Rocznik Slawistyczny, I. LV.

2005
PL ISSN 0080-3588

Kamil Stachowski

Wampir na rozdroach.
Etymologia wyrazu upir - wampir w jzykach sowiaskich

[O] Wyraz upir - wampir przyciga uwag etymologw od ponad stu lat', Na
jego etymologi skadaj si waciwie trzy pytania: 1. jak wyraz ten rozprzestrze
nia si po Europie Zachodniej?; 2a. czy w jzykach sowiaskich jest on rodzimy,
a jeli tak, to co dosownie znaczy?; 2b. czy jest zapoyczeniem, a jeli tak, to
z jakiego jzyka?; 3. na ile realna jest koncepcja K. Moszyskiego ('1934: 666;
2 967-8: 660), by sowo to (czy tylko ide?) wyprowadza ostatecznie z Chin?
Owe ponadstuletnie badania zaowocoway ju przynajmniej 15 rnymi odpo.
wiedziami na samo tylko pytanie 2, przy czym prawie kada z nich ma wicej ni
jedn wersj, a w dodatku etymolodzy czsto unikajjednoznacznego opowiedze
nia si za ktrkolwiek znich. Pytanie 1. take jest ju od do dawna przedmiotem
bada z podobnymi skutkami. Jedynie ostatnie pytanie - wydaje si - zostao
pOffiitlite w pniejszych rozwaaniach.
Wielo rozwiza wynika tutaj z bardzo szerokiego rozprzestrzenienia tego
wyrazu w jzykach sowiaskich (a z nich, poprzez jzyki zachodnie, na caym
wiecie) w znacznej liczbie p o s t a c i f o n e t y c z n y c h, nie dajcych si atwo
objani regularnymi zmianami w jzykach sowiaskich (fakt ten jest podkrelany
rwnie przez uznanych etymologw, por. np. Kiss 1970: 84). S one nastpujce 2 :
Na temat uwag metodologicznych do dotychczasowych bada por. Stachowski [w druku].
Pomijam tu postaci niecytowane w sownikach rodzimych, a powiadczone tylko wslownikach
innych jzykw. Czy nale~ je traktowa jako postaci oboczne, dialektalne, archaiczne, czy le po
prostu jako omyki drukarskie, po;z:ostaje bowiem niejasne. Pomijam take postaci, ktre uznaj za
pne, XVIII bd XIX-wieczne zapo~czenia z jzykw zachodnioeuropejskich (najpewniej
z francuskiego lub niemieckiego), tj. brs. vampir Icz. vampyr Ipol. wampir I ros. vampir I sic. vampir
I ukr. vampir, czyli wschodnio- i zachodniosowiaskie formy z nagosem wam-.
I

74

KAMIL STACHOWSK!

WAMPIR NA ROZDROACH. ETYMOLOGIA WYRAZU UPiR - WAMPIR...

brs. upir - upif

I bug. v'bpir, vapir, vepir, vampir i in. I cz. upir I pol. upir;
3
wpierz i in. I ros. upyr (strus. UpifA) I schr. vampir I sc. upir I ukr. upyr i in.,

wszystkie w znaczeniu wanie 'upir; wampir'5, sporadycznie take 'czarownik'

lub 'wilkoak', ktre to znaczenia s z pewnoci rezultatem pomieszania tych po
staci u niektrych Sowian (por. K. Moszyski 21967: 658).
Sprbujmy teraz przyjrze si tym pytaniom bliej:
Pytanie I
Kwestia rozprzestrzeniania si wyrazu po Europie ley waciwie na obrze
ach moich zainteresowa, dlatego te ogranicz si tu do przytoczenia wersj i moim
zdaniem najprawdopodobniejszej, pomijajc szczegowdyskusj zastanej litera
tury (zob. np. Bielfeldt 1982, Kiss 1970, gdzie dalsza bibliografia): serbsko-chor
wacki >2 wgierski\ niemieckj1 (> szwedzki 8 > fiski 9 ) > francuskilo> angielski ll,
woskil Odstpuj te od przeledzenia tu dalszych wdrwek naszego wyrazu,
spord ktlych wikszo - jeli nie wszystkie - jest bardzo atwo objani
niedawnym (XIX lub XX-wiecznym) zapoyczeniem z angielskiego, francuskiego
czy ewentualnie niemieckiego.

l Zob. np.
2000 s.V.

Dwigo 2004: 67, Popowska-Taborska2004, Rytter 123 n., SEK s.v.upi, Podgrscy

Jest to pierwszy zapis naszego wyrazu; pochodzi on z 1047 roku i jest tam imieniem wasnym
pewnego mnicha. Skd takie dziwne imi, o ile mi wiadomo, nie byo do tej pory objaniane.
moe jakie wiato na t kwesti rzuci informacja zawarta w przypisie 13.
l Czyli. wedug opisu ks. Jana Bohomolca (Dyahe w swojij postaci... ukazany... , Warszawa

1772): Upiory. wedug mniemania. trupy z trumn powstajce. na domy nachodzce. ludzi duszce.

krew wysysajce. na otarze ace, je krwawice, wiece amice (cyt. za Lindem 1854-1860 s.v.).

W rzeczywistoci zesp wierze zwizanych z upiorami/wampirami jest wrd Sowian o wiele

bardziej rozbudowany - take w porwnaniu do wiedzy Powszechnej _ o czym obszernie

K. Moszyski.
Zob. TESz, EWU s.V.

1 Zob. Kluge 221989 s.V.

Zob. Hellquist 1970 s.V.

Zob. SSAES s.v.
I. Zob. DHLF s.v.
II Onions (s. v.) proponuje dwa rda dla wyrazu angielskiego: francuskie i niemieckie, z ktrych,
biorc pod uwag fakt, e chodzi o XVIII wiek oraz pisowni z -e wangielskim i francuskim (wobec
jego braku w gram niemieckiej), wybieram raczej francuskie. Take OHLF S.v. za takim pochodze
niem.

u Zob. DEI s. V.; Migliorini 1960; 582.

75

pytanie 2a

Etymologie (chronologicznie)

[2.1]
Al

psow. *pyn (I1binskij 1911), *Qpir (Brilckner 1927, 1934), *Qpirb, *Qpyrb,
*upirb (Rejzek 2001) < psow. *Q- (privativum) + *per- 'lecie'; dos. ""nie

ptak' = *'niby-ptak', jako e upiory mogy przybiera posta ptaka; wizane

z (nieto- )perz, dos. *'{noco-)Iot'; zob. I1binskij 1911; Brilckner 1927, 1934;
Vasmer 1953, 1986; Skok 1971; Bory 1975; Popowska-Taborska 2004: 350;
Rejzek 200 I. - Por. komentarz do A2.
A2 psow. *Qpin (HolublKopecny 1952), *Qpirb, *(Jpyrb, *upirb (Rejzek 2001);
dalej jak Al, lecz wizane z piro; zob. Holub/Kopecny 1952; Vasmer 1953,
1986; Rejzek 200 l.
Faktycznie, ju od zamierzchych czasw wierzono, e ptaki wysysaj nocami
krew i mleko, a upiory wyobraano sobie jako stwory wyposaone w skrzyda (por.

np. ac. strix 'l. gatunek sowy, kozodj; 2. wampir'; K. Moszyski 2 I967: 628;

SEJP S.v. kozodj), ale to wanie wiadczy raczej o zacieraniu si granicy midzy

upiorami a ptakami, a nie o ich odrnianiu od siebie (por. Brtickner 1927 S.v.,

K. Moszyski 21967: 622,628). Naley si take spodziewa, e poczenie tematu

*per- 'lecie' z prefiksem prywatywnym daoby raczej znaczenie typu 'nielot', nie

za *'nie-ptak' = *'niby-ptak'. - Por. komentarz do Al.

B psow. *upirb < *per- 'aller autrement qu'it pied'; formacja typu uidb; dos.

""qui s'echappe (p. ex. en volant)', czyli *'qui s'echappe de sa tom be, le reve

nant'; zob. Vaillant 1931.

Ta etymologia take wydaje si mao prawdopodobna ze wzgldw fonetycz

nych; wymaga ona bowiem m.in., by psow. *u- dao bug. V'b-, schr. va(m)-, pol.

w- itd. Notabene, argument, ktrego uywa Vaillant (1931: 677) promujc swj

pomys: J'aime mieux !etymologie populaire, qui ignore les dissections savan
tes et a le sens de la vie des mots ( ... ) chyba nawet lepiej ni wszystkie pozostae

propozycje skania do zadumy nad jzykiem i etymologi.

C wizanie z cz. vpiti se, ros. 6nU6ambCR 'enfoncer son aiguillon, ses dents, etc.

dans une proie'; (OSN, cyt. za Vaillantem 1931: 677).

Ta etymologia wydaje si, co najmniej od strony fonetycznej, cakowicie chybiona.

