2
)
308 C. Hemen Hemen Her Sonlu C izge Asimetriktir
says, asimetrik cizgelerin k umesindeki orandr. Bu yazda bu orann 1e
yaknsadgn, yani
lim
n

n
= 1
esitligini kantlayacagz. Boylece b uy uk n dogal saylar icin asimetrik cizge
saysnn hemen hemen toplam cizge says kadar oldugu anlaslacak.
Kantmzn iskeletini olusturacak olan basit bir onsavla baslayalm.

Onsav C.1 (Burnside

1
). Sonlu G grubu sonlu bir V k umesine etkisin. O
zaman V deki yor unge says Gnin elemanlarnn sabitledigi ortalama eleman
saysna, yani
1
|G|

gG
| Fix
V
(g)|
saysna esittir.
Kant: A = {(g, x) G V : gx = x} k umesini iki degisik bicimde sayalm.
Eger saymay g G uzerine toplayarak yaparsak,
(1) |A| =

gG
| Fix
V
(g)|
buluruz. Simdi de saymay x X uzerine yapalm. Okurun
Gx = {gx : g G} = xin G-yor ungesi
ve
G
x
= {g G : gx = x} = xin Gdeki sabitleyicisi G
tanmlaryla,
|G| = |Gx||G
x
|
esitligini bildigini varsayyoruz
2
. Her yor ungeden bir eleman (temsilci) secelim
ve bu temsilcilerden olusan k umeye Y diyelim. Bu durumda,
(2) |A| =

xX
|G
x
| =

xX
|G|
|Gx|
=

yY
|Gy|
|G|
|Gy|
=

yY
|G| = |G| |Y |
olur. (1) ve (2) esitliklerinden istedigimiz ckar.
G = Sym(V ) olsun. G, uzerine dogal olarak etkir. Bu etkimeyi soyle
gorebiliriz: G, elbette V uzerine etkir; dolaysyla
2
(V ) uzerine de etkir; do-
laysyla (
2
(V )) = uzerine de etkir.
1
Halk arasnda Burnside

Onsav olarak bilinen bu onsav aslnda Burnsidedan daha eski-
dir, Frobeniusa, hatta Cauchyye kadar uzanr.
2
Nitekim, kolayca kantlanabilece gi uzere, gG
x
gx fonksiyonu G/G
x
sol otelemeler
k umesinden Gx yor ungesine giden bir eslemedir.
309
X icin, Xin G-yor ungesi GX, elbette Xe izomorf olan cizgelerden
olusur; ne de olsa g, X ile gX arasndaki izomorzmadr. G
X
= Aut(X) esitligi
de bariz bicimde dogrudur. Demek ki Xe izomorf cizge says,
|GX| =
|G|
|G
X
|
=
|G|
| Aut(X)|
=
n!
| Aut(X)|
dir.
Simdi, yukardaki onsavdaki A k umesinin analogu olan,
{(g, X) : gX = X} = {(g, X) : g Aut(X)}
k umesinin elemanlarn g G uzerine toplayarak hesaplayalm. g G olsun.
g Aut(X) ise Xin bagntlar k umesi, Xin her bagnts icin, bu bagntnn
g-yor ungesini de icerir; yani E(X) k umesi
2
(V )nin g-yor ungelerinden
olusur. Ve bu kosul sadece gerek degil, ayrca yeterdir de: Eger E(X) k umesi

2
(V )nin g-yor ungelerinden olusuyorsa o zaman g Aut(X) olur. Do-
laysyla eger
2
(V )deki g-yor unge says r ise, g tam tamna 2
r
tane farkl
cizgenin otomorzmasdr. Bu r saysn y(g) olarak gosterelim:
y(g) =
2
(V )nin g-yor unge says.
Demek ki
|A| =

gG
2
y(g)
olur. Burnside

Onsavna gore, nn G-yor ungesi says, yani birbirine izomorf
olmayan cizge says,
1
n!

gG
2
y(g)
dir. Simdi bu say hakknda genel bir bilgi edinelim:

Onsav C.2. nn izomorf olmayan cizge says, yani G-yor ungesi says
lim
n
o(n) = 0 esitligini saglayan bir o fonksiyonu icin
(1 +o(n))
2
(
n
2
)
n!
dir.
Kant: Bir g G elemannn destegi, gnin sabitlemedigi, yani yerinden
oynattg elemanlar k umesidir. Bir g eleman ne kadar fazla eleman sabitli-
yorsa, yani destegi ne kadar k uc ukse, V ve
2
(V ) k umelerindeki yor ungeleri
o kadar k u c uk, dolaysyla yor unge saylar da o kadar b uy uk olur.

Ornegin
Id
V
G elemannn her yor ungesi tek bir elemandan olusur, dolaysyla
2
(V )
310 C. Hemen Hemen Her Sonlu C izge Asimetriktir
k umesindeki yor unge says (maksimal say olan)
_
n
2
_
dir. Eger a = b V icin
g = (a b) G ikili dong us uyse, g-yor ungelerin ya 1 ya da 2 eleman vardr.
Nitekim bu durumda g-yor ungeler sunlardr:
1. {{a, b}},
2. Her x V \ {a, b} icin {{a, x}, {b, x}},
3. Her x, y V \ {a, b} icin {{x, y}}
Demek ki g-yor ungesi says
1 + (n 2) +
_
n 2
2
_
dir. Bu snma hareketlerinden sonra ciddi hesaplara gecelim.
g
n
= 1 ise, bir g-yor ungesinde en fazla n tane eleman vardr, o eleman-
lar da X, gX, g
2
X, . . . , g
n1
X biciminde yazlan cizgelerdir. (Ama bunlardan
bazlar birbirine esit olabilir.) Ve yor ungelerde ne kadar az eleman varsa, top-
lam yor unge says o kadar artar. Dolaysyla, eger Id
V
elemann saymazsak en
fazla yor ungeyi derecesi 2 olan elemanlar verir, c unk u bu elemanlarn yor unge-
lerinde ya 1 ya da 2 cizge vardr. Bunlar arasndan da en fazla yor unge yukarda
ele aldgmz (a b) ikili dong uleri tarafndan verilir.
Yukarda soylediklerimizden su ckar: Desteginin eleman says 2r olan g
G elemanlar arasnda yor unge says en b uy uk olanlar, r tane ikili ayrk
dong uden olusan glerdir. Simdi bu t ur bir elemann yor unge saysn hesapla-
yalm.

Iki elemanl yor ungeleri teker teker sralayalm:
1. gnin desteginde olan ama ayn dong ude bulunmayan x = y V icin
{{x, y}, {gx, gy}} k umesi iki elemanl bir yor ungedir ve bunlardan
r(r 1)
tane vardr.
2. gnin desteginde olan bir x ve gnin desteginde olmayan bir y icin
{{x, y}, {gx, y}}
k umesi iki elemanl bir yor ungedir ve bunlardan
r(n 2r)
tane vardr.
Demek ki 2 elemanl yor unge says
r(r 1) +r(n 2r) = r(n r 1)
311
dr. Tek elemanl yor unge says da bunlarn dsnda kalanlardr ve onlardan
da
_
n
2
_
2r(n r 1)
tane vardr. Dolaysyla toplam g-yor unge says
r(n r 1) +
__
n
2
_
2r(n r 1)
_
=
_
n
2
_
r(n r 1)
olur.
Simdi m n 2 herhangi bir dogal say olsun. mnin degerini daha sonra
isimize geldigi gibi belirleyecegiz. Gnin elemanlarn uc k umeye ayralm:
C
1
snf: Sadece Id
V
eleman. Bu snfta 1 tane eleman vardr.
C
2
snf: Destegi en fazla m elemanl olan ve Id
V
den degisik elemanlar.
Bu snfta en fazla
_
n
m
_
m! <
n!
(n m)!
< n
m
tane eleman vardr.
C
3
snf: Geri kalanlar. Bu snfta en fazla
n! < n
n
tane eleman vardr.
Her bir snfn elemanlarnn yor unge saysnn ustsnrn bulacagz.
C
1
snf icin: Id
V
in yor unge says tam tamna
2
(
n
2
)
dir.
C
2
snf icin: C
2
nin elemanlar arasndan maksimum yor unge says, bir
tek ikili dong uden olusan elemanlar tarafndan elde edilir. Bunlarn yor unge
saysn yukarda belirlemistik:
_
n
2
_
(n 2).
C
3
snf icin: C
3
un elemanlar arasndan maksimum yor unge says, m/2
tane ikili dong ulerden olusan elemanlar tarafndan elde edilir. Bunlarn yor un-
ge saysn da yukarda belirlemistik:
_
n
2
_

m
2
_
n
m
2
1
_
<
_
n
2
_

nm
4
.
312 C. Hemen Hemen Her Sonlu C izge Asimetriktir
Demek ki,

gG
2
y(g)
< 2
(
n
2
)
+n
m
2
(
n
2
)(n2)
+n
n
2
(
n
2
)nm/4
= 2
(
n
2
)
_
1 +n
m
2
n+2
+n
n
2
nm/4
_
.
Bundan da onsavn kantn bitirmek icin,
n
m
2
n+2
+n
n
2
nm/4
dizisinin ya da
n
m
2
n
+n
n
2
nm/4
dizisinin limitinin 0 oldugunu kantlamann yeterli oldugu anlaslyor. Bu iki
ifadenin her birinin limitinin ayr ayr 0 oldugunu gostermeliyiz. Bunun icin
ozel bir m sececegiz. c > 4 ve 2lik tabanda log fonksiyonu icin,
m = [c log n]
olsun.

Once birinci terimin 0a gittigini kantlayalm: 2
log n
= n esitligini kul-
lanarak ve yeterince b uy uk n alarak,
n
m
2
n
=
n
m
2
n

n
c log n
2
n
=
2
c log
2
n
2
n
= 2
c log
2
nn
< 2
c log nn
buluruz. lim
n
(c log n n) = oldugundan, birinci terimin 0a gittigi
anlaslr.

Ikinci terime bakalm simdi:
n
n
2
nm/4
=
n
n
2
nm/4
=
n
n
2
n(c/4) log n
=
n
n
n
nc/4
= n
n(1c/4)
ve 1 c/4 < 0 oldugundan, ikinci terim de 0a gider.
Simdi artk asimetrik cizgelerin t um cizgelere orannn, nokta says n son-
suza gittiginde 1e gittigini kantayabiliriz.
Giristen
n
orann anmsaynz. Bu say asimetrik cizgelerin t um cizgelere
oran olarak tanmlanmst. Asimetrik olmayan bir X cizgesinin yor ungesinin
eleman says
|GX| =
n!
| Aut X|

n!
2
oldugundan, asimetrik olanlarn yor ungesinde de tam n! tane eleman bu-
lundugundan, bir yor ungenin ortalama eleman says,
1
2
(
n
2
)

X
|GX|
1
2
(
n
2
)
_

n
2
(
n
2
)
n! + (1
n
)2
(
n
2
)
n!
2
_
= n!
1 +
n
2
313
olur. Yor unge says da bir onceki onsav tarafndan verildi. Demek ki
_
n!
1 +
n
2
_
_
(1 +o(n))
2
(
n
2
)
n!
_
carpm cizge saysndan, yani 2
(
n
2
)
saysndan b uy ukt ur:
_
n!
1 +
n
2
_
_
(1 +o(n))
2
(
n
2
)
n!
_
> 2
(
n
2
)
.
Bundan,
1 +
n
2
(1 +o(n)) > 1
ckar. C arpmay ve bariz sadelestirmeleri yapalm:

n
+o(n) +
n
o(n) > 1.
Ama ayrca limo(n) = 0 ve 0
n
1 oldugundan, lim
n
o(n) = 0 olur. Son
iki satrdan,
lim
n
1,
yani
lim
n
= 1
ckar. Demek ki sonlu cizgelerin cok b uy uk bir cogunlugu, hatta tamamna
yakn asimetrikmis.
Kaynak ca
Chris Godsil ve Gordon Royle, Algebraic Graph Theory, Springer, Gra-
duate Text in Mathematics 207, 2001.
D. Direkt ve Ters Limit
X herhangi bir k ume olsun. Xin baz altk umelerinden olusan bir aile alalm:
(X
i
)
i
. Bu altk umelerin bilesimini alp Xin bir baska altk umesini bulabili-
riz elbet:

i
X
i
. Bu bol umde yapacaklarmz iste bu bilesim alma islemini
genellestirecek.
D.1

Ozdeslestirme
Matematikte, her seyi daha basit ve daha kullansl klan ozdeslestirmek
diye bir sey vardr. Sk sk basvurulur ozdeslestirmeye. Bir A k umesi, bir baska
k umenin Aya cok benzeyen bir altk umesiyle ozdeslestirildigi, boylece esit
olamayan elemanlara esit muamelesi cekildigi olur. Yaplan ozdeslestirme ge-
nellikle o kadar dogaldr ki, ortalama bir vatandas farkna varmaz bile.

Ornegin bir n tamsays, n/1 kesirli saysyla ozdeslestirilir ve boylece her

tamsayy bir kesirli say olarak gorebiliriz. Oysa tamsaylar k umesiyle ke-
sirli saylar k umesi, baslangcta birbirinden ayrk k umeler olarak insa edilir,
ozdeslestirmeden sonra dogal saylar k umesi kesirli saylar k umesinin altk umesi
olarak gor ul ur.
Bir baska ornek: Her gercel say hemen hemen her zaman sabit bir po-
linomla ozdeslestirilir. Sabit polinomlarla gercel saylar arasnda bir ayrm
gozetilmez, ki aslnda gozetilmesi gerekir, ne de olsa gercel say gercel saydr,
polinom da polinom.
Liselerde her polinom (en azndan katsaylar gercel saylar k umesindeyse)
bir fonksiyon olarak gor ul ur. Burada da aslnda (matematikciler arasnda her
zaman pek ragbet gormeyen) bir ozdeslestirme sozkonusudur. Bir polinom asla
bir fonksiyon degildir. Ama her polinom bir fonksiyon yaratr ve kimi zaman
polinomu yarattg fonksiyon olarak gormekte bir saknca yoktur.
Bir lise matematik kitabnda Rnin R R k umesinin altk umesi oldugu
yazyordu. Bu tamamen yanlstr. Yazarn yaptg yanls anlamak zor degil,
yazar muhtemelen gencliginde karmask saylara biraz fazla odaklanms (ger-
cekten de r gercel says r + 0i karmask saysyla ozdeslestirilir) ve kimseye
haber vermeden, R ile R Rnin R {0} altk umesini ozdeslestirmis. Oysa R
316 D. Direkt ve Ters Limit
ile, ornegin,
{(x, x) : x R}
altk umesini de ozdeslestirebilirdi... Dolaysyla yazarn hic de bariz olmayan
bir ozel ozdeslestirmeyi yaptgn soylemesi gerekiyordu.

Ozdeslestirmek soyle bir seydir: A ve B iki k ume olsun ve f, Adan Bye

giden birebir bir fonksiyon olsun. f, elbette A ile f(A) k umeleri arasnda bir
esleme tetikler. Bu esleme kimi zaman oylesine dogal olabilir ki, Ann bir a
elemanyla Bnin f(a) eleman arasnda bir ayrm yapmak icimizden gelmez,
tam tersine ayrm yapmak nerdeyse g unah kategorisine girer. Bu durumda, B
k umesi yerine
(B \ f(A)) A
k umesi alnr, yani Bden f(A) koparlp yerine A yapstrlr. Eskiden f(a)
elemannn Bde gord ug u gorevi, bu yeni k umede a eleman gor ur. Bu islem,
f(A)y kesip yerine Ay dikmek olarak ya da f(A)daki elemanlarn adlarn
degistirmek olarak gor ulebilir, hatta bu son yorum daha kullansldr.

Isin p uf
noktas su: Eski B unutulur ve artk B yerine
(B \ f(A)) A
k umesiyle calslr, hem de sanki B eski B imis cesine... Biraz sacma olacak
ama, sanki
f(a) = a ve B = (B \ f(A)) A
esitlikleri gecerliymis gibi davranlr.
Bu yaplana, A ile f(A) k umelerini f eslemesi kullanarak ozdeslestirmek
denir (oysa aslnda altk umelerden ote elemanlar ozdeslestiriliyordur).
Simdi bir adm daha gidelim. Asagdaki sekilden izleyin. Sadece A ve B
k umeleri ve
f : A B
birebir fonksiyonu degil, bir de ayrca C k umesi ve
g : B C
birebir fonksiyonu verilmis olsun. Ay f(A) ile ozdeslestirip elde edilen yeni
Byi g(B) ile ozdeslestirmek isten bile degildir. Yukarda yaptgmz iki defa
yapmak yeterlidir. Boylece Cnin g(f(a)) eleman a elemanyla ozdeslesir ve
g(B) \ g(f(A))nn bir g(b) eleman b ile ozdeslesir.
D.1.

Ozdeslestirme 317
Eger u c yerine dort k ume olursa, isler belki biraz daha zorlasr ama her sefe-
rinde zorlukla kolayca basa ckabiliriz.
Daha karmask ozdeslestirmeler de olabilir. Diyelim A, B ve C diye ad-
landrlms uc k umemiz ve f : A C ve g : B C birebir fonksiyonlarmz
var. fyi kullanarak A ve f(A) k umelerini ozdeslestirebiliriz. gyi kullanarak
B ve g(B) k umelerini de ozdeslestirebiliriz. Ama f(A)g(B)nin elemanlarna
ne olacak? Bu elemanlar Ann m yoksa Bnin mi elemanyla ozdeslesecekler?
Yant: Her ikisiyle birden ozdeslesecekler.
Asagdaki sekildeki gibi cok daha karmask durumlar da olabilir. Asagdaki
durumda, imgeleri bir zaman sonra esit olan elemanlar ozdeslestirilirler.

