KALJENJE

Za definisanje vida obrade vaan momenat je koliko brzo materijal moze da prihvati
i akumulira energiju. Ovaj toplotni tok zavisi od toplotne provodljivosti (K), specificne
toplote (Cp) i gustine materijala ( ) i definisan je kao koeficijent tolotnog irenja (k) :

k=
Nisko toplotno irenje ograniava prodiranje toplote na materijal moe biti lako
buen. Visoko toplotno irenje dozvoljava velike dubine prodiranja toplote, a time i
laku obradljivost materijal. Dubina prodiranja toplote za vrijeme t data je :

z = (4 kt)1/2
slijedi da je efikasno prodiranje laserskog zraenja u materijal potreban implus
trajanja :

t=
Meutim ovako odreivanje vremena djelovanja ne daje eljene rezultate jer se
bazira na pretpostavci da postoji uniformno zagrijavanje svih dijelova zapremine
materijala, to inae nije slucaj.
BUENJE OTVORA
Kod obrade buenjem vrijeme potrebno za izradu otvora prenika (d) i dubine (z)
moe se odrediti na sledei nain : t = ti = tz

(Ti To)2

ti =

ti vrijeme koje je potrebno dase materijal dovede temperature isparavanja

Prema potrebnoj energiji za buenje, i vremenu trajanja slijedi da je :

I=

q energija, ti duina laserskog implusa

Nakon postizanja temperature isparavanja u materijalu se stvara granini sloj
izmeu gasne i tene faze. Pri isparavanju sloja materijala granini sloj se pomjera u
dubinudok laserski snop ne prodre u materijal.

Brzina pomjeranja graninog sloja Vz do eljene dubine otvora odreuje vrijeme

neporednog probijanja materijala tz :

tz =

- gasna i tena faza

ZAVARIVANJE
Kod obrade zavarivanjem toplotni fluks izmeu tene i vrste faze jednak je
topotnom fluksuapsorbovanom tokom fazne promjene. Od energije apsorbovane na
povrini toplota se prenosi u materijal :

-k

=0

Opte analitiko rjeenje prethodne nelinearne jednaine ne postoji.

Vrijeme trajanja implusa odreuje se na osnovu vremena potrebnog za topljenje

odreene zapremine materijala i gustine snage laserskog zraenja na povrini.

tt =

- vrijeme topljenja

PARAMETRI REIMA OBRADE

Laserski ureaj kao obradno srestvo posjeduje odreene tehniko tehnoloke
karakteristike. One se razlikuju od lasera do lasera po tipu, raspoloivoj snazi, obliku
i vremenu djelovanja i mogunosti regulacije. Naini i stepen djelovanja laserskog
zraenja na materijale u cilju izvoenja odreene operacije obrade zavisi od vie
faktora i na osnovu njih se definie rezim. Pojam reima obuhvata definisanje onih
parametara koji dovode do konkretnog i kontrolisanog uinka.
Parametre reima ine : karakteristike zraenja, naini izvoenja, primjena aditiva.
- Talasna duina i oblik moda
Kada se pristupa definisanju obrade, polazni parametar je izbor talasne duine
laserskog snopa koja je najpogodnija sa stanovnistva interakcije zraenja sa
materijalima. Talasna duina ne podlijee adaptivnom upravljanju,svaki tip lasera
radi u svom spektru talasnih duina, od kojih je obino jedna linija najjaa. Npr. CO2
laser zrai spektrom od 9,6 do 11,2
, ali je primarna talasna duina od 10,6
.
Modovi laserskog zraenja odreuje raspodjelu i gustinu snage izlaznog snopa.
Razliite operacije zahtijevaju razliite modove, npr. za sjeenje, buenje,
graviranje.. pozeljan je TEM00 mod, a operacije koje zahtijevaju vece oblasti
zagrijavanja , zavarivanje i termika obrada uslovljene su radom s visim modovima.
promjena moda izvodi se djelovanjem na optiki rezonator ili mehaniki,sjeenjem
zaklanjanjem ograniavanjem izlaznog snopa. Ovo izaziva odreene gubitke u
formi zagrijavanja mehanikih elemenata. Radi toga su razvijene razne forme
homogenizatora snopa koji pomou sistema ogledala ili prizmi, osnovno zraenje
viih modova prevode proputaju u eljenoj formi. Konstruktivna rjeenja mogu
biti razliita i dozvoljavaju kombinovanje homogenizatora, prizme i kolimatora
snopa.