D psow. *Qpir- < *piriti (> schr. piriti 'd, dmucha', ros. nblpumb, cz. pufeti,
poufiti); formacja typu *Q-tok-b (> pol. wtek, ros. ymK id.); dos. *'wydty' ,
jako e upiora wyobraano sobie jako istot" wydt ", "pen krwi "; zob.
K. Moszyski 11934: 622,21967: 622; zob. te: Vasmer 1953, 1986; Bory 1975;

Popowska-Taborska 2004: 350.

Jakkolwiek faktycznie nieraz przypisywano wampirom pewne wydcie w wy_

niku wypicia duych iloci krwi, to mona by jednak dyskutowa nad tym, czy

76

WAMPIII NA ROZDROACH. ETYMOLOGIA WYRAZU UPiR - WAMPIR...

KAMIL STACHOWSKI

rzeczywicie ta wanie ich cecha bya tak istotna, by od niej wziy sw nazw 13;
jednak etymologia ta, jak wskazuje sam jej autor, ma rwnie t sab stron, e
zakada, i idea wampira musiaaby si rozpowszechni tak szybko, by ju
w poowie XI wieku mc by zapisan na Wielkorusi, a take pozostawia nieroz
wizankwesti samogoski nosowej. Ta ostatnia wydaje si stosunkowo atwo
objanialna (p. [2.9 n)), jednak z wanie wymienionych powodw ostatecznie
etymologia tajest chyba mniej prawdopodobna od tureckiej. Por. tejeszcze ko
mentarz do G.
E rdze ario-atajski [sic!] > pn.tur. ubyr, ubyrly ... ; zob. Mladenov 1941.
Niestety, autor nie wyjania,jak waciwie naley rozumie sformuowanie "rdze
ario-atajski". To bowiem jego znaczenie, ktrego mona si domyli, raczej nie
daje szans obronienia si tej etymologii.
F psow. *vo-pero (Machek 1957, 1968) < psow. *rep- (> stcz. vfepiti, vpefiti
'vetknouti', pol. wrzepi si; a take psow. *repbjb > stcz. fepi, pol. rzep,
rzepik), z metatez p i r; dos. *'demon, kterY se vkousne, vssaje, vchyti, vrazi
(sc. vrepi) do sveobeti'; zob. Machek 1957, 1968; Holub/Lyer 1967; ESUM s.v.
Wyprowadzenie tym sposobem wszystkich postaci fonetycznych, w ktrych nasze
sowo wystpuje, wymaga zaoenia duej liczby przej goskowych waciwie
bez adnych dowodw (w tym metatezy p i r, powiadczonej jedynie w czeskim, co
zmuszaoby poniekd do stwierdzenia, e wampir jest pomysem czeskim (stcz.
vfepiti, vpefiti), a jest to mao prawdopodobne l4 ; caa koncepcja przez to bardzo
traci na wiarygodnoci.
G psow. *(!pirb < psow. *vo-pirati, *vo-pbrati 'wbija, wciska'; nomen agentis
z suf. *-10- ; dos. *'ten, co si wbija (w ciao, by wypi krew)'; zob. Bory
1975: 158 n; Popowska-Taborska 2004: 351.
Tej etymologii take nie mona nic zarzuci z punktu widzenia semantyki. Pe
wien niepokj budzi moe jedynie fakt, e - jak pisze sam autor - byaby to
posta wyrniajca si spord innych sufiksacj (Bory 1975: 159), wskazu
jc jednak rwnoczenie na inny, tak samo zbudowany wyraz". Gdyby wic przy
j j za ostateczne wytum aczen ie, pozostawaoby jednak wc i n iejasne niezwy
ke podobiestwo brzmieniowe i semantyczne wyrazu sowiaskiego do tureckiego
13 Zapewne warto tu jednak wspomnie o fakcie, najwidoczniej przeoczonym w tym kontekcie
przez samego autora, e poudniowi Rosjanie nazywaj dzieci z wielk gow, chore na wodn
puchlin. upiorami (upyr). (K. Moszyski 1967: 608). Sdz, e prawdopodobnie jest to zjawisko
wtrne, by moe jednak rzeczywicie chodzi tu o zachowanie wiadectwa pierwotnego znaczenia?
14 Nie wiadomo te dokadnie, od kiedy w czeskim istnieje taka posta z metatez: cytowana
bowiem posta staroczeska - skoro za pocztek staroczeskiego uznaje si XIV wiek (por. Honilek
1958: 7) - jest zdecydowanie zbyt pna.
II Pslow. sClPft, 'przeciwnik, rywal' < pslow. sbperti, sbpl>rati (s) 'adversari' (Bory 1975:
99).
I

77

(p. [2.7]); dlatego te skaniam si raczej do poczenia obu tych koncepcji w jedn,
o czym p. (2.11].
H psow. *(1pyrb < psow. *(1- (privativum) + *pyrb 'py, proch, kurz' (> stpol. perz
'kurz (gorcy), popielisko'; czes. starsze pyr 'gorcy popi'); dos. *'ten, kto
nie rozpad si w proch i py',jako e ciaa wampirw nie rozkaday si przez
pewien czas po mierci; byaby to nazwa tabuistyczna za *vblkodlakb; zob.
Budziszewska 1983-85: 13-14.
Take ta etymologia wydaje si realna od strony semantycznej, cho mam do
niej pewne zastrzeenia. Istotnie, wampiry posiaday tak cech, jak przedstawia
ta etymologia. Trzebajednakzaznaczy, e znaczenie tego rzeczownika ma bardzo
wyrany zwizek z 'gorcem' i 'paleniem', co wydaje si przemawia przeciw tej
koncepcji. By moe naley si doszukiwa moliwoci poczenia jej z propozycj
K? Dla semantyki por. take L, ktrajest,jak sdz, bardziej prawdopodobna, gdy
nie jest koniecznie zwizana z 'gorcem'.
I psow. *up-r1n-, *op-r1n-, *OP-bjb < *up-, *op- 'woda' + -rln- 'wydobywanie
si, podnoszenie si' + -bjb suf. przymiotnika; dos. *'to, co podnosi si z wody',

'wodny, nalecy do wody', jako e w mitologii sowiaskiej zawiaty (a std

i upiory) s bardzo cile zwizane z wod; zob. Rytter 1986.

nie pojawiaa si ju pniej

Propozycja ta, cho - o ile mi wiadomo

w literaturze, wymaga obszerniejszego komentarza, p. (2.4].
J psow. *(1- pyr-jb - *(!-pir-jb < psow. onomatopeicznego *-pyr- - -pir- - -per
'o szumie ptasich skrzyde' (> *per-per-oka> pol. przepirka, czy *neto-pyr
jb > pol. nietoperz); formacja typu *(1-dolo I6 (> pol. wd), *p-vozo (> pol.
wwz); dosI. *'eine gefiederte gefangene Totenseele'; zob. L. Moszyski
1992: 23 n. 17
Jakkolwiek sama semantyka tu zaproponowana wydaje si przekonywajca, to
nie potrafi sobie wyobrazi, jak przytoczona rekonstrukcja mogaby mie takie

wanie znaczenie. Take taka interpretacja morfologiczna zdaje si niezupenie do

niego pasowa. Sdz, e propozycja ta jest mao prawdopodobna.

K psow. *(1pyro (Gluhak 1993), *(!pirb, *(!pyrb (Snoj 1997 (2003: -b]) < psow.

*(!- (privativum) + *pyrb 'ogie'; dos. *'niespalony',jako e ciaa czasem pa

lono przed pochwkiem, by w ten sposb uniemoliwi zmarym stanie si upio

rami; zob. Gluhak 1993; Snoj 1997,2003.

Palenie zwok byo tylko jedn z bardzo wielu metod (por. K. Moszyski 21967:

656 n.) stosowanych do ochrony przed wampirami, wcale zreszt nie najczstsz.

Gdzie *CI- jest regularnym wariantem fonetycznym prefiksu czasownikowego vbn-.

Tame wspomniana jest te posta ClPY;'''; z nieco niejasnego sfonnuowania naley chyba
jednak rozumie, e sam autor skania si ku postaci z -ib,
1(,

11

78

KAMIL STACHOWSKI

W dodatku, w miar moliwoci czono je i stosowano kilka technik naraz ls .

