IV.

ΚΙΝΗΤΙΚΟΤΗΤΑ
Σε σχέση με τη δική μας κοινωνία, οι παλιές κοινωνίες μοιάζουν “ακίνητες”. Για
παράδειγμα, στη φεουδαρχία, αν κάποιος ήταν δουλοπάροικος -δεμένος με τη γη-, ήταν
περίπου σίγουρο ότι σε όλη του τη ζωή θα παρέμενε δουλοπάροικος, στα ίδια πάντα
κτήματα και στο ίδιο χωριό, με τον ίδιο φεουδάρχη-άρχοντα. Επίσης τα παιδιά του ήταν
περίπου σίγουρο ότι θα έκαναν ό,τι και αυτός.

Παρόλο που η “ακινησία” αυτή της παραδοσιακής κοινωνίας δεν είναι τόσο
μεγάλη όσο την παρουσίασαν, ωστόσο σε σχέση με τη δική μας κοινωνία φαίνεται
πραγματική: Κάποιος που γεννιέται στη δική μας κοινωνία δεν είναι σίγουρο ότι θα
ακολουθήσει το επάγγελμα του πατέρα του, ούτε ότι θα ζήσει στο ίδιο μέρος μέχρι να
πεθάνει, ούτε ότι θα βρει μια δουλειά που θα την κρατήσει υποχρεωτικά μέχρι να πεθάνει.
Αυτή τη δυνατότητα των ατόμων στη δική μας κοινωνία να ταξιδεύουν, να μεταναστεύουν,
να αλλάζουν δουλειά, να ανεξαρτητοποιούνται από τους γονείς τους και να ακολουθούν
άλλες επαγγελματικές καριέρες από αυτούς, κλπ., αυτήν προσπαθούμε να μελετήσουμε
με την έννοια της “κινητικότητας”.

Τέσσερεις παρατηρήσεις:

α) Τα φαινόμενα κινητικότητας είναι πολλών ειδών. Μπορούμε να μελετήσουμε αν

οι άνθρωποι αλλάζουν επαγγέλματα στη ζωή τους. Μπορούμε να μελετήσουμε την
ανάπτυξη των πόλεων και τις μετακινήσεις από την ύπαιθρο στα αστικά κέντρα.
Μπορούμε να μελετήσουμε τη μετανάστευση από χώρα σε χώρα. Μπορούμε να
μελετήσουμε τις ανακατατάξεις που προκαλεί η οικονομική εξέλιξη (π.χ. χρεοκοπίες
επιχειρήσεων, ανεργία, ή έλλειψη εργατικών χεριών) ή η τεχνολογία (νέες θέσεις εργασίας).
Μπορούμε να μελετήσουμε τις αλλαγές της εκπαίδευσης (με νέους κλάδους επιστημών
ή τεχνικών). Μπορούμε να μελετήσουμε κατά πόσο τα παιδιά ακολουθούν τα χνάρια των
γονιών τους. Μπορούμε ακόμα να μελετήσουμε τις καθημερινές μετακινήσεις σε μία
πόλη, αλλά και τις ιδεολογικές μεταπτώσεις (κομματικές, εκλογικές), ή και τις αλλαγές
του “ποιός μιλάει” σε μια παρέα που κάθεται στο καφενείο, κλπ... Σε κάθε μια από αυτές
τις περιπτώσεις έχουμε φαινόμενα κινητικότητας. Αλλά επίσης ο όρος “κινητικότητα”
ενδεχομένως κρύβει και διαφορετικά φαινόμενα από τα οποία και εξαρτάται.

β) Το σημαντικό από κοινωνιολογική άποψη είναι ότι η κινητικότητα δεν είναι

τυχαία. Ακολουθεί ορισμένους περιορισμούς. Για παράδειγμα, όταν κλείνει ένα εργοστάσιο
παρατηρείται κινητικότητα (ανεργία, συνταξιοδοτήσεις ή μετατάξεις). Επιπλέον έχει
ορισμένες επιπτώσεις: Π.χ. πολιτικές επιπτώσεις στο προηγούμενο παράδειγμα της
ανεργίας. Το ζήτημα επομένως είναι κάθε φορά να μετρηθεί η κινητικότητα, να εξηγηθεί
και να εντοπιστούν οι επιπτώσεις της. Δηλαδή δεν μπορεί να γίνει πλήρως αφαίρεση της
πραγματικότητας στην οποία επεμβαίνει.

γ) Η κινητικότητα είναι ένα από τα φαινόμενα “σύνθεσης”. Με αυτό εννοούμε ότι

δεν μπορεί να συλληφθεί παρά μόνο μέσα σε ένα συλλογικό πλαίσιο (με άθροισμα

IV. Κινητικότητα - 1 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 ατόμων). Ως φαινόμενο “σύνθεσης”, δεν μπορεί να αναχθεί στο τί κάνουν τα άτομα σαν
άτομα, αλλά εκ των προτέρων στο τί αυτά κάνουν όντας ήδη μέλη του αθροίσματος.

δ) Στη δική μας κοινωνία, η κινητικότητα, ιδιαίτερα η κινητικότητα σε σχέση με

τους γονείς θεωρείται “επιθυμητή”: Η φιλελεύθερη και δημοκρατική ιδεολογία λέει πως
ακόμα και αν οι κοινωνικές ανισότητες δεν μπορούν να μειωθούν (χρειάζεται κάποιος να
διευθύνει και κάποιος να κάνει και τις χειρωνακτικές εργασίες), ωστόσο, αν δοθούν
τουλάχιστον ίσες ευκαιρίες στα άτομα, τότε αυτά θα καταφέρουν να γίνουν αυτό που
αξίζουν (αξιοκρατικά) και όχι αυτό που κληρονομούν από τους γονείς τους. Πράγμα
που σημαίνει ότι η αύξηση της κινητικότητας των παιδιών σε σχέση με τους γονείς θα
σημαίνει ότι έχουμε μια πιο δημοκρατική, πιο αξιοκρατική κοινωνία. Μια μεγάλη
κινητικότητα θα είναι ο δείκτης ότι αυτό που συνέβαινε παραδοσιακά (ότι δηλαδή το
παιδί κληρονομεί τη θέση του γονέα του) έχει πάψει να υπάρχει.

Εδώ θα προσπαθήσουμε να εξετάσουμε την κινητικότητα σαν τέτοια, δηλαδή

αδιαφορώντας για το τί η συγκεκριμένη ιεραρχία σημαίνει μέσα στην κοινωνία. Θα
κρατήσουμε απλώς σαν υπόθεση ότι αυτή η ιεραρχία υπάρχει (και σημαίνει κάτι).
Επιπλέον, θα χρησιμοποιήσουμε, σαν παραδείγματα, την ιδέα μιας ιεραρχίας θέσεων ή
τάξεων και θα ασχοληθούμε μόνο με θέματα που είναι αιτίες της κινητικότητας, δηλαδή
κυρίως με την κληρονομικότητα των θέσεων ή, αντίστροφα, με τη δυνατότητα των ατόμων
να χειραγωγήσουν τη μοίρα τους.

Οι πίνακες κοινωνικής κινητικότητας

Ας υποθέσουμε πως κάνουμε μια έρευνα σε ένα χωριό 1.000 κατοίκων και
διαπιστώνουμε ότι στο χωριό αυτό υπάρχουν τρεις τάξεις, μία ανώτερη (Α), μία μεσαία
(Μ) και μία κατώτερη (Κ). Καταγράφοντας τους κατοίκους μετράμε ότι 100 άτομα
ανήκουν στην τάξη Α, 300 στην τάξη Μ και 600 στην τάξη Κ. Μπορούμε να το γράψουμε
σε έναν πίνακα:

ΠΚΚ (πίνακες κοινωνικής κινητικότητας) 1.

Κοινωνική δομή
Α 100
Μ 300
Κ 600
Σύνολο 1.000

Η καταγραφή αυτή λέγεται κοινωνική σύνθεση, ή κοινωνική διάρθρωση ή

κοινωνική δομή του πληθυσμού. (Εδώ εμείς κρατάμε την τρίτη ονομασία). Συνήθως η
κοινωνική δομή παρουσιάζεται σε ποσοστά (τοις εκατό), ως εξής (στο προηγούμενο
παράδειγμα):

IV. Κινητικότητα - 2 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 ΠKK 2.
Κοινωνική δομή
Α 10%
Μ 30%
Κ 60%
Σύνολο 100%

Οποιοσδήποτε παρόμοιος χωρισμός ενός πληθυσμού είναι μια (στατιστική)

κατανομή και χρησιμοποιούμε πάλι συνήθως τον όρο “δομή” για να τον περιγράψουμε.
‘Ετσι, αν χωρίζαμε τον ενήλικο πληθυσμό ανάλογα με το μορφωτικό του επίπεδο θα
είχαμε μια “μορφωτική δομή”.

Επίσης, καμιά φορά η κοινωνική δομή παρουσιάζεται, όχι επί τοις εκατό, αλλά
σαν κατανομή πιθανοτήτων:

ΠKK 3.
Κοινωνική δομή
Α 0,1
Μ 0,3
Κ 0,6
Σύνολο 1,0

Η αριθμητική διαφορά με την προηγούμενη παρουσίαση είναι απλώς ότι οι ίδιοι

αριθμοί εδώ έχουν διαιρεθεί με το 100 και ότι το άθροισμά τους είναι επομένως 1.
Υπάρχει, όμως, μια ουσιαστική ιδέα διαφορετική: Η κατανομή πιθανοτήτων δείχνει τις
πιθανότητες (ή “ευκαιρίες”) κάποιου να ανήκει σε ένα συγκεκριμένο στρώμα.

Ας ξαναγυρίσουμε στο παράδειγμά μας του χωριού με την προηγούμενη

κοινωνική δομή. Οι κοινωνιολόγοι που έκαναν την έρευνα κατέγραψαν τη σημερινή
κοινωνική δομή του χωριού, αλλά κατόπιν αναρωτήθηκαν τί έκαναν οι γονείς των
σημερινών ατόμων που απαρτίζουν το χωριό. Ρωτώντας τους 100 που βρίσκονται στην
ανώτερη τάξη έμαθαν ότι οι γονείς των 60 ανήκαν και αυτοί στην ίδια τάξη. Είναι δηλαδή
παιδιά προυχόντων που εξακολούθησαν την παράδοση των γονιών τους. Από τους
υπόλοιπους 40, οι 30 προέρχονται από γονείς που ανήκαν στη μεσαία τάξη, ενώ οι 10
από γονείς που ανήκαν στην κατώτερη τάξη. Εν συντομία:

ΠKK 4.
A M K Σύνολο
A 60 30 10 100

Με τον ίδιο τρόπο εξέτασαν την κοινωνική προέλευση των 300 που σήμερα ανήκουν
στη μεσαία τάξη:

IV. Κινητικότητα - 3 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 ΠKK 5.
A M K Σύνολο
Μ 40 200 60 300

Δηλαδή από τους 300 που αποτελούν σήμερα τη μεσαία τάξη οι 200 προέρχονται
από την ίδια τάξη, ενώ, από τους υπόλοιπους 100, οι 40 είχαν γονείς που ανήκαν στην
ανώτερη τάξη και οι 60 είχαν γονείς που ανήκαν στην κατώτερη τάξη.

Με τον ίδιο τρόπο εντοπίστηκε και η καταγωγή των 600 που σήμερα ανήκουν στην
κατώτερη τάξη:

ΠKK 6.
A M K Σύνολο
Κ 50 120 430 600

[Ο αναγνώστης ας “διαβάσει” τους αριθμούς αυτούς].

Όλα τα στοιχεία αυτά μπορούν να συγκεντρωθούν και να παρουσιαστούν μαζί

σε έναν ενιαίο πίνακα. Απλώς βάζουμε τις τρεις σειρές αριθμών, τη μία κάτω από την
άλλη:

ΠKK 6.
A M K Σύνολο
Α 60 30 10 100
Παιδιά Μ 40 200 60 300
Κ 50 120 430 600
1.000

Ο πίνακας που φτιάχτηκε έτσι είναι ένας τετραγωνικός πίνακας 3x3. Στο περιθώριο
του πίνακα (δηλαδή έξω από τον κυρίως πίνακα και δεξιά του) γράψαμε τη στήλη με τα
σύνολα, δηλαδή την πρόσθεση των στοιχείων κάθε γραμμής. Η στήλη αυτή είναι -όπως
εύκολα διαπιστώνει κανείς- η κοινωνική δομή του πληθυσμού (από την οποία και
ξεκινήσαμε). Προσθέτοντας όλη τη στήλη έχουμε το συνολικό πληθυσμό 1.000 ατόμων,
στοιχείο που γράψαμε από κάτω.

Ας εξετάσουμε τώρα τις στήλες του πίνακα. Η πρώτη στήλη είναι η εξής:

IV. Κινητικότητα - 4 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 ΠKK 8.

A
Α 60
Μ 40
Κ 50

Τα 60 άτομα είναι τα άτομα που σήμερα ανήκουν στην ανώτερη τάξη και που οι
γονείς τους επίσης ανήκαν στην ανώτερη τάξη. Τα 40 άτομα είναι άτομα που σήμερα
ανήκουν στη μεσαία τάξη. Οι γονείς τους όμως ανήκαν στην ανώτερη τάξη. Τα 50 άτομα
είναι τα άτομα που σήμερα ανήκουν στην κατώτερη τάξη, παρόλο που οι γονείς τους
ανήκαν στην ανώτερη τάξη. Αν προσθέσουμε τους τρεις αυτούς αριθμούς (60+40+50 =
150), θα έχουμε το σύνολο των ατόμων που οι γονείς τους ανήκαν στην ανώτερη τάξη,
ανεξάρτητα από το σε ποιά τάξη ανήκουν τα ίδια σήμερα. [Ο αναγνώστης μπορεί να
επιβεβαιώσει ότι δεν υπάρχει άλλος που να προέρχεται από την ανώτερη τάξη].

Αντίστοιχα, μπορούμε να κάνουμε και για τις άλλες δύο στήλες. Επομένως, έχει
ένα νόημα να προσθέσουμε τα στοιχεία σε κάθε στήλη και να γράψουμε τα σύνολα κάτω
από κάθε στήλη:

ΠKK 9.
Πίνακας κοινωνικής κινητικότητας
Γονείς
Σύνολο
A M K

Α 60 30 10 100

Παιδιά Μ 40 200 60 300

Κ 50 120 430 600

Σύνολο 150 350 500 1.000

Έτσι, έξω από τον κυρίως πίνακα και κάτω από αυτόν (στο κάτω περιθώριο του
πίνακα) δημιουργήσαμε μια νέα σειρά, που είναι μια κατανομή του συνολικού
πληθυσμού. Τί νόημα έχει αυτή η κατανομή;

Οι 150 (ή 15 %) είναι όλοι οι γονείς που ανήκαν στην ανώτερη τάξη. Οι 350 (ή 35
%) είναι όλοι οι γονείς που ανήκαν στη μεσαία τάξη. Οι 500 (ή 50%) είναι όλοι οι γονείς
που ανήκαν στην κατώτερη τάξη. Το σύνολό τους είναι προφανώς 1.000 (100 %). Αν
γράψουμε τη σειρά αυτήν σαν στήλη (όπως είχαμε γράψει προηγουμένως την κοινωνική
δομή), θα έχουμε:

IV. Κινητικότητα - 5 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 ΠKK 10.
Κοινωνική δομή γονιών
Α 150 15%
Μ 350 35%
Κ 500 50%
Σύνολο 1.000 100%

Πρόκειται για μια κατανομή του πληθυσμού σε κοινωνικές τάξεις. Πρόκειται

δηλαδή για μια κοινωνική δομή. Αντίθετα, όμως, από την προηγούμενη, η κοινωνική
αυτή δομή δεν αναφέρεται στο σημερινό πληθυσμό: Είναι η κοινωνική δομή των γονιών
του σημερινού πληθυσμού. Για αυτό ακριβώς το επιγράψαμε και έτσι.

