U raspololoivim izvorima nije tano navedeno kada je Sava krenuo na prvo hodoade u Palestinu,

meutim, izvesno je da se to dogodilo nakon smrti Stefana Prvovenanog i Radoslavljevog krunisanja

za kralja, a pre nego to se Sava (po povratku sa hodoada) susreo u Solunu sa epirskim i solunskim
vladarem Teodorom Komninom Dukom. Poto se zna da je Stefan Prvovenani umro 24. septembra
1227. ili 1228. godine, i da je Teodor Komnin Duka svrgnut u rano prolede 1230, a ako se ima u vidu
da su brodovi iz Jadranskog mora plovili u Svetu zemlju samo tokom proleda i leta, moe se
pouzdano zakljuiti da je prvi srpski arhiepiskop na hododade krenuo u prolede ili leto 1228. ili 1229.
Postoje mogudnosti i za precizniju hronologiju.
Domentijan svedoi da su moti Stefana Prvovenanog prenete iz Studenice u iu pre Savinog
putovanja. Naime, odmah po povratku sa puta, u Spasovoj crkvi je obavio upokojenu molitvu nad
Stefanovim grobom. Sudedi po hagiografskim izvorima, pojava da se pokojnikovo telo sahrani u
privremeni grob, a potom prenese u konani, nije bila retka u srednjem veku. Pri tome, prenos je
najede obavljan na prvu godinjicu smrti. Kako je izvesno da je Sava krenuo na hodoade u leto ili
prolede 1228. ili 1229, sledio bi zakljuak da je Prvovenani umro 24. septembra 1227, jer bi samo u
tom sluaju izmeu kraljeve smrti i Savinog polaska prolo vie od godinu dana. Ne sme se, naravno,
izgubiti iz vida ni Teodosijev navod da je Sava tek po povratku iz Palestine preneo moti svog brata u
iu, ali se ini da poverenje, ipak, treba pokloniti Domentijanu, koji je bio savremenik dogaaja o
kojima je re.
Pored datuma smrti Prvovenanog, treba i ovo uzeti u obzir- u istoriografiji se sa pravom veruje da se
srpski arhiepiskop odluio da putuje u Palestinu tek posle potpisivanja mirovnog ugovora koji su
potipisali Kamil, egipatski sultan, i Fridrih II, kralj Nemake i car Svetog rimskog carstva. Tim
ugovorom su Jerusalim i jo neka mesta u Svetoj zemlji vradeni hridanima nakon vie od 40 godina
muslimanske vlasti. Ugovor je potpisan u februaru 1229, a Fridrih je ved u martu uao u grad. Vest o
oslobaanju Jerusalima je brzo stigla u Srbiju, pa se ved u prolede 1229. moglo znati da ponovo
postoji mogudnost slobodnog i bezbednog obilaska najvanijih svetih mesta u Palestini.
I Domentijan i Teodosije navode da se Sava pri povratku iz Svete zemlje susreo sa Teodorom
Komninom Dukom u Solunu, a taj susret se morao dogoditi pre nego to su epirskog vlada porazili i
zarobili Bugari, najverovatnije u aprilu 1930. Za preciznije datovanje treba uzeti u obzir injenicu da
je Sava na putu iz Svete zemlje u otadzbinum a pre Soluna, posetio cara Jovana III Vataca, i nekoliko
svetogorskih manastira. Kako, prema srednjevekovnim kriterijumima, nije bilo nimalo uputno ploviti
Mediteranom u kasnu jesen i tokom zime, tj. izmeu novembra i poetka marta, vrlo je verovatno da
je Sava napustio ne samo Svetu zemlju, vec i teritoriju Nikejskog carstva pre poetka novembra
1229. Sve to je u skladu sa Domentijanovim svedoenjem da je po povratku sa puta u ii obavio
molitvu pokojniku nad grobom brata Stefana- Ukoliko se to svedoenje dovede u vezu sa
godinjicom kraljeve smrti, 24. septembra, sledilo bi da je prvi srpski arhiepiskop ponovo bio u
otadzbini pre poslednjih letnjih dana 1229.
Dakle, pretpostavlja se da je zaplovio ka istoku u drugoj polovini aprila ili prvoj polovini maja 1229.
Izvesno je da je tokom prvog hodoaa samo na putu proveo dva i po meseca, da su mu za obilazak
svetilita u Jerusalimu i okolini bile potrebne bar dve nedelje, a i ostale posete i poslove koje je
obavljao tokom putovanja (aktivnosti u vezi sa osnivanjem zadubine na Sionu, boravak u gostima
kod nikejskog cara, kratak susret sa carom u Solunu) zahtevali su izvesno vreme, moda mesec dana.

Takoe, treba imati u vidu da se pre dolaska u iu susreo sa kraljem Radoslavom i da je svratio u
Studenicu.
PLOVIDBA DO SVETE ZEMLJE
Ne pominje mesto na kojem se ukrcao na lau, a to ne ini ni Teodosije, ali on navodi da je srpski
arhiepiskop sa svojom pratnjom doao na zapadno more u Dalmaciju. Teritorijalni opseg i granice
tog pojma nisu sasvim jasni, ali je izvesno da je inila geografsku i politiku celinu sa Dioklitijom,
to bi znailo da se u primorskom delu prostirala od istonih obala Boke Kotorske do uda Drima,
ukljuujudi sve vede luke u dravi Nemanjida- Kotor, Budvu, Bar i Ulcinj. Od njih se, meutim, u
istoriografskoj literaturi jedino Budva navodi kao polazna taka, to nije bez osnova. Danilo II u itiju
arhiepiskopa Arsenija saoptava da je Sava na drugo hodoade krenuo upravo iz Budve, a kako je
drugo putovanje preduzeto samo pet godina nakon prvog hodoada, moe se pretpostaviti da je
organizovana z asnovano na iskustvima steenim prilikom prethodnog. Zanimljivo je da je u Budvi
bio veoma jak kult sv. Save Osvedenog, monakog uzora srpskog arhiepiskopa

CRKVA HRISTOVOG VASKRSENJA (HRISTOV GROB)