W tym wietle wydaje si mao prawdopodobne, by umiejc si obroni przed tym,
np. poprzez spalenie ciaa, nie zrobi tego, i std nazywa go 'niespalonym ' - jest
to bowiem logika bdnego koa.
[2.2] Z powyszych propozycji wyaniaj si zatem nastpujce rekonstrukcje
prasowiaskie (chronologicznie)19:

I. *(}pyrb (Korsch 1886; Vasmer 1953, 1986; Budziszewska 1983-85; Snoj 1997
[2003: -b]; Rejzek 2001);
2. *pyrb (I1binskij 1911);
3. *(}pirb (Sobolevskij 1911; Vasmer 1953,1986; BER; Bory 1975; Snoj 1997
[2003: -b]; Popowska-Taborska 2004, Rejzek 2001);
4. *(}pir (Bruckner 1927, 1934; Skok 1971);
5. *upirb (Vaillant 1931; Rejzek 200 l);
6. *(}pir- (K. Moszyski 11934,21967);
7. *ompyr(Mladenov 1941);
8. *(}pirb (HolublKopecny 1952; ESUM);
9. *vb-pirb (Machek 1957, 1968);
10. *(}pirb (Bory 1975; Popowska-Taborska 2004);
II. *op-rln-, *up-r/n-, *OP-bjb (Rytter 1986);
12. *(}pyrjb (L. Moszyski 1992);
13. *(}pyrb (Gluhak 1993).
[2.3] Jeszcze inna moliwo:
L psow. posta typu *(!pirb < *(!- (privativum) + *per- 'gni'20; dos. *'niezgniy',
jako e upiory charakteryzoway si m.in. tym, e ciaa ich nie gniy po mierci
(majc w sobie krew ywych; por. np. K. Moszyski 21967: 656; Budziszewska
1983-85: 13 n); nazwa taka miaaby prawdopodobnie charakter tabu.
Propozycja powysza, o ile mi wiadomo, nie pojawia si dotychczas w literatu
rze. Gdyby przyjj jednak za ostateczne wytumaczenie, to sytuacja byaby taka,
lO Takich, jak np.: chowanie twarz do ziemi (by wampir wgryza si w ni, nie w ludzi), grzebanie
na rozdroach (by nie znalaz drogi powrotnej; por. tytu); take okaleczanie ciaa czy wkadanie
ostrych przedmiotw do grobu (by ju nie mg si ze wydosta).
19 Warto tu dodatkowo wspomnie o zaproponowanej przez Ionescu 1978: 29 postaci oglnoso
wiaskiej *Opi,..". Niestety, autorka nie wyjania pierwotnej budowy ani znaczenia, a swoj rekon
strukcj tumaczy jedynie wzgldami fonetycznymi, w szczeglnoci wschodniosowiask postaci
ynupb. Kwestii ewentualnej nosowoci samogoski nagosowej nie porusza wcale. Jakkolwiek
w takiej formie propozycja ta wydaje si mao realna, to sam rekonstrukcj przypuszczalnie mo:!:na
by zaakceptowa jako etap poredni pomidzy kipcz. *Opy,. a psow. *ppirb (por. [2.8 (a)J).
lU Por. llabik 200 l: 231.

WAMPIR NA ROZDROAcR ETYMOLOGIA WYRAZU UPIR - WAMPIR...

jak i w przypadku propozycji G, dlatego te proponuj raczej

koncepcj i, p. [2.11].

poczenie

79

obu tych

[2.4] Propozycja G. Rytter jest najobszerniejszznanmi prbzetymologizowa

nia naszego sowa; nie jest ona jednak pozbawiona sabych stron. Przeprowadzajc
analiz fonetyczn, autorka dochodzi ostatecznie do 8 form w 4 grupach (l. *upyro,
*upirb, *uporb; 2. *(!Purb, *(!pirb, *(!poro; 3. *upenb; 4. *op-), z czego do
dwch (3. i 4.) wycznie na podstawie postaci kaszubskich. Ostatecznie sprowa
dzajedo piciu form (p. [2.1 ID, z czego 3-jak twierdzi-zachowaysijedynie
w kaszubskim. Prawdopodobnie dla postaci kaszubskich istnieje jednakjakie inne
wytumaczen ie; mam wrcz wtpI iwoci, czy na pewno jest to etymologiczn ie ten
sam wyraz21 W kadym razie, takie rozstrzygnicie nie tylko sprawia wraenie
nadmiernego przywizywania wagi do owych danych kaszubskich, ale w dodatku
nie tumaczy w aden sposb pojawiajcego si czasem elementu nosowego.
Take prba odnalezienia znaczenia zrekonstruowanych tematw doprowadza
autork do bardzo oryginalnych wnioskw: ich indoeuropejskie odpowiedniki
fonetyczne byyby: **up-, **yep-, **yop- oraz "ap-. Pierwiastkowe rdzenie
miay w indoeuropejskim znaczenie 'woda' (tu przypis: J. Pokorny, Indogerma
nisches etymologisches WMerbuch, Bem 1949-19j9, s. jl-j2, 1149), do kt
rych to dodane by byy archaiczne rodki formalne -r/n-, ktre miay oglne zna
czenie 'wydobywa si, podnQsi si'. Nastpnie autorka dowodzi, e tak zrekon
struowany typ nominalny moe nie by w jzykach sowiaskich tak bardzo
21 Zob. np. Dtwigol 2004: 69, Popowska-Taborska 2004. Ryrter 1986: 123 n., SEK s.v. III/ii,
Podgrscy 2000 s. v. Zagadkowy jest brak wygosowego .,. w postaciach kaszubskich. Widz dwie
realne moliwoci jego wytumaczenia oparte na zao:2:eniu wanie odmiennego ich pochodzenia:
I. By mo:!:e nale:!:y je rozumie, tak jak to przypuszcza si w AJK (AJK l. m. 27:opi 'upir',
komentarz: s. 95), wyprowadzajcje porednio lub bezporednio zgermaskiego(por. np. dniem. api
'mapa'), skd cz. opice I strus. opica id. i pokrewne, do ktrych zalicza AJK rwnie:!: ukr. pyf
'upir'. Ta ostatnia forma, gdyby istotnie okazaa si pochodzenia germaskiego, mogaby niezwykle
skomplikowa badanie etymologii naszego wyrazu. Jednak:2:e ze wzgldw semantycznych. fone
tycznych i historycznych. skonny jestem raczej widzie w niej posta oboczn (dialektaln?) do
"waciwego" upyr id., i tym samym wyprowadza j z tureckiego; 2. Druga za, nowa moliwo
zakadaaby jako trdo rdniem. open 'kilssen' (> pol. opak 'pocaunek'; zob. SEJDP s. v.): Pocze
nie znacze 'caowa' i 'wampir' wydaje si calkiem realne, skoro wampiry miay by istotami
wysysajcymi krew, a wic wygldajcymi. jak gdyby caoway swoje ofiary; por. te:!: przypis 26.
Jestjednakjeszcze i trzecia mo:!:liwo (Popowska-Taborska 2004: 348) wywodzca nasz wyraz
z rdzenia -pir- i zakadajca po prostu odpadnicie -r, co nadao mu posta przymiotnikow. Zmiany
nagosowe tumaczy si wtrnym skojarzeniem z wykrzyknikiem up, up, up!. naladujcym kroki
i gos upiora (posta lupi), czy te:!: z czasownikiem apac (postaci eap, poap). O ile te ostatnie
wydaj si cakiem prawdopodobne, o tyle wyjanienie zmian w wyglosie jest mniej przekonUjce.
Ostatecznie wydaje si wic, :!:e szczegowa analiza form kaszubskich jest nieistotna dla osta
tecznego pochodzenia oglnosowiaskiego wyrazu na 'upiora; wampira', stoi wic poza zakresem
niniejszej pracy.

80

WAMPIR NA ROZDROACH. ETYMOLOGIA WYRAZU UPI6R - WAMPIR...

KAMIL STACHOWSKI

81

wyjtkowy, jeli przyjmiemy, e w jego ramach s kontynuowane sowiaskie

Pytanie 2b
nazwy geograficzne: apellatywa zwizane z wod, wzniesieniami terenu, nie
[2.6]
ktre n. loei i hydronimy, po czym wymienia bardzo wiele przykadw. Nie zamie
M <pn.tur. ubyr... 'wiedma; zy duch'; pro: Budagov 1869-71; Miklosich 1884
rzam tu wnika w etymologie poszczeglnych nazw, chciabym jednak zaznaczy,

e jakkolwiek faktycznie wszystkie one zawieraj element (-) Vp(-), tojednak tylko
w czci z nich nastpuje pniej -r- lub -no, ich znaczenia za czasem majzwi
zek i z wod, i z wznoszeniem si, czasem tylko zjednym z tych dwch, a czasem
w ogle nie wydaj si mie adnego, np. Wapno (Wielkopolska) 'wie znana m.in.
z kopalni gipsu'. Pragn take doda, e definiowanie nazw poszczeglnych miej
scowoci VNrotami typu 'wie pooona na wzniesieniu nad strumieniem' jest ca
kowicie bdne metodologicznie: lokowanie osad nad wod, w miar moliwoci na
wzniesieniach, byo zawsze zdecydowanie bardziej regu ni sytuacj szczegln,
charakterystyczn dla danej miejscowoci, co byo podyktowane oczywistymi wzgl
dami praktycznymi.
Autorka stara si nastpnie znale powizanie midzy wynikami swej rekon
strukcji a materiaem etnograficznym. Dowodzi mianowicie, e woda odgrywaa
niezwykle istotn rol w wierzeniach Sowian, bya czsto siedliskiem duchw
i dusz, stanowia wrcz prawie e istot wiata zmarych. Wan roJ wody zazna
cza te K. Moszyski, cho jednak zdaje si, e jest on w tej kwestii cokolwiek
bardziej powcigliwy. Autorka przytacza nawet opini J. i R. Tomickich22 , e to
pielcami mogy by dusze niekoniecznie tylko ludzi utopionych, ale po prostu zmar
ych przedwczenie mierci nienatural n23. Pisze nastpnie, e jak wynika ze zna
cze dialektalnych, upiory nie sjednoznacznie krwioercze, a take niekoniecznie
musz by istot materialn, mog by te demonami przebywajcymi w odlud
nych miejscach, najczciej zwizanych z wod. Niestety, trudno t informacj
. sprawdzi, gdy cytowane wyej znaczenia dialektalne, do ktrych tu autorka si
odwouje, nie mwi w ogle nic o wodzie. Trzeba take zauway, e opisywane
dalej obrzdy (oprcz jednego kaszubskiego i jednego, ktrego miejsca wystpo
wania autorka nie precyzuje) nie odnosz si do upiorw. Cao tych wywodw
sprawia wic wraenie zdecydowanie bardziej teleo- ni etymologicznych.
Ostatecznie trzeba odrzuci t propozycj jako bardzo mao prawdopodobn.

[2.5] Podsumowujc, spord proponowanych etymologii rodzimych naszego

wyrazu, tylko dwie (G i L) wydaj si realne, pozostawiajjednak wci niewyja
nion kwesti owego niezwykego podobiestwa wyrazu sowiaskiego do turec
kiego (p. [2.7]). Prba ich poczenia jest przedstawiona w [2.1
Drzewo tycia. Ludowa wizja w;ala i czowieka, Warszawa 1975: 104 n., 121 n. '.
2] K. Moszyski (1967: 679) za pisze o demonach, bardzo wielomwnie zwanych po prostu
lapiekam; albo lopcami.
2l

85, 1886; Hanusz 1885; OSN 1907; PreobraZenskij 1911; HolublKopecny 1952;
Skok 1971; Sevortjan 1974-, i in.; - contra: Korsch 1886; Vaillant 1931; Va
smer 1953, 1986; Machek 1957, 1968; Bory 1975; Rytter 1986.
Propozycja ta, sdzc po czstotliwoci cytowania, wywoaa chyba najwiksze
spory pord etymologw. Ja skaniam si wanie ku niej, jednak z pewn inno

wacj, p. [2.7n].

N gr. VV1CTtrrepOi; dos. 'noco-Iot' > sowo netopir itd., m.in. sowe. netopir>

topir, dupir (z odrzuceniem nagosu) i pol. upir, cz. upir (z o krok dalszym
odrzuceniem nagosu) > vampir (z dodaniem v- i -m-); zob. Edelspacher 1876.
Rozwizanie to nie pojawia si w pniejszej literaturze, o ile mi wiadomo, zu
penie. Jakkolwiek bardzo pomysowe, zdaje si ono jednak do nierealne: o ile

objanianie postaci soweskich przez odrzucenie ne-, ktre mogo atwo by po

traktowane jako sowiaskie przeczenie,jest cakiem moliwe, o tyle jednak odrzu

cenie nagosowego t- na gruncie zachodniosowiaskim byoby zjawiskiem bardzo

dziwnym, i raczej nie naley tego zakada, gdy dysponuje si - jak si wydaje

realniejszymi propozycjami. Dodatkowych kopotw przysparzaaby posta z vam

w nagosie.

0< (? turecki <) stbaktr. (Miklosich 1884-85; Korsch 1886) lub awest. (Vasmer

1953, 1986) vyiimbura 'BpIDK.!le6HbIH BO.ll.e'; pro: Miklosich 1884-85;? Korsch

1886; -contra: Vasmer 1953, 1986..

Niezalenie od niejasriego przedstawienia (czy starobaktryjski/awestyjski wy

raz mia si dosta do jzykw sowiaskich bezporednio, czy za jakim, a wtedy

chyba za (?) tureckim porednictwem?), hipoteza ta wydaje si jeszcze mniej real
naod poprzedniej ztrzech powodw: J. wpyw awestyjskiego, a tym bardziej staro
baktryjskiego (n iewielkiego, bardzo sabo powiadczonego jzyka) na Sowian jest
znacznie mniej prawdopodobny od wpywu tureckiego; 2. zakada wiksz liczb
zmian fonetycznych (w tym tak nietypow,jak ubezdwicznienie spgoski wybu
chowej po spgosce sonornej i przed samogosk); wreszcie 3.jestraczej niejasna
semantycznie.
[2.7] Koncepcja tu recka zakadajako etymon tat. ubyr w znaczeniu 'wied
ma, zy duch '24. Sowo to jest dlajzyk6w tureckich atwo etymologizowalne: po
24 Pomijam tu dokadne przytaczanie zapisu tego sowa przez rnych autorw, poniewa
zawsze atwo si domyli. e chodzio wanie o nie, cho czasem transkrypcja jest nieco dziwna lub

wrcz bdna.

.....,

82

KAMIL STACHOWSKI

chodzi ono z ptur. *p~ 'ssa, yka, chwyta apczywie ustami' + -(V)r suf. part.
aoristi, tj. dos. *'ten, ktry ssie'25 (por. np. Sevortjan 1974 s.v., a take Berta!
Rna-Tas 2002: 5826 ), i dao jako refleksy m.in. wanie tat. ubyr 7, a take czuw.
viiBiir i in. (p. te [2.8 ~J) 'czarownica, wiedma (bardzo gruba)'28 (Ceylan 1997:
176) I ttur. obur2'l 'obartuch'; jest obecne take w wielu innych jzykach turec
kich (por. Radlov 1893-1911 s.v.).
Jednake ksztat, w jakim dotychczas przedstawiano pochodzenie tureckie na
szego sowa, niesie z sob - jak i wszystkie inne propozycje - konieczno wy_
tumaczenia bardzo duej liczby wariantw jakim wrcz sprzysieniem si roz
maitych procesw fonetycznych przeciwko zachowaniu pierwotnego jego brzmie
nia. Ta wtpliwo jednak nie zostaa, o ile mi wiadomo, dotychczas wysunita.
Nie liczc G. Rytter, ktra ograniczya si do stwierdzenia, e trudno przyj
wyjanienia pochodzenia poprzez zapoyczenie, gdy przeczy temu powszechno
i dawno pojcia o 'upiorze' na obszarze caej Sowiaszczyzny (s. 126), co
jest zdecydowanie sabym argumentem,jeli zaoy - a do tego wanie skaniaj
wszystkie moliwe przesanki - e do zapoyczenia doszo ok. X wieku 30 , to wa
2' Poczenie znacze 'obartuch; opj' i '[szeroko pojty] zy duch' spotyka si w jzykaCh
tureckich nie tylko przy derywatach od czasownika op-, ale take od tur. i- 'pi', por. np. ujg.
i-kAk 'opj', potem 'demon' (Zajczkowski 1932: 100).
l" Gdzie rdze .op- [sic!] 'ssa; poyka' czony jest z op- 'caowa', a take sugerowane jest
pochodzenie wg. tipol 'opiekowa si' 'caowa') od tego wanie rdzenia ptur. op-. Gdyby
sugestia ta okazaa si prawdziwa, stanowioby to do zabawn klamr semantyczn: 'wampir'
'ssa, poyka' 'opiekowa si'. W rzeczywistoci jednak, o ile tipol (a raczej apol, p. niej)
w znaczeniu 'caowa' (> 'pieci' > 822 r. 'opiekowa si') jest dla wgierskiego powiadczone
(zob. EWU s.v.), to przeszkod w wyprowadzaniu go zjzykw tureckich jest dugo samogoski
nagosowej: I. starsza posta (do XVII bd XVIII w.) wg. dpol brzmi apol, tj. z samogosk krtk;
2. s wyrane lady pratureckiej samogoski dugiej .0- w nagosie (zob. przypis 29) - tak e
nasuwa si wrcz podejrzenie, czy wokalizm rekonstruowanej przez Berta/Rna-Tas postaci ptur.
op- nie jest zbytnio uzaleniony od wokal izmu danych wgierskich (starsze apol z krtk). Take
TESz i EWU (s.v.) opowiadajsi za obcym, lecz nie tureckim pochodzeniem tego wyrazu, przeciw
ko ktremu rwnie ju Gombocz 1912: 209.
21 Udwicznienie interwokaliczne w tatarskim wymaga jeszcze dokadniejszego wyjanienia ze
strony kipczakologw, poniewa jzyk tatarski w tej pozycji toleruje i dwiczne, i bezdwiczne
spgoski. Natomiast sam fakt, e w jzykach tatarskich wystpuje derywat od czasownika op-,
zarwno Z, jak j bez tego udwicznienia, nie ulega wtpliwoci. O fonetyce tatarskiej p. te [2.10].
18 Z regulamym dla czuwaskiego rozwojem fonetycznym (na tyle, na ile da si to dla tego jzyka
ustali), a w szczeglnoci - co tutaj istotne - z regularn protez v- + samogoska nielabialna
w miejsce pierwotnej labialnej w nagosie.
19 Z regularnym w jzykach oguzyjskich udwicznieniem spgoski zwartej wybuchowej po
pierwotnej samogosce dugiej przy rwnoczesnym zaniku dugoci tej samogoski, i z harmoni
labialn. - Odnonie do pierwotnej dugOci pratureckiej samogoski tematycznej por. take dog.
uobu - obii 'Bissen, Happen' (powiadczone w zdefektowanych zapisach z -u zamiast -u. zob. DW
243) o; ja""uobii 'BiB' <jak. uop- 'einen Bissen in den Mund nehmen' (tame) < ptur. *op-; zob. tet
Tekin 1995: 177.
JO Metodologicznie argument G. Rytterjest w ogle trudny do zrozumienia. Powszechno
wyrazu nie przeczy bynajmniej jego pierwotnie obcemu pochodzeniu i bardzo dobrze tlumaczy si

