HISTORIA NEUROLOGII I NEUROCHIRURGII/HISTORY OF NEUROLOGY AND NEUROSURGERY

Egas Moniz: geniusz, pechowiec czy pomyka Komitetu Noblowskiego?

Egas Moniz: a genius, unlucky looser or a Nobel Committee error?
Piotr Lass1,2, Jarosaw Sawek3,4, Emilia Sitek3,4
1Zakad Medycyny Nuklearnej, Gdaski Uniwersytet Medyczny
2Zakad Spektroskopii Molekularnej, Instytut Fizyki Dowiadczalnej, Uniwersytet Gdaski
3Zakad Pielgniarstwa Neurologiczno-Psychiatrycznego, Gdaski Uniwersytet Medyczny
4Oddzia Neurologii, Szpital Specjalistyczny w. Wojciecha w Gdasku

Neurologia i Neurochirurgia Polska 2012; 46, 1: 96-103

DOI: 10.5114/ninp.2012.27452

Streszczenie

Abstract

Portugalski neurolog Antnio Egas Moniz jest jedn z najbardziej intrygujcych postaci w historii medycyny. O ile
wynalezienie w 1927 r. angiografii jest jego trwa zasug,
o tyle wynaleziona przez niego w 1935 r. lobotomia zostaa
czarn legend psychiatrii, cho sporadycznie wykonuje si
j i dzi. Pojawiy si nawet postulaty odebrania Monizowi
Nagrody Nobla przyznanej w 1949 r. za wynalezienie lobotomii. Moniz rzeczywicie ponownie opisa lobotomi, pierwotnie wprowadzon w 1888 r. przez szwajcarskiego psychiatr Gottlieba Burckhardta, a nastpnie zapomnian.
Rozpowszechnienia jednak tej metody, w tym jej naduy,
dokonali gwnie amerykascy neurolodzy Walter Freeman
i James Watts. Poza nauk Moniz by wyjtkowo barwn
postaci, m.in. zasuonym politykiem, ministrem spraw
zagranicznych Portugalii i przewodniczcym jej delegacji na
pokojowej konferencji w Wersalu, w 1951 r. proponowano
mu nawet objcie stanowiska prezydenta Portugalii. By rwnie wszechstronnie uzdolnionym humanist i pisarzem,
nawet ekspertem gier hazardowych. Osoba Moniza wymyka
si czarno-biaym ocenom, zdecydowanie zasugujc na
reewaluacj z dzisiejszej perspektywy historycznej.

Portuguese neurologist Antnio Egas Moniz is one of the

most intriguing figures in the history of medicine. While an
invention of angiography in 1927 is his acknowledged merit,
lobotomy, invented in 1935 became a black legend of psychiatry, although sporadically it is performed also today.
There are even postulates to withdraw the Nobel Prize, which
Moniz received in 1949 for inventing the lobotomy. Moniz
in fact re-invented lobotomy, primarily introduced in 1888
by a Swiss psychiatrist Gottlieb Burckhardt and later forgotten. Its popularisation, including its abuses was chiefly done
by American neurologists Walter Freeman and James Watts.
Aside the science, Moniz was an exceptionally colourful person, a merited politician, Portuguese minister of foreign affairs, the head of its delegation at Versailles in 1918, in 1951 he
was even proposed a position of a President of Portugal. He
was a versatile humanist and a writer, even a gambling expert.
His person is hard for black and white evaluation, definitely
deserving a re-evaluation from todays historical perspective.
Key words: Antnio Egas Moniz, angiography, lobotomy.

Sowa kluczowe: Antnio Egas Moniz, angiografia, lobotomia.

Adres do korespondencji: prof. Piotr Lass, Zakad Medycyny Nuklearnej, Gdaski Uniwersytet Medyczny, ul. Dbinki 7, 80-211 Gdask,
tel./faks +48 58 349 22 00, e-mail: plass@gumed.edu.pl
Prac otrzymano: 30.08.2011; przyjto do druku: 24.01.2012

96

Neurolog ia i Neuroc hirurgia Pols ka 2012; 46, 1

Egas Moniz

Nagroda Nobla w zakresie medycyny i fizjologii,

w odrnieniu od jej pokojowego odpowiednika, zwykle nie budzi wikszych kontrowersji. Postulaty odebrania nagrody w dziedzinie medycyny s rzadkie, acz
pojawiy si na przykad w odniesieniu do Juliusa
Wagner-Jauregga (18571940), twrcy kontrowersyjnej
metody leczenia powika kiy wstrzykniciem zarodcw malarii, lub Johannesa Fibigera (18671928),
odkrywcy rzekomo rakotwrczego nicienia Spiroptera
carcinoma.
Wrd wtpliwych laureatw tej nagrody prawdopodobnie najciekawsz postaci jest jednak Antnio
Egas Moniz (18741955), portugalski neurolog, uhonorowany w 1949 r. Nagrod Nobla za odkrycie wartoci leczenia leukotomi w niektrych psychozach [1].
Moniz by postaci barwn i intrygujc. Oprcz opracowania metody leukotomii, wczeniej zasyn wynalezieniem angiografii jako metody radiologicznej. Jako
polityk by wieloletnim deputowanym do parlamentu
portugalskiego, ministrem spraw zagranicznych Portugalii i przewodniczcym delegacji portugalskiej na konferencj pokojow w Wersalu. By rwnie znawc gier
hazardowych, poet, krytykiem literackim, a nawet kompozytorem. Ostatnie 16 lat ycia czciowo spdzi na
wzku inwalidzkim, postrzelony przez niezadowolonego pacjenta.