Odmah po dolasku u Jerusalim Sava se, po reima oba ivotopisca, uputio u crkvu Vaskrsenja
Hristovog, gde je najpre celivao Hristov grob. U pitanju je najvaniji hram hridanskog sveta, koji je u
velikoj meri sauvao izgled iz Savinog vremena. Podignut je zaslugom cara Konstantina Velikog, i ved
u vreme osvedenja (335) predstavljao je sloenu arhitektonsku celinu. Pored mesta na kojem je, po
tradiciji, bio sahranjen Isus Hristos, sagraen je Martirijum, petobrodna bazilika sa galerijama nad
bonim brodovima. Na istonoj strani se nalazio prostrani atrijum sa propilejima, dok se na zapadu
nalazila apsida, a u dvroritu ispred apside- stena u koju je bio useen Hristov grob, najpre natkriven
edikulom, ali je ubrzo posle izgradnje bazilike sagraena i rotonda zvana Anastasis. U centru se
nalazila kruna kolonada korintskog stila, oko koje je tekao prostrani ophodni brod sa po jednom
apsidom na zapadnoj, severnoj i junoj strani. Nad gornjim stubovima nalazio se tambur ukraen
niama, sa drvenom kupolom, koja je u gornjem delu bila otvorena. Juno od Anastasisa podignut je
baptisetrijum, dok se na istonoj strani otvarala ka dvoritu, koje je, kako je pomenuto, stajalo
izmeu nje i bazilike, okrueno sa tri strane portikom. Inae, ispod bazilike nalazila se podzemna
prostorija, verovatno delom pedina, do koje je vodio ureeni prilaz (od vremena razvoja kulta asnog
krsta, tj, od V veka). I jugoistonom delu sredinjeg dvorita nalazio se tredi vaan deo kompleksaGolgota, tradicionalno mesto Hristovog Raspeda. Izmeu 340. I 350. tu je bio poboden krst, a sedam
decenija kasnije je nadvien zlatnim ciborijumom. Jo u to vreme je istono od krsta podignuta mala
kapela, zvana Post crucem. Tu se sluilo na Veliki etvrtak i Veliki petak, uz iznoenje relikvije krsta,
koja je uvana u posebnom odeljenju (cubiculum), levo od ulaza u baziliku.
Ceo kompleks je opljakan i spaljen u vreme napada Persijanaca na Jerusalim, 4. maja 614, ali je
ubrzo obnovljen zaslugom Modesta, igumana manastira Svetog Teodosija, potonjeg jerusalimskog
patrijarha. Prostorni program prethodnog kompleksa je u velikoj meri sauvan, ali je dolo i do
nekoliko izmena. Nad Golgotom je podignuta spratna graevina, u sredinjem dvoritu je podignut
paraklis posveden Bogorodici, a mesto nazvano pupak zemlje ili sredite sveta, koje je i ranije
povezivano sa Golgotom, pomereno je u centralni deo dvorita, gde je bilo posebno oznaeno.

Istovremeno je u severnom delu atrijuma prvi put bila obeleena i Sveta tamnica, mesto na kojem je
Hristos bio zatvoren.
Prvi vekovi islamske vladavine protekli su mirno, da bi se sredinom X veka naglo promenila. Najpre
su paljeni pojedini delovi kompleksa, da bi, po zapovesti kalifa Hakima, 1009. godine, gotovo ceo
kompleks bio sravnjen sa zemljom. Radovi na obnovi su zapoeti pet godina kasnije, zaslugom
Hakimove majke, koja je po nekim izvorima, bila hridanskog porekla, a zavreni su u vreme
jerusalimskog patrijarha Nikifora i vizantijskog cara Konstanintna IX Monomaha (osvedena 1048).
Meutim, obnovljena je samo rotonda Anastasis, dok bazilika nije obnovljena ni tada, ni kasnije.
Zahvaljujudi delimino ouvanim zidovima, graditelji vizantijskog cara su joj vratili nekadanju visinu i
izgled. Ponovljena je i otvorena drvena kupola. Ali bilo je i izmena- ophodni brod nad kojim su nekad
bile galerije sada je dobio krstaste svodove, a istona strana rotonde je dobila apsidu, gde je od
1048. bio smeten glavni oltar hrama. Namena severne i zapadne apside nije poznata, dok je juna i
dalje sluila kao paraklis Svetih 40 muenika iz Sevastije. U centru rotonde reoknstruisana je i stena
Hristovog groba, od koje su bili preostali samo fragmenti. Podignuta je edikula, na ijoj se desnoj
strani nalazila drvena klupa pokrivena mermernim ploama, koja je predstavljala kameni leaj na
kojem je poivalo Hristovo telo u grobu. Pred vratima pomenute prostorije stajao je kamen koji je
posluio kao sedite anelu dok je razgovarao sa mironosicama. Edikulu su spolja krasile mermerna
oplata i kolonete, a bila je nadviena ciborijumom pokrivenim srebrom. Obnovljen je i omfalos, koji
je bio obeleen baldahinom i mozaikom Hrista. Podignuti su i mnogi paraklisi kojih nije bilo. Na
istonoj strani dvorita, izmeu Svete tamnice i Golgote, podignute su tri kapele- U njima se obavljao
pomen bievanja Hristovog, krunisanja Hrista trnovim vencem i podele Spasiteljeve odede, pa su
inile neku vrstu umanjenog Via Dolorosa. Od te tri kapele polazilo je stepenite kojima se silazilo do
pedine u kojoj je otkriven asni krst, a kraj nje su Monomahovi graditelji sagradili kapelu posvedenu
svetoj Jeleni, koja se dobrim delom nalazila pod zemljom.
Nove izmene pretrpela je 1099, dolaskom krstaa u Jerusalim. Najpre su izvedeni radovi na edikuli
Svetog groba. Naime, na vrh ciborijuma postavili su drvenu statuu Hrista u natprirodnoj veliini,
prekrivenu srebrom. Neto kasnije je bila uvedana, i postavljena je nova mermerna oplata, ali je njen
tradicionalni plan ouvan. Unutranji deo se sastojao od pedine groba i vestibila, male prostorije sa
etiri ulaza (tri se otvarala ka unutranjosti rotonde, a zapadna ka odaji Hristovog groba). U centru
vestibila se nalazila asna trpeza sainjena od fragmenta grobnog kamena na kojem je sedeo aneo
dok se javljao mironosicama. Unutranji zidovi obe prostorije, a moda i neke njihove spoljanje
povrine, bile su prekrivene mozaicima.
Rotonda Anastasis tokom krstake vladavine nije pretrpela vede promene, osim to joj je uklonjena
istona apsida i zamenjena zasvedenim hodnikom, ija je osnovna namena bila da obezbedi
komunikaciju izmeu rotonde i nove graevine, koja je najvedim delom sagraena tokom druge
etvrtine XII veka, a osvedena na pedesetogodinjicu hridanskog osloboenja Jerusalima 1149. Taj
novi deo je podignut da bi se pod jednim krovom objedinio itav prostor sredinjeg atrijuma sa
mnogim kapelama i svetim mestima. Projektovana je po ugleduna romanike crkve podizane du
hodoasnikih puteva panije i Francuske. Na istonoj strani je postojao prezviterijum (hor i apsida),
okruen deambulatorijumom iz koje su se otvarale tri zrakaste kapele. Na zapadu se nalazio
transpet, dok je naos izostavljen. Taj nedostatak prostora nadometen je galerijama. Zasvedena je
krstastim svodovima sa rebrima. Nad ukrsnicom transepta je planirana, a moda i konstruisana kula,