Ornegin a A ile d D elemanlar

g(f(a)) = k(h(d))
318 D. Direkt ve Ters Limit
esitligini saglyorsa, Ann a elemanyla Dnin d eleman eslestirilmek istene-
bilir.
Aslnda ozdeslestirmenin gerceklesmesi icin fonksiyonlarn birebir olma-
larna gerek yok. Fonksiyonlar birebir olmasalar da ozdeslestirmeleri yapabi-
liriz. Hatta k umelerin birbirinden degisik olmalarna da gerek yok, k umelerin
hepsi ayn bile olabilirler.
Yapmak istedigimiz su: Baz k umeler ve bu k umeler arasnda baz fonk-
siyonlar verilmis. Verilen t um k umelerin bilesimini almak istiyoruz, ancak
gor unt uleri bir zaman sonra ayn olan elemanlar bilesim k umesinde sanki
tek bir elemanms gibi gormek, yani matematikte yaygn olarak kullanlan
deyimle, bu elemanlar birbirleriyle ozdeslestirmek istiyoruz.

Ozdeslestirmek
yerine b uz ust urmek de diyebilirdik.
Ama dikkat, gereginden fazla eleman ozdeslestirmek istemiyoruz.

Ornegin,
abartp, t um k umelerdeki t um elemanlar tek bir elemana b uz ust urebilirdik...

Ozdeslesmesi gereken elemanlar ozdesmeli ama ozdeslesmemesi gereken ele-

manlar da ozdesmemeli. Yani kvam tutturmalyz.

Iki ornek alalm. Birincisi uydurma bir ornek, ikincisiyse klasik.

Ornekler
D.1. I = N olsun ve bildigimiz sralamayla sralanms olsun. Her i I icin, X
i
= N ve

i
: X
i
X
i+1
fonksiyonu

i
(x) = x + 1
form ul uyle tanmlanms olsun. K umelerin ve fonksiyonlarn resimleri asa gda:
X
0
n 0 elemanyla X
1
in 1 eleman ve X
2
nin 2 eleman ve X
3
un 3 eleman ve genel
olarak X
n
in n eleman ozdeslestirilecekler c unk u
0
, X
0
n 0 elemann X
1
in 1 elema-
nna got ur uyor,
1
, X
1
n 1 elemann X
2
nin 2 elemanna got ur uyor vs.
D.1.

Ozdeslestirme 319
Bunun gibi X
1
in 0 elemanyla X
2
nin 1 eleman, X
3
un 2 eleman, X
4
un 3 eleman ve
genel olarak X
n
in n 1 eleman ozdeslesecekler.
Sekillerdeki her okun ust unden gecti gi noktalar birbirleriyle ozdeslesip nihai k umede
(bir t ur bilesim k umesinde) tek bir eleman olacaklar. Yani nihai k umede her ok icin ayr
bir eleman olacak.
Elde edilecek nihai k ume, art 1 fonksiyonlarn da kale alnca, belli ki Zye benzeyecek.
X
0
daki (yani ilk N k umesindeki) her eleman icin nihai k umede bir eleman gerekiyor,
c unk u bu elemanlar birbirleriyle ozdeslesemezler. Bir de nihai k umede, her i > 0 icin,
0 X
i
elemannn ozdeslesece gi ayr bir eleman gerekiyor, c unk u bunlar ne aralarnda
ne de daha oncekilerle ozdeslesebilirler. Resmi yukarda.
D.2. Pr ufer p-Grubu. Teoriye girismeden once cok basit olmayan bir ornek verelim. Her
k > 0 dogal says ve her x tamsays icin

k
([x]
k
) = [px]
k+1
form ul uyle tanmlanms olan

k
: Z/p
k
Z Z/p
k+1
Z
fonksiyonunu ele alalm. Burada [x]
k
, xin Z/p
k
Z k umesindeki imgesini temsil etmekte-
dir.
k
fonksiyonlarnn birebir olduklarn kantlamak zor degildir.
320 D. Direkt ve Ters Limit
Yukardaki sekilde p = 2 ve k = 1, 2, 3 icin
k
fonksiyonlarn gostermeye calstk.
Amacmz, orne gin,
Z/2Znin [1] elemann
Z/4Znin [2] elemann
Z/8Znin [4] elemann
birbirleriyle ozdeslestirmek. (Gereksiz gosterge cleri attk.) Bunun gibi,
Z/4Znin [3] elemann
Z/8Znin [6] elemann
Z/16Znin [12] elemann

birbirleriyle ozdeslestirmek istiyoruz. Bir baska deyisle, Z/2
k
Z k umelerinin t um klar
i cin bilesimini alp, bu bilesimdeki her [a]
k
Z/2
k
Z elemann [2a]
k+1
Z/2
k+1
Z ele-
manyla ozdeslestirmek istiyoruz. Her maksimum ok silsilesini tek bir eleman olarak
g ormek de diyebiliriz yapmak istedigimiz seye; boylece bilesimdeki her eleman, icinde
bulundu gu (yeg ane) ok silsilesiyle ozdeslestirebiliriz.

Ornegin,
[24]
6
Z/2
6
Z
elemann
[3]
2
[6]
4
[12]
5
[24]
6
[48]
7

maksimal ok silsilesiyle ozdeslestirebiliriz. (Tam bunu yapmayaca gz ama yapabilirdik;
buna cok benzer bir sey yapaca gz.)
Tam ne yapaca gmz ctlatalm: 0 a < 2
k
i cin, Z/2
k
Z k umesinin [a]
k
elemann a/2
k
kesirli saysyla ozdelestirece giz.
Baslyoruz: Z
2
, [0, 1) aralgndaki, paydas 2nin bir kuvveti olarak yazlabilen kesirli
saylar k umesi olsun. Bir baska deyisle
Z
2
= {a/2
k
: k N \ {0} ve a = 0, 1, . . . , 2
k
1}
olsun. Simdi her k ve her a = 0, 1, 2, . . . , 2
k
1 icin Z/2
k
Z k umesinin [a]
k
elemann Z
2

k umesinin a/2
k
elemanyla ozdeslestirelim. Soylediklerimiz daha iyi anlaslsn diye,

k
: Z/2
k
Z Z
2

D.2. Direkt Limit 321

fonksiyonunu

k
([a]
k
) = a/2
k
kuralyla tanmlayalm ve Z/2
k
Z k umesinin bir [a]
k
elemann Z
2
k umesinin

k
([a]
k
) = a/2
k
elemanyla ozdeslestirelim.
sekildeki art eksi bileske olacak xxxxx
Boylece istedigimiz olur c unk u (yukardaki sekilden yaptklarmz takip edebilirsiniz),
1. Hem Z/2
k
Z k umesinin [a]
k
eleman, hem de Z/2
k+1
Z k umesinin [2a]
k+1
eleman, Z
2

k umesinin ayn elemanyla, a/2

k
elemanyla ozdeslestirilmistir.
2. Z
2
,
k
(Z/2
k
Z) k umelerinin bilesimidir.
Bu yaptklarmz 2den herhangi bir p asalna genellestirmek isten bile degildir. Hatta
pnin asal olmasna bile gerek yoktur. (Ama uygulamada p hep bir asaldr.)
Birazdan b ut un bunlar kuramsal olarak yapacagz. Sayfann en altndaki
sekildeki gibi bir durum sozkonusu olacak ve seklin en sagndaki soru isaretli
k umeyi bulmaya calsacagz. Sekilde ayn k ume bircok kez belirebilir, her
k umenin degisik olmasna neden yok.

Ozdeslestirmek diyen aslnda denklik iliskisi der, c unk u a ile b eleman-

larnn ozdeslestirildigini a b simgesiyle gosterirsek, belli ki su onermeler
dogru olur (ya da olmal):
a a,
a b ise b a,
a b ve b c ise a c,
ki bunlar da bir denklik iliskisinin tanmnn kosullardr.
Okura yeterince sezgi kazandrdgmz d us unerek artk matematige gece-
lim. Elde edecegimiz nihai k umeye k umeler ve fonksiyonlar sisteminin direkt
ya da t umevarmsal limit ad verilir.
D.2 Direkt Limit

Once verilerimizi toparlayalm.

322 D. Direkt ve Ters Limit
I yarsral bir k ume olsun, yani I ust unde, her i, j, k I icin,
i i,
i j ve j i i = j,
i j ve j k i k
ozelliklerini saglayan bir ikili iliskisi olsun. (Yukarda verdigimiz ornekte
I = N ve sralama da bildigimiz sralamayd.) Bir de ayrca Inn yarsra-
lamasnn yonlendirilmis oldugunu, yani her i, j I icin, i k ve j k
esitsizliklerini saglayan bir k I oldugunu varsayalm. Bu I k umesi gosterge c
k umemiz olacak. Simdi de k umelerimizi ve aralarndaki fonksiyonlar belirle-
yelim.
(X
i
)
iI
herhangi bir k ume ailesi olsun. Her i j gosterge ci icin,

ij
: X
i
X
j
bir fonksiyon olsun. Ve bu (
ij
)
ij
fonksiyon k umesi uzerine su varsaym ya-
palm: Her i < j < k gostergeci icin,

ii
= Id
X
i
ve
jk

ij
=
ik
.
T um bu veri,
(X
i
,
ij
)
i<jI
olarak simgelenir ve adna direkt sistem denir.
Amacmz bu X
i
k umelerinin bilesimini almak ama
ij
fonksiyonlar altn-
da ayn elemana giden elemanlar arasnda bir ayrm gozetmemek, yani bunlar
birbirleriyle ozdeslestirmek.
Degisik iler icin X
i
k umeleri kesisebilirler, hatta

Ornek 1de oldugu gibi X
i
k umelerinin bazlar ayn k ume olabilirler. Bunu engellemek icin X
i
yerine
X
i
{i} k umesini alp bu ayrk k umelerin bilesimini alalm.
X =

iI
(X
i
{i})
D.2. Direkt Limit 323
olsun. (

Ozdeslestirmek yerine ayrstrdgmzn farkndayz, ozdeslestirmeye bi-

razdan gececegiz. Amacmz degisik gosterge clerle ifade edilmis X
i
k umele-
rinde bulunan ayn elemanlar ozdeslestirmek degil, bunu yapmak oldukca ko-
laydr, bunun icin X
i
lerin bilesimini almak yeterdir; amacmz fonksiyonlar
altnda imgesi ayn olan, ya da imgesi bir zaman sonra ayn olan elemanlar
ozdeslestirmek.) X k umesi uzerine su ikili iliskiyi tanmlayalm:
(x, i) (y, j)
ancak ve ancak i ve jden b uy ukesit bir k icin,

ik
(x) =
jk
(y)
ise. Eger i j ise ( iliskisinin tanmnda k = j aln),
(x, i) (
ij
(x), j)
iliskisinin dogru oldugunu dikkatlerinize sunarz.
Tanmladgmz bu iliski bir denklik iliskisidir. Nitekim:
Her i I icin
ii
(x) = Id
X
i
(x) = x oldugundan, her x X
i
icin
(x, i) (x, i) olur.
Eger (x, i) (y, j) ise ve k i ve k j esitsizliklerini saglayan bir
k gostergeci icin
ik
(x) =
jk
(y) oluyorsa, ayn k gostergeci (y, j) (x, i)
denkligini gostermek icin de kullanlabilir.
(x, i) (y, j) ve (y, j) (z, k) olsun. u ve v gosterge cleri

iu
(x) =
ju
(y) ve
jv
(y) =
kv
(z)
esitliklerini saglasn. w I, hem u hem de vden b uy uk bir gostergec olsun. O
zaman,

iw
(x) = (
uw

iu
) (x) =
uw
(
iu
(x)) =
uw
(
ju
(y)) = (
uw

ju
) (y)
=
jw
(y) = (
vw

jv
) (y) =
vw
(
jv
(y)) =
vw
(
kv
(z)) =
kw
(z)
olur, dolaysyla (x, i) (z, k) olur.
Boylece iliskisinin bir denklik iliskisi oldugu kantland.
(x, i) X
i
{i} elemannn denklik snfn [x, i] olarak gosterelim:
[x, i] = {(y, j) : y X
j
ve (x, i) (y, j)}.
Demek ki her i j icin,
[x, i] = [
ij
(x), j]
olur.
324 D. Direkt ve Ters Limit
Son olarak X/ k umesini alalm:
X/ = {[x, i] : i I, x X
i
}

Iste bu, tam istedigimiz k umedir! Bu bol um un devamnda okuru buna ikna
etmeye calsacagz.
X
i
k umesinin bir x elemann, X/ k umesindeki [x, i] elemanyla ozdes-
lestirecegiz. Bu ozdeslestirmeyi matematiksel olarak ifade edebilmek amacyla,

i
: X
i
X/
fonksiyonunu

i
(x) = [x, i]
form ul uyle tanmlayalm. X
i
nin x elemannn X/ k umesinin
i
(x) elema-
nyla ozdeslestirilmis oldugunu hayal edin.

Iste bu X/ k umesi aradgmz k umedir.

Yaznn basnda amacladgmz hedefe ulastgmz gostermek icin iki sey
kantlamalyz:
A1. Eger
ij
fonksiyonlar birebirse,
i
fonksiyonu da birebirdir.
Nitekim x, y X
j
icin
i
(x) =
i
(y) olsun. O zaman [x, i] = [y, i], yani
(x, i) (y, i), yani bir k i icin
ik
(x) =
ik
(y) olur. Ama
ik
birebir
oldugundan, bundan x = y ckar.
A2. X/ k umesi (X
i
lerin olmasa da)
i
(X
i
)lerin bilesimidir. Yani
X/ =

iI

i
(X
i
)
esitligi gecerlidir.
Bunun dogrulugu tanmlardan hemen ckyor:
X/ = {[x, i] : i I, x X
i
} = {
i
(x) : i I, x X
i
} =

iI

i
(X
i
).

Onemli bir ozellik daha:

A3. Her i j I icin,
j

ij
=
i
.
yerine olacak xxxxx
D.3. Direkt Limitin Evrensel

Ozelli gi 325
Nitekim her x X
i
icin,
(
j

ij
)(x) =
j
(
ij
(x)) = [
ij
(x), j] = [x, i] =
i
(x)
olur.
Bu son ozellikten su ckar: x X
i
elemanyla
ij
(x) X
j
eleman, X/
k umesinin ayn elemanyla,
i
(x) elemanyla ozdeslestirilmistir.
X/ k umesine (X
i
,
ij
)
i<jI
direkt sisteminin direkt ya da t umevarm-
sal limiti ad verilir ve X/ yerine
lim

(X
i
,
ij
)
i<jI
yazlr. Eger kolaylk karsklga neden olmayacaksa lim

(X
i
,
ij
)
i<jI
yerine
lim

X
i
yazlr. Biz bir s ure (gercek tanm verinceye dek) X/ yazlmn kulla-
nacagz.
j
fonksiyonlarna ozdeslestirme fonksiyonlar ad verilebilir.
Yaznn en son bol um unde direkt limitin tanmn hafce degistirecegiz ve
yukardaki X/ k umesi direkt limitlerden sadece biri olacak.
Okur, umarz, direkt limitin tanmnn ne kadar dogal oldugunu gorm ust ur.
Nerdeyse bilesim kadar dogal. O kadar dogal ki tanm baska t url u yaplamaz-
d!.. Bu kadar dogal bir tanmn baz olagan ust u sonuclar olmal.
D.3 Direkt Limitin Evrensel

Ozelligi
Yukardaki gibi bir
(X
i
,
ij
)
i<jI
direkt sistemi verilmis olsun. X/ k umesi ve
i
: X
i
X/ fonksiyonlar
da bir onceki bol umde tanmlandklar gibi olsun. Her i j I icin, bir onceki
bol umde kantladgmz

j

ij
=
i
esitligini anmsayn.
B ut un bunlarn dsnda herhangi bir Y k umesi ve her i j I icin

j

ij
=
i
esitliklerini saglayan
i
: X
i
Y fonksiyonlar verilmis olsun. (Bkz. asagdaki
sekil.)
326 D. Direkt ve Ters Limit

Oyle bir : X/ Y fonksiyonu bulacagz ki, her i I icin

i
=
i
esitligi saglanacak. (Bkz. asagdaki sekil.)
Bu ozellik, direkt limitin evrensel ozelligi olarak bilinir.
Saglanmasn istedigimiz
i
=
i
esitligi bize aslnda : X/ Y
fonksiyonunun tek bir bicimde tanmlanmas gerektigini soyl uyor. Nitekim,
madem ki
i
=
i
esitligi saglanmal, o zaman her x X
i
icin

i
(x) = (
i
) (x) = (
i
(x)) = ([x, i])
olmal, yani : X/ Y fonksiyonu
([x, i]) =
i
(x)
form ul uyle tanmlanmal. Bunun gercekten bir tanm oldugunu gosterelim.
x X
i
ve y X
j
icin
[x, i] = [y, j]
olsun. O zaman
(x, i) (y, j)
olur ve tanma gore i ve jden b uy ukesit bir k I icin

ik
(x) =
jk
(y)
D.3. Direkt Limitin Evrensel

Ozelli gi 327
olur. Demek ki,

i
(x) = (
k

ik
) (x) =
k
(
ik
(x)) =
k
(
jk
(y)) = (
k

jk
) (y) =
j
(y),
yani

i
(x) =
j
(y).
Sonuc olarak,
[x, i] = [y, j]
i
(x) =
j
(y)
onermesini kantladk. Bundan da,
([x, i]) =
i
(x)
form ul un u yazmaya hakkmz oldugu ckar. Boylece tanmlanan : X/ Y
fonksiyonu elbette her i I icin

i
=
i
esitligini saglar.
Direkt limitin dord unc u ozelligini kantladk:
A4. Eger bir Y k umesi ve
j

ij
=
i
esitliklerini saglayan
i
: X
i
Y
fonksiyonlar verilmisse, o zaman her i I icin
i
=
i
esitligini saglayan
bir ve bir tane : X/ Y fonksiyonu vardr.

Ornekler
D.3. Bol um un ta basnda verdigimiz en basit orne ge geri donelim. X herhangi bir k ume olsun.
Xin baz altk umelerinden olusan bir aile alalm: (X
i
)
i
. Eger her i j icin X
i
X
j
ise,

ij
: X
i
X
j
fonksiyonu

ij
(x) = x
olarak tanmlansn. O zaman lim

X
i
aynen X
i
k umelerinin bilesimidir ve
i
(x) = x
olarak tanmlanr.
D.4. Eger Inn en b uy uk eleman varsa ve bu elemana m dersek, yukarda bulunan lim

X
i
k umesinin bu X
m
den pek bir fark yoktur ve
i
=
im
olarak alnabilir.
Teorem D.1 (Ana Teorem). i. Bir (X
i
,
ij
)
i<jI
direkt sistemi verilmis olsun.
328 D. Direkt ve Ters Limit

Oyle bir L k umesi ve her i j I icin

j

ij
=
i
esitliklerini saglayan oyle
i
: X
i
L fonksiyonlar vardr ki,
her M k umesi ve

j

ij
=
i
esitliklerini saglayan her (
i
: X
i
M)
i
fonksiyon ailesi icin,
xxxx isreti olacak.

i
=
i
esitliklerini saglayan bir ve bir tane : L M fonksiyonu vardr. [Evrensel
ozellik]
ii. Eger (L,
i
: X
i
L)
i
ailesi yukardaki evrensel ozelligi saglyorsa ve :
L L

herhangi bir eslemeyse, o zaman

_
L

,
i
: X
i
L

_
i
ailesi de evrensel ozelligi saglar.
D.3. Direkt Limitin Evrensel

Ozelli gi 329
xxxx isreti olacak.
iii. Eger (L,
i
: X
i
L)
i
ailesinin sagladg bu evrensel ozelligi bir de ayrca
(L

i
: X
i
L

)
i
ailesi de saglyorsa, o zaman oyle bir : L L

eslemesi
vardr ki, her i I icin,

i
=
i
olur.
Kant: i. Teoremin birinci ksmn zaten kantlamstk: L k umesi X/ olsun
ve
i
: X
i
L fonksiyonlarn daha once tanmladgmz gibi aln.
ii. (L,
i
: X
i
L)
i
ailesi evrensel ozelligi saglasn ve : L L

bir esleme
olsun.
_
L

,
i
: X
i
L

_
i
ailesinin de evrensel ozelligi sagladgn kantlamak istiyoruz. Elbette,
(
i
)
ij
= (
i

ij
) =
j
esitligi saglanr. Simdi M bir k ume ve
i
: X
i
M fonksiyonlar

j

ij
=
i
esitliklerini saglasn.
xxxx isreti olacak.
330 D. Direkt ve Ters Limit
Yukardaki sekilden takip edin.
1
: L

M fonksiyonuna bakalm. Her i

icin,
_

1
_
(
i
) =
i
=
i
olur.

Istedigimiz kantlanmstr.
iii. Simdi de hem (L,
i
: X
i
L)
i
ailesinin hem de (L

i
: X
i
L

)
i
ailesinin evrensel ozelligi sagladgn varsayalm. Birinci sistem evrensel ozelligi
sagladgndan, evrensel ozelligin tanmnda M = L

ve
i
=

i
alarak,

i
=

i
esitliklerini saglayan bir : L L

fonksiyonunun oldugunu buluruz.

Ikinci
sistem de evrensel ozelligi sagladgndan, evrensel ozelligin tanmnda bu sefer
M = L ve
i
=
i
alarak,

i
=
i
esitliklerini saglayan bir

: L

L fonksiyonunun oldugunu buluruz.

Simdi

: L L fonksiyonu, her i icin,

_

_

i
=

(
i
) =

i
=
i
,
yani
_

_

i
=
i
esitligini saglar. Ayrca Id
L
: L L fonksiyonu da, her i icin,
Id
L

i
=
i
esitligini saglar.
isareti yanls. xxx uniicodeda olacak, daha k u c uk olmal.
D.3. Direkt Limitin Evrensel

Ozelli gi 331
Ama evrensel ozellige gore (tanmda M = L ve
i
=
i
aln) bu t ur esitlikleri
saglayan fonksiyon biriciktir. Demek ki

= Id
L
olmal. Ayn nedenden

= Id
L
olur. Demek ki ve

birbirinin tersi eslemelerdir. = alalm.

Istenen

i
=
i
esitligi elbette saglanr.
Verilmis bir (X
i
,
ij
)
i<jI
direkt sistemi icin, bu ozelligi saglayan bir
(L,
i
: X
i
L)
i
ailesi ana teoremde gor uld ug u gibi cok g u cl u bir anlamda biriciktir. Boyle bir
aileye (X
i
,
ij
)
i<jI
direkt sisteminin direkt limiti ad verilir. Direkt limiti
lim

(X
i
,
ij
)
i<jI
olarak yazacagz (direkt limitlerden herhangi biri anlamnda). Eger kolaylk
olacaksa ve karsklga neden olmayacaksa lim

(X
i
,
ij
)
i<jI
yerine
lim

X
i
yazlr.
Sonuc D.2. Yukardaki varsaym ve yazlmlarla,
i. L =
iI

i
(X
i
) esitligi gecerlidir.
ii. Eger
ij
fonksiyonlar birebirse,
i
fonksiyonlar da birebirdir.
iii. a X
i
ve b X
j
olsun.
i
(a) =
j
(b) esitligi icin yeter ve gerek kosul,
hem iden hem de jden b uy ukesit bir k icin
ik
(a) =
jk
(b) esitliginin gecerli
olmasdr.
Kant: T um soylenenler L = X/ ve
i
(x) = [x, i] fonksiyonlar icin
gecerlidir. Dolaysyla Ana Teoremden dolay ayn ozellikler herhangi bir di-
rekt limit icin de gecerlidir. Bu kantn ayrntlarn okura brakyoruz.
(i)in bir baska kant: X
i
lerin en az birinin bosk ume olmadgn ve Lde
1den fazla eleman oldugunu varsayabiliriz. L

=
iI

i
(X
i
) ve

i
: X
i
L

fonksiyonu

i
(x) =
i
(x)
esitligiyle verilmis olsun. Evrensel ozellige gore,
i
=

i
esitligini saglayan
bir ve bir tane : L L

vardr. Eger L

L olsayd, o zaman bir u L \ L

icin, diger degerlere dokunmadan, (u) tanmn degisik bicimlerde yapabilir-

dik ve
i
=

i
esitligi bozulmazd; ki bu da nn biricikligiyle celisir.

Dileyen okur, direkt limitin k umesini en basta tanmladgmz gibi X/

olarak alabilir; tabii o zaman
i
(x) = [x, i] olarak tanmlanmak zorundadr.
Asagda direkt limiti X/ olarak almayacagz, bunun yerine Sonuc D.2ye
basvuracagz. Dogrusu direkt limiti X/ olarak alsaydk kantlarmz birazck
daha somut ve anlaslr olurdu.
332 D. Direkt ve Ters Limit
D.4 Cebirsel Yaplarda Direkt Limit
Eger her X
i
k umesi uzerinde grup, halka, cisim, R-mod ul, R-cebiri gibi ce-
birsel bir yap varsa ve X
i
ler arasndaki
ij
fonksiyonlar soz konusu olan
yapya gore birer homomoryse, o zaman lim

X
i
direkt limiti uzerine olabi-
lecek en dogal bicimde ayn cebirsel yap tanmlanabilir ve bu yapya gore bir
onceki bol umde bulunan
i
fonksiyonlar birer homomor olur. Ayrca gecen
altbol umde soz un u ettigimiz evrensel ozellik bu kapsama da uyum saglar. Bir
baska deyisle, Ana Teoremdeki k ume yerine grup, halka, mod ul gibi uy-
gun olan cebirsel yapy yazarsak ve fonksiyon yerine uygun cebirsel yapnn
morzmasn yazarsak, teorem gecerliligini korur. Bu sonucu sadece grup-
lar icin yazp kantlayacagz. Diger yaplar icin kant cok benzerdir ve okura
braklacaktr.

Ornek D.2deki Z
p
(ki aslnda bir gruptur, Pr ufer p-grubu olarak bili-
nir) aslnda yapacaklarmza verilebilecek en standart ornektir.
Teorem D.3. (X
i
,
ij
)
i<jI
bir direkt sistem olsun. Ayrca her X
i
nin bir
grup oldugunu ve her
ij
: X
i
X
j
fonksiyonunun bir grup homomorzmas
oldugunu varsayalm.
(L,
i
: X
i
L)
i
ailesi bu sistemin bir direkt limiti olsun. O zaman L uzerine oyle bir ve bir tek
grup yaps konulabilir ki
i
: X
i
L fonksiyonlar grup morzmalar olur.
Ayrca her M grubu ve

j

ij
=
i
esitliklerini saglayan her (
i
: X
i
M)
i
grup morzmas ailesi icin oyle bir
ve bir tane : L M grup morzmas vardr ki her i I icin

i
=
i
olur. Ayrca eger (L

i
: X
i
L

)
i
bu ozelligi saglayan bir baska sistemse,
Ana Teorem iiite bulunan bir grup izomorzmas olur.
Kant: L uzerinde bir grup yaps tanmlayacagz ve daha sonra
i
lerin bir
grup homomorzmas olduklarn gosterecegiz. Grup yaps tanmlamak biraz
zaman alacak.
, L olsun. diye bir eleman tanmlamak istiyoruz, ki L uzerine bir
grup yapsndan bahsedebilelim.

Once bir sav:
Sav 1. , L ise oyle bir i I gostergeci ve a, b X
i
elemanlar vardr ki,

i
(a) = ve
i
(b) =
olur.
D.4. Cebirsel Yaplarda Direkt Limit 333
xxx Resim neden k u c uk?
Kant: L =
iI

i
(X
i
) esitligini anmsayalm (A2 ozelligi). Bu esitlikten
dolay oyle i, j I ve a
i
X
i
, b
j
X
j
vardr ki,

i
(a
i
) = ve
j
(b
j
) =
olur. Eger i = j olsayd ve kantmz biterdi, ama oyle olmayabilir. Hem iden
hem de jden b uy uk bir k I bulalm. O zaman,

k
(
ik
(a
i
)) =
i
(a
i
) =
ve

k
(
jk
(b
j
)) =
j
(b
j
) =
olur. Simdi
ik
(a
i
) ,
jk
(b
j
) X
k
ve bu elemanlarn
k
imgeleri srasyla
ve ya esit. Demek ki,

k
(a) = ve
k
(b) =
esitliklerini saglayan
a =
ik
(a
i
) X
k
ve b =
jk
(b
j
) X
k
elemanlar bulduk. Savmz kantlanmstr.
Savn Kantna Dair Not: Burada onemli olan a ve bnin ayn X
k
k ume-
sinde secilmis olmalar. (Daha onceki a
i
ve b
j
nin biri X
i
de ob ur u X
j
deydi.)
Sav 1in varsaymlarndan devam edelim.
X
i
bir grup oldugundan, a ve b elemanlarn carpp gene X
i
grubunda bir
eleman elde edebiliriz ve bu carpmn
i
imgesini alarak Lden bir eleman
bulabiliriz.
Niyetimiz
=
i
(ab)
tanmn yapmak ama once boyle bir tanma hak kazandgmz kantlamalyz,

i
(ab)nin sadece ve ya gore degistigini, secilen a, b ve iden bagmsz
oldugunu kantlamalyz.
334 D. Direkt ve Ters Limit
Sav 2. a, b X
i
ve a
1
, b
1
X
j
elemanlar,

i
(a) =
j
(a
1
) ,
i
(b) =
j
(b
1
)
esitliklerini saglasnlar. O zaman

i
(ab) =
j
(a
1
b
1
)
olur.
Kant:
i
(a) =
j
(a
1
) oldugundan, Sonu c 2.iiie gore, bir k i, j gostergeci
icin,

ik
(a) =
jk
(a
1
)
olur. Ayn nedenden, bir i, j gostergeci icin,

i
(b) =
j
(b
1
)
olur. Simdi m k, olsun. Yukardaki iki esitlikteki terimlerin srasyla
km
ve
m
morzmalar altnda imgelerini alalm.

Ornegin birincisinden,

im
(a) =
km
(
ik
(a)) =
km
(
jk
(a
1
)) =
jm
(a
1
)
elde ederiz. Benzer sekilde, ikinci esitlik bize

im
(b) =
jm
(b
1
)
D.4. Cebirsel Yaplarda Direkt Limit 335
verir. Simdi,
im
(a),
jm
(a
1
),
im
(b),
jm
(b
1
) elemanlarnn hepsi X
m
gru-
bunda. Dolaysyla

im
(ab) =
im
(a)
im
(b) =
jm
(a
1
)
jm
(b
1
) =
im
(a
1
b
1
)
bulunur. Bundan da - Sonu c D.2.iiie gore

i
(ab) =
j
(a
1
b
1
)
ckar. Savmz kantlanmstr.
Simdi , L icin, Sav D.4e gore

i
(a) = ve
i
(b) =
esitliklerini saglayan herhangi bir i I gostergeci ve a, b X
i
elemanlar
secelim ve carpmn
=
i
(ab)
olarak tanmlayalm. Sav D.4e gore tanm inin ve a ve bnin secimlerinden
bagmszdr.
Bu islemin L uzerine bir grup yaps tanmladg cok belli. Ayrca carpmn
tanmndan dolay

i
(a)
i
(a) = =
i
(ab)
olur, yani
i
: X
i
L fonksiyonlar artk birer grup homomorzmas olurlar.
Boylece teoremin birinci ksm kantland. Gelelim ikinci ksmna. M bir
grup ve
i
: X
i
M grup morzmalar ve her i j I icin

j

ij
=
i
esitliklerini saglasnlar.

Oyle bir : L M grup morzmas bulacagz ki her
i I icin

i
=
i
olacak.
i
=
i
kosulundan dolay, eger , varsa, her x X
i
icin

i
(x) =
i
(x),
yani
(
i
(x)) =
i
(x)
esitligini saglamal. Dolaysyla, Sonuca gore, y tanmlamann tek bir yolu
vardr: Verilmis bir L icin once
=
i
(x)
336 D. Direkt ve Ters Limit
esitligini saglayan bir x X
i
secilir; sonra
() =
i
(x)
olarak alnr. Demek ki, varsa ancak boyle tanmlanabilir. Simdi yukar-
daki tanmn caiz oldugunu,
i
(x) =
j
(y) icin
i
(x) =
j
(y) oldugunu
kantlayalm. Nitekim,

i
(x) =
j
(y)
oldugundan, Sonu ca gore, i ve jden b uy uk bir k icin

ik
(x) =
jk
(y)
olur. Her iki tarafa da
k
uygulayalm:

k
(
ik
(x)) =
k
(
jk
(x))
buluruz.
j
ler uzerine yaplan varsaymdan dolay, bundan da

i
(x) =
j
(y)
ckar. Teorem tamamen kantlanmstr.
Yukardakinin nerdeyse aynsnn tpks hemen hemen her t url u cebirsel
yapda yaplabilir: Halkalarda, cisimlerde, mod ullerde (ayn halka uzerine)...
Direkt limit de dogal olarak ayn yapya sahiptir. Hatta nesnelerimiz sral
k umeler, morzmalarmz da sralamay koruyan fonksiyonlar olabilir. Birinci
ornegimiz bu t urden zaten. Dikkat ederseniz, o ornekte sral bir k ume olan
Zyi elde ettik.
Alstrmalar
D.1. Her i dogal says icin X
i
= R
0
olsun. Her i < j icin, f
ij
(x) = x
2
ji
olsun. Bu verilerin
bir direkt sistem tanmladgn kantlayn. Direkt limiti bulun. Direkt limit uzerine Ana
Teoremde kantlanan dogal grup yaps nedir? Direkt limit uzerine bir sralama bulun.
G osterge cleri N yerine Zde alsaydk ne degisirdi?
D.5 Ters Limit
D.6 Aralarndaki

Iliski
E. Serbest Gruplar

Uzerine
E.1 Altgruplarn

Uretecleri
G bir grup ve H G bir altgrup olsun. Gerekirse Secim Aksiyomunu kullana-
rak, Hnin Gdeki her sol otelemesinden sol temsilci ya da ksaca temsilci
adn verecegimiz bir eleman secelim ve secilen bu temsilciler k umesini L ile
gosterelim. Demek ki
G =

L
H.
Yani L G oyle secilmis olsun ki, her g G icin
g H
icindeligini saglayan bir ve bir tane L olsun. Bu L elemann g olarak
yazalm. Yani g eleman,
g L ve g gH
icindelikleriyle belirlensin. Demek ki
g = g g L.
Ayrca H otelemesinin temsilcisi olarak hep 1i secelim, yani
L H = {1}
olsun.
Her L ve g G icin,
g = g (g, )
esitligini saglayan bir ve bir tane (g, ) H vardr. Demek ki,
(1) (g, ) = g
1
g H.
Kantlayacagmz ilk sonu c yazmzn temel diregini olusturacak:
338 E. Serbest Gruplar

Uzerine
Teorem E.1. G, X altk umesi tarafndan uretilmis bir grup olsun. H G
bir altgrup ve L, Hnin bir sol temsilcileri k umesi olsun. Ayrca L H = {1}
olsun. O zaman, yukardaki yazlmla,
H = (x, ) : L, x X
olur.
Kant: h H olsun. hyi Xin elemanlar cinsinden yazalm:

Oyle bir n N
ve x
1
, . . . , x
n
X ve
1
, . . . ,
n
= 1 vardr ki,
h = x

1
1
x

n
n
olur. Simdi hesap yapalm.
Bir
n1
L icin,
h = x

1
1
x

n
n
= x

1
1
x

n1
n1
(x

n
n
1) = x

1
1
x

n1
n1

n1
(x

n
n
, 1)
olur. Ayn d us unceyi kaldgmz yerden x

n1
n1

n1
icin tekrar ettirelim: Bir

n2
L icin,
= x

1
1
x

n2
n2

n2
(x

n1
n1
,
n1
)(x

n
n
, 1).
Bunu boyle devam ettirerek, ,
1
, . . . ,
n1
L icin
h = (x

1
1
,
1
) (x

n1
n1
,
n1
)(x

n
n
, 1)
buluruz. lar ve h eleman Hde oldugundan H L = {1}, yani = 1
bulunur. Demek ki
n
= 1 L tanmyla
h = (x

1
1
,
1
) (x

n1
n1
,
n1
)(x

n
n
,
n
)
bulunur.
Son olarak,
1
= x
1
ve
2
= x
1
icin,
x
1
=
1
(x
1
, )
ve
= x
1
(x
1
, ) =
2
(x,
1
)(x
1
, )
olur, yani
(x,
1
)(x
1
, ) = 1
ve dolaysyla
(x
1
, ) = (x,
1
)
1
olur. Teoremimiz kantlanmstr.
Sonuc E.2. Sonlu sayda eleman tarafndan uretilmis bir grubun sonlu endisli
altgruplar da sonlu sayda eleman tarafndan uretilir. Eger grup n eleman
tarafndan uretilmis ve altgrubun endisi m ise, altgrup en fazla nm eleman
tarafndan uretilmistir.
E.2. Serbest Gruplarn Altgruplar 339
E.2 Serbest Gruplarn Altgruplar
Teorem E.3. Serbest gruplarn altgruplar da serbesttir.
Kant biraz zaman alacak. F, X altk umesi tarafndan serbestce uretilmis
serbest bir grup olsun.
H F olsun. S, Hnin birimli sol temsilciler k umesi olsun. Her x
i
X ve

i
= 1 icin,
s = x

1
1
x

n
n
S
oldugunda ve yazlm indirgenemez oldugunda (yani daha ksas yazlamyorsa,
yani ardsk x
i
ler arasnda sadelesme yasanmyorsa), her i = 1, . . . , n icin
x

i
i
x

n
n
S
oluyorsa, o zaman Sye Schreier temsilcileri k umesi diyecegiz. Bu
x

i
i
x

n
n
S
elemanlarna snin son dilimi adn verecegiz.

Onsav E.4. Schreier temsilcileri k umesi her zaman vardr.

Kant: f F icin |f|, fnin Xe gore uzunlugu olsun, yani fnin esit oldugu
indirgenemez kelimenin uzunlugu olsun. fH otelemesinin uzunlugu |fH| de,
|fH| = min fH = min{|fh| : h H}
olarak tanmlansn. Schreier temsilcilerini |fH| otelemesinin uzunlugu uzerine
t umevarmla sececegiz.
fH otelemesinden secilen temsilcinin uzunlugu |fH|ye esit olacak. Uzun-
lugu 0 olan Hden 1i secelim. S
0
= {1} olsun. T umevarmla oyle
S
0
S
1
. . . S
n
S
n+1
. . .
altk umeleri bulacagz ki, eger fHnin uzunlugu n ise, S
n
de fH k umesinden
bir ve bir tane eleman olacak ve ayrca, S
n
nin elemanlarnn son dilimleri gene
S
n
de (aslnda S
n1
de) olacak. Tahmin edilecegi ve kolayca gor ulecegi uzere,
S =
n
S
n
istedigimiz Schreier temsilcilerini verir.
Diyelim uzunlugu n olan otelemelerden uygun temsilcileri, yani S
n
k umesini sectik. Uzunlugu n+1 olan bir fH otelemesi alalm. Demek ki fHnin
y
1
y
2
y
n+1
indirgenemez yazlml bir eleman icin (y
i
X X
1
i
),
fH = y
1
y
2
y
n+1
H
340 E. Serbest Gruplar

Uzerine
olur.
m = |y
2
y
n+1
H|
olsun. Elbette m |y
2
y
n+1
| = n. Dolaysyla, t umevarm varsaymna gore,
bu otelemenin S
n
de olan bir temsilcisi vardr; diyelim bu temsilci z
i
XX
1
i
icin
z
1
z
m
y
2
y
n+1
H
olarak yazlyor. Simdi
y
1
z
1
z
m
H = y
1
(z
1
z
m
H) = y
1
(y
2
y
n+1
H) = fH
oldugundan, 1 + m |y
1
z
1
z
m
| |fH| = n + 1 ve m = n olur. Demek ki
y
1
z
1
z
m
yazlm indirgenemezdir. Bu eleman ve bu yontemle elde edilen
t um elemanlar S
n
k umesine ekleyelim. Boylece istenen S
n+1
k umesini elde
ederiz.
Eger |gh| = |g| +|h| ise, yani gnin ve hnin indirgenemez gosterimlerinde
gnin son elemanyla hnin ilk eleman sadelesmiyorsa, bunu gh yerine g

h
yazarak gosterecegiz. Aksi halde, yani uzunluk ksalyorsa gh yerine g

h ya-
zacagz.
Simdi oldukca teknik ama cok onemli bir onsav.

Onsav E.5. F, X ve H yukardaki gibi olsun. S bir Schreier sol temsilciler

k umesi olsun. s, t S ve x, y X olsun.
i. Eger (x, s) = 1 ise (x, s) = xs
1

s.
ii. Eger (x, s) = (y, t) = 1 ise x = y ve s = t.
iii. h H = (x, s) : s S, x X olsun. Eger
(2) h = (x
1
, s
1
)

1
(x
n
, s
n
)

n
,
h elemannn lar cinsinden indirgenemez bir gosterimiyse, yani en ksa ya-
zlmysa, yani hicbir (x
i
, s
i
) eleman 1e esit degilse ve ardsk lar bariz
bicimde sadelesmiyorsa (ki bir onceki maddeye gore bu ancak xler ve sler
esitse ve isaretleri farklysa olabilir), o zaman
h =

1
1

n
n


olur; bir baska deyisle hnin X cinsinden indirgenemez gosteriminde (2)deki
(x
i
, s
i
) ifadesinde beliren x
i
ureteci sadelesmez.
Kant: i. Diyelim xs = x

s. O zaman bir t S icin s = x

1

t olur. (S
Schreier oldugundan t gercekten de Sdedir.) O zaman da
(x, s) = xs
1
xs = t
1
t = t
1
t = 1,
E.2. Serbest Gruplarn Altgruplar 341
celiski.
Simdi diyelim xs
1

x, ya da ayn anlama gelen x

1

xs. O zaman bir

t S icin xs = xt olur. Bu durumda da,
(x, s) = xs
1
xs = (xt)
1
xs = t
1
s,
yani t
1
s H ve sH = tH ve s = t ve bir satr yukardaki merkezlenmis
form ulden (x, s) = 1 olur, celiski.
ii. (x, s) = (y, t) = 1 varsaymn yapalm. Demek ki (i)e gore,
xs
1

s = xs
1

t.
Eger |s| = |t| ise s = t olur ve sadelestirmeden sonra x = y elde ederiz, tam
istedigimiz gibi. Eger |s| < |t| ise, |xs| |t| olur ve yukarda merkezlenen
esitlikten dolay, bir u icin u

xs = t olur. S, Schreier oldugundan, xs S.

Demek ki
xs
1

s = (xs)
1
xs = 1,
celiski.
iii. x, y X ve s, t S icin, (x, s)
1
(y, t)
1
ifadesini acarsak dort skla
kars karsya kalrz:
(xs
1

s) (yt
1

t)
(xs
1

s) (t
1

y
1

yt)
(s
1

x
1

xs) (yt
1

t)
(s
1

x
1

xs) (t
1

y
1

yt)
Birinci durumda sadelesmenin olmas icin s = yt
1
ve xy = 1 olmal, ki
bu imkansz. Ayn nedenden son durum da imkansz.

Ikinci durumda sadelesmenin olmas icin s = t ve x = y olmal, ki bu

durum varsaymdan dolay olamaz.

Uc unc u durumda sadelesmenin olabilmesi icin xs = yt ve x = y olmal.

Demek ki xsH = xsH = ytH = ytH = xtH ve sH = tH ve s = t. Bu da
varsaymdan dolay m umk un degil.
Demek ki sadelesme olmuyor.
Teorem E.3 un Kant: Yukardaki onsavn ikinci ve uc unc u maddesinden
hemen ckar. Hatta su daha keskin ifadeyi kantladk:
Teorem E.6. Eger F serbest grubu X altk umesi tarafndan serbestce uretili-
yorsa, H F ise ve S, Hnin bir Schreier temsilcileri k umesiyse, o zaman H
altgrubu,
Y = {(x, s) : x X, s S, (x, s)} \ {1}
altk umesi tarafndan serbestce uretilir.
342 E. Serbest Gruplar

Uzerine

Ornekler
E.1. F grubu x ve y tarafndan serbestce uretilmis olsun. A = {1, a} Z/2Z olsun. : F
A homomorsi (x) = a ve (y) = 1 esitlikleriyle tanmlanms olsun. H = Ker olsun.
Elbette H, endisi 2 olan normal bir altgruptur. Hyi serbestce ureten (ve yukardaki
teoremin soyledi gi) elemanlar bulalm.

Once Schreier temsilcilerini secelim:
S = {1, x}
olsun. S elbette Schreier temsilcileri k umesidir.
X = {x, y}
alaca gz elbette. Yukardaki teoremdeki Y k umesinin elemanlarn bulalm. Bunun icin
(x, 1), (x, x), (y, 1), (y, x) elemanlarn teker teker hesaplamalyz.
(x, 1) hesab: x 1 = x = x 1 xH. Demek ki (x, 1) = 1 / Y .
(x, x) hesab: x x = x
2
= 1 x
2
H c unk u (x
2
) = (x)
2
= a
2
= 1 ve x
2
H. Demek
ki (x, x) = x
2
Y .
(y, 1) hesab: y 1 = y = 1 y xH. Demek ki (y, 1) = y Y .
(y, x) hesab: y x = x x
1
yx xH. Demek ki (y, x) = x
1
yx = y
x
Y .
Demek ki Y = {x
2
, y, y
x
} ve H bu u c eleman tarafndan serbestce uretiliyor.
E ger F
n
, n eleman tarafndan serbestce uretilmis serbest grupsa, bu ornekte, F
3
H
2

F
2
iliskilerini gosterdik.
E.2. F gene yukardaki gibi x ve y tarafndan uretilen serbest grup olsun. Bu sefer H = f
2
:
f F olsun. Elbette H G ve
G/H = x, y = x y Z/2Z Z/2Z.
Schreier temsilcilerini secelim:
S = {1, x, y, xy}
ve teoremdeki Y yi bulalm, yani lar hesaplayalm.
(x, 1) hesab: x 1 = x = x 1 xH oldu gundan, (x, 1) = 1.
(x, x) hesab: x x = x
2
H oldugundan, (x, 1) = x
2
.
(x, y) hesab: x y = xy xyH oldu gundan, (x, y) = 1.
(x, xy) hesab: x xy = x
2
y = y y
1
x
2
y yH oldu gundan, (x, xy) = y
1
x
2
y = x
2y
.
(y, 1) hesab: y 1 = y yH oldugundan, (y, 1) = 1.
(y, x) hesab: y x = yx = xy y
1
x
1
yx xyH oldugundan, (y, x) = y
1
x
1
yx =
[y, x].
(y, y) hesab: y y = y
2
H oldu gundan, (y, y) = y
2
.
(y, xy) hesab: y xy = yxy = x x
1
yxy xH oldu gundan, (y, xy) = x
1
yxy.
Demek ki H grubu x
2
, x
2y
, [y, x], y
2
, x
1
yxy elemanlar tarafndan serbestce ure-
tilmistir.
Bu ornekte, F
5
H
4
F
2
iliskilerini gosterdik.
E.3. F gene yukardaki gibi x ve y tarafndan uretilen serbest grup olsun.
A = a b Z Z
olsun. : F A homomorsi (x) = a ve (y) = b esitlikleriyle tanmlansn. H =
Ker olsun. F/H Z Z abelyen bir grup oldugundan F

H olur. Aslnda
H = {x
i
1
y
j
1
x
i
n
y
j
n
: n N, i
k
, j
k
Z,

i
k
=

j
k
= 0}
E.3. Serbest T umleyen 343
esitli gini gormek zor degil. Birazdan H = F

esitli ginin dogru oldugunu gorece giz.

Once
Hyi serbestce ureten altk umeyi bulalm.
S = {x
i
y
j
: i, j Z}
olsun. S elbette bir Schreier temsilcileri k umesidir. Hyi ureten lar hesaplayalm.
(x, x
i
y
j
) hesab: x x
i
y
j
= x
i+1
y
j
x
i+1
y
j
H. Demek ki (x, x
i
y
j
) = 1.
(y, x
i
y
j
) hesab: y x
i
y
j
= x
i
y
j+1
y
j1
x
i
yx
i
y
j
x
i
y
j+1
H. Demek ki
(x, x
i
y
j
) = y
j1
x
i
yx
i
y
j
= y
1
y
j
x
i
yx
i
y
j
= [y, x
i
y
j
]
ve H altgrubu
{[y, x
i
y
j
] : i Z, j Z, i = 0}
k umesi tarafndan serbestce gerilmistir. Bu altk ume de F

altgrubunun bir altk umesi

oldugundan, H F

, yani H = F

ckar.
Bu ornekten de gor uld u g u gibi iki elemanl serbest grubun altgruplar her zaman sonlu
sayda eleman tarafndan uretilmek zorunda degil, mesela F

2
F

olur.
Bu arada soz (yukardaki ornekte) aclmsken F grubu X ve Y altk umeleri
tarafndan serbestce uretiliyorsa, F/F

grubu, abelyen grup olarak X ve Y

tarafndan serbestce uretilir, yani
F

xX
Zx

yY
Zy
olur. Abelyen grup teoriden (ya da tek uretecli idealler bolgeleri uzerine mod ul-
lerin snandrlmasndan) biliyoruz ki bu durumda |X| = |Y | olmal. Demek
ki serbest bir grubun serbest ureteclerinin k umesinin kardinali degismez ve bir
kardinali icin F

notasyonu caizdir.
E.3 Serbest T umleyen
F, X tarafndan serbestce uretilmis serbest grup, X = Y Z, H = Y ve
K = Z olsun. H ve Kya birbirinin serbest t umleyeni diyecegiz ve bunu
gostermek icin
F = H K
yazacagz. Bu durumda Fnin her eleman H ve Knn elemanlarnn alterne
eden carpmlar olarak yazlr ve bu yazlm oz unde biriciktir; bir baska deyisle
Fnin her f eleman icin, oyle bir ve bir tane n N\{0}, h
1
H, h
2
, . . . , h
n

H \ {1}, k
1
, . . . , k
n1
K \ {1}, k
n
K elemanlar vardr ki
f = h
1
k
1
h
n
k
n
olur. Bu durum basgosterdiginde Hye (ya da Kya), Fnin serbest faktor u
ad verilir.

Ornekler
344 E. Serbest Gruplar

Uzerine
E.4. F grubu x ve y elemanlar tarafndan serbestce uretilsin. H = x, x
y
ve K = y
olsun. Hnin her x
n
1
y
m
1
x
n
k
y
m
k
elemannnda

m
i
= 0 olur ama Knn sadece 1
elemannda bu durum basg osterir. Dolaysyla H K = 1 ama H, K = H K olmaz
c unk u 1 = h = x
y
H, 1 = h
1
= x
1
H, 1 = k = y
1
K, 1 = k
1
= y K i cin
hkh
1
k
1
= x
y
y
1
x
1
y = 1 olur.
Demek ki eger F = H, K serbest bir grupsa ve H K = 1 ise, Y , Hyi ve Z, Ky
serbestce uretse bile, Y Z k umesi Fyi serbestce germek zorunda degildir.
E.5. F serbest bir grup olsun. Yukardaki ornekten de kolayca anlaslaca g gibi eger N F
ve K F ise N, K = N K ancak K = 1 icin m umk und ur. Bunun sonu clarn bir
sonraki altbol umde gorece giz.
Teorem E.7. F serbest bir grup ve H F olsun. Eger H sonlu sayda eleman
tarafndan uretiliyorsa, oyle bir K F altgrubu vardr ki, H, K H K
olur ve bu altgrubun Fde endisi sonludur.
Kant: R, Hnin bir Schreier temsilcileri k umesi olsun. Teorem E.6dan dolay,
Hnin
Y := {(x, r) : x X, r R, (x, r)} \ {1}
altk umesi tarafndan serbestce uretildigini biliyoruz. Ama varsayma gore H
sonlu eleman tarafndan uretiliyor. Demek ki Y sonlu. |Y | = n olsun ve
Y = {(x
1
, r
1
), . . . , (x
n
, r
n
)}
olsun.