Po d s t a w o w e d a n e b i o g r a f i c z n e
Antnio Caetano de Abreu Freire Egas Moniz urodzi si 29 listopada 1874 r. w Avany k. Aveiro, tam rwnie 13 grudnia 1955 r. zmar. Czon Egas Moniz
zosta dodany przez jego ojca chrzestnego, wuja i katolickiego opata Caetano de Abreu S Freire na pamitk
bohatera portugalskich walk z Maurami w XII w. Rodzina Freire zaliczaa si do grona portugalskiej arystokracji, lecz w kocu XIX w. bya ju nieco zuboaa. W wieku 17 lat Moniz wstpi na Uniwersytet w Coimbrze,
gdzie pierwotnie uzyska stopnie magistra matematyki
i nauk cisych, a nastpnie ukoczy w 1899 r. studia
medyczne. Jako asystent Uniwersytetu w Coimbrze
doskonali si w neurologii w Bordeaux i Paryu, gdzie
jego mistrzami byli znani francuscy neurolodzy Jzef
Babiski (18571932), Joseph Jules Dejerine (1849
1917), Pierre Marie (18531940) i Jean Athanase
Sicard (18721929). Zwaszcza ten pierwszy by mentorem Moniza, a pniej jego gorcym zwolennikiem.
Notabene Moniz do szybko zasyn rwnie jako
bon vivant, smakosz i karciarz, stoczy te nielegalny
skdind w tym czasie we Francji pojedynek [2,3].

N eurolog ia i Neurochirurgia Pols ka 2012; 46, 1

W 1911 r., w wieku 37 lat, obj jako profesor katedr

neurologii na nowo utworzonym Uniwersytecie w Lizbonie, gdzie pracowa do emerytury w 1944 r., a praktycznie do koca ycia. Na wiele lat pochona go polityka
i dopiero po jej opuszczeniu w 1920 r. dokona najwaniejszych wynalazkw: angiografii w wieku 53 lat,
a lobotomii w wieku 61 lat (do rzadkie w historii
nauki). W 1939 r., w wieku 65 lat, zosta czciowo sparaliowany lewostronnie na skutek wielokrotnego postrzelenia przez pacjenta chorego na schizofreni. Motywy
postrzelenia s niejasne, najczciej podawan wersj jest
niezadowolenie chorego z wysokoci dawki leku przepisanego przez Moniza.

Ar te ri o g ra f ia m zg o w a
Moniz jest wynalazc arteriografii mzgowej i pierwszego udanego tego typu badania wykonanego 28 czerwca 1927 r. [4]. Droga do udanego angiogramu bya
wyboista. Moniz rozpocz badania na psach i zwokach,
do szybko jednak by moe zbyt szybko rozpocz
wykonywanie angiografii u ludzi z uyciem bromku
strontu w steniu 70% jako rodka kontrastujcego.
U piciu pierwszych chorych pojawiy si silne objawy
uboczne, z wyjtkiem pierwszego uzyskane obrazy
byy niediagnostyczne, a szsty badany zmar. Moniz
zmniejszy wwczas stenie bromku strontu w kontracie do 25%, wwczas jednak jako obrazu naczy
bya niewystarczajca. Dopiero gdy zastosowa jodek
sodu jako rodek kontrastowy, u dziewitego badanego
chorego uzyskano w peni diagnostyczny obraz patologicznych naczy guza przysadki [3,5]. Moniza nie zadowalay statyczne obrazy angiograficzne i wsplnie
z radiologiem Pereir Caldasem opracowali sposb
filmowania przepywu krwi za pomoc zbudowanej
przez nich karuzeli, ktra pozwalaa uzyska 6 radiogramw w cigu sekundy. Moniz i wsppracownicy
opublikowali ok. 200 prac powiconych prawidowej
i patologicznej angiografii mzgowej, rwnie innych
narzdw.
Moniz uczestniczy w opracowaniu pierwszego kontrastu angiograficznego, Thorotrastu, ktry stosowano
przez dwie dekady [2]. Thorotrast zosta jednak wycofany z uycia na przeomie lat 40. i 50., gdy okazao si,
e promieniowanie alfa emitowane przez wchodzcy
w skad kontrastu dwutlenku toru radioizotop toru 232Th
byo silnie rakotwrcze. Czsteczki Thorotrastu ulegay
znacznemu wychwytowi w wtrobie i ledzionie, wtrnie wywoujc ich nowotwory, a jego regionalna retencja mzgowa indukowaa guzy tego narzdu.