ali je pre osvedenja hrama podignuta kupola sa visokim tamburom, sa lanternom koja je poivala na
est mermernih stubova.
Nakon te obnove svetilita u XII veku glavni ulaz se nalazio na njegovoj junoj strani, gde je sagraen
monumentalni dvostruki portal.Do njega je podignut mali vestibil kvadratnog plana nadvien
kupolom nad pandantifima, koji je omogudio direktan prilaz kapeli Golgote, koja je takoe pretrpela
znaajne izmene. Kako je u Modestovo i Monomahovo vreme u potpunosti bila zatvorena zidovima,
u doba krstaa postajala je opet organski deo kompleksa, jer je uklonjen njen zapadni zid. Na spratu
severnog broda koji je prekrivao stenu Golgote nalazilo se mesto gde je bio proboden krst Raspeda.
U nivou tla nalazila se tzv. Adamova kapela, iji oltar je od vremena latinske vlasti bio posveden
Svetoj Hristovoj krvi.
I fasade nove crkve bile su izvedene u duhu romanikog graditeljstva, gde je u skulpturalnom ukrasu
primetan spoj uticaja Istoka i Zapada, tipian za krstaku arhitekturu XII veka. Najveda panja
posvedena je junoj fasadi, koja je kordonskim vencem podeljena na dva pojasa. U prizemlju je
monumentalni dvostruki portal, dok su na spratu da prozora koja ponavljaju ritam portala. Zidovi
crkve Vaskrsenja bili su tada jo uvek prekriveni mozaicima vizantijskih majstora dovedenih u vreme
Monomahove obnove. Izgleda da je tokom krstake vlasti nad Svetim grobom do izmena dolo samo
u pogledu natpisa, i to tako to su uz postojede natpise ispisani i odgovoarajudi latinski natipisi. Tim
intervencijama spada i premetanje najvanijeg mozaikog ukrasa- kompozicija Silaska u Ad- u
polukalotu glavne apside krstake crkve.
VITLEJEM
Sava je potom otiao u Vitlajem, desetak kilometara od Jerusalima, mesto Hristovog roenja, gde
celiva Hrista u jaslama, a zatim sa sluiteljima Bogorodiine crkve slui liturgiju. Daruje klir i upisuje
ime svojih roditelja i brata Stefana u pomenik.
Tu je Sava video baziliku iz Justinijanovog vremena, iji je izgled od poetka XIII veka do danas ostao
skoro neizmenjen. Na mestu pedine koju ved najraniji hridanski izvori dovode u vezu sa Hristovim
roenjem prvu crkvu sagradili su car Konstantin i njegova majka Jelena. U pitanju je bila petobrodna
bazilika, sa atrijumom sa propilejima na zapadu. Na istoku se nalazila graevina oktogonalne osnove,
koja je prekrivala pedinu Hristovog roenja. 529, tokom samarjanske pobude, bila je spaljena i u
velikoj meri poruena, ali nakon kradeg vremena restaurisana, najverovatnije zahvaljujudi ktitorstvu
cara Justinijana. Tom prilikom je naos na zapadnoj strani produen za jo jedan travej, a do njega su
istovremeno sagraeni narteks i nov atrijum. Na istonoj strani, umesto oktagona, podignut je
transept sa apsidama, koje, sa apsidom glavnog broda, osnovi bazilike daju oblik krsta. Unutranjost
crkve bila je prekrivena drvenom krovnom konstrukcijom, spolja prekrivenom olovom, a zidovi su
ukraeni mozaicima. Tokom narednih vekova ovaj izgled nije menjan, meutim, u doba krstaa, kada
je postao sedite latinskog episkopa, preduzeti su znaajni radovi na njegovom ureenju. Narteks je
prvi put dobio kamene svodove, a iznad njegovih bonih delova podignute su kule zvonici, koje
danas ne postoje, ali je poznato da su bile viespratne i da su njihove prizemne prostorije sluile kao
kapele. Na ulazu u pedinu Roenja postavljeni su romaniki portali, a oko crkve, koja je tada bila
posvedena Bogoodici, krstai su sagradili manastirske zgrade i klaustar.
Tokom svoje posete 1229, Sava nije zatekao zidne slike iz Justinijanovog doba. Nova mozaika
dekoracija zavrena oko 1168, zahvaljujudi ktitorstvu jerusalimskog kralja Amalrika i vizantijskog cara

Manojla I Komnina, pri emu je znaajnu ulogu imao i vitlejemski episko Radulf, i te tri osobe su
pomenute u sauvanom ktitorskom natpisu. Dobar deo dekoracije nije sauvan, ali je vedina mozaika
poznata zahvaljujudi opisima hodoasnika.
SVETI SION
Odatle se Sava uputio u Sveti Sion, najstariju hridansku crkvu i prvu episkopsku katedru, koja je od
ranovizantijske epohe nazivana Majkom crkava. Tokom prvih vekova hridanstva ruena je vie
puta, a od nekoliko obnova, najznaajnija je Modestova, igumana lavre Svetog Teodosija i potonjeg
patrijarha jerusalimskog. On je na Sionu sagradio petobrodnu baziliku koja je svojim spoljanjim
zidovima obuhvatala nekoliko paraklisa. Jedan on njih je i Gornica (gornja soba- mesto gde su se
okupljali apostoli nakon Hristovog Vaznesenja), i nalazi se u jugoistonom delu bazilike. Prostorija u
kojoj se, po tradiciji, dogodilo Bogorodiino Uspenje, rekonstruisana je u blizini zapadnog ulaza u
baziliku, a posebno potovana relikvija- stub Hristovog bievanja- bila je, izgleda, postavljen posred
crkve. Imao je slinu sudbinu kao i Hristov grob- najpre je 966. Spaljen, pa obnovljen, da bi ponovo
stradao u dogaajima iz 1009 (kalif Hakim). Potom je opet obnovljen, ali je u ruevinama doekao
dolazak krstaa. Oni su sveti Sion dodelili kanonicima Svetog Avgustina, koji su najpre osposobili
crkvu za bogosluenje, a potom je temeljno obnovili, nazivajudi je Santa Maria montis Syon, koja je
po dimenzijama i shemi bila slina Modestovoj bazilici. Kanonici avgustinci su tu ostali sve do pada
Jerusalima u Saladinove ruke (1187). U manastir su se uselili lokalni melkiti, koji su sultanu pladali
tribut, i najvede svetinje crkve pokazivali retkim hodoasnicima. Meutim, 1219-20, sultan Damaska,
Muazam, poruio je sva jerusalimska utvrenja, u strahu da bi ih mogli upotrebiti krstai. Tada je
uniten sionski manastir, a najverovatnije i sama bazilika. Meutim, Gornica je poteena, a postoji i
danas. U pitanju je graevina podignuta u dva nivoa. Gornji je podeljen na dva broda (sev. Tajna
veera, ju. mesto Silaska Svetog Duha).
: vlast Latina- 12. i 13. vek
GRUZIJSKI MANASTIR SVETOG KRSTA
Nakon posete Svetom Sionu, sveti Sava je posetio jo jedno sveto mesto van gradskih zidina. U
pitanju je manastir posveden Svetom Krstu (sveto podnoje), koji se nalazio dva km zapadno od
jerusalimskih zidina, ali danas usled irenja, pripada gradskom podruju. Manastir je osnovao Mirjan
III, prvi hridanski kralj Gruzije, u prvoj polovini IV veka, pod okriljem Konstantina Velikog. Postojedi
katolikon, koji je Sava posetio, zapravo je sagraen na ostacima crkve iz VI ili VII veka, koji je stradao
u doba kalifa Hakima, 1009. godine. Ktitori nove crkve bili su kralj Bagrat IV i monah Georgije
Prohor, izmeu 1038. i 1056. U pitanju je srednjevizantijski tip crkve razvijenog upisanog krsta, sa
kupolom oslonjenom na masivne stupce. Umesto narteksa na zapadnoj strani je pridodat jedan
travej, a na severoistonoj se nalazi aneks koji ine etiri traveja. Taj aneks, koji je bio povezan samo
sa naosom, uvao je najvaniju relilkviju hrama- drvo od kojeg je istesana daica (podnoje) za koju
su na krstu bile prikovane noge raspetog Hrista. Po reenju gornje konstrukcije Sveti krst je
graevina prelaznog tipa, izmeu kupolne bazilike i crkve upisanog krsta. Nad ugaonim zapadnim
travejima nalaze se galerije, koje se prema naosu otvaraju samo uskim prozorima. Svi svodovi su
krstasti. Od unutranjeg ukrasa koji je mogao videti sveti Sava sauvan je samo stari mozaiki pod sa
predstavama ptica i geometrijskim motivima (mogude je da je taj pod pripadao jo prvoj crkv,
podignutoj u V stoledu, mada pojedini istraivai smatraju da su podni mozaici nastali u XI ili XII veku,
po uzoru na zateene ranovizantijske fragmente poda). Manastir je opustoen doekao dolazak

krstaa 1099, a sama crkva je ostala sauvana. U vreme Savine posete manastir su vodili pravoslavni
Gruzini, prema kojima je Sava osedao veliku naklonost. Ovde je liturgiju sluio sam na starosrpskom
jeziku.
SVETILITE NA MESTU DOMA PROROKA ZAHARIJA
Nakon posete crkvi Svetog Krsta, Sveti Sava je otiao na lokalitet koji se u srednjevekovnim
slovenskim izvorima naziva Podgorje ili Gornjaja, u dom proroka Zaharije, i to istim putem kojim je
ila Bogorodica, dok je u utrobi nosila Hrista, i poklonio se mestu njenog susreta sa Jelisavetom. Na
tom mestu crkva je postojala jo u VI veku, ali je i ona kao i prethodna stradala u dogaajima iz 1009.
Godine (kalif Hakim), i u XI veku je iznova sazidana, i opet obnovljena nakon dolaska krstaa (1099).
Prilikom obnove svetilita u XVII veku korideni su delovi starije crkve, podignute sredinom XI veka i
delimino pregraene 1170. Bila je to kupolna bazilika sa kratkim transeptom upisanim u irinu
naosa. Kao i crkva Svetog Krsta, ona je na zapadnoj strani bila produena za jedan travej, s tim to
ima i pripratu. Na istonoj strani su oltarski travej i apsida, iznutra polukurna, spolja pravougaona.
Bema je flankirana proskomidijom i akonikonom, od kojih je dele debeli zidovi. Ceo prostor
protezisa je zauzimalo mermerno stepenite koje je vodilo do glavnog kultnog mesta- pedine roenja
Jovana Pretee. I gornja konstrukcija pokazuje slinosti sa gruzijskim hramom Svetog krsta, jer je
bazilikalni karakter konstrukcije bio dodatno naglaen galerijama nad bonim brodovima i
pastaforijima. Ispod priiprate sauvana je ranovizantijska kripta, koja se sastoji od grobne kapele ija
je apsida useena u stenu i jedne manje prostorije baziikalnog plana, takoe sa apsidom. Nekda su
podove i tih prostorija, ali i glavne crkve i pedine krasili mozaici, ali se sada, umesto njih, vidi
jednostavan poploani pod, uzraen u XI ili XII vek. U periodu Savine posete crkva je bila bez
sluitelja, te ni Sava nije vrio slubu.
MANASTIR SVETOG JOVANA IN NEMORE
Na oblinjem brdu, 500m od Zaharijinog doma , Sava poseduje mesto gde je Jelisaveta pobegla sa
malim Jovanom od Irodovih vojnika. Tamo je Sava zatekao ruevine nekadanje cistercitske opatije
Svetog Jovana u umi, osnovane 1169. Opatijska crkva koja je verovatno nastala u isto vreme, ved
20 godina kasnije je bila dobrim delom ruinirana, ali se, pre svega zahvaljujudi iskopavanjima 1938,
njena arhitektura moe rekonstruisati u dobroj meri. Bia je sagraena na dva nivoa- u donjem se
nalazila kripta, koja je obuhvatala pedinu sa izvorom, i od ranovizantijskih vremena se veruje da je to
mesto na koje su se sakrili Jelisavita i mali Jovan Krstitelj. Kripta gotovo kvadratnog plana, zasvoena
je krstastim svodom koji nose snani zidovi. U istonom zidu, naslonjenom na pedinu nalazi se
polukruna apsida. U severnom i junom zidu kripte postoji po jedna pravougaona nia. U junoj se
nalazi stena od krenjaka, ovalnog oblika, u sredini uplja, to je, po predanju, Sveta Stena, u kojoj su
se krili Jelisaveta i Jovan. U juni zid kripte uzidano je stepenite koje vodi ka glavnoj crkvi. Manastir
Svetog Jovana u umi je 1187 (kada je obnovljena muslimanska vlast u Jerusalimu) naputen, a u
vreme Savine posete, manastir su najverovatnije drali melkiti.
CRKVA SVETE ANE
Po povratku u Jerusalim posetio je crkvu svete Ane, najbolje ouvanu krstaku graevinu u
Jerusalimu. Ona je podignuta tokom prve polovine XII, u neposrednoj blizini kompleksa Ovije banje,
na mestu starijeg hrama podignutog jo u ranovizantijskoj epohi, i nikada nije pretrpela ozbiljnije
izmene, te je dananji izgled skoro isti kao u vreme Savine posete.

U pitanju je trobrodna bazilika, sazidana, kao to je pomenuto, na ostacima ranovizantijske crkve od