Ας συγκρίνουμε τις δύο αυτές κοινωνικές δομές (σε ποσοστά):

ΠKK 11.

Κοινωνική δομή στη γενιά

των:

Γονιών Παιδιών

Α 15% 10%

Μ 35% 30%

Κ 50% 60%

Σύνολο 100% 100%

[Ο αναγνώστης ας περιγράψει την εξέλιξη της κοινωνικής δομής.]

Ας επανέλθουμε στον πίνακα που ονομάσαμε “κοινωνικής κινητικότητας”. Το

κάθε στοιχείο του πίνακα αυτού μπορεί να διαβαστεί με δύο τρόπους:
• Κατά τη γραμμή
• Κατά τη στήλη

Παράδειγμα: Ας πάρουμε το 30 της γραμμής 1 και στήλης 2:

• Κατά γραμμή: Τα 30 από τα 100 άτομα που ανήκουν στην τάξη Α προέρχονται
από γονείς που ανήκαν στην τάξη Μ.
• Κατά στήλη: Οι 30 από τους 350 γονείς που ανήκαν στην τάξη Μ είδαν τα παιδιά
τους να ανελίσσονται στην τάξη Α.

[Ο αναγνώστης ας δοκιμάσει να “διαβάσει” έτσι οποιοδήποτε στοιχείο του πίνακα].

Οι 30 αυτοί (γραμμή 1, στήλη 2) είναι όλα άλλωστε τα άτομα που μετακινήθηκαν

από την τάξη Μ στη γενιά των γονιών προς την τάξη Α στη γενιά των παιδιών. Επειδή

IV. Κινητικότητα - 6 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 μάλιστα η τάξη Α είναι (εξ υποθέσεως) ανώτερη από την τάξη Μ, μπορούμε να πούμε ότι
πρόκειται για “ανοδικές” μετακινήσεις. Αντίστροφα, οι 50 (γραμμή 3, στήλη 1) είναι όλα
τα άτομα που ενώ οι γονείς τους ανήκαν στην τάξη Α (ανώτερη), τα ίδια ανήκουν στην
τάξη Κ (κατώτερη), έχουν δηλαδή “κατέβει” κοινωνικά. Σε αυτή την περίπτωση μιλάμε
για “καθοδική” μετακίνηση.

[Άσκηση: Προσπαθείστε να απαντήσετε στις ερωτήσεις σε σχέση με τον πίνακα:

ΠKK 12.
Πίνακας κοινωνικής κινητικότητας
Γονείς
Σύνολο
A M K

Α 60 30 10 100

Παιδιά Μ 40 200 60 300

Κ 50 120 430 600

Σύνολο 150 350 500 1.000

• Πόσοι από τη γενιά των γονιών ανήκαν στην τάξη Α;

• Πόσοι από τη γενιά των παιδιών ανήκουν στην τάξη Α;
• Πόσοι γονείς από τη µεσαία τάξη είδαν τα παιδιά τους να ξεπέφτουν κοινωνικά και να
εντάσσονται στην τάξη Κ;
• Πόσοι γονείς από την τάξη Α είδαν τα παιδιά τους να παραµένουν στην ίδια τάξη;
• Πόσα είναι τα παιδιά της τάξης Α που κληρονόµησαν την ταξική τους θέση;
• Πόσοι γονείς από την τάξη Μ έχουν παιδιά που παρέµειναν στην ίδια τάξη Μ;
• Πόσα παιδιά ανήκουν στην τάξη Μ και έχουν γονείς που επίσης ανήκουν στην τάξη Μ;
• Πόσα είναι τα παιδιά που ανήκουν στην τάξη Κ;
• Πόσα είναι τα παιδιά της τάξης Κ που και οι γονείς τους ανήκαν στην τάξη Κ;
• Πόσα είναι τα παιδιά της τάξης Κ που προέρχονται από άλλες τάξεις;
• Πόσοι είναι οι γονείς της τάξης Κ που είδαν τα παιδιά τους να ανεβαίνουν κοινωνικά;
• Πόσοι είναι οι γονείς της τάξης Κ που κληροδότησαν τη θέση τους στα παιδιά τους;
• Πόσα είναι τα παιδιά της τάξης Κ που κληρονόµησαν τη θέση τους από τους γονείς τους;
• Πόσα είναι όλα τα άτοµα που έχουν ανέβει κοινωνικά;
• Πόσα είναι όλα τα άτοµα που έχουν κατέβει κοινωνικά;
• Πόσα είναι όλα τα άτοµα που έχουν διατηρήσει τη θέση των γονιών τους;
• Πόσα είναι όλα τα άτοµα που µετακινήθηκαν;
• Τί νόηµα µπορεί να έχει το να προσθέσουµε τα στοιχεία της κύριας διαγωνίου (60 + 200
+ 430);
• Τί νόηµα µπορεί να έχει το να προσθέσουµε τα στοιχεία που βρίσκονται πάνω από την
κύρια διαγώνιο;
• Τί νόηµα µπορεί να έχει το να προσθέσουµε τα στοιχεία που βρίσκονται κάτω από την

IV. Κινητικότητα - 7 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 κύρια διαγώνιο; ]

[Άσκηση: Ας συγκρίνουμε δύο πίνακες κοινωνικής κινητικότητας, που αναφέρονται σε

δύο αρκετά διαφορετικές περιόδους: Πριν από τη βιομηχανική επανάσταση και σε μια σύγχρονη
κοινωνία. Οι πίνακες αυτοί έχουν το ενδιαφέρον ότι σχηματοποιούν την κοινωνική δομή σε μια
ελίτ και στους άλλους (“μη ελίτ”), έτσι που η κοινωνική δομή γίνεται συγκρίσιμη ανάμεσα στις δύο
-κατά τάλλα- αρκετά διαφορετικές κοινωνίες.

ΠKK 13.
Κοινωνική θέση του π αιδιού σε σχέση με κοινωνική θέση του
γονιού του στη Σουηδία γύρω το 1700 (S.Carlsson)
Γονείς
Ελίτ Μη Ελίτ Σύνολο
Ελίτ 475 25 500
Παιδιά Μη Ελίτ 25 9.475 9.500
Σύνολο 500 9.500 10.000

ΠKK 14.
Κοινωνική θέση του π αιδιού σε σχέση με κοινωνική θέση του
γονιού του στη Δανία γύρω το 1950 (Svalastoga)
Γονείς
Ελίτ Μη Ελίτ Σύνολο
Ελίτ 200 300 500
Παιδιά Μη Ελίτ 300 9.200 9.500
Σύνολο 500 9.500 10.000

Με βάση τα στοιχεία αυτά, προσπαθείστε να απαντήσετε στα εξής ερωτήματα:

• Είναι αλήθεια ότι στις παλιές κοινωνίες δεν υπήρχε καθόλου κινητικότητα;
• Είναι αλήθεια ότι στις σύγχρονες κοινωνίες υπάρχει εξαιρετικά μεγάλη κινητικότητα;
• Είναι αλήθεια ότι στις σύγχρονες κοινωνίες η κινητικότητα είναι πολύ πιο μεγάλη απ’ό,τι
στις παλιές;
• Πόσοι στο σύνολο της σύγχρονης κοινωνίας κληρονομούν τη θέση τους; (Εκφράστε το
σε ποσοστό).
• Πόσοι στο σύνολο της σύγχρονης κοινωνίας αλλάζουν θέση σε σχέση με τους γονείς
τους; (Εκφράστε το σε ποσοστό).
• Προσπαθείστε να βρείτε ένα δείκτη που να δείχνει πόσες φορές πιο μεγάλη είναι η
κινητικότητα στις σημερινές κοινωνίες σε σχέση με τις παλιές.]

[Σημείωση: Ο αναγνώστης ας δουλέψει σαν κοινωνιολόγος: Δεν υπάρχει ποτέ ένας

“δείκτης” που να είναι “ο σωστός”. Πολλά πράγματα μπορούν να χρησιμοποιηθούν και το
καθένα έχει τα καλά και τα κακά του. Αφαιρέσεις, προσθέσεις, μέσοι όροι, τετράγωνα και ρίζες,
απόλυτοι αριθμοί, πιθανότητες, ανυσματικός χώρος, ... Το ζήτημα είναι να βρεθεί, κάθε φορά, για
το συγκεκριμένο μας ζήτημα ένας απλός τέτοιος δείκτης που να είναι σχετικά αποτελεσματικός:
Να “δείχνει” αυτό που θέλουμε να δούμε].

IV. Κινητικότητα - 8 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 [‘Ασκηση: Εξέλιξη της κοινωνικής δομής.

ΠKK 15.
Κοινωνική δομή στη
γενιά των:
Γονιών Παιδιών
Α 150 100
Μ 350 300
Κ 500 600
Σύνολο 1.000 1.000

Το πρόβλημα είναι να βρεθεί ένας δείκτης που να περιγράφει την εξέλιξη της κοινωνικής
δομής.
! Πρόταση δουλειάς:
• Για κάθε τάξη να βρεθεί ένας δείκτης (δηλαδή ένας αριθµός) που να δείχνει την
αυξοµείωσή της.
• Πώς να συνδυαστούν οι τρεις αυτοί δείκτες σε έναν;]

Η εξέλιξη της κοινωνικής δομής

Γιατί άραγε υπάρχουν κοινωνικές μετακινήσεις; Γιατί οι άνθρωποι να αλλάζουν

κοινωνική θέση και να παρατηρούνται έτσι φαινόμενα κοινωνικής κινητικότητας;

Ο πρώτος λόγος είναι ότι υποχρεώνονται! (Τους άλλους λόγους θα τους εξετάσουμε
αργότερα). ‘Οταν για παράδειγμα κλείσει το εργοστάσιο στο οποίο δουλεύω, τότε θα
αναγκαστώ να αλλάξω δουλειά (ή θα μείνω άνεργος)! Μπορεί ακόμα να χρειαστεί να
μεταναστεύσω. Και αντίστροφα: Η ανακάλυψη και η εισαγωγή ηλεκτρικών υπολογιστών
δημιουργεί θέσεις εργασίας που δεν υπήρχαν παλιότερα (ηλεκτρονικοί, ειδικοί στην
πληροφορική, κλπ.). Πράγμα που σημαίνει ότι κάποιοι που έκαναν άλλα πράγματα, ή
των οποίων οι γονείς έκαναν άλλα πράγματα, θα στραφούν στις νέες θέσεις εργασίας.
Εξού και μετακινήσεις ατόμων και άρα και “κοινωνική κινητικότητα”.

Όταν λοιπόν η κοινωνία αλλάζει -και η δική μας κοινωνία γνωρίζει συνεχώς τέτοιες
αλλαγές-, τότε ορισμένα άτομα υποχρεώνονται να μετακινηθούν κοινωνικά. Η κοινωνική
κινητικότητα που προκαλείται με αυτόν τον τρόπο ονομάζεται συνήθως “δομική
κινητικότητα”. Και ονομάζεται “δομική” γιατί οι κοινωνικές αλλαγές εκφράζονται σε αλλαγές
της κοινωνικής δομής, που με τη σειρά τους προκαλούν τις μετακινήσεις.

Όταν κλείνει μια επιχείρηση, οι θέσεις των εργατών σε όλη την Ελλάδα μειώνονται.
Δηλαδή η κοινωνική δομή αλλάζει. Αυτό προκαλεί κινητικότητα και για τον ίδιο λόγο την
ονομάζουμε “δομική”.

Ας πάρουμε για παράδειγμα την εξέλιξη των σχέσεων πόλης-υπαίθρου. Στη

IV. Κινητικότητα - 9 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 σημερινή Ελλάδα ο αγροτικός πληθυσμός είναι γύρω στο 20 % του συνόλου. Σε ορισμένες
αναπτυγμένες χώρες είναι μάλιστα πολύ πιο μικρός (π.χ. γύρω στο 3% στην Αμερική ή
στη Γερμανία). ‘Ομως, ο αγροτικός πληθυσμός μόλις λίγες δεκαετίες πριν (στο
Μεσοπόλεμο) ήταν μεγάλη πλειοψηφία (γύρω στο 60 %). Δηλαδή μέσα σε μια γενιά, ή
δύο το πολύ, υπήρξε μια μεγάλη μετακίνηση ατόμων από την ύπαιθρο προς την πόλη.
Την ίδια αυτή εξέλιξη την γνώρισαν όλες οι βιομηχανικές κοινωνίες. ‘Οταν αρχίζει να
αναπτύσσεται η βιομηχανία, αυτή τροφοδοτεί την ύπαιθρο με παραγωγικές μηχανές,
λιπάσματα, κλπ., που αυξάνουν την αγροτική παραγωγικότητα, και άρα και την ανάγκη
εργατικών χεριών, την ίδια στιγμή που η βιομηχανία της πόλης χρειάζεται εργατικά
χέρια. Οι εξελίξεις αυτές φαίνονται στην εξέλιξη της κοινωνικής δομής:

Ας υποθέσουμε ότι την προηγούμενη γενιά στα 5 εκατομμύρια κατοίκους, τα 2

εκατομμύρια ζούσαν στην πόλη και ασχολούνταν με δουλειές της πόλης, ενώ τα 3 ζούσαν
στην ύπαιθρο. Ας υποθέσουμε ότι μια γενιά αργότερα, η δομή αυτή άλλαξε ριζικά και
έγινε 4 εκατομμύρια στην πόλη, έναντι ενός μόνο στην ύπαιθρο. Η εξέλιξη της κοινωνικής
δομής μπορεί να περιγραφεί ως εξής:

ΠKK 16.
Εξέλιξη της κοινωνικής δομής
(σε χιλιάδες) (σε ποσοστά)

Από: Σε : Από : Σε :

Πόλη 2.000 4.000 40% 80%

΄Υπαιθρος 3.000 1.000 60% 20%

Σύνολο: 5.000 5.000 100% 100%

Η εξέλιξη της κοινωνικής δομής είναι σαφής. Ο πληθυσμός στην ύπαιθρο μειώνεται
κατά δύο τρίτα (από 3.000 σε 1.000). Ο πληθυσμός στις πόλεις διπλασιάζεται (από
2.000 σε 4.000). ‘Αρα είναι επίσης σαφές ότι υπάρχουν μετακινήσεις (κινητικότητα).
Πώς όμως μπορούμε να εντοπίσουμε και να μετρήσουμε τις μετακινήσεις αυτές, που
προκαλεί η εξέλιξη της κοινωνικής δομής;

Αν τις ξέραμε τις μετακινήσεις θα μπορούσαμε να τις παρουσιάσουμε σε έναν

πίνακα κοινωνικής κινητικότητας της μορφής:

IV. Κινητικότητα - 10 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 ΠKK 17.
Προηγούμενη δομή

Πόλη ΄Υπαιθρος Σύνολο

Σημερινή Πόλη 4.000

δομή ΄Υπαιθρος 1.000

Σύνολο 2.000 3.000 5.000

Παρόλο που δεν ξέρουμε πόσοι πράγματι μετακινήθηκαν, μπορούμε ωστόσο να

προσπαθήσουμε να μετρήσουμε πόσοι, με τα δεδομένα αυτά, πρέπει τουλάχιστον -ή το
λιγότερο- να μετακινηθούν. Ας υποθέσουμε πως όλοι θέλουν να παραμείνουν στον τόπο
τους και ότι, αν μερικοί μετακινούνται, το κάνουν υποχρεωνόμενοι από την εξέλιξη της
κοινωνικής δομής.