97

Piotr Lass, Jarosaw Sawek, Emilia Sitek

L e ukot om ia / lob ot om ia
Lobotomia zdecydowanie nie ma dobrej prasy. Na
gruncie kultury masowej pogry j film Lot nad kukuczym gniazdem (1975) Miloa Formana z Jackiem
Nicholsonem w roli gwnej, wok lobotomii obraca si
rwnie fabua filmu Wyspa tajemnic (Shutter Island)
Martina Scorsese ze znakomit obsad aktorsk Leonarda DiCaprio, Maxa von Sydowa i Bena Kingsleya
(2010).
Na gruncie medycznym lobotomi tym bardziej
odsdzono od czci i wiary. Psychochirurgia oczywicie
wesza na trwae do armamentarium nowoczesnej
psychiatrii [6]. Stereotaktyczna cingulotomia, kapsulotomia, traktotomia jdra ogoniastego i leukotomia limbiczna mog zdziaa wiele, jeeli stosowane s rozwanie i pod kontrol, przykadem czego jest Komitet
Cingulotomii Massachusetts General Hospital w USA.
Obecnie gwnymi kierunkami psychochirurgii jest
gboka stymulacja mzgu, terapia genowa i leczenie
komrkami macierzystymi [7]. Wynalezienie gbokiej
stymulacji mzgowej nie byoby moliwe, gdyby nie
wczeniejsze zabiegi ablacyjne, ktre utoroway drog
aktualnie stosowanym technikom, ktre ablacji nie wymagaj [8]. Obecnie poszukuje si odpowiednich miejsc
uszkodzenia (np. poprzez stymulacj elektryczn), ktre skutkowayby popraw w zakresie depresji czy innych
zaburze psychiatrycznych, na wzr sukcesw uzyskanych w leczeniu choroby Parkinsona za pomoc stymulacji jdra niskowzgrzowego czy czciowych sukcesw leczenia zespou de la Tourettea za pomoc
stymulacji rnych struktur (np. wybrane jdra wzgrza, cz limbiczna gaki bladej czy jdro plece).
Leczenie chirurgiczne jest jednak dzi zarezerwowane
jedynie dla chorych, u ktrych farmakoterapia nie przynosi zdecydowanej poprawy. Wynalezienie chloropromazyny nie wyparo natychmiast lobotomii, zajo to
jeszcze kilkanacie lat. Lobotomia doczekaa si jednak
wczesnej krytyki ju w latach 40. XX w. Szwedzki psychiatra Snorre Wohlfart ju w 1947 r. pisa: lobotomia
jest zbyt niedoskonaa, by upowani nas do oglnej
ofensywy przeciwko chorobom psychicznym i e: psychochirurgia dotd nie daa podstaw do ustanowienia
dokadnych wskaza i przeciwwskaza, dlatego metoda ta niestety powinna by uwaana za niedopracowan i ryzykown [9]. W 1948 r., na rok przed przyznaniem Monizowi Nagrody Nobla, twrca cybernetyki,
Norbert Wiener, bezlitonie i zoliwie skrytykowa metod, piszc: Lobotomia przedczoowa ostatnio staa
si pewn mod, prawdopodobnie nie bez zwizku z fak-

98

tem, e uatwia kontrol chorych. Pozwol sobie na uwag, e umiercenie chorych jeszcze bardziej uatwioby
tak kontrol [10].
Pierwszym krajem, w ktrym zakazano lobotomii,
niespodziewanie by ju w 1950 r. Zwizek Radziecki [11]. W rozporzdzeniu Ministerstwa Zdrowia
ZSRR stwierdzono, e metoda ta jest przeciwna zasadom humanizmu i e zmienia chorego psychicznie
w idiot. Podejcie zdroworozsdkowe, acz zadziwiajce, jak na kraj znany z naduy w psychiatrii. Istniej opinie, e zakazu tego dokonano z powodw
ideologicznych [12]. Jest to skdind moliwe, gdy
data zakazu pokrywa si ze szczytem kampanii przeciwko osigniciom nauki krajw zachodnich. W 1956 r.
lobotomii zakazano w Brazylii [13]. Lobotomia prawie
zanika na pocztku lat 70. XX w., aczkolwiek sporadycznie wykonuje si j rwnie w naszym stuleciu.
Moniz w zasadzie nie by ani pomysodawc lobotomii przedczoowej, ani nie on j rozpowszechni.
Nawet nigdy nie wykona lobotomii osobicie. Z powodu zaawansowanej dny moczanowej, na ktr cierpia
od 28. roku ycia, i zmian zwyrodnieniowych staww
rwnie doni, pozostawia wykonywanie zabiegw neurochirurgowi Pedro de Almeidzie Limie (19031983).
Moniz nie by pionierem lobotomii [14,15]. Zabieg
ten po raz pierwszy wykona w 1888 r. szwajcarski psychiatra Gottlieb Burckhardt (18361907). Burckhardta prawdopodobnie inspiroway wyniki dowiadcze
Friedricha Goltza (18341902), ktry zauway, e psy
po usuniciu patw skroniowych mzgu byy spokojniejsze. Burckhardt w 1888 r. wykona sze lobotomii
i pozosta niezauwaony mimo prezentacji wynikw na
kilku kongresach naukowych. Nie mia szans wobec
takich wczesnych saw neurologicznych, jak Kraepelin i Seppili [15]. W 1900 r. kilka lobotomii wykona
estoski chirurg Ludwik Pussepp, chirurgicznie lub
chemicznie uszkadzajc poczenia patw czoowych,
bez specjalnych efektw terapeutycznych. Jego praca
rwnie pozostaa niezauwaona.
W 1935 r. na jednym z seminariw Second International Congress of Neurology w Londynie Moniz i Lima
byli wiadkami prezentacji przez Carlylea Jacobsena
i Johna Farquahara Fultona, neurofizjologw dowiadczalnych z Uniwersytetu Yale, dwch szympansw, Becky i Lucy, po usuniciu patw czoowych mzgu.
Odkrycie Jacobsena i Fultona byo w zasadzie przypadkowe. Prowadzili oni badania nad pamici i procesami przyswajania wiedzy u szympansw. Szympansica
Becky gwatownymi wybuchami zoci utrudniaa badania i bya wrcz niebezpieczna dla eksperymentatorw.