koje je preuzeta kripta nepravilnog oblika, smatrana domom Joakima i Ane, i mestom Bogorodiinog
roenja. Crkva se na istoku zavrava sa tri apside, od kojih je sredinja spolja poligonalna (uticaj
vizantijskog graditeljstva) , a iznutra polukruna. Pored krstastih i poluobliastih svodova, ima i jednu
kupolu na pandantifima, na preseku transepta i glavnog broda. Tambur je iznutra kruan, a spolja
oktagonalan, sa prozorima koji se zavravaju prelomljenim lukovima, to je odraz romanike
arhitekture. U zapadnom traveju junog broda, do sredine XIX veka nalazio zvonik, takoe uticaj
romanike arhitekture.
Unutranjost je skromna, pri emu se jedino izdvajaju kapiteli u korintskom stilu. Bila je bogato
ivopisana, ali je ivopis prekreen kada je 1187. Postala medresa (islamska visoka kola). Prvobitna
namena je verovatno bila vradena ubrzo, ali ne pre 1230. Zna se da su u apsidi bili predstavljeni
Blagovesti i Roenje Bogorodice, ali je sauvan samo jedan fragment na junoj strani apside, i o
ivopisu generalno se moe govoriti na osnovu svedoanstava hodoasnika. Freske su postojale i u
kripti.
CRKVA SVETOG ARHANELA MIHAILA
Po Domentijanovim reima, sveti Sava sepoklonio na mestu Hristovog isceljenja raslabljenog u
Ovijoj banji, gde se nalazila crkva Svetog arhanela Mihaila, koja je odavno u ruevinama. Podinguta
je, naime, na ranovizantijskoj trobrodnoj bazilici, podignutoj u spomen pomenutom dogaaju, neto
pre 438, zaslugom carice Atenaide Evdokije. Nazivana je crkvom paralitika, a unitena je 648,
obnovljena, pa ponovo unitena. U XII veku, nad ostacima severnog broda, podignuta je
jednobrodna graevina sa pet traveja, jednom apsidom (spolja poligonalnom, iznutra polukrunom),
ispod koje je otkrivena i kripta. Arhitektonski ukras je romaniki, a od ivopisa nije ostalo nita.
KUPOLA NA STENI
Sveti Sava se potom poklonio na mestu Vavedenja i Sretenja Bogorodiinog, gde se tada, a i danas
nalazi Kupola na steni (Kubat as akra), podignuta izmeu 685. I 691, na mestu nekadanjeg
Solomonovog hrama. Ktitor je bio kalif Abd al-Malik.
U pitanju je graevina centralnog plana, koja se sastoji iz centralne kolonade oko svete stene, i dva
deambulatorijuma oktogonalne osnove. Ima kupolu (dvostruka kalota). Osnova je po ugledu na
hridanske graevine, ali ukras ima islamski karakter. 1118. hram je nazvan Templum Domini i
postao je matina crkva vitekog reda templara. Islamski tekstovi zamenjeni su latinskim navodima iz
Biblije. 1187. Kupola je vradena islamu zauvek, kao i ukras. Zbog islamskog karaktera smatra se da
nije imala nikakav uticaj na Savine umetnike zamisli.
SVETILITE BOGORODIINOG GROBA
Nakon obilaska Kupole na steni, Sveti Sava opet naputa gradske bedeme i odlazi u Getsimaniju, na
mesto Bogorodiinog groba i tu vri liturgiju. Tada je, naime, tu postojala samo kripta, koja je jo od
ranohridanskog vremena obeleavala grob Majke Boije. Ta kripta je krstoobrazna i podignuta na
dubini od 11m, zaslugom cara Teodosija I (IV vek). Oko pola veka kasnije, po nalogu cara Markijana,
podignuta je crkva oktagonalnog plana, koja je ruena u vie navrata. U XII veku, nad kriptom je
podignut hram benediktanske opatije svete Marije od Josafata, zahvaljujudi jerusalilmskoj kraljici

Melisandi (romanika bazilika sa dve kule i apsidom). Ved 1187. je sravnjena sa zemljom. Kripta je
poteena, i tu sluili melkiti.
Kripta je u obliku slobodnog krsta, zavrena apsidom na istoku. Na sreditu se nalazi Bogorodiin
grob nadvien edikulom, koja podseda na edikulu Hristovog groba.
CRKVA VAZNESENJA GOSPODNJEG
Nakon poklonjenja Bogorodiinom grobu, Sava odlazi na vrh Maslinove gore, jednog od najstarijih
kultnih mesta u Svetoj zemlji, odakle se, po verovanju, Hristos vazneo. Na tom mestu, ved krajem IV
veka je sagraena crkva, pod ktitorstvom hodoasnice Pimenije, roake cara Teodosija I. U pitanju je
bila graevina sa osnovom u obliku rotonde, sa dva koncentrina trema, oko sredinje kolonade,
koja je nosila otvorenu kupolu. Bila je veoma otedena tokom persijskog napada 614. Godine, ali je
uskoro i obnovljena od strane igumana Modesta, jerusalimskog patrijarha. Meutim, i ta graevina
je uskoro unitena, zahvaljujudi kalifu Hakimu. Iguman Danilo je oko 1106, video samo edikulu,
sagraenu iznad kamena sa kojeg se Hristos vazneo. Potom su Avgustinci preuzeli obnovu, ponovivi
izgled prvobitne,i izgradili ak i utvrenje. Meutim, i to svetilte je stradalo od strane muslimana.
Ruenje je izbegla jedino edikula. Krune je osnove iznutra, spolja oktogonalna, a prema
svedoenjima imala je svod u vidu baldahina. Danas je prekrivena kupolom. U jugozapadnom delu
nalaze se otisci Hristovih stopa. Na unutranjim zidovima edikule postojao je slikani ukras, koji je
stradalo kada su muslimani poeli da je koriste za svoje verske potrebe.
MALA GALILEJA
Sveti Sava je potom posetio mesto na kojem se Hristos prvi put javio svojim uenicima kao vaskrsao.
Domentijan spominje naziv Galileja, pa moe da doe do zabune u tumaenju, ali je najverovatnije
re o lokalitetu poznatom kao Mala Gallileja, na severnoj strani Maslinove gore. Na tom lokalitetu
postojala je graevina koja je unitena pre Savine posete. Sam iguman Danilo 1106. Je ne spominje.
Arheoloka iskopavanja otkrila su ostatke graevine koja je imala tri prostrane apside, pri emu je
sredinja imala tri apsidiole.
VITANIJA- VASKRSENJE LAZAREVO
Posle Male Galileje Sava odlazi u Vitaniju, da poseti mesto Lazarovog vaskrsnuda. Selo Vitanija i
danas postoji- nalazi se na istonoj strani Maslinove gore. Na ovom mestu hodoasnici su jo
poetkom IV veka posedivali pedinu, i ne to kasnije ona je postala deo sloenog graditeljskog
kompleksa, koji se sastojao od trobrodne bazilike, atrijuma i groba. Crkva je stradala u zemljotresu, a
obnovljena u V ili VI veku. Dolazak krstaa je doekala u dobrom stranju, kada je predata u ruke
benedikinkama iz svetilita Svete Ane, pod ktitorstvom kraljice Melisende, izvrene su velike izmene
na kompleksu. Proirena je crkva ka istoku, a iznad pedine je sagraen novi hram. On je posveden
vaskrsenju, a bazilika Mariji Magdaleni. Bile su podignute i manastirske zgrade, koje su stradale
tokom Saladinovih osvajanja, ali su crkve samo otedene.
Crkva Svete Marije Magdalene je trobrodna bazilika, sa narteksom, i apsidom spolja pravougaonom,
iznutra krunom. U XII veku dobila je krstaste svodove. Fini tesanici premazani malterom.
Crkva Vaskrsenja je takoe bazilika iji su brodovi izdeljeni na po etiri traveja, a na istoku ima
trodelnu apsidu pri emu bone ne izlaze iz ravni zida, a sredinja je spolja pravougaona. Ispod

istonog dela sagraene su tri zatvorene prostorije, a iz sredinje se pristupalo pedini sa Lazarevim
grobom. ivopis postoji samo u fragmentima i pisanijima hodoasnika.
POSNICA GOSPODNJA
Posle Vitanije, Sava odlazi na brdo etrdesetnice, poznato kao Sarandarska Gora, u neposrednoj
blizini Jerihona. Na tom mestu, za koje se veruje da je mesto Hristovog iskuavanja od strane avola,
osnovana je manastirska lavra jo 340. Najverovatnije je stradala od strane Persijanaca u VII veku, a
u vremem dolaska krstaa je bila bez monaha. Za vreme latinske vlasti manastir su vodili kanonici
Svetog groba, a nakon Saladinovih osvajanja, tu su doli pravoslavni monasi, Grci ili Gruzini.
Posnica Gospodnja je sauvana do danas, ali je krajem XIX veka temeljno obnovljena. Postoje opisi
stare Posnice, sagraene u periodu 1133-1136. To je bila crkva nepravilne unutranjosti zbog mesta
na kojem je sagraena, i pedina je inila njen sastavni deo. U crkvu se ulazilo sa severne strane, kroz
kratak vestibil. On je vodio u naos, a na istonoj strani nalazila iznutra polukruna , a spolja
pravougaona apsida. Na zapadnoj strani naos je bio otvoren ka pedini. Na junoj strani nalazi se uzak
travej s niom na istonom zidu, koja predstavlja mesto gde je avo iskuavao Hrista. Na junoj strani
tog traveja su dva stepenita, koja vode do prostrane platforme, koja se otvara prema ambisu i
prema pedini. ivopis je pokrivao sve zidove, ali o njemu nema podataka. Krajem XIX veka bile su
ouvane dobro figure etvorice arhijereja- Georgija Bogoslova, Vasilija Velikog, Jovana Zlatoustog i
Atanasija Aleksandrijskog, u oltaru; dve scene kuenja Hristovog i figura Gavrila i Bogorodice u
polukaloti apside.
CRKVA KRTENJA
Potom je Sveti Sava otiao na mesto Hristovog krtenja, gde se i umio vodom iz Jordana. U
ranovizantijskom periodu to mesto je bilo obeleeno na dva naina- u reku je bio postavljen krst, dok
je na zapadnoj obali poginuta crkva svetog Jovana Krstitelja. U vreme hodooda episkopa Arkulfa,
krajem VII veka to je bila pravougaona graevina, koja je poivala na arkadnoj konstrukcija, da bi bila
zatidena. Na osnovu izvora, predpostavlja se da je postojala i u IX veku, kada su o njoj brinuli monasi
manastira sv Jovana Pretee, sa oblinjeg brda. Meutim, krstai su crkvu zatekli u ruevinama. U
zapisima hodoasnika Teodoriha se ne spominju ni krst ni crkva, ved samo kamen na kojem je Hrist
stajao tokom krptenja. Crkva je ipak ponovo podignuta pod ktitorstvom Manojla Komnina, ali je i
ona ubrzo stradala padom Jerusalima i Saladinovim osvajanjem.

HRAM SVETOG JOVANA PRETEE

U Domentijanovom itiju se potom navodi da se sa Jordana sv Sava odmah vratio u Jerusalim,
meutim, prema navodima Teodosija, Sava je posle posete mesta Hristovog krtenja doao u
manastirsku crkvu svetog Jovana Pretee, a zatim je ponovo krenuo ka Jordanu. I crkva i manastir su
sauvani, ali u mnogo izmenjenom vidu u odnosu na srednji vek, te se zna vrlo malo o prvobitnom
izgledu. Podigunta je uz pomod Manojla I Komnina. Jo od poetka IX veka o njemu su brigu vodili
pravoslavni monasi, i predstavljao je pogodnu mesto za odmor hodoasnika. Teodosijevi navodi su
sporni iz nekoliko razloga, a izmeu ostalog, Sava nije, kao to se navodi, morao da pree reku, poto
se oba zdanja nalaze na zapadnoj strani. Nakon slube su ga otpratili monasi do Jordana, odakle je
krenuo ka manastiru svetog Gerasima, koji se nalazi suprotno od Jordana.

LAVRA SVETOG GERASIMA

I lavru svetog Gerasima pominje samo Teodosije kao stanicu. Iz njegovih navoda proistie da je sveti
Sava i ovde obavio slubu, to nije prihvatljivo s obzirom da je osnovana oko V, i u vreme njegove
posete bi bila u ruevinama. Jovan Foka 1177. navodi da je bila sravljena do temelja. Nikada nije
obnavljana, a danas se ne zna ni gde je tano.
Moti osnivaa lavre su bile prenete u oblinji manastir Kalamon, koji se zbog toga esto naziva
manastirom svetog Gerasima, ali najverovatnije ne govori o njemu.
LAVRA SVETOG SAVE OSVEDENOG
Prema Teodosijevom kazivanju, Sava se u lavri susreo sa njenim igumanom, meutim, veruje se, da
ni iguman ni deo bratstva pre i posle Savine posete nisu iveli tu, ved u jerusalimskom metohu.
Poznato je da su lavrioti imali obiaj da se u nezgodno vreme presele i u Jerusalim. Domentijan
navodi da je iguman lavre, jeromonah Nikola, najpre pruio gostoprimstvo u Jerusalimu, a potom ga
vodio u obilazak lavre. Potom su se vratili u jerusalimski metoh, gde su se posvetili osnivanju Savine
zadubine. Tokom II Savine posete lavrioti su boravili u Jerusalimu.
U daljem Teodosijevom opisu on pominje manastir sveti Nikon, alli raspoloivi izvori, kao to su npr.
Hodoasniki putopisi ne ukazuju na postojanje takvog manastira, ni u pustinji, ni u celoj Svetoj
zemlji.
Dakle, Teodosijev opis drugog dela Savinog hodoada se ne podudara sa Domentijanovim, i
protivurei mu, to upuduje na pretpostavku da je Teodosije koristio jo neki izvor o njegovom
putovanju. Maruta koju Teodosije navodi je dosta nelogina (npr. po njegovom svedoenju posle
Galileje i Nazareta on se vratio u Jerusalim, pa je iao u Akr).
injenica da Domentijan ne govori o Savinom povratku u Jerusalim znai, pretpostavljamo, da taj
deo puta nije bio od velikog znaaja.
Prema Domentijanovom svedoenju, naklon poklonjena na Jordanu, vratio se u Jerusalim gde je
proveo neko vreme sa patrijarhom Atanasijem, a potom je krenuo u lavru u drutvu igumana Nikole i
bratstva. Crkva Svetog Save Osvedenog zapravo je katolikon lavre, sagraen 501, i posveden
Bogorodici, odnosno prazniku Blagovetenja, a esto je tokom srednjeg veka nazivan po svom
osnivau, Svetom Savi Osvedenom. Prvog dana posetio je i grobnicu, koja se nalazi u sredinjem
dvoritu lavre zapadno od lavre. Domentijan ne pominje nadgrobnu kapelu, koju jo poetkom XII
veka opisuje iguman Danilo, ali spominje njen ukras. Takoe, tada je posetio i Teoktitos (ustupljen
monasima jermenskog porekla, pa su ga preuzeli gruzini), samozdani hram, koji je nastao
preureenjem pedine i bio osveden 490. Domentijan spominje i ruski manastir svetog Mihaila, koji
verovatno nije postojao poetkom XII stoleda, jer ga ne spominje iguman Danilo. Sava je imao i lep
odnos sa ruskim monasima velike lavre, a razlog se moe traiti i u tome da je Sava svoj monaki
ivot zapoeo u Pantelejmonu. Drugog dana, Sveti Sava je posetio pedinu izvan manastira, na drugoj
strani Kedronske doline. Hagriograf Svetog Save Osvedenog Kiril is Skitopolja, navodi da je on
provodio vreme u pedinama iznad velike lavre. U jednoj je boravio pre oformljenja manastira, u
drugoj se osamostaljivao. Ovde je najverovatnije re o pedini u kojoj je boravio pre oformljenja.
Druga je udaljena oko 6km od lavre i tu se osamostivljao da bi 508. oformio manastir Spileon.