Distribucija snopa s prizmom

- Karakter snopa
Karakteristika laserskog zraenja sadrana je i zadrana u razliitim radnim
ciklusima. Postoji nekoliko rezima rada lasera, a osnovni su kontinualni (cw),
implusni (imp.) i kombinovani.
Izlazna snaga kontinualnog zraenja usrednjena je za svo vrijeme djelovanja, dok
kod implisnih se ukupna snaga oslobaa samo u toku kratkog trajanja impulsa pa
se dobija njen visoki nivo u maksimumu. to je impuls krai snaga je vea.
Reimi laserske emisije znaajno utie na izvodljivost, da li e zraenje biti
kontinualno, impulsno ili semi-kontinualno zavisi iskljucivo od operacije, ali i od vrste
materijala. Upravljake veliine koje cine parametre rezime obrade se ne mogu
posmatrati pojedinano, pa mozemo reci da je za zavarivanje i sjeenje zraenje
kontinualno, za buenje implusno a za posebna sjeenja i zavarivanja semi-kont.
Opredjeljenje je uslovljenobrzinom izvoenja operacija, debljinom i vrstom
materijala.
- Snaga i energija
Za lasere koji rade u IC oblasti na bazi izloenog termodinamikog koeficijenta
moguce je odrediti potrbnu snagu laserskog zraenja kako bi se postigao odreeni
efekat na materijalu obradka. Nivoi potrebne snage za rezanje i buenje odgovaraju
konceptu isparavanja ili sagorijevanja materijala koji se potom odvodi iz zone
djelovanja, a za zavarivanje i termiku obradu potreban je manja energija koja
izaziva toplotne transformacije i topljenje u odreenoj oblasti. Postoji vei broj
razliitih pristupa za odreivanje potrebne snage. Na bazi utvrenog modela za
obradu metala potrebno je analizirati vei broj polaznih podataka i rijeiti vei broj
jednaina to uz primjenu raunara i nije veliki problem. Program se pise u BASIC-u
, datoteka materijala formirana je u obliku matrice (15x10) ije kolone oznaavaju
materijal a vrste njihove karakteristike. Oitavanje se vri identifikacijom vrste
materijal, a obrada uz definisanje eljenog karaktera i dimenzija uzorka.
Ulazni podacu su : - karakteristike materijala (temp. Toljenja, isparavanja, toplotne
transformacije,specifina toplota, gustina, reflektivnost,..) , - vrsta obrade ( vrsta
obrade, debljina materijala, dubina obrade, prenik fokusiranog snopa ),
- karakteristike lasera (snaga lasera, talasna duina, sirina impulsa, precnik zraka
na izlazu iz lasera). Kada se izvri izbor talasne duine na osnovu apsorpcionih
karakteristika ili prema laserskom ureaju koji je na raspolaganju, treba odrediti
snagu (P) zraenja, brzinu rezanja (v) i sirinu obrade reza (S). U skladu sa
unaprijedo poznatim iskustvima, za fokusiranje treba koristiti soiva ine daljine
127 mm za rezanje gvoza, mehkog i nehrajueg elika. ina taka treba d aje
na povrini materijala. Za posticanje egzotermne reakcije i odvoenja rastopine iz
zone obrade za odvoenje se koristi kiseonik pritiska 2.5 bar.sa izmjenljivim
mlaznicama (0,8 1,2 mm). Raspoloziva snaga lasera je 500 W a rez 1 mm.
P = k x sy vz

POLOAJ IE
Pri izboru soiva za fokusiranje treba voditi rauna omaterijalu od koga jeizraeno
soivo. Za svaku talsnu duinu laserskog zraenja postoje posebni optiki materijali
koji treba da su transparentni, otporni na visoke temp.,vlagu, mehanike udare,..
U obradi materijala jos uvijek su najznaajnije talasne duine od 10,6
CO2
laseri, kod kojeg se koriste soiva od cinkcelenida ili galijumarsenida, i talasne
duzine 1,06
Nd-Yag laseri, sociva se izrdauju od posebnih stakala.
Vana karakteristika snopa je ina daljina koja diktira veliinu snopa i gustine
snage. Prenik fokusiranog snopa nije svuda jednak i da se mijenja sa rastojanjem
od zizne ravni. Na slici je prikazana promjena prenika snopa u zavisnosti od
rastojanja od ine ravni za soiva sa razliitom inom daljinom.