Το πρόβλημα αυτό ανάγεται στο να προσπαθήσουμε να γεμίσουμε τον πίνακα

εργαζόμενοι έτσι ώστε να μεγιστοποιήσουμε την κύρια διαγώνιο (εφόσον στην κύρια
διαγώνιο είναι αυτοί που παραμένουν στον τόπο τους). Στο παράδειγμά μας (που είναι
ένας πίνακας 2x2) υπάρχει μία μόνο λύση:

ΠKK 18.
Προηγούμενη δομή
Θεωρητικός πίνακας
Πόλη ΄Υπαιθρος Σύνολο

Σημερινή Πόλη 2.000 2.000 4.000

δομή ΄Υπαιθρος 0 1.000 1.000

Σύνολο 2.000 3.000 5.000

[Οδηγία: Αυτοί που παραμένουν στην πόλη δεν μπορεί να είναι πιο πολλοί από όσοι
βρίσκονταν ήδη σε πόλη την προηγούμενη περίοδο, δηλαδή 2.000. ‘Ετσι από την πόλη δεν
μετακινείται κανείς στην ύπαιθρο (γραμμή 2, στήλη 1: 0). ‘Ομως, καθώς ο αστικός πληθυσμός
έχει αυξηθεί κατά 2.000, αυτοί δεν μπορεί παρά να ήρθαν από την ύπαιθρο (γραμμή 1, στήλη 2).
‘Ετσι, ο αγροτικός πληθυσμός έχασε 2.000 μέλη του από τα 3.000, πράγμα που σημαίνει ότι
1.000 παρέμειναν στην ύπαιθρο (γραμμή 2, στήλη 2).]

Συνολικά, 2.000 στους 5.000, δηλαδή 40 % των ατόμων, αναγκάζονται να

μετακινηθούν, εξαιτίας και μόνο της μεταβολής της κοινωνικής δομής. Αυτή είναι και η
ελάχιστη κινητικότητα που μπορεί να παρατηρηθεί ανάμεσα στις δύο περιόδους. Αυτήν
την κινητικότητα την ονομάζουμε “δομική”. Γιατί οφείλεται αποκλειστικά στη μεταβολή
της κοινωνικής δομής (στις δύο κατανομές που βρίσκονται έξω από τον κύριο πίνακα).
Γιατί προκαλείται, παρά την υπόθεσή μας ότι όλα τα άτομα προσπαθούν να κρατηθούν
στον τόπο τους.

IV. Κινητικότητα - 11 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 Η τελευταία αυτή υπόθεση πρέπει να επανεξεταστεί: Πράγματι, είναι πολύ απίθανο
να μην θέλει κανείς να αλλάξει περιβάλλον. Στην πράξη, είναι πολύ πιθανόν ορισμένοι
αγρότες να θελήσουν να πάνε στην πόλη, χωρίς να υποχρεωθούν. ‘Οπως και είναι πιθανόν
να υπάρχει και ένα αντίθετο ρεύμα από την πόλη προς την ύπαιθρο. Στην πράξη δηλαδή
σπάνια θα έχουμε μετακινήσεις όπως η τελευταία, που να οφείλονται αποκλειστικά στην
αλλαγή της κοινωνικής δομής. Το πιο πιθανόν θα ήταν, αν είχαμε εμπειρικά στοιχεία για
το τί πραγματικά συνέβη, να γνωρίζαμε έναν πίνακα κινητικότητας της μορφής:

ΠKK 19.
Προηγούμενη δομή
Εμπειρικός πίνακας
Πόλη ΄Υπαιθρος Σύνολο

Σημερινή Πόλη 1.500 2.500 4.000

δομή ΄Υπαιθρος 500 500 1.000

Σύνολο 2.000 3.000 5.000

Η κινητικότητα αυτή που παρατηρούμε στον πίνακα αυτόν είναι ασφαλώς

μεγαλύτερη από την προηγούμενη (θεωρητική): Εδώ 3.000 στα 5.000 άτομα, δηλαδή
το 60 % του πληθυσμού, γνωρίζει κινητικότητα. Είναι πολύ μεγαλύτερη από το θεωρητικό
40 % που είχαμε προηγουμένως. Επιπλέον, είναι μια κινητικότητα που δεν είναι
μονοσήμαντη: Παρά την έλξη της πόλης, υπάρχει πάντα ένα ρεύμα και από την πόλη
προς την ύπαιθρο, έστω και μικρό. Ωστόσο, το “εξωπραγματικό” 40 % έχει μια θεωρητική
σημασία: Μας χρησιμεύει για να ξεχωρίσουμε τη δομική κινητικότητα. Πράγματι,
εμπειρικά είδαμε ότι το 60 % του πληθυσμού μετακινήθηκε. Γιατί όμως μετακινήθηκε;
Αν θελήσουμε να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα, θα πρέπει πρώτα-πρώτα να
ξεχωρίσουμε τις μετακινήσεις που έγιναν εξαιτίας της μεταβολής της κοινωνικής δομής.
Και αυτό, για να το κάνουμε, θα πρέπει να κατασκευάσουμε έναν “αυθαίρετο” (θεωρητικό)
πίνακα, όχι με τις μετακινήσεις που πράγματι καταγράψαμε, αλλά με τις μετακινήσεις
που θα είχαμε εξαιτίας μόνο της αλλαγής της κοινωνικής δομής. Δηλαδή θα φτιάχναμε
πάλι έναν πίνακα όπως ο πρώτος που φιάξαμε και οι μετακινήσεις που θα συνεπαγόταν
αυτός θα αποτελούσαν τη “δομική κινητικότητα”.

[Άσκηση: Ας υποθέσουμε πως καταγράψαμε τον εξής πίνακα:

IV. Κινητικότητα - 12 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 ΠKK 20.
Πίνακας κοινωνικής κινητικότητας
Γονείς
Σύνολο
A M K
Α 100 30 20 150
Παιδιά Μ 60 200 140 400
Κ 40 70 340 450
Σύνολο 200 300 500 1.000

! Το πρόβληµα είναι να ξεχωρίσουµε τη δοµική κινητικότητα:

• Ας απαντήσουµε µε τη σειρά στα ερωτήµατα:
• Πόση είναι όλη η κινητικότητα που έχει καταγραφεί; Απόλυτα και σε ποσοστό.
• Υπάρχει αλλαγή της κοινωνικής δοµής;
• Ας συµπληρώσουµε τον θεωρητικό πίνακα της δοµικής µόνο κινητικότητας (δηλαδή µε
προσπάθεια να µεγιστοποιηθεί η κύρια διαγώνιος)

ΠKK 21.
Πίνακας κοινωνικής κινητικότητας
Γονείς
Σύνολο
A M K

Α 150
Παιδιά Μ 400

Κ 450

Σύνολο 200 300 500 1.000

(Ο πιο απλός αλγόριθμος είναι: Εξετάζουμε ένα προς ένα όλα τα στοιχεία της κύριας
διαγωνίου. Για κάθε τέτοιο στοιχείο, συγκρίνουμε το σύνολο της γραμμής στην οποία βρίσκεται με
το σύνολο της στήλης στην οποία βρίσκεται. Γράφουμε το μικρότερο από τα δύο αυτά σύνολα
στο αντίστοιχο στοιχείο της κύριας διαγωνίου. Συμπληρώνουμε με 0 το υπόλοιπο της γραμμής ή
της στήλης -ανάλογα- το σύνολο της οποίας γράψαμε σαν στοιχείο της κύριας διαγωνίου. ‘Οταν
τελειώσουμε με την κύρια διαγώνιο, συμπληρώνουμε τα παραμένοντα κενά, κάνοντας αφαίρεση
των στοιχείων της κύριας διαγωνίου από τα αντίστοιχα σύνολα. Σε έναν πίνακα 3x3, ο αλγόριθμος
αυτός αρκεί.)
• Πόση είναι όλη η κινητικότητα που καταγράφει αυτός ο πίνακας; Απόλυτα και σε
ποσοστό.
• Μπορούµε να απαντήσουµε στο αρχικό ερώτηµα του διαχωρισµού της δοµικής
κινητικότητας;]

[‘Ασκηση: Ας ξαναπιάσουμε τον αρχικό πίνακα του κεφαλαίου:

IV. Κινητικότητα - 13 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 ΠKK 22.
Πίνακας κοινωνικής κινητικότητας
Γονείς
Σύνολο
A M K
Α 60 30 10 100

Παιδιά Μ 40 200 60 300

Κ 50 120 430 600

Σύνολο 150 350 500 1.000

• Ας προσπαθήσουµε να µετρήσουµε τη δοµική κινητικότητα, όπως και προηγουµένως

(δηλαδή συµπληρώνοντας έναν θεωρητικό πίνακα):

ΠKK 23.
Πίνακας κοινωνικής κινητικότητας
Γονείς
Σύνολο
A M K

Α 100
Παιδιά Μ 300

Κ 600

Σύνολο 150 350 500 1.000

Μπορούµε να συγκρίνουµε µε τη συνολική κινητικότητα, όπως προηγουµένως, και να

καταλήξουµε σε ένα συµπέρασµα.
! Ερώτηµα: Είναι το συµπέρασµα αυτό ικανοποιητικό;
• Τί είδους µετακινήσεις σηµαίνει ο θεωρητικός πίνακας;
• Είναι αυτές οι µετακινήσεις ρεαλιστικές σε µια ιεραρχηµένη κοινωνία;
• Τί συµπέρασµα µπορούµε να βγάλουµε για τον τρόπο εξέτασης της δοµικής
κινητικότητας;]

[Άσκηση (παρόμοια με την προηγούμενη): Ας υποθέσουμε πως μια εταιρεία απασχολεί

1.000 άτομα σε τρία τμήματα: Στο τμήμα διεύθυνσης και εμπορίας απασχολεί 100 άτομα. Στο
λογιστικό τμήμα απασχολεί 200 άτομα. Και άμεσα στην παραγωγή απασχολεί 700 άτομα. Ας
υποθέσουμε ότι σχεδιάζει να αλλάξει την οργάνωσή της, με βάση ένα νέο οργανόγραμμα, χωρίς
να απολύσει ή να προσλάβει κόσμο: Η νέα της οργάνωση θα είναι 200 άτομα στο τμήμα
διεύθυνσης, 200 άτομα στο λογιστικό τμήμα και 600 άτομα στην παραγωγή. Πώς μπορεί άραγε
να προγραμματίσει τις αναγκαίες μετακινήσεις του προσωπικού από τμήμα σε τμήμα;
! Θα µπορούσαµε να εργαστούµε όπως προηγουµένως. (Να το κάνει ο αναγνώστης µόνος
του). Κάτι τέτοιο θα καταλήξει στο να µεταφέρει ορισµένα άτοµα από την παραγωγή στο
τµήµα διεύθυνσης. Αυτό όµως µπορεί να µην είναι το καλύτερο που έχει να κάνει η εταιρεία.

IV. Κινητικότητα - 14 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 Π.χ. θα χρειαζόταν µε αυτόν τον τρόπο υψηλό κόστος σε επανεκπαίδευση των
µετακινούµενων εργατών. ‘Η, έτσι, θα µπορούσε να προκαλέσει τη δυσφορία του τµήµατος
λογιστικής, όπου οι άνθρωποι θα έβλεπαν ξαφνικά τους “κατώτερούς” τους εργάτες να τους
ξεπερνούν.
! Το ερώτηµα είναι: Τί άλλο θα µπορούσε να κάνει η εταιρεία, για να µειώσει αυτά τα
προβλήµατα;
• Πόση είναι σε αυτή την περίπτωση η κινητικότητα;
• ∆ιαφέρει αυτή η κινητικότητα από την προηγούµενη που βρήκαµε, µετακινώντας
κατευθείαν άτοµα από την παραγωγή στην διεύθυνση; Πόσο;
• υτή η διαφορά ανάµεσα στις δύο κινητικότητες µπορεί να θεωρηθεί άραγε ότι δεν είναι
“δοµική”;
• Τί συµπέρασµα µπορούµε να εξάγουµε για την εξέταση της “δοµικής κινητικότητας” έτσι
όπως παρουσιάστηκε στο παρόν κεφάλαιο;]

[Άσκηση: Μήπως μπορούμε να αποφύγουμε την κατασκευή του θεωρητικού πίνακα της
δομικής κινητικότητας, εξετάζοντας κάθε φορά απευθείας την εξέλιξη της κοινωνικής δομής;
(Μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε οποιοδήποτε από τα προηγούμενα παραδείγματα).]

Μη δομική κινητικότητα

Στο προηγούμενο κεφάλαιο περιγράψαμε την έννοια της “δομικής κινητικότητας”.

Σε όλες σχεδόν τις (“εμπειρικές”) περιπτώσεις, χρειάστηκε να απομονώσουμε ένα μέρος
της πραγματικής, συνολικής κινητικότητας, αυτό που οφείλεται στην αλλαγή της “δομής”,
να το μετρήσουμε και να το ονομάσουμε δομική κινητικότητα. Υπήρχε όμως ένα άλλο
μέρος της συνολικής κινητικότητας, που δεν οφείλεται στην αλλαγή της δομής. Στην
πραγματικότητα, μπορούμε να έχουμε κινητικότητα χωρίς καμία αλλαγή της δομής.
Αυτή την κινητικότητα που δεν οφείλεται σε αλλαγή της κοινωνικής δομής την ονομάζουμε
καμιά φορά “γνήσια κινητικότητα”, “καθαρή κινητικότητα” ή “μη δομική κινητικότητα”.