Dalje se navodi kako je posetio sve manastire ka Mrtvom moru, na ijem putu se nalazi nekoliko
svetilita- Mikron, Spileon i Kastelion. Sauvani su samo oskudni ostaci, a najmanje se zna o izgledu
Mikrona, ili malog kinovijuma, koji je i najblii, 1 i po km, i bio je nekada u sastavnom delu lavre.
Spileon ili manastir Pedine je bio okruen odbrambenim zidom sa kulama i sagraen na tri nivoa
strme padine, pri emu su se na srednjem nivou nalazile tri kelije, manastirska crkva (imala podni
mozaik), cisterne i jedna graevina centralnog plana. Izmeu srednjeg i gornjeg nivoa vide se otvori
dve pedine, a jednu od njih je Sava Osvedeni preobrazio u kapelu prilikom osnivanja manastira.
Manastir Kasteliona, na tri i po km od Velike lavre, sagraen je na ostacima antike tvrave. Crkva je
imala oblik jednobrodne graevine sa jednom apsidom. Sa njene jugoistone strane nalazila se
krstionica, gde su pronaeni podni mozaici. Njeni monasi sahranjivani su u pedini, iji su omalterisani
zidovi ukraeni figurama 36 pustinoitelja (kojima su izbrisana lica), izmeu ostalih i Save Osvedenog,
i potiu iz 7. ili 8. veka. Poslednje vesti o njemu kao monakoj naseobini potiu iz 9. veka.
Manastir Sholarij podignut je na najviem vrhu u Judejskoj pustinji, sa bedemima, i najvaniji je i
najvedi kinovijum Svetog Save Osvedenog. Od njega nije sauvano mnogo, ali zbog ostataka stubova
se pretpostavlja da je bio bazilikalnog plana. Nekada je tu bila podignuta kula, sagraena pod
ktitorstvom Atenaide Evdokije (ena Teodosija II).
Manastir Jeremija nazvan je po akonu Velike lavre, koji je pomogao Savi Osvedenom prilikom
osnivanja te monake naseobine. Nalazio se na liticama u blizini Spileona, a lavra je obuhvatala tri
skupine monakih kelija.
Pomenuta je mogudnost da je na putu od Lavre svetog Save Osvedenog do lavre svetog Jevtimija,
Sava posetio manastir Teoktist, u kojem je neko vreme boravio Sveti Sava Osvedeni, Savin monaki
uzor. Sagraen na strmom mestu, poetkom V veka, oko pedine koju su sveti Jevtimije i sveti
Teoktist preuredili u crkvu.
LAVRA SVETOG JEVTIMIJA
Kad se vratio u Veliku Lavru, Sava ih je darivao zlatom, a bratstvo ga je primilo u svoje redove. Na
putu za grad svratio je do lavre Svetog Jevtimija, a put preko te lavre je bio dui, te je jasno da to nije
bila usputna poseta. Naime, ona je bila veoma vana u ivotu svetog Save Osvedenog. Kao
18togodinjak je stigao u lavru svetog Jevtimija, u elji da ivi anahoretskim ivotom. Lavra je
osnovana u prvim decenijama V veka, a 582. je postao opteitijni manastir. Dolazak krstaa
doekala je poruena. Ponovo je naseljena najkasnije 1146, a Manojlo I Komnin je obnovio katolikon
i podignuta je kripta nad grobom ktitora. U vreme Savine posete u njoj su bili Grki monasi. U
kasnijim osvajanjima, manastir je stradao i vie nije obnavljan, a arheoloka iskopavanja
omogudavaju da se stekne dobra slika o manastirskim graevinama.
Glavna crkva imala je osnovu trobrodne bazilike sa narteksom. Na istonoj strani nalazile su se tri
apside polukrune iznutra, pri emu je jedino sredinja izlazila iz ravni zida i bila pravougaona spolja.
Najpre je imala drvenu tavannicu, ali su potom sagraeni polukruni kameni svodovi. Sauvani su
ostaci mozaikog poda i freskodekoracija. Severno od katolikona nalazila se pogrebna kripta,koja je
prvobitno bila pedina u kojoj se Jevtimije osamljivao, a potom je preobraena u velliku zasvoenu
graevinu (po zapovesti jerusalimskog patrijarha Atanasija I), sa dve prostorije pri emu se grob
svetitelja nalazi u vedoj. Sredinom XII veka nad kriptom je sagraena kapela, kvadratne osnove sa
poluobliastim svodom, a manastir je imao odbrambeni zid, sa dve kule, pri emu se jedna nalazila
unutar bedema.

- Postoji mogudnost da je tom priliko posetio i manastir svetog Teodosija.