Oyle bir Z Y bulacagz ki, Z altgrubu Z tarafndan serbestce ure-

tilecek ve bu altgrubun Fdeki endisi sonlu olacak. Bunu kantlarsak teorem
kantlanms olacak c unk u bu durumda K = Y \ Z almak yeterli.
(x
i
, r
i
) = x
i
r
i
1
x
i
r
i
esitligini anmsayalm. S k umesini
x
1
r
1
, r
1
. . . , x
n
r
n
, r
n
elemanlarnn son dilimlerinden olusan k ume olsun. S, Rnin sonlu bir altk u-
mesidir. Ayrca 1 S ve Snin elemanlarnn son dilimleri de Sdedir.

Ilk olarak Fden SymSye giden bir homomorsi bulacagz, yani F gru-
bunun S k umesi uzerine bir etkimesini bulacagz. Bir paragraf once bulmaya
soz verdigimiz Z uretec k umesi,
Stab
F
(1) = F
1
= {f F :
f
(1) = 1}
altgrubunu serbestce uretecek
1
. [F : F
1
] |S| oldugundan bu da teoremi
kantlayacak. Aslnda [F : F
1
] = |S| esitligini bulacagz.
homomorsini bulmak icin Xten SymSye giden bir fonksiyon bulmak
yeterli.

Istediklerimizin yerine gelmesi icin bu fonksiyonu dikkatlice sececegiz.
1
Snin F
1
in Fde bir Schreier temsilcileri k umesi oldugunu kantlayaca gz ve Z, Teorem
E.6da X ve S icin verilen F
1
in urete c k umesi olacak.
E.3. Serbest T umleyen 345
Her x X icin,
S(x) = {s S : xs S}
olsun. S(x), elbette Snin bir altk umesidir (ama bosk ume de olabilir). Boylece
her x X icin

x
(s) = xs
kuralyla tanmlanms bir

x
: S(x) S
fonksiyonu bulmus olduk.
x
in birebir oldugunu savlyoruz. Nitekim, diyelim

x
(s) =
x
(t), yani xs = xt o zaman xsH = xtH ve sH = tH olur ve bundan
da s = t ckar. Demek ki
x
birebirmis.
Simdi
x
i rastgele bir bicimde Sden Sye giden bir eslesmeye tamamla-
yalm
2
. Bu genislemeye de
x
adn verelim. Demek ki
x
SymS ve her
s S(x) icin
x
(s) = xs.
Boylece (x) =
x
kuralyla verilmis bir
: X SymS
fonksiyonu bulunur. F, X tarafndan serbestce uretildiginden, buldugumuz (ya
da sectigimiz) bu fonksiyonunu genisleten bir ve bir tane
F SymS
homomorsi vardr. Bu homomoryi de ile gosterelim. Son olarak
Stab
F
(1) = F
1
= {f F :
f
(1) = 1}
tanmn yapalm.
Simdi her t S icin
t
(1) = t esitligini kantlayacagz
3
. Bunun icin iki
teknik hesap yapacagz:
Birinci teknik hesap: s S ve x X olsun. xs S varsaymn yapalm.
Demek ki xs = xs S ve s S(x). Dolaysyla
(3)
x
(s) = xs = xs.

Ikinci teknik hesap: s S ve x X olsun. Ama bu sefer x

1
s S
varsaymn yapalm. Demek ki x
1
s = x
1
s X(s) ve dolaysyla
x
(x
1
s) =
x(x
1
s) = s. Son esitlikte
x
i sol taraftan sag tarafa gecirirsek,
x
1(s) =
x
1
s buluruz.
2
Bu secimi Secim Aksiyomu kullanmadan yapmak icin, SymSnin elemanlarn bir
bicimde tamsralamak ve
x
i genisleten SymSnin ilk elemann secmek yeterli.
3
Boylece F serbest grubunun S k umesini gecisli etkidigi kantlanms olacak.
346 E. Serbest Gruplar

Uzerine
Demek ki s S, y X X
1
ve ys S ise,

y
(s) = ys
olur. Bunu temel alarak, t S icin
t
(1)i hesaplayalm. tyi XX
1
k umesinin
elemanlar cinsinden yazalm: Diyelim y
1
, . . . , y
k
X X
1
icin
t = y
1
y
k
olsun. Snin elemanlarnn son dilimleri de Sde oldugundan, yukarda yaptk-
larmzdan,

t
(1) =
y
1
y
k
(1) =
y
1

y
k1

y
k
(1)
=
y
1

y
k1
(y
k
) =
y
1

y
k2
(y
k1
y
k
)
= . . . = y
1
y
k
= t
olur. Demek ki her t S icin

t
(1) = t.
Bundan da S k umesinin F
1
in Fdeki temsilcileri k umesi oldugu ckar. Nitekim,
eger f F ise,
f
(1) = t S tanmn yaparak, srasyla,
f
(1) =
t
(1),

t
1
f
(1) = 1, t
1
f F
1
ve f tF
1
bulunur. Ayrca s, t S icin sF
1
= tF
1
ise, srasyla, t
1
s F
1
grubu,
t
1
s
(1) = 1, s =
s
(1) =
t
(1) = t olur.
S k umesi bir Schreier temsilcileri k umesi oldugundan, Teorem E.6ya gore,
F
1
altgrubu
Z = {(x, s) : x X, s S, (x, s)} \ {1}
tarafndan serbestce uretilir. Buradaki (x, s) F
1
eleman, Teorem E.6daki
F
1
ve Sye tekab ul eden elemanlardr, yani (x, s) F
1
ve xs S olmak uzere,
(x, s) = xs
1
xs
olarak tanmlanmstr.
Son olarak Y Z icindeligini kantlayalm. Bunun icin her i = 1, . . . , n
icin,
x
i
r
i
= x
i
r
i
esitligini kantlamak yeterli. Bunun icin iki k uc uk olguya ihtiyacmz var:
f F olsun. Demek ki bir t =

f S icin f tF
1
. Dolaysyla

f
(1) =
t
(1) = t =

f.
Ayrca Snin tanm geregi x
i
r
i
S; ve elbette r
i
S. Yani r
i
S(x
i
).
Buradan da (3)ten dolay
x
i
(r
i
) = x
i
r
i
ckar.
Bunlardan hareketle hesaplayalm:
x
i
r
i
=
x
i
r
i
(1) =
x
i

r
i
(1) =
x
i
(r
i
) = x
i
r
i
= x
i
r
i
.
Boylece Y Z icindeligi kantland.
E.4. Birkac Sonuc 347
E.4 Birka c Sonuc
Bu bol umde serbest gruplarla ilgili birkac sonuc kantlayacagz. Her biri yu-
karda yaptklarmzdan ckacak.
Sonuc E.8 (Schreier). Serbest bir grubun sonlu eleman tarafndan uretilmis
normal bir altgrubu ya 1dir ya da sonlu endislidir.
Kant: F serbest grup olsun. HF sonlu eleman tarafndan uretilmis olsun.
O zaman Teorem E.7ye gore, bir K F icin H, K = H K grubunun Fde
endisi sonlu olur. Ama H F oldugundan K = 1 olmaldr.
Eger bir grubun sonlu endisli altgruplarnn kesisimi 1 ise, gruba kalnt-
sal sonlu grup ad verilir. Bir G grubunun kalntsal sonlu olmas soyle de
ifade edilir: Her 1 = g G icin gyi icermeyen sonlu endisli bir altgrup vardr.

Ornegin, sonlu urete cli abelyen gruplar, dong usel gruplarn direkt toplam ol-
duklarndan, kalntsal sonludurlar.
Teorem E.9 (F.W. Levi). Serbest gruplar kalntsal sonludur.
Kant: F serbest bir grup olsun. 1 = f F olsun. Theorem E.7ye gore,
f, K = f K esitligini saglayan sonlu endisli bir K altgrubu vardr. J =
fK olsun. K, Y altk umesi tarafndan serbestce uretilmis olsun. Son olarak,
L = J

, Y, f
2

olsun. Elbette [J : L] = [J/J

: L/J

] = 2dir ve f / L.
Bir G grubunun hopf grubu olmas demek, her 1 = N G icin G/N G
demektir.

Ornegin sonlu gruplar Hopf gruplardr, ama Pr ufer p-gruplar Hopf
gruplar degildirler, hatta antihopfdurlar diyebiliriz!
Teorem E.10. Sonlu eleman tarafndan uretilmis serbest gruplar Hopyan-
drlar.
Bu teorem, Teorem E.9un ve bir sonrakinin sonucu.
Teorem E.11 (I.A. Malcev). Sonlu eleman tarafndan uretilmis kalntsal
sonlu gruplar hopyandrlar.
Malcevin teoremini kantlamak icin once kendi basna onemli bir onsav
kantlayalm.

Onsav E.12. n N olsun. Sonlu (diyelim m tane) eleman tarafndan ure-

tilmis bir grubun endisi n olan sonlu sayda (en fazla (n!)
m
tane) altgrubu
vardr.
348 E. Serbest Gruplar

Uzerine
Kant: Gruba G diyelim. G, eleman says m olan X altk umesi tarafndan
uretilmis olsun. H G, endisi n olan bir altgrup olsun.
G/H = {xH : x G},
olsun. G, G/H k umesini soldan bilinen sekilde soldan otelemeyle etkisin: g G
ve xH G/H icin,
g (xH) = gxH
olsun. Boylece (g)(xH) = gxH form ul uyle verilmis bir
: G Sym(G/H)
grup homomorsi buluruz. Elbette,
G
H
:= {g G : gH = H} = H
olur.
|G/H| = n oldugundan G/H ile {1, 2, . . . , n} k umeleri arasnda birebir bir
esleme vardr. f(H) = 1 esitligini saglayan boyle bir esleme secelim. Bu f
eslemesi sayesinde

f
() = f f
1
form ul uyle verilen bir

f
: Sym(G/H) Symn
grup izomorsi bulunur ve boylece bir

f
:=
f
: G Symn
grup homomorsi elde ederiz. Boylece G grubu {1, . . . , n} k umesini etkiler:
g i = (
f
(g))(i). Bu etkilemeyle,
G
1
:= {g G : g 1 = 1} = {g G : (
f
g)(1) = 1} = H
olur. Demek ki endisi n olan H G says, olas
f
: G Symn homo-
morzma saysndan daha fazla olamaz. Ama G, X tarafndan uretildiginden
Gden Symnye giden homomor says Xten Symnye giden fonksiyon say-
sndan fazla olamaz. Bundan da en fazla (n!)
m
tane vardr
4
.
4
Bu kantta her H G icin bir f : G/H {1, . . . , n} eslemesi secerek, daha sonra sonlu
olaca gn kantlayaca gmz G/H k umesi icin Secim Aksiyomunu kullanms olduk! Aslnda
Se cim Aksiyomunu kullanmak zorunda degildik. Her H G icin f(H) = 1 esitli gini saglayan
bir f : G/H {1, . . . , n} eslemesi sececegimize, bu esitli gi saglayan t um f eslemelerini
alalm. Ardndan, t um bu fler icin t um
f
leri alalm. Boylece Secim Aksiyomunu kullan-
madan ayn sonucu elde ederiz.
E.4. Birkac Sonuc 349
Teorem E.11in Kant. G teoremdeki gibi bir grup olsun. Diyelim bir NG
icin G/N G. Herhangi bir n N sabitleyelim.

Onsav E.12ye gore Gnin
endisi n olan sonlu sayda altgrubu oldugundan, G/Nnin de endisi n olan ayn
sayda altgrubu vardr. Ama G/Nnin altgruplar, bir ve bir tane N H G
icin G/H biciminde yazlrlar ve [G/N : H/N] = [G : H] olur. Demek ki Gnin
endisi n olan t um altgruplar Nyi icermek zorundadr. n rastgele oldugundan,
bundan da Gnin endisi sonlu olan her algrubunun Nyi icerdigi ckar. Demek
ki Gnin sonlu altgruplarnn kesisimi Nyi iceriyor. Dolaysyla N = 1.
Teorem E.13 (J. Nielsen, 1918). Eger F grubu n elemanl X altk umesi ta-
rafndan serbestce uretilmis bir grupsa ve Y F, n elemanl ve Fyi ureten
bir altk umeyse, o zaman Y , Fyi serbestce uretir.
Kant: f : X Y herhangi bir esleme olsun. Bu esleme sayesinde
f
:
F F homomorsi elde ederiz. Y , Xi gerdiginden,
f
ortendir. Demek
ki F/ Ker
f
F olur. Teorem E.10a gore Ker
f
= 1dir. Demek ki
f
birebirdir. Bu da aynen Fnin Y tarafndan serbestce uretildigi anlamna gelir
(Y nin elemanlar tarafndan saglanan herhangi bir esitlik, Ker
f
te 1 olmayan
bir eleman yaratr).
Kaynak ca
Gilbert Baumslag, Topics in Combinatorial Group Theory, Birkhauser, Lectures
in Mathematics 1993.
F. Zorn

Onsav
F.1 Problemler
F.1.1

Imkansz Bir Problem

Imkansz bir problemle baslayalm: Gercel saylar k umesi Rnin maksimal bir
sonlu altk umesini bulmaya calsalm...
Dogru anladnz! Dedigimiz gibi imkansz bir problemi cozmeye calsaca-
gz... Gercel saylardan olusan oyle bir sonlu k ume bulmaya calsacagz ki,
bu k umeden daha fazla gercel say iceren hicbir gercel say k umesi sonlu ola-
masn...
Boyle bir k ume olamaz elbet. Eger Rnin bir altk umesinin sonlu sayda
eleman varsa, bu altk umeye yeni bir gercel say ekleyerek ondan daha b uy uk
ama gene sonlu sayda eleman olan bir baska k ume elde ederiz.
Biz gene de boyle bir k ume bulmaya calsalm! Maksat komiklik olsun...
Aradgmz, en b uy uk sonlu k ume degil, yani t um sonlu k umeleri altk ume
olarak iceren sonlu bir k ume aramyoruz. Sadece o sonlu k umeden daha
b uy uk, yani o sonlu k umeyi ozeltk ume olarak iceren sonlu bir altk ume ol-
masn istemiyoruz.
Rnin sonlu bir altk umesini alalm. Eger bu k ume Rnin maksimal bir sonlu
altk umesiyse isimiz is. Degilse (ki degildir!) o zaman bu k umeden daha b uy uk
352 F. Zorn

Onsav
ama hala sonlu bir k ume daha vardr. (K umelerimiz hep Rnin altk umeleri
olsunlar, artk bunu s urekli tekrarlamayalm.) Simdi eskisinden daha b uy uk
olan bu yeni k umeye bakalm. Bu yeni k umenin maksimal sonlu k ume olma
olaslg eski k umeye gore daha y uksek tabii... Eger bu yeni k ume maksimal bir
sonlu k umeyse, isimiz is, istedigimizi elde ettik. Degilse, o zaman bu k umeden
daha b uy uk sonlu bir k ume daha vardr (ki var, biliyoruz). Simdi bu en yeni
sonlu k umeye bakalm, acaba bu en yeni sonlu k ume maksimal bir sonlu k ume
mi? Eger oyleyse maksimal bir sonlu k ume bulduk ve sorunumuzu hallettik.
Degilse, bu k umeden daha b uy uk bir sonlu altk ume vardr. Simdi bu sonlu
altk umeye bakalm, acaba bu en gcr sonlu k ume maksimal bir sonlu altk ume
mi?..
Birinci k umemize A
0
diyelim. Eger A
0
, Rnin maksimal bir sonlu altk ume-
siyse, sorun yok. Diyelim sansmz yaver gitmedi (!) ve A
0
, Rnin maksimal
bir sonlu altk umesi degil, o zaman ondan daha b uy uk sonlu bir k ume vardr.
A
0
dan daha b uy uk sonlu bir k ume alalm ve bu k umeye A
1
diyelim. A
1
, mak-
simal bir sonlu k ume degilse, A
1
den daha b uy uk sonlu bir k ume vardr. Bu
k umeye de A
2
diyelim. Bunu boylece s urd urebiliriz:
A
0
A
1
A
2
A
3
. . . A
n
.
Bunlarn biri maksimal bir sonlu k umeyse imkansz problemimizi cozd uk de-
mektir. Ama degilse islemi sonsuza kadar s urd urebiliriz. S urd urelim:
A
0
A
1
A
2
A
3
. . . A
n
. . .
Boyle bir diziye zincir adn verelim.
Yukardaki zincirin A
n
halkalar sonlu gercel say k umeleri. Herbirinin
bir oncekinden daha fazla eleman var. Dolaysyla hicbiri maksimal bir sonlu
k ume degil. Bunlarn herbirinden daha b uy uk ama hala sonlu bir gercel say
k umesi bulup bu k umenin maksimal bir sonlu k ume olup olmadgna bakalm...
Bulacagmz bu yeni k ume A
n
lerin hepsini (altk ume olarak) icermek zorunda
oldugundan sonlu olamaz maalesef. Ama olsayd ne g uzel olurdu... Bu, b ut un
A
n
leri iceren sonlu k umeye A

der ve kaldgmz yerden devam ederdik...