Αν καταλαβαίνουμε πώς λειτουργεί η δομική κινητικότητα, η γνήσια κινητικότητα

είναι ταυτόχρονα πιο περίπλοκη και πιο ενδιαφέρουσα.
! Είναι πιο περίπλοκη, γιατί στην πραγματικότητα δεν είναι μία. Η κινητικότητα που
οφείλεται σε οποιονδήποτε άλλο λόγο εκτός από την αλλαγή της κοινωνικής δομής
μπορεί να εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Δηλαδή, ενώ ο όρος “δομική
κινητικότητα” μας περιγράφει την αιτία των μετακινήσεων, ο όρος “γνήσια”
κινητικότητα σημαίνει απλώς ότι το φαινόμενο που περιγράφει μένει να εξηγηθεί. Γιατί
οι άνθρωποι μετακινούνται, ακόμα και όταν δεν τους εξαναγκάζει η αλλαγή της
κοινωνικής δομής;
! Ο εξερευνητικός αυτός χαρακτήρας της γνήσιας κινητικότητας την καθιστά και
πιο ενδιαφέρουσα. Αλλά επιπλέον έχει και ένα ειδικό ενδιαφέρον στις δικές μας
κοινωνίες σαν “δείκτης” του πόση ισότητα, ή ισότητα ευκαιριών, προσφέρουν στους
πολίτες τους. Είναι μια διερεύνηση που δεν την επιτρέπει η δομική κινητικότητα.

[Παρατήρηση: Το γεγονός ότι η γνήσια κινητικότητα δίνεται εάν αφαιρέσουμε τη δομική

κινητικότητα αφήνει να εννοηθεί ότι οι γνήσιες μετακινήσεις δεν είναι “δομικές”, ότι άρα δεν
οφείλονται σε “δομικούς” λόγους και ότι, επομένως, οφείλονται σε “ατομικές επιλογές”. Αυτό

IV. Κινητικότητα - 15 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 είναι βασικό λάθος, που οφείλεται εν μέρει στη στατική παρουσίαση του πίνακα κοινωνικής
κινητικότητας (iii), εν μέρει στην άγνοιά μας (κάτι που δεν το έχουμε εξηγήσει ακόμα δεν σημαίνει
ότι δεν εξηγείται) (ii) και εν μέρει στον όρο “δομή” (i):

i - Στους πίνακες κοινωνικής κινητικότητας, ονομάσαμε “δομή” την κατανομή του

πληθυσμού (και είπαμε πως θα μπορούσαμε να την πούμε και “σύνθεση”). Η κοινωνία όμως
δεν είναι μόνο κατανομή του πληθυσμού. Είναι και θεσμοί, είναι και τάξεις, είναι και νόμοι, είναι ...
Αν οι μαύροι της Αμερικής υιοθετούν σαν κουλτούρα τους την άρνηση του άσπρου πανεπιστήμιου,
τότε εγώ που είμαι μαύρος δεν πηγαίνω στο πανεπιστήμιο για να μην προδώσω την ομάδα μου
ή -αντίθετα- πηγαίνω επειδή μου επιβάλλονται οι γενικότερες αξίες της κοινωνίας. Αυτή όμως
δεν είναι αναγκαστικά μια “ελεύθερη” επιλογή. Είναι το προϊόν της ένταξής μου στη συγκεκριμένη
ομάδα. Προσοχή λοιπόν με τη λέξη “δομή”, μπορεί να σημαίνει πολλά πράγματα.

ii - Το να εξηγήσουμε το ποιοί γίνονται γιατροί (και δεν γίνονται μόνο τα παιδιά των
γιατρών) μπορεί να απαιτεί μια αρκετά εμπεριστατωμένη έρευνα. Τίποτα δεν δικαιολογεί το να
υιοθετήσουμε την άποψη ότι είναι απλώς “ελεύθερη επιλογή” των ατόμων, ακόμα και πριν
καταφέρουμε να το εξηγήσουμε.

iii - ‘Ενας πίνακας κοινωνικής κινητικότητας είναι “στατικός” στο μέτρο που δείχνει σχέσεις
ανάμεσα σε δύο μεταβλητές, χωρίς να δείχνει με ποιούς μηχανισμούς περνάμε από τη μία στην
άλλη. ‘Ενας πίνακας διαγενεακής κοινωνικής κινητικότητας περιγράφει την εμπειρική σχέση:

Κοινωνική θέση Κοινωνική θέση

γονιών π αιδιών

Όμως, στην πραγματικότητα, μπορεί η σχέση αυτή να μην είναι άμεση, αλλά έμμεση,
όπως για παράδειγμα:

Κοινωνική θέση Μόρφωση Κοινωνική θέση

γονιών π αιδιών π αιδιών

Μια ανάλυση των μηχανισμών μέσα από τους οποίους η κοινωνική θέση του γονέα
καθορίζει την κοινωνική θέση του παιδιού μπορεί να είναι πλήρως “δομική”, έστω και αν αυτό δεν
εκφράζεται σε αλλαγή της κοινωνικής δομής ή σύνθεσης του πληθυσμού.

iv - Ακόμα και αν μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι ορισμένα άτομα έχουν πράγματι τη

δυνατότητα “ελεύθερης επιλογής”, η κοινωνική δομή θα αναγκάσει άλλα να μετακινηθούν:
Παράδειγμα: Σε μια κοινωνία το 30% των ατόμων μπαίνει στο πανεπιστήμιο. ‘Ολοι αυτοί που
μπαίνουν στο πανεπιστήμιο είναι παιδιά ανθρώπων που έχουν πάει στο πανεπιστήμιο. Επειδή
μια τέτοια κοινωνία είναι πολύ “άνιση”, υιοθετούνται διάφορες πολιτικές για να προωθήσουν στο
πανεπιστήμιο και παιδιά αυτών που δεν έχουν πάει στο πανεπιστήμιο: Από κει που δεν
ήθελαν να πάνε στο πανεπιστήμιο, πείθονται ότι αξίζει η προσπάθεια, και επιπλέον τους
διατίθενται και ενισχυτικά μαθήματα για να το καταφέρουν. Η συνήθης κινητικότητα ήταν μηδενική:

IV. Κινητικότητα - 16 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 ΠKK 24.

Γονείς
Όχι Σύνολο
Πανεπιστήμιο
Πανεπιστήμιο

Πανεπιστήμιο 30 0 30%
Παιδιά
Όχι Πανεπιστήμιο 0 70 70%

Σύνολο 30% 70% 100%

Με τη νέα πολιτική, πράγματι ένα τμήμα των παιδιών της μη μορφωμένης τάξης καταφέρνει
να μπει στο πανεπιστήμιο (ας πούμε 15 στους 70 ή περίιπου το 20 %). Ακόμα και αν δεχτούμε
πως αυτή η κινητικότητα είναι προϊόν “ελεύθερης επιλογής”, ωστόσο παραμένει πως, όσο οι
θέσεις του πανεπιστημίου είναι ορισμένες (για 30% κόσμο), ορισμένα άλλα άτομα γόνοι της
μορφωμένης τάξης θα αποκλειστούν από το πανεπιστήμιο. Αυτό είναι αποτέλεσμα της δομής
(του ότι αυτή δεν έχει μεταβληθεί).

ΠKK 25.

Γονείς
Όχι Σύνολο
Πανεπιστήμιο
Πανεπιστήμιο

Πανεπιστήμιο 15 15 30%
Παιδιά
Όχι Πανεπιστήμιο 15 55 70%

Σύνολο 30% 70% 100%

Θα ήταν ιδιαίτερα παραμορφωτικό να παρουσιαστούν αυτές οι 15 μετακινήσεις (γραμμή

2, στήλη 1), δηλαδή των γόνων της μορφωμένης τάξης που “ξεπέφτουν” στην αμόρφωτη τάξη,
σαν αποτέλεσμα “ελεύθερης επιλογής”! Γενικότερα, κάθε μετακίνηση, ακόμα και αποτέλεσμα
“ελεύθερης επιλογής”, επειδή τροποποιεί τα δεδομένα της κατανομής, προκαλεί άλλα φαινόμενα
αναγκαστικών μετακινήσεων. Σε μια κοινωνία με καθορισμένη κοινωνική δομή, κάθε μετακίνηση
προς τα πάνω οδηγεί και σε αντίστροφες μετακινήσεις προς τα κάτω.]

Συμπέρασμα: γνήσια κινητικότητα δεν σημαίνει έλλειψη καθορισμού από την

κοινωνική δομή. Απλώς σημαίνει ότι πρόκειται για κινητικότητα που πρέπει να ερευνηθεί.

Στο εξής θα ασχοληθούμε αποκλειστικά με την γνήσια ή καθαρή κινητικότητα.

Θα υποθέσουμε δηλαδή ότι η κοινωνική δομή παραμένει σταθερή. Αυτό θα εκφραστεί
στα περιθώρια του πίνακα κοινωνικής κινητικότητας με το ότι αυτά θα είναι ίσα.

Αυτό δεν σημαίνει ότι τα φαινόμενα που περιγράφονται είναι πάντα απλά. Για
παράδειγμα, είπαμε προηγουμένως ότι σε μια κοινωνία με καθορισμένη κοινωνική δομή,
κάθε μετακίνηση προς τα πάνω οδηγεί και σε αντίστροφες μετακινήσεις προς τα κάτω.
Μήπως θα μπορούσαμε να πούμε και ότι, σε καθορισμένη κοινωνική δομή, η ανοδική

IV. Κινητικότητα - 17 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 κινητικότητα ισούται με την καθοδική κινητικότητα; ‘Οτι δηλαδή όσοι ανεβαίνουν τόσοι
και θα κατεβαίνουν κοινωνικά, έτσι ώστε να διατηρηθεί η κοινωνική δομή;

[Εποπτικά ίσως κάποιος να έδινε μια τέτοια απάντηση. Ωστόσο, για να δείξουμε ότι τα
φαινόμενα μπορεί να είναι πιο σύνθετα απ’ό,τι φαίνονται, ας εξετάσουμε το εξής παράδειγμα:

ΠKK 26.
Πίνακας κοινωνικής κινητικότητας
Γονείς
Σύνολο
A M K
Α 100 70 30 200

Παιδιά Μ 80 300 20 400

Κ 20 30 350 400

Σύνολο 200 400 400 1.000

Ειναι σαφές ότι σε μια τέτοια περίπτωση η κοινωνική δομή δεν έχει αλλάξει (γιατί;).
Επομένως δεν υπάρχει “δομική κινητικότητα”. Ωστόσο, άνθρωποι μετακινούνται, άλλοι προς τα
πάνω, άλλοι προς τα κάτω. Η κινητικότητα επομένως είναι όλη “γνήσια”. Πόση όμως είναι; (Πόση
είναι η ανοδική κινητικότητα; Πόση είναι η καθοδική κινητικότητα). ‘Οπως διαπιστώνεται εύκολα,
περισσότεροι είναι αυτοί που μετακινούνται προς τα κάτω από αυτούς που μετακινούνται προς
τα επάνω. Και όμως η κοινωνική δομή παραμένει στάσιμη!]

Συμπέρασμα: Χρειάζεται μεγάλη προσοχή στα συμπεράσματα που μπορούν να

εξαχθούν. Μια εποπτική ιδέα μπορεί να είναι απατηλή, ιδιαίτερα όταν έχουμε
αλληλεξαρτόμενα φαινόμενα (ανοδική-καθοδική κινητικότητα), μέσα σε ένα συνολικό
σύστημα. Με άλλα λόγια, και η γνήσια κινητικότητα μπορεί να έχει μια “δομή”!

Η κινητικότητα στις σύγχρονες κοινωνίες

Το ότι η γνήσια κινητικότητα ενδιαφέρει ιδιαίτερα, αυτό οφείλεται στο ότι δείχνει
τον κοινωνικό καθορισμό των ανθρώπων, το κατά πόσον κληρονομούν από τους γονείς
τους την κοινωνική τους θέση. Πράγματι, ας πάρουμε τον πίνακα για τη Σουηδία γύρω
στο 1700 που παρουσιάσαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο: Πίνακας 1. Κοινωνική θέση
του παιδιού σε σχέση με κοινωνική θέση του γονιού του Σουηδία, γύρω στο 1700 (S.
Carlsson).

IV. Κινητικότητα - 18 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 ΠKK 27.
Κοινωνική θέση του π αιδιού σε σχέση με κοινωνική θέση του γονιού
του στη Σουηδία γύρω το 1700 (S.Carlsson)
Γονείς

Ελίτ Μη Ελίτ Σύνολο

Ελίτ 475 25 500
Παιδιά
Μη Ελίτ 25 9.475 9.500
Σύνολο 500 9.500 10.000

Ο πίνακας αυτός δείχνει πρώτα-πρώτα μια σχετικά ακίνητη κοινωνία: Μόνο το

0.5% του πληθυσμού (50 στους 10.000) αλλάζει θέση σε κάθε γενιά, ενώ το 99,5%
κληρονομεί την κοινωνική του θέση. Κατά δεύτερον, όμως, δείχνει και τις δυνατότητες
που έχει κανείς να ενταχθεί στην ελίτ της κοινωνίας. Και οι δυνατότητες αυτές είναι πολύ
άνισες, ανάλογα με το τί είναι η γονείς του:
! Αν ο γονιός μου ανήκει στην ελίτ, εγώ έχω μια πάρα πολύ μεγάλη πιθανότητα να
ενταχθώ και εγώ στην ελίτ: Το 95% (=(475/500) * 100) των παιδιών της ελίτ καταφέρνουν
να ενταχθούν στην ελίτ.
! Αν, όμως, ο γονιός μου δεν ανήκει στην ελίτ, εγώ έχω μια πάρα πολύ μικρή δυνατότητα
να ενταχθώ στην ελίτ: Μόνο το 0,26 % (=(25/9.500) * 100) των παιδιών αυτών
καταφέρνουν να ενταχθούν στην ελίτ: Πρόκειται για μια πρακτικά αμελητέα δυνατότητα,
ούτε μισό τοις εκατό: Στην πράξη εγώ είναι σχεδόν σίγουρο (99,74%) ότι θα παραμείνω
-όπως και οι γονείς μου- έξω από την ελίτ.

Και στις δύο περιπτώσεις, η κοινωνική θέση του παιδιού καθορίζεται από την
κοινωνική θέση του γονιού. Και είναι τόσο μεγάλη η εξάρτηση που σχεδόν είναι μηχανική,
βέβαιη και συντριπτική!

