Wspczesna Onkologia (2003) vol.

7; 2 (134139)

Przewleke choroby tkanki cznej

(PCHT) s heterogenn grup zaburze, w przebiegu ktrych dochodzi do objaww zapalenia staww, skry, mini i szeregu objaww narzdowych. Stwierdza si
zaburzenia odpowiedzi immunologicznej, humoralnej i komrkowej,
dochodzi do produkcji autoprzeciwcia oraz tworzenia kompleksw
immunologicznych.
Wczeniejsze doniesienia sugeruj, e radioterapia jest przeciwwskazana w tej grupie chorych.
Wielu onkologw uwaa, e przewleke choroby tkanki cznej wi si z nasileniem ryzyka pnych
powika po radioterapii, zwaszcza
z nasilonym wknieniem tkanek.
Stanowisko to oparte jest gwnie
na opisach pojedynczych przypadkw chorych z PCHT i ich nasilon reakcj popromienn w czasie
i po leczeniu. Zebrany materia dotyczy takich schorze, jak reumatoidalne zapalenie staww, tocze
rumieniowaty ukadowy, tocze
krkowy, zapalenie wielominiowe, zapalenie skrnominiowe,
twardzina ukadowa i mieszana
choroba tkanki cznej. Rzeczywista czsto powika nie jest znana, a przypadki opisane w literaturze tylko u czci autorw wykazuj nasilon reakcj popromienn.
Prby obnienia dawki cakowitej,
czy zmniejszenia objtoci napromienianej nie przyniosy w efekcie
zmniejszenia nasilenia pnych powika popromiennych. Brak jest
duych bada klinicznych, okrelajcych prawdziwe ryzyko objaww
ubocznych leczenia promieniami
jonizujcymi w tej grupie chorych.
Kady pacjent obciony PCHT
powinien by jednak traktowany jako chory o podwyszonym ryzyku
powika po radioterapii, a w przypadku podjcia decyzji o zastosowaniu tego leczenia cile monitorowany w trakcie i po zakoczeniu
leczenia.
Sowa kluczowe: przewleke choroby tkanki cznej, radioterapia, objawy uboczne.

Radioterapia nowotworw
u chorych na przewleke
choroby tkanki cznej
przegld pimiennictwa
Radiotherapy for malignancies associated with chronic
connective tissue diseases review of the literature

Monika Grzela, Wiesawa Windorbska

Dzia Radioterapii, Regionalne Centrum Onkologii w Bydgoszczy

WSTP

PRZEGLD LITERATURY

Przewleke choroby tkanki cznej (PCHT) s heterogenn grup

zaburze, w przebiegu ktrych dochodzi do objaww zapalenia staww, skry, mini i szeregu objaww narzdowych. Stwierdza si
zaburzenia odpowiedzi immunologicznej, humoralnej i komrkowej,
ze skonnoci do produkcji autoprzeciwcia oraz tworzenia kompleksw immunologicznych.
Wielu onkologw uwaa PCHT
za wzgldne przeciwwskazanie do
radioterapii ze wzgldu na due
ryzyko pnych powika po leczeniu, zwaszcza nasilone wknienie tkanek. Stanowisko to oparte jest gwnie na opisach pojedynczych przypadkw chorych
z PCHT i ich nasilon reakcj
popromienn w czasie i po leczeniu. Najczciej opisywane w pimiennictwie rodzaje PCHT kojarzone z ryzykiem wikszych powika popromiennych przedstawiono
w tab. 1.
Celem pracy jest podsumowanie
informacji na temat ryzyka ostrych
i pnych powika popromiennych
u chorych kwalifikowanych do radioterapii z powodu choroby nowotworowej z rozpoznaniem PCHT.

W 1989 r. Flek i wsp. opisali

9 pacjentw z PCHT, u ktrych
przeprowadzono radioterapi z powodu raka piersi. Podano dawk
cakowit od 40,0 do 50,0 Gy frakcjonowan po 1,82,0 Gy na obszar
ciany klatki piersiowej po amputacji lub na obszar leczonej piersi. Na
obszar loy po guzie podwyszono
dawk od 5,0 do 15,0 Gy. U trzech
z czterech chorych, u ktrych przed
radioterapi rozpoznano PCHT rozwina si nasilona wczesna i pna reakcja popromienna pod postaci martwicy piersi lub ciany klatki piersiowej, uszkodzenia splotu
barkowego oraz nasilony odczyn
skrny ze zuszczaniem na wilgotno. Pozostae pacjentki, u ktrych
PCHT rozpoznano kilka lat po radioterapii nie miay nasilonych powika popromiennych [2].
Theo i wsp. w 1989 r. opisali
10 pacjentw z wczesn postaci
raka nosowej czci garda, ze
wspistniejcym zapaleniem skrnominiowym (ZSM), ktre uwaane jest za jeden z zespow paraneoplastycznych towarzyszcych
temu nowotworowi.
U 9 chorych rozpoznano PCHT
przed zdiagnozowaniem raka no-

Wspczesna Onkologia (2003) vol. 7; 2 (134139)

Chronic connective tissue diseases

are a heterogeneous group of disorders. There are some specific
symptoms like inflammation of the
skin, joints, muscles and other
structures rich in connective tissue
and immunological disturbances including the production of antibodies and abnormalities of cell-mediated immunity. Previous reports
have indicated that this subgroup
of patients appears to present
a contraindication for radiation therapy. Most of oncologists have the
impression that patients with chronic connective tissue diseases tolerate radiotherapy less well than
other patients because of a greater
risk of severe radiation therapy
complications. Publications on this
topic are short anecdotal case reports of patients with increased toxicity after radiation. This is mostly
associated with such disorders as
rheumatoid arthritis, systemic lupus
erythematosus, discoid lupus erythematosus, polymyositis, dermatomyositis, scleroderma and mixed
connective tissue disorders.
Consequently, the true incidence of
these side effects is unknown. Some authors state that many patients
do seem to show an enhanced radiation reaction, while others do
not. Reducing the total dose and
volume has been tried without success to minimize late radiation damage. Unless further studies on severe radiation effects in patients
with chronic connective tissue diseases are reported, each patient
should be advised of the possible
increased risk of severe toxicity
from radiation. These patient should be closely monitored during
and after radiation treatment.
Key words: chronic connective tissue diseases, radiotherapy, side effects.

Tab. 1. Przewleke choroby tkanki cznej - krtka charakterystyka

Rodzaj PCHT

reumatoidalne
zapalenie
staww (RZS)

przewleka, zapalna choroba o nieznanej

przyczynie, charakteryzujca si zapaleniem
wielostawowym z symetrycznym zajciem staww,
a take objawami pozastawowymi; w surowicy
chorych czsto jest obecny czynnik
reumatoidalny

tocze
rumieniowaty
ukadowy (TRU)

przewleka choroba zwizana z zaburzeniami

immunologicznymi, charakteryzujca si zajciem
wielu ukadw, przebiegajca z okresem zaostrze
i remisji; krce kompleksy immunologiczne
i przeciwciaa powoduj uszkodzenie tkanek
i zaburzenia czynnoci narzdw

tocze krkowy (TK)

przewleka choroba, ktrej towarzysz objawy

skrne charakterystyczne dla tocznia ukadowego,
bez typowych zmian narzdowych; w surowicy
50 proc. chorych obecne s przeciwciaa
przeciwjdrowe

zapalenie
wielominiowe
( polyomyositis ) (ZWM)

choroba zapalna mini o nieznanej etiologii,

w ktrej dochodzi do znacznego osabienia
bliszych grup miniowych, podwyszenia
stenia enzymw miniowych,
charakterystycznych zmian w elektromiografii,
naciekw zapalnych w wycinkach mini
uzyskanych przez biopsj

zapalenie
skrnominiowe
( dermatomyositis ) (ZSM)

rozpoznaje si, jeli objawom ZWM towarzyszy

charakterystyczna wysypka skrna, wystpuje
czciej u dzieci

twardzina ukadowa
( scleroderma ) (TU)

choroba tkanki cznej, charakteryzujca si

zweniem wiata maych naczy, zwknieniem
skry (gwnie okolicy koniuszkw palcw)
oraz zajciem wielu narzdw wewntrznych
(serca, puc, nerek, przewodu pokarmowego)

mieszana choroba
tkanki cznej (MCHT)

choroba przebiegajca z objawami wielu

schorze tkanki cznej, z wysokim mianem
przeciwcia przeciw U1RNP (jdrowym
rybonukleoproteinom); u chorych mog
wystpi objawy skrne tocznia, zapalenia
skrno-miniowego, twardziny oraz zmiany
zapalne w obrbie mini i zapalenie staww
z naderkami

sowej czci garda. W porwnaniu z innymi przypadkami tego

nowotworu leczonymi w orodku,
te z towarzyszcym ZSM miay silniejsz reakcj popromienn
w czasie i po zakoczeniu radioterapii. U wszystkich rozwino si
nasilone wknienie tkanki podskrnej w obszarze napromienianym. U 2 chorych obserwowano
przewleke owrzodzenie skry,
a u wikszoci pacjentw leczenie przebiegao z przerwami z powodu nasilonej reakcji popromien-

nej ze strony bony luzowej garda [3].

W 1991 r. Varga i wsp. opisali
4 chorych z twardzin ukadow
(TU), ktrzy otrzymali radioterapi
z powodu nowotworw zoliwych
o rnych lokalizacjach. Podano
dawk od 18,7 do 65,0 Gy.
U wszystkich chorych wystpia nasilona reakcja popromienna. Zwknienie skry, tkanki podskrnej i narzdw wewntrznych stwierdzono
w obrbie i poza obszarem napromienianym. Trzech chorych zmaro

Radioterapia nowotworw u chorych na przewleke choroby tkanki cznej przegld pimiennictwa

z powodu zwknienia narzdw

wewntrznych [4].
W 1998 r. Rakfal i Deutsch
przedstawili przypadki 6 pacjentw
z rozpoznanym wczeniej toczniem
rumieniowatym ukadowym (TRU),
ktrzy leczeni byli standardowymi
dawkami promieniowania jonizujcego z powodu raka piersi (4 pacjentki), choroby Hodgkina (1 pacjent) i grasiczaka (1 pacjent).
U adnego z przedstawionych chorych nie wystpia nasilona ostra
oraz pna reakcja popromienna
w okresie obserwacji 121 mies. Autorzy twierdz, e TRU nie powinien
by bezwzgldnym przeciwwskazaniem do stosowania radioterapii
w leczeniu onkologicznym [5].
W 1993 r. Ross i wsp. opublikowali prac, w ktrej porwnywali
ostr i pn reakcj popromienn
u 61 chorych na PCHT z reakcj
popromienn grupy kontrolnej. Opisane przypadki obejmoway: 39
chorych na RZS, 13 chorych na
TRU, 4 chorych na TU, 4 chorych
na ZSM i 1 chorego na ZWM.
Wrd chorych na RZS 21 byo napromienianych do dawki >40 Gy.
W tej grupie u 5 (24 proc.) chorych
rozwiny si nasilone pne powikania popromienne, podczas gdy
w grupie kontrolnej podobne powikania wystpiy tylko u 1 (5 proc.)
chorego (rnice nie byy znamienne statystycznie). Pne powikania
obserwowane u chorych leczonych
promieniami jonizujcymi obcionych RZS obejmoway perforacj
esicy, niedrono jelita cienkiego,
martwic tkanek mikkich (ustna
cz garda), popromienne zapalenie puc, zaciskajce zapalenie
osierdzia.
W pozostaej grupie chorych na
PCHT oceniono, e wspistnienie
TRU wizao si z nieznacznym nasileniem ostrego odczynu popromiennego w porwnaniu z grup
kontroln (36 proc. vs 18 proc.; p
= n. s.). Natomiast pny odczyn
popromienny by bardziej nasilony
w grupie kontrolnej (9 proc. vs18
proc.). Wrd chorych z TU, ZSM
lub ZWM nie stwierdzono nasilenia

wczesnej i pnej reakcji popromiennej. Pacjenci leczeni paliatywnie (dawka do 40 Gy), take nie
mieli nasilonych powika popromiennych.
Na podstawie tego badania trudno jednak sformuowa wnioski, ze
wzgldu na ma liczb chorych
i krtki czas obserwacji (mediana
18 mies.) [6].
W 1997 r. Morris i Powell opublikowali prac, w ktrej przeanalizowali powikania po radioterapii
u 209 pacjentw z rozpoznan
PCHT, napromienianych w latach
19601995. U 173 chorych rozpoznano RZS, u 28 chorych TRU lub
TK, u 17 chorych ZWM lub ZSM,
u 16 chorych TU, u 4 chorych
MCHT, a u 8 inne PCHT. Dawki
radioterapii podane chorym mieciy si w zakresie od 10,0 do 87,6
Gy (mediana 45 Gy). Nasilenie
wczesnej reakcji popromiennej
u chorych na PCHT, z wyczeniem chorych na RZS nie byo
wiksze ni w populacji nieobcionej tymi schorzeniami. Czsto
ostrych powika popromiennych
u chorych na RZS bya zbliona do
powika u pozostaych chorych na
PCHT (11,7 proc. vs 12,4 proc.).
U chorych na PCHT z wyczeniem RZS stwierdzono jednak wiksze nasilenie pnych powika popromiennych, po zastosowaniu standardowych dawek radioterapii
w porwnaniu z grup chorych na
RZS (21 proc. vs 6 proc. w cigu
5 lat; p=0,0002). Trzech chorych
zmaro prawdopodobnie w wyniku
powika po przeprowadzonym leczeniu. U chorych na RZS nie
stwierdzano czstszego wystpowania pnych reakcji popromiennych.
Tylko u 6 proc. pacjentw wystpiy
pne powikania popromienne [7].
W 1996 r. Delanian i wsp. opublikowali prac, w ktrej opisuj leczenie promieniowaniem jonizujcym chorych na PCHT (bez chorych na RZS), stosujc redukcj
dawki cakowitej stosowanego leczenia z 65 do 40 Gy. Autorzy sugeruj, e w przypadkach gdy leczenie chirurgiczne nowotworu nie

137
jest moliwe, redukcja dawki i objtoci napromienianej o 1/3 zmniejsza ryzyko nasilonych powika popromiennych [8].
W 1991 r. Robertson i wsp. opisali przypadek pacjentki z RZS leczonej oszczdzajco z powodu
raka piersi. Po leczeniu operacyjnym przeprowadzono radioterapi.
Na obszar piersi podano dawk
52,5 Gy frakcjonowan po 2,1 Gy
dziennie, dawk na lo po guzie
podwyszono za pomoc brahyterapii rdtkankowej o 16 Gy. Midzy 8. a 11. mies. po leczeniu zaobserwowano u chorej rumie skry, ble i nasilone zwknienie
w obszarze napromienianym. Ze
wzgldu na te objawy przeprowadzono prost amputacj piersi.
W ocenie histopatologicznej usunitego preparatu stwierdzono nasilone zwknienie tkanek, martwic
w obrbie tkanki tuszczowej oraz
nacieki komrek jednojdrowych.
Wszystkie te objawy s typowe dla
obrazu pnego odczynu popromiennego. Nie obserwowano nasilonych objaww ostrego odczynu
popromiennego [9].
W 1999 r. Naeyer i wsp. opisali
3 przypadki chorych leczonych radioterapi z powodu nowotworw,
u ktrych przed lub po leczeniu
rozpoznano PCHT. Pierwsza chora z rozpoznaniem raka przewodowego piersi prawej (T1N0M0) leczona bya za pomoc radykalnej amputacji z wyciciem wzw
chonnych dou pachowego prawego. Nastpnie zastosowano teleradioterapi na obszar ciany klatki
piersiowej po stronie prawej i wzw chonnych przymostkowych
i nadobojczykowych prawych do
dawki 45 Gy (d fr=1,8 Gy). Zastosowano take hormonoterapi Tamoxifenem 20 mg/dob podczas
oraz po zakoczeniu teleradioterapii nie obserwowano objaww
ubocznych leczenia.
Po dwch latach rozpoznano
u chorej tocznia krkowego (TK),
rozpoznanie potwierdzono histopatologicznie i serologicznie. Po czterech latach rozpoznano raka prze-

Wspczesna Onkologia

138
Tab. 2. Powikania po radioterapii u chorych na przewleke choroby tkanki cznej

Autorzy

Liczba
Rodzaj
przypadkw PCHT

Rodzaj
leczonego
nowotworu

Ostre
powikania
popromienne

Przewleke
powikania
popromienne

Fleck
i wsp.

rne

rak piersi

wilgotne zuszczanie
naskrka

martwica ciany klatki

piersiowej i piersi (3/9),
uszkodzenie splotu ramiennego

Theo i wsp.

10

ZSM

rak nosowej
czci garda

wilgotne zuszczanie
naskrka,
nasilona epithelioliza
bon luzowych jamy ustnej
i garda wymagajca przerw
w leczeniu

nasilone wknienie
tkanki podskrnej,
przewleke owrzodzenie
skry (2/10)

Varga i wsp.

TU

rne

bez nasilenia

wknienie skry
i narzdw wewntrznych
poza i w obszarze
napromieniania,
zgon 3 chorych
z powodu zwknienia
narzdw wewntrznych

Rakfal
i Deutsch

TRU

rak piersi,
choroba
Hodgkina,
grasiczak

bez nasilenia

bez nasilenia

Ross i wsp.

61

RZS
TRU
TU
ZSM
ZWM

rne

bez nasilenia

RZS D>40 Gy,

perforacja esicy,
niedrono jelit, martwica
tkanek mikkich garda,
popromienne zapalenie puc,
zaciskajce zap. osierdzia,
D<40 Gy bez nasilenia
odczynu,
PCHT (bez RZS),
bez nasilenia odczynu

Morris
i Powell

209

RZS
rne
TRU
TK
ZWM
ZSM
TU
MCHT
inne

bez nasilenia

PCHT bez RZS nasilenie

reakcji popromiennej,
wknienie tkanek
(zgon 6 chorych),
RZS bez nasilenia
reakcji popromiennej

Robertson
i wsp.

RZS

rak piersi

bez nasilenia

nasilone wknienie,
martwica tkanki tuszczowej

Meyer
i wsp.

TK
TRU

rak piersi,

wilgotne zuszczanie
naskrka,
owrzodzenie popromienne
bez nasilenia

niegojce si owrzodzenie,
przetoka podskrna
bez nasilenia

popromienne
zapalenie puc

wknienie tkanki pucnej,

zgon

choniak
nieziarniczy
oczodou,
choniak
nieziarniczy
rdpiersia
Haustein

TU

rak piersi

bez nasilenia

nasilone wknienie skry

i tkanki podskrnej

Olivotto i wsp. 1

TRU

rak szyjki macicy

bez nasilenia

martwica tkanek miednicy

Rathmell i wsp. 1

TK

choniak y
nieziarnicz

rozlegle wilgotne zuszczanie

naskrka po D=17 Gy
(pole plaszczowe)

brak informacji

Abu-Shakra
i wsp.