ZADUBINA SVETOG SAVE
Prema Domentijanovom svedoenju, sveti sava je potom sa igumanom otiao u jerusalimsku
metohiju velike lavre. Teodosije to ne pominje. Tada mu je dodeljena crkva svetog Jovana Bogoslova
na Sionu od strane igumana i patrijarha Atanasija.
Pretpostavlja se da je crkva Svetog Jovana Bogoslova, pre dodele Savi, pripadala lavri Osvedenog, jer
se drugaije ne moe objasniti uede lavriota. Uloga patrijarha je u kontekstu njegovog prava da
odobrava. (Teodosije navodi da je dom Jovana Bogosllova otkupio od Saracina to nije
verodostojno). Najverovatnije je da je u pitanju severni paraklis nekadanje krstake crkve Santa
Maria monte sion, u kom su hridani prepoznali dom Jovana Bogoslova i mesto Bogorodiinog
Uspenja. Sionska bazilika je bila razorena 1219-20, a lavrioti su ga dobili od melkita. Domentijan
koristi termin nasazdanje manastira, ali se taj termin u vezi sa prvim putovanjem svetog save mora
uzeti sa rezervom, jer je on veoma kratko putovao u jerusalimu, ali jesu vreni radovi, te je tokom
drugog putovanja tamo i boravio. Uslovi za ivot bili su stvoreni u manastiru najkasnije 1234. O
sudbini savine zadubine ne postoje podaci, izuzev dva savina itija. Pretpostavlja se da je srpska
zadubina na Sinaju stradala avgusta 1244. kada su stradala i sve ostale hridanska zdanja, ukljuujudi
i stari metoh.
NAZARET
Poto se vratio u Jerusalim, Sava je poeleo da ponovo ode na Svetu Goru Atonsku. Jo jednom se
poklonio u crkvi groba Hristovog, a zatim je krenuo ka Nazaretu. Domentijan ne spominje nikakva
svetilita na putu, ali postoji mogudnost da je Sava neke od njih obiao. U Nazaretu posetio je
Sabornu crkvu, koja je po predanju, podignuta na mestu na kojem je arh Gavrilo doneo blagovest
Bogorodici. Crkva koju je on video nastala je najvedim delom tokom osme decenije XII veka, pod
nadozorom nadbiskupa Letarda II, nakon to je 1170 stara katedrala pretrpela otedenja u
zemljotresu. Obe crkve su najverovatnije bila trobrodne bazilike. Crkva je zapravo preivela
Saladinovo doba, ali je stradala u vreme krstakih sukoba sa memelukim sultanom Bajbarom, kad je
bilo nareeno da se unite sva nazaretska svetilita. U vreme kada je Sveti Sava boravio crkva je bila
u vlasnitvu latinskih svetenika, tako da nije vrio slubu.
Kao to je reeno, u pitanju je trobrodna bazilika, pri emu su svi brodovi bili zasvedeni,
pretpostavlja se, krstasto- rebrastim svodovima, i svaki je imao po est traveja. Na istoku se nalaze tri
apside, pri emu jedino sredinja izlazi iz ravni zida, i pravougaona je spolja. Nad ukrsnicom glavnog
broda i transepta, koja je skoro kvadratna, nalazi se ili kupola sa pandantifima, ili kula sa lanternom.
Pretpostavlja se da su iznad zapadnih traveja bonih brodova takoe bile izgraene kule. Poloaj
glavne svetinje pedine Blagovesti bio je u ovoj novoj crkvi naznaen krstoobraznim stupcima u
sredinjem delu glavnog broda i plitkom eksedrom u severnom zidu severnog broda. Do pedine se
dolazilo dugim vestibilom, sa mozaikim podom i portalom na zapadu, do kog se stizalo stepenitem
iz sredinjeg dela glavnog broda. Na istonoj strani pedine nalazila se polukruna apsida sa asnom
trpezom, i krstom od crnog kamena, koji je obeleavao mesto na kojem je stajao arhanel Gavrilo.
Na severnoj strani pedine je bio jo jedan oltar, nad grobom Josifa. Nad pedinom se nalazila edikula
sa baldahinom.

Osobenost katedrale u Nazaretu je bogat skulpturalni ukras i njegova dominacija u odnosu na

ivopis. Posebno se istiu kapiteli sa figuralnim predstavama, ukrasi sa edikule pedine iji ukras nije
bio doven, i posebno monumentalni zapadni portal. U timpanonu se nalazi predstava Hrista na
prestolu, okruen sa dva anela. Portal je bio uokviren lukovima, oslonjenih na po pet stepenasto
rasporeenih dovratnika sa svake strane. Uz dovratnike su stajale statue stubovi, meu kojima se
istie torzo sv. Petra. Ovaj ukras zauzima visoko mesto meu delima romanike plastike, i dugo je
smatran radom francuskih majstora, meutim, postoji mogudnost da je glavni majstor bio lokalnog
porekla, koji je zanat uio od francuskog majstora.
CRKVA ARHANELA GAVRILA U NAZARETU
Sveti Sava je potom posetio i drugu znaajnu crkvu tog grada, koja je bila takoe posvedena
Blagovetenju, a sagraena je iznad izvora, kod kojeg se prema protojevanelju Jakovljevom desilo
prvo blagovetenje Bogorodici. Nije poznato kada je crkva podignuta, ali je izvesno da je postojala
poetkom XII veka, jer o njoj govori iguman Danilo, kao i Jovan Foka, sedam decenija kasnije.
Najverovatnije je stradala sa drugim svetilitima Nazareta, pod okriljem sultana Bajbara (1263).
Postojeda pravoslavna crkva svetog Gavirlla, sagraena je 1750 godine, i najverovatnije delimino
poiva na temeljima prvobitnog hrama.
Stepenite iz severnog broda vodi do kripte, koja predstavlja jednobrodno zdanje, na ijoj severnoj
strani je apsida, useena u stenu u kojoj se nalazi izvor. Duboke nie, sa severne i june strane
oltarskog prostora kripti daju krstoobrazan izgled.
CRKVA PREOBRAENJA
Sava je potom otiao do Tavorske gore gde se prema predanju desilo Preobraenje Hristovo. U
navodima pojedinim hodoasnika, kae se da su postojala tri svetilita- glavna crkva i dve posvedene
Mojsiju i Iliji. Iguman Danilo navodi crkvu Preobraenja, a hramove posvedene Mojsiju i Iliji navodi
kao jedno svetilite.
U vreme kada je Sava Nemanjid boravio na Tavorskoj gori tamo se nalazio jo uvek Benediktanski
manastir osovan poetkom XII veka na mestu ranovizantijskog svetilita, koje je stradalo ne mnogo
ranije. I novi katolikon je stradao pod naletom sultana Bajbura. Poslednji ostaci bazilike nestali su u
XVII stoledu. Na osnovu arhiolokih istraivanja, hodoasnickog opisa, zakljucuje se da je crkva
Preobraenja koju je video Sava, bila trobordna bazilika bez transepta, sa po sest traveja u svakom
brodu. Na istoku su bile tri apside, pri cemu je samo sredinja imala pravougaonu spoljasnju
projekciju, a sve tri iznutra polukruzne. Na zapadnoj strani nalazile su se dve kule, sa kapelama
posvedenim Iliji (sev) i Mojsiju (juna), sa polukrunim apsidama. Zapadni portal hrama nije vodio u
naos ved stepenitem u kriptu u kojoj se nalazila stena preobraenja. Kripta je jednobrodna
graevina sa poluobliastim svodom, i u njenom oltaru se nalazio, prema svedoenju Jovana Foke, to
sveto mesto, zatideno bronzanom reetkom.
AKR
Nakon posete Tavorskoj gori Sava se vratio u Nazaret, a zatim otiao u Akr, kako bi naao lau za
povratak, i tu je proveo svoje poslednje dane prvog putovanja. Izmeu Nazareta i Akra postoje
zanimljiva mesta za posetu, kao to je Kana Galilejska, ali ih Domentijan ne pominje.

Akr je od 1104 bio glavna luka krstasa na istocnoj obali mediterana, a posle Saladina, postaje
prestanica jerusalimska i sediste latinske jerusallimske patrijarsije. Tada je i sagraena crkva Santa
Maria Latina. U centru grada meutim bila je smetena jedna od najbitnijih oaza pravoslavnih
hridana Metohija Velike Lavre Sv Save Osvedenog. Tokom svog boravka Sava je za metoh otkupio od
Latina crkvu sv. ora. 1202. Vedina graevina je stradala u zemljotresu. O crkvi sv. Dordja i domu
Svetog Nikole koje spominje Domentijan, nema nikakvih arheolokih podataka.