Αυτό δεν είναι κάτι εντυπωσιακό. Στην παλιά φεουδαρχική κοινωνία της Ευρώπης,
η κοινωνική θέση των ατόμων κατά πολύ καθοριζόταν από τους γονείς τους: Τα παιδιά
των αριστοκρατών παρέμεναν αριστοκράτες, ενώ οι δουλοπάροικοι δεν είχαν καμιά
δυνατότητα να γίνουν αριστοκράτες. Μόνο με την ανάπτυξη του καπιταλισμού, η βασίλισσα
της Αγγλίας άρχισε να χρήζει ιππότες κοινούς θνητούς. ‘Ως τότε, ήταν κανείς
αριστοκράτης μόνο επειδή και οι γονείς του ήταν αριστοκράτες. Σε μια τέτοια κοινωνία,
ο πίνακας κοινωνικής κινητικότητας ανάμεσα στις γενιές είναι όπως ο τελευταίος, δηλαδή
πολύ κοντά σε έναν πίνακα της μορφής:

IV. Κινητικότητα - 19 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 ΠKK 28.
Γονείς

Ελίτ Μη Ελίτ Σύνολο

Ελίτ 5 0 5
Παιδιά
Μη Ελίτ 0 95 95
Σύνολο 5 95 100

Μια πολύ μικρή μειοψηφία αποτελεί την ελίτ της κοινωνίας και η μειοψηφία αυτή
είναι τελείως κλειστή: Κανείς δεν μπορεί να εισέλθει από τα έξω και κανείς δεν μπορεί να
εξέλθει προς τα έξω. Είναι μια κοινωνία με μηδενική κινητικότητα, καθώς και μια κοινωνία
όπου η κοινωνική θέση του καθένα καθορίζεται πλήρως από την κοινωνική του
καταγωγή.

Το υπόδειγμα μιας τέτοιας κοινωνίας, όπου η κοινωνική θέση του καθένα είναι
πλήρως καθορισμένη κληρονομικά από τους γονείς του, είναι η παραδοσιακή Ινδία.
Στην περίπτωση αυτή μιλάμε για “κάστες”. Σε μια κοινωνία με κάστες -όπως η Ινδία- δεν
υπάρχει καμία κινητικότητα ανάμεσα στις διάφορες κάστες. Ο πίνακας “κινητικότητάς”
τους είναι της μορφής:

ΠKK 29.
Γονείς

Ανώτερη Κατώτερη Σύνολο

Ανώτερη 40 0 40
Παιδιά
Κατώτερη 0 60 60
Σύνολο 40 60 100

‘Ολα τα στοιχεία έξω από την κύρια διαγώνιο είναι μηδενικά. Δεν υπάρχει καμία
κινητικότητα. Σε κοινωνίες με κάστες, όπως και στη δυτική φεουδαρχία με τις
νομοκατεστημένες τάξεις (που πλησιάζουν από την άποψη αυτή στις κάστες -
αριστοκράτες, δουλοπάροικοι, δούλοι, κλήρος, ελεύθεροι-), υπάρχουν συνήθως ειδικοί
φραγμοί που εμποδίζουν την κινητικότητα: Νομικοί, ηθικοί, πολιτικοί φραγμοί που
απαγορεύουν τις μετακινήσεις. Στην Ινδία, οι φραγμοί αυτοί έχουν μάλιστα ιδιαίτερα
θρησκευτικό χαρακτήρα. Η κοινωνική διαστρωμάτωση δεν είναι απλώς ένα αυτόματο,
“αντικειμενικό”, προϊόν της λειτουργίας της κοινωνίας, αλλά και νομικά, πολιτικά, ή
θρησκευτικά κατοχυρωμένη: Το κάθε άτομο ξέρει επιπλέον σε ποιά κατηγορία ανήκει,
όπως το ξέρουν και όλοι οι άλλοι -κάπως όπως στις δικές μας κοινωνίες ο καθένας ξέρει
σε ποιό έθνος ανήκει, το ξέρουν και όλοι οι άλλοι και το θεωρούν και προφανές. Η ένταξη
σε μια κάστα δεν είναι μόνο ουσιαστική, είναι και τυπική (κάπως όπως στη δική μας

IV. Κινητικότητα - 20 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 κοινωνία η ένταξη σε ένα έθνος δεν είναι μόνο ουσιαστική -γλώσσα, συνείδηση, ήθη,
έθιμα- αλλά και τυπική -υπηκοότητα, ιθαγένεια, εθνικότητα). [Παρατήρηση: Αυτή την
τυποποίηση επισημαίνουμε όταν χαρακτηρίζουμε σαν “νομοκατεστημένες” τις τάξεις
στη φεουδαρχία].

Αντίθετα απ’ό,τι συμβαίνει στις κοινωνίες με κάστες και αντίθετα με ό,τι συνέβαινε
στην ευρωπαϊκή φεουδαρχία, με την αστική επανάσταση (κυρίως τη γαλλική), τα στεγανά
και οι φραγμοί αυτοί καταργήθηκαν. Στις δικές μας κοινωνίες, δεν υπάρχει ούτε νομική,
ούτε ηθική, ούτε θρησκευτική, ούτε ιδεολογική απαγόρευση για να γίνει π.χ. κάποιος
επιχειρηματίας ή καθηγητής πανεπιστημίου ή μητροπολίτης (εκτός αν είναι γυναίκα για
το τελευταίο), κλπ. Επιπλέον, αν ο καθένας ξέρει τί επάγγελμα κάνει (και το ξέρουν και οι
άλλοι), ωστόσο δεν ξέρει αναγκαστικά και σε ποιά κοινωνική τάξη ανήκει: Οι κοινωνικές
τάξεις δεν είναι κατοχυρωμένες ούτε νομικά, ούτε πολιτικά, ούτε θρησκευτικά. Και
μάλιστα ένας από τους στόχους που διακηρύσσει η σημερινή κοινωνία είναι ότι, ακόμα
και αν υπάρχουν κοινωνικές τάξεις, καλό θα ήταν να εξαφανιστούν ή τουλάχιστον να
αμβλυνθούν οι διαφορές τους και να αυξηθούν οι μεταξύ τους μετακινήσεις. Η ιδέα
άλλωστε που προωθεί η σημερινή κοινωνία είναι ο στόχος του να γίνεται κάποιος αυτό
που αξίζει (“αξιοκρατία”) και όχι αυτό που ήταν ο γονιός του.

Και πράγματι στις δικές μας κοινωνίες υπάρχουν μετακινήσεις. Υπάρχουν παιδιά
εργατών ή αγροτών που έχουν γίνει εφοπλιστές και παιδιά από “τζάκια” που χρεοκόπησαν
και έγιναν π.χ. υπάλληλοι. Στις δικές μας κοινωνίες υπάρχει κινητικότητα. ‘Οχι μόνο δεν
απαγορεύεται, αλλά θεωρείται και καλή, στο μέτρο που μειώνει την εξάρτηση από την
κοινωνική καταγωγή. ‘Ετσι, συγκρίνοντας τον πίνακα της Σουηδίας του 1700 με τον
ανάλογο της Δανίας του 1950, διαπιστώσαμε ότι η κινητικότητα έχει αυξηθεί πάρα
πολύ. Ενώ στην πρώτη μόνο το 0,5 % του πληθυσμού αλλάζει κοινωνική θέση από γενιά
σε γενιά, στην δεύτερη ο αντίστοιχος αριθμός είναι 6 %, δηλαδή υπερδεκαπλάσια
κινητικότητα.

ΠKK 30.
Κοινωνική θέση του π αιδιού σε σχέση με κοινωνική θέση του
γονιού του στη Δανία γύρω το 1950 (Svalastoga)
Γονείς
Ελίτ Μη Ελίτ Σύνολο

Ελίτ 200 300 500

Παιδιά
Μη Ελίτ 300 9.200 9.500

Σύνολο 500 9.500 10.000

Το θέμα όμως δεν εξαντλείται εδώ. Γιατί, πρώτον, η κινητικότητα αυτή είναι μεν
υπερδεκαπλάσια από την προηγούμενη, αλλά εξακολουθεί δε να είναι εξαιρετικά μικρή
(μόλις 6%). Και γιατί, δεύτερον, η κοινωνική καταγωγή εξακολουθεί να επηρεάζει πολύ

IV. Κινητικότητα - 21 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 την κοινωνική θέση:

Βέβαια, όταν ο πατέρας μου ανήκει στην ελίτ, εγώ δεν έχω εξασφαλισμένη τη θέση
μου σε αυτήν, αφού οι πιθανότητές μου να παραμείνω στην ελίτ είναι “μόνο” 40 %
(=(200/500)*100). Είναι μάλιστα πιο πιθανόν (60%) να μην ενταχθώ στην ελίτ, παρά να
ενταχθώ. Ωστόσο, σε σύγκριση με τις αντίστοιχες ευκαιρίες για ένταξη στην ελίτ ενός
παιδιού από τα μη ελιτιστικά στρώματα, οι πιθανότητες μου αυτές είναι πολύ μεγάλες:
Μόνο το 3 % περίπου (=(300/9500)*100) από αυτούς καταφέρνει να ενταχθεί στην ελίτ.
Πού 3 % και πού 40 %! Πολύ απέχουμε από τις “ίσες ευκαιρίες”.

[Ίσως η παρουσίαση αυτή να μπορεί να αμφισβητηθεί. Τί σημαίνει “ελίτ” και πώς την
καθόρισε ο Svalastoga; Η κοινωνική διαστρωμάτωση δεν περιορίζεται σε δύο μόνο στρώματα. Η
κοινωνική πυραμίδα παρουσιάζεται υπερβολικά περιορισμένη στην κορυφή της. Η κινητικότητα
που περιγράφει παραμένει πολύ μικρή. Και γιατί να είναι χαρακτηριστική και για άλλες χώρες
εκτός Δανίας ή σε άλλες χρονιές; ‘Ολες αυτές (και άλλες ακόμα) παρατηρήσεις μπορούν να
γίνουν. ‘Ομως:]

Υπάρχουν δύο ιδέες που όλες οι έρευνες για την κοινωνική κινητικότητα στις
δικές μας κοινωνίες φαίνεται να δείχνουν και να επιβεβαιώνουν:
! Οι κοινωνίες μας χαρακτηρίζονται από κοινωνική κινητικότητα που δεν είναι
αμελητέα.
! Αλλά η κινητικότητα αυτή μοιάζει να παραμένει στάσιμη σε ένα επίπεδο όπου η
κοινωνική καταγωγή συνεχίζει να καθορίζει κατά πολύ την κοινωνική θέση.

Το γεγονός αυτό είναι ακόμα πιο ενδιαφέρον, στο μέτρο που η κοινωνία μας δεν
έχει μείνει μόνο σε ευχολόγια για την αύξηση της κοινωνικής κινητικότητας. ‘Ηδη πριν
από τη βιομηχανική επανάσταση και ιδιαίτερα κατά τον 20ο αιώνα, υπήρξαν πάρα
πολλές πολιτικές για την προώθηση της “ισότητας των ευκαιριών”, ιδιαίτερα μέσο του
σχολείου και της εκπαίδευσης. Πώς να εξηγηθεί αυτή η επιμονή που έχει το βάρος της
κοινωνικής καταγωγής; Και γιατί οι εκπαιδευτικές πολιτικές, που είχαν σα στόχο να
μειώσουν τις ανισότητες των ευκαιριών, μοιάζουν να απέτυχαν (ή να απέτυχαν εν μέρει);

Κοινωνική θέση και κοινωνική κατανόηση

Ας εξετάσουμε τον προηγούμενο πίνακα από μια άλλη σκοπιά: Από τη σκοπιά
του ατόμου. Ας αναρωτηθούμε τί βλέπει, τί αισθάνεται το άτομο, που έχει ενταχθεί σε μια
κοινωνική ομάδα (ελίτ ή μη ελίτ). Δύο ζητήματα: Τί σημαίνει υποκειμενικά για το άτομο
η κοινωνική του θέση; Κατά πόσο ταιριάζει αυτό που το άτομο βλέπει με αυτό που
πράγματι συμβαίνει;

Είδαμε ότι η κοινωνική καταγωγή παίζει πολύ μεγάλο ρόλο για το ποιά θέση
καταλαμβάνει το άτομο. Πράγμα που φαίνεται αν συγκρίνουμε τις ευκαιρίες που έχουν
τα παιδιά της ελίτ με τα παιδιά της μη ελίτ για να ενταχθούν αντίστοιχα στην ελίτ: Για τους
πρώτους 40%, για τους δεύτερους 3%. Η διαφορά είναι συντριπτική. Και επομένως η
καταγωγή έχει τεράστιο βάρος.

Τί όμως βλέπει το άτομο; Ας κάνουμε την εξής υπεραπλουστευμένη αλλά εύλογη

IV. Κινητικότητα - 22 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 υπόθεση: ‘Οταν βρίσκομαι σε μια κοινωνική ομάδα και συναναστρέφομαι κυρίως με
άτομα αυτής της ομάδας, τότε αν οι περισσότεροι από αυτούς κατάγονται από την ίδια
ομάδα εγώ αισθάνομαι ότι η κοινωνική καταγωγή παίζει μεγάλο ρόλο. Αντίθετα, αν αυτοί
που έχουν κληρονομήσει τη θέση τους είναι μια μειοψηφία, τότε εγώ θα αισθάνομαι σαν
η ένταξη στην ομάδα αυτή να μην εξαρτάται από την κοινωνική καταγωγή, αλλά π.χ. από
“ατομικά” χαρακτηριστικά, ικανότητες, ... Δηλαδή, βγάζω ένα συμπέρασμα από αυτό
που βλέπω: Αν οι περισσότεροι που βλέπω έχουν κληρονομήσει τη θέση τους, τότε
συμπεραίνω ότι η κοινωνική καταγωγή είναι σημαντική. Αν οι περισσότεροι που βλέπω
προέρχονται από άλλα στρώματα, τότε συμπεραίνω ότι η κοινωνική καταγωγή δεν πρέπει
να παίζει μεγάλο ρόλο. Με την υπόθεση αυτήν, τί βλέπουν τα άτομα;
! Ας πάρουμε ένα άτομο που βρίσκεται στη μη ελίτ. Η συντριπτική πλειοψηφία των
φίλων του από την ίδια ομάδα (97%) προέρχεται από στρώματα που δεν είναι ελίτ.
Ασφαλώς υπάρχουν μερικοί από την ελίτ που έχουν “ξεπέσει” (το 3%), αλλά αυτή είναι
μια μειοψηφία. Πιθανόν εγώ να μην ξέρω και κανέναν. ‘Αρα έχω την εντύπωση, ότι η
κοινωνική καταγωγή παίζει σημαντικό ρόλο.
! Ας πάρουμε, τώρα, ένα άτομο που ανήκει στην ελίτ. Η πλειοψηφία των φίλων του,
που τώρα ανήκουν στην ελίτ, προέρχεται επίσης από στρώματα που δεν ήταν ελίτ (το
60%). Μόνο μια μειοψηφία (το 40%) έχει κληρονομήσει τη θέση της. Οι περισσότεροι
φίλοι μου βρίσκονται στην ελίτ αλλά δεν προέρχονται από αυτήν. Με την υπόθεση που
κάναμε, αυτό σημαίνει ότι εγώ θα έχω την εντύπωση πως η κοινωνική καταγωγή για την
ένταξη στην ελίτ δεν παίζει καθοριστικό ρόλο. ‘Ισως, βέβαια, να ξέρω μερικούς που να
κληρονόμησαν από τους γονείς τους τη θέση τους. Αλλά αυτοί παραμένουν μια
μειοψηφία. Οι περισσότεροι εντάχθηκαν στην ελίτ χωρίς να κληρονομήσουν τη θέση
τους. Πράγμα που με επιβεβαιώνει στην πεποίθησή μου ότι η κοινωνική καταγωγή δεν
παίζει και μεγάλο ρόλο. Μεγαλύτερο ρόλο μου φαίνεται ότι παίζουν “άλλα χαρακτηριστικά”,
όπως οι “ατομικές ικανότητες”, ή ...