WAMPIR NA ROZDROlACH. ETYMOLOGIA WYRAZU UPl6R - WAMPIR ...

83

ciwie jedynie Vaillant przedstawi jakkolwiek szersz argumentacj przeciwko

wyprowadzaniu wyrazu wampir - upir z tureckiego. Jednak jego linia krytyki jest
nie tylko nieco niejasna, ale te, z naszego punktu widzenia, zupenie nie do przyj
cia. Dzieli on bowiem formy tureckie wedug cakowicie niezrozumiaego klucza na
trzY grupy (Vaillant 1931: 676 n.): I. tat., bszk. ubyr '(homme, femme i pouvoir de)
sorcier, sorciere'; 2. czuw. wubur [sic!] 'demon qui devore la lune ou le soleiI',
kaukasko-karaczajskiell obur 'etre malfaisant, demon qui devore les nouveau
nes', osm. obur 'glouton'; 3. ujg. opur- obur 'nourrice'. Nastpnie nie tylko pisze
o runili des faits slaves, co jest do zaskakujcym stwierdzeniem w wietle
rnorodnoci i nieregulamoci fonetycznych form sowiaskich, lecz take nie zgadza
si _ czynic jedynie wyjtek dla formy ujgurskiej - z propozycj M. Deny' ego,
by wyprowadza je od wsplnego rdzenia op-, up- 'aspirer, sucer', twierdzc, e
byoby to zbytnim przywizywaniem wagi do idei wampiryzmu, ktra u Sowian
zdaje si by drugorzdna lub niedawna i wtrna. Do tego argumentu nie potrafi
si, niestety, odnie, poniewa nie widz tu adnego zwizku logicznego. Ca
kwesti zamyka za stwierdzeniem: Le mot obur, wubur ressemble fort au persan
awbar, obar 'ravisseur', verbe awburden 'ravir', qui sert CI disigner divers
dragons ou monstres qui devorent fes hommes, les astres, etc., par ex. mahI-i
-merdUm-obar 'poisson qui devore les hommes' (s. 677), nie odnoszc s i w aden
sposb do pozostaychjzykw tureckich.
Jakju mwiem, skd wynika taki podzia postaci tureckich, pozostaje dla mnie
cakowicie tajemnicze. W kadym razie, z punktu widzenia turkologii, wydaje si on
cokolwiek nieuzasadniony ijest na pewno sprzeczny z klasyfikacjjzykw turec
kich. Za podobiestwo fonetyczne do wyrazu perskiego, jakkolwiek istotnie za
chodzi, to w tym wypadku jednak nie wiadczy o niczym wicej,jako e owo pers.
ouMr, oubiitan itd. jest w tymjzyku rodzime 32, zupenie tak samo, jak tat. ubyr
itd. w jzykach tureckich. Nie ma wic podstaw ani potrzeby mwi o zapoycze
niu, czy to perskim do tureckiego, czy na odwrt.
Tak wic. propozycji tureckiej nie przeciwstawiono do tej pory de facto adnych
istotnych kontrargumentw.
moe wanie dawnoci zapoyczenia (cho niekoniecznie wanie tak; np. wyraz kultura take jest
w jzykach sowiaskich powszechny). Jak za dawno miaaby wyklucza obco wyrazu, nie
wiadomo. Sd, e jzyk prasowiaski by modelowo czystym tworem wolnym od poyczek, jest
naiwnym anachronizmem.
)1 Taka nazwa tego jzyka jest nieco zaskakujca, bowiem karaczajski uywany na Kaukazie jest
jedynym karaczajskim znanym turkologii.
31 Npers. oubatan (oubliridan, oublirdan) 'I. to fili; 2. to throw away; 3. to devour; to swallow'
i oublir 'I. anything swallowed; 2. strong poison; 3. devouring fire', w zoeniach 'devouring' (np.
adaha-ye mardom-oublir 'a dragon devouring man' < rpers. obar- (opar-) 'to swallow; to devour'
< stir. ava-paryati, caus. od ava 'I. away; 2. down' + awesl. par- 'I. hindurch-, hinUbergehe n;
2. fUlIen' (por. np. Nyberg 1964-1974 S.v., Bartholomae 1961: 851). Wszystkie zmiany fonetyczne
s na gruncie jzykw iraskich regulame.

84

WAMPIR NA ROZDROACH. ETYMOLOGIA WYRAZU UPIR - WAMPIR.,.

KAMIL STACHOWSKI

[2.8] Koncepcja ta ograniczaa si jednak dotychczas jedynie do tatarskiego

ktre nie jest, co ju byo powiedziane, innowacj czysto tatarsk, lecz
wyrazem jak najbardziej powszechnym w jzykach tureckich. Wydaje mi si, e
jeliby zaoy d w u kro t n e z a p o y c z e n i e z dwch rnych jzykw 3 3, to
pozwolioby to przenie przyczyn czci zmian fonetycznych zjakich przeina
cze brzmienia, przypisywanych zwykle dziaaniu tabu lub innym nieprzewidywal
nym procesom, na regularne zmiany fonetyczne znane w turkologii. Dodatkowo
rozwizanie takie pozwolioby nie zakada ani L e wyraz zosta zapoyczony
jeszcze przed rozejciem si Sowian, co bardzo mao prawdopodobne, ani te 2. e
by on ju po rozejciu si zapoyczany pomidzyjzykami sowiaskimi, takie bo
wiem zaoenie wymusza dotychczasowy ksztat propozycji tureckiej. Naley wic
przypuszczalnie mwi o dwch drogach zapoyczenia: pnocnej i poudniowej
(por. te wykres).
(a) Pierwsza z nich, droga pnocna, jeli chodzi o ostateczne rdo, byaby
wic waciwie niemal tym samym, co dotychczas proponowano jako cao
rozwizania: zapoyczeniem do jzykw wschodniosowiaskich kipcz. *opyr3 4
'I. wiedma, zy duch; 2. obartuch' (> tat. ubyr' I. odmieniec; wilkoak; potra
ficy si przemienia; 2. obartuch'), z nich za do zachodniosowiaskich. Da
lej zjzykw wschodnio- lub zachodniosowiaskich zapoyczone byo - duo
pniej i tylko efemerycznie - do francuskieg0 35
Wprawdzie wyraz ten jest w kipczackim niepowiadczony dla tego okresu (brak
XI czy XII-wiecznych zabytkw pisanych w jakimkolwiek jzyku bd dialekcie
kipczackim),jednak w najstarszym zabytku kipczackim, pochodzcym z XIII wie
ku Codex Comanicus widnieje opmac (:>: [-k]) 'osculum' (zob. Kuun 1880 S.v.,
cho brakuje go w wydaniu K. Gmnbecha), a w dodatku wiadomo, e sowo tojest
powszechne wjzykach tureckich. Kipczacy s take jedyn grup tureckojzyczn,
z ktr Sowianie wschodni mogli mie kontakt w XlXI wieku (por. SSS 210 n).
Problematyczna wydaje si przede wszystkim polska dialektalna posta w
pierz, o fonetyce sprawiajcej wraenie bardzo starej, a jednoczenie doskonale
odpowiadajcej formom wschodniosowiaskim. Uwaam, e powysza moliwo
daje dobr sposobno jej objanienia, gdyby przyj, e wyraz zosta na gruncie
sowiaskim bd to wzbogacony o nieetymologiczne -m- (por. [2.9 n]), bd te
wtrnie bdnie ludowo zetymologizowany (por. [2.11]), dajc ostatecznie ros. upyr
(> cz., sc. upir; pol. upir) i pol. wqpierz. W ten sposb naleaoby posta upir
traktowa jako zapoyczon wschodniosowiaskposta fonetyczn po!. wqpierz.
sowa ubyr,