Neurolog ia i Neuroc hirurgia Pols ka 2012; 46, 1

Egas Moniz

Jacobsen usun Becky lew cz pata czoowego, co

nie zmienio jej zachowania. Nastpnie u tej samej szympansicy usunito rwnie pat prawy czoowy. Becky staa
si zwierzciem posusznym, ulegym i wsppracujcym.
Monizowi zaimponowa kamienny spokj zwierzt
dowiadczalnych po operacji. Twierdzi pniej, e sam
myla o podobnej metodzie ju przed konferencj, ale
nie ma na to dowodw. Zaoenia teoretyczne Moniza
byy do proste. Uwaa, e przyczyn zaburze psychicznych s nawracajce bodce krce midzy patami czoowymi a wzgrzem, zatem przecicie tych pocze usunie przyczyn choroby. Myl o lobotomii jako
metodzie terapeutycznej owadna Monizem cakowicie. Dwunastego listopada 1935 r. przeprowadzi
pierwsz leukotomi jak to wwczas okreli u chorej ze schizofreni paranoidaln, wstrzykujc, przez
otwory wywiercone w czaszce, w paty czoowe mzgu
etanol. Od sidmego zabiegu Moniz stosowa obmylony przez siebie aparat, przecinajcy drutem szlaki
istoty biaej w patach czoowych. Pierwszy opis metody Moniz opublikowa ju w 1936 r., przedstawiajc
wyniki 20 zabiegw: 13 u chorych z chorob afektywn
dwubiegunow i 7 ze schizofreni [16]. Wyniki zabiegw Moniz uzna za bardzo obiecujce, mimo e okres
obserwacji wynosi tylko kilka lub kilkanacie dni, a sposb jej przeprowadzenia by bardzo subiektywny.
Przykadowo, u pierwszej operowanej chorej Moniz
podkreli cofnicie si rozhamowania i uroje, marginalnie tylko zaznaczajc pojawienie si objaww apatii
i zaburze funkcji poznawczych.
Nie sposb nie odnie si do tego zagadnienia
bez przypomnienia danych neurofizjologicznych wedug
obecnej wiedzy. Paty czoowe odgrywaj kluczow rol
w regulacji funkcjonowania poznawczego i emocjonalnego czowieka. Aktualnie opisuje si trzy warianty
zespou czoowego: podstawno-nadoczodoowy (oczodoowy), przyrodkowy i grzbietowo-boczny. W pierwszym wariancie dominuje rozhamowanie, w drugim
zaburzenia napdu, w trzecim za zaburzenia planowania i mylenia abstrakcyjnego, sztywno poznawcza
oraz zaburzenia pamici operacyjnej. Podsumowujc
wpyw lobotomii na funkcjonowanie psychiczne pacjenta w wietle aktualnej klasyfikacji zespow czoowych,
mona zaryzykowa stwierdzenie, e cen zmniejszenia
objaww pierwszego wariantu zespou czoowego (m.in.
zaburze kontroli zachowania) byo czsto wywoanie
objaww wariantu przyrodkowego (gwnie apatii
i spadku napdu psychoruchowego) i wariantu grzbietowo-bocznego (zaburze funkcji wykonawczych, np.
planowania).

N eurolog ia i Neurochirurgia Pols ka 2012; 46, 1

Powracajc do postaci Moniza, konieczne wydaje si

odniesienie do kontekstu historycznego, czyli stanu psychiatrii w tym okresie. Era lekw neuroleptycznych
miaa nadej dopiero po 1953 r. W czasach Moniza
szpitale psychiatryczne byy zatoczone, a wskaniki
miertelnoci chorych przeraajce, przede wszystkim
na skutek grulicy. Dlatego chtnie zwracano si ku
jakimkolwiek obiecujcym metodom terapeutycznym,
nie tylko lobotomii, lecz rwnie terapii gbokiego snu
(1920), wstrzsw insulinowych (1933), wstrzsw kardiazolowych (1934) lub wprowadzonych w 1938 r. elektrowstrzsw [17].
Technik lobotomii w wiecie psychiatrycznym rozpowszechni nie Moniz, ale Walter Jackson Freeman
(18951972), profesor George Washington University
w Waszyngtonie [18]. Osobicie lub wsplnie z dugoletnim partnerem Jamesem Winstonem Wattsem wykona nie mniej ni 3400 lobotomii w 23 stanach USA,
aczkolwiek nie posiada formalnych uprawnie chirurga. W rekordowych dwch tygodniach 1952 r. wykona
228 lobotomii metod przezoczodoow. Freeman zmodyfikowa technik leukotomii, przemianowa j na
lobotomi, wykonujc j czsto ambulatoryjnie z dojcia
oczodoowego, podrujc po kraju specjalnym wozem
o nazwie lobotomobil. Popularno lobotomii rosa.
Metod rozsawia wsplnie wydana w 1942 r. monografia [19]. Freeman do przeprowadzania lobotomii
przezoczodoowej opracowa specjalny instrument
nazwany orbitoklastem lub leukotomem, ze wzgldu
na wizualne podobiestwo zwany potocznie szpikulcem do lodu. Czas wykonywania lobotomii zosta skrcony do 10 min, zdarzao si wykonywanie lobotomii
w pokojach hotelowych. W samym 1949 r. w USA wykonano ich ok. 5000. Schyek kariery Freemana i lobotomii rozpocz si po mniej wicej dwch dekadach.
Pocztkowe niepowodzenia, takie jak dramatyczne zmiany osobowoci po lobotomii u siostry Johna Kennedyego,
Rosemary, przeszy prawie niezauwaone. W 1950 r.
z Freemanem rozsta si James Watts, motywujc to
naduywaniem lobotomii i jej okaleczajcym charakterem. Wprowadzenie do uytku chlorpromazyny
w 1953 r. znacznie ograniczyo wskazania do psychochirurgii. Symbolicznym kocem kariery Freemana bya
jego ostatnia lobotomia (wykonana po raz trzeci)
w lutym 1967 r. u Helen Mortensen, ktra w wyniku
nastpowego krwawienia zmara. Freemanowi zabroniono wwczas wykonywania lobotomii. Przeszed na
emerytur w 1968 r., zajmujc si badaniami odlegych
skutkw lobotomii. Zmar w wyniku choroby nowotworowej 31 maja 1972 r. w wieku 76 lat. Jego imi nie

99

Piotr Lass, Jarosaw Sawek, Emilia Sitek

cieszy si w USA najlepsz saw, mimo niewtpliwych

zasug, np. istotnego wkadu w psychiatri biologiczn
i utworzenia American Board of Psychiatry and Neurology.
Moniz do koca ycia pozosta zwolennikiem lobotomii [20] i Freemana. W 1948 r. nominowa go do
czonkostwa w Lizboskiej Akademii Nauk (Academia
dos Ciencias de Lisboa). Nic dziwnego. W 1948 r. niewiele wskazywao na cakowit porak lobotomii.

w terapii. Zdanie Olivecrony przewayo, Moniz otrzyma t nagrod.

Nagroda dzielona bya ze szwajcarskim neurofizjologiem Walterem Hessem. Moniz by pierwszym i dotd
ostatnim portugalskim naukowcem, ktry otrzyma t
nagrod. Jeden z najwikszych oponentw postaci
Moniza, Elliot Valenstein, utrzymuje, e wyrnienie
byo moliwe wskutek niezwykle maej liczby nominacji w roku poprzedzajcym [21].

N a g rod a N ob la
Egas Moniz do Nagrody Nobla nominowany by
piciokrotnie, w latach 1928, 1933, 1937, 1944 i 1949.
Pierwsze dwie nominacje miay zwizek z wynalezieniem
arteriografii. Nominacja z 1928 r. zostaa zoona prawie
natychmiast po demonstracji arteriografii w Szpitalu Neckera w Paryu, poniewa w tym czasie przestrzegano
jeszcze reguy ustalonej przez Alfreda Nobla, e nagroda powinna by przyznawana za prace opublikowane
w roku poprzedzajcym jej wrczenie. Pierwsz i drug
nominacj zoyo dwch kolegw z Uniwersytetu
w Lizbonie. Komitet Noblowski uzna jednak dwukrotnie, e wynalezienie angiografii nie stanowi wystarczajcego powodu do wyrnienia [21]. Personalnie
w obu przypadkach za odmow sta przewodniczcy
Komitetu Noblowskiego Hans Christian Jacobaeus
z Karolinska Institutet w Solna (Szwecja), prawdopodobnie inspirowany przez Waltera Dandyego, amerykaskiego pioniera neurochirurgii, wynalazcy wentrykulografii i pneumoencefalografii [22]. Motywy odmowy
nie s do koca jasne, by moe sdzili, e udzia w wynalezieniu angiografii nie jest ograniczony do osoby Moniza lub kwestionowali jego pierwszestwo [23].
Pierwszej nominacji Moniza do Nagrody Nobla za
wynalezienie lobotomii sprzeciwi si w 1937 r. wybitny
szwedzki neurochirurg, Herbert Axel Olivecrona
(18911980), kierownik Kliniki Neurochirurgii w Karolinska Institutet. Nominacji w 1944 r. sprzeciwi si znany szwedzki neurochirurg z uniwersytetu w Lund, Erik
Essen-Moller, argumentujc, e zabieg ten jest i bdzie
okaleczajcy. Pozostaje niejasne, czy efekty pozytywne
przewa nad negatywnymi [24].
Po raz trzeci do Nagrody Nobla Moniza w 1949 r.
za wynalezienie lobotomii nominowao trzech naukowcw z Lizbony, dwch z Brazylii, jeden z Danii. Ponownie recenzentem by Herbert Olivecrona, ktry tym
razem zmieni zdanie. Olivecrona podkrela nisk
miertelno oraz niski odsetek efektw ubocznych,
w konkluzji oceniajc lobotomi jako istotny postp

100

Po s t u l a t y o d e b r a n i a M o n i z o w i
Na g ro d y N o bl a
Odebranie nadanej Nagrody Nobla nie jest moliwe.
Zastrzega to statut Fundacji Noblowskiej: no appeals may
be made against the decision of a prize-awarding body with
regard to the award of a prize. Kontrowersje wok Nagrody Nobla oprcz wspomnianych we wstpie Wagner-Jauregga i Fibigera dotyczyy rwnie Aleksandra Fleminga (nagroda w 1945 r.), Karla von Frischa (1973),
Davida Baltimorea (1975) i Haralda zur Hausena
(2008). Postulatu takiego nigdy jednak nie sformuowano tak expressis verbis, jak w przypadku Moniza.
Najbardziej znan postaci tej kampanii jest Christine Johnson, amerykaska bibliotekarka medyczna
z Levittown w stanie Nowy Jork, ktrej babka, Beulah
Jones, zostaa poddana lobotomii w 1954 r. i spdzia
reszt ycia w domu opieki. Johnson zadajc pytanie:
Jak ktokolwiek moe zaufa Komitetowi Noblowskiemu, jeeli nie chc si przyzna do tak okropnego
bdu? (How can anyone trust the Nobel Committee, when
they wont admit to such a terrible mistake?), rozpocza
kampani na rzecz pomiertnego odebrania Monizowi
Nagrody Nobla, w latach 20042008 prowadzc stron internetow http://www.psychosurgery.org powicon temu zagadnieniu.
Komitet Noblowski zareagowa opublikowanym
w 1998 r. kontrraportem Bengta Janssona, profesora
psychiatrii w Karolinska Institutet, czonka Komitetu
Noblowskiego. Jansson argumentuje, e w czasach
Moniza nie istniaa efektywna alternatywa dla lobotomii, poniewa chloropromazyna zostaa wprowadzona
do uytku dopiero po 1952 r., wic z tego wzgldu nie
powinno si potpia leczenia stosowanego, przynajmniej w tej skali, w latach czterdziestych. Raport Janssona do dzi jest widoczny na oficjalnej stronie Komitetu
Noblowskiego, Nobelprize.org. Wydaje si, e dyskusja na ten temat jest zamknita.