Μπορούμε να πάρουμε υπόψη και την καταγωγή για το τί βλέπει το άτομο.

! Αν για παράδειγμα εγώ που ανήκω στην ελίτ προέρχομαι από τα κατώτερα στρώματα,
τότε ξέρω ότι οι παλιοί μου φίλοι (η συντριπτική τους πλειοψηφία) δεν τα κατάφερε να
ενταχθεί στην ελίτ. Αυτό μπορεί να μετριάσει λίγο την πίστη μου στο ότι δεν παίζει ρόλο η
κοινωνική καταγωγή, αλλά θα με ενισχύσει τουλάχιστον στην πεποίθησή μου ότι η
ικανότητές μου ήταν που με έκαναν να μπορέσω να ανέβω.
! Αν, αντίθετα, προέρχομαι και εγώ από την ελίτ, τότε όχι μόνο οι περισσότεροι με τους
οποίους συναναστρέφομαι σήμερα δεν προέρχονται από την ελίτ, αλλά και οι
περισσότεροι από τους παλιούς μου φίλους, με τους οποίους μεγάλωσα μαζί μέσα στην
ελίτ, έχουν τώρα “ξεπέσει”, έχουν χάσει τη θέση της ελίτ: Δηλαδή όχι μόνο δεν βλέπω την
καταγωγή να παίζει σημαντικό ρόλο στην κοινωνική ένταξη, αλλά και η πορεία των
παιδιών της ελίτ, που τα περισσότερά τους δεν έμειναν στην ελίτ, μου ενισχύει την
πεποίθηση ότι το τί έκαναν οι γονείς δεν εξηγεί το τί κάνουν τα παιδιά. ‘Οτι επομένως η
κοινωνική καταγωγή έχει μηδαμινή σημασία.

Το άτομο δηλαδή θα βλέπει κάτι και θα του το επιβεβαιώνει η εμπειρία του,

IV. Κινητικότητα - 23 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 που όμως είναι τελείως αντίστροφο από αυτό που πράγματι συμβαίνει! ‘Οπως είδαμε
στην κοινωνία αυτή της Δανίας του 1950, η ανισότητα των ευκαιριών ανάμεσα στις δύο
ομάδες είναι συντριπτική και η κοινωνική καταγωγή παίζει πολύ μεγάλο ρόλο. ‘Ομως το
άτομο δεν είναι σίγουρο ότι το βλέπει αυτό. Γιατί το άτομο βλέπει την κοινωνία από τη
δική του θέση, την κοινωνική του θέση. Αυτή εξηγεί τα δεδομένα που έχει γύρω του,
αυτά που βλέπει. Μπορεί το άτομο να έχει δίκιο να πιστεύει κάτι, που άλλωστε το βλέπει
να του το επιβεβαιώνει η εμπειρία, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι είναι και σωστό!

Πρώτο συμπέρασμα επομένως: Μπορεί να υπάρχει διάσταση ανάμεσα σε αυτό

που συμβαίνει και σε αυτό που βλέπει το άτομο να συμβαίνει!

Επιπλέον, όπως είδαμε στο παράδειγμα, όταν εντάσσομαι στην ελίτ, έχω την τάση
να μην δω το βάρος της κοινωνικής καταγωγής. Ενώ όταν βρίσκομαι στη μη ελίτ έχω,
αντίθετα, την τάση να βλέπω τη μοίρα μου σαν καθορισμένη από τους γονείς. Και μάλιστα
στο τί βλέπω μπορεί να παρέμβουν και άλλοι παράγοντες, όπως το από πού κατάγομαι.

Δεύτερο συμπέρασμα: Από την κάθε κοινωνική θέση, τα άτομα δεν βλέπουν
αναγκαστικά τα ίδια πράγματα. ‘Η όταν βλέπουν τα ίδια πράγματα μπορεί να τα
ερμηνεύουν διαφορετικά.

Γενικό συμπέρασμα: Η έννοια της κοινωνικής θέσης είναι μια έννοια που μπορεί
να εξηγήσει γιατί τα άτομα διαφοροποιούνται στις πίστεις και στις συμπεριφορές τους.

Πλήρης κινητικότητα

Ώς τώρα χρησιμοποιήσαμε την κινητικότητα σαν ένα δείκτη για το βάρος που
έχει η κοινωνική καταγωγή στην κοινωνική θέση. ‘Οταν το βάρος αυτό είναι τεράστιο,
τότε η κινητικότητα είναι μηδαμινή. Και αντίστροφα, όταν η κινητικότητα αυξάνει,
θεωρούμε ότι τα άτομα αυξάνουν τις δυνατότητές τους να ξεφύγουν από τη μοίρα των
γονιών τους.

Όμως, η χρήση της κινητικότητας σαν τέτοιου δείκτη είναι πολύ προσεγγιστική
και μάλιστα μπορεί να αποβεί και λαθεμένη, γιατί αφήνει να εννοηθεί ότι εκεί όπου
καταγράφεται η μεγαλύτερη κινητικότητα, υπάρχει και η μικρότερη εξάρτηση από την
κοινωνική καταγωγή. ‘Ενα παράδειγμα θα δείξει ότι αυτό δεν συμβαίνει:

Ας υποθέσουμε ότι βρισκόμαστε σε μια κοινότητα με δύο ομάδες, τη Σ1, και τη

Σ2. Σε αυτήν την κοινότητα μια έρευνα για την κινητικότητα έδειξε τα εξής στοιχεία:

IV. Κινητικότητα - 24 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 ΠKK 31.
Γονείς

Σ1 Σ2 Σύνολο
Σ1 0 500 500
Παιδιά
Σ2 500 0 500
Σύνολο 500 500 1.000

Η κινητικότητα είναι εδώ η μεγαλύτερη δυνατή: 1.000 στα 1.000 άτομα, δηλαδή
όλοι, αλλάζουν κοινωνική θέση σε κάθε γενιά. Θα μπορούσαμε άραγε να πούμε ότι “η
θέση του παιδιού δεν εξαρτάται καθόλου από τη θέση του γονιού του”; Προφανώς όχι,
γιατί αν ο πατέρας μου ανήκει στο Σ1, τότε εγώ δεν έχω καμία άλλη δυνατότητα από το
να ανήκω στο Σ2. Ασφαλώς δεν κληρονομώ τη θέση του, αλλά παρόλα αυτά η καταγωγή
μου μου καθορίζει τη θέση που θα έχω.

Η κοινωνική θέση εδώ παραμένει πλήρως καθορισμένη από τον γονέα. Απλώς
είναι εναλλασσόμενη με τον εξής τρόπο:

Παππούς Γονέας Παιδί Εγγόνι -

ανήκει: Σ1 Σ2 Σ1 Σ2 -

Εγώ, ο παππούς μου και τα εγγόνια μου ανήκουμε στην ίδια ομάδα, ενώ ο γονέας
μου, τα παιδιά μου και τα παιδιά των εγγόνων μου ανήκουν όλοι σε μια ενιαία ομάδα που
δεν είναι η δική μου.

Σε μια τέτοια περίπτωση δεν θα μπορούσαμε να μιλήσουμε ούτε για κάστες

(γιατί;), ούτε για τάξεις (γιατί;). Αλλά θα έπρεπε να παραδεχτούμε το μεγάλο βάρος της
κοινωνικής καταγωγής.

[Ίσως το παράδειγμα μοιάζει αυθαίρετο. Ωστόσο ανταποκρίνεται στα απλά στοιχειώδη

συστήματα συγγένειας, τα διχοτομικά ή και με πολλαπλάσια του 2, όπως το σύστημα Kariera
(βλ. κεφάλαιο περί Οικογένειας).]

“‘Ισες ευκαιρίες”

Είπαμε ότι ο πίνακας κοινωνικής κινητικότητας είναι ένας πίνακας που

ταυτόχρονα δείχνει κατά πόσο η κοινωνική καταγωγή (το τί έκαναν οι γονείς μου)
καθορίζει την κοινωνική θέση (το τί κάνω εγώ). Επίσης είδαμε ότι, προσπαθώντας να
δούμε με ποιόν τρόπο το δείχνει αυτό, εισάγαμε την ιδέα των ευκαιριών: ‘Ετσι, συνδέσαμε
την επιρροή της κοινωνικής καταγωγής με την ανισότητα των ευκαιριών.

Ας πάρουμε ένα υποθετικό παράδειγμα.

IV. Κινητικότητα - 25 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 ΠKK 32.
Γονείς
("Εμπειρικός πίνακας")
Μορφωμένοι Αμόρφωτοι Σύνολο
Μοφωμένοι 40 20 60
Παιδιά
Αμόρφωτοι 20 120 140
Σύνολο 60 140 200

Στο σύνολο της κοινωνίας, μόνο 60 στους 200, δηλαδή 30 %, μορφώνονται.

Αυτόν τον αριθμό θα μπορούσαμε να τον δούμε σαν τις “ευκαιρίες” που προσφέρει η
κοινωνία για μόρφωση. Για όλη τη σημερινή γενιά των νέων (που είναι 200), υπάρχουν
θέσεις στα πανεπιστήμια μόνο για 60 άτομα. Αν πάρουμε έναν νέο σήμερα, θα μπορούσαμε
άρα να πούμε ότι έχει 30 % πιθανότητες ή ευκαιρίες να μπει στο πανεπιστήμιο και 70 %
πιθανότητες να μην μπει. Οι αριθμοί αυτοί υπολογίζονται με βάση την τελευταία στήλη
διαιρώντας το κάθε στοιχείο με το σύνολο του πληθυσμού (και αν θέλουμε να το
εκφράσουμε σε % πολλαπλασιάζουμε επί 100):

ΠKK 33.

Σύνολο Σύνολο Σύνολο

60 60 / 200 0,3
140 140 / 200 0,7
200 200 / 200 1

0,30
0,70
Σε μαθηματικούς όρους αυτό το είναι ένα άνυσμα (δηλαδή μια
καθορισμένη σειρά αριθμών) κατανομής πιθανοτήτων (όπου δηλαδή όλοι οι αριθμοί
είναι μεγαλύτεροι ή ίσοι του μηδέν και μικρότεροι ή ίσοι του 1 και ταυτόχρονα το άθροισμά
τους είναι ίσο με 1). Αυτή η κατανομή μπορούμε εμείς να πούμε ότι περιγράφει τις
ευκαιρίες που προσφέρει η κοινωνία. Το νόημά της είναι ότι, αν την ξέρουμε και ξέρουμε
ταυτόχρονα πόσα είναι τα άτομα που αποτελούν τη γενιά, τότε μπορούμε να ξέρουμε
πώς αυτή η γενιά θα χωριστεί:

ΠKK 34.

0,30 60 μορφωμένοι

0,70 * 200 = 140 αμόρφωτοι

Δεν ξέρουμε, βέβαια, ποιά άτομα θα γίνουν τί, αλλά ξέρουμε τουλάχιστον πόσα θα
είναι τα άτομα που θα ενταχθούν στην κάθε ομάδα.

[Παρατήρηση: Στο επίπεδο αυτό, δηλαδή στο σύνολο της κοινωνίας, δεν έχει κανένα

IV. Κινητικότητα - 26 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 νόημα να μιλήσει κανείς για “ισότητα” ή “ανισότητα” των ευκαιριών: Οι ευκαιρίες εδώ δεν είναι
τίποτε άλλο από το πώς είναι δομημένη η κοινωνία. Αν, για παράδειγμα, χωρίζαμε την κοινωνία
στις επαγγελματικές θέσεις που προσφέρει, θα είχαμε μια κατανομή πιθανοτήτων με τόσα
στοιχεία όσα και επαγγέλματα, αλλά όπου σίγουρα ορισμένα θα ήταν πολύ μικρά (υπάρχει μόνο
μία θέση πρωθυπουργού στη χώρα!), ενώ άλλα πολύ πιο μεγάλα (δεν υπάρχει λόγος οι αγρότες
να είναι όσοι και οι δάσκαλοι!).]

Το ότι αυτές οι ευκαιρίες ισχύουν για το σύνολο της κοινωνίας δεν σημαίνει
αναγκαστικά και ότι ισχύουν και για το κάθε μέλος: Ας πάρουμε για παράδειγμα τους 60
για τους οποίους ξέρουμε πως οι γονείς τους ήταν μορφωμένοι. Αν αυτοί είχαν πράγματι
τις ίδιες ευκαιρίες που ισχύουν στο σύνολο της κοινωνίας, τότε αυτοί θα χωρίζονταν ως
εξής:

ΠKK 35.

0,30 18 μορφωμένοι

0,70 * 200 = 42 αμόρφωτοι

Ή, ας πάρουμε τους 140 που είναι γόνοι των μη μορφωμένων: Αν γνώριζαν τις
ίδιες ευκαιρίες που ισχύουν στο σύνολο της κοινωνίας, τότε θα έπρεπε να χωριστούν ως
εξής:

ΠKK 36.

0,30 42 μορφωμένοι

0,70 * 200 = 98 αμόρφωτοι

Δηλαδή, αν είχαμε ίσες ευκαιρίες για όλους, τότε θα καταγράφαμε τον εξής πίνακα
κινητικότητας:

ΠKK 37.
Γονείς
("Θεωρητικός πίνακας")
Μορφωμένοι Αμόρφωτοι Σύνολο
Μοφωμένοι 18 42 60
Παιδιά
Αμόρφωτοι 42 98 140
Σύνολο 60 140 200

(Ο οποίος προφανώς απέχει πολύ από τον αρχικό, εμπειρικό, πίνακα). Αν στον
πίνακα αυτόν προσπαθήσουμε να μετρήσουμε ξεχωριστά τις ευκαιρίες τόσο των
μορφωμένων όσο και των αμόρφωτων (καθώς και για το σύνολο της κοινωνίας), τότε θα
πρέπει για κάθε στήλη να διαιρέσουμε το κάθε στοιχείο της με το σύνολο των ατόμων της
στήλης. Ο πίνακας που θα προκύψει θα είναι ο εξής:

IV. Κινητικότητα - 27 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 ΠKK 38.
Γονείς

Μορφωμένοι Αμόρφωτοι Σύνολο

Μοφωμένοι 0,30 0,30 0,30
Παιδιά
Αμόρφωτοι 0,70 0,70 0,70
Σύνολο 1 1 1

Η κάθε στήλη εκφράζει τις ευκαιρίες που έχουν τα παιδιά αντίστοιχα των
μορφωμένων, των αμόρφωτων και στο σύνολο της κοινωνίας. Αν μπορούμε να μιλήσουμε
για ισότητα των ευκαιριών εδώ είναι επειδή όλες αυτές οι στήλες είναι ίσες μεταξύ τους:
Είτε ο γονιός μου είναι μορφωμένος είτε αμόρφωτος εγώ έχω πάντα την ίδια πιθανότητα
να μορφωθώ, δηλαδή 30 %. Η κοινωνική καταγωγή μου ούτε να με βοηθήσει μπορεί
ούτε να με εμποδίσει. Η κοινωνική καταγωγή μου είναι άσχετη από τη μόρφωσή μου.