85

(P) Dawc za wyrazu na d r u g i e j drodze, poudniowej, stanowicej drugi kana

zapoyczenia, byby wwczas jzyk bugarsko-turecki: czuw. viiBiir, voBiir,
vuBiir 'zy duch' (ASmarin 1994-2000 s.v.), czy te, jak podaje Ceylan 1997:
176: vuBiir, vyBiir 'czarownica, wiedma (bardzo gruba)'36 > bug. Vbpir, vapir,
vepir 'upir' (postaci za: BER s.v.), skd sowo to rozprzestrzenioby si dalej
na Bakany i ulego (jeszcze na gruncie bugarskim lub dopiero pniej) wzboga
ceniu onieetymologiczne -m- (por. [2.9 n]). Warto podkreli, e przyjcie kon
cepcji bugarsko-tureckiej, czyi i etymonu z samogosk zredukowan w pierwszej
sylabie, pozwala cakiem atwo wyjani bugarskie obocznoci -'b- - -a- - -e-o

[2.9] W pozostajcej do wyjanienia k w e s t i i -m- pojawiajcego si w niekt

rych formach mona przypuszcza, e zostao ono wstawione wtrnie, jak to nieraz
si dzieje przy spgoskach dwicznych wybuchowych, szczeglnie za wargo
wych, i w pobliu pynnej, por. np. zwaszcza bliskie brzmieniowo bug. 6GMnp'b
'para', mac.-rum. pampore id. < w. vapore id. (Mladenov \94\ s.v.) czy serb.
dia!. tambor 'tabor' (Karadzi sub tabor), take ros. v simbirbSkoj (zemli) 'na
ziemi syberyjskiej' (\406 r.; Pritsak \989: 279), a ponadto mac. dia!. fambrika,
junguslavija I gr. TO'lyyavo~ [-ng-] 'Cygan' < sowo tur.) Cygan (Stachowski
7
2002: \60 n.), a take ang. harbinger 'zwiastun' < rang. harbergere, -geour3
i in. (Onions 1966 s.v.) czy pol. cmentarz (ok. 1500 r. cmyntarz) z-n- wstawionym
na gruncie polskim lub poyczonym ze stfr. cimentire < ac. cimetarium - cimete
rium. Co ciekawe, grupa -mb- jest najwidoczniej tak atrakcyjna, e istnieje te
wiele przykadw na nieetymologiczne wstawinie -b-, por. np. mac. dia!. mbleko
serb. dia!. amberika 38 , a take rwniem. zimber 'I. Wohnung; 2. Bauholz' =
stang.timber' \. building, edifice; 2. building materia, wood for building' < pgerm.
*Iemra- 'Bauholz' (Kluge 221989 s.v.; Onions \966 s.v.) I niem. pot. niedbae komml
[bmpt], kommst [bmpst] (RamersNater \995: 51) czy wreszcie fr. nombre 'licz
ba' < ac. numerus id. (Dauzat 11\938 s.v).
Nieregularno tego procesu pozwala wytumaczy, skd w bugarskim postaci
zarwno z, jak i bez spgoski nosowej, za owa atrakcyjno fonetyczna grupy

ll, Czy takie znaczenie wyrazu czuwaskiego jest w jaki sposb zwizane z informacj podan
w przypisie 13, to wyrnagajeszcze osobnego dokadniejszego zbadania, przekraczajcego ramy tego

artykuu.
31

Jakkolwiek to wanie jest sztandarowy przykad Onionsa. pod ktrym umieszczone s

odsyacze do wszystkich pozostaych przykadw, to akurat w jego wypadku mona mie wtpli
33 A w wietle historii i postaci tureckich konkretnie chodzi moe tu, nie liczc ju jzykw
kipczackich (z tatarskim jako gwnym przedstawicielem), waciwie tylko o bugarsko~'urecki.
,. Lub by moe raczej *opyr - upyr; por. [2.10].
JS Francullkie w XVIII wieku oupire, upire; por. np. NOEH s.V.

wo, czy na pewno chodzi tu o nieetymologiczne wstawienie -mo, a nie o dysymilacj grupy -ergere
>-ingere.
l I. Sawicka, Suche i Hjlsoka- synlezafonetyki bakaskiej [w:] Mieczysaw Maecki. Czowiek.
uczony. organiza/or. W sem rocznic urodzin, pod red. J. Ruska, Krakw 2005, s. 213-217.

86

WAMPIR NA ROZDROZACH. ETYMOLOGIA WYRAZU UP/OR - WAMP/R...

KAMIL STACHOWSKI

87

-mb- tumaczyaby, dlaczego ta wanie posta przyja si tak szeroko w jzykach

u-Io- - pd.-sow. va- i in. rzeczywicie regularnymi zmianami fonetycznymi, i kt

poudniowosowiaskich.

re

[2.10] Innym powodem, dla ktrego Sowianie mogliby przeprowadzi zmian

u> (), mogoby by dodanie infiksu nosowego, takiego wanie,jaki dodawano do

czsto

do zanikowych form pierwiastkw indoeuropejskich (34 na 56 przykadw

sowiaskiej alternacji u - (); por. np. z{)br - zubr 'urus' czy b - ub 'satureia',
zob. Sawski 1939-47: 274, 281, 287). To rozwizanie jednak wymagaoby, aby
posta kipczacka miaa nagosowe
Waciwie ptur. '0- > rkipcz. 0- > tat.
u-, czyli zmiana ta zasza dopiero w XIII-XVI wieku (dokadniej zob. Berta 1993,
1998), ale jednak - jak si zdaje - mona przyj, e w czci dialektw zwe
nie to nastpio wczeniej, szczeglnie e zaoenie takie wyjaniaoby rwnocze
nie sowiask (gwnie ukraisk) oraz (?) sowiasko-wgiersk (p. [2.13]) al
ternacj u- - 0- w tym wyrazie. Niestety, brak kipczackich rde pisanych star
szych ni XIII-wieczne uniemoliwia bezsprzeczne potwierdzenie lub wykluczenie
takiego zaoenia.

u-.

[2.11] Istnieje wreszcie trzecia moliwo objanienia owego -mo, mianowicie

poprzez ludowe zetymologizowanie wyrazu tureckiego na gruncie sowiaskim,
wynikajce z brzmieniowego i semantycznego przeinterpretowania tur. opyr itd.
jako rzekomego prasowiaskiego rzeczownika, takiego jak zaproponowano
w G lub L ([2.2], [2.3]), tak e wspczesne -m- byoby ladem dawnej nosowoci

dajjednoczenie

realne podstawy semantyczne.

Dodatkow moliwoci byoby przyjcie wtrnego ludowego zetymologizowa

nia wyrazu tureckiego na gruncie sowiaskim, tak jak to opisano w [2.1l]. Takie
rozwizanie, o ile mi wiadomo, nie pojawio si w dotychczasowej literaturze, a

jak sdz
take pozwalaoby wytumaczy nieregularnoci fonetyczne w posta
ciach sowiaskich.
Cao zaproponowanej tu koncepcji przedstawi mona w postaci nastpuj
cego wykresu (pomijam tu dla zachowania przejrzystoci formy efemeryczne (jak
fr. oupire, upire) i mnogo postaci mniej lub bardziej dialektalnych, a take nie
zaznaczam moliwoci przeinterpretowania morfologicznego wyrazu przez Sowian):
vampyyri

pslow. ppirM--kipcz. oc/pyr,,",

lub podobnie

vampire
og.-europ.
niem. Vampir

wg. vunpir

pld.-sow.

vamPirl}

fr. vampire

sowiaskiej samogoski nagosowej.