Neurolog ia i Neuroc hirurgia Pols ka 2012; 46, 1

Egas Moniz

I nne wy r nie ni a
Moniz by odznaczony portugalskim Krzyem Zasugi Gran-Cruz da Instruo e Benemerncia, Wielkim
Krzyem Izabeli Katolickiej, Krzyem Oficerskim Korony Woch i komandori francuskiej Legii Honorowej.
By doktorem honoris causa uniwersytetw w Bordeaux
i Lyonie, honorowym czonkiem Royal Society of Medicine w Londynie, Acadmie Nationale de Mdecine
w Rio de Janeiro oraz American Society of Neurology.

Po z o s t a y d o r o b e k M o n i z a
Niedocenion stron dorobku Moniza pozostaje
jego pionierski wkad w badania nad zweniem ttnic
mzgowych, zwaszcza ttnicy szyjnej wewntrznej oraz
jej ocen angiograficzn. Pierwszy opisa w 1937 r. angiograficzne cechy cakowitego zamknicia ttnicy szyjnej
wewntrznej [25], a przejcie ttnicy szyjnej wewntrznej przez ko skroniow bywa okrelane jako syfon
Moniza. Moniz i wsp. pierwsi wykonali w 1931 r.
angiografi ttnic pucnych [26]. Najpopularniejsz
ksik Moniza pozostaje pierwszy w Portugalii podrcznik seksuologii, wydany w 1901 r. i wznowiony do
1933 r. 19-krotnie. Jak na bardzo purytask wwczas
Portugali byo to dzieo do pionierskie [27].

M oni z j a ko p oli ty k
Dziaalno polityczna Moniza trwaa od 1903 r. do
1920 r., gdy ponownie zwrci si ku medycynie. Bezporedni przyczyn decyzji odejcia od polityki mia
by pojedynek z politycznym oponentem. Kariera polityczna Moniza bya duga i interesujca. W 1903 r.
zaoy Parti Republikasko-Centrow (Partido Republicano Centrista), w 1917 r. zosta ambasadorem Republiki Portugalii w Madrycie. Byy to dla Portugalii
burzliwe czasy. W 1910 r. obalono monarchi. W 1916 r.
Portugalia przystpia do I wojny wiatowej po stronie
Ententy, std obecno Moniza jako delegata Portugalii na konferencji pokojowej w Wersalu. Politycznie
uchodzi za demokrat walczcego z monarchi portugalsk [28], aczkolwiek premier Sidonio Pais, dla ktrego pracowa, rzdzi Portugali do autorytarnie.
Aktywno polityczn Moniz kilkakrotnie przypaci
krtkim uwizieniem, ostatni raz w 1916 r. Dwukrotnie
by wiziony jako student protestujcy przeciwko monarchicznej formie rzdw. Jako dziekan wydziau lekarskiego Uniwersytetu w Lizbonie zosta aresztowany za

N eurolog ia i Neurochirurgia Pols ka 2012; 46, 1

sprzeciwienie si wejciu policji na teren uniwersytetu

w celu spacyfikowania studenckiego protestu.
W 1918 r. zosta portugalskim ministrem spraw
zagranicznych i w tej roli by przewodniczcym delegacji portugalskiej na konferencj pokojow w Wersalu.
Moniz w Wersalu nie uzyska dla Portugalii zbyt wiele
odstpienie ok. 1000 km2 z portem Kionga na pograniczu Mozambiku i niemieckiej wwczas Tanganiki.
W 1951 r. mimo nieaktywnoci w polityce zaproponowano mu stanowisko prezydenta Portugalii, odmwi jednak ze wzgldw zdrowotnych [29], by moe jednak
nie tylko z tego powodu przyjanic si z poprzednim
portugalskim prezydentem, Antonio Carmon (1869
1951), bardzo nie lubi faktycznego dyktatora Portugalii Antonio Oliveiry Salazara (18891970).

Dzi a a ln o l it er a ck a
Moniz pozostawi po sobie powan spucizn literack, gwnie, acz nie wycznie z pogranicza historii
i medycyny, pisywa rwnie krytyki literackie. Na uwag zasuguje jego biografia papiea Jana XXI (Petrus
Hispanus) (12761277), wykadowcy medycyny na uniwersytecie w Sienie, jedynego chyba lekarza, ktry zosta
papieem. Moniz opracowa ponadto biografi jednego
z pionierw hipnozy w Europie, O. Jose Custodio de
Farii, urodzonego w Indiach portugalskiego mnicha,
rwnie rewolucjonisty francuskiego i winia Chateau
dIf koo Marsylii, upamitnionego w powieci Alexandre Dumasa Hrabia Monte Christo [30].

Moni z w y ci u p r yw a tn ym
Moniz by onaty z Elvir de Macedo Dias (1902).
Nie mieli dzieci. Prywatnie by podobno ciepym i niezwykle sympatycznym czowiekiem, bibliofilem oraz
erudyt w zakresie humanistyki, do czasu postrzelenia
i niedowadu rwnie wietnym tancerzem, czasem
komponowa. By duej klasy graczem w karty i znawc
tego tematu. Przynajmniej raz w tygodniu spotyka si
na partii kart w elitarnym gronie politykw, pisarzy
i naukowcw swoich czasw. W 1942 r. wyda ksik
Historia kart do gry, wznowion w 1998 r., bogato ilustrowan rycinami starych kart [31].