[Παρατήρηση μόνο για όσους καταπιαστούν με το μαθηματικό μέρος: Στη θεωρία των
πιθανοτήτων, η περίπτωση αυτή λέγεται στοχαστική ανεξαρτησία. Αν γράψουμε τον πίνακα
σαν κατανομή πιθανοτήτων και από τις δύο πλευρές θα έχουμε τον εξής πίνακα:

ΠKK 39.
Γονείς

Μορφωμένοι Αμόρφωτοι Σύνολο

Μοφωμένοι 0,09 0,21 0,30
Παιδιά
Αμόρφωτοι 0,21 0,49 0,70
Σύνολο 0,30 0,70 1

Στην περίπτωση στοχαστικής ανεξαρτησίας (σύμφωνα με το θεώρημα του Bayes) το

κάθε στοιχείο του πίνακα ισούται με το γινόμενο των αντίστοιχων στοιχείων των δύο περιθωρίων
(π.χ. 0,09 = 0,30 x 0,30). Η ιδιότητα αυτή χρησιμοποιείται για τον ορισμό του δείκτη f -βλέπε πιο
κάτω-: Για να μετρήσουμε την επίδραση των γονιών στα παιδιά αφαιρούμε από το πρώτο
στοιχείο του πίνακα (εδώ 0,09) το γινόμενο των δύο αντίστοιχων περιθωρίων (εδώ 0,30 x 0,30)
και το διαιρούμε με τα σύνολα της τελευταίας γραμμής ( (0,09 - 0,30 x 0,30) / (0,30 x 0,70) ). Ο
δείκτης αυτός κυμαίνεται από το μηδέν, στην περίπτωση της ανεξαρτησίας όπως εδώ, έως το 1.

Επιπλέον η περίπτωση ανεξαρτησίας ανάμεσα στις δύο μεταβλητές είναι και η μόνη
περίπτωση όπου η ορίζουσα του πίνακα είναι ίση με το μηδέν. Ο δείκτης f μπορεί να οριστεί
και σαν το πηλίκο ανάμεσα στην ορίζουσα και στα σύνολα της τελευταίας γραμμής ( (0,09 x 0,49
- 0,21 x 0,21) / (0,30 x 0,70) )

Προσοχή, ο πίνακας που στη θεωρία των πιθανοτήτων παρουσιάζεται σαν πίνακας δύο
ανεξάρτητων μεταβλητών, στη γραμμική άλγεβρα και στον ανυσματικό χώρο, αντίθετα, θεωρείται
σαν σύνθεση εξαρτημένων ανυσμάτων -το ένα είναι πολλαπλάσιο του άλλου-, ενώ θεωρούνται
ανεξάρτητα ανύσματα όταν υπάρχει στοχαστική εξάρτηση! Ο λόγος είναι ότι, όταν ένα παιδί από
την τάξη των μορφωμένων έχει τις ίδιες ευκαιρίες με ένα παιδί από την τάξη των αμόρφωτων, στον
ανυσματικό χώρο αυτό ερμηνεύεται σαν τα δύο αυτά παιδιά να ανήκουν στην ίδια “ευθεία”: Αυτό
είναι αποτέλεσμα του ότι είναι ίδιοι τύποι ανθρώπων, δεν ξεχωρίζουν, ο ένας μπορεί να
αντιπροσωπευτεί από τον άλλον, αν ξέρουμε τον έναν τότε ξέρουμε και τις ευκαιρίες του άλλου,

IV. Κινητικότητα - 28 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 και άρα μπορεί να λεχθεί ότι ο ένας “εξαρτάται” από τον άλλον. (Προσοχή λοιπόν με τη “μαθηματική”
ορολογία)]

Αν επανέλθουμε στον πρώτο, εμπειρικό, πίνακα, και προσπαθήσουμε να

μετρήσουμε για κάθε ομάδα καταγωγής τις ευκαιρίες της, τότε θα έχουμε τον εξής
πίνακα:

ΠKK 40.
Γονείς

Μορφωμένοι Αμόρφωτοι Σύνολο

Μοφωμένοι 0,67 0,14 0,30
Παιδιά
Αμόρφωτοι 0,33 0,86 0,70
Σύνολο 1 1 1

Το ότι οι δύο στήλες των μορφωμένων και των αμόρφωτων διαφέρουν μεταξύ
τους δείχνει ακριβώς ότι οι ευκαιρίες στην κάθε ομάδα είναι διαφορετικές. Υπάρχει
ανισότητα ευκαιριών. ‘Ετσι ακριβώς άλλωστε σκεφτήκαμε στο προηγούμενο κεφάλαιο:
Αν οι γονείς μου είναι μορφωμένοι, εγώ κατά πάσα πιθανότητα (67%) θα μορφωθώ, ενώ
αν όχι τότε κατά πάσα πιθανότητα (86%) δεν θα μορφωθώ. Και τη διαφορά αυτήν στις
ευκαιρίες την ερμηνεύσαμε σαν τον καθορισμό που έχουν οι γονείς στο τί θα κάνουν τα
παιδιά. Πράγματι, όσο πιο μεγάλη είναι αυτή η διαφορά, τόσο μεγαλύτερος είναι και ο
καθορισμός των γονιών (και αντίστροφα).

[Παρατήρηση: Η διαφορά αυτή (0,67-0,14=0,53) είναι ένας δείκτης -όχι ο μόνος- που
χρησιμοποιείται συχνά: Είναι ο δείκτης f, είναι γενικεύσιμος σε μεταβλητές με πολλές τιμές,
ακόμα και συνεχείς, και στη στατιστική λέγεται “ευθεία παλινδρόμησης των παιδιών στους γονείς”.
Εύκολα μπορεί να δει κανείς ότι ο δείκτης αυτός κυμαίνεται από 0, όταν δεν υπάρχει ανισότητα
ευκαιριών, έως 1, όταν υπάρχει η μεγαλύτερη δυνατή ανισότητα (κάστες)].

[Άσκηση; Μπορεί να βρεθεί άλλος δείκτης;]

Η αδυναμία του σχολείου απέναντι στις κοινωνικές ανισότητες

Τα δύο συνθήματα της κοινωνίας μας, “ίσες ευκαιρίες” και “αξιοκρατία” πάνε
μαζί. Η ιδέα είναι ότι αν μειωθεί η ανισότητα των ευκαιριών που προσφέρονται στα
παιδιά των διαφόρων τάξεων και αν ταυτόχρονα αυξηθεί η αξιοκρατία, δηλαδή οι
άνθρωποι γίνονται αυτό που αξίζουν από μόνοι τους, τότε διακηρύσσεται ότι θα αυξηθεί
η κινητικότητα ανάμεσα στις τάξεις, και επομένως η θέση του παιδιού δεν θα εξαρτάται
πλέον από την κοινωνική του καταγωγή. ‘Ενα μέσον με το οποίο θα μπορούσαν να
επιτευχθούν αυτά θεωρείται το σχολείο. Αν το σχολείο πάρει τα παιδιά και τα μορφώσει
ανεξάρτητα από το τί ήταν οι γονείς τους (εκδημοκρατισμός του σχολείου) και αν η
επαγγελματική διέξοδος καθορίζεται από την αξία των ατόμων (αξιοκρατικά), τότε
θεωρείται πως θα κοπεί ο ομφάλιος λώρος ανάμεσα στην κοινωνική καταγωγή και στην
κοινωνική θέση.

IV. Κινητικότητα - 29 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 Η θεωρία αυτή εφαρμόστηκε -κατά το δυνατόν- στο δυτικό κόσμο, ιδιαίτερα
στην αναπτυξιακή περίοδο μετά το 2ο Παγκόσμιο Πόλεμο έως τη δεκαετία του 1970. Το
πρόβλημα είναι ότι, ενώ γενικά παρατηρήθηκε πραγματικός εκδημοκρατισμός του
σχολείου και ενώ ταυτόχρονα η επαγγελματική θέση καθορίζεται γενικά αξιοκρατικά, η
αναμενόμενη αύξηση της κινητικότητας δεν παρατηρήθηκε. Η κοινωνική καταγωγή
συνέχισε να παίζει τεράστιο ρόλο στην κοινωνική θέση.

Πράγματι, το πρόβλημα προέρχεται από το ότι, όπως συνήθως συμβαίνει στις

κοινωνικές επιστήμες, η ισότητα των ευκαιριών και η αξιοκρατία είναι στενά συνδεδεμένες
με την κοινωνική καταγωγή και την κοινωνική θέση. Σχηματικά: Η σχέση:

Κοινωνική θέση Κοινωνική θέση

γονιού π αιδιού

έπρεπε να αντικατασταθεί από τη σχέση:

Εκπ αιδευτική Κοινωνική θέση

επ ίδοση π αιδιού

Ομως, πρώτον η εκπαιδευτική επίδοση συνδέεται με την κοινωνική θέση του γονιού:

Κοινωνική θέση Εκπ αιδευτική επ ίδοση

γονιού π αιδιού

Που σημαίνει πως ακόμα και αν μπορούσε να εξαληφθεί πλήρως η άμεση επιρροή της
κοινωνικής θέσης του γονιού, αυτό δεν συνεπάγεται ότι θα εξαφανιζόταν και η έμμεση
επιρροή της:

IV. Κινητικότητα - 30 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 Κοινωνική θέση
γ
Κοινωνική θέση
γονιού (Π) π αιδιού (Θ)

α
β

Εκπ αιδευτική επ ίδοση

π αιδιού (Μ)

Και δεύτερον, ακόμα και αν αυτή η σχέση (α) μπορούσε να διαλυθεί μέσα από τις
“ίσες εκπαιδευτικές ευκαιρίες”, αυτό δεν συνεπάγεται αναγκαστικά ότι και η πρώτη
σχέση (γ) θα εξαφανιζόταν.

Ας πάρουμε για παράδειγμα τον εξής πίνακα (σημειώνουμε με “+” το “υψηλό” και
“-” το “χαμηλό”), όπου έχουμε υπεραπλουστεύσει (α) σε δύο στρώματα, (β) σε σταθερή
κοινωνική δομή και (γ) σε μια σχολική δομή που να ταιριάζει πλήρως με την κοινωνική
δομή:

ΠKK 41.
Μόρφωση
+ -
Κοινωνική Κοινωνική
Σύνολο
Θέση γονέα Θέση γονέα
+ - Συν. + - Συν.

+ 12 8 20 10 0 10 30
Κοινωνική
Θέση
- 0 10 10 8 52 60 70

Συν. 12 18 30 18 52 70 100

Ο πίνακας αυτός συνδέει τρεις μεταβλητές, μία που είναι αυτή που εξηγείται
(κοινωνική θέση -Θ) και δύο που την εξηγούν (προέλευση -Π- και μόρφωση -Μ), δηλαδή
κανονικά είναι τρισδιάστατος.

[Σε τέτοιες περιπτώσεις, πολλές φορές παρουσιάζεται σαν το πρώτο επίπεδο των δύο
ανεξάρτητων μεταβλητών, αλλά σε ποσοστά του αντίστοιχου συνόλου. Θα μπορούσε δηλαδή να
γραφτεί, παίρνοντας το ποσοστό της πρώτης γραμμής στο αντίστοιχο σύνολο από κάτω:

IV. Κινητικότητα - 31 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 ΠKK 42. Μ+Π+ Μ+Π- Μ+ Μ-Π+ Μ-Π- Μ- Συν.
100 44 66 56 0 14 30

και να γραφεί με τη μορφή πίνακα:

ΠKK 43.

Μ+ Μ-
Π+ 100 56
Π- 44 0
Σύνολο 66 14 30

Με τη σύμβαση ότι αυτά είναι ποσοστά ανθρώπων που καταφέρνουν να μπουν στην
ανώτερη τάξη από την αντίστοιχη κάθε φορά κατηγορία. Ο πίνακας θα μπορούσε να συμπληρωθεί
και από το δεξιό περιθώριο:

ΠKK 44.

Μ+ Μ-
Π+ 100 56 73
Π- 44 0 11
Σύνολο 66 14 30

Αυτή είναι μια πολύ συνηθισμένη παρουσίαση, ιδιαίτερα όταν οι μεταβλητές δεν είναι
απλώς διχοτομικές. Η σχέση Π —> Θ φαίνεται στο δεξιό περιθώριο (και μάλιστα εδώ η διαφορά
0,73 - 0,11 είναι και ο αντίστοιχος δείκτης f). Και η σχέση Μ —> Θ φαίνεται στο κάτω περιθώριο.
Αντίθετα, η σχέση Π —> Μ, που περιγράφεται στο εσωτερικό του πίνακα, δεν είναι άμεσα
ερμηνεύσιμη: Πηγάζει από το πώς τα ανύσματα των στηλών (ή γραμμών) συνδέονται μεταξύ
τους (στο εδώ παράδειγμα η διαφορά της 2ης από την 1η γραμμή δίνει (56 56) πράγμα που
εκφράζει το ότι υποθέσαμε ότι η κοινωνική προέλευση δεν παίζει σημαντικό ρόλο για τη μόρφωση).

Μπορούμε να εξάγουμε τις ανά δύο σχέσεις ανάμεσα στις τρεις μεταβλητές
(κοινωνική θέση του γονέα -Π,-, κοινωνική θέση του παιδιού -Θ-, μόρφωση του παιδιού
-Μ-). Θα έχουμε τους εξής τρεις πίνακες:

IV. Κινητικότητα - 32 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 ΠKK 45.

α) Προέλευση -> Μόρφωση

Π+ Π-
Η κοινωνική προέλευση παίζει μικρό
Μ+ 12 18 30 μόνο ρόλο στη σχολική επιτυχία.
Δηλαδή μικρές ανισότητες στις
Μ- 18 52 70 ευκαιρίες. Δηλαδή ένα σχολείο που
είναι "δημοκρατικό". (f = 0,143)
30 70 100

ΠKK 46.

β) Μόρφωση -> Θέση

Μ+ Μ-
Η μόρφωση που έχει κανείς παίζει
Θ+ 20 10 30 καθοριστικό ρόλο για τη θέση που
καταλαμβάνει. Η κοινωνία είναι κατά
Θ- 10 60 70
πολύ "αξιοκρατική". (f = 0,524)

30 70 100

ΠKK 47.