Nie potrafi jednoznacznie stwierdzi, ktra z tych moliwoci jest bardziej praw
dopodobna; sam skaniam si raczej ku [2.11]. Nie mona te wykluczy, e zaszy
one obie, niezalenie od siebie i na rnych terenach. Ostateczne rozwizanie tej
kwestii winno by dzieem slawisty, nie orientalisty.

ptur. "op-yr
bulg. v'bpir, ... <f---bug.-tur. va'Bar (-----

vamPirJ
wf. vampiro

gr.f:!a/.Irn;

zostay

[2.13] Dodatkowo chciabym jeszcze zwrci uwag na wgiersk Kepes Kr

nika (aciskojzyczna kronika z 1358 roku), gdzie wspomniany jest (KK 36) w
gierski kapitan imieniem opour, co Gereb 1964: 96 odczytuje jako Apor (nazwisko
do dzi spotykane na Wgrzech), za Tarnai 1992: 130 jako Opur. Nie znam adnej

Podsumowuj c, przedstawione tutaj dwie- zamiast jednej -drogi prze

nikania wyrazu tureckiego do jzykw sowiaskich s niedostr:;zeonym dotych
czas rozwizaniem pozwalajcym wytumaczy obocznoci wsch.- i zach.sow.

propozycji rodzimego etymologizowania tego nazwiska41 Jeliby za przyj od

czytanie Tarnai'ego, mona by pokusi si o prb poczenia go z naszym wyra
zem. Trzeba by chyba wtedy uzna go za zapoyczenie sowiaskie w wgierskim
z postaci upyr lub upyf, z wgiersk zmian sowo y > wg. u (por. Barczi 1967:
155 n.) i stwg. u- > wg. 0- (por. HeIimskij 2000: 422). Z drugiej strony, cakiem
moliwe wydaje si tejego pochodzenie od sowiaskiego imienia Opor, powiad
czonego dla polskiego od 1265 (SSNO) i etymologizowanego od opora 'korzy,

[2.12] Musz wprawdzie przyzna, e n i e w s zy s t k i e postaci sowiaskie

w ten sposb cakowicie objanione, jak choby dialektalne polskie 39 czy
kaszub. upn, Ijopi, nielap i in. 40 Myl jednak, e s one rezultatem rnych
procesw fonetycznychju na gruncie sowiaskim, a zatem s nieistotne dla samej
kwestii ostatecznego pochodzenia naszego wyrazu.

l. Np. upierz, upior (Lubelskie; Karlowicz 1900-191 I, t. 4: 32), upirz (Lubelskie; Karlowicz
1900-19' I, t. 4: 32), wqpir, wqpor i in.
41' Odnonie do postaci kaszubskich por. przypis 21.

., Z wyjtkiem LadlBir 1998, ktrzy jednak ograniczaj si do stwierdzenia stare wgierskie

imi wasne, nie podajc te dalszej bibliografii, nie potrafi wic ustosunkowa si do tej propozycji.

88

KAMIL STACHOWSKI

WAMPIR NA ROZDROACH, ETYMOLOGIA WYRAZU UPIR - WAMPIR,.,

poytek' (Rymut 1999-2001) lub opora 'przeszkoda' (?) (por. Rymut 1999-200 l).
Wreszcie, ciekawe, czy ma ono jaki zwizek ze sowiaskim imieniem Upi (por.
przypis 4).

Literatura

Pytanie 3
[3] Kwestia ta, o ile mi wiadomo, nie pojawiaa si w nowszej literaturze. Czy
powodem byo jej przeoczenie, czy te uznanie za nierealn, bd bezradno auto
rw niepotraficych si do niej odnie albo wreszcie zignorowanie samego proble
mu (zwaszcza, poniewa nie umiano si do niego odnie), tego nie potrafi oce
ni. Myl o wpywie chiskim stanowi dla etnografii na pewno ciekawe uzupenie
nie i moe by pouczajca dla badania samej idei wampira, zadziwiajco szeroko
rozpowszechnionej na caym wiecie (por. choby wanie MacCulloch 1921),
jednake dla jzykoznawstwa okazuje si cakowicie zbdna wobec rodzimoci tur.
*jjpyr, ktre to sowo stanowi,jak sdz, ostateczny etymon dla postaci sowia
skich. Sama koncepcja wampira rzeczywicie by moe pojawia si u ludw tu
reckich pod wpywem Chin, ktrych kultura w wieloraki sposb oddziaywaa na
dawnych Turkw - kwestia ta wymaga jednak osobnych studiw etnologicznych
i na razie, jak si zdaje, brak argumentw tak za,jak i przeciw wpywowi chiskie
mu w tym zakresie.

Objanienie

skrtw

89

AJK - Atlas Jzykowy kaszubszczyzny i dialektw ssiednich, opracowany przez Zesp

Zakadu Sowianoznawstwa PAN, Z. I, cz. 2, Ossolineum 1964.
A~ mar i n, N. 1.: Slovarb uvaskogo jazyka. iiva siimahe-sen ke-neki, Ceboksary 1994
2000.
Babik, Z.: Najstarsza warstwa nazewnicza na ziemiachpolskich, Krakw 2001.
Barczi, 0.: Hangtortenet [in:] Barczi, G. / Benko, L.I Berrar, l.: A magyar nyelv tortenete,
Budapest 1967,95-180.
Bartholomae, Ch.: Altiranisches Worterbuch, Berlin 1961.
BER- Georgiev, V. etal. (eds.): B"blgarski etimologienrenik, Sofija 1971-.
Berta, A.: Graphische Probleme des Tatarischen [in:] Werner, O. (ed.): Probleme der Gra
phie, TUbingen 1993.
- : Mlddle Kipchak [in:] Johanson, L. / Csat, E.: The Turkic Languages, London - New
York 1998.

Berta, A.I Rna-Tas, A.: Old Thrklc Loan Words in Hungarian. Overview and SampIes,
"Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae" 55 (1-3),2002,46-67.
Bielfeldt, H. H.: Dle slawischen Worter im Deutschen. Ausgewahlte Schrifien 1950
1978, Leipzig 1982.
Bory, W.: Prefiksacja imienna wjzykach slowiaskich, Ossolineum 1975.
BrUckner, A.: Sownik etymologicznyjzyka polskiego, Warszawa 1927.
- : Etymologien, "Slavia" 13, 1934,272-280.
B u d ago v, L.: Sravnilelbnyj slovarb turecko-tatarskih nareij, Sanktpeterburg 1869-1871.
Budziszewska, W.: Z na.-w motyla wjzykachslowiaskich na tle porwnawczym, "Rocz
nik Slawistyczny" 43, 1983-1985, 13-19.
Cey Ian, E.: Cuva$~a Cok Zamanlt Ses Bi/gisi (= TOrk Dil Kurumu Yaymlan 675), Ankara
1997.

angielski; awest. -awestyjski; brs. - biaoruski; bszk. - baszkirski; bug.

bugarski (sowiaski); bugAur.
bugarsko-turecki; cz.
czeski; czuw. - czuwaski;
dniem. - dolnoniemiecki; dog. - dogaski; fi. - fiski; fr. - francuski; gr. - grecki;
hiszp. - hiszpaski;jak. -jakucki; kipcz. -kipczacki; mac. - macedoski; mac.-rum.
macedo-rumuski; niem. - niemiecki; npers. - nowoperski; pn.tur.
pnocnoturecki;
pers. - perski; pgerm. - pragermaski; pol. - polski; po. - poabski; psow. - praso
wiaski; ptur. - praturecki; ros. - rosyjski; schr.
serbsko-chorwacki; serb. - serbski;
sc. - sowacki; sowo - sowiaski; sowe. - soweski; stang. - staroangielski; stbaktr.
- starobaktryjski; stbug. - starobugarski; stcz. - staroczeski; stfr. - starofrancuski;
stir. - staroiraski; stpoJ. - staropolski; strus. - staroruski; stwg. - starowgierski;
szw. - szwedzki; rang. - rednioangielski; rdniem. - rednio-dolno-niemiecki; rkipcz.
- redniokipczacki; rpers. - rednioperski; rwniem. - rednio-wysoko-niemiecki; tat.
- tatarski; ttur. - turecko-turecki; tur. - turecki; ujg. - ujgurski; ukr. - ukraiski; wg.
wgierski; wt - woski; wsch.-, zach.-sow. - wschodnio-, zachodniosowiaski.
ang.

C i orli n es c u, A.: Diccionario etimolgico romano, Tenerife 1966.

Cernyh, P. Ja.: Istoriko-etimologieskij slovarb sovremennogo russkogo Ja..'J'ka, Moskva
1993.

D a uza t, A.: Dictionnaire etymoogique, Paris II 938.

DEI- Cortel azzo, M.I Zoli i, P.: Dizionario etimologico delia lingua itatiana, Bologna
1990.
DHLF - R e y, A. (ed.): Dictionnaire historique de Ia Ianguefran~aise, Paris 1992.
DW - Stachowski, M.: Dolganischer Wortschatz, Krakw 1993.
Dwigo, R.: Polskie ludowe sownictwo mitologiczne, Krakw 2004.
Edelspacher,A.: Denever. Lidercz. Vampir",MagyarNyelvor" 5,1876,151-159.
ESUM - Mel'niuk, O. S. et. al. (eds.): Etimologinij slovnik ukrajinskoji movi, KiIv
1982-.