Durum soyle olurdu:
A
0
A
1
A
2
A
3
. . . A
n
. . . A

.
Eger A

maksimal bir sonlu k umeyse sorunu cozm us olurduk. Degilse (ki degil,
c unk u A

sonlu bile degil), o zaman A

dan daha b uy uk sonlu bir k ume bulur

ve ayn islemi maksimal bir sonlu altk umeye toslayana dek s urekli tekrarlardk.
Bir zincire geldigimizde ise zincirin bilesimini iceren sonlu bir k ume bulmay
umup gene yolumuza devam ederdik. Bu yontemi hic durmadan tekrarlayarak
maksimal bir sonlu k ume bulmaya calsabilirdik.
F.1. Problemler 353
Ama ne yazk ki bunlar hayal, b ut un A
n
leri iceren A

gibi sonlu bir k ume

yok evrende.
B ut un bu yaptklarmz sonlu altk umeler yerine Rnin saylabilir altk ume-
leriyle yapsaydk, gene basarszlga ugrardk, c unk u Rnin en b uy uk saylabilir
altk umesi de yoktur (c unk u saylabilir bir k umeye bir eleman daha ekler-
sek gene saylabilir bir k ume elde ederiz) ama bu sefer yukardaki yontemle
basarszlga ugrayacagmz gosteremezdik (c unk u saylabilir sonsuzluktaki
saylabilir k umenin bilesimi gene saylabilirdir (ama bu sonucu kantlamak
icin Secim Aksiyomuna ihtiya c vardr)).
Gene de yukardaki krin basarya ulasacag durumlar olacaktr. Bizi izle-
meye devam edin!
F.1.2 C ok Kolay Bir Problem
Gene cok kolay bir problem ele alalm, ama bu sefer l utfen coz um u olsun! Bu
sefer Rnin 1i icermeyen maksimal bir altk umesini bulalm.
Gercekten cok kolay bir problem bu. Tek bir coz um u var: R \ {1}. Yani
bu sefer sadece maksimal degil, gercekten de kosulumuzu saglayan en b uy uk
altk ume var. Ama biz bu coz um u bilmedigimizi varsayarak yukardaki yontemi
deneyelim.
Rnin 1i icermeyen herhangi bir altk umesinden baslayalm. Bu altk ume
bosk ume de olabilir, {0} ya da {} k umesi de olabilir, hatta, sans bu ya,
R \ {1} k umesi de olabilir; onemli olan 1i icermemesi. 1i icermeyen bu ilk
k umeye A
0
diyelim. Eger A
0
k umesi 1i icermeyen maksimal bir altk umeyse,
o zaman keymize diyecek yok, problemi cozd uk. Ama diyelim A
0
k umesi
1i icermeyen maksimal bir k ume degil. O zaman A
0
iceren ve A
0
dan daha
fazla eleman olan ama 1i icermeyen bir A
1
k umesi vardr. Eger A
1
k umesi
1i icermeyen maksimal bir k umeyse, o zaman problemimizi cozd uk demektir.
Ama diyelim A
1
k umesi 1i icermeyen maksimal bir k ume degil. O zaman
A
1
i iceren ve A
1
den daha fazla eleman olan ama hala daha 1i icermeyen
bir A
2
k umesi vardr. Eger A
2
k umesi 1i icermeyen maksimal bir k umeyse, o
zaman problemimizi cozd uk demektir... Bunu boylece devam ettirelim. Eger
belli bir asamada, diyelim ninci asamada A
n
k umesi 1i icermeyen maksimal
bir k umeyse, o zaman problemimizi cozd uk demektir... Diyelim hicbir A
n
,
1i icermeyen maksimal bir k ume degil, s urekli daha b uy ug un u buluyoruz.
Durumu resmedelim:
A
0
A
1
A
2
A
3
. . . A
n
. . .
ve ozetleyelim: Bunlarn hepsi gercel say k umeleri ve hicbiri 1i icermiyor ve
herbirinin bir oncekinden daha fazla eleman var.
354 F. Zorn

Onsav
Bunlarn herbirinden daha b uy uk ve 1i icermeyen bir k ume bulup bu
k umenin 1i icermeyen maksimal bir k ume olup olmadgna bakalm. Bulacag-
mz bu yeni k umenin A
n
lerin hepsinden daha b uy uk olmasn istedigimizden,
A
n
lerin hepsini altk ume olarak icermek zorundadr. Bir onceki ornekte A
n
le-
rin hepsinden daha b uy uk ve sonlu bir k ume bulamamstk, yoktu oyle bir
k ume, bakalm simdi bulabilecek miyiz? Heyecan son haddinde!
B ut un bu A
n
lerin bilesimini alrsak, A
n
lerin hepsinden daha b uy uk bir
k ume buluruz elbet. Ayrca, A
n
lerin hicbiri 1i eleman olarak icermediginden,
A
n
lerin bilesimi de 1i eleman olarak icermez. Ne g uzel!
Demek ki t um A
n
leri altk ume olarak iceren ama 1i eleman icermeyen en
az bir k ume vardr. A

, bu k umelerden biri olsun.

Ornegin
A

nN
A
n
olabilir, ama bundan daha b uy uk bir k ume de olabilir, ne oldugu pek onemli
degil, onemli olan A

nn A
n
lerin hepsini altk ume olarak icermesi ama 1i
icermemesi.
Kaldgmz yerden A
0
yerine A

ile devam edelim. Eger A

k umesi 1i icer-
meyen maksimal bir k umeyse, o zaman basarya ulastk demektir... Degilse,
A

y altk ume olarak iceren ama A

dan daha b uy uk olan ve 1i icermeyen

bir k ume var demektir. Bu k umeye A
+1
diyelim. Okur tahmin ediyordur
bundan sonra ne yapacagmz. Eger A
+1
k umesi 1i icermeyen maksimal bir
k umeyse, o zaman problemimizi cozd uk demektir... Degilse, A
+1
in, A
+1
den
daha b uy uk ve 1i icermeyen bir ustk umesi var demektir. Bu k umeye A
+2
diyelim... Bunu boylece s urd ur ur uz... Eger
A

A
+1
A
+2
. . . A
+n
. . .
zincirinin A
+n
halkalarndan hicbiri 1i icermeyen maksimal bir k ume degilse,
bunlarn bilesimi ornegin, 1i icermeyen ve yukardakilerin herbirinden daha
F.1. Problemler 355
b uy uk bir k umedir. Boyle bir k umeye A
2
adn verelim. Eger A
2
k umesi
1i icermeyen maksimal bir k umeyse, o zaman problemimizi cozd uk demek-
tir... Degilse, islemi devam ettirebiliriz... Eger belli bir asamada, 1i icermeyen
maksimal bir altk umeye (yani R\{1}e, ama sonucun bu oldugunu bilmiyormus
gibi davranyoruz) rastlarsak o zaman gayretlerimiz amacna ulasms demek-
tir, duralm. Ama eger k umeleri hep 1i icermeyecek bicimde b uy utebiliyorsak,
bir adm ileri gidelim. Basarya ulasmadgmz s urece hep ileri gidebilecegimizi
biliyoruz.
A
2
A
2+1
A
2+2
. . . A
2+n
. . .
Eger hep basarszlga ugramssak, bir sonraki asamada bu k umelerin bilesimini
iceren ama 1i icermeyen herhangi bir k ume alp buna A
3
diyelim ve yukardaki
gibi devam edelim.
Peki ama bu durmadan ileri gitmenin bir sonu gelecek mi? En sonunda,
gerekirse sonsuz hatta cok sonsuz adm asp R \ {1} k umesine ulasabilecek
miyiz?
Bu sorunun yant hic de bariz degil. R cok b uy uk bir k ume oldugundan
(bkz. [SKK]) ulasmak istedigimiz R\{1} k umesi de bayag b uy ukt ur, saylamaz
sonsuzluktadr. (Bunun ne demek oldugunu bilmeyen umursamasn.) Yukar-
daki yontemle zaten bildigimiz R\{1} coz um une ulasp ulasamayacagmzdan
emin olamayz.
F.1.3 Benzer Bir Problem
Bu sefer Rnin maksimal bir ozaltk umesini bulmaya calsalm. Yani Rnin oyle
bir altk umesini bulalm ki, Rnin bu altk umeden daha b uy uk bir altk umesi
Rye esit olsun. Yant gene biliyoruz: Eger a, Rnin herhangi bir elemanysa,
R \ {a} k umesi Rnin maksimal bir ozaltk umelerinden biridir, Rnin ondan
daha b uy uk bir ozaltk umesi yoktur.
Bu sefer birden fazla yant var, Rnin her a eleman icin bir coz um (R\{a}
coz um un u) bulabiliriz.
Ayn yontemi denersek bu sefer de birinci ornegimizdeki zorluga toslarz:
Eger
A
0
A
1
A
2
A
3
. . . A
n
. . .
k umelerinin herbiri Rnin ozaltk umesiyse, bunlarn hepsini birden iceren bir
k ume Rye esit olabilir, yani bunlarn hepsinin bilesimi R olabilir.

Ornegin,
n N icin,
A
n
= (, n)
aralgysa, bu A
n
lerin hepsi ozaltk umedir, hicbiri maksimal bir ozaltk ume
degildir, ama bilesimleri Rdir.
356 F. Zorn

Onsav
Bu zorlugu yenmek icin bu problemi bir onceki probleme don ust ur up belli
bir a icin (a = 1 olabilir), bu belirlenmis ay icermeyen maksimal bir altk u-
meyi bulmaya calsmalyz. Sans bu ya, ay icermeyen maksimal bir altk ume
Rnin maksimal bir ozaltk umesidir.
F.1.4 Orta Zorlukta Bir Problem
Simdi bir baska probleme el atalm. Bu problem daha zor olacak. Kesirli saylar
k umesi Qn un ckarma altnda kapal ve 1i icermeyen maksimal bir altk ume-
sini bulmaya calsalm. Yani oyle bir M Q k umesi bulmaya calsalm ki,
1. Her x, y M icin, x y M olsun.
2. 1 says Mde olmasn.
3. M, Qn un yukardaki iki kosulu saglayan maksimal bir altk umesi olsun.
Yani M N Q ise, N ya ckarma altnda kapal olmayacak (yani birinci
kosulu saglamayacak) ya da 1i icerecek (yani ikinci kosulu saglamayacak).
Maksimal kosulundan vazge cip ilk iki kosulu saglayan bir k ume bulalm.
ya da {0} bu t ur k umelerdendir. C ift saylar k umesi 2Z de ckarma altnda
kapaldr ve 1i icermez. Bu iki ozelligi saglayan herhangi bir k ume alalm ve
bu k umeye A
0
adn verelim. Eger A
0
ilk iki kosulu saglayan maksimal bir
k umeyse sorun yok, coz ume ulastk. Degilse, ilk iki kosulu saglayan ve A
0
dan
daha b uy uk bir A
1
Q vardr.
Bu islemi s urd urelim.
A
0
A
1
A
2
A
3
. . . A
n
k umelerini elde ederiz. Amacmza hen uz ulasmamssak, yani A
n
, ilk iki kosulu
saglayan maksimal bir k ume degilse devam edelim. Sonlu bir asamada ilk iki
kosulu saglayan Qn un maksimal bir altk umesine rastlamamssak soyle bir
zincir elde ederiz:
A
0
A
1
A
2
A
3
. . . A
n
. . .
Bunlarn her biri Qn un 1i icermeyen ve ckarma altnda kapal altk umeleri,
ama hicbiri en b uy ug u degil, yani her biri bir oncekinden daha fazla eleman
iceriyor. Bunlarn bilesimini alalm:
A

nN
A
n
.
A

da 1i icermez, c unk u A
n
lerin hicbiri 1i icermiyor. (A

nn 1i icermesi
icin A
n
lerin en az birinin 1i icermesi gerekir.) Ayrca A

da ckarma altnda
kapaldr. Bunu kantlayalm. A

dan iki eleman alalm, diyelim x ve y. Bu iki

eleman A

da oldugundan, herbiri A
n
lerden birindedir, ama ikisi birden ayn
F.1. Problemler 357
A
n
de olmayabilir, en azndan bundan hen uz emin degiliz, birazdan olacagz
ama... Diyelim,
x A
n
ve y A
m
.
Simdi ya n m ya da m n. Durum x ve y acsndan simetrik oldugundan,
birinin digerinden fark yok, dolaysyla gon ul rahatlgyla m n esitsizligini
varsayabiliriz. Boylece,
y A
m
A
n
olur. Demek ki hem x, hem de y saylar A
n
k umesindeler. Ama A
n
ckarma
altnda kapal. Buradan x y A
n
ckar. Ama simdi, A
n
A

oldugundan,
x y A

ckar. Boylece A

k umesinin ckarma altnda kapal oldugunu

kantlams olduk.
Demek ki bir sonraki asamada A

k umesini alabiliriz. Bu k ume A

n
k umele-
rinin hepsinden daha b uy uk ve ayrca 1i iceriyor ve de ckarma altnda kapal.
Kaldgmz yerden A
0
yerine A

ile devam edelim. Eger A

k umesi, 1i icerme-
yen ve ckarma altnda kapal olan maksimal bir k umeyse, o zaman isimiz bitti,
istedigimizi bulduk.

Oyle degilse, o zaman, A

y altk ume olarak iceren (yani

A

nn ustk umesi olan) ama A

dan daha fazla eleman iceren ote yandan 1i

icermeyen ve gene ckarma altnda kapal bir k ume var demektir. Bu k umeye
A
+1
diyelim. Eger A
+1
k umesi 1i icermeyen ve ckarma altnda kapal mak-
simal bir k umeyse, o zaman problemimizi cozd uk demektir... Degilse, A
+1
in,
A
+1
den daha b uy uk ve 1i icermeyen ve ckarma altnda kapal bir ustk umesi
var demektir. Bu k umeye A
+2
diyelim... Bunu boylece s urd ur ur uz... Eger
A

A
+1
A
+2
. . . A
+n
. . .
zincirinin A
+n
halkalarndan hicbiri 1i icermeyen ve ckarma altnda kapal
maksimal bir k ume degilse, bunlarn bilesimi ornegin, 1i icermeyen ve ckarma
altnda kapal ve yukardakilerin herbirinden daha b uy uk bir k umedir. Boyle
bir k umeye A
2
adn verelim. Eger A
2
k umesi 1i icermeyen ve ckarma
altnda kapal maksimal bir k umeyse, o zaman problemimizi cozd uk demektir...
Degilse, islemi devam ettirebiliriz... Eger belli bir asamada, 1i icermeyen ve
ckarma altnda kapal maksimal bir altk umeye rastlarsak o zaman cabalarmz
amacna ulasms demektir, duralm. Ama eger k umeleri hep 1i icermeyecek ve
ckarma altnda kapal olacak bicimde b uy utebiliyorsak, bir adm ileri gidelim.
Hep ileri gidebilecegimizi biliyoruz.
A
2
A
2+1
A
2+2
. . . A
2+n
. . .
Eger s urekli basarszlga ugramssak, bir sonraki asamada bu k umelerin
bilesimini iceren ama 1i icermeyen ve ckarma altnda kapal herhangi bir
k ume alp buna A
3
diyelim ve yolumuza devam edelim...
Bir zaman sonra istedigimiz k umeye rastlayacak myz? Zor soru...
358 F. Zorn

Onsav
C oz um: Yukardaki yontemi terkedelim, belli ki bir yere varamayacak.
Aradgmz k umelerden birini ayan beyan yazacagm:
p herhangi bir asal say olsun.
M = {pa/b : a, b Z ve p, byi bolm uyor}
olsun. M ckarma altnda kapaldr, bunu gormek kolay. Ayrca M, 1i de
icermez; c unk u aksi takdirde, pnin byi bolmedigi a, b Z tamsaylar icin
1 = pa/b olur, buradan pa = b ve pnin byi bold ug u ckar ki bunun boyle
olmadgn biliyoruz... Demek ki 1 / M.
Simdi Mnin, Qn un bu iki ozelligi olan maksimal bir altk umesi oldugunu
kantlayalm. N, Mden daha b uy uk ve ckarma altnda kapal herhangi bir
kesirli saylar k umesi olsun. 1in Nde oldugunu kantlayacagz ve boylece is-
tedigimiz kantlanms olacak.

Once ckarma altnda kapal k umelerin cok bilinen ve kolay kantlanan bir
ozelligini verelim:

Onsav F.1. Eger N ckarma altnda kapalysa ve bosk ume degilse, o zaman
0 N ve N toplama altnda da kapaldr. Ayrca N N olur.
Kant: N = oldugundan, Nde en az bir eleman vardr. a ve b, (birbirine
esit ya da degil) Nnin herhangi iki eleman olsun. N ckarma altnda kapal
oldugundan,
0 = a a N,
a = 0 a N
ve
a +b = a (b) N
olur.
Sonuc F.2. N ve M, Qn un ckarma altnda kapal iki altk umesi olsun. Eger
M N ve x N ise o zaman M +Zx N olur.
Simdi biraz once tanmladgmz,
M = {pa/b : a, b Z ve p, byi bolm uyor}
k umesinin, 1i icermeyen ve ckarma altnda kapal maksimal kesirli say k u-
mesi oldugunu kantlayalm.
Teorem F.3. Yukarda tanmlanan M k umesi, 1i icermeyen ve ckarma al-
tnda kapal bir maksimal kesirli say k umesidir.
F.1. Problemler 359
Kant: N, Mnin ckarma altnda kapal herhangi bir ustk umesi olsun. Diye-
lim, Nde olan ama Mde olmayan bir x kesirli says var. a ve b tamsaylar icin,
x = a/b yazalm. a ve bnin birbirine asal olduklarn varsayabiliriz. x, Mde
olmadgndan, p, ay bolmez. Demek ki a ve p birbirine asallar. Dolaysyla
pu +av = 1 esitligini saglayan u ve v tamsaylar vardr [S]. Dolaysyla,
pu +vbx = pu +vb(a/b) = pu +va = 1.
Ama pu = pu/1 M ve vbx Zx. Dolaysyla,
1 = pu +vbx M +Zx N.
Boylece, Mnin ozaltk umesi oldugu ckarma altnda kapal her kesirli say
k umesinin 1i icermek zorunda oldugunu kantladk. Demek ki M, 1i icermeyen
ve ckarma altnda kapal olan Qn un bir maksimal altk umesidir.
F.1.5 C etin Bir Problem
Son olarak cetin bir problemi ele alacagz. Problemimiz bir onceki problemin
benzeri olacak. Yalnz bu sefer Qn un degil Rnin altk umeleriyle ugrasacagz.
Rnin ckarma altnda kapal ve 1i icermeyen maksimal bir altk umesini bul-
maya calsacagz. Yontemimizi biliyorsunuz, eger ckarma altnda kapal ve 1i
icermeyen bir k ume maksimalsa, duralm; degilse o k umeden bir b uy ug u vardr.
Simdi o b uy uk k umeden hareket edelim. Bunu boylece s urd urelim. Eger hicbir
zaman maksimal bir k umeye rastlamazsak, o zaman
A
0
A
1
A
2
A
3
. . . A
n
. . .
diye bir dizi elde ederiz. Bu dizideki k umelerin her biri bir oncekinden daha
b uy ukt ur. Her biri ckarma altnda kapaldr. Hicbirinde 1 yoktur. Simdi bu
k umelerin bilesimini alalm. Bu bilesim de ckarma altnda kapaldr ve 1i
icermez. Simdi A
0
la yaptgmz bu bilesimle yapalm. Ve bunu ckarma altnda
kapal ve 1i icermeyen maksimal bir k umeye rastlayana dek s urekli s urd urelim.
Bu yontemle, boyle bir k umeye rastlama sansmz var m? [S

I] ders not-
larnda gord uklerimiz boyle bir maksimal k umeye rastlayacagmz konusunda
bize bir g uvence veremez.
Peki, bir onceki problemdeki gibi, ckarma altnda kapal ve 1i icermeyen
maksimal bir k umeyi - sanki gokten inmis gibi - okurlara sunabilir miyiz?
Sunamayz! Sadece biz degil kimse sunamaz.
Boyle bir k umenin varlg bir sonraki bol umde soz edecegimiz Zorn

Onsa-
v kullanlarak kantlanabilir. Zorn

Onsavnn kant da Secim Aksiyomunu
gerektirir, Secim Aksiyomu olmadan yaplamaz.
360 F. Zorn

Onsav
Secim Aksiyomunun yardmyla kantlayacagmz Zorn

Onsav sayesinde,
elle, aklla, emek vererek bulamayacagmz matematiksel nesnelerin varlgn
kantlayabilecegiz. Zorn

Onsavn (daha dogrusu Secim Aksiyomunu) mate-
matikcilerin yardmna yetisen tanrsal bir el olarak alglayabilirsiniz: Secim
Aksiyomu sayesinde, olmasn cok arzuladgmz ama geleneksel yontemlerle
varlg kantlanamayan k umeler var olacaklar.
F.2 Zorn

Onsav ve Birkac Sonucu
F.2.1 Hazrlk
Okurun bir onceki altbol um u okudugunu ve orada ortaya konulan derin so-
runu kavradgn varsayyoruz. O altbol umde ele aldgmz ama pek basarl
olamadgmz kantlama yonteminden, yani bir k umenin belli kosullara sa-
hip maksimal bir altk umesinin varlgn gosterme cabamzdan sozedecegiz bu
altbol umde.
Gecen altbol umde, son ornekte, ckarma altnda kapal olan ve 1i icerme-
yen gercel saylar k umelerini ele almstk. Bu bol um un en azndan basnda
Rnin bu t ur altk umelerine yogunlasalm. Rnin bu t ur altk umelerini eleman
olarak iceren k umeye Z adn verelim. Uzunca bir s ure bu ornekle ugrasacagz.
Yukardaki sekilde Zyi cizdik. Altk umeleri asagya, ustk umeleri yukarya yaz-
dk, yani Znin elemanlarnn (altk ume iliskisine gore asagdan yukarya dogru)
sralanmasna dikkat ettik: A B ise Ay alta Byi yukarya yazdk. Do-
laysyla bosk umeyi en alta koyduk. Bunun bir ust unde Znin tek sonlu sayda
eleman olan {0} k umesi var. Daha yukarda 1 ve 1 dsndaki a saylarnn
katlarndan olusan aZ k umeleri var. Resimde gostermedik ama bir ust katta

2Z+Z gibi iki elemanla uretilen ckarma altnda kapal ve 1i icermeyen

aZ+bZ k umeleri var. (Soru:

2Z+

3Z k umesi Zde midir?) Resimde bir de

M
p
diye bir k ume var, tanmna baklrsa 1i icermiyor ve ckarma altnda ka-
pal, yani Zde. Velhasl, Rnin ckarma altnda kapal ve 1i icermeyen her
altk umesi Znin bir eleman ve bu altk umeler k u c ukten b uy uge dogru di-
zilmisler.
Z k umesinin zincir ozelligi ad verilen su ozelligi var:
F.2. Zorn

Onsav ve Birkac Sonucu 361
Eger T Z ise ve her X, Y T icin ya X Y ya da Y X ise, o zaman
T nin elemanlarnn bilesimi olan
XT
X k umesi de Zdedir.
Bunun kant oldukca kolay. Eger

XT
X k umesi 1i icerseydi, T nin bir X
eleman da 1i icermek zorunda olurdu ki, bu imkansz, c unk u
X T Z.
Demek ki

XT
X k umesi 1i iceremez. Simdi

XT
X k umesinin ckarma
altnda kapal oldugunu kantlayalm. x ve y,

XT
X k umesinden iki eleman
olsun. O zaman, x X ve y Y iliskilerinin dogru oldugu X, Y T k umeleri
vardr. T nin zincir ozelliginden dolay ya X Y ya da Y X olmal. x ve
y acsndan durum simetrik oldugundan, Y X iliskisini kabul etmede bir
mahsur yok. O zaman y Y X ve hem x hem de y, Xin birer eleman.
Ama X ckarma altnda kapal bir k ume. Demek ki xy X.

Ote yandan, X
elbette

XT
X k umesinin bir altk umesi. Sonuc: xy

XT
X ve

X,T
X
k umesi ckarma altnda kapal.
Znin, her X, Y T icin ya X Y ya da Y X ozelligini saglayan T
altk umelerine zincir diyelim. O zaman yukardaki ozellik soyle okunur:
Znin her zincirinin bilesimi gene Zdedir.
Gecen bol umde, bu ozelligi, Znin saylabilir sonsuzlukta eleman olan zincir-
leri icin kullanmstk. Birazdan yazacagmz Zorn

Onsavnda Znin saylabilir
ya da saylamaz sonsuzluktaki t um zincirlerini ele almamz gerekecek.
Bu arada,

XT
X k umesinin kimileyin

T olarak yazldgn da anmsa-

talm. Bu tkz yazlm, simge saysnda hatr saylr bir indirim saglar.
Birazdan ifade edecegimiz Zorn

Onsav icin Znin her zincirinin bilesimi
gene Zdedir ozelliginden daha zayf bir ozellik gerekir.

Iste o ozellik:
T , Znin herhangi bir zinciriyse, Zde T nin her elemanndan b uy ukesit bir
eleman vardr.
Yukardaki ornekte, eger T Z bir zincirse,

T , Zdedir ve T nin her ele-

manndan b uy ukesittir. (Eger A B ise Bnin Adan b uy ukesit oldugunu
362 F. Zorn

Onsav
soyl uyoruz. Eger A B ise Bnin Adan b uy uk oldugunu soyleyecegiz. As-
lnda, asagdaki sekilden de gor ulecegi uzere,

T , Zde bulunan ve T nin

her elemannndan daha b uy ukesit olan elemanlarn en k u c ug ud ur. Ama bu
ozelligin bir onemi olmayacak bizim icin.)
Birazdan tantacagmz Zorn

Onsav, eger Z yukardaki son italik kosulu sag-
lyorsa, o zaman Znin en az bir maksimal elemannn oldugunu soyler.
Yani, Zorn

Onsav, Z uzerine kosulan yukardaki italik kosul dogru oldugunda,
oyle bir M Z vardr ki, der, Znin hicbir eleman Mden daha b uy uk olamaz,
en fazla Mye esit olabilir. Ama dikkat: Bu maksimal elemanlardan sonsuz
sayda olabilir (ki cogu zaman da oyledir).
F.2.2 Zorn

Onsav
Artk Zorn

Onsavn anlayacak bilgi birikimine sahibiz:

Onsav F.4. (Z, ) ksmi sral bir k ume olsun. Eger Z = ise ve Znin her
zincirinin bir ustsnr varsa o zaman Znin maksimal bir eleman vardr.
F.2. Zorn

Onsav ve Birkac Sonucu 363
Dikkat ederseniz, Zorn

Onsav, gecen bol umde yapmak isteyip de yapamad-
gmz herhangi bir zahmete girmeksizin yapyor. Bir t ur sihirbazlk, ya da
Tanrnn eli diyebilirsiniz.
Zorn

Onsavn [N4]te Secim Aksiyomunu kullanarak kantlayacagz. Bu-
rada Zorn

Onsavn kantlamadan kabul edip, onsav kullanan birka c basit
ama onemli ornek verecegiz.

Ilk olarak, Zorn

Onsavn kullanarak, daha once bulmaya calsp bula-
madgmz, bu bol umde de konu mankeni olarak kullandgmz k umenin varl-
gn kantlayalm:
Teorem F.5. Gercel saylar k umesi Rnin ckarma altnda kapal ve 1i icer-
meyen maksimal bir altk umesi vardr.
Kant: Zorn

Onsavn kullanacagz.
Z = {A R: A ckarma altnda kapal ve 1 / A}
olsun. Zyi altk umesi olmak iliskisiyle sralayalm. Simdi (Z, ) ksmi srala-
masnn Zorn

Onsavnn kosullarn sagladgn gosterelim. {0} Z oldugun-
dan Z = . Simdi ikinci kosulun saglandgn kantlayalm. T Z bir zincir
olsun.

T ,T nin her elemannn bir ustk umesi oldugundan, eger

T Z ise,

T , T nin bir ustsnr olur. Dolaysyla

T Z onermesini kantlayalm.
Bunun icin iki sey kantlamalyz:
1.

T ckarma altnda kapal olmal,

2.

T , 1i icermemeli.
Birinciden baslayalm. x, y

T olsun. Bu iki eleman T nin eleman-
larndan birindedir, ama ikisi birden ayn elemanda olmayabilir, en azndan
bundan hen uz emin degiliz, birazdan olacagz ama... Diyelim, A, B T icin,
x A ve y B. Ama T bir zincir oldugundan,
ya A B ya da B A.
364 F. Zorn

Onsav
Durum x ve y acsndan simetrik oldugundan, birinin digerinden fark yok,
dolaysyla gon ul rahatlgyla A B iliskisini varsayabiliriz. Boylece,
x A B
olur. Demek ki hem x, hem de y, Bde. Ama B ckarma altnda kapal. Buradan
x y B ckar. Ama simdi, B

T oldugundan, x y

T olur. Boylece

T k umesinin ckarma altnda kapal oldugunu kantlams olduk.

Simdi, 1 /

T onermesini kantlayalm.

T k umesinin elemanlar T nin

elemanlarnn elemanlardr; dolaysyla 1,

T k umesinde olsayd, 1, T k ume-

sinin bir elemannn eleman olurdu. Ama T nin hicbir eleman 1i icermez.
Dolaysyla, 1 de

T k umesinde olamaz.
Notlar
1. Zorn

Onsavnda Z = kosulunu kantlamak genel olarak kolaydr ama
gene de unutulmamas gerekir. Eger Z bosk umeyse, Znin maksimal bir ele-
man barndrma sans yoktur!
2. Uygulamada cogu zaman Z bir k umeler k umesidir ve ksmi sralama da
tarafndan verilmistir. Bu arada, Z de bir ksmi sralama tanmlanmamssa
onsav uygulayamayacagnza dikkatinizi cekerim.
3. Uygulamada cogu zaman Znin bir T zincirinin en k u c uk ustsnr bu-
lunmaya calslr (daha kolaydr c unk u) ama boyle bir zorunluluk yoktur tabii.
4. Zorn

Onsavnn var oldugunu soyledigi maksimal eleman gorebiliyor-
sanz, yani ack ack tanmn yazabiliyorsanz ya da diger t um maksimal ele-
manlardan ayrdedebiliyorsanz, o zaman Zorn

Onsavn gereksiz yere kul-
lanmssnz demektir, maksimal elemann varlgn Zorn

Onsavn kullanma-
dan da kantlayabilirdiniz.

Ornegin, Zorn

Onsav yardmyla yukarda varlg kantlanan Rnin ckarma
altnda kapal ve 1i icermeyen maksimal bir altk umesini ack ack yazamazs-
nz. Zorn

Onsav dogruysa boyle maksimal bir altk ume vardr ama birini bile
iste budur diye gosteremezsiniz.

Ote yandan ayn problemi Q icin sormus
ve Teorem F.3te ack ack bir coz um un u bulmustuk. Demek ki Q icin Zorn

Onsav gerekmiyor ama R icin gerekiyor.

Ilginc...
5. Zorn

Onsavn gerekmedikce kullanmamakta estetik ve matematiksel
yarar vardr.

Ornegin maksimal elemandan tek bir tane varsa, Zorn

Onsavn
gereksiz yere kullanms olmalsnz. Ayn teoremi bu sefer Zorn

Onsav kullan-
madan kantlamaya calsmalsnz.
6. Zorn

Onsavnn varsaymlarn saglayan Z k umelerine talihsiz bir sekil-
de t umevarmsal k ume denir; [N3]de verdigimiz t umevarmsal k ume tan-
myla karstrlmamal.
Zorn

Onsav uygulamas olarak bir baska ornek verelim.
F.2. Zorn

Onsav ve Birkac Sonucu 365
Eger iki r ve s gercel says arasndaki fark tamsayysa bu iki gercel sayya
birbirine denk diyelim ve bunu r s olarak gosterelim. Demek ki,
r s r s Z.

Ornegin, , +1, +2, 3 saylar birbirine denktir. ye denk gercel saylar

belli bir n Z tamsays icin +n olarak yazlan saylardr.
Bu, daha genel olarak dogrudur, her r gercel says icin, rye denk gercel
saylar, belli bir n Z icin r +n olarak yazlan saylardr.
Simdi amacmz, oyle bir X R k umesi bulmak ki, her r R icin, r x
denkliginin dogru oldugu bir ve bir tek x X olsun. Boyle bir X k umesi
kolaylkla bulunabilir, ornegin X = [0, 1) yar ack aralg istedigimiz ozelligi
saglar.
Nitekim, eger bir r gercel says verilmisse, rye yeterince 1 ekleyerek ya da
rden yeterince 1 ckararak, [0, 1) aralgnda rye denk bir sayya ulasrz ve
[0, 1) aralgnda rye denk baska bir say da yoktur.
Su basit teoremi kantladk:
Teorem F.6.

Oyle bir X R vardr ki, her r R icin r xin tamsay
oldugu bir ve bir tek x X vardr. (X = [0, 1) alnabilir.)
Yukardaki basit teoremde Z yerine Q koyarsak teorem cok daha cetin bir
onermeye don us ur:
Teorem F.7.

Oyle bir X R vardr ki, her r R icin r x saysnn kesirli
bir say oldugu bir ve bir tek x X vardr.
Kant: R k umesi uzerine iliskisini,
r s r s Q
olarak tanmlayalm. Daha onceki Z burada Q oldu. Ama bu sefer, [0, 1) aralg
gibi ack secik bir yant yok bu sorunun.

Oyle bir X R k umesi bulmak istiyoruz ki, her r R icin, r x

denkliginin dogru oldugu bir ve bir tek x X olsun.
366 F. Zorn

Onsav
Boyle bir X k umesi vardr. Hem de cok vardr. Ama biri bile elle bulunamaz,
illa Zorn

Onsav gerekiyor!
X k umesinin varlgn hemen kantlayalm. Kantta (zorunlu olarak) Zorn

Onsavn kullanacagz. (Aslnda ayn kant Secim Aksiyomu kullanlarak cok

daha basit bir bicimde yaplabilir ama verecegimiz kant Zorn

Onsavnn kul-
lanldg kantlarn tipik ozelliklerini tasdgndan, kantmz onemsiyoruz.)
Z = {X R: Xin iki farkl eleman birbirine denk olamaz}
olsun. Yani X Z ise, Xin iki farkl elemannn fark Qde olamaz. Zyi
altk ume olma iliskisiyle sralandralm. Bakalm Z, Zorn

Onsavnn kosul-
larn saglyor mu?
Bosk ume ve tek elemanl her say k umesi Z de oldugundan, Z bosk ume
degildir. Goz u ornege doymayan okur, {1,

2} k umesinin de Zde oldugunu
kantlayabilir.
Simdi T Z bir zincir olsun.