γ) Προέλευση -> Θέση

Π+ Π- Παρά τα δύο αυτά στοιχεία, η
κινητικότητα εξακολουθεί να είναι
Θ+ 22 8 30 εξαιρετικά μικρή και αμελητέα. Η
κοινωνική καταγωγή εξακολουθεί να
Θ- 8 62 70
καθορίζει κατά πολύ την κοινωνική
θέση. (f = 0,620)
30 70 100

[Αν θελήσουμε να καταλάβουμε καλύτερα γιατί συμβαίνουν αυτά, θα πρέπει να

εξετάσουμε τους δύο εσωτερικούς πίνακες. Εκεί θα διαπιστώσουμε πως ο αρχικός πίνακας
φτιάχτηκε θεωρώντας -σαν εύλογη πρόσθετη υπόθεση- ότι για ίσο μορφωτικό επίπεδο, τα
παιδιά από την ανώτερη τάξη είναι σε πλεονεκτική θέση. Δηλαδή αφήσαμε την κοινωνική
καταγωγή να παίζει ένα ρόλο μόνο εκεί όπου οι “ίσες ευκαιρίες” και η “αξιοκρατία” αφήνουν ένα
περιθώριο. Και ωστόσο το αποτέλεσμα δεν είναι απλώς “απομεινάρι”.]

Οι υποθέσεις είναι ασφαλώς υπεραπλουστευμένες. Αλλά το αποτέλεσμα γενικά

θα ήταν πιο εντυπωσιακό, αν προσπαθούσαμε να τις κάνουμε πιο “ρεαλιστικές”. Για
παράδειγμα, ας πάρουμε την πλήρη σύγκλιση της σχολικής δομής με την κοινωνική

IV. Κινητικότητα - 33 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 δομή. Αυτό δεν συμβαίνει ποτέ στην πράξη και μάλιστα είναι ένα από τα άλυτα προβλήματα
της εκπαιδευτικής πολιτικής. Ας υποθέσουμε λοιπόν ότι δεν υπάρχει τέτοια σύγκλιση
και μάλιστα, καθώς μία από τις πολιτικές για εκδημοκρατισμό που εφαρμόζονται είναι
το άνοιγμα του σχολείου, ας υποθέσουμε ότι το σχολείο επεκτείνεται και ότι έτσι καταφέρνει
να μορφώσει στο ανώτερο επίπεδο τα μισά άτομα. Ας υποθέσουμε ότι από αυτό
επωφελούνται τα στρώματα της κοινωνίας με τον ίδιο τρόπο, δηλαδή ότι αυξάνουν τα
άτομα από κάθε τάξη που μορφώνονται με την ίδια αναλογία (50/30):

ΠKK 48.

α) Προέλευση -> Μόρφωση

Π+ Π-

Μ+ 20 30 50
(f = 0,238)
Μ- 10 40 50

30 70 100

Για να δούμε πώς αυτοί οι 50 μορφωμένοι θα κατανεμηθούν, ας υποθέσουμε

πως καθώς περισσότεροι μορφωμένοι υπάρχουν δεν υπάρχει λόγος να βρεθούν 10
αμόρφωτοι (1 στους 3) σε ανώτερες θέσεις και ότι δηλαδή μόνο για 1 στους 6 πλέον
μπορεί να συμβεί τέτοιο πράγμα. Δηλαδή, καθώς υπάρχουν πιο πολλοί τώρα
μορφωμένοι, οι εργοδότες μπορούν να είναι πιο απαιτητικοί αξιοκρατικά:

ΠKK 49.

β) Μόρφωση -> Θέση

Μ+ Μ-

Θ+ 25 5 30

Θ- 25 45 70

50 50 100

Ας δοκιμάσουμε τώρα να γράψουμε το συνολικό πίνακα των συσχετίσεων,

κρατώντας την προηγούμενη υπόθεση ότι όπου το σχολείο και η μόρφωση δεν
διαφοροποιούν τα άτομα, τότε σαν κριτήριο επιλογής τους θα παραμένει η κοινωνική
καταγωγή:

IV. Κινητικότητα - 34 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 ΠKK 50.
Μόρφωση
+ -
Κοινωνική Κοινωνική
Σύνολο
Θέση γονέα Θέση γονέα
+ - Συν. + - Συν.

+ 20 5 25 5 0 5 30
Κοινωνική
Θέση
- 0 25 25 5 40 45 70

Συν. 20 30 50 10 40 50 100

Από αυτόν μπορούμε να ανασυνθέσουμε τον πίνακα κοινωνικής κινητικότητας:

ΠKK 51.

γ) Προέλευση -> Θέση

Π+ Π-

Θ+ 25 5 30
(f = 0,762)
Θ- 5 65 70

30 70 100

Ο πίνακας αυτός μπορεί να συγκριθεί με τον αντίστοιχο προηγούμενο (γ). Η

κινητικότητα έχει μειωθεί και η εξάρτηση από τους γονείς αυξηθεί!

Δηλαδή, η συνθήκη που εισάγαμε για εκδημοκρατισμό του σχολείου μέσα από
την επέκτασή του οδηγεί, αντί σε αύξηση της κινητικότητας, σε αύξηση της εξάρτησης
από την κοινωνική θέση του γονέα!

Ενδιαφέρον έχει και η σύγκριση των άλλων δύο σχέσεων. Η επέκταση του σχολείου,
επιτρέπει να αυξηθούν σε όλα τα στρώματα αυτοί που μορφώνονται. Και εμείς υποθέσαμε
ότι όλοι επωφελούνται το ίδιο. ‘Ομως, το ενδιαφέρον είναι ότι, παρόλα αυτά, η μικρή
διαφορά στις ευκαιρίες ανάμεσα στα στρώματα ενισχύεται από τον εκδημοκρατισμό
του σχολείου, πράγμα που φαίνεται στον δείκτη f που γίνεται 0,239 (από 0,143). Για να
μην συμβεί κάτι τέτοιο, θα έπρεπε το άνοιγμα του σχολείου να γίνει με άνισο τρόπο σε
βάρος των παιδιών της ανώτερης τάξης.

[Παρατήρηση: Πάλι προσοχή με τα μαθηματικά: Ας συγκρίνουμε, τέλος, τους δύο πίνακες

που δείχνουν την αξιοκρατία (β): Τον δεύτερο από αυτούς τον φτιάξαμε θέλοντας να εκφράσουμε
μια μείωση των ανθρώπων που καταφέρνουν να περάσουν στην ανώτερη τάξη χωρίς να

IV. Κινητικότητα - 35 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 μορφωθούν, έστω και αν κατάγονται από αυτήν. Δηλαδή τον φτιάξαμε υποθέτοντας ότι ενισχύεται
η αξιοκρατία (πράγμα που εποπτικά φαίνεται από το ότι ελάχιστοι πλέον αμόρφωτοι -μόνο 5-
καταλαμβάνουν ανώτερες θέσεις). Ωστόσο, αν συγκρίνει κανείς τους δείκτες f, τότε μπορεί να
αποπροσανατολιστεί. Πράγματι, στον δεύτερο, ο δείκτης γίνεται 0,389 (ενώ ήταν 0,524). ‘Ομως
αυτό δεν οφείλεται σε μια μείωση της αξιοκρατίας, αφού ο πίνακας απέχει πολύ λίγο από τον
αντίστοιχο μιας πλήρους αξιοκρατίας. Οφείλεται στο δείκτη f που δεν μπορεί να δείξει την ασυμμετρία
των δύο δομών.]

Εν συντομία, η εισαγωγή μιας πρόσθετης υπόθεσης σε σχέση με τον

εκδημοκρατισμό του σχολείου μέσα από τη μαζικοποίησή του και τη μη προσαρμογή
της εκπαιδευτικής δομής προς την κοινωνική δομή ενισχύει το βάρος της κοινωνικής
καταγωγής.

Στο ίδιο αποτέλεσμα θα καταλήγαμε αν παίρναμε υπόψη το γεγονός ότι το σχολείο

δεν είναι μια ενιαία βαθμίδα, αλλά μια ολόκληρη κλίμακα. Οι μικρές διαφοροποιήσεις
στην αρχή του σχολείου θα ενισχύονταν συσσωρευτικά χρονιά με τη χρονιά, ακόμα και
αν από πολύ νωρίς η κοινωνική καταγωγή έπαυε να έχει άμεση επιρροή στη σχολική
επίδοση του μαθητή. ‘Ετσι, θα μπορούσαμε να έχουμε ένα σχολείο όπου, για κάθε τάξη
του, οι μαθητές από τα κατώτερα στρώματα να είναι καλύτεροι μαθητές από τους
άλλους, και ωστόσο στο σύνολο της εκπαιδευτικής διαδικασίας η μικρή ανισότητα του
ξεκινήματος να βρισκόταν πολλαπλασιασμένη στο τέλος.

Μορφωτικές και κοινωνικές ανισότητες

Στο προηγούμενο κεφάλαιο υποθέσαμε ότι οι κοινωνικές ανισότητες μπροστά

στην εκπαίδευση τείνουν να εξαφανιστούν. ‘Ομως, αυτό κάθε άλλο παρά είναι αλήθεια.
Παρά τις συνειδητές προσπάθειες προς το αντίθετο, η κοινωνική καταγωγή φαίνεται να
έχει μια αρκετά επίμονη τάση να μην μπορεί να εξαλειφθεί.

Ας κοιτάξουμε τους δύο επόμενους πίνακες για τη σχολική επίδοση στο δημοτικό
και στο γυμνάσιο στην Αττική (απλοποιημένοι από έρευνα του Π. Παπακωνσταντίνου):

ΠKK 52.

Ανώτερες Κατώτερες
Δημοτικό Σύνολα
κατηγορίες κατηγορίες

"καλοί" μαθητές 134 85,4 114 46,5 248 61,7

"κακοί" μαθητές 23 14,6 131 53,5 154 38,3

Σύνολο 157 100 245 100 402 100

IV. Κινητικότητα - 36 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 ΠKK 53.

Ανώτερες Κατώτερες
Γ' Γυμνασίου Σύνολα
κατηγορίες κατηγορίες

"καλοί" μαθητές 68 63,6 12 7,7 80 29,2

"κακοί" μαθητές 39 36,4 155 92,8 194 70,8

Σύνολο 107 100 167 100 274 100

Υπάρχει μια τεράστια εμπειρική έρευνα και βιβλιογραφία για το θέμα, γύρω από
διάφορους παράγοντες που θα μπορούσαν να το εξηγήσουν. Οικονομική, διανοητική,
ψυχολογική στήριξη του μαθητή ανάλογα με την κοινωνική τάξη. Διαφοροποιημένες
παιδαγωγικές πρακτικές της οικογένειας. Ταξική κουλτούρα και υποκουλτούρα και
ταξικοί κώδικες και γλώσσα. Διαφορές στις “αξίες” και στη στάση απέναντι στο σχολείο...

Το ίδιο θα μπορούσαμε να πούμε και για την άμεση επιρροή της κοινωνικής
προέλευσης στην κοινωνική θέση. Ταξικός και οικογενειακός νεποτισμός, που φαίνεται
πως εξακολουθεί να έχει μεγαλύτερο βάρος απ΄ό,τι λέγεται. Κληρονομιά υλικής και μη
υποδομής (περιουσία, αλλά και πελατεία -π.χ. των γιατρών). Εσωτερίκευση των τύπων
κοινωνικής ταυτότητας... Και εδώ οι εξηγήσεις μπορεί να είναι πολλές.

Όσο για την τρίτη σχέση (αξιοκρατία), φαίνεται πως είναι η μόνη σχέση από τις
τρεις όπου η φιλελεύθερη και δημοκρατική ιδεολογία βρίσκει μια εμπειρική επιβεβαίωση.
(Για την κοινωνιολογική κριτική της “αξιοκρατίας”, βλ. κεφάλαιο για Θέσεις).

Αλλά το πιο σημαντικό συμπέρασμα που βγαίνει από τα προηγούμενα είναι ότι
ακόμα και αν όλα πήγαιναν καλά, αν δηλαδή εξαφανιζόταν η σχέση (γ) και αν η σχέση (β)
επίσης μειωνόταν, ακόμα και τότε η κοινωνική προέλευση θα συνέχιζε να παίζει πολύ
σημαντικό ρόλο, όπως και πράγματι συνέβη. Οι κοινωνικές ανισότητες θα συνέχιζαν
(όπως και συνεχίζουν) να κληρονομούνται. Ο λόγος είναι, κυρίως, ότι οι κοινωνικές
διαφοροποιήσεις είναι ακριβώς “κοινωνικές” όχι σχολικές ή ατομικές. Δηλαδή η “ισότητα
των ευκαιριών” είναι κάπως μύθος: Γιατί ή θα πρέπει να γίνει “ισότητα” σκέτα (αλλά τότε
θα χρειαζόταν μια κοινωνία χωρίς καθόλου ανισότητες) ή αλλιώς οι “ευκαιρίες” είναι ήδη
πλαστές!

IV. Κινητικότητα - 37 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία

 Κοινωνική θέση
γ
Κοινωνική θέση
γονιού (Π) π αιδιού (Θ)

α
β

Εκπ αιδευτική επ ίδοση

π αιδιού (Μ)

Θα μπορούσαμε ακόμα να αναρωτηθούμε αν, παρόλα αυτά, μπορούσε να υπάρξει

μια πορεία προς εξίσωση των ευκαιριών. Όμως, ήδη η υπόθεση που κάναμε
προηγουμένως, “εκδημοκρατισμός του σχολείου” και άνοιγμά του, έδειξε πως κάτι τέτοιο
οδηγεί σε ενίσχυση της ανισότητας και όχι σε άμβλυνσή της. Μπορούμε να καταλάβουμε
τον ουσιαστικό λόγο: Αν οι κοινωνικές ανισότητες παραμένουν (στην κοινωνία), όταν
περισσότερα άτομα μορφώνονται, ή μορφώνονται σε ανώτερο επίπεδο, αυτό σημαίνει
πως, πρακτικά, απλώς ο καθένας, και μόνο για να βρει τη θέση του γονιού του, χρειάζεται
να δαπανήσει μεγαλύτερες προσπάθειες στην εκπαίδευση. Και καθώς, το να εκπαιδευτεί
κάποιος είναι γενικά πιό επώδυνο -οικονομικά ή ψυχολογικά- όταν είναι χαμηλότερων
στρωμάτων, αυτό σημαίνει πως ο “εκδημοκρατισμός της εκπαίδευσης” οδηγεί σε αύξηση
και όχι σε μείωση της κοινωνικής ανισότητας. Για να μπορούσε ο εκδημοκρατισμός να
συμβάλει σε μια μείωση του βάρους της κοινωνικής καταγωγής, θα έπρεπε η “αξιοκρατία”
να ανατρεπόταν υπέρ μια πολιτικής θεληματικής ενίσχυσης των χαμηλότερων στρωμάτων
(όπως π.χ. δοκίμασαν οι Αμερικάνοι να το κάνουν με τη θετική πολιτική υπέρ των
μαύρων). Αλλά και μια τέτοια πολιτική φτάνει σε ένα όριο όσο οι ανισότητες “στην κοινωνία”
είναι πραγματικές.

[Για πιο ουσιαστική συζήτηση της αναπαραγωγής της ανισότητας -δηλαδή μιας ταξικής
αναπαραγωγής- βλ. κεφάλαιο για Πράξη και Ουτοπία].

IV. Κινητικότητα - 38 Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία