Melikov Behruz

qtisadi v sosial corafiyann predmeti

Uzun illr iqtisadi corafiyann predmeti haqnda anlayn izah birmnal olaraq
mhsuldar

qvvlrin

yerlmsi

il

laqlndirilirdi.

Msln:

Byk

Sovet

Ensiklopediyasnda onun trifi bu kild verilir: Sosial-iqtisadi corafiyann bir sahsi

olan qtisadi corafiya ictimai istehsaln razi tkilini, mxtlif lklr v regionlarn
tsrrfatnn razi-iqtisadi quruluunun xsusiyytlrini yrnir, Vikpediya-azad
Ensiklopediyasnda is bu nisbtn frqlidir: qtisadi corafiya - corafi v ictimai elm
olaraq, cmiyytin razi tkilini, onun inkiaf qanununu v qanunauyunluqlarn
yrnir.
lkmizd

indiydk

ap

olunan

drsliklrd

iqtisadi

corafiyann

trifi

mumildirilmi halda bel verilir: iqtisadi corafiya mxtlif tsrrfat

sahlrinin yerldirilm qanunauyunluqlarn tdqiq edir. Sovet dvrndn qalm
bu trif klassik trif hesab olunsa da tbii ki, iqtisadi, sosial v siyasi corafiya elminin
tam mahiyytini amr.
Avropa lklrind is iqtisadi corafiyann trifi nisbtn frqlidir:
-

iqtisadi corafiya insann mkanda mxtlif miqyasda iqtisadi faliyytini

yrnir;

iqtisadi corafiya insann Yer zrind iqtisadi faliyytinin corafi yerini v

razi tkilini yrnir;

iqtisadi corafiya Yer zrind cryan edn iqtisadi, siyasi, sosial v insann
faliyyti sasnda yaranm ekoloji proseslrin thlili il muldur.

Grndy kimi, bu triflrd mhz insan amili n kildiyi halda, bizim istifad
etdiyimiz trifd iqtisadi amil n planda durur. Mvcud frqi is sovet thsil sistemind
ki ideoloji saslarla izah etmk olar. Bel ki, sovet sistemind insan nc mhsuldar (ii)
qvv kimi cmiyyt tlqin olunurdu. Bel baxn nzri chtdn saslandrlmas
chdini is Y.Saukinin qtisadi corafiyaya giri drsliyind grmk mmkndr.
ndiydk d ali mktblrimizd istifad olunan bu kitabda mhsuldar qvvlrin
thlilin byk yer verilmidir.
Nzr almaq lazmdr ki, tsrrfat faliyytindn baqa, insan asud vaxtnn
keirilmsi, istiraht etmsi, thsil almas v digr msllrin hlli il d muldur.

Melikov Behruz

Btn yuxarda qeyd olanlar nzr alaraq, iqtisadi v sosial corafiyann

predmetini bel izah etmk olar:
qtisadi v sosial corafiya insann mkanda btvlkl faliyytinin
yaylmasn v nticd burada ml gln dyiikliklri yrnir.
qtisadi corafiya mkanda insann iqtisadi faliyytinin tkilini v yaylmasn
yrnir. Bu, sasn istehsal v qeyri-istehsal sahlrinin yerldirilmsini hat
edir.nsann iqtisadi faliyyti bir ox amillrin tsirindn asldr. Bura siyasi, tarixi,
sosial, ekoloji v digr amillri aid etmk olar.
nsann mkanda iqtisadi faliyytinin mxtlif miqyasda aparlmas iqtisadi
corafi tdqiqatlar daha da znginldirir. Msln: lk miqyasnda dniz xn,
torpaq sahlrinin, enerji ehtiyatlarn qiymtlndirilmsi v digr amillrin thlili
aparld halda, mssis sviyysind - xammal v istehlak bazarna olan msaf,
halinin mskunlamas v digr msllr daha vacib saylr.
Masir

dnya

iqtisadiyyatnda

insann

tsrrfat faliyytinin

yaylmas

qloballama prosesinin byk tsiri altnda ba verir. Dvltlraras iqtisadi mkdaln

genilnmsi lklr arasnda olan srhdlrin ffaflamasna gtirib xarr. Bir ox
lklrd srhdyan iqtisadi mkdaln drinlmsi bel razilrin rti

olaraq

qalmas demkdir. Msln: svernin Bazel, Fransann Sen-Lui v Milouz,

Almaniyann Lerrak srhdyan blglri bunun bariz bir nmunsi ola bilr. Bunu
daha parlaq srtd is 27 lknin ittifaq olan Avropa Birliyind gr bilrik., lk
nvbd bu lklrin vahid iqtisadi v maliyy sisteminin formalamas btvlkd
iqtisadi mkdaln daha da drinlmsi il nticlnmdir.
Qrb lklrind sosial msllrin thlilin byk diqqt yetirdiyi n sosialcorafi ynml tdqiqatlar xsusil inkiaf etmidir. Burada Asud vaxtn corafiyas,
ylnclrin corafiyas, Terrorizmin corafiyas, Narkomaniyann corafiyas,
Feminist corafiyas, traf mhitin qavranmas corafiyas v s. istiqamtd tdqiqat
ilri inkiaf etmidir. nsann cmiyytd mvcud problemlrinin n kilmsi mhz
insan corafiyasnn yrnilmsinin vacibliyini bir daha tsdiqlyir.
Masir corafiya elmi vahid tdqiqat obyekti il frqlnn proseslrin
mkanda thlili il mul olan mrkkb v oxsahli biliklr sistemidir. Demk olar ki,

Melikov Behruz

corafiya traf mhitin tbii v sosial-iqtisadi mxtlifliyinin mkanda yaylmasn

yrnir.
Corafiyann obyekti haqqnda mumildirrk aadak trifi vermk olar:
Tbii qvvlr trfindn yaradlm v insan trfindn dyidirilmi dnya (mkan)
corafiyann sas tdqiqat obyektidir.
Btn fnlr kimi, corafiya elmi d znn obyekti, predmeti v tdqiqat sullar
il frqlnir. qtisadi v sosial corafiyann obyekti insan faliyyti yaylan corafi
mhitdir. gr obyekt daimi tdqiqat sahsidirs, fnnin predmeti cmiyytin inkiaf il
bal dyiikliy mruz qalr. Obyektd ba vern proseslri izah etmk ns xsusi
tdqiqat sullarndan istifad olunur.
qtisadi, sosial v siyasi corafiyada oxsayl sullar istifad edilir. Burada daha
geni ttbiq olunan sullar aadaklardr.
Tsviri sul - hl qdim dvrd Homerin v Strabonun srlrind z ksini
tapmdr. Bu sul haqda hminin Miletli Heqateyin yazlarnda da rast glmk olar.
E..V srd yaam Miletli Heqatey mhz tsviri sulun banilrindn biri hesab edilir.
Yerin tsviri srini yazan M. Heqatey bir ox blglrin corafi tsvirini vermidir.
Mahid sulu - eyni drcd qdim dvrdn balayaraq istifad olunur.
Grkmli filosof Aristotel birbaa mahid aparlmasnn vacibliyin xsusi diqqt
yetirirdi. O z tlblrin tvsiy edirdi ki, nzriyydn irli gln mntiqi nticlr
xarmaqdansa birbaa mahidnin aparlmasna stnlk vermk lazmdr.
Kartoqrafik sul - corafiyada istifad olunan btn sullar arasnda n corafi
sul hesab oluna bilr. Xrit - hr hans bir mkann corafi hqiqtinin rti iarlrl
kaz zrind ksidir. Masir dvrd aerokosmik killr vasitsil Yer zrind
mxtlif proseslrin vziyyti v gedii haqqnda geni mlumatlar ld etmk olar.
Bunlara sasn dcorafiyada artq kosmik tdqiqat sullar daha geni istifad olunur.
Corafi texnologiya corafi biliklrin istifadsind masir texnologiyalarn
ttbiqini hat edir. Burada nnvi kartoqrafik sullarla yana, corafi informasiya
sistemi (GS), msafli tdqiqat (Remote Sensing), qlobal corafi movqey sistemi
(Global Positioning System ) v s. sullar ttbiq olunur.

Melikov Behruz

Son illr corafi informasiya sistemi sahsind ld olunan nailiyytlr kompyter

vasitsil mxtlif proqram tminatndan istifad edilm imkanlarn yaratmdr. Bu
mlumatlar sasnda trtib olunan xritlr ox funksional olaraq bir ox sahlrd
praktik hmiyyt dayr.
Corafiyann bir ox sahlrind (hidrologiya, meteorologiya, qlyasiologiya,
okeanologiya v s.) riyazi sullardan geni istifad olunur. qtisadi v sosial corafiyada
kmiyyt gstricilrdn istifad edilrk mxtlif konkret ttbiqi hmiyyt dayan
sullar (xtti proqramladrma, nqliyyat xtlri nzriyysi, optimalladrlma mslsi
v s.) istifad olunur.

Corafiya informasiya sistemi v onun corafi thlild hmiyyti

Corafiya informasiya sistemi (CS) masir dnyada ba vern proseslrin corafi
thlili v kompter texnologiyalar sasnda xritldirmni hat edir. CS corafi
mlumatlarn thlilinin daha dqiq v hrtrfli aparlmasna imkan yaradr. Eyni
zamanda CS hr bir informasiyann mkanda yerini aydnladrr.
Masir dvrd mlumatlarn toplanmas v sistemldirilmsi hr bir sahd
konkret mslnin thlili n istifad olunur.Bunula bal olaraq qlobal problemlrdn
balayaraq mhlli sviyy qdr hr bir mslnin hlli n CS-in ttbiqi daha
faydal ntic ld etmy imkan yaradr. Msln: planetar miqyasl iqlim dyiikliyi,
demoqrafik problem, ekoloji grginlik v digrlri il yana, bldiyy sviyysind
nqliyyat xttinin marrutu, istehsal obyekti n yerin seimi v s. msllrin hllind
CS-dn geni istifad olunur.
CS-in quruluunda 5 vacib hissni ayrmaq olar:
-

texniki avadanlq;

proqram tminat;

mlumatlar;

istifad ediln sullar;

icralar.

Melikov Behruz

Texniki
avadanlq
Proqram tminat

Mmulatlar

CS

cralar

stifad ediln
sullar

k. 1. Corafi informasiya sisteminin quruluu

Texniki avadanla frdi kompterdn tutmu mrkzldirilmi kompter

bksi serverin qdr istifad olunan btn informasiya texnologiyalarn aid etmk
olar. CS-in proqram tminat corafi mlumatn toplanmas, thlili v qorunma
funksiyasn znd cmlyir. Proqram tminatnda mlumatlar bazas v qrafik istifad
interfeysi proqram mhsullarnn mhm komponentlrin aiddir. Mlumatlarn
toplanmas CS-d n vacib mrhl sayla bilr. Tbii ki, mlumatlarn oxluu birbaa
olaraq hll edilsi mslnin daha sasl thlilin imkan yaradr.
stifad olunan sullarn seimi hll edilsi mslnin qoyuluundan asldr. CS
texnologiyalarnn ttbiqetm sahlrini myynldirn icralar praktiki hmiyyt
dayan msllrin hllind mvafiq planlar trtib edirlr.
nsan corafiyas insanlarn mkanda faliyytinin tkilini v onlarn traf
mhitl olan laqsini yrnir. Bu o demkdir ki, insan corafiyas mkanda ox geni
eidd hadislrin yrnilmsini hat edir. Daha dqiq desk, bura razid insan
faliyyti il bal ba vern proseslri daxil etmk olar: knd tsrrfatnn v snayenin

Melikov Behruz

yerldirilmsi, nqliyyatn inkiaf, miqrasiya, xammal tchizat, rzaq tminat, insann

ekoloji salaml, regional planladrma, traf mhitin mhafizsi v s.
hali corafiyas - hali v mkann qarlql laqsinin, halinin yaylma
qanunauyunluqlarnn sistemli thlili il mul olur. Bununla yana, hali corafiyas
demoqrafiya n mkan perspektivi yaradaraq, halinin harada mskunlamas
haqda mumi mlumatlar verir.
Siyasi corafiya. Antropocorafiyada maraq douran elmi nzriyylrdn biri
Tomas Maltusun haliy dair qanunun tcrbsi kitabnda (1798) thlil olunmudur.
Bu srd T.Maltus ilk df olaraq halinin getdikc artmnn onun tlbatnn
oxalmasna v nticd tbii ehtiyatlarn tknmsin gtirib xarmas haqda
diqqtlayiq fikir irli srmdr.
Feminist (qadn) corafiyas - insan corafiyasnn bir sahsi olaraq qadnlarn
mkanda davrann v yaay xsusiyytlrini yrnir. Feminist corafiyas mxtlif
istiqamtlrd

inkiaf

etmkddir.

Masir,

postmodern

dvrd

bu,

aadak

istiqamtlrdir:
-

gender mnasibtlrinin corafi mxtlifliyi;

qadnlarn yaay sviyysind olan corafi frqlr;

qadn qribliyinin corafiyas;

qadnlarn mkanda hrkt etmsinin (yer dyim) v thlksizliyinin

mxtlifliyi.

Masir dvrd mhz sonuncu istiqamt xsusi maraq dourur. Msln: qadnlarn
hrd v yaxud parkda (axamlar) hrkt marrutu kiilrdn frqlidir. Eyni zamanda
el qadnlar arasnda thlksizliy mxtlif baxlar mvcuddur. Bununla yana,
qadnlarn cmiyytd davran da mxtlifliyi il frqlnir.
Masir dvrd feminist corafiyasnn qlobal problemi qadnlarn gerid qalm
lklrdn inkiaf etmi lklr miqrasiyas v nticd onlarn bir ox hallarda asl
vziyyt dmsidir (cinsi istismar olunmalar, narkotrafik qoulmalar v s.).
Mdni corafiya sahsind tdqiqatlar Qrb almind daha geni yaylmdr.
Qloballama dvrnd ayr-ayr lklrin mdniyytinin toqqumas bir ox xoaglmz
fsadlar yaradr. Aydndr ki, mdniyytin qtblmsi Qrb v digr lklr arasnda
yaranan qardurmann sas amilin evrilmidir. Bel qardurmann drinlmsinin

Melikov Behruz

qarsn almaq n hr bir cmiyytd nsiyyt mdniyytinin daha yksk sviyyy

qaldrlmas tlb olunur. Cmiyytin davaml inkiafnn sasn nsiyyt mdniyyti
olan ail, dinlraras, milltlraras, siyasi v digr mnasibtlr tkil edir.
Dmn mnasibti v dzmszlk hm inkiaf etmi lklrd, hm d gerid
qalm lklrd mahid olunur. nkiaf etmi lklrd ekstremizmin sbblri
mxtlifdir. Msln: ld edilmi nailiyytlrin v maddi nemtlrin yalnz zlri n
qorunub saxlanlmas niyytlri digr millt, irq v din zvlrin dzmszlkd zn
bruz verir. Bel dzmszlk Fransada, Rusiyada v taliyada daha geni kild
yaylmdr. Fransada milltilr rb miqrantlara daim tzyiqlr edirlr, Rusiyada is
skinhedlr yhudilr v qafqazllara qar mxtlif cinaytlr trdirlr.
Qrb lklrind xsiyytin tcrid olunmas htta ail rivsind d zn
bruz verir. Mhz buna gr d onlarn miqrantlara dzmszly he d tccb
dourmur. Qrb cmiyyti bel tcrid olunmann neqativ nticlrinin qarsn almaq
n mxtlif ictimai tdbirlr hyata keirir. Msln: Qrb lklri ild bir df
Qonuluq gn ad altnda mrasim tkil edir. Onun keirilmsinin sas mqsdi is
qonular arasnda mnasibtlrin yaxladrlmasdr. Btn bunlara baxmayaraq, inkiaf
etmi lklrd xsiyytin tcrid olunmas cmiyytin n grgin sosial problemlrind
biri olaraq qalmaqdadr.

Melikov Behruz

Masir iqtisadi, sosial v siyasi corafiyann sas inkiaf istiqamtlri

Xarici lklrin ksriyytind corafiya elmi sasn iki hissy blnr: fiziki
corafiya v humanitar (insan)corafiya. Humanitar corafiya da eyni zamanda drd
hissdn ibartdir iqtisadi, sosial, siyasi v tarixi corafiya.
Mlum olduu kimi, sovet dvrnd humanitar corafiya iqtisadi v sosial
corafiya ad altnda inkiaf edirdi. Cmiyytd ba vern dyiikliklr onun adnn
Iqtisadi, sosial v siyasi corafiya kimi tsbit olunmasna imkan yaratd.
Qrb lklrind sosial, siyasi v mdni corafiya istiqamtind tdris v tdqiqat
ilri stnlk tkil etdiyi halda, kemi SSR mkannda iqtisadi-corafi istiqamt
balca yer tuturdu. Bunun sas sbbini is ideoloji baxmdan sovet sisteminin sosial
sahd mvcud olan problemlrinin rt-basdr edilmsi il izah etmk olar.
Uzun illr rzind insan corafiyas dnyada hrtrfli tdqiq v tbli edils d,
sovet thsil sistemind bu fnnin yalnz bir sahsi iqtisadi corafiya tdris olunub.
Hazrda ali mktblrin corafiya ixtisas zr yuxar kurslarnda, hali corafiyas v
iqtisadi corafiyaya aid bir nec fnn d tdris olunur. Bel vziyytd, tbii ki, sual
yaranr: niy indiydk bizd insan corafiyas fnni tdris planna daxil edilmmidir?
Bu suala cavab vermk n is biz bu fnlr arasnda olan frqlr bir daha aydnlq
gtirmliyik.
Tbii mhitin vziyyti corafiya elminin inkiafna byk tsir gstrir. nsan
corafiyas ictimai v tbit elmlrinin ksidiyi sahd inkiaf edrk insann mkanda
mxtlif faliyyt formalarn tdqiq edir.
Masir corafiyann apard tdqiqatlarn mqsdi yalnz insan faliyytinin
mxtlifliyinin myyn edilmsindn ibart deyil. Burada daha vacib yaranm
mxtlifliyin izah v onun daha da yaxladrlmas olmaldr. Mhz buna gr d bu
sahd alan mtxssislr yalnz srf corafi biliklrl kifaytln bilmzlr, onlar eyni
zamanda tarix, sosiologiya, iqtisadiyyat, geologiya, hrsalma v bir ox digr sahlrl
yaxndan tan olmaldrlar.
Litosfer, atmosfer v hidrosferin qarlql mnasibti corafi tbqni formaladrmaqla
yana, insanlarn yaad mhiti myyn edir.

Melikov Behruz

Corafiyann gc mxtlifliyin izahndadr

Masir dnyada ba vern proseslri anlamaq corafi tdqiqatlarn aparlmasnn
vacibliyini saslandrr. Qlobal, milli v yerli miqyasda mxtlif mdniyytlrin inkiaf
n corafi tdqiqatlar mkann mxtlifliyini qiymtlndirir. Bel hddn artq dyrli
ilrin aparlmas n corafiyanas hqiqtn geni ensiklopedik biliy malik
olmaldr. Mhz bu sbbdn, AB-da, Almaniya v bir ox inkiaf etmi lklrd
corafi thlil haqqnda mzakirlrin aparlmas onu gstrdi ki, hqiqtn savadl
corafi biliklr malik olan hr bir vtnda cmiyytd layiqli yer tutaraq yksk
mvacib almaa, yerli, milli v beynlxalq sviyyli ilrd fal itirak etmy qadirdir.
Msln: Amerika Corafiyalar Assosiasiyas v Corafi Thsil zr Milli urann
1994-c il qrarna sasn, qarlql asl olan insanlarn mkanda faliyytini v traf
mhitd ba vern dyiikliklrin izahn v qiymtlndirilmsini aparmaq lazmdr.
Corafiyann sas mahiyyti v tkrarolunmazl insan - mkan - tbii rait
laqlrinin qiymtlndirilmsi, cmiyytd v tbitd cryan edn proseslrin
mahiyytini akarlamasndan ibartdir.

razilrin oxarl v mxtlifliyi

Bizi hat edn tbii mhiti v mkan yrnn elm kimi, corafiya hr bir razi
haqda mlumatlar toplayaraq onun tkrarolunmaz xsusiyytlrini myyn edir. Hr bir
razinin znmxsus chtlri var. Bu sbbdn d Yer zrind mtlq oxar iki razi
mahid etmk mmkn deyil. razilrin mxtlifliyi onlarn corafi yerlmsi il
yana, fiziki-corafi raiti il v mnimsnilm sviyysi il zn bruz verir. Bzn
razilr arasnda oxarlq daha qabarq kild nzr arpr. Bel oxarlqlar tbii
mhitin balca elementlri sasnda aydnlar. Nticd is oxar v bnzrsiz razilr
Yer zrind tkrarlanmaz tbii mhit mxtlifliyi yaradr.
Tarix elmi hr bir dvrn frqli chtlrini gstrdiyi halda, corafiya - mkan,
razi v yaxud regionlarda mvcud olan mxtlifliyin izahn verir. razinin tsviri, tbii
ki, yalnz insann tbit v mkan haqqnda biliklri rivsind verilir. Aydndr ki, bu
da razi xsusiyytlrinin hrtrfli thlilini v izahn aqlamaa imkan verir. Mhz bu
sbbdn, tbitd ba vern bzi proseslerin izah cavabsz olaraq qalmaqdadr.

Melikov Behruz

Hr bir regionun srhdlri onun daxili bnzrliklrinin areal il myyn olunur.

Bununla laqdar regionlarn sahlri mxtlif olmaqla yana Yer zrind rngarng
landaft v tsrrfat mozaikal mkan strukturlar yaranr.

Regionlarn sciyysi
Yer mkan il laqdar mumi xsusiyytlr malik olan hr bir region
znmxsus corafi mvqey malikdir. Yerldiyi mvqelrin frqlndirilmsi n
onlar frdi adlar dayrlar (msln: Yaxn rq, Cnubi Afrika, Mrkzi Asiya v s.).
Regionlara bel adlarn verilmsi onlarn corafi mvqeyinin aydnladrlmasnda xsusi
hmiyyt dayr. Regionlar frqlndirn digr amil is onlarn mkanda llridir.
Regionun mkan llri onun fiziki-corafi, tsrrfat xsusiyytlri v ballndan
asldr. Bunlara sasn regionun mkan llri kiln srhdlrl myyn olunur.
Regiona xas olan xsusiyytlr itdiyi yerlrd is srhdlr gstrilir.
Corafi xritlrd regionlar ayran srhdlr aydn xtlrl kils d, slind,
razid regionlar z xsusiyytlrini mrkzdn periferiyaya kedikc tdricn itirirlr.
Buna gr d regionlar arasnda olan srhdlr sanki geni bir zolaa bnzyir. Yalnz
dvltlraras v regional mbahislri hll edn srhdlr razilrd dqiq xtl kilir.
Tbitin v briyytin inkiaf tarixi bir daha tsdiqlyir ki, Yer zrind ba
vern proseslr corafi mkanda dyiikliklri myyn edir. Bu sbbdn d regionlar
bksi xritsi dyiilir v daim yenilir. Daha dqiq desk, regionlararas gstriln
srhdlr mkan v zaman miqyasnda dyiikliy mruz qalmaqdadr.
QTSAD V SOSAL CORAFYANIN YARANMASI V SAS NKAF
MRHLLR
nsann mkanda yeri haqqnda mlahizlr, geni mnada,

biz hl qdim

filosoflarn srlrind rast gl bilrik. Tbii raitin mxtlifliyi v bu haqda biliklrin

artmas insann mskunlaan arealnn genilnmsin zmin yaradrd.Sonrak dvrlrd
tdricn bu v ya digr razinin mskunlama n stn chtlri myyn olmaqa
balayr. Mhz bu mrhld corafiyalar n n vacib suallardan biri gndliy
glmidir:nsan yaay n yer seimind sasn ny stnlk verir?. Fikrimizc, bu

Melikov Behruz

sualn qoyuluu insan corafiyas v sonralar onun sas qollarndan biri saylan, iqtisadi
corafiyann yaranma mrhlsinin balanc adlandrmaq olar.
Tarixi spkid bu prosesi daha aydn anlamaq n, qdim zamanlardan masir
dvrdk dnyann n grkmli alimlrinin bu istiqamtd apard ilrinin qsa
mzmununu ardcllqla diqqtiniz tqdim edirik.
Qdim dvrd corafi biliklrin ld edilmsi v trlmsini sxematik kild
bele tsvir etmk olar: Qdim Misir,in, Mesopotamiya Qdim Yunanstan Qdim
Roma Mslman dnyas Latndilli xristian almi - Slavyan almi.
Tannm qdim yunan airi Homer (e.. VII sr) znn liada v Odisseya
epik poemalaryla tarix dmdr. Odisseya poemasnda bir ox yerlrin maraql
tsviri verilir v bu sbbdn onu mzmunca ilk corafi sr hesab etmk olar. Poemada
dnyann n ucqar blglrinin (o dvrd olan mlumatlar sasnda) maraql corafi
tsviri verilmidir.
Eramzdan vvl, txminn 550 - 490-c illrd yaam Miletdn olan yunan
tarixisi v corafyaunas Heqatey iki corafi srin mllifi kimi tannmdr: Yerin
tsviri v Dnya zr syaht. Heqatey, syahtlr zaman toplad mlumatlar
sasnda, dnya xritsini trtib etmidir. Lakin trtib olunan xritd dnya shvn hr
trfdn okean sularyla hatlnmi halda tsvir edilmidir. (kil1).
Tarixin atas adlandrlm qdim yunan tarixisi Herodot (e.. 488 - 425-ci
illr) eyni zamanda tarixi corafiyann banisi d hesab oluna bilr.Uzun mddtli
syahtlri sasnda Herodot doqquz cilddn ibart Tarix srini yazmdr. Bu srd
o olduu yerlrin (Asiya, Avropa, Misir) tarixi, corafi v etnoqrafik tsvirini vermidir.
Hrtrfli, drin v hddn atq maraql thlil bu srin z dvr n ensiklopedik
hmiyyt damasna sbb olmudur.
E.. II sr eramzn XV srindk dvrd in alimlri dnyada n geni biliklr
malik idilr. in filosoflar insan hyatnda onu hat edn tbii mhit xsusi hmiyyt
verirdilr. Konfusi v onun ardcllar is insann daxili dnyasna v onu hat edn
alm mnasibtin daha ox diqqt yetirirdilr. E.. XIII srdn balayaraq ind iqlim
dyiikliklrin sistematik mahidsi aparlrd. Mhz ind kompas, ya v qar
yantlarn ln cihazlar icad olunmudur. II srd ind halinin ilk siyahya alnmas
aparlmdr. III srd is ipk para zrind v XII srd da zrind in razisinin
xritsi hazrlanmdr.

Melikov Behruz

Qdim yunanlarn dvrnd corafi biliklr qrbdn rq - Atlantik okean

sahillrindn Hind aynadk, imaldan cnuba is Qara dniz sahillri llrindn
Efiopiyaya kimi razini hat edirdi.
IV-XIV srlr rzind xristian Avropas corafiyann durunluq dvrn
yaayrd. Xristianlarn slib mhariblri mqdds torpaqlarn mslmanlardan azad
olunmas ad altnda aparlrd. 1096 -1270-ci illr rzind xristianlar trfindn
mslman dnyasna 8 bel hrbi yr tkil olunmudur. Bu yrlr xsusi
qddarlqlarla frqlnmi v minlrl dinc mslmana qar vhiliklrl mayit
olunmudu. Xristianlarn hrbi yrlrindn birind 1365-ci ild sgndriyy
(Aleksandriya) hri dadlm v dnyada mhur olan (400 min papirus lyazmas var
idi) eyni adl kitabxana yandrlaraq mhv edilmidir. Xristian dnyasnn ksriyyti o
dvrd mslmanlar yalnz dmn trfi kimi qbul edirdi.Mslman dnyas is
xristianlardan frqli olaraq digr dini etiqad nmayndlrin daha tolerant mnasibti il
frqlnirdi.
Hrbi yrlrin uurlu olmas n lazm corafi biliklr tlb edilirdi. Lakin
xristian dnyas Yaxn rq haqqnda kifayt qdr biliklr malik deyildi. Bunun ksin
olaraq VIII - XIV srlrd islam dininin yaylmas nc namlum olan lklr v xalqlar
haqda mslman dnyasnda corafi biliklrin xeyli artmasna sbb olmudur. Bununla
yana, mslman alimlri v syyahlar tannm qdim yunan alimlrinin srlrini rb
dilin trcm edirdilr. Mhz rb dilindn trcm olunmu bu srlri sonrak
dvrlrd Avropann latndilli xalqlar istifad etmilr. Msln, xristian Avropas,
Ptolemey, Aristotel (rstun) v Platonun srlriyl, yalnz XII srd rb dilindn
trcm olunmu halda tan olmudur.
Dnya hrtli Platon (e.. 428 - 348-ci illr), Aristotel (e.. 384 - 322-ci illr) v
Strabon (e..64 b.e. 23-c illr) qdim dnya v sonrak yzilliklrd corafi
dncnin inkiafna byk tsir gstrmilr. Platon tbii proseslrin thlilind mumi
qanunauyunluqlardan x edrk konkret raitin izahn vermyi tbli edirdis
(deduksiya sulu), Aristotel is bunun ksin edilmsinin (induksiya sulu) trfdar idi.
Xeyli sonralar aydn oldu ki, corafi tdqiqatlarda bu sullarn hr ikisindn istifad
edilmsi daha uurlu hesab olunur.
nsann mkanda iqtisadi faliyytin dair ilk mlumatlara, txminn 2000 il
bundan onc, Strabonun Corafiya srind rast glmk olar. Antik dvrn alimi

Melikov Behruz

Strabon XVII cilddn ibart Corafiya srinin mllifi kimi geni corafi
mlumatlarn toplanlmasna v mmildirilmsin nail olmudur.O, bu mlumatlarn
vacibliyin xsusi hmiyyt verrk, Aristotelin ardcllarnn hr bir prosesi izah v
thlil etmk chdlrin tnqidi yanard.
Qdim yunan riyaziyyats, astronomu, corafiyaunas v filoloqu Eratosfen
eramzdan vvl 276-194-c illr arasnda yaamdr. Eratosfen ilk df olaraq Yerin
tsviri il mul olan sahni corafiya adlandrmdr. Bu sbbdn d onu
corafiyann atas hesab edirdilr. O, ilk df olaraq corafiya terminini elm
gtirmi v bir ox maraql corafi ideyalar irli srmdr.
Eratosfenin cografiya haqqnda yazd srlrin yalnz bir hisssi bizim
masirlrimiz atmdr. Strabon qeyd edirdi ki, corafiyaya aid Eratosfenin sri 3
hissdn ibart idi. Birinci kitabda o, corafiyann inkiaf tarixini, ikincid - corafiyaya
z baxlarn v ncd - qurunun tsvirini vermidir. Corafi mlumatlarn mhdud
olmasna baxmayaraq, Eratosfen dnyann tsvirini

trtib etdiyi xritd vermidir.

Eratosfen ilk df olaraq Yerin evr lsn hesablamdr.

Qdim dvrn n grkmli alimlrindn biri mhur aleksandriyal riyaziyyat,
astronom v corafiyaunas Klavdi Ptolemey olmudur. K.Ptolomey txminn, b.e. 90 168-ci illr rzind yaamdr. Bu dvr antiq corafiyann sonu hesab edilir.
K.Ptolemey corafiya tarixind znn mhur olan Corafiya sriyl yadda
qalmdr. O bu srd, ninki Roma imperiyas bard, btvlkd antiq dvrd mlum
olan corafi biliklrin tsvirini ver bilmidir. ld edilmi mlumatlar sasnda
K.Ptolemey kartoqrafik proyeksiyalar sasnda dnyann yeni xritsini trtib etmy
nail olmudur. ld ediln corafi mlumatlarn znginliyi hqiqt nisbtn yaxn olan
xritnin trtib edilmsin rait yaratd.
K.Ptolemey corafiyann riyaziyyat sasnda inkiafnn trfdar idi. Dnya
atlasnn trtibind o, hr bir mntqnin dqiq koordinatlarn gstrmidir.
Btn bunlarla yana, K.Ptolemeyin 8 kitabdan ibart Corafiya n drslik
sri apdan xm v uzun mddt corafiyaunaslarn stolst vsaiti kimi istifad
olunmudur.
slam dininin yaranmas (VII sr) v dnyada tdricn yaylmas yeni corafi
biliklrin ld olunmasna kmklik etmidir. Mslman alimlri eyni zamanda qdim

Melikov Behruz

yunan alimlrinin srlrini trcm edrk zlrinin corafi v flsfi biliklrinin

artmasna nail olmular.
Mslman alim v syyahlarnn dnyada corafi biliklrin yaylmasnda rolu
danlmazdr. Onlardan, l-Msudi (X sr), l-Biruni (XI sr), l-drisi (XII sr), bn
Haldun v bn Batutann (XIV sr) adlarn xsusil qeyd etmk lazmdr.
l-Msudi ( 896-956-c illr ) mhur rb corafiyanas, tarixi v
syyahdr. Tarixi v corafi mahidlri iri miqyasl sr klin sald n rb
Herodotu kimi tannmdr. Misir, Suriya, ran, Qafqaz v Xzr sahillri razilrin
syahtlr edrk, l-Msudi zngin mlumat toplam v 30 cilddn ibart srini
yazmdr.
l-Biruni (973-1048-ci illr ) ensiklopedik biliy malik olan zbk alimidir. lBiruni astronomik v geodezik hesablamalar sasnda Yerin radiusunu v diametrini
myyn etmidir. Eyni zamanda o, Yerin Gn trafnda frlanmas haqqnda fikir d
irli srmdr.
Onun ilk sri olan Qdim xalqlarn xronologiyas kitabnda (1000-c il) mxtlif
xalqlar trfindn istifad ediln tqvim sistemlrinin tsviri verilir. znn Msudi
Kitabnda triqonometrik sul sasnda corafi uzunluun hesablanmasn aparmdr.
Mhmmd peymbrin nticsi olan mhur rb corafiyanas l-drisi
1100-1165-ci illr rzind yaam v faliyyt gstrmidir. O, Siciliya kral Rocerin
saraynda xidmt edirdi. Kraln taprna sasn drisi mxtlif mnblr, xritlr v
syyahlarn toplad mlumatlar sasnda dnya haqqnda geni corafi mlumat
toplusunu trtib etmy nail olmudur. Bu mlumatlarn ylmasna 15 il srf etmi v
nticd diametri 2 metr v kisi 135 kq olan gm disk zrind dnyann
tamamlanm xritsini hazrlamdr. Soyunuluq nticsind 1160-c ild bu nadir
gm xrit yox olmudur, lakin xrit haqda mlumat Rocerin Kitabnda (Kitab
Rudjar) z ksini tapmdr.
mumiyytl, l-drisi 70 lky aid xrit trtib etmidir. l-drisi halinin
mskunlad razilri yunan corafiyalarnn ayrd iqlim qurana uyun olaraq,
ekvatordan imal istiqamtind 7 quraa

blmdr. Eyni zamanda bu mkan,

Afrikann qrb sahilindn Asiyann rq sahilin qdr 11 brabr hissy blmdr.

Alnan 77 drdbucaq is ardcllqla, Rocerin Kitabnda thlil edilmidir. Btvlkd

Melikov Behruz

l-drisi Yer dair biliklri daha da genilndirrk, Avropa, Yaxn rq v imali

Afrika haqqnda yeni corafi mlumatlarn ld edilmsind mhm rol oynamdr.
Mhur rb tarixisi bn-Haldun, 1377-ci ild dnya tarixin dair, Mkddim
adl oxcildli srini ap etdirmidir. bn-Batuta is

Yaxn rqd n mhur

syyahlardan biri kimi tarix dmdr.

Tccbld olsa, qeyd etmy dyr ki,orta srlr qdrki dvrd olan bir ox
dyrli corafi kflr v syahtlr corafiya tarixind layiqli yerini tapmamdr.
Msln, bn- Batutann grdy byk ilr lazm qiymt verilmmkl yana,
normanlarn Qrenlandiyan v Amerikan (X.Kolumbdan txminn 500 il nc) kf
etdiklri haqda mlumat sasn mtxssislr mlum olaraq qalmaqdadr. XX srd
Boston hrind Amerikan ilk kf edn normanl Leyf Eriksonun rfin heykl
ucaldlmasna baxmyaraq, genuyal Xristofor Kolumb indiydk mktblrd Amerikan
ilk kf edn insan kimi tqdim olunur.
Orta srlr dvrnd azrbaycanl alimlrdn bdl Rid Bakuvi znn cografi
tdqiqatlaryla yadda qalmdr. XIV srin II yars - XV srin I yarsnda yaam
bdl Rid Bakuvi ox dyrli srlr ap etdirmidir. Onun srlrind hali, yaay
mntqlri, mdniyyt v tsrrfat haqda geni mlumatlar toplanmdr.
Corafi biliklrin yaylmasnda mhm rol hazrlanm xritlr oynamdr. Bu
baxmdan, Piri Risin xritlri xsusn diqqti clb edir. Dnyada Piri Ris ad il
tannm, trk admiral v kartoqraf Hac Mhddin Piri Hac Mhmd, 1465-1554-c
illr rzind yaam v hrt qazanmdr.
1929-cu ild stanbulun Topqap saraynda, Piri Ris trfindn 1513-c ild trtib
olunmu, ilk dnya xritsinin bir hisssi akar edilmidir. Piri Ris 1528-ci ild ikinci
df dnya xritsini trtib etmidir. Onun xritlrind Qrenlandiya, Afrika, Antarktida,
imali v Cnubi Amerika sahillrininin quruluu dqiq kild tsvir edilmidir.
Piri Risin qeydlrin sasn bel nticy glmk olar ki, onun xritlrinin
trtibind Makedoniyal sgndrin dvrnn mlumatlar istifad edilmidir. Maraqls
odur ki, Piri Ris, o vaxt n namlum olan, Antarktidann sahil xttinin (buz altnda
olmayan kild ) dqiq tsvirini vermy nail olmudur. Qeyd etmk lazmdr ki,
Antarktida qitsi, rsmi olaraq, yalnz 300 ildn sonra kf olunmudur.

Melikov Behruz

Piri Risin trtib etdiyi xritlrin byk ksriyyti Kitab- Bhriye-d (

Naviqasiya kitab) toplanmdr. Burada sasn Aralq dnizi limanlar v sahil
hrlri dqiq tsvir edilmidir
Bernhard Varenius (1622-1650) - corafiya elminin mzmununu drinldirmi
v onun inkiafna byk tsir etmidir. mumi corafiya adl kitabnda Varenius
corafi tdqiqatlarda xsusi corafiya v mumi corafiya istiqamtlrini ayrmdr.
Onun fikrinc, xsusi corafiyadan ld ediln nticlr ttbiqi hmiyyt dad
halda, mumi corafiya- bu elmin saslarn myyn edir. Qeyd etmk lazmdr ki,
Vareniusun bu kitab sonrak yz ildn ox mddt rzind corafiyalar trfindn sas
drs vsaiti kimi istifad olunurdu.
Fransz filosofu v siyastisi Jan Bodenin 1566-c ild ap olunmu Tarixin
sad tdqiqi sri hakimiyytin quruluunun saslarna hsr olunmudur. qlim
quraqlarn mvcudluunu qbul edn Boden planetlrin insan yaay v davranna
tsiri haqda maraql fikirlr irli srmdr. J.Bodenin ideyasn inkiaf etdirn
ngiltrnin ilk corafiya srinin (1625) mllifi, Nataniyel Karpenter iqlim
quraqlarnn yaylmasnn halinin davranna tsirini saslandrmdr.
Mixayl Lomonosov (1711-1765) dnyada mhurluq qazanm ilk rus alimi idi.
ox ar uaql olmu v gnclik illrindn alkoqola yrmsin baxmayaraq o, bir
ox elm sahlrind maraql tdqiqatlar aparmdr. M. Lomonosov uzun illr, znn
tbbs il yaradlm, Rusiyann Corafiya Departamentinin rhbri vzifsind
almdr. Eyni zamanda o, Rusiyann atlasnn hazrlanmas n sual vrqsi trtib
etmidir. Bu suallarn bir qismi halinin mskunlamasna v onun tsrrfat faliyytin
aid edilmidir. Rusiyada halinin azalmasnn qarsn almaq mqsdil M.Lomonosov
Akademiyaya z tvsiylrini tqdim etmidir.Tklif olunan 5 sas tvsiydn daha ox
diqqti clb ednlr is alkoqolizmin v ox arvadllin qarsnn alnmas idi.
Maraqldr ki, M.Lomonosovun mhz alkoqollu ikilr hddn cox yrmsi onun
mrnn nisbtn qisa mddtd bitmsin sbb olmudur.
ohan fon Tynen (1783-1850) iqtisad, alman corafiya mktbinin grkmli
nmayndlrindn biridir. Onun Tcrid olunmu dvltin knd tsrrfat v milli
iqtisadiyyata mnasibti adl sas sri 1926-c ild apdan xmdr. Bu srd o, knd
tsrrfatnn razi tkilin tsir edn sas 3 amili ayrmdr:
-

istehsal xrclrinin dyimsi;

Melikov Behruz

razidki torpaqlarn mnbtliyi;

nqliyyat xrclrinin dyimsi.

Qeyd etmk lazmdr ki, tsrrfatn razi tkilinin nzri saslar mhz .Tyunen
trfindn qoyulmu v sonralar A.Veber trfindn davam etdirilmidir.
Aleksandr fon Humboldt (1769-1859-c illr) - ensiklopedik biliy malik alman
fiziki, corafiyanas, meteoroloqu v botaniki kimi dnyada mhurlamdr.
mrnn n mhsuldar dvr 1799-1804-c illr rzind Cnubi Amerikaya
etdiyi syahtl baldr. Bu dvr rzind o znn glck tdqiqatlar n zngin elmi
mlumat toplamdur. 1829-cu ild A.Humboldt Rusiya razisinin Ural v Altay
vilaytlrind, Mrkzi Asiyada, hminin Xzr dnizinin imal blgsind olmudur.
A.Humboldtun elmi maraqlar hddn ox geni idi. O, apard tdqiqatlarda
tbiti vahid bir sistem kimi thlil etmy can atrd. A.Humboldt tbitd cryan edn
proseslrin qarlql aslacan akarlamaq mqsdi il mvafiq mlumatlarn
toplanmasna xsusi diqqt yetirirdi. Bunun sasnda A.Humboldt 1845-ci ild Kosmos:
fiziki dnyann tsviri plan srini ap etdirmidir. O z tdqiqatlar il fiziki
corafiyann, landaftnasln, biocorafiyann v geomaqnetizmin sasn qoymudur.
Hac Zeynalabdin irvani (1780-1838-ci illr) - Azrbaycann mhur syyah v
corafiyanas olmudur. O, bir ox lklri gzmi v onlarn tbiti, halisi v
tsrrfat faliyyti haqda maraql mlumatlar toplam v qeydlr aparmdr.
Zeynalabdin irvani mrnn 40 ilini syahtd keirmi v bu mddt rzind 60 min
km- qdr yol getmidir. Onun syaht etdiyi razi Kiik v Orta Asiyan, Yaxn rqi,
imali Afrikan v Hindistan hat etmidir. Yazd toplularda olduu lklrin
tsvirini vermidir. Etdiyi syahtlr sasnda onun oxcildli srlri apdan xmdr.
Karl Ritter (1779-1859) masir corafiyann sasn qoyan alman alimlrindn
biridir. 1820-ci ildn mrnn sonuna kimi Berlin Universitetinin corafiya kafedrasnn
mdiri vzifsind almdr. Onun fundamental saylan Yernasln tbit v insan
tarixin mnasibti adl 19 cildlik sri 1817-ci ildn ap olunmaa balamdr.
K.Ritter corafi possibilizmin (insan cmiyytinin tbii rait uyunlamas) trfdar
idi. Onun elmi ideyalar X1X srd v XX srin vvllrind corafi fikirlrin inkiafna
byk tsir gstrmidir.
Jan Jak Elize Rekl (1830-1905) corafiyada anarxist istiqamtin nmayndsi
hesab olunan mhur fransz corafyanas.Ritterin tlbsi olmasna baxmayaraq, bir

Melikov Behruz

ox eylr znn frdi baxyla frqlnirdi. Dnyann bir ne lksind olmas ona
kifayt qdr mlumatlarn ld edilmsin imkan yaradr. O, 1876-1894-c illr rzind
Yer v insanlar adl oxcildli srini nr etdirir. E.Rekl bu srd Yerin tam corafi
tsvirini vermy chd etmidir.
Ferdinand fon Rihthofen (1833-1905) corafiyann inkiafnda yeni ideyalar
irli srm alman geoloqu idi.Corafiya sahsind apard tdqiqatlar, sasn fnnin
predmeti v metodologiyasna hsr olunmudur. F.Rihthofenin fikrinc corafiyann sas
mqsdi Yer zrind

mxtlif proseslrin qarlql laqlrinin yrnilmsidir.

Corafiyada aparlan tdqiqatlar bir trfdn mumi proseslr hsr olunduu halda,
digr trfdn konkret regionlarn yrnilmsin ynlmlidir. Yer sthind cryan
edn tbii proseslr regionlarda mxtlif ll miqyasda, zn bruz vermkddir.
F.Rihthofen bu proseslrin izahn horologiya v yaxud regional tdqiqatlarda axtarma
tklif edirdi. O hesab edirdi ki, corafi tdqiqatlar mxtlif miqyaslarda - iri regionlardan
n kiik razilrdk aparlmaldr. Btn bunlarla yana, corafiya haqda tsvvr
daha da aydnladrmaq n o bu anlay sadldirrk bel tsvir edirdi: Corafiya
litosferin, atmosferin, hidrosferin v biosferin Yer sthind bir-biriyl laqsini yrnir.
Vilhelm Launhardt (1832-1918) alman riyaziyyats v iqtisads, tandort
nzriyysinin inkiafnda byk rol oynamdr. O, riyazi iqtisadiyyatn banilrindn biri
saylr. Onun faliyyti sasn istehsaln yerldirilmsind riyazi modellrin trtib
olunmasn hatlyirdi. Tynenin tandort

nzriyysind gstriln model

V.Launhardt istehsal mrkzlrini, xammal v enerji mnblrini d lav etmidir.

Nticd trtib olunmu yeni model Launhardt bucau adn almdr.
Eyni zamanda onun trfindn trtib ediln, istehsaln brabr yerlmsi il
yana, sat zonalarnn myynlmsi modeli mtxssislrin marana sbb
olmudur. Onun modellrini, istehsaln yaylmas nzriyysi il mul olan alimlr, o
cmldn A.Veber v baqa corafiyanaslar, sonrak illrd z tdqiqatlarnda sas
nzriyy kimi istifad etmilr.
1885-ci ild onun qtisadiyyatn riyazi saslar adl sri apdan cxmdr.
Rudolf ellen (1864-1922) Isve alimi, geosiyast anlayn elm gtirmi
ilk alim olmudur. F.Ratseli o znn mllimi hesab edirdi. R.ellen geosiyastin
izahn bel vermidir: Geosiyast mkanda ksini tapm corafi orqanizm kimi olan
dvlt haqqnda elmdir.