TU

rak nosowej
czci garda

bez nasilenia

rozlegle, gbokie
wknienie tkanek

Mayr i wsp.

MCHT rak piersi

rednio nasilone wilgotne

zuszczanie naskrka

rednio nasilone wknienie

tkanki podskrnej

Radioterapia nowotworw u chorych na przewleke choroby tkanki cznej przegld pimiennictwa

wodowego drugiej piersi (T1N1M0).

Po radykalnej amputacji i wyciciu
wzw chonnych pachy lewej (N+
4/9) rozpoczto teleradioterapi
i chemioterapi (wg schematu
CMF). Chora otrzymaa dawk
44 Gy w 22 frakcjach i 6 serii chemioterapii. W dniu zakoczenia radioterapii stwierdzano tylko niewielki rumie w obszarze napromienianym. Tydzie pniej pojawia si
nasilona reakcja skrna ze zuszczaniem na wilgotno i owrzodzeniem w polu napromieniania. Taka
reakcja popromienna utrzymywaa
si przez 6 mies., potem rozwino
si rozlege wknienie tego obszaru. Niegojce si owrzodzenie ciany klatki piersiowej wymagao leczenia chirurgicznego z rekonstrukcj. Rok pniej rozwina si
przetoka podskrna, ponownie leczona operacyjnie.
Druga chora, u ktrej wczeniej
rozpoznano TRU leczona bya teleradioterapi na obszar oczodou
z powodu choniaka tej okolicy. Pacjentka leczona bya promieniami X
6 MeV, otrzymaa dawk 36 Gy w
18 frakcjach. Nie stwierdzono nasilenia ostrego odczynu popromiennego w czasie leczenia oraz nie zaobserwowano pnych powika popromiennych w leczonej okolicy w cigu
18 mies. bada kontrolnych.
U trzeciej pacjentki rozpoznano
TRU z zajciem nerek, opucnej
i centralnego ukadu nerwowego
w przebiegu choroby. Po dwch latach rozpoznano u chorej choniaka
nieziarniczego rdpiersia w stopniu
IA. Leczenie rozpoczto od chemioterapii (cyklofosfamid, epirubicyna,
vindezyna, bleomycyna zmienione
w trakcie leczenia na mitoxantrone,
thiotepa, metotrexat, vinkrystyna
z powodu objaww ubocznych). Po
6 cyklach leczenia, w zwizku
z obecn w rdpiersiu mas resztkow wczono uzupeniajc teleradioterapi, obejmujc rodpiersie
i oba nadobojczyki. Pacjentka leczona bya promieniami X 25 MeV, dawk 57, 6 Gy w 32 frakcjach, z omi-

niciem rdzenia po dawce 45 Gy.

Tydzie po zakoczeniu leczenia
stwierdzono u chorej kliniczne i radiologiczne objawy popromiennego
zapalenia puc. Badanie bronchoskopowe i biopsja potwierdziy cakowit regresj choniaka w rdpiersiu.
Pomimo leczenia zapalenia puc wysokimi dawkami steroidw, pacjentka zmara po 3 mies. [10].