d = 1,169 ( )2

Iz grafika se vidi da se manji spot, a time i vea gustina snage dobijaju kod manjih
rastojanja, dok vea rastojanja daju vee spotove ali i manju gustinu
snage.Promjena velicine spota /gustine vrsi se izborom sociva razlicite zizne
daljine. Soiva sa veom inom daljinom imajuimaju vee dubine fokusa i vee
prenike spota, dok kod manje ine daljine daju manje dubine fokusa i male
prenike spota pa time i vee gustine snage.

f = 0,925 d0

Npr. soivo zizne daljine 63,5 mm daje 4 puta veu gustinu snage u ii od soiva
ine daljine 127mm.
ina daljina soiva definise vrstu i intenzitet promjena na materijalu, a razlike se
uocavaju na materijalu, prenik rupe, sirine zavara,dubne okaljenog spoja,...
Takoe efikasnost i kvalitet obrade direktno e zavisti od poloaja ine ravni u
odnosu na npadnu povrimu obradka. Poloaj ie moze biti iznad povrine
materijala, na samoj povrini ili unutar materijala.

Kod opercija buenja karakteristino je da otvor u gornjem dijelu blago proiren, to

proirenej zavisi od ine daljine soiva : o je ona manjalijevi profil bie izraeniji.
Za datu inu daljinu soiva, rastojanje izmeu ine ravni i povrine radnog
predmeta direktno utie na veliinu zavara, dubinu zavara i kvlitet strukture zavara.
Dok pri termikoj obradi koriste se tehnike fokusiranog, defokusiranog i oscilujueg
snopa. Kada se zeli uzi trag do velicine snopa 2,5 mm, lasersko zraenje se fokusir
na povrsinu radnog predmeta.

IZBOR MASKI
Maske se najee izrauju od metala koji je neosjetljiv na lasersko zraenje.
Meutim u zadnje vrijeme razvoj holografije doveo je do toga da se maske izrauju
od nemetalnih materijala u slojevima, koji su barijera ili prozor za aktuelno lasersko
zraenje. Hologramske maske imaju veliku optiku efikasnost (>80%) ime se i
cijena obrade viestruko smanjuje. Ovo je posebno od znaaja za primjene koje se
vezuju za mikro obradu nano tehnologije.

Za uobliavanje laserskog snopa koji pada na materijalkoriste se odg. Maske, mogu

biti dialektrici ili hromirani kvarc, koji apsorbuju ili reflektuju deo zraenja koje je
nepoeljno tj. Ono koje ne treba da padne na kompletnu povrinu obradka.
Uobliavanja ili koliminisanje laserskog snopa vri se nizom optikih komponenti.
Poslije homogenizacije laserski snop moze da se skenira ili kompletno usmjeri na
masku. Maska pravi ''sjenku'' po kompletnoj slobodnoj povrini i lasersko zraenje
proputa usmjerava camo na mjesta neposredne aplikacije.
- Vrste maski
Reflektivna maska izrauju se nanoenjem refleksionog (100%) materijala preko
podloge koja je transparentna za UV zraenje. Kompletno emitovano lasersko
zraenje dolazi do maske, ali samo jedan njen dio prolazi kroz nju dok se najvei
dio (do 99%) je reflektovano.
Apsorbujua maska izrauje se od materijala koji su potpuni apsorberi UV
zraenjaprimjenjene talasne duzine. Da bi lasersko zraenje proslo kroz masku ka
obradku potrebno je uraditi odgovarajuce otpore to je takoe delikatan posao s
obzirom na raspolozive motode.Ono sto je najnepovoljnije je injenica da je najvei
dio upadnog lasrskog zraenja izgubljen.

Holografska maska ne apsorbuje i ne reflektuje lasersko zraenje, vie od 80 %

emitovanog zraenja prosleuje se ka radnom predmetu.Obzirom na cinjenicu da
kod izrade holograma ima manje ogranienja po pitanju minimalnih dimenzija u
odnosu na refleksione i apsorpcione maske, one daju mogunost laserske mikro
obrade reda veliine mikrometra. Slobodna povrina holograma je neravna i
sastavljena od velikog broja difrakcionih elemenata koji su analogni socivima za
fokusiranje.

PRIMJENA ADITIVA
Obrada nekada problematinih materijala,poveanje brzine djelovanja, poveanje
debljine, postizanje visokih kvaliteta, povecanje efikasnosti postie se pravilnim
izborom parametara reima obrade ali i primjenom odgovarajuih aditiva, tj.
Asistirajuci gas, vodeni mlaz i prevlake.
- Asistirajui gas
U toku obrade laserskim zraenjem u zonu obrade uvode se razliciti gasovi koji
imaju viestruku ulogu. Prije svaga ima ulogu zatite optikih elemenata. Pri
interakciji zraenja sa materijalima nastaju rasprskavajue sferne kapljice ili razna
isparenja, koja se u osnovnom stanju mogu deponovati na optikim elemetima za
fokusiranje ili centriranje snopa, time se smanjuje njihova propustljivost za
zraenje.time moze doi do raznih ostecenja laserskog ureaja. Mlaz gasa koji se
propusta neposredno ispred soiva stiti ga od osteenja, a obradnuglavu hladi.

Do kod obrade zavarivanjem nastaje plazma, ovaj efekat se spreava upotrebom

inertnih gasova (helijum, argon, azot, vazduh) za formiranje zastitne atmosfere.
Koritenjem gasova za produvavanje pojaava se penetracija i povecavabrzina
zavarivanja. Protok gasa je obino 5 l/min ali se on proizvoljno regulise.
Lasersko rezanje je visoko temperaturski proces kod koga se pojavljuje malo
toiplotno oteenje okoline zone obradka,odnosno neznatna promjena osobina
osnovnog materijala. Rastopljeni i ispareni dijelovi materijala zbog kinetike energije
gasa lake se odvode iz zone rezanja, sto direktno utie na istou i kvalitet reza.
Koritenjem gasa za produvavanje takoe se spreava vezivanje ljake sa zadnje
strane reza, a sama brzina rezanja moe se poveati do 40 %. Kod rezanja metalnih
materijala koristi se reaktivni gas ( kiseonik) da potpomogne egzotermnu reakciju u
zoni rezanja i time poveca penetraciju.
Iz prethodnog slijedi da kinetikim i hemijskim djelovanjemgas za produvavanje
direktno utie na tok procesa obrade , koji se praktino bez gasa ne moze izvoditi,pa

se on zato i smatra asistirajucim gasom. Asistirajui gas produvava se koaksijalno

sa laserskim snopom kroz odgovarajuu mlaznicu. Ovo je najea varijanta jer se
na taj nain potpuno koristi kinetika energija gasne struje. Druga mogunost je da
se gas u zonu obrade uvodi sa jedne ili 2 naspramne strane, koristeci samo njegovo
hemijsko djelovanje. Protok gasa i njegova distribucija od mlaznice do radnog
predmeta zavisi od : vrste gasa, pritiska gasa, prenika mlaznice, unutranjeg profila
mlaznice,.

Mlaznica je tako konstruktivno izvedena da unutranjost predstavlja mali rezervar

gasa koji spreava fluktuacijepritiska, pa je on u unutranjosti stalan (pu). Gas
protie kroz konian dio izlazi kroz otvor (D) u okolinu (pa). Izlazna apertura je sa
zaobljenjem radi elminisanja turbulencije usljed usljed strujanja preko ostrih ivica.
Vrijednost pritiska na radnom predmetu (pr) zavisi od rastojanja (h) radnog predmeta
u odnosu na izlazni otvor mlaznice. Definisanje rastojanja kod koga je aktuelan max.
pritisak moze se odrediti izrazom :

h = D[

], N prandalov talasni broj

Poveanjem pritiska u mlaznici poveava se pritisak udarnog fronta, a time i

efikasnost odvoenja rastopljene mase iz zone obrade.Ovo direktno utie na
poveanje brzine ak i do 50 %.
Minimalna promjena polozaja obratka u tim granicama moze da izazove promjene u
procesu rezanja, zato pri pozicioniranju, probom prije koherentnog rada, treba
utvrditi najbolji poloaj mlaznice i njenjo rastojanje u odnosu naradni predmet.S
obzirom da je mlaznica konstruktivno vezana sa obradnom glavom, koja nosi
elemente za fokusiranje, pri promjeni njenog polozaja doci ce do promjene poloaja
zizne take laserskog snopa u odnosu na obradak. Meutim ove minimalne
promjene ne mogu imati tetan efekat jer je dubina fokusa (Z) veca.