T nin Znin bir eleman oldugunu ka-

ntlayacagz. x ve y, T k umesinden iki degisik say olsun. Bu iki eleman T
nin elemanlarndan birinin elemandr. Diyelim, A, B T icin, x A ve
y B. Ama T bir zincir oldugundan, ya A B ya da B A. Durum x ve y
acsndan simetrik oldugundan, birinin digerinden fark yok, dolaysyla gon ul
rahatlgyla A B iliskisini varsayabiliriz. Boylece, x A B olur. Demek
ki hem x, hem de y, Bde. B, Zde oldugundan x ve y denk olamazlar.
Demek ki Z, Zorn

Onsavnn onkosullarn saglyor. Dolaysyla Zorn

On-
savna gore Znin bir maksimal eleman olmal. Bu elemana X diyelim. Simdi
bu Xin diledigimiz X oldugunu kantlayacagz.
r R olsun. Diyelim rnin denk oldugu bir x X yok. O zaman r,
Xte olamaz. Simdi X
1
= X {r} olsun. X
1
, Xten daha b uy uk oldugundan,
X
1
, Z k umesinde olamaz. Ama biz gene de X
1
in Zde oldugunu kantlama
basarsnda bulunacagz.
Eger X
1
, Zde olmasayd, o zaman X
1
de x y denkligini saglayan iki
farkl x ve y eleman olurdu.
X
1
= X {r} ve X Z
oldugundan, hem x hem de y, Xte olamaz, demek ki ikisinden biri rye esit
olmal. Diyelim y = r. Ama o zaman da r x X olur, oysa biz boyle bir xin
F.2. Zorn

Onsav ve Birkac Sonucu 367
olmadgn varsaymstk. Bir celiski. Demek ki boyle bir r R yok. Dolaysyla
Rnin her eleman Xin bir elemanna denktir.
Eger Rnin bir eleman Xin iki elemanna denk olsayd, o zaman Xin o iki
eleman birbirine denk olurdu, dolaysyla X Z oldugundan, bu iki eleman
birbirine esit olurdu. Demek ki Rnin her eleman Xin bir ve bir tek elemanna
denktir. Kantmz bitmistir.
Kaynakca
[9] M. Ashbacher, Finite Group Theory, Cambridge University Press, 1986.
[B] Baumslag, Gilbert, Lecture Notes on Nilpotent Groups, AMS (Conference Board of the
Mathematical Sciences, Regional Conference Series in Mathematics) 1971.
[Ch1] Chernikov, S. N., Complete groups with ascending central series, Mat. Sb. 18 (1946) 397422
(Rusca).
[Ch2] Chernikov, S. N., On the theory of complete groups, Mat. Sb. 22 (1948) 319348, 455456.
[Co] Conrad, Keith, Consequences of Sylow Theorems, http://www.math.uconn.edu/kconrad/-
blurbs/grouptheory/sylowapp.pdf (son erisim: 27 Ekim 2013) ve daha genel olarak
http://www.math.uconn.edu/kconrad/blurbs/.
[D] Dixmier, S., Exposants des quotients des suites centrales descendantes et ascendantes dun
groupe, C.R. Acad. Sci. Paris 258 (1964) 27512753.
[FT] Feit, W. ve Thompson, J. G., Solvability of groups of odd order, Pacic J. Math. 13 (1963)
7751029.
[F] Fuchs, L., Abelian Groups, Publishing House of the Academy of Sciences 1958 ya da Per-
gamon Press 1960.
[G] Grith, Phillip A., Innite Abelian Group Theory, The University of Chicago Press 1970.
[H] Hall, P., A contribution to the theory of groups of prime-power order, Proc. London Math.
Soc. (2) 36 (1933) 2962.
[Hi] K. Hirsch, On innite soluble groups II, Proc. London Math. Soc (2) 44 (1938) 336344.
[Kap] Kaplansky, Irving, Innite Abelian Groups, University of Michigan 1954.
[Ku] Kurosh, A. G., Theory of Groups, AMS Chelsea Publishing House 1960,

Ingilizceye ceviren
K. A. Hirsch (iki cilt).
[Ro] Rosenlicht, M., On a result of Baer, Proc. Amer. Math. Soc. 12 (1961) 984988.
[La] Lang, Serge, Algebra, xxx.
[N1] Nesin, Ali, Sezgisel K umeler Kuram, 3 unc u basm, Nesin Yaynclk 2011.
[N2] Nesin, Ali, Sayma, Nesin Yaynclk 2013.
[N3] Nesin, Ali, Saylarn

Insas, Nesin Yaynclk tarafndan muhtemelen 2014te yaymlanacak.
Bkz. T

UBA ack ders notlar: http://www.acikders.org.tr/course/category.php?id=2.

[N4] Nesin, Ali, Aksiyomatik K umeler Kuram, Nesin Yaynclk tarafndan yaymlanacak. Bkz.
T

UBA ack ders notlar: http://www.acikders.org.tr/course/category.php?id=2.

[P] Passman, D., Permutation Groups, Mathematics Lecture Series, Benjamin, New York, 1968.
[R] Reineke, J., Minimale Gruppen, Z. Math. Logik Grundl. Math. 21 (1975) 357379.
[Sp] Spitznagel, E. L., Note on the Alternating Group, Amer. Math. Monthly 75 (1968), 68-69.
[Su] Suzuki, Michio, Group Theory I ve II, Springer-Verlag 1982 ve 1986. (Japonca orijinali
1977 ve 1978.)
[Wa] Wareld, Robert B., Jr., Nilpotent Groups, Springer Verlag, Lecture Notes in Mathematics
513, 1976.
[Wi] Wielandt, Helmut, Finite Permutation Groups, Academic Press 1964. Almancadan ceviren
R. Berkov.
[Z] Zassenhaus, H., The Theory of Groups, Chelsea, 1949.
370 KAYNAKC A
Dizin
, 343
g, 61
1 +p
k
Z/p
n
Z, 172
<, 69
AA
1
, 22
D(G), 222
G

, 128, 137
G[n], 183
G[p

], 183
G
(I)
, 18
H
G
, 118
H
g
, 118
H
x
, 77
[G : H], 116
[H, K], 128
[a, b], 21
x, 132

iI
G
i
, 18
, 10

I
G, 18

iI
G
i
, 18
dimA, 208
dim
Z
A, 208
, 24
, 161
X, 96
X, Y , 96
X
G
, 127
x
1
, . . . , x
n
, 96
X, 127
, 23, 69

I
G, 18

, 196
n
, 116
n
, 125
lim

, 325
Z/nZ halkas, 141
Z
p
, 138, 179, 187
a
G
, 21
a
b
, 21
ng, 61
0, 9, 61
1, 20, 57, 72
, 198
abel grubu, 10, 13, 137
ad, 144, 258
Alt 4, 85
Alt n, 46, 50, 98, 116, 125, 127, 184, 198, 250
alterne grup, 46, 250
altgrup, 16, 23, 69
aralarnda asal, 26
ardsk makas, 44
artan merkez seri, 265
Artin, Emil, 257
asal say, 26
asimetrik cizge, 307
Aut G
n
, 151
Aut Z, 150
ayrk dong u, 35
ayrsmak, 197
azalan merkez seri, 260
azalan t urev serisi, 260
Bezout teoremi, 26
Baer, R., 267
bagmsz k ume, 205
basit grup, 126
Baumslag, Gilbert, 349
bijeksiyon, 10
bileske, 10
birbiriyle degismek, 20
birim fonksiyon, 11
birinci t urev, 128, 137
birlesme ozelli gi, 9, 10, 12
boskelime, 130
boyut, 208
bolmek, 24
bol u, 24
bol um grubu, 125
bol um k umesi, 113
bol un ur, 72
bol un ur abel gruplar, 229236
bol un ur altgrup, 222
bol un ur grup, 72, 134, 138, 148, 179, 222
Burnside, 253
Burnside esitligi, 253
burulmal eleman, 62, 169
burulmal grup, 62, 136, 148
burulmasz, 62
burulmasz grup, 136
Cauchy Teoremi, 65, 165
371
372 DIZIN
cebir, 6
C
G
(C), 21
C
G
(c), 20
cisim, 6
Core, 127, 166, 246
cekirdek, 160
cekirdek (etkinin), 245
cifte oteleme, 112
C in Kalan Teoremi, 169
coz ul ur grup, 262
coz ul ur gruplar, 262264
coz ul url uk radikali, 264
coz ul url uk snf, 263
, 15
D(G), 222
D
2n
, 86
D
8
, 82
daglma, 143
deg g, 62
degismeli grup, 10, 13
derece (Symnde), 41, 42
derece (cizgede), 86
derece (elemann), 62, 114
devirli grup, 97
dihedral grup, 82, 86
direkt limit, 325, 331
direkt sistem, 322
direkt toplam, 18, 184
dogal gomme, 143
dogal izd us um fonksiyonlar, 17, 18
dogal izd us um fonksiyonu, 73
dogal taban, 205
dogal urete cler, 98
dogrusal bagmllk, 233
dogrusal bagmsz k ume, 205, 233
dogrusal kombinasyonu, 204
dond ur u, 19, 288
dong u, 34, 35
dong usel grup, 97, 136, 137, 169, 187
dong usel gruplar, 187
dort boyutlu k up, 89
e, 20, 57
ebob, 26
ekok, 29
eksponent, 62
en b uy uk ortak boleni, 25
en k uc uk ortak kat, 29
End, 149
End Q, 150
End Z
p
, 228
End Z Z, 150
End A, 151
endomor, 149
esk ume, 105
eslenik, 21, 118
eslenik altgrup, 77
eslenik elemanlar, 51
esleniklik snf, 21, 51, 118, 249
eslesme, 10
esyap don us um u, 143
etkimek, 241
etkisiz eleman, 9, 10, 13
Euler fonksiyonu, 142
Euler, L., 142
Euler-Fermat Teoremi, 142
exp fonksiyonu, 150
F(G), 274
f
1
, 41
Feit-Thompson teoremi, 283
Fermatnn K uc uk Teoremi, 142
Fitting altgrubu, 274
Fix
X
G, 251
Fix
X
g, 253
G

, 128
G
(I)
, 18
G-k ume, 241
G-yor unge, 243, 247
G
1
. . . G
n
, 18
G
1
. . . G
n
, 18
Galois, Evariste, 262
gecisli grup etkisi, 247
G
i
, 128
G[n], 183
G
n
, 17
G-normal, 124
gof, 10
gobek, 127, 246
gomme, 161
gom ulmek, 161
G[p

], 183
grup, 6
grup etkisi, 241
grup homomorsi, 143
G
x
, 246
G
Y
, 247
G
{Y }
, 247
H K, 343
halka, 5, 142, 151
Hall, P., 128, 261
Heisenberg p-grubu, 270
hic tane, 258
Hirsch, 275
[H, K], 128
H-K-otelemesi, 118
Hom(G, H), 143
Hom(G, H
1
H
2
), 144
Hom
(
G,

i
H
i
)
, 145
homomor, 143
homomork imge, 146
homomorzma, 143
homoteti, 19
Hom(Q, Z), 148
Hom(Z, H), 147
DIZIN 373
Hom(Z/nZ, H), 147
Hom(Z/nZ, Z), 147
Hom(Z/nZ, Z/mZ), 148
Hopf grubu, 347
isaret homomorsi, 251
ic otomor, 152
Id
X
, 11
iinci merkez, 265
ikili islem, 12
indeks, 116
indirgenemez, 25
Inn, 152, 169
Inn
g
, 144, 152, 169
isaret, 46, 251
islem, 12
izd us um fonksiyonu, 17, 18, 73, 116, 132, 144
izometri, 287
izomor, 149
kaide, 18, 40
kalntsal sonlu grup, 347
karakteristik altgruplar, 153
kartezyen carpm, 16, 17
kelime, 129
Ker, 160
Ker(G, X), 245
kstlanms carpm, 18
kom utator, 21, 255, 258, 259, 266
kom utator grubu, 255
Korkmaz, Asl Can, 3
Kronecker sembol u, 99
Kronecker delta sembol u, 202
kuvvet (elemann), 57
k up un simetrileri, 8689
Lagrange teoremi, 113
Levi, F.W., 347
lim

X
i
, 331
makas, 43
maksimal altgrup, 74, 77, 179
maksimal p-altgrup, 76, 164, 277
Malcev, I.A., 347
matematiksel yap, 19
Matsuyama, H., 253
merkez, 73, 125, 136, 137, 253
merkez altgrup, 73
merkez eleman, 73
merkezlemek, 20
merkezleyici, 20, 21, 73, 118, 137
mertebe, 62
minimal altgrup, 74
mod, 24
mod uler saylar, 6
mod ul, 6
mod ulo, 20, 24
n eleman tarafndan uretilmek, 98
ninci dereceden coz ul ur grup, 263
ninci dereceden sfrkuvvetli grup, 267
n-bol un ur, 72
n-sfrkuvvetli, 267
N
G
(X), 73
Nielsen, J., 349
nilpotent grup, 267
noktasal carpm, 17
noktasal sabitleyicisi, 247
normal altgrup, 123, 124
normalize etmek, 124, 163
normalleme kosulu, 271
normalleyici, 73, 118, 119, 124, 175
n-sfrkuvvetli grup, 267
obeb, 26
otomor, 19, 149

Omr uuzun, Halime, 3, 303

oteleme, 19, 105
oteleme (geometrik), 287
ozaltgrup, 23, 69
ozdeslestirme, 315
ozdeslestirme fonksiyonlar, 325
ozdeslik fonksiyonu, 11
P, 155

n
i=1
G
i
, 18
p-grup (Symnde), 115
p-altgrup, 76, 163
p-bol un ur, 77
p-bol un ur grup, 72
p-bol un ur, 138, 271, 273
p-eleman, 64, 163, 169, 271
p-group, 253
p-grup, 76, 119, 175
p-sel say, 229
p
2
elemanl gruplar, 119
p
3
elemanl gruplar, 269
parcalans says, 54
p-bol unebilir, 165
p-eleman, 64
perm utasyon, 10, 33
perm utasyonun tersi, 41
Philip Hall esitligi, 21
-say, 72

I
G, 17
piramitin simetrileri, 8386
Pr ufer p-grubu, 138, 179, 187, 189, 224229, 319,
332
Q, 5, 15, 74, 77, 171, 179, 228, 356359
Q (altgruplar), 227
Q

, 10, 15
Q/Z, 137138
Q
>0
, 15, 155
R, 5, 15
R

, 9
R

, 15
374 DIZIN
R

, 910
R

, 72
R
>0
, 10, 15, 72
Reineke, J., 251
rotasyon, 288
sagdan etkisiz eleman, 13
sabitleyici, 246
sadk etki, 245
saf altgrup, 236
sagdan standart etki, 244
Schreier temsilcileri k umesi, 339
Schur, I., 266
Schur, Issai, 257
serbest abel grubu, 205
serbest abel gruplar, 201
serbest faktor, 343
serbest grup, 129
serbest t umleyen, 343
serbestce uretilmis grup, 215
serbestce uretmek, 205
Sey T urkelli, 287
sg, 46, 251
sfrkuvvet derecesi, 267
sfrkuvvetli grup, 267275
snf, 105
snandrmak, 74
simetri, 79, 82
simetrik fark, 15
simetrik grup, 33
S
n
, 33
sol otelemeler k umesi, 112
sol temsilci k umesi, 107
soldan etkisiz eleman, 13
son dilim, 339
sonlu eksponantl grup, 217
sonlu eksponent, 62, 183
sonsuz derece, 62
standart etki, 244
Supp, 18
Sylow p-altgruplar, 277
Sylow teoremleri, 277
Sylow, Peter Ludwig Mejdell, 277
Symnnin Sylow p-altgruplar, 280
SymX, 1011, 33
Symn, 11, 33
Sahin, C igdem, 3
T(G), 136
taban, 205
temel makas, 43
temsilciler, 107
ters eleman, 14
ters fonksiyon, 11
tersinir elemanlar, 170
toplamsal grup, 61
transfer, 257
transpozisyon, 43
triskadan altgrup, 69
triskadan etki, 243
T urkelli, Sey, 3
t umevarmsal limit, 325
t umevarmsal, 364
t umleyen, 197
t urev, 128, 259
t urev altgrubu, 137
T urkelli, Sey, 287
Ulm degismezleri, 236
uyumlu, 143
uc altgrup onsav, 128, 261
uretec, 43, 44, 96
uretec k umesi, 96, 103, 204
uretec says, 101, 221
uretilmek, 98, 127
val
p
, 155
vektor uzay, 6
Wilson teoremi, 280
x
0
, 57
X
g
, 73
x
n
, 57
yan carpm, 18
yank ume, 105
yansma, 80
yarcarpm, 196
yerel coz ul ur, 264
yerel sonlu, 273
yerel sonlu grup, 264, 271
yor unge, 243, 247
yutan eleman, 141
Z, 5, 9, 15, 2331
Z (altgruplar), 23
Z-bagmsz k ume, 205
Z/nZ, 6, 140
(Z/p
n
Z)

, 172
Z/p
n
Z, 135, 141
Z/pZ, 6, 156
Zg, 66
Z
i
, 265
Z
i
(G), 265
zincir, 352
zincir ozelligi, 360
Z
p
(altgruplar), 226
Z
n
, 100
Z/nZ, 141
Zorn

Onsav, 359, 362
Zorn onsav, 362
Z
p
, 332
Z
p
, 138, 179, 187
Z Z, 151
(Z/nZ)

, 141