Dzi ed z ic two
Ze zrozumiaych powodw posta Moniza jest niezwykle honorowana w Portugalii. W kocu, oprcz Jos

101

Piotr Lass, Jarosaw Sawek, Emilia Sitek

Saramago, laureata literackiej Nagrody Nobla w 1995 r.,

jest jednym z dwch portugalskich noblistw. W 1957 r.
orodek bada Moniza zosta przeniesiony do Szpitala
witej Marii w Lizbonie i zintegrowany z Wydziaem
Lekarskim Uniwersytetu w Lizbonie. Dzi jest zamieniony w muzeum. Przed budynkiem stoi jego pomnik.
Imieniem Moniza nazwano szpital uniwersytecki
w Lizbonie, jak rwnie ssiadujc ulic. Dawny wiejski dom Moniza w Avany zosta przeksztacony
w muzeum, w ktrym mona zobaczy jego kolekcj
dzie sztuki (http://museuegasmoniz.cm-estarreja.pt).

Po d s u m o w a n i e
Egas Moniz do dzi pozostaje postaci kontrowersyjn. Dla niektrych jest postaci czcigodn i ojcem
psychochirurgii [32]. Jako wynalazca angiografii cieszy si duym powaaniem wrd radiologw [33],
a niektre jego biogramy maj charakter wrcz hagiograficzny [2], zwaszcza w ojczystej Portugalii [34].
Nie brakuje oczywicie gosw krytycznych. Istniej
opinie sugerujce, e ojcem psychochirurgii powinien
by obwoany wspomniany wyej Szwajcar Gottlieb
Burckhardt. Sdzi si nie bez racji e Moniz mia
wicej ni on szczcia w popularyzacji metody i, ujmujc
w kategoriach wspczesnych, lepszy PR [14,35].
S to jednak sprawy poboczne wobec gwnego problemu biografw Moniza, ktrym pozostaje jego czarna legenda. Zwaszcza w USA jego posta jest symbolem niesawy w nauce, a na wielu stronach internetowych
opisuje si jego dorobek cakowicie niezgodny z prawd
historyczn. Niekiedy np. utrzymuje si, e wszyscy chorzy z wyjciowej serii angiogramw zmarli na skutek
niefrasobliwoci doboru rodka kontrastowego przez
Moniza (nieprawda), e to Moniz wynalaz leukotom
(rwnie nieprawda), rozpowszechnia si teorie o jego
rozdtym ego i chorobliwej ambicji uzyskania Nagrody
Nobla etc., etc.
Prawda jest prawdopodobnie prostsza. Rzeczywicie, Egas Moniz mia pecha, opracowujc metod,
ktra odlegle okazaa si lepym zaukiem psychiatrii,
z tragicznymi niekiedy nastpstwami. Prawd jest rwnie, e protokoy badawcze Moniza, zarwno z okresu wynalezienia angiografii mzgowej, jak i wdroenia
lobotomii nie wytrzymayby dzi nawet najbardziej
pobienej oceny jakiejkolwiek komisji oceny etycznej
bada medycznych [8]. S to jednak sdy oderwane od
kontekstu historycznego. Trzeba odby podr w czasie i wyobrazi sobie wczesne szpitale psychiatryczne,

102

zatoczone przez setki chorych masowo umierajcych na

choroby somatyczne, zwaszcza grulic, i ich bezradnych lekarzy, poszukujcych jakiejkolwiek formy ulenia
ich losowi. Pech Moniza polega na tym, e lobotomia
zostaa zastosowana przez ludzi, ktrzy naduywajc tej
metody, rzeczywicie spowodowali tysice indywidualnych tragedii. Posta Waltera Freemana rysuje si cieniem w historii amerykaskiej medycyny, rwnie tych
lekarzy w innych krajach, ktrzy zbyt pochopnie uwierzyli jego rzekomemu sukcesowi.
Moniz pozostaje niezwykle wan postaci w historii radiologii. Bez kontrastowego obrazowania naczy
trudno wyobrazi sobie jej wspczesno. Moniz da
pocztek samodzielnej specjalnoci owocujcej dzi
radiologi interwencyjn, angiografi tomografii komputerowej, perfuzyjnymi modyfikacjami jdrowego rezonansu magnetycznego i innych. To jego wielka zasuga.
Natomiast jego rola w dziejach psychiatrii pozostanie
przedmiotem dyskusji na dugie lata [6].
Last, but not least, biografom Moniza trudno jest nie
ulec zaciekawieniu jego osobowoci. By on czowiekiem renesansu przeniesionym w XX w. Lekarz neurolog, polityk, dyplomata, literat i krytyk literacki, poeta
i kompozytor, hazardzista. Prawdopodobnie jego posta
zasuguje na rzeteln retrospektywn analiz psychologiczn.
Po drugie, fascynuje analiza dat jego dorobku.
Zakada si, e w naukach cisych i przyrodniczych
badacze rzadko dokonuj istotnych odkry po 40. roku
ycia. Osoba Moniza przeczy temu zaoeniu. Przypomnijmy, wynalazku angiografii dokona w wieku 53 lat,
wynalazku lobotomii w wieku 61 lat.
Posta Moniza wymyka si biao-czarnym ocenom
i zasuguje na uczciw reewaluacj, w oderwaniu od
przewaajcego potpienia, zwaszcza w USA, a gosami hagiograficznymi. Jego osoba zdecydowanie na tak
reewaluacj zasuguje, a wnioski z tej oceny mog mie
istotny wpyw na postrzeganie historii neurologii, psychiatrii i radiologii.

Po d z i k o w a n i a
Emilia Sitek w trakcie przygotowywania publikacji
otrzymywaa stypendium START Fundacji na Rzecz
Nauki Polskiej.

Ow i a dc z en i e
Autorzy zgaszaj brak konfliktu interesw.