VODENI MLAZ
Vodeni mlaz sluzi za voenje laserskog snopa do rastojanja 100 mm. Granini sloj
vodenog mlaza prema vazduhu ponaa se kao reflektor i obezbjeuje totalno
odbijanje laserskog snopa. Time se usmjeruje snop i paralelno vodika obradku
slino optikom vlaknu. To iskljucuje potrebu fokusiranja i kontrole rastojanja vezano
za dubinu fokusa. Vodeni mlaz je iskljuivo cilindrinog presjeka sa malim
prenikom najmanje do 100
. Proticanje vode obavlja se sa malim pritiskom
(10 100 bar.) tako da nema mehanikog optereenja obradka.

Vodeni mlaz je stalnog presjeka od mlaznice do povrine materijala, distorzija mlaza

nastaje tek pri rastojanjim a veim od 150 mm tako da je mogua obrada i
trodimenzionalnih obradaka. Usmjerenost i mala irina laserskog snopa odrava se
na veem rastojanju sto nije sluaj kod klasinog fokusiranja, time imamo
pogodnost a to je lakse pozicioniranje i odrzavanje fokalne ravni, jer je dubina
fokusa neuporedivo vea. Prisustvo vode kao asistirajuceg fluida viestuko je
korisno jer omoguava lakse odvoenje odvojenog materijala iz zone djelovanja.
Mogua je primjena laserskog zraenja razliitih talasnih duzina, najesce 1,06
(Nd YAG), moguce gustine snage su 50 MW/cm2 u vodenom mlazu prenika 0,1
mm sto omoguava rezanje brzinama od 3 m/s. Ovom metodom s emogu obraivati
metali i njihove legure, keramika, plastika ,...

PREVLAKE
Za postizanje zeljenog efekta pri obradi materijala laserskim zraenjem koriste se
razne vrste povrinskih prevlaka. One poveavaju uniformnost i apsorpciju lasrske
energije a time i ravnomjernost djelovanja. Prevlake mogu biti razliite vrste i biraju
se prema efektu koji ona treba da ostvari. Kod zahvata kod kojih se zahtijeva
selektivno djelovanje zraenja na povrsinu koriste se refleksione prevlake
(magnezijum fosfata) koje imaju strukturu ravnih ploica koje reflektuju upadno
zraenje. Prevlaka mora da izdrzava visoke gustine snage i visoke temperature,
zatim mora da bude dobar provodnik toplote zbog prenosa toplote na materijal.
U industriji najvaznije mjesto primjene prevlaka je u oblasti termike obrade i to za
kaljenje, otvrdnjavanje i legiranje posebnih masinskih elemenata...
POVRINSKA OBRADA LASEROM
Materijal obradka zagrijava se do visokih temperatura iznda kritine take, take
transformacije, ali ispod take topljenja. Proces je samohladiv jer odmah nakon
prestanka djelovanja laserskog snopa osnovni materijal naglo hladi zagrijani
povrsinski sloj. Termika obrda dijeli s ena 3 kategorije: kaljenje ( legiranje,
oblaganje, ..); transformaciono otvrdnjavanje ; usitnjavanje zrna.
Kaljenje se sastoji u tome da laserski snop naglo zagrijava materijal do najvisih
temp., posle cega se ovaj samo hladi obezbjeujui strukturne transformacije.
Legiranje zavisi od vrste materijala, temperature i stepena mijesanja.
- Formiranje austenita :

Sa dijagrama vidimo da je potrebno ostvariti dovoljno visoku temperaturu kako bi se

perlit transformisao u austenit. Ova temperatura se mora odravati toliko dugo da se
visak lokalnog ugljika moze siriti sto ravnomjernijom raspodjelom u austenitnu fazu.

