Journal for the Study of the Old Testament Vol 31.

4 (2007): 411-428

CZYTANIE I TUMACZENIE IMIENIA BOEGO W

MASORECKIEJ TRADYCJI ORAZ GRECKIM PENTATEUCHU
MARTIN RSEL
Faculty of Theology, University of Rostock, D-18051 Rostock, Germany
Tumaczenie robocze: Grzegorz Kope
Streszczenie
Przedstawienie imienia Boego w masoreckiej tradycji oraz we wczesnych kopiach Septuaginty do dzi
stanowi przedmiot dyskusji. Dowody pokazuj, e najstarsza masorecka wokalizacja, zawarta m in. w
kodeksie L, musi odnosi si raczej do adonaj (Pan), ni do szema (Imi). Z analizy egzegetycznej greckiej
wersji Tory wynika, e tumacze Septuaginty uznali kyrios za odpowiednie przedstawienie tetragrammatonu;
zastpowanie tetragrammatonu w greckich rkopisach nie jest oryginalne. Jasnym si staje, e tumacze
Septuaginty przy wyborze odpowiednika tetragrammatonu dziaali pod wpywem myli teologicznej.

Jedn z naczelnych myli biblijnej teologi oraz relacji ydowsko-chrzecijaskich jest wiara
w tego samego Boga, ktrego obie strony nazywaj Pan. Wsplna nomenklatura jest
wynikiem dugiego i skomplikowanego procesu. W tradycji ydowskiej tetragrammaton
podczas wymowy zastpowano przez adonaj. W niektrych miejscach Nowego
Testamentu, nazwano Panem: Boga (Mat. 1:22; uk. 2:39; Rzym. 11:34) oraz Jezusa
(Rzym. 1:4). Do Jezusa zastosowano aramejskie (Pan, por. Maranatha z 1 Kor. 16:22,
por. Obj. 22:20). Ponadto chrzecijanie cytowali Pisma, aby wykaza e w Pismach
Hebrajskich nazywano Jezusa Chrystusa Panem, dziki temu przesuwaj posta Mesjasza
bliej Boga Ojca. Najwaniejszym tekstem na to wskazujcym by Psalm 110:1, ktry
zacytowano i skomentowano w Mat. 22:42-46 oraz 1 Kor. 15:25 (zob. Rsel 2000a: 22230).
1. Tradycja masorecka i kumraska
Postaje pierwsze pytanie: Czy Masoreci wokalizowali tetragrammaton jako adonaj, czy
jako szema (Imi)? Jeeli drugie zaoenie jest poprawne, to musimy uzna, e czytanie
adonaj jest rezultatem pniejszej tradycji. Owo pytanie jest zasadne, gdy w kilku
najstarszych i najwaniejszych manuskryptach masoreckich, w tym kodeksie
Leningradzkim i z Aleppo, wokalizuje si tetragrammaton znakami samogoskowymi sowa
szema (Joon i Muraoka 1996: 16f. n. 2). Pniejsze rkopisy powiadczaj wokalizacj
znakami samogoskowymi sowa adonaj. Wynika z tego, e ten zwyczaj nie by
kultywowany przez Masoretw oraz wczeniejszych kopistw.
Co waniejsze, wiadectwo kodeksu Leningradzkiego jest niejasne. Dalsze badania
ujawniaj zoono tradycji podstawiania znakw samogoskowych. Mona zauway, e
tetragrammaton jest wokalizowany znakami sowa elohim (Bg), gdy stoi obok yn:doa
adonaj (na przykad Rodzaju 15:2 oraz Powt. Pr. 3:24, hwIhy yn1d
: oa}, Wszechwadny Pan,
Jehowa (tetragram bez holem) tutaj mamy szew prost zamiast hatef, poniewa jod nie
jest spgosk gardow)1 (zasada jest taka, e po spgosce gardowej wystpuje szewa
zoona, chocia mog by wyjtki). Takie zastosowanie ma racj bytu w celu uniknicia
powtrzenia wokalizacji adonaj. Tetragrammaton odczytywane jako Imi nie stwarzaoby
problemw (Katz 1948). Warto zauway, e nie stawia si olem tam, gdzie powinno si
czyta elohim (np w Rodzaju 15:2). W Kodeksie Leningradzkim stawia si jednak w kilku
1 W Sdziw 16:28 pojawia si pena wokalizacja tetragrammatonu jako elohim

miejscach olem, gdzie tetragramaton znajduje si blisko adonaj2. W niektrych miejscach