EWU - B e n k0, L. (eds.): Etymologisches Worterbuch des Ungarischen, Budapest 1993

1994.
G e re b, L.: A Krnika magyar szOvege - KK.
Gluhak,A.: Hrvatski etimolokirJenik, Zagreb 1993.

90

KAMIL STACHOWSKI

Gombocz, Z.: Die bulgarisch-tiirkischen Lehnworter in der ungarischen Sprache Hel.

sinki 1912.

Gn<lnbech, K.: Komanisches Worterbuch. Tiirkischer Wortindex zu Codex Cumanicus

(= Monumenta Linguarum Asia: Minoris, Subsidia I), K0benhavn 1942.
Ha n u s z, J.: O wpywie jzykw wschodnich na sownikjzyka polskiego, "Prace Filolo
giczne" 1, 1885,458-466.
Helimskij, E. A.: Vengerskijjazyk kak istonik dlja praslavjanskoj rekonstrukcii i rekon
strukcii slavjanskogojazyka Pannonii [v:] Helimskij, E. A.: Komparativistika, uralisti
ka. Lekcii i statbi, Moskva 2000: 4 I 6-432 [przedruk oryginau z 1988 r.J.
Hellquist, E.: Svensk etymologisk ordbok, Lund 1970.
Holub, J.I Kopeny, F.: Etymologickfsiovnikjazyka eskeho, Praha 1952.
Holub, J.I Lyer, S.: Strunyetymologickf slovnikjazyka eskeho, Praha 1967.
Horalek, K.: Uvod [in:] Komarek, M.: Historickl mluvnice eska, t. I: H/lskovi, Praha
1958,7-16.
1I binskij, 0.: Slavjanskija etimologii. XXV/-XXX[v:] RFV 65,191 1,212-232.
[o n e sc u, A.!.: Lingvistica li mitologie. Contribulii la studierea terminologiei credinleior
populare ale slavilor, Bucure~ti 1978.
Karadfi, V.: Srpskirjenik, Beograd 41935.
Karowicz, J.: Sownik gwar polskich, Krakw 1900-191 I.
Kiss, L.: Hatvanhet szmagyarazat. [Vampir, vampl, "Nyelvtudomanyi ertekezesek" 71,
1970,83-85.
KK - Kepes Krnika, Budapest 1964.
K l u g e, F.: Etymologisches Worterbuch der deutschen Sprache, Berlin - New York 22 I 989.
Korsch, F.: Rec.: Miklosich 1884-5, "Archiv filrslavische Philologie" 9,1886,487-520,
653-(j82.
Kuun, C. G.: Codex Cumanicus, Budapest 1880.
Lad, J.I Btr, A.: Magyarutnevkonyv, Budapest 1998.
Linde, M. S. 8.: Sownikjzykapolskiego, Lww 1854-1860.
M a c C u I o c h, J. A.: Vampire [in:] Hastings, J. (ed.): Encyclopa!dia ojReligion and Ethics,
t. 12, Edinburgh 1921,589-591.
Machek, V.: Etymologickf slovnikjazyka eskeho a s/ovenskeho, Praha 1957.
: Etymologickf s/ovnik jazyka esMho, Praha 1968.
Migliorin i, B.: Storia deila lingua italiana, Firenze 1960.
Miklosich, F.: Die tiirkischen Elemente in den siidost- und osteuroptiischen Sprachen,
Wien 1884-1885.
- : Etymologisches WtJrterbuch der slavischen Sprachen, Wien 1886.
Mladenov, S.: Etimologieski i pravopisenb renih na bb/garskija kniovenb ezih,
Sofija 1941.
Moszyski, K.: Ku/tura ludowa Sowian, cz. II: Kultura duchowa, z. 1, Krakw 11934,
Warszawa 21967.
Moszyski, L.: Die vorchristliche Religion der Slaven im Lichte der slavischen Sprach
wissenschaft, K61n - Weimar- Wien 1992.
NDEH Dauzat,A.1 Dubois, J./ Mitterand, H.: Nouveau dictionnaireetymologique
et hitorique, Paris 1964.

WAMPIR NA ROZDROZAcH. ETYMOLOGIA WYRAZU UPIR - WAMPIR...

91

Nyberg, S. H.: Manual ojPahlavi, Wiesbaden 1964-1974.

On io n s, C. T.: The Oxjord Dictioiwry ojEnglish Etymology, Oxford 1966.
OSN - Otwv Slovnik naunj, t. 26, Praha 1907.
Podgrscy, B. i A.: Encyklopedia demonw, Wrocaw 2000.
Popowska- Taborska, H.: Kopoty ze sowiaskim upiorem [w:] Popowska-Taborska, H.:
Zjzykowych dziejw Sowiaszczyzny, Warszawa 2004,347-35 I [przedruk oryginau
z 1999 r.].
Preobrafenskij,A.: Etimologieskij slovarbrusskagojazyka, Moskva 1910-1914.
Pritsak, O.: The Origin ojthe Name Sibir [in:] Heissig, W.I Sagaster, K.: Gedanke und
Wirkung. Festschrift zum 90. Geburtstag von Nikolaus Poppe, Wiesbaden 1989.
Radlov, V. V.: Opyt s/ovarja tjurkskih nareij. Versuch eines Worterbuches der Turk
Dialecte, Sankt-Peterburg" 1893-1911.
Ramers, K.-H. I Vater, H.: Einfiihrung in die Phonologie, K61ner linguistische ArbeitenGermanistik 16, K61n 1995.
Rej ze k, J.: Ceskf etymologickf slovnik, Voznice 200 l.
RFV - "Russkij Filologieskrj V~stnikb" (Warszawa).
Rymut, K.: Nazwiska Polakw. Sownik historyczno-etymologiczny, Krakw 1999-2001.
Rytter, 0.: Sowiaskie 'upir', 'wampir', 'nietoperz '(propozycja etymologii), ,,Acta Uni
versitatis Lodziensis. Folia Linguistica" 14, 1986, 124-142.
SEJDP- Lehr-Spawiski, T.I Polaski, K.:Slowniketymologicznyjzyka Drzewian
poabskich, Ossolineum 1962-1994
SEJP - Sa ws k i, F.: Sownik etymologicznyjzyka polskiego, Krakw 1952-.
SEK- Bory, W.I Popowska- Taborska, H.: Sownik etym%gicznykaszubszczyzny,
Warszawa 1994-2002.
Sev ortj an, E. V.: Etimologieskij slovarb tjurkskihjazykov, Moskva 1974-.
Skok, P.: Etimologijski rjenik hrvatskoga iIi srpskogajezika, Zagreb 1971-1974.
Slaws k i, F.: Oboczno p:u wjzykach sowiaskich",Slavia Occidentalis" I 8, 1939-1947,
246-290.
Snoj, M.: Slovenski etimoloki slovar, Ljubljana I I 997, 22003.
Sobolevskij,A.: Izb istorii slovarnago materia/a, RFV 65,191 1,409-419.
SSAES- Kulonen, U.-M. et. al. (eds.): Suomen sanojen alkuperti: etymologinensana
kirja, Helsinki 1992-2000.
SSNO - Ta s zyc ki, W. (ed.): Sownik staropolskich nazw osobowych, Ossolineum 1965
1983,1984-1987.
SSS - Labuda, G.I Stieber, Z. (eds.): Sownik staroytnoci sowiaskich, Ossolineum
1961-1982.
Stachowski, K.: Uwagi ohislorii bada nad etymologisJow. upir-wampir [w:] Wiat
Sowian wjzyku i kulturze V. [Materiay z konferencji Szczecin 2004].
Stachowski, M.: Das Ethnonym Zigeuner, sein s/awisch-turkischer Hintergrund und
ungarisch szegeny 'arm', "Studia Etymologica Cracoviensia" 7, 2002, 159-169. [Por. te
polskojzyczne wydanie na Wgrzech niewolne od bdw literowych: Turecko-.w
giersko-sowiaskie to etnonimu Cygan, "Slavica" 31,200 I, ed. 2002, 27-37].
Tarnai, A.: Szoveggyi1jtemeny a regi magyar irodalom tortenetehez. Kozepkor (1000
/530), Budapest 1992.

92

KAMIL STACHOWSKI

Tekin, T.: Turk Di/lerinde Birincil Uzun On/u/er, Ankara 1995.

TESz- Benko, L. (ed.): A magyar nye/v /orteneti-etimo/giai sztara, Budapest 1967
1976.
Vai lIant,A.: S/ave communupiri. s.-cr. vamprr, "Slavia" 10,193 1,673-679.
Vasmer, M.: Russischesetym%gisches Worterbuch, Heidelberg 1953-1958.
- : Etim%gieskij s/ovarb russkogo jazyka, perevod s nemeckogo i dopolnenija O. N.
Truba!eva, Moskva 1986-1987.
Zajczkowski,A.: Sufiksy imienne i czasownikowe wjzyku zachodniokaraimskim, Pra
ce Komisji Orjentalistycznej 15, Krakw 1932.