Melikov Behruz

Onun Dvlt bir orqanizm kimi adl sas sri 1916-c ild nr olunmudur.
Bu srd o, dvltin quruluunun sanki 5 organlardan ibart olduunu gstrmidir:
1.hkmt quruluu;
2.hali quruluu;
3.sosial quruluu;
4.iqtisadi qurulu;
5.fiziki qurulu.
Alfred Mehen (1840-1914) amerikali hrbi, alim olmasa da, 1890-c ild
apdan xm Hrbi dniz qvvlrinin tarixi sri il mhurlamdr. A.Mehen
hesab edirdi ki, hrbi dniz qvvlri eyni zamanda dnizd ticartin inkiafnda tmin
etmlidirlr.
A.Mehenin fikrinc, dniz lklri n sas thlklr Avrasiyann kontinental
dvltlrindn glir. nc o, Rusiya v in, sonra is Almaniyan thlk mnbyi
sayrd.
Helford Makkinder (1869-1947) ingilis alimi, siyasi corafiyada znn
Tarixin corafi oxu x il mhur olmudur. Bu xn mtni 1904-c ild
Corafiya jurnalnda nr edilmidir. Mqald siyasi corafiyann inkiaf istiqamtlri
gstrilmidir.
H.Makkinder xsusi olaraq dvltin corafi mvqeyin fikir vermidir. Onun
fikrinc, dvltin mrkzi mvqey malik olmas mhm hmiyyt dayr. Planetar
baxmdan dnyann mrkzi yeri Avrasiya kontinentidir. Eyni zamanda o, Avrasiyann
mrkzini Dnyann ryi (Heartland) adlandrmdr. Avrasiya kontinentini hat
edn sahilyan blglr aypara quran yaradr.
Fridrix Ratsel (1844-1904) biologia v geologiya sahsind thsil alsa da,
baxmayaraq,sosial corafiyann yaranmasnda mhm rol oynamdr. F.Ratseli
geosiyastin yaradcs kimi d qbul etmk olar. 1897-ci ild apdan xm, sas sri
saylan Politische Geographie, kitabnda geosiyast terminindn istifad etmdiyi
halda, mumiyytl siyasi corafiya haqqnda yazrd. Bununla yana F.Ratselin
fundamental srlrindn biri hesab olunan Antropocorafiyann 1-ci cildi 1882-ci ild
apdan xr. Bu srind, F.Ratsel corafi mhitin xalqlarn mdni v siyasi

Melikov Behruz

evolyusiyasna tsirinin izahn verir. 1891-ci ild ap olunmu bu kitabn 2-ci cildind
tbii mhitl laqdar insan cmiyytinin xssiyytlrin daha ox diqqt yetirilmidir.
XX srin sonunda F.Ratsel mdni vilayt haqqnda maraql fikirlr irli
srmdr. F.Ratselin fikrinc, Kulturprovinz anlay eyni v oxar mdni mkan
hatlyir. O, alman mdniyytinin z dvlt srhdlrindn xeyli knarlara yaylmas
haln siyasi baxmdan, bu lknin razi iddialarnn sas sbblrindn biri kimi izah
edirdi.
Siyasi corafiya srind F.Ratsel sas fikir olaraq dvlt canl bir orqanizm
kimi baxlmasn tklif etmidir. Onun fikrinc, dvltin mkanda yerinin genilnmsi
v yaxud sxlmas tbii prosesdir. Dvlt Yer zrind hanssa bir razid yer tutaraq z
mvqeyi il, lsyl v srhdlriyl frqlnir. Dvlt mkanda dinc dura bilmyn
bir sistem bnzyir. O, mkanda ya inkiaf etmli, yaxud mhv olmaldr. Dvlt
transformasiyaya mruz qalan bir sistem kimi z srhdlrini dyiir (sasn, gcl
dvltlr ziflr hesabna). Bellikl gcl dvltlr zlrinin yaama mkann
(Lebensraum) daim artrmaa can atrlar.
F.Ratsel Dvltin mkanda inkiaf qanunlar haqqnda (1901-ci il) srind
dvltin yaradlmas, inkiaf v yox olmas haqda maraql fikirlr irli srmdr. Bu
sbbdn, o dvltin srhdlrinin dyignliy mruz qalmasn obyektiv bir proses kimi
qbul edirdi.
F.Ratsel geosiyastd digr vacib msl kimi sivilizasiya n dnizin
hmiyytinin thlil etmidir. O, 1904-c ild Dniz xalqlarn qdrt mnbyidir
srind qeyd edirdi ki, hr bir gcl dvlt z srhdlrini genilndirmk hrbi
dniz qvvlrini inkiaf etdirmlidir. Dnya hkmranl v dniz hmiyyti haqda
F.Ratselin

fikirlrini sonrak dvrdki geosiyastilr (Mehen, Makkinder

Haunshofer) daha da n kmilr.

Vidal de la Bla (1845 - 1918) fransz corafiya mktbinin v Fransada
geosiyastin banisi hesab olunur. F.Ratselin v digr alman siyasi coraflarn ideyalar
onun faliyytin boyk tsir gstrmidir. Siyasi corafiya sahsind apard
aradrmalar ilk mrhld F.Ratselin geosiyasi nzriyysin saslanrd.
O, 1903-c ild ap olunmu Fransa corafiyasnn simas srind alman
alimlrinin baxlarna uyun olaraq torpan hali n vacibliyini n kmidir. Bu
srind o qeyd edir ki, insann torpaa mnasibti mumiyytl yerli halinin bir ox

Melikov Behruz

xsusiyytlrini myynledirir. Lakin bununla yana, V.Bla tbii amillr hddn ox

byk hmiyyt vern alman alimlrini tnqid edirdi. Onun fikrinc, insan
dekorasiyann bir fraqmenti deyil, o tamaada ba rol oynayan aktyordur.
Corafi determinizmin mtlqliyini qbul etmyn V.Bla znn possibilizm
(ingilisc possible- mmkn) geosiyasi konsepsiyasn saslandrmaa nail olur. Onun
fikrinc, hr bir corafi mkann mnimsnilmsi corafi raitdn yox, mhz burada
mskunlaan insanlarn faliyytindn asldr. K.Haushofer v onun ardclar olan alman
alimlri bu fikirl tam razlardlar, nki bel bax o dvrn alman ideologiyasna
(seilmi milltlr) uyun glirdi.
Alfred Hettner (1859-1941) Ritterdn sonra corafiya thsili alm alman alimi
olmudur. O, Ritter trfindn irli srlm horologiya konsepsiyasn daha da
tkminldirrk onun hrtrfli tdqiqin nail olmudur. Cografiyann predmetin dair o
dvrd movcd olan mbahislr A.Hettneri z baxlarn aydn kild saslandrmaga
vadar

etmidir.

Onun

fikrinc,

hr

bir

tdqiq

ediln

obyektin

mkanda

znmxsusluunun yrnilmsi il yana, mumildirilmi corafi biliklrdn d

bhrlnmk lazmdr.
A.Hettnerin corafi tdqiqatlara dair ideyalar Almaniyada corafiya mktbinin
formalamasna v inkiaf gediin sonrak onilliklrd d z tsirini gstrmidir.
Alfred Veber (1868 -1958) - alman iqtisads

v sosioloqu, snaye

corafiyasnn nzri saslarn ilyib-hazrlayan grkmli alimlrdn biridir.

A.Veber snayenin yerldirilmsi nzriyysinin yaradcs kimi, .Tynenin
knd tsrrfatnn fal zonalara yaylmas modelini, snaye n ttbiq etmidir. Bu
nzriyyy sasn, snaye mssislrini xammal bazasna v mk ehtiyatlarna
nisbtn lverili yerldirmsi daha az xrclrin srf edilmsi tmin edir. A.Veberin bu
nzriyysi iqtisadi corafiyann inkiafnda yeni bir addm idi. Bu baxmdan onun 1909cu ild ap olunduu Snayenin yerldirilmsinin saf nzriyysi xsusi maraq
dourur. Kitabda .Tynenin v V Launhardtn istehsaln yerldirilmsin dair tandort
nzriyysi daha da inkiaf etdirilmidir.
A.Veberin ilyib-hazrlad bu model 1930-cu illrin ortalarnadk mtxssislr
trfindn inkar olunmayaraq istifad edilirdi. Lakin sonralar A. Lye v digr amerikal
corafiya v iqtisadlar bu nzriyyni tnqid atin tutmular.

Melikov Behruz

V.Haushoferin (1869-1946) alman geosiast mktbinin banisi, grkmli

corafiyanas v sosioloqu olaraq avrasiya mkann hrbi-geosiyast dokrtinasn trtib
etmidir. Onun fikrinc, geosiyast - dvlt siyastinin saslandrlmas v hyata
keirilmsind corafi biliklrin istifad olunmasn hat edr. V.Haushoferin elmi
baxlar Isve alimi Rudolf ellenin srlrinin tsiri altnda formalamdr.
Avqust Lye (1906-1945) - grkmli alman iqtisads v corafyanas olaraq
istehsaln razi tkilin dair nzriyy il mul olmudur. Bununla yana, o z
tdqiqatlarn nzri msllrl bal olan iqtisadiyyat, corafiya v sosiologiya
sahsind aparmdr. Onun tdqiqatlar mkanda iqtisadi tarazln thlilin ynlmidir.
ld edilmi nticlr sasn myyn olumudur ki, hr bir yeni istehsal sahsi
yerldirilnd (Veber gr) xrclrin minimum olmas balca amil hesab edilirs,
sonrak dvrd - bazarn dolmas (Lye gr) glirlrin maksimum drcd olmas
amili hlledici rol oynayr. A.Lyen Tsrrfatn razi tkili adl sas sri 1940-c
ild apdan xmdr.
Valter Kristaller (1893-1969) Cnubi Almaniyann iqtisadiyyat v
corafiyasn tdqiq edrk mrkzi yerlr nzriyysinin 1933-c ild nr olunmu
Cnubi Almaniyann Mrkzi yerlr adl kitabnda izahn vermidir. Onun trfindn
hazrlanm Mrkzi yerlrin yerldirilmsi modeli sonralar A.Lye trfindn
tkminlldirilmidir. Bu modelin sas mahiyyti ondan ibartdir ki, Yer zrind olan
obyektlr ksr hallarda bir-birin ox da yaxn yerlmir. Eyni zamanda, onlar arasnda
ml gln msaf ox da byk olmur. Bel raitd bir ne obyektin yerlmsi
razid sanki hndsi nax yaradr. razidki obyekt eyni drcd czbetm v
zndn uzaqladrmaq xssiyytlrin malik olduqda razid hndsi naxn cizgilri
formalamaa balayr.
Kristaller-Lye nzriyysin gr razi dznlik olduqda hr bir mkan zn
tkil etm qabiliyytin malikdir. Btn digr hallarda is razinin relyefi tsrrfatn
razi tkili strukturunda bilavasit zn bruz verir.
V.Kristallerin ideyalar AB, ngiltr v sved iqtisadi corafiyann inkiafna
byk tsir gstrmidir. Uolter Ayzard, Pitter Haqqet v Riard orli z tdqiqatlarnda
V. Kristallerin ideyalarndan bhrlnmilr. sved lknin inzibati-razi quruluunun
tkmilldirilmsi mrkzi yerlr nzriyysin sasn aparlmdr.

Melikov Behruz

V.Kristallerin mrkzi yerlr haqqnda konsepsiyas iqtisadi corafiya

nzriyysinin inkiafnda mhm rol oynamdr.
Rihard Hartorn (1899-1992) davrann corafiyasnn sasn qoymu
amerikal

corafyanas

idi.

Corafiyann

horoloji

mktbinin

parlaq

nmayndlrindn biri idi. Onun fikrinc, corafiya vahid bir elm kimi Yer zrindki
razi mxtlifliyin tsviri v bu haqda mlumatlarn toplanmas il mul olur.
R.Hartorn hesab edirdi ki, bu mlumatlar sasnda thlillrin aparlmas corafiyann
sas mqsdindn uzaqlamasna gtirib xarr. R.Hartorn siyasi v mdni corafiya
sahsind d alm v bu sahlrin nzri inkiafna byk tsir gstrmidir
Torsten Hagerstrand (1916-2004) - sve corafiyanas idi. Onun sas srlri
halinin miqrasiyas, mdniyytin yaylmas v zaman corafiyasna hsr olunmudur.
XX srin 50-60-c illrind, zamana corafi baxmdan yanaan, T.Hagerstrand zaman
corafiyas v yaxud zaman-mkan corafiyasnn sasn qoyur. O qeyd edirdi ki,
insann mkanda faliyyti zaman amillri il myyn olunur. T.Hagerstrandn fikrinc,
insann faliyyti mkan v zamanda 3 amilin tsirindn asldr:
- hakimiyytin (insann faliyytinin srhdlri hakimiyyt trfindn myyn edilir);
- qabiliyytin;
- uyunlamann.
Zaman corafiyas feminist corafiyalar trfindn tnqid olunmudir.

Uolter Ayzard

(1919cu ild anadan olub) amerikal iqtisad v

corafyanas olaraq, mkan thlili mktbinin grkmli nmayndsi v regional

corafiyann banilrindn biri hesab olunur.

Uolter Ayzardn elmi aradrmalrna

V.Kristallerin v Amerika iqtisadlarnn srlri byk tsir gstrmidir. Kmiyyt

inqilab metodoloji prinsiplrin saslanan U.Ayzard ilk df olaraq cmiyytin sosialiqtisadi hyatnn razi quruluu modelini yaratmaa chd edir. Bunun nticsi kimi
1960-c ild onun sas elmi sri saylan - Regional analizin metodlar adl kitab ap
olunur. Corafi hqiqtlrin sas thlili U.Ayzardn srlrind riyazi modelldirilm
klind verilmidir.
U.Ayzardn srlri XX srin 60-c illrind mkan analizi mktbinin v regional
elmin formalamasnda balca rol oynamdr. 70-ci illrin sonlarndan balayaraq .Ayzardn
elmi maraqlar konfliktologiya v slhn corafiyas il bal olmudur.

Melikov Behruz

Samuel Fillips Hantinqton (19272008) - birmnal qbul olunmayan, AB-n

mhafizkar siyast sahsind alan alimidir. O, hrbi qvvlri v vtnda hakimiyyti
arasnda olan mnasibtlrin thlillri il mhurlamdr. Samuel Hantinqton znn mhur
Sivilizasiyalarn toqqumas srind yaranan irimiqyasl mnaqilrin mnyinin izahn
vermidir. Onun fikrinc, dnyada ba vern mnaqilrin sas mnbyi ideologiya v yaxud
iqtisadiyyat yox, mdniyytdir. Mnaqilr sasn ayr-ayr sivilizasiyalara mnsub olan
milltlr v qruplar arasnda mtmadi kild dvr edir. Onun sas fikri ondan ibart olmudur
ki, XXI-ci srd siyasi hyatda balca problem dvltlraras mnasibtlr yox, sivilizasiyalar
arasnda yaranan ziddiyytlr olacaqdr. Bu haqda fikirlrini o znn aadak srlrind ks
etdirmidir:

1.

nc

Dala:

demokratizasiya

XX

srin

sonunda

(The

Third

Wave:

Democratization in the Late Twentieth Century. 1991);

2. Sivilizasiyalarn toqqumas v Dnya Quruluunun dyidirilmsi (The Clash of
Civilizations and the Remaking of World Order. 1996);
3. Biz kimik? Amerikanlarn milli zndrkind olan tinliklr (Who Are We? The
Challenges to America's National Identity. 2004).
Mxtlif qrup insanlarn subyektiv zn myyn etmsi v onlarn mdni
mumiliyi sivilizasiya anlayn hat edir. Buna uyun olaraq sivilizasiyalar ayrlqda
znd bir ne millt v dvlti birldir bilr.
S.Hantinqtonun fikrinc, mdni meyarlar, dyrlr v baxlar arasnda yaranan
ziddiyyt sivilizasiyalarn toqqumasn qalmaz edir. Bunu nzr alaraq briyyt
qarsnda duran n vacib msllrdn biri mum mdni insani dyrlrin hr bir
sivilizasiya trfindn qbul olunmasdr.
Villiyam Bunge (1928-ci ild anadan olmudur) - AB-n grkmli
corafiyanas

olaraq,

elm

kmiyyt

sullarnn

ttbiqi

mkann

yrnilmsind nzri baxmdan yeni yanamalar gtirmidir. O hminin

humanist v marksist alim kimi elmi dairlrd Dlisov Bil adn qazanmdr.
Sonralar o, radikal corafiya mktbinin sasn qoymudur.
V.Bunge qeyri-adi fikirlri il corafiya elmind nfuzlu v radikal alim olaraq
sanki inqilab kimi tannmdr. qtisadi-corafi tdqiqatlarnda kmiyyt sullarndan
geni istifad edilmsi ideyasn irli srn alim XX srin 60-c illrinin sonunda
corafiyada beynlxalq hrt qazanmdr. V.Bungenin Nzri corafiya sri

Melikov Behruz

mtxssislrin marana sbb olmu v bir ox xarici dillr trcm edilmidir.

Nzri corafiya srinin yazarkn mllif V.Kristallerin Mrkzi yerlr nzriyysi
v U.Ayzardn regional thlil haqqnda fikirlrinin byk tsiri altnda olmudur. Eyni
zamanda V.Bungenin nzri baxlar Piter Haqqetin, Riard orlinin v Devid Harvinin
apdan cxm sonrak srlrind dz ksini tapmdr.
mmanuel Vallerstayn (1930-cu ild anadan olub) - masir dnya sistemi
konsepsiyasnn yaradclarndan biri hesab olunur. Dnya tsrrfatnn inkiaf boyu
zif inkiaf etmi lklr bir ox hallarda xarici amillrin tsirin mruz qalr. Zif
inkiaf is eyni zamanda asl olmaqla baldr. Bel vziyytin yaranmasnn sas
sbblrini myynldirmk n alimlr dnya tsrrfatnn inkiaf tarixini thlil
etmy chd gstrmilr. Bu istiqamtd daha maraql olan A.Frankn v
L.Vallerstaynn srlrini qeyd etmy dyr.
1978-ci ild apdan xm Kapitaln toplanmas. 1492-1789-cu illr srind
A.Frank 3 sr rzind dnyada kapitaln toplanmasn tarixi baxmdan thlil etmidir.
Burada sas diqqt dnyada yaranm qeyri-brabr inkiafa ynlmidir. Zif inkiaf
etmi lklrin dnya tsrrfatna daxil olmas el ilk addmdan onlar asl vziyyt
salr v myin beynlxalq razi blgsnd yalnz ona ayrlm rivd inkiaf
etmsin rait yaradr.
Dnya tsrrfatnn mkanda asimmetrik inkiafnn gclnmsin dair fikirlr
.Vallerstaynn

masir

dnya

iqtisadiyyat

konsepsiyasnda

ks

olunmudur.

.Vallerstaynn fikrinc, dnya iqtisadi sistemi mkanda daim genilnrk zamanda

mxtlif dvrlr keir. Bu sbbdn o, dnya sisteminin mkan - zaman lsnd vahid
olduunu bildirir. Kapitaln dnyada qeyri-brabr paylanmas inkiaf etmi mrkzin
v gerid qalm periferiyann ml glmsin sbb olmudur. Bunun nticsind
dnya tsrrfatnda yaranm qeyri- brabrlik tarixi inkiaf dvrnn mhsulu hesab
oluna bilr. Masir texnologiyalarn sahibi kimi inkiaf etmi mrkz, gerid qalm
lklrin resurs potensialndan hrtrfli istifad edrk onlarn yeni texnologiyala ld
etmsind he d maraql deyil. Bel halda el tsvvr yaranr ki, gerid qalm lklr
glckd d sanki daimi olaraq gerid qalml il bararaq zlrinin bel vziyyt
mhkum olduqlarn anlamaldr. Bunu gerid qalm lklrin xarici borclarnn daim
artmas, hali miqrasiyasnn gclnmsi v iqtisadi aslln drinlmsi bir daha tsdiq

Melikov Behruz

elyir. Eyni zamanda bu qrup lklr aid olanlarn bir hisssi (lverili corafi mvqeyi,
beynlxalq vziyytin v dvltlraras mnasibtlrin dyiilmsi v s.) nisbtn inkiaf
etmkl, inkiaf etmkd olan yarmperiferiyan yaratmdr. Onlar mrkz nisbtn
hl d periferiya olaraq, gerid qalm lklr n artq mrkz rolunu oynayrd.
Beynlxalq vziyytin v dvltlraras mnasibtlrin dyimsi bir daha onu
gstrir ki, inkiaf etmi v gerid qalm lklr arasnda mvcud frqliliyin
drinlmsi briyyt n yeni thlklr yaradr.
Piter Haqqet (1933c ild anadan olub) ingilis corafyanas olaraq, mkan
thlili mktbinin nzri saslarn yaratm grkmli alimlrdn biridir. 1967-ci ild
P.Haqqet v R.orlinin redaktsi il Corafiyadak modellr, 1972ci ild Corafiya:
masir biliklr sintezi v 1977-ci ild is P.Haqqetin nsan corafiyasnda mkan
thlili (Locational analysis in Human Geography) srlri apdan xr. U.Ayzard,
V.Bunge v D.Harvi kimi alimlrl yana, P.Haqqet mkan thlili nzriyysinin
inkiafnda zn layiqli yer tutmudur.
Devid Harvi (1935ci ild anadan olub) ngiltrd dnyada gz am,
sonralar faliyytini AB-da davam etdirmidir. D.Harvi mkan thlili mktbinin
nmayndsi hesab olunur. 1969-cu ild mkan thlilin dair onun ox dyrli
Corafiyada rh sri apdan xmdr. Bu srd ingilis-amerikan mkan thlilinin
metodoloji v flsfi saslar izah olunmudur.
XX srin 70-ci illrindn balayaraq o elmi faliyytini sosial dalt msllrinin
thlilin (V.Bunge kimi)

ynldir. AB hrlrind yoxsul rayonlarn yrnilmsi

sasnda 1973-c ild onun Sosial dalt v hr adl kitab apdan xmdr.
Dnyada ba vern qlobal proseslrin cryan etmsi D.Harvinin Qlobal kapitalizm
mkan: qeyri-brabr corafi inkiaf nzriyysi yolunda srinin ortaya xmasna
sbb olur.
2004-c ild Devid Harvi Almaniyann Haydelberq universitetind Neoliberalizm
mkan: qeyri-brabr corafi inkiaf nzriyysi haqda mruz il x edrk qeyd
edirdi ki, regionlarn zif inkiafn mxtlif sbblrl izah etmk olar. Msln,
ekstremal tbii rait v yaxud lverisiz corafi mvqeyi regionun inkiaf potensialn
mhdudladrr.

Melikov Behruz

SSR-d iqtisadi corafiyann inkiafnda N.Baranski v N.Kolosovski byk rol

oynamlar. XX srin 20-ci illrindn balayaraq iqtisadi-corafi biliklr sovet
ideologiyas sasnda tbli olunurdu. N.Baranski sovet iqtisadi corafiyasnn ideoloqu
saylrd. N.Baranski 1926-c ild SSR-nin iqtisadi corafiyas drsliyini apdan
xardr. Sonrak dvrd onun qtisadi corafiya. qtisadi xritunaslq (1956) kitab
ap olunur.
40-50-ci illrd N.Kolosovski sovet iqtisadi corafiya mktbind iqtisadi
rayonlamann nzri saslarn trtib edir. Sovet iqtisadi corafiyasnda iqtisadi
rayonladrmaya xsusi diqqt yetirilirdi. Bu baxmdan N.Kolosovskinin qtisadi
rayonladrlma nzriyysi kitab ox dyrli sr sayla bilr.
XX srin 60-70-ci illrind SSR-d iqtisadi corafiya elmin baxlar tdricn
dyiilir. Nticd yeni mzmunlu maraql srlr ap edilir. Bununla bal diqqti ekn
srlrdn biri Y.Saukinin qtisadi corafiyaya giri (1959, 1970, 1978) drsliyi
olmudur. Uzun illr bu drslik SSR-dki universitetlrin corafiya fakltlrind sas
drsliklrdn biri kimi istifad edilirdi. Masir dvrd bu kitaba iqtisadi corafiyann
tarixi baxmndan thlil etmk maraq doura bilr.