Neurolog ia i Neuroc hirurgia Pols ka 2012; 46, 1

Egas Moniz

Pi mi e n n i c t w o
1. Schlich T. Nobel Prizes for surgeons: in recognition of the
surgical healing strategy. Int J Surg 2007; 5: 129-133.
2. Tondreau R.L. Egas Moniz 1874-1955. Radiographics 1985;
5: 994-997.
3. Kevles B.H. Naked to the bone. Medical imaging in twentieth
century. 3rd ed. Rutgers University Press. New Brunswick, New
Jersey 1997, ss. 105-106.
4. Moniz E. Lencephalographie arterielle, son importance dans
la localisation des tumeurs cerebrales (Arterial encephalography:
importance in the localization of cerebral tumours). Ann Neurol
(Paris) 1927; 2: 72-90.
5. Wolpert S.M. Neuroradiology classics. AJNR Am J Neuroradiol
1999; 20: 1752-1753.
6. Heller A.C., Amar A.P., Liu C.Y. i wsp. Surgery of the mind and
mood: a mosaic of issues in time and evolution. Neurosurgery
2006; 59: 720-739.
7. Mashour G., Walker E.E., Martuza R.L. Psychosurgery: past,
present, and future. Brain Res Rev 2005; 48: 409-419.
8. Wind J.J. Anderson D.E. From prefrontal leukotomy to deep brain
stimulation: the historical transformation of psychosurgery and the
emergence of neuroethics. Neurosurgical Focus 2008; 25: E10.
9. Ogren K., Sandlund M. Psychosurgery in Sweden 1944-1964.
J Hist Neurosci 2005; 14: 353-367.
10. Norbert Wiener. Cybernetics. MIT Press, USA 1948, s. 148.
11. 1003 (9 . 1950).

24. Stolt, C.M. Moniz, lobotomy and the Nobel Prize 1949. Sven
Med Tiskr 1999; 3: 249-270.
25. Ferro J.M. Egas Moniz and internal carotid occlusion. Arch
Neurol 1988; 45: 563-584.
26. Moniz E. Diagnostic des tumeurs crbrales et preuve de
lencphalographie artrielle (Diagnostics of cerebral tumours
and application of arterial encephalography). Masson, Paris 1931.
27. Moniz E. A Vida Sexual (Fisiologia e Patologia), Juno dos
dois volumes anteriores, consideravelmente alterados em alguns
capitulos. Coimbra, 1901.
28. Gorelick P.B., Biller J. Egas Moniz: neurologist, statesman, and
Nobel laureate. J Lab Clin Med 1991; 118: 1200-1202.
29. Moniz E.A. Obituary. Br Med J 1955; 4955: 1565-1570.
30. Moniz E. O Padre Faria na histria do Hipnotismo Lisboa:
Faculdade de Medicina de Lisboa, 1925.
31. Moniz E. Historia das cartas de jogar. Apenas Livros Lda,
Lizbona 1998.
32. Fusar-Poll P., Alen P., McGuire P. Egas Moniz (1875-1955),
the father of psychosurgery. Br J Psychiatr 2008; 193: 50.
33. Doby T. Cerebral angiography and Egas Moniz. AJR Am
J Roentgenol 1992; 159: 364.
34. Tavares A. Egas Moniz, a scholar with the soul of a poet. J Med
(Oporto) 1966; 22: 199-201.
35. Manjila S., Rengachary S., Xavier A.R. i wsp. Modern
psychosurgery before Egas Moniz: a tribute to Gottlieb Burckhardt. Neurosurg Focus 2008; 25: E9.

1951; 20: 17-18.

12. Licherman B.L. On the history of psychosurgery in Russia. Acta

Neurochir (Wien) 1993; 125: 1-4.
13. Masiero A.L. Lobotomy and leucotomy in Brazilian mental
hospitals. Hist Cienc Saude Manguinhos 2003; 10: 549-572.
14. Gross D., Schfer G. Egas Moniz (1874-1955) and the invention of modern psychosurgery: a historical and ethical reanalysis
under special consideration of Portuguese original sources.
Neurosurg Focus 2011; 30: E8.
15. Kotowicz Z. Gottlieb Burckhardt and Egas Moniz two
beginnings of psychosurgery. Gesnerus 2005; 62: 77-101.
16. Moniz E. Essai dun traitement chirurgical de certaines
psychoses. Bulletin de lAcadmie de Mdecine 1936; 115: 385-392.
17. Shorter E. A history of psychiatry. Wiley 1997, ss. 190-225.
18. Rowland L.P. Walter Freemans psychosurgery and biological
psychiatry: a cautionary tale. Neurology Today 2005; 5: 70-72.
19. Freeman W., Watts J.W. Psychosurgery. Intelligence, emotion
and social behavior following prefrontal lobotomy for mental
disorders. Charles C Thomas Publisher, Springfield 1942.
20. Moniz E. Prof. Egas Moniz defends prefrontal lobotomy in
a communication to the Lisbon Academy of Sciences. J Med
(Oporto) 1954; 17: 677-679.
21. Feldman B. The Nobel Prize: a history of genius, controversy,
and prestige. Arcade Publishing, New York 2001.
22. Ligon B.L. The mystery of angiography and the unawarded
Nobel Prize: Egas Moniz and Hans Christian Jacobaeus.
Neurosurgery 1998; 43: 602-611.
23. Correia M. Egas Moniz: Representaao, saber e poder (Egas
Moniz: reprezentacja, wiedza i wadza). Rozprawa doktorska.
Wydzia Historii Uniwersytetu w Coimbra, Coimbra 2010.

N eurolog ia i Neurochirurgia Pols ka 2012; 46, 1

103