Potom temperaturu treba smanjiti na taku u kojoj poinje da se formira martnezit

sto je krajnji cilj. Materijal treba da se hladi dovoljno brzo da se ne dozvoli formiranje
ostalih struktura. To se obezbjeuje pogodnom krivom hlaenja koja treba da ide
ispod bejnitne oblasti. Veca transformacija u martenzitnu strukturu daje i veu
tvrdou nakon kaljenja.
PARAMETRI LASERSKOG TRANSFORMACIONOG OTVRDNAJVANJA
Rezultati povrsinskog otvrdnjavanja zavise od : parametra lasera (snaga, brzina,..),
parametra laserskog snopa (gustina snage,.), stanja materijala (hemijski sastav,
struktura,..), stanje povrsine predmeta i ostali parametri.
Lasersko otvrdnjavanje je proces kod koga laserski snop topi povrinu materijala i
dodatni materijal. Potom dolazi do razlivanja rastopine po povrsini i ovravanja u
formi toplog spoja pri cemu nastajezastitni ili na habanje otporni sloj. Za
otvrdnjavanje se cesto koristi titan kao dodatni materijal, a postupak se izvodi u
zastitnoj atmosferi azota. Pored klasinog laseskog otvrdnjavanja u primjeni je tzv.
Udarno otvrdnjavanje, kod kojeg se javlja udarni talas koji proizvodi rezidualni
kompresirani udar na povrsinu i omoguava spajanje dodatnog materijala sa
osnovnim. Posebna prednost ovih metoda je u tome sto se termiki mogu obraditi
samo eljene povrsine, a ne ceo radni predmet.
tri najvanija kriterija koja moraju biti ispotovana kod procesa laserskog
otvrdanjvanja su : temperaturna zona koja ce se otvrdnjavati mora se nalaziti u zoni
temperaturne austenizacije, vrijeme izmeu procesa zagrijavanja i hlaenja mora
biti dovoljno za difuziju ugljika, mora postojati dovoljno mase koja ce obraditi toplota
tako da postignemo efekat samokaljenja odnosno dobijanja kritine brzine hlaenja.

LASERSKO BUSENJE
Lasersko buenje izvodi se sa jednim ili vise laserskih impulsa odreene snage.
Kada padne na povrinu lasrski snop zagrejava, topi i isparava dio materijala
ostavljajuci rupu ili otvor u materijalu. Lasersko busenje je bezkontaktni proces kojim
je mogue obraditit najrazlicitije materijale :metale i nemetale, keramiku,..
Kada zapone buenje , nastala para stvara pritisak koji prouzrokuje tok
rastopljenog materijala prema ulaznom dijelu otvora. Pri tome ne dolazi do
isparavanja svog izbacenog materijala. Ostvarenje poprecnog prsjeka je takvo da se
sa porastom broja impulsa, odnosno akumulirane energije tokom obrade
poveavaju prenik i dubina rupe. Dublje rupe buse se vecim brojem impulsa
srednje energije, jer je takvo busenje efikasnije od busenja u jednom impulsa velike
energije.

Laserom je moguce izraditi otvore razlicitog precnika, minimalnog koji iznosi 70

i
max precnika oko 4 mm. U industriji se lasersko busenje najesce primjenjuje za
precnike od 0,1 do 2 mm. Kvalitet buenja odreuje se postojanosu prenika duz
otvora, i postojanoscu oblika presjeka. Dobro fokusiran i centriran laserski zrak
obezbjeuje pravilan kruzni oblik presjeka sa tanou od 1%.

LASERSKO REZANJE

Teznja je da se materijal u sto kraem vremenu ispari i odvede iz zone djelovanja.

To se postie veim snagama i kraim vremenom djelovanja. Laserski snop pada na
povrinu, u tom prvom trenutku jedan dio povrsine trenutno ispari, dok je
podpovrsinski sloj zagrijan do take topljenja. im je ispareni materijal napustio
zonu djelovanja, laserski snop pada na sada vec zagrijani dublji sloj materijala i
izaziva njegovo isparavanje ili sagorijevanje cime nastaje procjep u obradku.
Kako je teznja da se istopljeni ili rastopljeni materijal sto prije izvede iz zone
djelovanja lasersko rezanje se izvodi sa koaksijalnom stujom gasa za
produvavanje, a taj postupak odvodjena gasom povecava brzinu rezanja cak 40 %.