Melikov Behruz

YER QABIININ EHTIYATLARI V ONLARIN MNIMSNILMSI

Yer krsi 4,5 mlrd.il vvl formalamaa balamdr. Yerin nvsind
temperatur +5,5 min 0C tkil edir. Bu da Gn zrind olan temperatura brabrdir.
Yer qab platforma v plitlrdn ibartdir. Yer qabndak n qdim saylan qranit v
bazalt sxurlarnn ya 3,5 mlrd. il tkil edir. Mhz qranit sxurlar sasnda kontinental
quru yaranmdr. Qdim tribolit hm Avropada, hm d imali Amerikada tapld n
bu qitlrin kemid vahid quru olduunu tsdiqlyir. Eyni zamanda mikroblarn
faliyyti nticsind v tektonik proseslrin tsiri altnda qranit sxurlarn paralanmas
v dalmas ba verir. Mlum olduu kimi, platformalar zrind yerln materiklr
daim hrktddirlr. Msln: masir Afrika imal istiqamtind hrkt edir v bu
sbbdn d gman etmk olar ki, milyon ildn sonra bu materik Avropann cnub
srhdlrin atsn.
Yer qabnn quruluu Yerin geoloji tarixinin yrnilmsind mhm rol oynayr.
Bununla yana, insann texniki faliyyti geoloji proseslrin gediin bilavasit tsir
gstrir. Txmini hesablamalara gr, insann texniki faliyyti nticsind (faydal
qazntlarn hasilat, bo sxurlarn bir yerdn digr yerlr danmas v s.) ild 4x1011
ton mineral maddlrin yerdyimlri mahid olunur. Bellikl, Yer qabnn
quruluunun dyimsind hm tbii proseslr, hm d insan faliyyti itirak edir.
Yer zrind qitlr 4,5 mlrd. il vvl ml glmidir. Geoloji tarix rzind
qitlrin daim hrkti plitlrin toqqumasna, vulkanlarn, zlzllrin v sunamilrin
ml glmsin sbb olmudur. Plitlrin ksidiyi srhdlr tektonik fal zonalardr.
Yerin geoloji inkiaf tkaml qitlrin birlmsi v vahid quru (Pangeya)
razinin yaranmas il nticlndi. Sonrak dvrd is ksin, vahid qurunun
paralanmas yeni qitlrin ml glmsin sbb oldu. Bu prosesin davam kimi
qitlrin yenidn birlmsi gzlnilir. Mtxssislrin fikrinc, 250 min il sonra qitlr
birlrk yeni Pangeya ultima adl vahid qurunu yaradacaq.
Yer qabndan hasil ediln brk mineral maddlr sasn tikinti materiallar,
yanacaq, metallurgiya xammal v gbr istehsal n istifad olunur. Faydal qaznt
yataqlarnn formalamas yz min v milyon illr rzind ba verir.

Melikov Behruz

XIX

srin

II

yars

istehsaln

artmas

sas

xammal

ehtiyatlarnn

mnimsnilmsin birbaa tsir gstrmidir. Qeyd etmk lazmdr ki neft hasilat 19602005-ci illr rzind dnyada 3,7 df artmdr. lk baxdan karbohidrogen
ehtiyatlarnn artan kild hasil olunmas narahatlq yaratmaldr. Mlum olduu kimi,
neft v qaz ehtiyatlar tknn tbii srvtlr aiddir. Demli, hasilatn artmas yataqlarn
qsa mddt rzind istismardan xmasna sbb olmaldr. slind is vziyyt bel
qiymtlndirilmir, nki yeni texnologiyalarn ttbiqi bir trfdn yataqlarn istismar
mddtini uzadr, digr trfdns daha mrkkb geoloji raitd yerln yeni
yataqlarn kfin imkan yaradr. Msln: son 20 il rzind dnyada myyn olunan
tbii qaz ehtiyatlarnn hcmi 2 df, neft ehtiyatlarnnk is 62% artmdr.

Tbii ehtiyatlarn yaylmas

Planetimiz mxtlif tbii ehtiyatlarla zngindir. Yerd mineral xammal (faydal
qazntlar), torpaq, su, bioloji v rekreasiya ehtiyatlar geni sahlrd yaylmdr.
nsann yaay rifahnn vziyyti birbaa tbii ehtiyatlarn mnimsnilm sviyysindn
asldr.
Faydal qaznt yataqlar geoloji ehtiyatlarna gr kateqoriyaya blnr: dqiq
kf olunmu v yaylma drinliyi myyn edilmi yataqlar (A), kf olunmu v
ehtiyatlarnn txmini hcmi myyn edilmi yataqlar (B), kf olunmu v ilkin
sviyyd ehtiyatlar qiymtlndirilmi yataqlar (C). Eyni zamanda ehtiyatlarn
qiymtlndirilmsind yataqlarn proqnoz ehtiyatlar da (D) istifad edilir.
Mineral xammal ehtiyatlar znn geoloji mnyi v istifad edilmsin gr
yanacaq, filiz v qeyri-filiz xammal klind olur.
Mineral yanacaq xammal. Bu ehtiyatlar mnc km sxurlarda cmlmi
neft, qaz, da kmr, torf v yanar istlrdn ibartdir. Yerd akar edilmi yanacaq
xammal ehtiyatlar txminn 14 trln. ton hcmind qiymtlndirilir. Bu is dnya
tsrrfatnn tlbatn yaxn 1000 ild tmin ed bilr. Akar edilmi yanacaq
ehtiyatlarnn 65%-i kmrn v 27%-i is neft v qazn payna dr. Onlarn istehlak
strukturunu 35% neft, 30% qaz v 25% da kmr tkil edir.

Melikov Behruz

Kmrn geoloji ehtiyatlarnn hcmi 1,8 trilyon ton tkil edir ki, onun da 55%-i
da kmrn, qalan hisssi is qonur kmrn payna dr. Kmr ehtiyatlarnn 56%-i
Asiyada cmlmidir.
Kmr ehtiyatlar il n zngin lklr aadaklardr:
AB 30%;
in 17%;
Rusiya 13%;
Almaniya 8%;
Avstraliya 7%;
CAR 6%;
Hindistan 5%.
Bununla yana, kmr ehtiyatlar 83 lkd kf olunub.
Masir dvrd dnyada 3,5 milyard ton da kmr v 1,2 milyard ton qonur
kmr hasil edilir. stismarda olan n iri da kmr hvzlri AB-da (Appala),
Almaniyada (Rur v Saar), Rusiyada (Kansk-Ainsk, Kuzbas, Donbas v s.), Polada
(Sileziya) yerlir.
Kmr hasilatnda aparc yerlri in (1,7 milyard ton) v AB (1 milyard ton)
tutur. Bu lklrdn sonra Avstraliya, CAR, Kanada, Pola v Kolumbiya kmr
ixracnda dnyada n sradadrlar.
Neft v qaz yataqlarnn kf edilmsi nticsind onlarn myyn olunmu
ehtiyatlar ildn-il artr. Geoloji qiymtlndirmy gr, bu ehtiyatlarn mumi hcmi
500 milyard tondur. Myyn olunmu neft ehtiyatlarnn ox hisssi Asiyadadr (75%),
o cmldn ran krfzi hvzsinin payna 66% dr.
Dnyada akar edilmi v istismarda olan neft yataqlarnn ehtiyatlar yaxn 60-70
il rzind bir ox lklrd bu xammala tlbatn dnilmsini mmkn edir.
Azrbaycanda akarlanm neft ehtiyatlar respublikamzn yaxn 100 ild bu mhsula
olan tlbatn tam dyck.
Dnyada olan neft ehtiyatlarnn 35%-i okean v dnizlrin elf zonasnda
cmlmidir. Bu sahlrd neft yataqlarnn istismarnn genilnmsi dnyada neft
hasilatnn artmasnda balca rol oynayr.
Son illr dnyada neft hasilatnn artm tempinin azalmasna baxmayaraq, onun
hcmi ild 4 milyard tonu (gnd 80 mln. barrel) tmdr. Dnyada neft hasilatna gr

Melikov Behruz

aparc yerlri Sudiyy rbistan (507 milyon ton), Rusiya (492 milyon ton ) v AB
(310 milyon ton) tutur. ran, Meksika, Venesuela, in, Norve v bir sra digr lklr
dnyada neft hasilatnn dyimsind mhm rol oynayr. imali Afrikada sas neft
ixrac edn lklr Liviya, lczair, Nigeriya v Misirdir.
Dnya neft ehtiyatlarnn 75%-i OPEK (neft ixrac edn lklr) birliyi zvlrinin
payna dr. Neft hasilatnda bu tkilatn zv lklrinin xsusi kisi 43% tkil edir.
Dnyada tbii qaz ehtiyatlar 156 trilyon m3 hcmind qiymtlndirilir. Onun
33%-i Rusiyann v 25%-i rann payna dr. Tbii qaz hasilatnda Dnya okeannn
hmiyyti daim artmaqdadr.
Masir dvrd dnyada hasil ediln tbii qazn 30%-dn oxu okeann elf
zonasnn payna dr. Tbii qazn hasilatnda dnyada birinci yeri Rusiya (ild 640
milyard m3) ld saxlayr. Bu hcmin 230 milyard m3-ni Rusiya hr il Avropaya ixrac
edir. AB-da tbii qaz hasilat 580-610 milyard m3 arasnda dyiir. Sonrak yerlri
Kanada, Byk Britaniya, lczair, Hollandiya, ndoneziya, Norve, ran v digr
lklr tuturlar. Bu lklrd tbii qaz hasilatnn hcmi 150-250 milyard m3 arasnda
dyiir. mumiyytl, bu lklrin dnyada tbii qaz hasilatnda xsusi kisi 70%-dn
oxdur. Maraqldr ki, dnyada tbii qaz hasilatnn cmi 15%-i OPEK zv lklrinin
payna dr.
Neft hasilatndan frqli olaraq tbii qaz hasilat yksk inkiaf tempi il yanacaq
ehtiyatlarnn istehlak tlbatnn tmin edilmsind mhm rol oynayr. 2006-c il
dnyada tbii qaz hasilat 2820 milyard m3 olmudur.

Neft ehtiyatlar il zngin olan lklr

lk
Sudiyy rbistan

Ehtiyatlar, mlrd. ton

36,1

ran

18

raq

15,5

Kveyt

13,3

13

Venesuela

11,2

Rusiya

9,5

Melikov Behruz

Azrbaycan

Liviya

4,7

Nigeriya

4,6

AB

4,2

in

3,2

OPEK-in zv lklri

120,4

OPEK- daxil olmayan digr lklr

24,4

BP Statistical Review-in mlumatlarna sasn trtib edilib

Dnyann n iri neft hasil edn lklri

2006 il
lk

2003 il

Hasilat

Dnya

Hasilat

Dnya

mln. ton

bazarnda

mln.

bazarnda

pay, %-l

ton

pay, %-l

Sudiyy rbistan

507

12,9

470

12,7

Rusiya

477

12,1

419

11,3

AB

310

7,9

348

9,4

ran

216

5,5

194

5,2

in

184

4,7

165

4,4

Meksika

183

4,6

189

5,1

Kanada

151

3,8

138

3,7

Venesuela

151

3,8

149

Digr dvltlr

1757

44,7

1641

44,2

Dnyada neft hasilat

3936

100

3710

100

Beynlxalq Energetika agentliyinin mlumatlarna sasn trtib edilib

Filiz ehtiyatlar. Dmir filizi qara metallarn istehsalnda sas xammaldr.