sam tetragrammaton pisano z olem3. Wreszcie, wszystkie przykady tetragrammatonu z
partyku le wokalizowano jako l z kreseczk (czyli patach)h~w:hyl' (albo pojedynczy
wypadek z Powt. Pr. 32:6, h~w:hyl'). Nie ma innego wytumaczenia dla uycia w podanych
miejscach patah, jak to e wystpujce po goskce z patah sowo, musiao zaczyna si od
haef-pata i a gadowego (czyli tak jak si zaczyna sowo adonaj; Joon i Muraoka 1996:
21, por. 16f.). Jeeli skryba mia odczytywa jako szema, to partyka le musiaa by
wokalizowana z hireq (a tak nigdy nie byo, Joon i Muraoka 1996: 103b; por. ach, s.
304).
Wypywa std nieunikniony wniosek, e nawet w rkopisach Ben Aszera, tetragrammaton
odczytywano (qere) znakami samogoskowymi sowa adonaj, a nie szema. Masoreci
rozmylnie pominli olem, poniewa chcieli uczyni niemoliw wymow
tetragrammatonu (Rsel 2000a: 2-3). Jeeli wniosek jest suszny, mamy do czynienia z
typow gr sw stosowan przez Masoretw tetragrammaton jako imi nie do
wymwienia ma t sam wokalizacj, co szema, czyli wite imi4. Jakby nie byo, tekst
masorecki stosuje Pan jako substytut imienia Boego.
Nawi teraz krtko do wiadectw zawartych w Zwojach znad Morza Martwego (por.
szczegowo w Parry 1997 oraz Rsel 2000b). W tekstach z Kumran znajdujemy
interesujc wskazwk odnoszc si do szczeglnego traktowania tetragrammatonu.
Napisano je pismem paleohebrajskim, a pozosta cz tekstu pismem kwadratowym
(11QPsa). Inne rozwizanie zastosowa kopista Zwoju Izajasza z Groty nr 1, ktry w
miejsce tetragrammatonu postawi cztery kropki (Tov 1992:216). Nie znamy niestety
wymowy tetragrammatonu przez mieszkacw Kumran.
Z powodu przewagi tytuu el w odniesieniu do Boga w tekstach pozabiblinych (np. Peszer
Habakuka) oraz ograniczenie zastosowania czcionki paleohebrajskiej tylko do tego sowa
oraz tetragrammatonu (np. Dokument Damasceski 6Q fragment 3; w 4QIsac wyjtkowo
wszystkie nazwy Boga napisano paleohebrajskimi literami), mona zaoy, e w Kumran
zwykle czytano tetragrammaton jako Bg (Stegemann 1978: 195-96, 202). Istniej
przykady zastosowania w tekstach pozabiblijnych terminu adonaj w odniesieniu do Boga
(np. CD XV.1, modlitwy liturgiczne 4Q507-509 oraz Hodayot). Konkludujc, czytanie Pan
nie byo jedynym sposobem uniknicia wymowy tetragrammatonu w czasach
przedchrzecijaskich. Chociaby w Nehemiasza 13 zastosowano elohim w miejscu, gdzie
naleaoby oczekiwa tetragrammatonu (Neh. 13:14 w odniesieniu do wityni, albo 13:29
w modlitwie).
2. Wczesne odpisy Septuaginty
Z perspektywy Nowego Testamentu, o ktrej wspomniano powyej, nie mona oprze si
wraeniu, e kyrios jest imieniem Boga Izraela (McDonough 1999: 61). Byo to wyranie
ten tytu, ktry wczeni chrzecijanie stosowali podczas lektury greckiej wersji Pisma
witego, Septuagincie. Mona w niej znale w odniesieniu do Boga, oprcz sowa theos
(Bg), sowo kyrios (Pan). Z reguy theos stosowano w miejscu, gdzie tekst masorecki ma
elohim, a kyrios gdzie znajdowa si tetragrammaton. Problemem jest natomiast
2 1 Krlw 2:26; Psalm 73:28; 140:8; Izajasza 50:4; Jeremiasza 1:6; 7:20; Ezechiela 2:4; 3:11, 27; 5:5;
8:1; 12:10; 13:16; 14:21, 23; 16:36; 17:9; 20:39; 21:33; 22:31; 23:32; 24:6, 14; 26:21; 28:2; 30:22;
33:25; 39:17; 43:27; 46:16; Zachariasza 9:14.
3 Rodzaju 3:14; 9:26; Wyjcia 3:2; 13:3, 9, 12, 15; 14:1, 8; Kapaska 23:34; 25:17; Powtrzonego Prawa
31:27; 32:9; 33:12, 13; 1 Krlw 3:5; 16:33; Psalm 15:1; 40:5; 47:6; 100:5; 116:5, 6; Przysw 1:29;
Jeremiasza 2:37; 3:1, 13, 21, 22, 25; 4:3, 4, 8; 5:2, 3, 9, 15, 18, 19, 22, 29; 6:9; 8:13; 30:10; 36:8;
Ezechiela 44:5; 46:13; Nahuma 1:3.
4 Zob. Marcus 1999 w zwizku z podobnymi zjawiskami w Masora magna.