WNIOSKI
W praktyce klinicznej chorzy
z PCHT leczeni z powodu choroby nowotworowej i wymagajcy radioterapii zdarzaj si rzadko. Na
podstawie dotychczas zebranych
i opisanych przypadkw trudno jest
oceni prawdziwe ryzyko powika
po takim leczeniu, zwaszcza e
objawy PCHT czsto upodabniaj
si do objaww powika popromiennych. Wiksza liczba chorych
zostaa dotd opisana tylko przez
Morrisa i Powella [7]. W opracowaniu tym pacjenci napromieniani
z powodu nowotworw, chorujcy
na PCHT (z wyczeniem RZS), reagowali na leczenie nasilon reakcj popromienn. Nie potwierdzio
tego opracowanie Rossa i wsp. [6],
ale obejmuje ono mniejsz liczb
chorych i krtszy czas obserwacji.
U kadego chorego z rozpoznaniem nowotworu, zebranie wywiadu
dotyczcego obecnoci chorb
tkanki cznej pozwala ustali optymalny, alternatywny do radioterapii
sposb leczenia. W przypadku
podjcia ryzyka takiego leczenia
konieczne jest cise monitorowanie
odczynu popromiennego w trakcie
i po zakoczeniu leczenia.

PIMIENNICTWO
1. Douglas C. Conaway. Choroby reumatyczne. W: Choroby wewntrzne, Allen
R. Myers, Wydanie I polskie,
Urban&Partner, Wrocaw 1995; 609-93.
2. Fleck R, McNeese MD, Ellerbrork NA,
et al. Consequences of breast irradiation in patient with pre-existing collagen
vascular diseases. Int J Radiat Oncol
Phys 1989; 17: 829-33.
3. Teo P, Tai TH, Choy D. Nasopharyngeal carcinoma with dermatomyositis. Int J
Radiat Oncol Biol Phys 1989; 6: 471-4.

139
4. Varga J, Haustein UF, Creech RH, et
al. Exaggerated radiation-induced fibrosis in patient with systemic sclerosis. JAMA 1991; 265: 3292-5.
5. Rakfal MS, Deutsh M. Radiotherapy for
malignancies associated with lupus. Case reports of acute and late reactions.
Am J Clin Oncol 1998; 21: 54-7.
6. Ross JG, Hussey DH, Mayr NA, et al.
Acute and late reactions to radiation therapy in patients with collagen vascular
diseases. Cancer 1993; 71: 3744-52.
7. Morris MM, Powell SN. Irradiation in the
setting of collagen vascular disease:
Acute and late complications. J Clin
Oncol 1997; 15: 2728-35.
8. Delanian S, Maulard-Durdux C, Lefaix
JL, et al. Major interactions between radiation therapy and systemic sclerosis:
Is there an optimal treatment? Eur J
Cancer 1996; 32A: 738-9.
9. Robertson JM, Clarke DH, Pevzer MM,
et al. Breast conservation therapy. Severe breast fibrosis after radiation therapy in patients with collagen vascular disease. Cancer 1991; 68: 502-8.
10. Naeyer BD, Meerleer GD, Breams S,
et al. Collagen vascular diseases and
radiation therapy. Int J Radiat Oncol
Phys 1999; 44: 975-80.
11. Haustein UF. Exacerbation of progressive scleroderma following roentgenotherapy. Hautartz 1990; 41: 448-50.
12. Olivotto IA, Fairey RN, Gillies JH, et al.
Fatal outcome of pelvic radiotherapy for
carcinoma of the cervix in patient with
systemic lupus erythematosus. Clin Radiol 1989; 40: 83-4.
13. Rathmell AJ, Taylor RE. Enhanced normal tissue response to radiation in patient with discoid lupus erythematosus.
Clin Oncol 1992; 4: 331-2.
14. Abu-Shakra M, Lee P. Exaggerated fibrosis in patient with systemic sclerosis
(scleroderma) following radiation therapy. J Rheumatol 1993; 20: 1601-3.
15. Mayr NA, Riggs CE, Saag KG, et al.
Mixed connective tissue disease and radiation toxicity. A case report. Cancer
1997; 79: 612-8.

ADRES DO KORESPONDENCJI
lek. med. Monika Grzela
Dzia Radioterapii
Regionalne Centrum Onkologii
im. prof. F. ukaszczyka
ul. I. Romanowskiej 2
85-796 Bydgoszcz
tel. 0 (prefiks) 52 374 33 74
e-mail: mong@byd.net.pl