Dnyada dmir filizinin geoloji ehtiyatlar txminn 600 milyard ton hcmind
qiymtlndirilir ki, onun da 200 milyard tonu kf olunmu ehtiyatlardr. Akar edilmi
filizli sxurlarda dmirin xsusi kisi 20-65% arasnda dyiir.
Akarlanm dmir filizi ehtiyatlarnn hcmin gr dnyada birinci yeri Rusiya
tutur. Dnyadak filiz ehtiyatlarnn 35%-dn oxu Rusiyann payna dr. Sonrak

Melikov Behruz

yerlri Ukrayna, Braziliya, Avstraliya v AB tutur. Bu lklrin hr birind dnyann

filiz ehtiyatlarnn txminn 10%-i cmlmidir. n zngin v mhsuldar filiz yataqlar
Liberiya, Hindistan, Avstraliya v CAR-da yerlmidir. Bu lklrdki yataqlarda
sxurun trkibind dmirin xsusi kisi 60%- atr.
Dnyada hr il 1 milyard tona yaxn dmir filizi hasil edilir. Dmir filizinin bu
hcmd hasilat is yaxn 250 il rzind dnya tsrrfatnn bu mhsula olan tlbatn
dmy imkan verck. Dmir filizinin hasilatna gr aparc yerlri in (225 milyon
ton), Braziliya, Avstraliya, Rusiya, Ukrayna, Hindistan v AB tutur. mumiyytl,
dmir filizi dnyann 43 lksind hasil edilir.
Filizd ar lvan metallarn xsusi kisi o qdr d yksk olmur. Misli filizin
geoloji ehtiyatlar mtxssislr trfindn 860 milyon ton hcmind qiymtlndirilir ki,
onun da 450 milyon tonu kf olunmu saylr. Misli filizlrin trkibind ksr hallarda
misin hcmi 5%- atr. Mis hasilat dnyann 50-y yaxn lksind aparlr. ri mis
mdnlri olan lklr ili, AB, Kanada, ndoneziya, Rusiya, in v Poladr. Eyni
zamanda mis byk hcmd Hindistan, Zimbabve, Zambiya v Konqoda hasil edilir.
Boksit ehtiyatlar. lvan metallarn hasilatnda sas xammallardan biri
boksitlrdir. Dnyada boksitlrin hasilat ild 80 milyon ton tkil edir. Boksitlrin bu
hcmd hasilat dnya tsrrfatnn tlbatn yaxn 250 ild tmin ed bilr.
Yer qabnda boksit ehtiyatlar qeyri-brabr yaylmdr. Boksitlr alminium
istehsal n sas xammal saylr. Dnyada boksitin geoloji ehtiyatlar 250 milyard ton
hcmind qiymtlndirilir. Filizd boksitlrin hcmi digr lvan metallar kimi kifayt
qdr yksk olur (30-60% arasnda dyiir).
Boksit ehtiyatlar il daha ox Qvineya (dnya ehtiyatlarnn 42%-i ), Avstraliya
(18,5%), Braziliya (6,3%), Yamayka (4,75%), Kamerun (3,8%) v Hindistan (2,8%),
zngindir. Boksitlrin hasilatna gr aparc yeri Avstraliya tutur (ild 42,6 milyon ton).
Dnya zr hasil ediln boksitlrin txminn 40%-i mhz bu lklrin payna dr. Son
10 il rzind Avstraliyada boksitlrin hasilat 10 df artmdr.
Alminium istehsal n digr xammal alunitdir. Alunit istehsal Azrbaycanda
Zylik yatanda aparlrd.
mumiyytl, dnyann da-mdn snayesinin corafiyasnda txminn 10 lk
beynlxalq mk blgsn myynldirir. Bu lklr in, Avstraliya, CAR,
Hindistan, Qazaxstan, Meksika, ili, Braziliya, AB v Rusiya aiddir.

Melikov Behruz

Nadir metallar qrupuna qzl, gm v almaz aiddir. Dnyada qzl hasilat

2200 ton tkil edir. Qzl hasilatnda ilk yerlri CAR ( 522 ton) v AB (329 ton ) tutur.
Dnyann n mhur qzl yataqlarndan biri Cnubi Dakotadak Xoumsteyk yatadr.
Burada 100 ildn artq dvr rzind qzl hasil olunur.
Qzl znn yksk fiziki v kimyvi xsusiyytlrin gr dnyada daima
yksk dyrlndirilmlidir. Btn kemi tarixi dvr rzind qzldan hazrlanan
mxtlif yalar v zrgrlik mmulatnn txminn 90%-i bizim masirlrimiz glib
atmdr. Qzl hasilatnn hr il oxalmasna baxmayaraq, mvcud olan qzl
mmulatlarnn mumi hcmi ild cmi 2% artr.
Gm ehtiyatlar sasn mxtlif polimetal filizlrl (mis, sink, quruun)
qarqda akar olunur. Dnyada n iri gm istehsal edn lklr Meksika (2,3 min
ton), Peru (1,9 min ton), AB (1,6 min ton), Kanada (1,2 min ton) v ilidir (1,1 min
ton).
Uran ehtiyatlar n ox Avstraliyada (dnya ehtiyatlarnn 20%-i), Qazaxstanda
(18%), Kanadada (12%), zbkistan (7,5%) v Braziliyada (7%) kf olunub.
Qeyri-filiz ehtiyatlarndan kimyvi xammal mhm hmiyyt dayr. Bura
mineral duzlar, fosfat xammaln v kkrd aid etmk olar. Fosfat xammal dnyann
30-dan ox lksind hasil edilir. Onun istehsalnda AB, in v Mrake dnyada
birinci yerlri tutur. Mineral duzlarn ehtiyatna v hasilatna gr AB, in, Almaniya
v Kanada aparc lklr hesab olunur. Dnyada hasil ediln xrk duzunun 47%-i mhz
bu lklrin payna dr. Kkrd hasilatnda dnyada birinci lk AB, Kanada v
Rusiyadan ibartdir.
Tbii flaktlr
Vulkanlar
Planetimizin simasnn dyimsind vulkanlarn faliyyti byk rol oynayr.
Dnyada faliyytd olan vulkanlarn ksriyyti Orta okean silsilsind yaylmdr.
Orta okean silsilsinin uzunluu 40 min km msafy uzanr. Bu sbbdn dnyadak
vulkanlarn txminn 70%-i suyun altnda yerlir.

Melikov Behruz

2 mln.il vvl indiki Yellouston milli parknn razisind nhng meqavulkann

pskrmsi nticsind traf mhiti milyonlarla ton vulkanik ktl rtm, iqlimd
kifayt qdr dyiikliklr ba vermidir. Bu hadisdn 200 min il sonra buzlama dvr
balamdr. Buzlama dvrnd Dnya okeannn sviyysi 40-100 metr aa
dmdr
1883-c ilin may aynda Yer krsinin tarixind n dhtli vulkann pskrmsi
balanmdr. Sumatra v Yava adalar arasnda yerln Krakatau vulkan uzun mddt
susduqdan sonra (sonuncu df o, 416-c ild pskrmdr) yenidn fallamdr.
lk pskrmdn ay sonra, daha dqiq is 1883-c il avqustun 26-da
Krakatauda daha gcl partlay ba verir. Bu partlay nticsind vulkann pemza v
tsts 25 km hndrly qdr atmosfer yaylr. Eyni zamanda vulkann Sumatra
adasndan 40 km aral dnizd olmasna baxmayaraq, gcl sunami dalalar yaranr v
sahilyan razilrd dhtli dantlar ba verir. Bu tbii flakt 20 min adamn lmn
sbb olmudur.
mumiyytl, ndoneziya adalar blgsi dnyann n fal tektonik proseslrinin
cryan etdiyi sahdir. Dnyada faliyytd olan vulkanlarn 17%-i mhz bu blgnin
payna dr.
1669-cu ild Etna vulkannn pskrmsi nticsind 50 hr mhv olmu v 30
min adam lmdr.
Seysmoloqlarn fikrinc, Havay adalarnda yerln dnyann n iri vulkan
Mauna-Loa byk dadc qvvy malikdir. Burada nvbti gcl vulkann pskrmsi
planet miqyasl meqasunami yarada bilr. Bunun nticlri ml gln dala sahilyan
razilrd mskunlaan oxsayl halinin mhvin gtirib-xarar.
Qasralar n dhtli gc malik olan frtnalar v tufanlar nticsind ml
glir.
Zlzllr
Yaponiya dnyann n fal seysmik zonasnda yerlir. Burada hr 10 ildn bir
dhtli gc malik zlzllr ba verir. Msln: 1923-c ild Tokioda ba vermi
zlzlnin gc Rixter cdvli zr 8,2 bal olmudur. Zlzl nticsind Yaponiyada
100 mindn ox insan lmd.

Melikov Behruz

XX srd Yaponiyada ba vermi ikinci dhtli zlzl (gc 7,3 bal) 1995-ci il
yanvarn 17-d Kobe hrind 6 min nfrin lmn sbb olmudur.
1958-ci ild Alyaska sahillrind 8,5 bal gcnd zlzlnin ba vermsi
nticsind hndrly 500 metrdn ox olan dala ml glmi v sahildki dagtyi
blgd dadc tbii flakt mahid edilmidir.
2004-c il dekabrn 26-da ndoneziya v Tailand sahillri yaxnlnda dniz
dibind gcl zlzlnin ba vermsi v sunaminin yaranmas nticsind srti saatda
800 km- atan v 35 metr hndrlynd olan dalalar Cnubirqi Asiya, Hindistan,
ri-Lanka v htta Afrika sahillrin dhtli zrb vurmudur. Nticd 230 min nfr
lm v milyonlarla insan evsiz-eiksiz qalmdr. Dnizin dibindki plitlrin toqquma
mrkzind zlzlnin gc Rixter cdvli zr 9 bal olmudur. Bunun nticsind is
ml gln dadc qvv Xirosimaya atlm atom bombasnn gcndn txminn 6
mln. df ox olmudur.
Hr bir yaay yerin tkrarolunmazl
Hr bir razi znn nadir tbii raiti il frqlnmkl yana, burada
mskunlaan insanlarn yaay trzin byk tsir gstrir. Bununla yana, razi insan
amilinin v tbii dyiikliyin tsiri nticsind dinamik sistem kimi transformasiyaya
mruz qalr. Dvr rzind ba vern dyiikliklr baxmayaraq, hr bir razid insan
znmxsus davran il frqlnir. Msln: Qrbi Avropa mkannda mskunlaan
adamlarn hyat trzi, yaay, traf mhit v mnvi dyrlr mnasibti Asiya v
Afrikada yaayan insanlardan xeyli frqlidir. Bellikl, razilr yalnz tbii raitin gr
yox, sosial-iqtisadi vziyytin v burada yaayan insanlarn davranlarna gr d
frqlnir.
razinin ayr-ayr yerlri d frqli dyrlndirilir. Msln: byk hrlrd onun
mrkzi, ticart zonas, istiraht parklar, idman mrkzlri v s. halinin mxtlif
qruplar arasnda frqli kild qiymtlndirilir.
Yaay yerinin mnimsnilm sviyysi birbaa insanlarn mskunlama
raitlrin v onlarn btvlkl fiziki vziyytin tsir edir. Msln: kiik hrlrd
azsayl mssislrin olmas halinin i seimini mhdudladrr v eyni zamanda
istiraht v ylnc mrkzlrinin atmazl onun yaay mqsdi il cazibdarln

Melikov Behruz

aa salr. Bunun ksin olaraq iri hrlr mxtlif yaay trzi n geni imkanlar
yaradr. Btn qeyd olunanlarla yana, hr bir yeri tam kild ayrlqda dyrlndirmk
ox tindir, nki o daim digr razilrl qarlql laqddir. Msln: Nyu-York
hri dnyann iri korporativ biznes, maliyy v qlobal idaretm sistemi olsa da, eyni
zamanda onun glck inkiaf minlrl digr mrkzin iqtisadi dstyindn asldr.