udowodnienie, e we wszystkich kompletnych odpisach Septuaginty zastosowanie sowa

kyrios (Hurtado 1998) jest dzieem wczesnych chrzecijan.
Oprcz gwnego nurtu przekazywania tekstu Septuaginy, mona zaobserwowa inne
zjawiska. W ydowskich wersjach greckiej Biblii, wliczajc w to przekady dokonane przez
Akwil i Symmacha i kilka wczesnych rkopisw LXX, pojawia si tetragrammaton pisany
hebrajskimi literami zamiast kyrios, albo forma , jako prba zapisu tetragrammatonu
za pomoc greckich liter5. Orygenes zauway, e w najdokadniejszych manuskryptach
IMI pisane jest literami hebrajskimi, cho nie dzisiejszymi, tylko najdawniejszymi 6.
Hieronim napisa: Po dzi dzie znajdujemy w niektrych woluminach greckich imi Boe
tetragram napisane archaicznymi literami7.
Do roku 1944 powysze uwagi byy jedynymi wiadectwami stosowania
tetragrammatonu w rkopisach Septuaginty. W. G. Waddell opublikowa fragment LXX
zawierajcy cz ksigi Powtrzonego Prawa, datowany na I wiek p.n.e i jest jednym z
trzech fragmentw znanych jako Papirus Fouad 266 (266b)8. Papirus ten zawiera
tetragram w miejscach, w ktrych pozostae odpisy LXX maj kyrios. Waddell wysuwa
wniosek, e w Biblii Greckiej imi Boe nie byo tumaczone jako kyrios, lecz byo
przedstawiane w postaci hebrajskich spgosek. Pozostawia kwesti otwart czy i w jaki
sposb wymawiano imi Boe. Teza Waddella zostaa poparta pniejszymi odkryciami z
Kumran. Godny uwagi jest tutaj grecki zwj Dodekaprofeton (Dwunastu Prorokw
Mniejszych) z Nachal Chewer (8 Hev XII gr), datowany na lata 50 p.n.e i 50 n.e 9. W zwoju
zapisano tetragrammaton pismem paleohebrajskim, nie zastpiono greckim Kyrios.
Podobne zjawisko mona zaobserwowa w papirusie Oxyrhynchus 3522 z I wieku n.e.
(Rahlfs 2004: 304, nr 3522). W Hioba 42 tetragrammaton zapisano paleohebrajskimi
znakami.
Interesujce wnioski mona wycign z analizy papirusu Rylands 458 (Rahlfs 2004: nr
957, ak. 241). W wersecie z Powt. Pr. 26:18 widnieje puste miejsce, gdzie mona postawi
albo kyrios, albo tetragrammaton. Owa szczelina ma wystarczajco duo miejsca, aby
zmieci i jedno i drugie sowo. Najwyraniej kopista zostawi wolne miejsce, aby kto
wstawi tetragrammaton pisany hebrajskimi literami10.
Innym wanym tekstem jest 4QLXXLevb. W dwch miejscach tego dokumentu (Kap.
3:12; 4:7), datowanego na I wiek p.n.e., zawarto greck trankrypcj , zamiast
tetragrammatonu albo kyrios (Skehan 1957: 157-60). Oczywicie, zachowano tu wymow
imienia, a nie jego tumaczenie.
Stanowisko uczonych zmienio si znacznie w obliczu powyszych dowodw. Przewaa
opinia, e oryginalni tumacze LXX nie oddawali tetragrammatonu sowem kyrios, lecz
zachowywali je w formie hebrajskich lub paleohebrajskich liter11, albo transliterowali jako
5
6

7
8
9
10

11

W Dan. 9:2 (LXX) mona zaobserwowa interesujc pomyk wynikajc z zastosowania tego zwyczaju.
Gdzie MT ma sowo JHWH, LXX, idc za MS 88, ma prostagma te ge, natomiast starszy Pap. 967
poprawia na kyrios.
Origen on Ps 2.1, Migne PG 12.1104. Por. rwnie Hieronim, Ep. 25 ad Marcellum, CSEL 54.219:
Tetragram uwaano za [anekfneton], czyli niewymawialny, a ktry tworz litery Jod, He, Waw, He.
Kiedy niektrzy niedouczeni napotykali go w ksikach greckich, z powodu podobiestwa liter czytali
[PIPI].
Prologus galeatus, Migne PL 28.594f.
Tekst opublikowali Aly oraz Koenen 1980. Por. te Kraft 2003: 57. Rahlfs 2004 nada numer 848.
Por. szczeglnie Barthlemy 1963. Wydanie krytyczne opubikowa Tov 1990; dalsze szczegy zob. Rahlfs
2004: 943.
Podobne zjawisko mona zaobserwowa w Pap. Oxy 656. S tam cztery puste miejsca, w tym trzy
pozostawione przez kopist dla sowa kyrios (Rahlfs 2004: 292). Jednake w powstanie papirusu datuje
si na II/III wiek n.e.; por. Kraft 2003: 60-61. Mimo wszystko, Tov (1990: 12) cytuje ten papirus, jak
gdyby by przedchrzecijaski.
Kahle 1962: 232-62; Schulz 1962: 128-30; Howard 1977: 63-66; Fitzmyer 1975: 281

12.
Niektrzy zakwestionowali powysz teori. Zaoyli bowiem, e uycie tetragrammatonu
mona przypisa przedchrzecijaskiej rewizji greckich rkopisw biblijnych (Hanhart
1978; Pietersma 1984)13. Omawiane rkopisy nosz lady rewizji hebrajskiego tekstu14.
Ponadto, Albert Pietersma (1978) zaproponowa wyjanienie specyficznoci omawianych
tekstw. Zauway bowiem, e wielko pustych miejsc doskonale pasuje do wielkoci,
jak potrzebuje sowo kyrios. Oczywicie, kopici wczajc tetragrammaton w obrb
przepisywanego tekstu mieli w umyle sowo kyrios15. Ponadto, Pietersma analizujc uycie
sowa kyrios stwierdzi, e kyrios musiao by oryginalnym tumaczeniem
tetragrammatonu16.
Inni stoj na stanowisku, e jest najwaciwsz form odczytania imienia w LXX.
Wedug Emanuela Tova (2003:112-14, za nim Skehan 1957, 1980 oraz Stegemann 1978),
tumacze LXX nie przekadali imienia Boego jako kyrios, ale przedstawiali je zapisane
greckimi literami jakby to byo osobiste imi. Argumentem przemawiajcym za susznoci
powyszej tezy jest to, e w innym wypadku, w ktrym 4QLXXLevb jedyny
przedchrzecijaski rkopis powiadczajcy form ma jaki inny wariant, musi by
potraktowany jako bardziej oryginalny ni wikszo rkopisw LXX17.
Warto wspomnie nieopublikowan prac Franka Shaw (2002) dotyczc traktowania
lekcji jako oryginalne przedstawienie tetragrammatonu w LXX. W tym artykule
przedstawia dowody na istnienie zwyczaju wymawiania imienia Boego pod postaci
w jakiej grupie (nisza klasa? str. 201-202) Judaizmu Hellenistycznego i osoby spoza
grupy wiedziay, e odnosio si do Boga Izraela. W ten sposb uycie nie
ograniczao si jedynie do formuek magicznych. Istniay rzecz jasna rne tradycje, jak
naleao traktowa imi Boe. Przykad tego widzielimy podczas analizy stosowania w
Kumran sw el i adonaj. Tezy o stosowaniu jednego terminu w celu uniknicia wymowy
imienia Boego naley wic odrzuci. Doda naley uycie jako skrcon wersj
imienia Boego - osobliw form, ktr dobrze znano z papirusw Elefantyny, gdzie
czytano imi Boe jako jaho. Wskazuje na grup ydw Egipskich jako nonikw tej
tradycji18.
Argumentacja Shaw ma te sabe strony. W swoim artykule skupia si na onomastyce.
Opierajc si na uyciu jako typowego skadnika ydowskich imion konkluduje, i owa
wersja imienia Boego bya w obiegu ju po tym jak spisano lub przeoono Pisma.
Wniosek ten wydaje si nieprzekonujcy. Jeeli kto chciaby nada biblijne imi swoim
12 Te Skehan 1957: 157-58; Stegemann 1978: 205. Skehan (1980) pocztkowo popiera myl, e
pojawio si we wczesnym okresie rozwoju LXX. Pniej jednak stwierdzi, e sowo kyrios pierwotnie byo
przekadem JHWH oraz adonaj, opartym na ustnej tradycji zastpowania tetragrammatonu sowem
adonaj.
13 Furuli (1999: 166-68) pomija ten argument w swojej polemice przeciw teorii pierwotnego tumaczenia
tetragrammatonu sowem kyrios. To jest zgodne ze stanowiskiem Trobisch (2000: 13-15).
14 Ostatnio Emanuel Tov napisa: Teksty transkrybujce tetragrammaton za pomoc hebrajskich liter,
odzwierciedlaj wczesne rewizje tekstu (Tov 2003: 112). Ten argument moe nie przekonywa, jeli
wemie si pod uwag opracowania krytyczne, w ktrych wida rne sposoby uywania lub unikania
tetragrammatonu (zob. Pap. 967 w Lust 1996; McGregor 1985). Potrzeba dalszych bada nad tym
problemem.
15 Powyszy wniosek mona zastosowa do 4QLXXNum, jednak Pietersma (1978) nie podejmuje tego
wtku. W Liczb 3:41 widnieje szczelina, w ktr doskonale pasuje sowo kyrios. Moim zdaniem, dugo
linii mocno potwierdza ten wniosek.
16 Kilku badaczy poszo za t argumentacj. Por. inter alia McDonough 1999: 58-65; Sollamo 2003: 507.
17 Warto wspomnie, e jako wariant tekstowy ma jeszcze tylko egipski Codex Marchalianus z VI wieku
n.e. (zob. Rahlfs 2004:346-50, siglum Q).
18 Pasuje to do spostrzee Skehana (1980:29) wedle ktrych, 4QLXXLev b jest bardzo podobny do Pap.
Fouad 266 znalezionego w Egipcie.

dzieciom, to nie mona byo nie unikn uycia formy czy podobnych jako czci imion
teoforycznych. Shaw nie mg uwzgldni w swych rozwaaniach odkrycia papirusu z Wadi
Daliyeh, w ktrym pojawiaj si imiona z czstk jaho (DJD XXVIII 2001). Owe teksty
udowadniaj jedynie, e trwaa w obiegu skrcona forma imienia Boego. Nie rzucaj
nowego wiata na problem oryginalnego przedstawienia imienia Boego w LXX. Std ani
odkrycie z Wadi Daliyeh, ani artyku Shawa nie popieraj tezy, e bya oryginalnym
przedstawieniem tetragrammatonu w tekstach biblijnych19.
Uwaam e jest jeden argument przeciwko traktowaniu za oryginalne przedstawienie
tetragrammatonu w Ksidze Kapaskiej w tumaczeniu LXX. W tym tekcie podano zakaz
wymawiania imienia Boego. Werset 24:16 wg Bibii Hebrajskiej brzmi: Ten, kto
bluni/przeklina imi Pana (JHWH) musi ponie mier. Wedug Septuaginty fragment
ten brzmi: But he that names (onomzon) the name of the Lord, let him die the death
(Skoro wymwi imi Pana, musi umrze)20. Wydaje si to nieprawdopodobne, aby kto
w powyszym przekadzie LXX wstawi form imienia Boego w istocie byoby
wewntrznie sprzeczne. Niestety, ten wers nie zachowa si w odkrytych zwojach z
Kumran, co pasowaoby do wnioskw Johana Lusta (1997:74-75), ktry twierdzi, e form
wczy do tekstu 4QLXXLevb inny skryba. Oryginalno formy uczynioby wysoce
nieprawdopodobn, nawet wtedy, gdy nie mamy informacji jak odczytywali owe wersy
wczeni czytelnicy. Nie jest te dla mnie oczywiste, czy forma pochodzi od innego
skryby. Jakby nie byo, musimy uzna, e istniej rnice w odpisach Pentateuchu w wersji
LXX, ktre uzewntrzniaj dostojestwo, jakie posiadao imi Bo. Wystarczy poda
przykad wersetu z Kapaskiej 18:21, w ktrym czytamy: Nie moesz bezczeci imienia
Boga twego, a wg LXX: Nie wolno ci bezczeci witego Imienia (wicej w Rsel
1998:57-58). Wnioskuje z tego, e lekcja jest wtrn zamian, ktrej rdo naley
upatrywa w pewnej spoecznoci (z Egiptu?), ktra nazywaa Boga w ten sposb.
3. Podejcie egzegetyczne
Chciabym teraz zaproponowa nowe ujcie omawianego problemu, odkd analiza
zewntrznych rkopisw nie daje satysfakcjonujcych wynikw. Moim zdaniem, s mocne
dowody wewntrzne, e sowo kyrios jest oryginalnym przedstawieniem imienia Boego w
LXX (zob. Rsel 1991) oraz mona dostrzec mylenie teologiczne tumacza podczas uycia
ich w greckiej wersji Pentateuchu21. Ogranicz analiz do przywoania przykadw z
Pentateuchu, ktrego tumaczenie ustanowio normy jzykowe dla pniejszych
przekadw. Dogbna analiza musiaaby uwzgledni takie zjawiska jak wczesne zamiany
tetragrammatonu w Biblii Hebrajskiej albo w rnych wariantach tekstu Ben Sira.
Podstaw dla dalszej analizy jest myl, e wystpuj w tekcie greckim ujednolicone
ekwiwalenty przekadowe dla boskich imion i tytuw. Jak wspomnielimy, tumacze
konsekwentnie wybierali sowo kyrios bez rodzajnika jako tumaczenie tetragrammatonu,
nierzadko stosowali theos jako ekwiwalent elohim22. Zaskakujce jest to, e w niektrych
wypadkach tumacze nie zastosowali wyej wymienionych odpowiednikw:
tetragrammaton tumacz jako theos, a elohim jako kyrios. Nie ma powodu, aby uzna to
19 Z obowizku musimy doda, e na stronie 162, Shaw zastanawia si nad istnieniem kilku tradycji
przedstawienia imienia Boego w greckich tumaczeniach. Jeeli oglne zaoenie jest suszne, to i tak
jedynymi kandydatami byyby formy i kyrios, a nie hebrajski tetragrammaton.
20 Bez wzgldu na to, czy kopista zamieni sowo gqb na jqb (jak proponuje McDonough 1999: 62-63), takie
tumaczenie suponuje cakowity zakaz wypowiadania imienia Boego.
21 Tov (2003: 112) najwyraniej komentuje wczeniejsz wersj przedstawionych tutaj bada, gdy mwi:
Wszystkie nieregularnoci w bezrodzajnikowym uyciu sowa kyrios mona wytumaczy mechaniczn
zamian przez chrzecijaskich kopistw formy na kyrios.
22 Wedug podanych przez Wevers 2001: 20-25 danch, tumacze Pentateuchu stosowali si do tego wzorca
cilej, ni tumacze Psalmw.

za przykad odmiennego Vorlage (kanonu), albo uznanie greckiego znaczenia za

niepewne23. Poday teraz kilka przykadw.
Dostrzegalna jest tendencja do unikania wyraenia kyrios w niewaciwym kontekcie. W
Rodzaju 38:7, 10 w wersji LXX czytamy: Er, pierworodny Judy, uleg zepsuciu na przekr
Panu (kyrios). Dlatego Bg (theos) ukara go mierci. W tekcie hebrajskim dwukrotnie
pojawia si tetragrammaton. Nie jest to zbieg okolicznoci, poniewa w wersecie 10
czytamy, e Onan zosta zabity przez Boga (theos), a nie kyrios.
Podobnie wyglda to w Rodzaju 12:17. W tekcie hebrajskim jest mowa o tym, e JHWH
porazi plagami faraona i jego dom. W wersji LXX czytamy: Bg ( ho theos) zacz
dowiadcza faraona. W 4 rozdziale Ksigi Rodzaju moemy dostrzec celow zasad
uywania zamiennikw boskiego imienia. W tekcie hebrajskim konsekwentnie uyto
tetragrammatonu. W tekcie greckim: ho theos spoglda yczliwie na Abla i jego ofiar
(werset 4); kyrios ho theos zapyta Kaina (werset 6); ho theos oskara morderc (wersety
9, 10); Kain odchodzi sprzed oblicza tou theou. Regularno tumaczenia tetragrammatonu
na kyrios mona zauway w wersetach 3 i 13. Z powyszego wnioskuj, e sowa kyrios
unikano przy przedstawianiu Boga jako sdziego i wykonujcego wyrok. Podobnie wyglda
w sprawozdaniu o potopie. W Rodzaju 6: 6, 7, tekst hebrajski ma tetragrammaton,
natomiast LXX ma ho theos, ktry decyduje o zagadzie rodzaju ludzkiego.
Podobn skonno moemy dostrzec w pozostaych ksigach Pentateuchu. W Powt. Pr.
2:14 czytamy, e JHWH (ho theos, LXX) zoy przysig, e pokolenie Izraelitw wymrze.
W Liczb 16:5, 11 napisano, e JHWH (ho theos, LXX) oznajmi Korachowi i innym, kto do
niego naley. W Wyjcia 16:7 sowu doksa (chwaa) przypisano sowo kyrios, natomiast
ludzie narzekali przeciw ho theos. Podobnie wyglda w wersecie 9. Nie mona tego
uzna za zwyky zbieg okolicznoci.
Omawiane zjawisko mona zaobserwowa w tekstach niebdcych nonikami myli
teologicznej. W Rodzaju 13:13 wg LXX o mczyznach z Sodomy czytamy, e byli oddani
grzechom na przekr Bogu (henantion tou theou). W wersji TM mamy przeciw Panu.
Podobne przypadki dostrzegamy w Rodzaju 30:27 oraz 31.49. W obu wypadkach, w
tekcie hebrajskim mamy JHWH, natomiast w LXX mamy ho theos. Owe odchylenia od
normy tumaczeniowej, ktra kae zastpowa tetragrammaton sowem kyrios, wystpuj
z pobudek teologicznych. Sowa kyrios unika si w kontekcie osb niebdcych
Izraelitami. W Rodzaju 31:49 wg LXX uyto ho theos pod wpywem kontekstu bliszego
w 31:53 czytamy o Bogu Abrahama ( ), co jest tumaczeniem hebrajskiego
elohim Abraham, a w Rodzaju 32:1 (32:2, LXX) wysannicy Boga (LXX:
, TM: malak elohim).
Rozwamy kolejny przykad zaczerpnity z Wyjcia 3:18, gdzie w wersji LXX czytamy:
Wwczas razem ze starszyzn Izraela udasz si do krla Egiptu, aby mu oznajmi:
Wzywa nas Bg (JHWH elohim; LXX: ho theos) Hebrajczykw. Pozwl nam odej na
pustyni na odlego trzech dni drogi, abymy zoyli ofiary naszemu Bogu ( JHWH
elohim; LXX: to teo). LXX pomija tumaczenie tetragrammatonu jako kyrios. Rzecz
zrozumiaa, Bg Izraela nie moe by nazwany PAN wobec nie-Izraelity, w tym wypadku
faraona. Podobnie to wyglda w Wyjcia 5:2. Faraon podczas dyskusji z Mojeszem mwi:
Kt to taki w PAN (TM: JHWH), abym mia Go posucha i wypuci Izraela?. W
wersecie 3 Mojesz i Aaron odpowiadaj: Musimy wic odby trzydniow wdrwk w
gb pustyni, aby zoy ofiar PANU, naszemu Bogu. LXX czyta tu tylko to teo (nszemu
Bogu). W wersecie 10:11, faraon odprawi Mojesza sowami: Niech pjd sami
23 Opracowanie tekstu greckiego Ksigi Rodzaju przez Weversa rni si od tego dokonanego przez Rahlfsa.
W 16:7 Wevers czyta: kyriou tou theou, natomiast Rahlfs tylko kyriou. W 19:29 Wevers czyta: ton theon,
a Rahlfs kyrion.

mczyni i niech su PANU (TM: JHWH; LXX: to teo)24.

Zbiene zjawisko mona dostrzec w historii o Baalamie z Liczb 22-24. John William
Wevers (1999) dostrzeg stronniczo w postawie tumacza wobec postaci Baalama.
Traktowa go jako obcego. Kady werset, gdzie w tekcie hebrajskim wystepuje zwrot
malak JHWH, tumaczy na angelos tou theou. Wyjtek stanowi przyznanie si Baalama do
grzechu (Liczb 22:34, angelo kyriou). W Liczb 23:5, 12 wg LXX Bg (ho theos, a nie
kyrios) woy usta Baalama, co ma powiedzie. Podobnie w Liczb 23:26 oraz 24:13.
Grecka wersja historii o Baalamie, przy fragmentach rozmowy z obcym prorokiem, nie
tumaczy tetragrammatonu jako kyrios. Znane s natomiast przypadki, gdzie pod wpywem
kontekstu tumacz oddaje tetragrammaton jako kyrios25.
4. Podsumowanie
Wedug mnie mona zadowalajco wyjani prawie wszystkie odchyki od standardowego
zastpowania imienia Boego. S przykady, gdzie tumacze harmonizowali okrelenia Boga
uyte w bliskim ssiedztwie. Dostrzega si skonno do uywania ho theos w opisach
moliwoci sprawczych Boga (na przykad w Rodzaju 18:13-14). W Wyjcia 13:21
zanotowano, e Bg (ho theos) szed przez Izraelitami w supie oboku i ognia. W wersecie
19 mona zaobserowa inne zjawisko. W LXX uyto sowa kyrios (w TM jest elohim; por.
Rodzaju 50:25 w wersji TM i LXX), najwyraniej ze wzgldu na obietnic zoon Izraelowi
(Wevers 1990:206). Wreszcie, w opisie teofanii Boga w rozdziale 19, tumacz czsto uywa
ho theos, zamiast obecnego w oryginale hebrajskim tetragrammatonu. Wever wnioskuje:
Wida tutaj tendencj do kierowania uwagi na bosko, ni na osobiste imi Boga
(1990:305)26.
Istniej co prawda teksty, ktrych decyzje tumaczy trudno racjonalnie uzasadni, s to
jednak pojedyncze wypadki. Wnioski z powyszej analizy przedstawiaj si nastpujco:
teksty zawarte w greckiej wersji Pentateuchu wskazuj na teologicznie umotywowan
tendencj do rozrniania potnych czynw Boga (wyraany przy pomocy sowa ho
theos), a wspczujcymi przejawami jego mocy wobec Izraela (wyraany przy pomocy
sowa kyrios). W wielu wypadkach owe rozrnienie nie wystpuje w pierwotnym,
hebrajskim tekcie (Wevers 1990: 206).
Warto nadmieni, e podobne podejcie wystpuje w rnych zastosowaniach
tetragrammatonu i sw el oraz elohim w 4QSama, TM oraz LXX. Donald W. Parry (1996)
zauway, e kopici zwojw z Kumran nie tylko czciej uywali tetragrammatonu, ni w
TM. Byli przekonani, e JHWH bierze aktywny udzia w yciu Izraelitw. Ponadto, w
tekstach z Kumran unika si uywania tetragrammatonu w kontekcie, ktry burzy obraz
miosiernego Boga, czego Parry nie zauway. W 2 Samuela 12:15 napisano, e Bg (TM:
JHWH) zesa jak sabo na dziecko. Zwj z 4 groty z Kumran ma w tym miejscu
elohim! Wynika z tego, e nie tylko tumacze LXX stosowali zasad, w myl ktrej
nazywano Boga JHWH/kyrios przy opisach demonstracji jego miosierdzia, natomiast
elohim/theos gdy mowa o potnych czynach oraz zsyanych karach. Podobne
rozrnienie stosuje Filon, z tyme dla niego tytu kyrios odnosi si do Boga karzcego,
24 Sytuacja opisana w Wyjcia 10 jest trudna do wyjanienia. Woenie w usta faraona sowa latreuo
poczonego z kyrios stwarzao kopoty tumaczowi. W Wyjcia 10:7 dworzanie mwi o sueniu PANU,
co LXX oddano ho theos auton. W Wyjcia 10:8 nie przeoono tetragrammatonu. W odpowiedzi
faraonowi, Mojesz mwi o obchodzeniu wita PANA (LXX: ho theos). W Wyjcia 10:24, LXX tumaczy
tetragrammaton jako ho theos. Co ciekawe, sowa kyrios jako tumaczenie tetragrammatonu, woono w
usta faraona w wersetach 10, 16, 17. Moliwe, e sowa faraona potraktowano jako modlitw, gdzie na
miejscu byo zastosowanie sowa kyrios.
25 Nieprzychylne nastawienie tumacza wida znakomicie w Liczb 22:18. W wersji hebrajskiej Baalam
nazywa JHWH, moim Bogiem. LXX opuszcza ten zaimek dzierawczy.
26 Dzikuj profesorowi L. Perkinsowi za zwrcenie mi uwagi na ten tekst.

natomiast theos Boga miosiernego. Literatura rabiniczna pozostaje tosama z LXX w

sposobie tytuowania Boga. Rabini widzieli tetragrammaton jako stosowny tytu dla
miociwego Boga, natomiast elohim Boga Sdziego (Dahl and Siegel 1978). Oczywiste
jest, e nie tylko tumacze LXX, ale inni pisarze rozwaali moliwo stosowania
odmiennych tytuw Boga w zalenoci od kontekstu, chocia wnioski obu grup nie s ze
sob zbiene.
Kto by odpowiedzialny za takie nawietlenie teologiczne tytuw Boga w greckiej wersji
Pentateuchu? Warto tutaj nawiza do argumentu wysunitego przez Alberta Pietersma
odnonie traktowania kyrios za oryginalne tumaczenie tetragrammatonu. Zauway
bowiem, e sowo kyrios uywano z albo bez rodzajnika w zalenoci od nazywanej istoty
czy chodzio o czowieka (kyrioi), czy o Boga (kyrios). Wedug niego to tumacze, a nie
pniejsi redaktorzy, decydowali, kiedy uy odpowiedniej formy omawianego sowa. Nie
mogli wic tego robi w sposb mechaniczny. Dowody te mocno popieraj tez, e
oryginalnym tumaczeniem hebrajskiego tetragrammatonu byo kyrios, a nie . Taki
sposb uycia sowa kyrios bez rodzajnika i dopeniacza byo, jak na tamte czasy,
innowacyjne. Doskonale wyraao przekonanie, e Bg Izraela by Panem caej ziemi (por.
Wyjcia 8:6; Hanhart 1988: 75-76).
Frank Shaw (2002: 157-59) wysun kontrargument przeciwko teorii Pietersmy,
zaczerpnity z pracy Royse`a (1991:180-82). Dostrzec mona w manuskryptach
niekonsekwencj w pisowni kyrios z przypadkami zalenymi, w szczeglnoci midzy
dativem a gentivem. Wedug Shawa, kopici widzieli tetragrammaton i tumaczyli go na
odpowiedni form kyrios. Podczas tej czynnoci, mogo dochodzi do pomyek. Argument
ten nie jest dostatecznie mocny, aby obroni tez o pierwotnym uyciu tetragrammatonu
w tekcie greckim. Pomyki te mogy zosta wprowadzone do tekstu podczas jego kolejnej
redakcji, gdy w przypadkach rewizji tetragrammatonu zosta ponownie przeoony na
odpowiednie formy sowa kyrios27. Wreszcie, nie wpywa on na wnioski podane powyej. W
wikszoci wypadkw zastosowano theos w miejsce JHWH w celu uniknicia zwykego
tumaczenia na kyrios, a tradycja tekstualna nie wymienia tych niekonsekwencji ze
wzgldu na ich marginalno. Trudno sobie wyobrazi, eby pniejsi kopici mogli zmieni
tetragrammaton albo greckie na sowo kyrios.
Doda nale, e forma kyrios jest powiadczona nawet w pracach zhellenizowanych
ydw, takich jak Arystobulus, ktry w cytacie z Wyjcia 9:3 podaje form kyrios, ktr
logicznie rzecz biorc musia dostrzec w tekcie (Walter 2001: 86-87 z n. 38; Stegemann
1978: 205 n. 35). Warto te wspomnie cytat z Powtrzonego Prawa 7:18-19 w Licie
Arysteasza 155 (Kahle 1962: 222-23). Kyrios jest obecne w ksigach niewczonych w
obrb kanonu ydowskiego (Mdroci Salomona (4:17, 18; 9:13; 2 Machabejska 2:8; 3:33
etc. Zob. Hanhart 1994: 8-9), jak i pracach Filona28. Uycie kyrios jako przedstawienie
tetragrammatonu musi mie rdo w czasach przedchrzecijaskich. Cytaty wystpujce
Nowym Testamencie wymagay uycia albo kyrios, albo adonaj, zwaszcza gdy byy
czytane na gos i studiowane.
W wynikw przywoanych dowodw, jasne staje si dla mnie, e tumacze greckiej wersji
27 Zob. przypis 5. Pomyka w Daniela 9:2 wedug wiadectwa Pap. 967, musiaa nastpi podczas transmisji
tekstu. Codex Marchalianus (Rahlfs 2004: 346-50) zawiera przykady, gdy wtrne sowo zostao
dodane do kyrios. Shaw (2002:159) dopuszcza moliwo wprowadzania rnorodnych korekt w trakcie
procesu transmisji tekstu biblijnego.
28 Royse (1991) argumentuje, e Filon musia czyta w swoich tekstach hebrajski tetragrammaton, ale
prawdopodobnie wymawia je jako kyrios. O ile wiem, nie ma takiego miejsca w pismach Filona, gdzie
odnosi si do czegokolwiek podobnego do tetragrammatonu. Royse zastanawia si, skd Filon wiedzia,
e imi Boga (Izraelitw) pisze si za pomoc czterech liter. T wiedz musia czerpa z tekstu biblijnego
(pp. 180-81). Argument ten jest saby, gdy wemie si pod uwag, e Filon odby pielgrzymk do
Jerozolimy (De Providentia 2.64).

Pentateuchu uyli w miejsce tetragrammatonu sowa kyrios, zgodnie z zasad

zastpowania imienia Boego sowem adonaj29. Taki rozwj w rodowisku
monoteistycznym jest cakowicie zrozumiay, poniewa na pocztku naleao odrni i
zidentyfikowa jedynego Boga od innych bogw. Obecnie takie rozrnienie nie jest
potrzebne istnieje tylko jeden Bg. Oczywicie taka praktyka zazwyczaj nie przyja si w
judaizmie, poniewa zastpowanie tetragrammatonu byo widoczne pniej. W
pniejszych rde wiemy, e istniay miejsca, w ktrych nazywano Boga i to nie w
funkcji magicznej. Wrd ydw i chrzecijan, ktry nazywali Boga jako kyrios/adonaj, ten
zwyczaj musia zosta potraktowany jako niezwyky, jeli nie heretycki. Dlatego
wystpowanie w 4QLXXLevb czeka na satysfakcjonujce wyjanienie, wic nie mona
powiedzie, e takie odczytanie tetragramonu jest oryginalne.

29 Zob. Rsel 2000 i polemik z Baudissin 1929.